Fizik 8 Baskiismailsari

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.
net/publication/331646947
Yüksekokullar için Fizik
Book · March 2019
CITATIONS READS
0 7,676
2 authors:
Kenan Buyuktas Ismail Sarı

Akdeniz University Pamukkale University
41 PUBLICATIONS 102 CITATIONS 19 PUBLICATIONS 32 CITATIONS
SEE PROFILE SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
YAŞLI BİREYLER İÇİN WEB SAYFALARI TASARIMININ ERGONOMİK AÇIDAN İNCELENMESİ View project
All content following this page was uploaded by Ismail Sarı on 11 March 2019.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

Meslek Yüksek ve Yüksekokullar için
FİZİK
Öğr. Gör. İsmail SARI
Doç. Dr. Kenan BÜYÜKTAŞ
Meslek Yüksek ve
Yüksekokullar için
FİZİK
Güncelleştirilmiş, Geliştirilmiş
8. Baskı
 Fiziksel Büyüklükler ve Birim Sistemleri

 Statik (Vektör, Kuvvet, Moment, Denge, Kütle ve Ağırlık Merkezi)
 Dinamik
 İş - Güç - Enerji
 Elektrik ve Manyetizma
 Basınç ve Sıvıların Kaldırma Kuvveti
 Mekanik ve Elektromanyetik Dalga Hareketi
200’ü Çözümlü 400 Örnek
SEÇKİN | Teknik
Akademik ve Mesleki Yayınlar
Meslek Yüksek ve Yüksekokulları İçin Fizik
İsmail Sarı & Kenan Büyüktaş
SEÇKİN | Teknik 320 Sayfa, 16x23,5 cm.

No: 20
1. Fiziksel Büyüklükler
ISBN 978-975-02-5003-3
2. Statik,Dinamik,Denge,Moment,Ağırlık Merkezi
Sekizinci Baskı: Ağustos 2018 (Ankara) 3. Hareket
Birinci Baskı: 2008 4. İş, Güç, Enerji
5. Elektrik ve Manyetizma
Sayfa Tasarımı: 6. Basınç ve Sıvıların Kaldırma Kuvveti
Ömer Candan
7. Eloktromanyetik Dalga
Kapak Tasarımı:
Musa Gündoğan
© Seçkin Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş.

Bu kitabın her türlü yayın hakkı Seçkin Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş’ye aittir. Yayınevinin yazılı izni olmadan,
tanıtım amaçlı toplam bir sayfayı geçmeyecek alıntılar hariç olmak üzere, hiçbir şekilde kitabın tümü veya bir
kısmı herhangi bir ortamda yayımlanamaz ve çoğaltılamaz.
Satış ve Dağıtım:
Yayınevi Merkezi
Mustafa Kemal Mahallesi 2158. Sokak No:13 Çankaya/ANKARA
Tel: 0-312-435 30 30 Faks: 0-312-435 24 72 seckin@seckin.com.tr
İstanbul Çağlayan Adliyesi İstanbul Kartal Adliyesi İstanbul Şişli Bölge Adliye Mahkemesi Ankara Strazburg Caddesi
Şubesi Şubesi Şubesi Şubesi Şubesi
D Blok 2. Bodrum Kat No: 1 C Blok Zemin Kat No: 29 Abide-i Hürriyet Cad. C Blok Zemin Kat Strazburg Caddesi
Çağlayan Kartal No:183/A Şişli No: 23 Kartal No: 23/B Sıhhiye
Tel: (212) 240 0015 Tel: (216) 303 11 23 Tel: (212) 234 34 77 Tel: (216) 303 20 00/5462 Tel: (312) 230 52 62
Faks: (212) 240 0015 Faks: (216) 303 11 23 Faks: (212) 231 24 69 bamsube@seckin.com.tr Faks: (312) 230 52 62
caglayan@seckin.com.tr kartalsube@seckin.com.tr sislisube@seckin.com.tr ankarasube@seckin.com.tr
Web Sitesi: www.seckin.com.tr
Seçkin Yayıncılık Sertifika No: 12416
Baskı:
Sözkesen Matbaacılık Tic. Ltd. Şti. – Sertifika No: 13268
İVOGSAN 1517 Sok. Mat-Sit İşmerkezi No: 2/40 Yenimahalle /ANKARA - Tel: (0–312) 395 21 10
Şiir, Güneş, Berfin ve Ekin’e
Önsöz
Teknoloji, hangi alanda eğitim alırsak alalım, Bilimsel bilgi ve birikimin uğraş ala-
nımıza ve yaşantımıza yol gösterebilmesi açısından önemlidir.
Teknoloji, başta temel bilimlerde yapılan buluşlara bağlı olarak gelişim gösteren
sosyal bir olgudur. Bilimsel bilgi alanlarından yalnızca biridir.
Teknolojideki gelişmelerle birlikte, çağımıza damgasını vuran bilgi teknolojileri
araçlarından biri olan bilgisayarlar, gerçekte elektrik devre elemanlarının bilimsel uygu-
lamalarından başka bir şey değildir. Bu anlamda enerjinin, ışığın, sesin, elektriğin içine
girmediği bir teknolojik yenilik düşünülemez.
Ulusların yaşamlarında önemli bir yeri olan bilim, ancak onu çağdaş anlamda izle-
yenlere ve uygulamaları ile üretimlerine katkı sağlayanlara bir yarar sağlar. Ulusların,
gelecekte dünya üzerinde varlıklarını sürdürebilmeleri, sahip oldukları bilimsel bilgi ve
birikim ile orantılı olacağı kesindir.
“Fizik” dersini Meslek Yüksek Okulları’nın teknik programlarının birinci sınıfla-
rında okuttuğumuz süre içerisinde, öğrencilerimizin bu dersten aldıkları bilgileri, mes-
lek yaşamlarında temel bilgi olarak kullandıklarını ve sürekli olarak bu bilgilerden ya-
rarlandıklarını gördük. Sayısal programlarda lisans derslerinin de temelini oluşturan bu
dersin öğrencilerimiz tarafından daha kolay anlaşılabilmesi ve ileride bu kitaptan yarar-
lanabilmeleri için oldukça anlaşılır ve örneklemeleri güncel tutmaya çalıştık.
Kitabın hazırlanması sırasında desteklerini bizden esirgemeyen Denizli Meslek
Yüksek Okulu Öğr. Üyesi Prof. Dr. Velittin KALINKARA’ya, deneyimlerini, bilgileri-
ni paylaşan tüm arkadaşlarımıza, kitabımızın hazırlanması sırasında yazım ile ilgili
düzenlemelerimizde bize yardımcı olan, Denizli Hasan Tekin Ada Anadolu Lisesi Ede-
biyat Öğretmeni Cemile Sarı’ya teşekkür ederiz.
Bu kitap 2004 yılından bu yana ülkemizin birçok Meslek Yüksekokulu’nda ders
kitabı olarak kullanılan Meb YÖK müfredatına uygun “Teknolojinin Bilimsel İlkeleri “
dersinde de kullanılmaktadır. Kitabımızı kullanarak eleştirileri ile bizleri destekleyen
arkadaşlarımıza teşekkürü bir borç biliriz. Kitabımızın bundan sonraki baskılarının siz
öğretim elemanı arkadaşlarımıza ve öğrencilerimize yararlı olması en önemli dileğimiz-
dir. Lütfen her türlü eleştiri ve düşüncelerinizi aşağıda belirttiğim mail adresine gönde-
riniz.
Tüm öğrencilerimize bilgi edinme, ve öğrenmeyi öğrenme uğraşılarında başarılar
dileriz.
Kitap ile ilgili düşünce, öneri ve eleştirilerinizi ismailsari@pau.edu.tr mail adre-
sine gönderebilirsiniz.
Sevgiyle ve saygıyla.
İçindekiler
Önsöz ............................................................................................................................................... 7
1. BÖLÜM
FİZİKSEL BÜYÜKLÜKLER VE BİRİM SİSTEMLERİ
1.1 Fiziksel Büyüklükler .................................................................................................................. 15

1.2 Birim Sistemleri........................................................................................................................ 15
1.3 Ölçü Birimleri ve Dönüşümleri .................................................................................................. 18
1.3.1. Uzunluk Ölçü Birimi ................................................................................................................ 18
1.3.2. Alan Ölçü Birimi ..................................................................................................................... 18
1.3.3. Hacim Ölçü Birimi .................................................................................................................. 19
1.3.4. Litre Ölçü Birimi ..................................................................................................................... 19
1.3.5. Açı Ölçü Birimi ....................................................................................................................... 20
1.3.6. Uzunluk, Alan Hacim Ölçüsü Birimleri Uygulamaları............................................................... 21
1.4 Kütle Temel Birimi ve Dönüşümleri ........................................................................................... 25
1.5 Zaman Temel Birimi ................................................................................................................. 26
1.6 Elektrik Akımı Şiddeti Temel Birimi........................................................................................... 27
1.7 Termodinamik Sıcaklık Temel Birimi......................................................................................... 27
1.8 Işık Şiddeti Temel Birimi........................................................................................................... 28
1.9 Madde Miktarı Temel Birimi ..................................................................................................... 28
1.10 Üslü Sayılarla İşlemler ............................................................................................................ 28
1.11 Koordinat Sistemi ve Okunması .............................................................................................. 30
1.12 Trigonometrik Değerlerin Gösterilmesi ................................................................................... 31
1.13 Dik Üçgende Açılar ................................................................................................................. 32
1.14 Pisagor Teoremi ..................................................................................................................... 33
1.15 Sinüs Teoremi ........................................................................................................................ 33
1.16 Cosinüs Teoremi .................................................................................................................... 34
1.17 Lami Kuralı (Stewen Bağıntısı) ............................................................................................... 36
1.18. Bir Bilinmeyenli Cebirsel Denklem ......................................................................................... 36
1.19. İki Bilinmeyenli Denklemler ................................................................................................... 37
1.20. İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler........................................................................ 38
Ek 1: Geometrik Kavramlar ............................................................................................................... 40
Ek 2: Trigonometrik Cetvel ............................................................................................................... 46
Ek 3: Matematiksel İşlemler ............................................................................................................. 47
Ek 4: Fiziksel Sabitler ....................................................................................................................... 51
1.21 Fiziksel Büyüklükler ve Birim Sistemleri Çalışma Soruları ....................................................... 52
10 Meslek Yüksek ve Yüksekokulları İçin Fizik
2. BÖLÜM
STATİK
2.1 Temel Kavramlar ...................................................................................................................... 55

2.1.1. Skaler Büyüklük ..................................................................................................................... 56
2.1.2. Vektörel Büyüklük .................................................................................................................. 56
2.2 Vektörler................................................................................................................................... 57
2.2.1 Vektör Gösterimi ..................................................................................................................... 57
2.2.2 Vektörlerle İlgili İşlemler .......................................................................................................... 57
2.2.3 Vektörlerin Skalerlerle Çarpımı ve Bölümü .............................................................................. 58
2.2.4 Vektörlerin Bileşkesi (Toplam Vektör) ..................................................................................... 59
2.2.5 İki Vektörün Farkı (Çıkarma İşlemi) ......................................................................................... 64
2.2.6 Vektörlerin Dik Bileşenlerine Ayrılması.................................................................................... 66
2.2.7. Üç Boyutlu Koordinat Sistemleri ............................................................................................ 70
2.2.8 Birim Vektör ............................................................................................................................ 72
2.2.9 Vektörlerin Çarpılması ............................................................................................................. 73
2.2.10 Vektörler Çalışma Soruları ..................................................................................................... 77
2.3 Kuvvet ...................................................................................................................................... 83
2.3.1 Bileşke Kuvvet ........................................................................................................................ 83
2.3.2 Statiğin Prensipleri .................................................................................................................. 84
2.3.3 Aynı Yönlü Kuvvetlerin Bileşkesi ............................................................................................. 84
2.3.4 Zıt Yönlü Kuvvetlerin Bileşkesi ................................................................................................ 85
2.3.5 Kesişen Kuvvetlerin Bileşkesi .................................................................................................. 86
2.3.6 İki Kuvvetin Farkı..................................................................................................................... 87
2.3.7 Paralel Kuvvetlerin Bileşkesi ................................................................................................... 88
2.3.8 Zıt Yönlü Paralel Kuvvetlerin Bileşkesi ..................................................................................... 90
2.3.9 Kuvvet Çalışma Soruları .......................................................................................................... 97
2.4 Moment ................................................................................................................................. 102
2.4.1 Moment Kuralları .................................................................................................................. 103
2.4.2 Kuvvet Çifti ........................................................................................................................... 104
2.4.3 Moment Çalışma Soruları...................................................................................................... 112
2.5 Denge ..................................................................................................................................... 115
2.5.1 Öteleme Dengesi................................................................................................................... 115
2.5.2 Dönme Dengesi..................................................................................................................... 115
2.5.3 Dengeleyici Kuvvet ............................................................................................................... 115
2.5.4 Kesişen Kuvvetlerin Dengesi ................................................................................................. 117
2.5.5 Paralel Kuvvetlerin Dengesi ................................................................................................... 117
2.5.6 Denge Çalışma Soruları ......................................................................................................... 124
2.6 Kütle ve Ağırlık Merkezi .......................................................................................................... 127
2.6.1 Kütle ..................................................................................................................................... 127
2.6.2 Ağırlık ................................................................................................................................... 127
2.6.3 Özgül Ağırlık .......................................................................................................................... 128
2.6.4 Ağırlık Merkezi ...................................................................................................................... 129
2.6.5 Bazı Düzgün Geometrik Cisimlerin Ağırlık Merkezleri ............................................................ 131
2.6.6 Düzgün Şekilli Olmayan Cisimlerin Ağırlık Merkezi ................................................................ 135
1. Bölüm: Fiziksel Büyüklükler ve Birim Sistemleri 11
2.6.7 Kütle ve Ağırlık Kavramı Çalışma Soruları.............................................................................. 140
3. BÖLÜM
DİNAMİK
3.1 Temel Kavramlar .................................................................................................................... 145

3.2 Bir Doğru Üzerinde Konum ve Yerdeğiştirme .......................................................................... 145
3.2.1 Konum .................................................................................................................................. 145
3.2.2 Yerdeğiştirme........................................................................................................................ 146
3.2.3 Hız......................................................................................................................................... 147
3.3 Düzgün Doğrusal Hareket ....................................................................................................... 148
3.4 Ortalama Hız ve Ani Hız .......................................................................................................... 149
3.4.1 Ortalama Hız ......................................................................................................................... 150
3.4.2 Ani Hız .................................................................................................................................. 151
3.5 Bağıl Hız ................................................................................................................................. 152
3.5.1 Aynı Doğrultulu ve Aynı Yönlü Hareketlerde Bağıl Hız ........................................................... 153
3.5.2 Aynı Doğrultulu ve Zıt Yönlü Hareketlerde Bağıl Hız .............................................................. 153
3.5.3 Bileşik Hareketlerde Bağıl Hız................................................................................................ 154
3.6 Sabit İvmeli Hareket ............................................................................................................... 155
3.6.1 İvme...................................................................................................................................... 155
3.6.2 Ortalama İvme ...................................................................................................................... 156
3.6.3 Ani İvme ............................................................................................................................... 157
3.6.4 İlk Hızsız Düzgün Hızlanan Sabit İvmeli Hareket ..................................................................... 157
3.6.5 İlk Hızı Olan Düzgün Hızlanan Sabit İvmeli Hareket ................................................................ 158
3.6.6 İlk Hızı Olan Düzgün Yavaşlayan Sabit İvmeli Hareket ........................................................... 159
3.6.7 Hareket Kanunlarındaki Grafiklerin Yorumlanması ................................................................. 161
3.6.8. Serbest Düşme .................................................................................................................... 165
3.7 Newton’un Hareket Kanunları ................................................................................................. 167
3.7.1 Newton’un 1. Hareket Kanunu .............................................................................................. 167
3.7.2 Newton’un 2. Hareket Kanunu .............................................................................................. 167
3.7.3 Newton’un 3. Hareket Kanunu (Etki-Tepki Kanunu) ............................................................... 169
3.8 Sürtünmeli Yüzeylerde Hareket ............................................................................................... 174
3.8.1 Sürtünme Kuvveti ................................................................................................................. 174
3.8.2 Statik Sürtünme Kuvveti ....................................................................................................... 175
3.8.3 Kinetik Sürtünme Kuvveti ...................................................................................................... 175
3.8.4 Sürtünme Kanunları............................................................................................................... 175
3.8.5 Sürtünme Katsayısı ............................................................................................................... 176
3.9 Dinamik Çalışma Soruları ....................................................................................................... 179
4. BÖLÜM
İŞ - GÜÇ - ENERJİ
4.1 İş ............................................................................................................................................ 185

4.1.1 Sürtünme Kuvvetine Karşı Yapılan İş ..................................................................................... 186

4.2 Güç......................................................................................................................................... 190
4.3 Enerji ...................................................................................................................................... 192
4.3.1 Potansiyel Enerji ................................................................................................................... 193
4.3.2 Yerçekiminin Potansiyel Enerjisi............................................................................................ 193
4.3.3 Yayın Esneklik Potansiyel Enerjisi ......................................................................................... 195
4.3.3.1 Bir Yayın Kuvvet-Uzama Grafiğinin Çizilmesi ...................................................................... 195
4.3.3.2 Hooke Kanunu ................................................................................................................... 195
4.3.4 Kinetik Enerji ......................................................................................................................... 199
4.3.5 Enerjinin Korunumu ............................................................................................................... 202
4.4 İş-Güç-Enerji Çalışma Soruları ................................................................................................ 209
5. BÖLÜM
ELEKTRİK VE MANYETİZMA
5.1 Temel Kavramlar .................................................................................................................... 213

5.2 Elektriklenme ve Elektrik Yükü ................................................................................................ 214
5.2.1 Yüksüz (Nötr) Atomlar ........................................................................................................... 214
5.2.2 Pozitif Yüklü Atomlar ............................................................................................................. 214
5.2.3 Negatif Yüklü Atomlar ........................................................................................................... 214
5.2.4 Serbest Elektronlar ................................................................................................................ 214
5.2.5 İletken Cisimler ..................................................................................................................... 214
5.2.6 Yalıtkan Cisimler ................................................................................................................... 214
5.2.7 Yarıiletkenler ......................................................................................................................... 215
5.2.8 Topraklama ........................................................................................................................... 215
5.3 Yüklü Cisimler Arasındaki Etkileşme Kuvvetleri ...................................................................... 215
5.3.1. Coulomb Kanunu .................................................................................................................. 215
5.4 Elektriksel Alan ....................................................................................................................... 218
5.4.1 Elektrik Yüklü İçi Boş İletken Kürenin Elektriksel Alanı ........................................................... 219
5.4.2 Elektriksel Alan Çizgileri ........................................................................................................ 222
5.5 Elektrik Akım Kaynakları ......................................................................................................... 222
5.5.1 Doğru Akım ve Doğru akım kaynakları .................................................................................. 223
5.5.2 Pil.......................................................................................................................................... 223
5.5.3 Volta Pili ................................................................................................................................ 224
5.5.4 Kuru Pil ................................................................................................................................. 225
5.5.5 Doldurulabilen Piller .............................................................................................................. 225
5.5.6 Akümülatör ........................................................................................................................... 225
5.5.7 Dinamo ................................................................................................................................. 226
5.5.8 Pil Oluşumu ile Maddenin Aşınması (Korozyon) .................................................................... 226
5.5.9 Alternatif Akım Kaynakları..................................................................................................... 227
5.5.10 Hidroelektrik Santraller........................................................................................................ 227
5.5.11 Termik Santraller................................................................................................................. 228
5.5.12 Nükleer Enerji Santralleri ..................................................................................................... 228
5.5 13 Jeneratörlerin Yapısı ........................................................................................................... 229
5.5.14 Rotor ................................................................................................................................... 231

5.5.15 Stator .................................................................................................................................. 231
5.5.16 Jeneratörlerin Akım Vermesi............................................................................................... 231
5.6 Elektrik Devreleri .................................................................................................................... 231
5.6.1 Basit Elektrik Devreleri .......................................................................................................... 232
5.6.2 Bir Elektrik Devresinde Devre Elemanları............................................................................... 232
5.7 Elektrik Akımı ......................................................................................................................... 234
5.7.1 Pillerin Bağlanması ve Eşdeğer emk ..................................................................................... 235
5.7.2 Potansiyel Farkı, Akım Şiddeti ve Direncin Ölçülmesi ........................................................... 238
5.7.3 Akım Şiddeti ......................................................................................................................... 238
5.7.4 Direnç ................................................................................................................................... 239
5.7.5 Ohm Kanunu ......................................................................................................................... 241
5.7.6 Dirençlerin Bağlanması ......................................................................................................... 243
5.8 Elektriksel Güç........................................................................................................................ 246
5.9 Lamba Devreleri ..................................................................................................................... 248
5.10 Manyetizma ......................................................................................................................... 249
5.10.1 Manyetik Kutuplar ............................................................................................................... 249
5.10.2 Manyetik Alan ve Manyetik Alan Çizgileri ........................................................................... 250
5.10.3 Manyetik Akı ...................................................................................................................... 252
5.10.4 Manyetik Geçirgenlik .......................................................................................................... 253
5.10.5 Yerin Manyetik Alanı ........................................................................................................... 253
5.10.6 Manyetik Kuvvet ................................................................................................................. 254
5.10.7 Akımın Manyetik Etkisi ....................................................................................................... 255
5.10.8 Düz Telden Geçen Akımın Manyetik Etkisi .......................................................................... 256
5.10.9 Transformatörler ve Yapısı .................................................................................................. 257
5.11 Elektrik ve Manyetizma Çalışma Soruları .............................................................................. 260
6. BÖLÜM
BASINÇ VE SIVILARIN KALDIRMA KUVVETİ
6.1 Basınç .................................................................................................................................... 263

6.1.1 Katıların Basıncı .................................................................................................................... 264
6.2 Durgun Sıvı Basıncı (Hidrostatik Basınç) ................................................................................ 267
6.2.1 Sıvılarda Basınç Kuvveti........................................................................................................ 271
6.2.2 Sıvıların Basıncı İletmesi ....................................................................................................... 273
6.2.3 Pascal Prensibi ..................................................................................................................... 273
6.2.4 Bileşik Kaplar ........................................................................................................................ 274
6.2.5 U Borusu ............................................................................................................................... 274
6.2.6 Su Cendereleri ...................................................................................................................... 275
6.3 Açık Hava Basıncı .................................................................................................................. 277
6.3.1 Toriçelli Deneyi ..................................................................................................................... 278
6.3.2 Açık Hava Basıncının Etkileri................................................................................................. 279
6.4 Akışkanların Basıncı ............................................................................................................... 279
6.5 Kapalı Kaptaki Gazların Basıncı ............................................................................................... 280
6.5.1 Boyle – Mariotte Kanunu ...................................................................................................... 282

6.5.2 Manometreler ....................................................................................................................... 282
6.6 Sıvıların Kaldırma Kuvveti (Archimedes İlkesi)........................................................................ 284
6.6.1 Yüzme Koşulları ..................................................................................................................... 285
6.7. Basınç ve Sıvıların Kaldırma Kuvveti Çalışma Soruları ........................................................... 287
7. BÖLÜM
MEKANİK VE ELEKTROMANYETİK DALGA HAREKETİ
7.1 Giriş........................................................................................................................................ 291

7.2 Periyodik Hareket ................................................................................................................... 291
7.3 Mekanik Dalga ....................................................................................................................... 291
7.3.1 Enine Dalga ........................................................................................................................... 292
7.3.2 Boyuna Dalgalar .................................................................................................................... 292
7.3.3 Su Dalgaları........................................................................................................................... 292
7.3.4 Yayılma Hızı ve Periyodik Dalgalar ........................................................................................ 295
7.4 Ses Dalgaları .......................................................................................................................... 299
7.4.1. Ses Hızı ................................................................................................................................ 299
7.4.2. Sesin Şiddeti (I) ................................................................................................................... 300
7.5 Yay Dalgaları .......................................................................................................................... 301
7.5.1 Boyuna Yay Dalgaları ............................................................................................................ 302
7.5.2 Enine Yay Dalgaları ............................................................................................................... 302
7.6 Elektromanyetik Dalgalar ........................................................................................................ 302
7.7 Elektromanyetik Spektrum ..................................................................................................... 303
7.7.1 Kozmik Işınlar ........................................................................................................................ 305
7.7.2 Gamma Işınları ...................................................................................................................... 305
7.7.3 X – Işınları ............................................................................................................................. 305
7.7.4 Morötesi Işınlar ..................................................................................................................... 306
7.7.5 Optik Spektrum ..................................................................................................................... 306
7.7.6 Kızılötesi Işınlar ..................................................................................................................... 307
7.7.7 Radyo Dalgaları ..................................................................................................................... 307
7.7.8 Güç Frekansları ..................................................................................................................... 308
7.8 Işığın Yansıması ve Kırılması .................................................................................................. 309
7.8.1 Temel Kavramlar ................................................................................................................... 309
7.8.2 Işığın Yansıması .................................................................................................................... 309
7.8.3 Işığın Kırılması....................................................................................................................... 310
7.9 Mekanik Dalga ve Elektromanyetik Dalga Çalışma Soruları .................................................... 312
Yararlanılan Kaynaklar .................................................................................................................. 315
Kavramlar Dizini............................................................................................................................ 317
1. Bölüm
FİZİKSEL BÜYÜKLÜKLER ve BİRİM SİSTEMLERİ
1.1 Fiziksel Büyüklükler

Fiziksel büyüklükler, fiziğin temel yapı taşları olan doğa olaylarının anla-
tımında kullanılır. Bunlar; kütle, zaman, uzunluk, aydınlatma şiddeti, elektrik
akımı gibi temel büyüklükler ve hız, kuvvet, direnç, yoğunluk, basınç, sıcaklık,
manyetik alan şiddeti, termodinamik sıcaklık gibi türetilmiş büyüklüklerdir
Fiziksel büyüklüğün bir anlam kazanabilmesi için, o büyüklüğün ölçüm işlemini
bir kurala bağlamak ve ölçüm sonucunu birim ile birlikte belirtmek gerekir. Bu da
fiziksel bir büyüklüğe standart belirleme zorunluluğu getirir. Standart olarak seçilen
bir birim kolayca kabul edilebilmeli ve güvenilir ölçülebilirliğe sahip olmalıdır.
Fziksel alanda kullanılan büyüklükler birbirlerinden bağımsız değildirler.
Örneğin; ivme, hızın zamana göre değişimidir.. Bu da fiziksel alanda temel bir
takım büyüklükler belirlenip, diğer büyüklüklerin, temel büyüklükler cinsinden
açıklanmasını ve daha kolay anlaşılmasını sağlar.
1.2 Birim Sistemleri

Ölçü ayarlarına dayanan uluslararası birimler sistemini kurmak ve geliştirmek
ölçümbiliminin (metroloji) konusudur. Evrensel metrik birim sistemi yardımıyla,
dünyanın her yerinde geçerli ve ortak tek bir sistem oluşmuştur. XXI Yüzyıl bo-
yunca bilimsel alanda oluşan teknolojik ve kuramsal ilerlemeler, atom enerji düzey-
leri arasındaki geçişlere dayanan çok hassas zaman ve uzunluk ölçü ayarlarını ge-
rekli kılmıştır. Her zaman daha fazla evrenselliğin peşinde olan ölçümbilim, yeni
bir evrim göstererek uluslararası birim sistemini geliştirmiştir. Evrenin bilimsel
değişmezlerine dayanarak tanımlanmış olan uluslararası birimler, çok daha değiş-
mez ve evrensel özelliktedirler. Ölçümbiliminin amacı; bütün birimleri, bilinen
kesin ve değişmez büyüklüklerle olan bilimin, temel değişmezleri ile tanımlamaktır.
Birim sistemleri, temel bilimsel çalışmalarda kullanılan Gauss sistemi, gün-
lük işlerde kullanılan İngiliz sistemi, Alman sistemi olarak kullanılan (CGS),
metrik sistem (MT), metrik teknik sistem (MTS) ve Uluslararası sistem (SI)
olarak kullanılmaktadır. Birim sistemleri arasındaki büyüklüklerin birbirleri
cinsinden karşılıkları vardır.
Uluslararası Birim Sistemi (SI)
SI uluslar arası anlaşmalar ile, temel büyüklük ve birimlerde ortak kullanım
amacıyla geliştirilmiştir. 1971 yılında toplanan Uluslararası Ağırlık ve Ölçmeler
Genel Konferansı, aşağıdaki tabloda belirtilen büyüklükleri temel büyüklük olarak

belirlemiştir.
Tablo 1.2.1 SI’da Temel büyüklükler

Büyüklük Birimi Simge
Uzunluk metre m
Kütle kilogram kg
Zaman saniye s
Elektrik akımı amper A
Termodinamik sıcaklık kelvin K
Cismin çokluğu(miktar) mole mol
Aydınlatma şiddeti candela cd
Temel büyüklüklerin dışında kullanılan türetilmiş büyüklükler.
Tablo 1.2.2 SI’da Türetilmiş Büyüklükler

Büyüklük Birimi Simge
Kuvvet Newton (N) F
Basınç Pascal (Pa) P
2
Alan m A
3
Hacim m V
3
Özkütle kg/m D
Enerji Joule (J) E
Frekans Hertz (Hz) F
Güç Watt (W) P
Direnç Ohm ( Ω ) R
Gerilim Volt (V) V

3
Debi m /s V
Hız m/s V
2
İvme m/s A
momentum kg. m/s P
Elektrik Alan şiddeti V/m E
Açısal hız rad/s ϖ
Açısal ivme rad/s 2
α
İş joule W
Tablo 1.2.3 Temel ve Türetilmiş büyüklüklerin SI ve MKS’deki karşılıkları
MKS Birimleri SI Birimleri

Büyüklük
(Metre-Kilogram-Saniye) (Systeme Internationald’Unities)
Uzunluk Metre (m) Metre (m)

2
Kütle Kg.s /m Kilogram (kg)
Zaman Saniye (sn) Saniye (sn)
Kuvvet Kilogram (kg) Newton (N = kg.m/s2)
Enerji Kg.m Joule (J = N.m)
Güç Kg.m/sn Watt (W = J/sn)

2
Gerilme Kg/m Pascal (Pa = N/m2)
MKS (metrik) Birim Sistemi SI Birim Sistemi
1 N/mm2 = 10 Kg/cm2 N/mm2 ya da MPa (mega)
1 kN = 0.1 t = 100 kg kN (kilo Newton)

2 2
1 kN/m2 =0,1 t/m =100 kg/m kN/m2
1 kN/m = 0.1 t/m = 100 kg/m kN/m
1 kN.m =10 t.cm =100 kgf.m kN.m
1 kN.cm = 0.1 t.cm = 1kg.m kN.cm
SI’da kullanılan temel büyüklükler, teknolojik uygulamalarda karşımıza

çok küçük ya da çok büyük değerler olarak çıkabilirler. Bilgisayardaki sabit
disk kapasitesi, elektrik santrallerinde üretilen güç gibi. Bunun için SI birim
sistemlerinin alt ve üst katlarından yararlanırız. Tablo 1.2.4’te alt ve üst katlar
verilmiştir.
Tablo 1.2.4 Alt ve Üst Katlar
Çarpan önek Simge Çarpan önek Simge

24 -1
10 yotta Y 10 deci d
21 -2
10 zetto Z 10 centi c
18 -3
10 eksa E 10 mili m
10 15
peta P 10 -6
mikro µ
12 -9
10 tera T 10 nano n
109 giga G 10-12 piko P
106 mega M 10-15 femto f
103 kilo k 10-18 atto a
102 hekto h 10-21 zepto z

1 -24
10 deka da 10 yocto y
SI da uzunluk ölçüsü birimi olarak metre (m) kullanılırken, CGS de santi-

metre (cm) kullanılmaktadır. İngiliz sisteminde mekanikte kullanılan temel
birimler, uzunluk (foot), kuvvet (pound), zaman (saniye) şeklindedir.
1.3 Ölçü Birimleri ve Dönüşümleri
1.3.1. Uzunluk Ölçü Birimi

SI birim sisteminde uzunluk ölçüsü birimi metre (m) dir Dünya çevresinin
40 milyonda biri bir birim olarak kabul edilmiş ve metre olarak isimlendirilmiş-
tir. Ya da 1 m ışığın boşlukta 1/299792458 saniyede aldığı yoldur. Uzunluk
ölçüleri 10’luk sisteme göre bölümlendirilir. Yani metrenin katları 10’ar 10’ar
büyür, alt katları ise 10’ar 10’ar küçülür. Katları ve alt katları arasındaki dönü-
şümler Tablo 1.3.1’de verilmiştir.
Tablo 1.3.1 Uzunluk Ölçüsü Birimleri
Büyüklük Sembol Metre Karşılığı Açıklama
Megametre Mm 1 * 106 Metrenin milyon katı
Kilometre Km 1 * 103 Metrenin bin katı

Katları
Hektometre Hm 1 * 102 Metrenin yüz katı
Dekametre Dam 1 * 101 Metrenin on katı
Metre Metre M 1 1
Desimetre Dm 1 * 10-1 Metrenin onda biri

Askatları
Santimetre Cm 1 * 10-2 Metrenin yüzde biri
Milimetre Mm 1 * 10-3 Metrenin binde biri
Mikron µm 1 * 10-6 Metrenin milyonda biri
1 mil = 1609 m = 1,609 km 1 m 39,37 inç = 3,281 ft

1 ft = 0,3048 m = 30,48 cm 1 inç = 0,0254 m = 2,54 cm
1.3.2. Alan Ölçü Birimi

Alan ölçüsü birimi metrekare dir. Alan ölçüleri 100’lük sisteme göre bö-
lümlendirilir. Katları ve alt katları arasındaki dönüşümler Tablo 1.3.2’de veril-
miştir.
Tablo 1.3.2. Alan Ölçüsü Birimleri
Büyüklük Sembol Metrekare Karşı- Açıklama

lığı
Kilometrekare Km2 1 * 106 Metrekarenin milyon katı

Katları
Hektometrekare (Hektar) Hm2 (ha) 1 * 104 Metrekarenin on bin katı
Dekar da 1 * 103 Metrekarenin bin katı
Dekametrekare (Ar) dam2 (a) 1 * 102 Metrekarenin yüz katı
Metrekare Metrekare m2 1 1
Desimetrekare dm2 1 * 10-2 Metrekarenin yüzde biri

Askatları
Santimetrekare cm2 1 * 10-4 Metrekarenin on binde biri
Milimetrekare mm2 1 * 10-6 Metrekarenin milyonda biri
1.3.3. Hacim Ölçü Birimi

Hacim ölçüsü birimi metreküp’dür. Hacim ölçüleri binlik sisteme göre bö-
lümlendirilir. Yani metreküpün katları 1000’er 1000’er büyür, alt katları ise
1000’er 1000’er küçülür. Katları ve alt katları arasındaki dönüşümler Tablo
1.3.3’de verilmiştir.
Tablo 1.3.3. Hacim Ölçüsü Birimleri

Büyüklük Sembol Metreküp Karşılığı Açıklama
Kilometreküp km3 1 * 109 Metreküpün milyar katı

Katları
Hektometreküp hm3 1 * 106 Metreküpün milyon bin katı
3 3
Dekametreküp dam 1 * 10 Metreküpün bin katı
Metrekküp Metreküp m3 1 1
3 -3
Desimetreküp dm 1 * 10 Metreküpün binde biri (  )
Askatları
Santimetreküp cm3 1 * 10-6 Metreküpün milyonda biri
3 -9
Milimetreküp mm 1 * 10 Metreküpün milyarda biri
1.3.4. Litre Ölçü Birimi

Litre bir hacim ölçüsüdür ve birimi Litre'dir. Litre ölçüleri 10’luk sisteme
göre bölümlendirilir. Yani Litrenin katları 10’ar 10’ar büyür, alt katları ise 10’ar
10’ar küçülür. Katları ve alt katları arasındaki dönüşümler Tablo 1.3.4’de ve-
rilmiştir.
Tablo 1.3.4. Litre Ölçüsü Birimleri

Büyüklük Sembol Litre karşılığı Açıklama
Kilolitre k 1 * 103 Litrenin bin katı
Katları
Hektolitre h 1 * 102 Litrenin yüz katı
Dekalitre da  1 * 101 Litrenin on katı
Litre Litre L( ) 1 1
-1
Desilitre d 1 * 10 Litrenin onda biri
Askatları -2
Santilitre c 1 * 10 Litrenin yüzde biri
Mililitre m 1 * 10-3 Litrenin binde biri
Tablo 1.3.4’den de görüldüğü gibi 1 dm3, 1 litreye eşittir(  ). Yine 1cm3, 1

m  ye eşittir.
1.3.5. Açı Ölçü Birimi

a) Derece Bölümlendirmesi: Bir dairenin çevresi 360 eşit parçaya bölünmüş
ve her birine “derece” denilmiştir. Daire 4 eşit parçaya ayrılmış ve 90o den
oluşan dörtte bir parçasına da “dik açı” adı verilmiştir.
1 Derece 60 eşit parçaya bölünmüş ve “dakika” adı verilmiştir.
1 Dakika 60 eşit parçaya bölünmüş ve “saniye” adı verilmiştir.
1
O halde derece = 1 dakika ya da 1 derece = 60 dakika
60
1
dakika = 1 saniye ya da 1 dakika = 60 saniye
60
1 derecede = 60 x 60 = 3600 saniye’dir.

360 derece = 1 tam açı, yani dairenin çevresi olduğuna göre
360 derece = 360 x 60 = 21600 dakika
360 derece = 360 x 60 x 60 = 1,296,000 saniye’dir.
1 derece (1o), 1 dakika (1’), 1 saniye (1’’) şeklinde gösterilir.
b) Grad Bölümlendirmesi: Bir dairenin çevresi 400 eşit parçaya bölünmüş
ve her birine “grad” adı verilmiştir. (g) ile gösterilir. Bu sistemde dik açı
100g dır.
1 Grad 100 eşit parçaya bölünerek 1 santigrad (1c) bulunmuştur.
1 Santigrad 100 eşit parçaya bölünerek 1 santisantigrad (1cc) bulunmuştur.
O halde 1/100 grad = 1 santigrad ya da 1 grad = 100 santigrad
1
santigrad = 1 santisantigrad ya da 1 santigrad = 100 antisantigrad
100
1 grad= 100 x 100 = 10,000 santisantigrad

Tam bir daire = 400 grad = 400 x 100 santigrad = 40,000 santigrad
400 grad = 400 x 100 santigrad x 100cc = 4,000,000 santisantigrad dır.
1 grad (1g), 1 santigrad (1c), 1 santisantigrad (1cc) şeklinde gösterilir.
Grad sisteminde toplama ve çıkarma işlemi, sayıların 10 tabanına göre top-
lanıp çıkarılması gibi yapılır.
1.3.6. Uzunluk, Alan Hacim Ölçüsü Birimleri Uygulamaları

Genel Olarak Tablo 1.3.6’dan yararlanarak Uzunluk, alan, hacim örnekleri-
ni çözebiliriz.
Tablo 1.3.6 Uzunluk, Alan, Hacim Ölçüsü Birimleri

Uzunluk Alan Hacim
-3 -6 2
1m 10 km 1m 10 km 1m 10-9 km3
1m 10-2 hm 1m 10-4 hm2 1m 10-6 hm3
1m 10-1 dam 1m 10-2 dam2 1m 10-3 dam3
1m 1m 1m
+1 +2 2
1m 10 dm 1m 10 dm 1m 10+3 dm3
1m 10+2 cm 1m 10+4 cm2 1m 10+6 cm3
1m 10+3 mm 1m 10+6 mm2 1m 10+9 mm3
Hacim birimleri birbirlerine dönüştürülürken her bir basamak aşağı inildiğinde

sayı 1000 ile çarpılır, her bir basamak yukarı çıkıldığında sayı 1000 e bölünür, aynı
şekilde alan için 100’ün katları, uzunluk için 10’un katları şeklinde uygulanır (Tablo
1.3.7).
Tablo 1.3.7 İşlem yönünün gösterilmesi
km3
hm3
dam3
÷ 1000 x 1000
m3
dm3 = litre(  )
cm3 = m 
mm3
Örnek 1.3.1
Şekil 1.3.1’deki gibi bir kenarı 6 cm olan küp şeklindeki cismin içerisine,
bir kenarı 2 cm olan küp şeklindeki cisimden kaç tane yerleştirilebilir.
Çözüm:
Hacim maddelerin ortak özelliklerindendir. Maddelerin boşlukta kapladık-
ları yer olarak tanımlanır. Maddelerin hacim hesabının bilinmesi birçok konuda
bize işlem kolaylığı sağlar.
6cm
2cm
6cm 2cm
2cm
6cm
Şekil 1.3.1
Bir kenarı 6 cm olan küpün hacmi;

𝑉 = 𝑎3 = 6.6.6 = 216 cm3 eder.
Bir kenarı 2 cm olan küpün hacmi;
𝑉 = 𝑎3 = 2.2.2 =8 cm3
Bir kenarı 6 cm olan küpün içerisine, oranı kadar
216
= 27 tane bir kenarı 2 cm olan küpten yerleştirilir.
8
Örnek 1.3.2
Yapılan deneyler sonucunda aşağıdaki silindirlerin içinde bulunan kuru
kum ve su aynı silindir içerisinde karıştırıldığında, toplam hacmin değiştiği
gözlenmektedir. Buna göre gerçek kum taneciklerinin hacmini bulunuz.
Kuru kum Sulu kum
40m 80m 100m
  
su Şekil 1.3.2
Çözüm:
Şekil 1.3.2’deki su ve kuru kum olan silindirlerdeki maddeleri başka bir si-
lindir içerisine döktüğümüzde toplam hacmin 120 cm3 olması gerekirken 100
cm3 olarak ölçülmüştür. Bunun nedeni maddelerin ortak özelliklerinden biri
olan boşluklu yapıya sahip olmalarıdır. Kuru kum tanecikleri içindeki boşluk su
ile dolmuştur. Dolayısıyla gerçek kum taneciklerinin hacmi
Vgerçek = Vsulukum – Vsu = 100 – 40 = 60 m  şeklinde bulunur. Kuru kum
içinde boşluğun yüzde oranı da %25 olarak bulunur.
Örnek 1.3.3
30 m  kaç m3 eder? Bulunuz.
Çözüm:
m  hacim ölçüsü birimidir. m  ’den m3’e gelmek için 2 basamak yukarı çıkıldığından sayı 2 kez
1000 e bölünür.
m3
30
÷ 1000 30𝑚𝑙 = = 3 ∗ 10−5 𝑚3 olarak bulunur.
dm3 =  106
cm3 = m 
Örnek 1.3.4
2 hm3 kaç  eder? Bulunuz.
Çözüm:
hm3 1  =1 dm3 olduğundan, hm3’den dm3’e gelmek için 3 basamak

aşağı inileceğinden sayı 3 kez 1000 ile çarpılır.
dam3
x 1000
2 hm3 = 2 . 1000 . 1000 . 1000
m3
2 hm3 = 2 000 000 000 
dm3 =  3
2 hm = 2 . 10 9

Örnek 1.3.5
km m
72 = kaç eder? Bulunuz.
h s
Çözüm:
km 1h 1000m 72.1000 720 m
72 . . = = = 20 olarak bulunur.
h 3600s 1km 3600 36 s
Not: Aynı sorunun çözümü için 72 . 1000/3600 işlemi de yapılabilir.
Örnek 1.3.6
m km
25 = kaç eder ? Bulunuz.
s h
Çözüm:
m 3600 s 1km 25.3600 25.36 900 km
25= . = = = = 90
s 1h 1000m 1000 10 10 h
Örnek 1.3.7
2 gr/cm3 = kaç kg/m3 eder? Bulunuz.
Çözüm:
𝑔𝑟 1𝑐𝑚3 1𝑘𝑔 2 𝑘𝑔 𝑘𝑔
2 3
∗ ∗ = = 2 ∗ 10−9 bulunur.
𝑐𝑚 106 𝑚 3 1000𝑔𝑟 109 𝑚3 𝑚3
Örnek 1.3.8
3  = kaç hm3 eder? Bulunuz.
Çözüm:
1  = 1 dm3 demektir.
dm3’den hm3’e çıkarken 3 kere 1000’e böleriz, o da bölü 109 demek olduğundan
3
3𝑙 = = 3. 10−9 ℎ𝑚3
109
Örnek 1.3.9
𝑚𝑖𝑙 𝑚
40 =? eder? Bulunuz.
𝑠𝑎𝑎𝑡 𝑠
Çözüm:
𝑚𝑖𝑙 1609𝑚 1𝑠𝑎𝑎𝑡 𝑚
40 = ∗ = 17,87 olarak bulunur.
𝑠𝑎𝑎𝑡 1𝑚𝑖𝑙 3600𝑠 𝑠
Örnek 1.3.10
20 ft = kaç m eder? Bulunuz.
Çözüm:
0,3048𝑚
20 ∗ = 6,096𝑚 olarak bulunur.
1𝑓𝑡
Örnek 1.3.11
kg t
2 2
=? 2
cm m
Çözüm:
𝑘𝑔 1𝑡 1𝑐𝑚2 𝑡
2 ∗ ∗ = 2 ∗ 10−7 𝑚2 olarak bulunur.
𝑐𝑚2 103 𝑘𝑔 104 𝑚2
Örnek 1.3.12
1kg .cm = ? t.m
Çözüm:
1𝑡 1𝑚 1
1𝑘𝑔 ∗ 𝑐𝑚 ∗ ∗ = 𝑡 ∗ 𝑚 = 1 ∗ 10−5 𝑡 ∗ 𝑚 olarak bulunur.
103 𝑘𝑔 102 𝑐𝑚 105
Örnek 1.3.13
t kg
10 =?
m cm
Çözüm:
t 1m 103 kg kg
10 ∗ ∗ = 102 cm olarak bulunur.
m 102 cm 1t
Örnek 1.3.14
1000000W = ? MegaW
Çözüm:
1000000W = 1.106W = 1 MegaW olarak bulunur.
Örnek 1.3.15
100000 N/m2 (Pa) = ? kPa = ? MPa
Çözüm:
200000 Pa = 200 kPa = 0,2 MegaPa olarak bulunur.
1.4 Kütle Temel Birimi ve Dönüşümleri

Bir cismin sahip olduğu madde miktarı ölçüsüdür. Değişmeyen madde
miktarıdır. Kütle temel birimi SI’da kilogram’dır (kg). Eşit kollu terazi ile
ölçülür. Kütle temel birimi olan kg’ın katları ve askatları Tablo 1.4.1’de
gösterilmiştir.
Tablo 1.4.1 Kütlenin ön ekleri
Büyüklük Simgesi Karşılığı(kg)
Ton t 1.103
Kental q 1.102
Kilogram kg 1
Hektogram hg 1.10-1
Dekagram dag 1.10-2
Gram g 1.10-3
Desigram dg 1.10-4
Santigram cg 1.10-5
Miligram mg 1.10-6
Mikrogram μg 1.10-9
Karat* kr 200 mg
*
Yalnızca kuyumculukta ve kıymetli taşların tartılmasında kullanılır ve
SI birimleri dışındadır
1.5 Zaman Temel Birimi

Zaman temel birimi saniye’dir. Saniye sezyum-133 (Cs-133) atomunun te-
mel enerji durumunda iki aşırı ince düzeyi arasındaki geçişe karşı gelen ışıma-
nın (dalga boyunun) 9 192 631 770 periyodluk süresidir.
Örnek 1.5.1
1,45 . 10-9 saniye = ? nanosaniye eder.
Çözüm:
1,45 . 10-9 saniye = 1,45 nanosaniye olarak bulunur. (Bakınız Tablo 1.2.3)
Tablo 1.5.1 Zaman Temel Birimin Ön Ekleri
Büyüklük Karşılığı
Asır 1 Asır = 100 yıl
Yıl 1 Yıl 365 gün 6 saat
Ay 1 Ay = 30 gün
Hafta 1 Hafta = 7 Gün
Gün 1 Gün = 24 Saat

1.6 Elektrik Akımı Şiddeti Temel Birimi

Akım şiddeti temel birimi Amper’dir. Amper, doğrusal sonsuz uzunlukta,
ihmal edilebilir dairesel kesitte ve birbirinden 1 m uzaklıkta, boşluğa yerleşti-
rilmiş paralel iki iletkenden geçirildiğinde, bu iletkenler arasında her metre ba-
şına 2.10-7 Newton’luk bir kuvvet oluşturan sabit elektrik akım şiddetidir.
Uygulamada Amper, gümüş nitratın saf sudaki eriyiğinden geçirildiğinde,
saniyede 1,118 mg gümüş ayıran sabit akım şiddeti olarak da tanımlanır.
Tablo 1.6.1 Elektrik Akım Şiddeti Temel Birimin Ön Ekleri

Büyüklük Simgesi Karşılığı(A)
Kiloamper kA 1.103
Amper A 1
Miliamper mA 1.10-3
Mikroamper μA 1.10-6
Örnek 1.6.1
1,6 . 109 W olan bir santraldeki elektrik üretiminin gücünü gigaWatt olarak
tanımlayınız.
Çözüm:
1,6.109 Watt = 1,6 gigaWatt olarak bulunur. (Bakınız Tablo 1.2.3)
1.7 Termodinamik Sıcaklık Temel Birimi

Termodinamik sıcaklık için SI temel birimi Kelvin’dir. (K) Kelvin, suyun
üçlü noktasının termodinamik sıcaklığının 1/273,16’lık kesridir.
Tablo 1.7.1 Yaygın Kullanılan Termometre Çeşitleri ve Dönüşümleri
Suyun Kaynama Sıcaklığı
Ölçülecek Sıcaklık
Suyun Donma Sıcaklığı
Mutlak Sıcaklık
𝐶 𝐹−32 𝑅 𝐾−273 𝑋−𝐷𝑁

= = = = (1.7.1)
100 180 80 100 𝐾𝑁−𝐷𝑁
Örnek 1.7.1
Bir X termometresi suyun donma noktasını -600X, kaynama noktasını ise
120 X olarak gösteriyor. Celsius termometresinin 500C olarak gösterdiği suyun
0
sıcaklığı bu termometrede kaç 0X olarak ölçülür?

Çözüm:
50 𝑋−(−60) 1 𝑋+60
= 𝑖𝑠𝑒 = 𝑖𝑠𝑒 2𝑋 + 120 = 180 𝑖𝑠𝑒 𝑋 = 300 olarak bulunur.
100 120−(−60) 2 180
(Bakınız 1.7.1)
1.8 Işık Şiddeti Temel Birimi

Işık şiddeti temel birimi Kandela’dır. (cd) Belirli bir doğrultuda 540.1012
Hz frekans monokromatik ışın yayan ve verilen doğrultudaki enerji şiddeti rad-
yan başına 1/683 (W/sn) olan bir kaynağın bu doğrultudaki ışık şiddetidir.
1.9 Madde Miktarı Temel Birimi

Madde miktarı temel birimi mol’dür. Mol bir sistemin 0,012 kg C-12 için-
deki atomların sayısı kadar temel öğeleri içeren madde miktarıdır. Mol kullanıl-
dığında temel öğeler belirtilmelidir. Temel öğeler; atomlar, moleküller, iyonlar,
elektronlar, başka parçacıklar ya da bu tür parçacıkların belli grupları olabilir.
1.10 Üslü Sayılarla İşlemler

Bütün sayıların üstlü gösterimleri bulunmaktadır. Sayılar tek başlarına ya-
zıldıklarında üstleri 1 olarak kabul edilir. Sayıların üstlerindeki pozitif değer
kadar kendisi ile çarpılır.
Tablo 1.10.1 Bir sayının üssü ile ilgili
işlemlerin kuralları
x0=1 102 = 100 (1 sayısının sağına 2 sıfır yazılır)
x1=x 10-2 = 0,01 (1 sayısının soluna 2 sıfır yazılır.)
xnxm=xn+m
100 = 1 (Bütün sayıların sıfırıncı kuvveti 1’e eşittir.)
xn
= x n −m
xm
105 . 102 = 107
x 1/n = n x (tabanlar aynı ise çarpımda üstler toplanır.)
105 . 10-2 = 103
(xn)m=xnm
(102)5 = 1010 (parantez içindeki sayı ile üs çarpılır.)
1
= 10
-2 (taban sayısının üstü yukarı (–) işaretli olarak çıkar.)
2
10
1
= 10
4
(taban sayısının üstü yukarı (+) işaretli olarak çıkar.)
-4
10
Örnek 1.10.1
1, 2 x10−5 x1, 4 x10−5 x9 x109

İşleminin sonucunu bulunuz
( 3x10 ) −1 2
Çözüm:
1, 2 x10−5 x1, 4 x10−5 x9 x109 1, 2 x1, 4 x9 x10−1

= (paydaki 10-5x10-5x109=10-1 eder)
9 x10−2 9 x10−2
1, 68 x10−1
= (paydadaki 10-2yukarı 102 olarak çıkar)
10−2
68 x101 16,8
= 1,= olarak bulunur.
Örnek 1.10.2
10−9.105
2. işleminin sonucunu bulunuz.
10−4
Çözüm:
10−4
2. −4 = 2. 100 = 2 𝑜𝑙𝑎𝑟𝑎𝑘 𝑏𝑢𝑙𝑢𝑛𝑢𝑟
10
Örnek 1.10.3
(0,003)2 . (0,0002)3
=?
(0,06)2
Çözüm:
(3.10−3 )2 (2.10−4 )3 9.10−6 8.10−12 72.10−18

(6.10−2 )2
= = = 2.10−14 olarak bulunur.
36.10−4 36.10−4
Örnek 1.10.4
0.1 0.2
∗ =?
0.01 0.02
Çözüm:
1.10−1 2.10−1 2.10−2
1.10−2
∗ 2.10−2 = 2.10−4 = 1 ∗ 102 = 100 olarak bulunur.
1.11 Koordinat Sistemi ve Okunması

Yatay x ve düşey y doğrularının kesişiminden oluşan sisteme koordinat sis-
temi denir. Koordinat sisteminde x ve y doğrularının kesiştiği nokta başlangıç
noktası “0” olarak kabul edilir. Koordinat sisteminde x yatayına apsis, y düşe-
yine ordinat ismi verilir, x ve y’nin kesişim noktası orjin olarak isimlendirilir.
y
(2,3)
(-3,1)
O x
(4,-3)
Şekil 1.11.1 Koordinat sisteminde bazı noktaların okunması

Koordinat sisteminde, herhangi bir noktanın yeri (x, y) şeklinde okunur.
Noktanın bulunduğu yerden x eksenine dik çizilir. Eksen üzerinde karşılık gelen
nokta onun x değerini, y eksenine dik çıkılır karşılık gelen nokta y değerini
verir. Bu orjinin yatay ekseninin sağında kalan noktalar (+), solunda kalan nok-
talar (-) olarak alınır. Aynı orjinin düşey ekseninin (y), üstünde kalan noktalar
(+), altında kalan noktalar (-) olarak alınır.
Koordinat sisteminde, yatay x doğrusu üzerindeki bütün noktaların, y değerleri
sıfırdır. Aynı şekilde düşey y doğrusu üzerindeki bütün noktaların x değerleri sıfırdır.
Örnek 1.11.1
y
B
O D x
C
Şekil 1.11.1 Koordinat Sistemi

Şekil 1.11.1’deki A, B, C, D noktalarının yerini (x, y) şeklinde yazınız.
Çözüm:
A(0,3), B(-3,1), C(-2,-2), D(5,0) olarak yazılır. Burada noktaların yerini bu-
lurken noktalardan x ekseni ve y eksenine dik çizilir.
1.12 Trigonometrik Değerlerin Gösterilmesi

Herhangi bir dik üçgendeki trigonometrik açıların bilinmesi, Fizik dersi ile
ilgili birçok uygulamada bize kolaylık sağlayacaktır. Aynı zamanda koordinat
sistemindeki noktaların yerlerini belirlememizde trigonometrik açılardan yarar-
lanırız.
y
P(x, y) Şekil 1.12.1’deki P(x, y) noktasının
x eksenine olan uzaklığı
sin α x=cos α (1.12.1)
y eksenine olan uzaklığı
α x y = sin α (1.12.2)
bağıntıları ile bulunur.
cos α
Şekil 1.12.1 Noktanın Trigonometrik Sistemde gösterilmesi
Örnek 1.12.1
y
P(x, y) Şekil 1.12.2’deki P(x, y) noktasının koordi-
natlarını bulunuz?
Şekil 1.12.2 P noktasının yeri
Çözüm:
Denklem 1.12.1’de değerler yerine yazılırsa x = cos90 = 0
Denklem 1.12.2’de değerler yerine yazılırsa y = sin90 = 1 olarak bulunur.
Şekil 1.12.2’deki P noktasının koordinatları Şekil 1.12.3’te olduğu gibi
gösterilir.
y
P(0,1)
Şekil 1.12.3
1.13 Dik Üçgende Açılar

𝐾𝑎𝑟şı 𝐷𝑖𝑘 𝐾𝑒𝑛𝑎𝑟 𝑏
𝑠𝑖𝑛𝛼 = =
𝐻𝑖𝑝𝑜𝑡𝑒𝑛ü𝑠 𝑎
Kom-
şu α 𝐾𝑜𝑚ş𝑢 𝐷𝑖𝑘 𝐾𝑒𝑛𝑎𝑟 𝑐
Dik 𝑐𝑜𝑠𝛼 = =
Kenar Hipotenüs 𝐻𝑖𝑝𝑜𝑡𝑒𝑛ü𝑠 𝑎
c a
𝑡𝑎𝑛𝛼 = =
𝐾𝑜𝑚ş𝑢 𝐷𝑖𝑘 𝐾𝑒𝑛𝑎𝑟 𝑐
Karşı Dik Kenar β 𝐾𝑜𝑚ş𝑢 𝐷𝑖𝑘 𝐾𝑒𝑛𝑎𝑟 𝑐
b 𝑐𝑜𝑡𝛼 = =
Şekil 1.13.1’teki ABC dik üçgeninde, b ve c kenarları birbirine dik kenar-

lar, a kenarı da hipotenüsü vermektedir. α açısı için trigonometrik açıların
karşılıkları Şekil 1.13.1’teki gibidir.
Moment, denge, ağırlık merkezi, hız, ivme vb. birçok uygulamada bu açı-
lardan yararlanılır. Örneğin bir grafikteki eğim tanjantı, o da bir sabiti verir. Bu
sabitten formül çıkarılarak uygulamalarda kullanılır.
Örnek 1.13.1
30cm Şekilde görülen üçgende B

B kenarını hesaplayınız.
(Karşı dik kenar)
300 (Komşu dik kenar)
Çözüm:
300’nin karşısındaki kenar sorulduğu için sin30 değerinden yararlanılır.
B
sin 30 =
30
B = 30.sin30
B = 0,5.30 =15 cm olarak bulunur.
1.14 Pisagor Teoremi

Herhangi bir dik üçgende, dik kenarların uzunluklarının kareleri toplamı
hipotenüsün karesine eşittir (Şekil 1.14.1).
A
c2 = a2 + b2 (1.14.1)
c
Hipotenüs
b
Dikkenar
Şekil 1.14.1 Pisagor Teoremi
Dikkenar B
C
a
Örnek 1.14.1
b=3 cm ve c=4 cm ise a=?

c
a2 = b2 + c2
b a2 = 32 + 42
a
a2 = 9 + 16
Şekil 1.14.2 a2 = 25 ise a= 5 cm olarak bulunur.
1.15 Sinüs Teoremi
A Matematiksel işlemlerde kullanılan sinüs teoremi

denge sorularının çözümünde kolaylıklar sağlar. Sinüs
α teoremine göre bir üçgende, kenar uzunluklarının, bu
c
b kenarların karşısındaki açıların sinüslerine oranı birbi-
rine eşit ve sabittir (Şekil 1.15.1).
β a b c
B a γ = =
sin α sin β sin γ
(1.15.1)
C
Şekil 1.15.1 Sinüs Teoremi
1.16 Cosinüs Teoremi
c
α
b
B β
a γ
C
Şekil 1.16.1 Cosinüs Teoremi
c 2 = a 2 + b 2 − 2.a.b.cos γ (1.16.1)
b 2 = a 2 + c 2 − 2.a.c.cos β (1.16.2)
a 2 = b 2 + c 2 − 2.b.c.cos α (1.16.3)
Örnek 1.16.1
Şekilde gösterilen üçgenin B uzunluğunu bulunuz.

B 1000
A=20cm
300
α
α
Çözüm:
α = 180 0 − (30 + 100) = 50 0
Sinüs kanununu kullanarak;

B A
=
sin α sin β
B 20
=
sin 50 sin 30
sin 50
B = 20.( )
sin 30
0,766
B = 20.( ) ise B = 30, 6cm olarak bulunur.
0,500
Örnek 1.16.2.
(Karşı dik kenar)

10 cm
A 600
(Komşu dik kenar)
Şekilde görülen dik üçgende A kenarını hesaplayınız. (cos60=0,5)
Çözüm:
Açının komşu dik kenarı ve hipotenüsü verildiğinden cos değerinden yarar-
lanırız.
A
cos 60 =
10
A = cos60 . 10 =0,5.10 = 5 cm olarak bulunur.
Örnek 1.16.3.
(Komşu dik kenar)

Şekilde görülen dik üçgende A kenarını
370 A hesaplayınız. (tg37=0,754)
(Karşı dik kenar)
14 cm
Çözüm:
Karşı dik kenar verildiği ve komşu dik kenar istendiği için; karşının kom-
şuya oranı bağıntısından (tan) yararlanabiliriz.
14 14 14
tg 37 = , A= = , A = 18,5cm olarak bulunur.
A tg 37 0,754
Örnek 1.16.4.
(Karşı dik kenar)
20cm
(Komşu dik kenar)
Şekilde görülen dik üçgende A kenarını hesap-

layınız. (Sin30=0,500)
A
300
Çözüm:
Bu örnekte de diğerlerinde olduğu gibi sin, cos, tan, cot bağıntılarından yararlanı-
rız.
20 20 20
Sin30 = A= A= A = 40cm olarak bulunur.
A , sin 60 , 0,500 ,
1.17 Lami Kuralı (Stewen Bağıntısı)
F3 Kesişen üç kuvvetin etkisindeki bir cismin den-

F2 gede olabilmesi için her kuvvetin karşısındaki
açının sinüsüne oranı birbirine eşit olmalıdır
α (Şekil 1.17.1).
  
F1 F2 F3
γ β = = (1.17.1)
sin α sin γ sin β
Lami eşitliğinde küçük açı karşısında büyük
kuvvet yer alır.
F1 Şekil 1.17.1 Lami Kuralı
Lami Teoremi yazılırken Şekil 1.17.1’de olduğu gibi F 1 kuvvetinin dışındaki

kuvvetlerin arasındaki açının sinüsü, F 2 kuvvetinin dışındaki kuvvetlerin arasında-
ki açının sinüsü, F 3 kuvvetinin dışındaki kuvvetlerin arasındaki açının sinüsüne
oranları sabittir.
1.18. Bir Bilinmeyenli Cebirsel Denklem

İçerisinde x, y, z gibi tek bir bilinmeyen değerin bulunduğu denklemlere
bir bilinmeyenli denklemler denir. Bir bilinmeyenli denklemi çözebilmek için;
bilinmeyeni denklemin herhangi bir tarafında yalnız bırakırız.
Örnek 1.18.1.
3x=6 denklemindeki x’i bulunuz? Burada bilinmeyen x’tir.
Çözüm:
Bu denklemi çözebilmek için x yalnız bırakılmalıdır. x’in yanındaki 3 çar-
pan olduğu için denklemin her iki tarafı 3 e bölünerek yok edilir.
3x 6
= ⇒ x = 2 olarak bulunur.
3 3
Örnek 1.18.2.
3(4 + x)
6+ 14 denklemindeki x’i bulunuz? Burada bilinmeyen x’tir.
=
2
Çözüm:
Öncelikle paydaki 3(4+x) i açalım; (çarpmanın toplam üzerindeki dağılma
özelliği)
12 + 3 x
6+ 14
=
2
Sol tarafta payda eşitleyerek toplayalım;
6 12 + 3 x 12 12 + 3x 24 + 3 x
+ 14
= + 14
= = 14
1(2) 2(1) 2 2 , 2
,
İçler dışlar çarpımı yapalım
24 + 3 x =
28
Bilinenleri bir tarafta bilinmeyenleri diğer tarafta toplayalım;
4
3 x = 4 ise , x = olarak bulunur.
3
1.19. İki Bilinmeyenli Denklemler

İçerisinde x, y gibi iki tane bilinmeyenin bulunduğu denklemlere iki bilin-
meyenli denklemler denir. Bu denklemlerin çözümünde yok etme ya da yerine
koyma yöntemlerinden birini kullanabiliriz.
Örnek 1.19.1.
2x + 4 y =
6
 ⇒ x= ?, y= ? (yok etme yöntemini kullanarak çözelim)
6x + 2 y =
8
Çözüm:
2x + 4 y = 6 

− 2 / 6 x + 2 y = 8
2y’yi yok etmek için ikinci denklemi -2 ile çarptık.
2x + 4 y = 6
− 12 x − 4 y = −16
− 10 x = −10
İki denklemi topladığımızda 4y ile -4y birbirini götürdü.
x = 1 olarak bulunur.
Denklemlerden birinde x gördüğümüz yere 1 yazdığımızda y’yi buluruz.
2x + 4 y =
6
2.1 + 4 y =
6
6 x , 4 y= 6 − 2 , 4 y = 4 , y = 1 olarak bulunur.
2 + 4y =
1.20. İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler

a, b, c birer gerçek sayı olmak üzere;
ax2 +bx +c = 0 şeklindeki denklemlere ikinci dereceden bir bilinmeyenli
denklem denir.
İkinci dereceden bir bilinmeyenli denklemlerin çözümleri
1. Durum
a ≠ 0, b ≠ 0 ve c=0 için
ax2+bx =0
x(ax+b)=0
b b
x1=0 x2= - Ç={0, − } (1.20.1)
a a
2. Durum
a ≠ 0, b=0, c ≠ 0 için
c c
ax2+c=0 x2= − − >0
a a
c c
x1=  − x2= − − (1.20.2)
a a
3. Durum
a ≠ 0, b ≠ 0, c ≠ 0 için
ax2+bx+c=0
∆ = b 2 − 4 ac için
b
a) ∆ =0 ise x1 = x2 = − (1.20.3)
2a
−b + ∆ −b − ∆
b) ∆ >0 ise x1 = x2 = (1.20.4)
2a 2a
c) ∆ <0 ise reel kök yoktur.
Örnek 1.20.1
3x2-6x=0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
Çözüm:
x (3x-6) =0
x1 = 0
3x-6 = 0
3x = 6
6
x2 = Ç={0,2} olarak bulunur.
3
Örnek 1.20.2
x2-9=0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
Çözüm:
x2=9 ise
x1=3 x2=-3 ç={3,-3}
Örnek 1.20.3
x2 – 8x + 12 = 0 denklemini çarpanlarına ayırınız.
Çözüm:
x2 – 8x + 12 = (x-2)(x-6) şeklinde çarpanlarına ayrılır. Çarpanlarına ayırır
iken çarpanlarının toplamının -8, çarpımının 12 olması gerekir. Denklemin çö-
züm kümesi ise
x-2 = 0 ise x = 2
x-6 = 0 ise x = 6 eder aynı sorunun çözümünü formülü kullanarak bulmak ister-
sek,
−b ± b 2 − 4.a.c
x12 = bağıntısından
2.a
−(−8) − 82 − 4.1.12 +8 − 4 +4
x1 = = = = +2
2.a 2.1 2
−(−)8 + 82 − 4.1.12 +8 + 4 +12

x2 = = = = +6
2.a 2.1 2
Ç={+6,+2}
Buradan x2 – 8x + 12 denkleminin çarpanları (x-2) (x-6) olarak yazılır. Gö-
rüldüğü gibi matematiksel denklemlerin çözüm işlemlerinde birden farklı yol-
dan yararlanılabilir.
Ek 1: Geometrik Kavramlar
Geometride “Nokta”, “Doğru”, “Düzlem” gibi kavramlar tanımsız olarak kabul
edilir.
Nokta: “.” biçiminde gösterilir. Boyutu yoktur.
Doğru: İki uçtan sınırsız noktalar kümesidir.
Düzlem: Her yönde sonsuza giden noktalar kümesidir.

E düzlemi dört yönde de sonsuza kadar gider.
E düzlemi şekildeki gibi gösterilir.
Açılar:
Başlangıç noktaları ortak iki ışının birleşimine açı denir. Şekilde [AC ve
[AB ışınının oluşturduğu açı BAC açısıdır.
[AB∪ [AC = BAC açısıdır.BAC, CAB olarak ya da A

ile gösterilir.[AB ve [AC ışınları açının kenarları,
A noktası açının köşesidir.
Açı yazılırken açının köşesi olan nokta ortada yazılır.
Açının Ölçüsü
B [AB ile [AC arasındaki açıklığın

ifadesine açının ölçüsü denir.
A α
BAC açısının ölçüsü α dır.m(BAC) = α
Ya da m(A) = α olarak gösterilir.
C
Açının Düzlemde Ayırdığı Bölgeler
C
Bir açı düzlemi üç bölgeye ayırır.
Dış Bölge a. Açının kendisi
İç Bölge [AB ve [AC ışınları.
b. İç bölge (taralı alan)
A B
c. Dış bölge
Ölçülerine göre açılar
a. Ölçüsü 0° ile 90° arasında olan açılara dar açı

denir.
b. Ölçüsü 90° olan açılara dik açı denir
B
c. Ölçüsü 90° ile 180° arasında olan açılara geniş 𝛼
açı denir. C
A
d. Ölçüsü 180° olan açılara doğru açı

denir.
e. Ölçüsü 360° olan açıya tam açı

denir.
Komşu açılar
Köşeleri ve birer ışınları ortak olan, iç bölgesi

ortak olmayan açılara komşu açılar denir.
CAD ile DAB komşu açılardır.
Açıortay
Açıyı iki eşit parçaya bölen ışına açıortay denir.

[AD, CAB açısının açıortayıdır.
Açıortay üzerinde alınan her noktanın açının
kollarına olan dik uzaklıkları eşittir.
Tümler açı
Ölçüleri toplamı 90° olan iki açıya tümler açı-

lar denir.
m(CAD)+m(DAB)=90°
a+b=90°
a açısının tümlerinin ölçüsü (90° – a) dır.
Bütünler açı
D Ölçüleri toplamı 180° olan iki açıya

bütünler açılar denir.
y x x+y=1800
C A B
Ters Açılar
Kesişen iki doğrunun oluşturduğu açılardan komşu olmayanlara ters açılar denir.
d2 d1
t Ters açıların ölçüleri eşittir.
x ile z, y ile t ters açılardır.

x z
m(x)=m(z) ve
m(t)=m(y) dir.
y
Paralel iki doğrunun bir kesenle yaptığı açılar

a. Yöndeş açılar
d3 d1 // d2 ise
y x
a ile x,b ile y, c ile z, d ile t yöndeş
d2 açılardır.
z t
Yöndeş açıların ölçüleri eşittir.
b a
m(a) = m(x) ; m(b) = m(y)
c d d1 m(c) = m(z) ; m(d) = m(t)
b. İçters açılar
d1 // d2 ise
a ile z ve b ile t içters açılarıdır.
İçters açıların ölçüleri eşittir.
m(a) = m(z); m(b) = m(t)
c. Dışters açılar
d1 // d2 ise
c ile x, d ile y dış ters açılardır.
Dışters açıların ölçüleri eşittir.
m(c)=m(x)=m(d)=m(y)
d. Karşı durumlu açılar

d1 // d2 ise
Karşı durumlu açıların toplamı 180°

dır.
m(a) + m(t) = 180°; m(b) + m(z) = 180°
Karşı durumlu açıların açıortayları arasındaki açının ölçüsü 90° dir.
Paralel doğrular arasında birden fazla kesenin olduğu durumlarda
kesişim noktalarından yeni paraleller çizilir.
e. Birden fazla kesenli durumlar
d1 // d2 ise
B noktasından d1 ve d2 doğrularına paralel
çizersek m(ABC) = a + b olur.
B noktasından paralel çizersek m(ABD) + x =

180°
m(DBC) + z = 180° buradan
x + y + z = 360° dir.
f. Paralel doğrular arasındaki ardışık zıt yönlü açılar
d1 // d2 ise a + b + c = x + y olur.
Bu tür soruları kırılma noktaların-
dan paraleller çizerek de çözebiliriz.
Ek 2: Trigonometrik Cetvel
sin tan cot cos
0 0,000 0,000 tanımsız 1,000 90
1 0,017 0,017 57,290 1,000 89
2 0,035 0,035 28,636 0,999 88
3 0,052 0,052 19,081 0,999 87
4 0,070 0,070 14,301 0,998 86
5 0,087 0,087 11,430 0,996 85
6 0,105 0,105 9,514 0,995 84
7 0,122 0,123 8,144 0,993 83
8 0,139 0,141 7,115 0,990 82
9 0,156 0,158 6,314 0,988 81
10 0,174 0,176 5,671 0,985 80
11 0,191 0,194 5,145 0,982 79
12 0,208 0,213 4,705 0,978 78
13 0,225 0,231 4,331 0,974 77
14 0,242 0,249 4,011 0,970 76
15 0,259 0,268 3,732 0,966 75
16 0,276 0,287 3,487 0,961 74
17 0,292 0,306 3,271 0,956 73
18 0,309 0,325 3,078 0,951 72
19 0,326 0,344 2,904 0,946 71
20 0,342 0,364 2,747 0,940 70
21 0,358 0,384 2,605 0,934 69
22 0,375 0,404 2,475 0,927 68
23 0,391 0,424 2,356 0,921 67
24 0,407 0,445 2,246 0,914 66
25 0,423 0,466 2,145 0,906 65
26 0,438 0,488 2,050 0,899 64
27 0,454 0,510 1,963 0,891 63
28 0,469 0,532 1,881 0,883 62
29 0,485 0,554 1,804 0,875 61
30 0,500 0,577 1,732 0,866 60
31 0,515 0,601 1,664 0,857 59
32 0,530 0,625 1,600 0,848 58
33 0,545 0,649 1,540 0,839 57
34 0,559 0,675 1,483 0,829 56
35 0,574 0,700 1,428 0,819 55
36 0,588 0,727 1,376 0,809 54
37 0,602 0,754 1,327 0,799 53
38 0,616 0,781 1,280 0,788 52
39 0,629 0,810 1,235 0,777 51
40 0,643 0,839 1,192 0,766 50
41 0,656 0,869 1,150 0,755 49
42 0,669 0,900 1,111 0,743 48
43 0,682 0,933 1,072 0,731 47
44 0,695 0,966 1,036 0,719 46
45 0,707 1,000 1,000 0,707 45
cos cot tan sin
* 45’e kadar üstteki açılardan 45’ten sonra alttaki açılardan bakınız

Ek 3: Matematiksel İşlemler
1. Toplama
Niceliklerin toplanmasında sıra önemli değildir. Örneğin 1+6 ile 6+1’in her
ikisinin de toplamı 7’dir. Herhangi iki sayıyı a ve b sembolleri ile belirtirsek,
a+b = b+a yazabiliriz.(Değişme özelliği)
2. Çıkartma
Herhangi iki sayı; örneğin a=6 ve b= 2 ise,
a-b = 6 – 2 = 4 ve b-a = 2 – 6 = -4 olarak bulunur.
Negatif bir sayıyı çıkartmak için, işlemi şu şekilde yürütürüz: Eğer a=6 ve b= -2
ise;
a-b=6-(-2)=6+2=8 olarak bulunur. Burada kural
a-(-b) =a+b’dir.
Negatif bir sayıyı çıkartmak için onun işaretini değiştirip toplarız.
3. Çarpma
Sayıların çarpılmasında sıra önemli değildir. Örneğin 3*6=6*3=18’dir.
Çarpma işlemi yaparken aşağıdaki işaret kurallarına dikkat edilmelidir.
a*b =ab
(a)*(-b)=-ab
(-a)*(-b) = ab
Aynı işaretlilerin çarpımı (+), zıt işaretlilerin çarpımı (-) dir.
4. Bölme
Bölme işleminde çarpma işleminde olduğu gibi aynı işaretli sayıların bö-
lüm sonucu (+), zıt işaretli sayıların bölüm sonucu (-) dir.
15 15 −15
= −5 , =5, = 5 gibi
−3 3 −3
5. Parantezler
Parantezli işlemlerde aşağıdaki kurallara dikkat edilmelidir.
(a+b)=(b+a)=a+b
d(a+b+c)=da+db+dc
(e+d)(a+b+c)=e(a+b+c)+d(a+b+c)
-(a-b)=-a-(-b)=-a+b
6. Kesirler
a+b a b a −b a b
= + ve = −
c c c c c c
a+b a b
= +
c+d c+d c+d
a c ac a a a b ab
* = ve = *1 , . =
c d cd c c c b cb
a b ab
. = kesrin payı ve paydasını aynı sayı ile çarparsak sonuç değişmez.
c b cb
Bir sayıyı bir kesre bölmek için, kesiri ters çevirerek sayı ile çarparız.
a c a.c
= a=
. olur. Genellersek;
b b b
c
a c a d ad
÷ = . = olur.
b d b c bc
ab + bc b( a + c) a + c
= = olur. (b’ler birbirini götürdü.)
bd bd d
7. Denklemler
Bilinmeyenin yanındaki çarpım ise eşitliğin diğer tarafına bölü olarak ge-
çer;
2x=4 denkleminde x bilinmeyen olduğu için 2 sayısı diğer tarafa bölü ola-
rak geçer.
Bilinmeyenin yanındaki toplama ya da çıkarma ise eşitliğin diğer tarafına
işaret değiştirerek geçer.
x – 5 = 7 ise; -5 diğer tarafa + olarak geçer yani x = 7+5 olur.
8. Türev
y = x n şeklinde n. dereceden bir fonksiyon tanımlansın. x’e bağlı y fonksi-
yonunun türevi;
dy
y'
= = n.x n −1 şeklindedir.
dx
Burada kural; x’in kuvveti x’in önüne çarpan olarak getirilir ve x’in derece-
si 1 azaltılır.
Örnek:
y = x2 ise y' = ?
Çözüm:
y' = 2x2-1 = 2x olarak bulunur.
9. İntegral ve İntegrasyon
İntegrasyon, türev işleminin tersi bir işlem olarak düşünülebilir. İntegral
ise, integrasyon işleminin sonucunu belirtmek için kullanılan bir işlemdir.
İntegrasyon işlemi, belirsiz integrasyon ve belirli integrasyon olmak üzere ikiye
ayrılır.
a. Belirsiz İntegral
Verilen bir f fonksiyonu için, türevi f fonksiyonuna eşit olan ve
g ( x) = ∫ f ( x)dx biçiminde gösterilen herhangi bir g fonksiyonuna f fonksiyo-
nunun belirsiz integrali denir.
Kural: Herhangi bir x2 fonksiyonunun belirsiz integralini düşünelim;
∫x
n
dx
Türevi x2 olan fonksiyon nedir? Sorusunun yanıtı, x2 fonksiyonunun

integralidir. Böylece,
x n+1
∫ x dx = n + 1 + c
n
İntegral
Sembolü
İntegrasyon değişkeni
Fonksiyon
f(x) (x’e bağlı)
c, belirsiz integralde kullanılan sabit sayıdır. İntegrali bulunan bir fonksi-

yonda, sabit sayının değeri bilinmeyeceği için, belirsiz integral hesabında sonu-
ca c sabiti mutlaka eklenmelidir.
Örnek.
∫ 4 xdx = ?1
Çözüm:
4 x1+1 4 x2
∫ 4 xdx= 1+1
+ c=
2
+ c= 2 x 2 + c
b. Belirli İntegral
[a, b] kapalı aralığında tanımlı olan bir f(x) fonksiyonunun belirli integrali:
b
∫ f ( x)dx
a
Olarak tanımlanır. Burada; a integralin alt sınırı, b integralin üst sınırıdır, f(x)
fonksiyon, dx integrasyon değişkenidir. Bir f(x) fonksiyonunun verilen aralıkta belirli
integrali bulunurken, değişkenin üstü bir artırılır, artırılan üsse bölünerek integrali
bulunur; integrali bulunan fonksiyonun değişkenine önce üst değer, sonra da alt değer
konularak çıkarma işlemi yapılır ve sonuç değer elde edilir.
Örnek.
3
∫ 5 xdx = ?
1
Çözüm:
3 3
5x2 5 5 5 5 5 40
∫1 5 xdx = = .32 − .12 = (32 − 12 ) = (9 − 1) = .8 =
2 1 2 2 2 2 2 2
= 20
10. Trigonometrik Eşitlikler
sin 2 θ + cos 2 θ =1 csc 2 θ = 1 + cot 2 θ

sec 2 θ = 1 + tan 2 θ θ 1
sin 2 = (1 − cos θ)
2 2
sin =
2θ 2sin θ cos θ θ 1
cos 2 = (1 + cos θ)
2 2
2θ cos 2 θ − sin 2 θ
cos= θ
1 − cos θ =2sin 2
2
2 tan θ θ 1 − cos θ
tan 2θ = tan =
1 − tan 2 θ 2 1 + cos θ
Ek 4: Fiziksel Sabitler
Işık Hızı =c 2,997925 × 108 m / s

Kütle – Çekim Sabiti G 6,67 × 10−11 N .m 2 / kg 2
=
Avogadro Sayısı N A 6,022 × 1026 parçacik / kmol
=
Boltzmann Sabiti =k 1,38066 × 10−23 J / K
Gaz Sabiti R = 8314 J / kmol.K
Planck Sabiti =h 6,6261 × 10−34 J .s
Elektron Yükü =e 1,60218 × 10−19 C
Elektronun Durgun Kütlesi me 9,1094 × 10−31 kg
=
Proton Kütlesi m p 1,6726 × 10−27 kg
=
Nötronun Durgun Kütlesi mn 1,6749 × 10−27 kg

=
Elektriksel Geçirgenlik Katsayısı =ε0 8,85429 × 10−12 C 2 / N .m 2
Manyetik Geçirgenlik Katsayısı µ 0 = 4π × 10−7 N / A2
Standart Yer Çekim İvmesi g = 9,80665m / s 2
Yerin Kütlesi 5,98 × 1024 kg
Yerin Ortalama Yarıçapı 6,37 × 106 m
Yerin Ortalama Yoğunluğu 5,570 × 103 kg / m3
Ortalama Yer – Ay Uzaklığı 3,84 × 108 m
Ortalama Yer - Güneş Uzaklığı 1,486 × 1011 m
Güneşin Kütlesi 1,99 × 1030 kg
Güneşin Yarıçapı 7 × 108 m
Yerde Güneşin Işınım Şiddeti 0,032kal / cm 2 .s
1.21 Fiziksel Büyüklükler ve Birim Sistemleri Çalışma Soruları

1. Aşağıdaki sayıları 10’un üssü şeklinde yazınız
a. 0, 078 b. 0,0216 c. 58,7
d. 3726,6 e. 10000 f. 0, 00001
2. Aşağıdaki büyüklükleri önekler kullanarak belirtiniz
a. 32 000 000 Pa = ? kPa b. 20 m2 = ? km2
c. 1,200 kN = ? N d. 200 N/mm2 = ? MPa
e. 0,000005 mm3 = ? dm3 f. 0,002Mj = ? j

3
g. 20 lt/dk = ? cm /s h. 535 000 000 j = ? kj
i. 257 000 000 J = ? Mj j. 25 m2 = ? dm2
3. (x, y) şeklinde verilen (3, -2), (0,2), (-3,1) noktalarının yerini koordinat
sistemini çizerek gösteriniz.
4. Bir kenarı 8 cm olan küpün içerisine, yarıçapı 1 cm olan bilyeler yerleşti-
rilmek isteniyor. Küpün içine en fazla kaç tane bilye konabilir, bilyeler ko-
nulduktan sonra küpün içine kaç cm3 su dökülürse küp dolar. (Pi = 3)
5. Kenar uzunlukları 6,8,10 cm olan dikdörtgenler prizması içine, kenar uzun-
lukları 2,3,5 cm olan dikdörtgenler prizmasından en fazla kaç adet yerleşti-
rilebilir?
6. Yarıçapı 8 cm, yüksekliği 12 cm olan silindir içine yerleştirilebilecek en
büyük hacimli küre yerleştirildikten sonra boş kalan kısım su ile doldurulu-
yor. Buna göre silindiri tamamen su ile doldurabilmek için kaç cm3 su kul-
lanılmalıdır? (Pi = 3)
1,6∗10−4 ∗1,8∗10−5 ∗9.109
7. işleminin sonucunu bulunuz.
9∗10−2
8. Bir dik üçgende birbirine dik iki kenar 5 cm ve 9 cm uzunluğundadır. Üç-
genin üçüncü kenarının uzunluğu nedir? Çizerek gösteriniz.
9. 3.108 m/s olan ışık hızını mm/picosaniye ye dönüştürünüz
3 x 18
10. = ⇒x= ?
3 6
11. 5 milin kaç kilometre olduğunu verilen dönüşüm katsayılarını kullanarak
hesaplayınız.
(1 mil = 5280 ft, 1ft = 12 in, 1 in = 2,54 cm, 1 m = 100 cm, 1 km = 1000 m)
12. Bir roket 300 km yüksekliğe çıkmıştır. Bu uzaklığın mil cinsinden değeri
nedir? Hesaplayınız.
13. a) Atletizmde hem 200 yd. hem de 200 m koşuları yapılmaktadır. Hangi
mesafe daha uzundur. Fark m ve ft cinsinden ne kadardır?
b) 1 mil ve 1500 metre yarışmaları yapılmaktadır. Bu mesafeleri karşılaştı-
rınız. (1 yarda(yd.) = 0,9144 m)
14. Tablo 1.2.4’teki önekleri kullanarak aşağıdaki büyüklükleri yazınız.
a. 106 f. 2.103
b. 10-6 g. 3.10-3
c. 109 h. 3.108
d. 10-9 i. 6 .109
e. 10-18 j. 10-12
15. Boyutları 20 m , 200 cm, ve 30 dm olan cismin hacm kaç m3’tür? Hesapla-
yınız.
16.
R A = 3 br, B = 4 br ve α = 600 ise R kaç

A birimdir?
(cos60 = 1 / 2)
α
B
Şekil 1.18.1
17. 2x-5=x+1 ise x=?

18. Bir kenarı 8 cm olan küpün kenarları yarıya indirilirse, hacmi kaç cm3 deği-
şir? Hesaplayınız.
19. SI’da kütle temel büyüklük olarak alınmıştır. Ağırlık için aynı şeyi söyle-
yebilir miyiz. Neden?
20. Aşağıdaki matematiksel işlemlerin sonuçlarını bulunuz.
(3.108 ) 2
a. =?
1.4.10−11
b. (87,66.10−2 )1/ 2 = ?
3x 7 x
21. 3 + = denkleminde x=?
5 4
22. Şekil’de gösterilen üçgenin A kenarının uzunluğunu hesaplayınız.
370
20cm
23. Şekil’deki üçgenin θ açısını bulunuz.
9cm θ
3cm
24. Şekil’deki P kenarının uzunluğunu hesaplayınız.
10cm
1270
25. Şekil’deki üçgenin L kenarını bulunuz.
530
20cm
L
2. Bölüm
STATİK
2.1 Temel Kavramlar

Mekanik, elektrik, manyetizma, ışık vb. konular temel doğa bilimlerinin
konusudur. Her konu kendi arasında alt bölümlerden oluşur. Mekanik, cisimle-
rin hareketini, aralarındaki etkileşmeleri ve denge durumlarını inceler. Mekani-
ğin, kuvvet ile hareket arasındaki ilişkiyi inceleyen bilimine dinamik, yalnızca
cisimlerin hareketini inceleyen bilimine kinematik, cisimlerin denge durumla-
rını ve birbirleri ile etkileşmelerini inceleyen bilimine de statik denilmektedir.
Kütlesi ve hacmi olan her şeye madde denir. Maddenin şekil almış özel gö-
rüntüsüne ise cisim denir. Bilimsel uygulamalarda noktasal parçacıklardan ya-
rarlanılır. Doğada bulunan en küçük yük elektron yüküdür. Tek bir elektronun
yüküne elemanter yük denir. Uluslararası birim sisteminde yük birimi olarak
Coulomb kullanılır (C) ve bir elemanter yük Coulomb cinsinden 1 e.y = 1.6.10-
19
C olarak tanımlanır. Bundan dolayı elemanter mekanikte incelenen cisimlerin
bir çoğu rijit kabul edilir. Rijit cisim, yük etkisi altında şeklini değiştirmeyen
cisim olarak tanımlanır.
Kuvvet, bir cismi harekete geçirebilmek, hareket durumundaki bir cismi
durdurabilmek, hareketin yönünü ya da hızını değiştirebilmek için gerekli olan
itme ya da çekme miktarıdır. Bir anlamda, cismin denge durumunu veya şeklini
değiştiren etkiye kuvvet denir. Bütün itme, çekme ve tutma örneklerinde; kuv-
vet, üzerinde etki yaptığı cisimle etkileşmektedir. Cisme uyguladığımız kuvve-
tin şiddetini arttırmak için kaldıraç, makara gibi araçlardan yararlanırız. Bu tür
araçlara basit makine denir. Ama daha güçlü kuvvetler elde etmek ve uygula-
mak amacıyla daha karmaşık makinelerde geliştirilmiştir. Örneğin, çeşitli yakıt-
ların yakılmasıyla açığa çıkan enerjiyi denetleyerek büyük bir kuvvete dönüştü-
ren motorlar, bu tür geliştirilmiş makinelerdir.
Ancak bütün kuvvetlerin etkiledikleri cisim ile etkileşmeleri gerekmez, ya-
ni bazı kuvvetler uzaktan etkiler. Elektriksel kuvvet, manyetik kuvvet ve yerçe-
kimi kuvveti bu tür kuvvetlere örnek olarak gösterilebilir. Yerçekimi, dünyanın
üzerindeki bütün cisimlere uygulanan, yerin merkezine doğru olan çekme kuv-
vetidir (Şekil 2.1.1). Elimizde tuttuğumuz bir cismi bıraktığımız anda cisim,
yerçekiminin etkisiyle yere doğru artan bir hızla düşer, cismin hızındaki bu
artışa ivme denir. Ama eğer cismi elimizde taşıyorsak, cisim üzerinde yukarı
doğru bir itme kuvveti uygulayarak yerçekimi kuvvetini dengeliyoruz demektir;
bu durumda uyguladığımız itme kuvveti ile yerçekimi kuvveti birbirine eşittir.
Bir römorkör, arkasına halatla bağlı bir mavnayı kanalda sabit bir hızla çeker-
ken, halatın mavna üzerinde uyguladığı çekme kuvveti, su direncinin doğurduğu
kuvvete eşittir; römorkör mavnayı biraz daha kuvvetlice çekerse, mavna daha
hızlı hareket eder.
Şekil 2.1.1 Yerçekimi Kuvvetinin Uygulama Biçimi

Bir yüzeyin üzerine düzgün olarak dağılmış şekilde basan kuvvete basınç
denir. Basınç, birim alana düşen kuvvet miktarıyla ölçülür. Kuvvet miktarı ise
ağırlık birimleriyle belirtilir. Dünya yüzeyindeki normal hava basıncı, cm2’ye 1
kilogramdır. Bu Dünya yüzeyinin ve onun üzerindeki her şeyin her cm2’sinin, 1
kilogramlık bir ağırlıkla aşağıya doğru bastırılıyor olması demektir.
Bilimsel çalışmalarda kullanılan büyüklükler, genel özellikleri bakımından
skaler ve vektörel büyüklükler olmak üzere ikiye ayrılırlar.
2.1.1. Skaler Büyüklük

Sayısal büyüklüğü ve birimi verildiğinde, tam olarak anlam kazanan bü-
yüklüklere skaler büyüklük denir. Zaman, alan, hacim, sıcaklık, kütle, iş, güç,
enerji, özkütle skaler büyüklüklere örnek olarak gösterilebilir. 20 s, 2m3, 1 met-
re, 6 kilogram, 450 C, 3 joule, 23 Watt gibi.
2.1.2. Vektörel Büyüklük

Sayısal büyüklüğü ve birimi yanında doğrultu ve yönü de verildiğinde tam
olarak anlam kazanan büyüklüklere vektörel büyüklük denir. Hız, kuvvet,
ivme, moment, ağırlık vektörel büyüklüklerdir. Örneğin; "Otomobil Denizli’den
Ankara’ya doğru 90 km/s hızla hareket ediyor" cümlesinde aracın yönü, doğrul-
tusu ve hızı gibi kavramlar bilinmesi gereken değerlerdir. Vektörel büyüklükle-
ri, vektörler yardımıyla belirtebiliriz.
2. Bölüm: Statik 57
2.2 Vektörler
Bir parçacığın bulunduğu yeri değiştirmesi olayına, yerdeğiştirme denir.
Yerdeğiştirmeler gibi davranan büyüklüklere vektör denir. Buna göre vektörler,
hem belli bir uzunluğu (boyu) olan hem de belli bir yönü gösteren ve belli ku-
ralları olan büyüklüklerdir. Vektörler bilimsel konuların anlatımında bazı kolay-
lıklar sağlarlar. Bunlar:
• Açıklamaların yazımını kolaylaştırırlar. Bir kuramın vektörler cinsinden
açıklanması o kuramı daha iyi anlamamızı sağlar ve matematiksel işlemleri
kolaylaştırır.
• Bilimsel kuramlar, kendilerinin belirtildiği koordinat sistemlerine bağımlı de-
ğildirler. Bir fiziksel kuramın vektörlerle betimlenmesi de aynı gerçeği yansıtır.
Vektörel denklemlerin betimlemesi her koordinat sisteminde aynıdır.
2.2.1 Vektör Gösterimi 1

O Doğrultusu P

Başlangıç Noktası A yönü
Şekil 2.2.1 Vektör Gösterimi

OP vektörü ya da A vektörü şeklinde okunur.
 
|OP| A vektörünün büyüklüğünü verir. (|OP|, OP ’nin uzunluğu diye okunur)
Bir vektörün dört elemanı vardır. Bunlar; (Şekil 2.2.1)’de olduğu gibi
• Başlangıç noktası (O noktası)
• Doğrultusu (O’dan P’ye doğru)
• Yönü (P yönü)
• Büyüklüğü (OP’nin büyüklüğü)
2.2.2 Vektörlerle İlgili İşlemler

A B K

L
Şekil 2.2.2 Aynı yönlü Vektörler Şekil 2.2.3 Zıt yönlü vektörler
1
Bu kitapta vektörel büyüklükler A ya da (italik) A şeklinde gösterilmiştir.

A ve B vektörlerinin doğrultusu ve yönü aynı.

K ve L vektörlerinin, doğrultusu aynı, yönü zıttır.
 
Yukarıdaki A , B ve K , L vektörleri birbirlerine paralel vektörlerdir.
(Paralel iki doğru uzayın hiçbir noktasında birbiri ile kesişmeyen doğrudur.)
Doğrultusu, büyüklüğü ve yönü aynı olan vektörlere eşit vektör denir (Şekil
2.2.4).

A A = B
ya da
B 
B =A
Şekil 2.2.4 Eşit vektörler

Doğrultusu, büyüklüğü aynı yönü zıt vektörlere, zıt vektörler denir (Şekil 2.2.5).

A A =-B
ya da
B 
B =-A
Şekil 2.2.5 Zıt Vektörler
2.2.3 Vektörlerin Skalerlerle Çarpımı ve Bölümü

Herhangi bir A vektörünün k gibi bir skaler büyüklük ile çarpımının sonu-
cunda kA büyüklüğünde bir vektör elde edilir. Yeni vektörün yönü k

skalerinin işaretine bağlıdır. k negatif ise kA nın yönü A vektörünün tersi, k
pozitif ise A vektörünün yönü ile aynıdır. Bir vektörün negatifi, o vektörün (-1)
skaleri ile çarpımından oluşur (Şekil 2.2.6).
A
- A
Şekil 2.2.6 Ters Vektörler

A 1
Bir vektörün bir skalerle bölümü ( = ( ). A ve k ≠ 0 ) için uygulanacak kural-
k k
lar, skalerle çarpımla aynıdır. Bu işlemlerin örnekleri Şekil 2.2.7’de gösterilmiştir.
0,5 A
A
2 A -1,5 A
Şekil 2.2.7 Vektör Örnekleri
2.2.4 Vektörlerin Bileşkesi (Toplam Vektör)

İki ya da daha fazla vektörün yaptığı etkiyi tek başına yapabilen vektöre bi-
leşke vektör (toplam vektör) denir ve R ile gösterilir.
Aynı doğrultuda ve aynı yöndeki iki vektörün bileşkesi, vektörlerin topla-
mına eşittir.
R = A + B bağıntısı ile bulunur (2.2.1)
A A vektörünün ucuna B vektörü eklenir A

B nın başlangıcından B 'nin bittiği yere çizilen
A B
vektör bileşke vektör olan R dir. Bileşke, A
ve B vektörü ile aynı yöndedir (Şekil 2.2.8).
R
Şekil 2.2.8 Vektör Toplamı

Aynı doğrultuda zıt yönde iki vektörün bileşkesi, vektörlerin farkına eşittir.
A > B ise R = A - B bağıntısı ile bulunur (2.2.2)
B M A
R B
Şekil 2.2.9 Vektör Farkı Bulunması

Şekil 2.2.9’da görüldüğü gibi bileşke kuvvet büyük kuvvet yönündedir. Bi-
leşke kuvveti bulmak için uç uca ekleme yöntemi kullanılmıştır.
Kesişen vektörlerin bileşkesini bulabilmek için farklı yöntemler kullanılır.
Bunlar:
1. Üçgen Kuralı
Üçgen kuralında Birinci vektörün ucuna ikinci vektör eklenir, birinci vektö-
rün başlangıcından ikinci vektörün bitiş noktasına çizilen doğru bileşke vektörü
verir. Şekil 2.2.8’de B vektörünün bitişine A vektörünü taşıdık. (Vektörler bir
yerden başka bir yere taşınırken vektörün yönü, doğrultusu ve büyüklüğü değiş-
tirilmez.)
B B
A A+ B A
Şekil 2.2.10 Üçgen Kuralı
İki vektörün toplanmasında

 
A + B = B + A eşitliği geçerlidir.. (komütatif özellik) (2.2.3)
Örnek 2.2.1
Şekil 2.2.11’deki A ve B vektörlerinin

Çözüm:
toplamını üçgen kuralı kullanarak bulu-
nuz? A
Şekil 2.2.11 B
A A + B
B A vektörünün ucuna B vektörüne eklenir.

A’nın başlangıcından, B’nin bitişine çizilen
vektör toplam vektörü verir.
2. Paralel kenar kuralı

Paralel kenar kuralında vektörlerin doğrultu ve yönleri değiştirilmeden baş-

langıçları aynı noktaya getirilir, karşılıklı paralelleri çizilir, elde edilen paralel
kenarın köşegeni bileşke vektörü verir.
K
K L
K+L
L
Şekil 2.2.12 Palel Kenar Kuralı
Şekil 2.2.12’de L ile K ’nin başlangıç noktalarını birleştirdik. K ’nin ucuna

L ’nin paralelini, L ’nin ucuna K ’nin paralelini çizdik. Oluşan paralel kenarda,
vektörlerin başlangıç noktası ile paralellerin kesiştiği noktayı birleştiren vektör top-
lam vektörü verir.
Örnek 2.2.2 Çözüm:
A A
A A
A+B
B BB
Şekil 2.2.13
A ile B’yi uç uca ekledik, karşılıklı paralel-
Şekil 2.2.13’teki A ve B vektörlerinin toplamı- lerini çizdik, başlangıç noktasın-dan
nı paralel kenar kuralını kullanarak bulunuz? paralellerin kesiştiği yere çizilen vektör
bileşke vektörü verdi.
3. Uç Uca Ekleme Kuralı

İkiden fazla vektörün toplanması için kullanılır. Bu kurala göre vektörlerin doğ-
rultu ve yönleri değişmemek kaydıyla birinin bitiş noktası diğerinin başlangıç nokta-
sına kaydırılarak uç uca eklenir. İlk başlangıcı son bitişe birleştiren vektör bileşke
vektörü verir.
B
A
B R= A + B + C
Şekil 2.2.14 Uç uca Ekleme Kuralı

C
A
Örnek 2.2.3
C B
A A
B
C
R=A+B+C
C
Şekil 2.2.15.Bileşke Vektörün Hesabı Şekil 2.2.16 Bileşkenin Bulunması
Çözüm:
Şekil 2.2.15’teki A , B , C vektörleri Şekil 2.2.16’daki gibi uç uca ekle-

nir. İlk başlangıcı son bitişe birleştiren vektör bileşke vektörü verir. (Dikkat
etmemiz gereken özellik vektörleri taşırken, doğrultu, yön ve büyüklüklerini
değiştirmemektir.)
Örnek 2.2.4
K Aynı düzlem üzerinde bulunan Şekil 2.2.17’de

L
görülen K, L ve M vektörlerinin toplamı nedir?
M
Şekil 2.2.17 Toplam vektörün bulunması
Çözüm:
Şekil 2.2.17’deki L , M , vektörlerinin toplamı uç uca ekleme kuralı kulla-

nıldığında ve çizildiğinde - K vektörüne eşittir.
K - K = 0 olarak bulunur.
Örnek 2.2.5
F2
Şekil 2.2.18’deki aynı düzlemdeki kuvvetlerin
F1 F3 bileşkesi kaç F’dir?
2F (F1=F2=F3 =F4 = F5 =F6 = F)
F6 Şekil 2.2.18 Bileşke Kuvvetin Hesabı
F4 F5
Çözüm:
F
Üstteki üç kuvvetin bileşkesi 2F’dir
F F
F1 + F2 + F3 = 2F
2F
2F
Alttaki üç kuvvetin bileşkesi 2F’dir
F F4 + F5 + F6 = 2F
F
F
Son olarak yandaki gibi kuvvetler

2F
oluşur. Bunların bileşkesi;
2F
2F + 2F - 2F = 4F eder.
2F
4. Cebirsel yöntem
Tablo 2.2.1 Vektör Bileşenlerinin gösterimi
Vektör Yatay Düşey

A Bileşen Bileşen
R
A Ax 3 Ay 2
B Bx 2 By 0
B C Cx -1 Cy -2
R=A+B+C Rx 4 Ry 0
C
Şekil 2.2.19 Cebirsel Yöntem
Cebirsel yöntemde, her bir vektörün başlangıç noktası “0” kabul edilerek,
uçlarından “0” noktasından geçen doğruya çizilen dik çizginin karşılık geldiği
nokta yatay için x uzaklığı, dikey için y uzaklığı olarak alınır. Bütün vektörlerin
yatay ve düşey bileşenleri toplamı R bileşke vektörün yatay ve düşey bileşeni-
ni verir.
Şekil 2.2.17’de A vektörünün ucundan yataya bir dik çizilir. Bu dikin A

’nın başlangıç noktasına olan yatay uzaklığı (+) yönde ve 3 birimdir. Bu şekilde
diğer yataylar ve düşeyler bulunduktan sonra yatay ve düşey toplamları bileşke
vektörün yatay ve düşey bileşenlerini verir (Bakınız Tablo 2.2.1).
Örnek 2.2.6
Vektör Yatay Düşey

Bileşen Bileşen
A R
A Ax 4 Ay 1
B Bx 0 By -3
C B C Cx -2 Cy 3
R=A+B+C Rx 2 Ry 1
Şekil 2.2.20 Cebirsel Yöntem

Tablo 2.2.2 Vektör Bileşenleri Gösterimi
Şekil 2.2.18’deki A , B , C vektörlerinin bileşkesini yandaki tablo 2.2.2’de

olduğu gibi x, y koordinatlarını cebirsel yöntem ile bulunur, x ve y lerin toplamı
bileşkenin x ve y bileşenini verir.
2.2.5 İki Vektörün Farkı (Çıkarma İşlemi)

1. Uç Uca Ekleme Kuralı
-B
A A
A + (-B)
A
Şekil 2.2.21 Uç uca ekleme kuralı Şekil 2.2.22 Uç uca ekleme Uygulama
Uç uca ekleme yöntemi kullanılarak Şekil 2.2.21’deki A ve B vektörleri-

nin farkını bulmak için Şekil 2.2.22’deki gibi A vektörünü aynen yazıp, B vek-
törünün büyüklüğünü ve doğrultusunu değiştirmeden yönünü değiştirip A vek-
törü ile toplanır. Sonuç olarak A + (- B ) fark vektörünü elde edilir.
2. Paralel Kenar Kuralı
A
A
A + (-B)
BB A
- -BB
Şekil 2.2.23 Paralel Kenar Uygulama Şekil 2.2.24
Paralel kenar yöntemi kullanılarak iki vektörün farkı bulunacak ise, A

vektörü aynen alınır, B vektörü ters çevrilerek A vektörünün başlangıç nokta-
sına getirilir. B ’nin bittiği yerden A 'nın paraleli, A ’nın bittiği yerden B ’nin
paraleli çizilir. Başlangıç noktası ile paralellerin kesiştiği noktaya çizilen doğru
fark vektörünü verir. Şekil 2.2.24’te, Şekil 2.2.23’teki A vektörü aynen yazılır,
B vektörünü ters çevrilir ve bilinen paralel kenar yöntemi ile A - B bulunur.
Örnek 2.2.7
Şekil 2.2.23’teki A , B , C vektörlerinden elde edilen A–B-C vektörü kaç

birimdir?
C A
A
B
--B
A-B-C
B
-C
-C
Şekil 2.2.25 Uç Uca Ekleme Örneği Şekil 2.2.26
Şekil 2.2.26’da görüldüğü gibi A vektörü aynen alınır, B ve C vektörlerinin yönü değiştirilir. A-B-C
vektörü A vektörünün Başlangıç noktasından –C vektörünün bittiği noktaya çizilen vektördür.
Örnek 2.2.8
K= 3 br
M
Aynı düzlemde bulunan şekildeki K, L, M vektörlerinin

L= 4 br bileşkesi kaç birimdir?
Çözüm:
K ve L vektörleri birbirine dik olduğundan pisagor teoremine göre;

2 2 2
2
R= K 2 + L2 , R= 3 + 4 , R 2= 9 + 16 = 25 ise R = 5 birim
R vektörü ile M vektörü birbirine eşit olduğundan;

Bileşke Vektör = R + M = 5 +5 = 10 br olarak bulunur.
2.2.6 Vektörlerin Dik Bileşenlerine Ayrılması
y
A
Ay
α x
Ax
Şekil 2.2.27 Vektörlerin dik bileşenlerine ayrılması
Şekil 2.2.27’deki A vektörünün ucundan x yatayına ve y düşeyine dik çi-

zildiğinde elde edilen A x ve A y vektörlerine A vektörünün dik bileşenleri
denir. Bileşenlerin büyüklükleri α açısının sin ve cos değerlerinden yararlanıla-
rak bulunur. Buna göre;
Ax
cos α = ise Ax = A cos α (2.2.4)
A
Ay
sin α = ise Ay = A sin α (2.2.5)
A
Bileşke ise şekildeki dik üçgendeki
A2 = Ax2 + Ay2 pisagor bağıntısı ile hesaplanır. (2.2.6)
A vektörünün doğrultusunu bulmak için

Ay Ay
tan α = ya da α = arctan bağıntısı kullanılır. (2.2.7)
Ax Ax
Örnek 2.2.9
Şekil 2.2.28’deki A bileşke vektörünün

A y = 3br A değeri kaç birimdir?
A x = 4br
Şekil 2.2.28 Bileşke vektörün hesabı
Çözüm:
Birbirine dik vektörlerin bileşkesi denklem 2.2.6 bağıntısından yararlanıla-
rak hesaplanır. Şekil 2.2.28’deki
Ax= 4 birim
Ay = 3 birim ve cos90=0 olduğundan
2 2
A = Ax2 + Ay
Değerler yerine yazıldığında;
A = 5 birim olarak bulunur.
Aralarında α açısı olan A ve B vektörlerinin Bileşke vektörü R ise, R bi-
leşke vektörünün büyüklüğü cosinüs teoremi olan
R2 = A2+B2+2ABcos α Bağıntısı ile hesaplanır. (2.2.8)
Örnek 2.2.10
A =3 birim Şekil 2.2.29’daki A ve B vektörlerinin büyüklükleri

ve aralarındaki açı veriliyor.
Buna göre A + B = R ise, R vektörünün büyüklüğü
α =600 kaç birimdir? (cos60 = 0,5)
B =4 birim
Çözüm:
R vektörünün büyüklüğü, denklem

A =3 birim
R 2.2.8’den yararlanarak
α =600 R2=A2+B2 +2ABcos α

R2= 32+42 +2.3.4.0,5
R2=37
B =4 birim R= 37
R= 6,1 birim olarak bulunur.
Örnek 2.2.11
A =10 birim
Şekil 2.2.30’daki A ve B vektörlerinin büyüklükleri ve arala-
rındaki açı veriliyor.
Buna göre A - B = R ise, R vektörünün büyüklüğü kaç
α =530 birimdir? (cos53 = 0,6)
B =6 birim
Çözüm:
Şekil 2.2.31’deki gibi A vektörünün ucuna B vektörünü getirildiğinde,
A’nın başlangıcından B’nin bitişine çizilen vektör, bileşke vektör olarak bulu-
nur. (Üçgen kuralı)
B =-6 birim R vektörünün büyüklüğü, denklem 2.2.8’den yarar-

lanarak
α =530
R R2=A2+B2 -2ABcos α
R2= 102+62 -2.10.6.0,6
A =10 birim R2=64
R= 64
Şekil 2.2.31 R= 8 birim olarak bulunur.
Örnek 2.2.12
Ay Şekil 2.2.32’de görülen A = 10 birimlik vektörün,

A =10br
yatay bileşeni Ax ve düşey bileşeni Ay kaç
birimdir?
(cos37 = 0,8 sin37=0,6)
370
Ax
Şekil 2.2.32
Çözüm:
Ax =A .cos37 = 10 . 0,8 = 8 br
Ay =A . sin37 = 10 . 0,6 = 6 br
Örnek 2.2.13
Aynı düzlemdeki büyüklükleri eşit ve 20 birim olan Şekil

2.2.33’teki 3 vektörün bileşkesi kaç birimdir?
A 20br
20br
1200 C
20br
B Şekil 2.2.33
Çözüm:
A ve B vektörü eşit ve aralarında 1200’lik açı olduğundan, bileşkesi 20

birimdir. Bu bileşke ile C vektörü eşit büyüklükte ve zıt yönlü olduğundan
bileşkesi 0 olur.
Örnek 2.2.14
Aynı düzlemde bulunan Şekil 2.2.34’teki A, B, C üç farklı

C yerdeğiştirme vektörleridir.
B
Buna göre;
A
2A – (B + C) işleminin sonucu kaçtır?
Şekil 2.2.34
Çözüm:
B + C’nin üçgen kuralına göre bileşkesi A ya eşittir. Buradan
2A – (A) = A olarak bulunur.
Örnek 2.2.15
c Aynı düzlemde bulunan Şekil 2.2.35’teki a, b, c vektörlerinin

b bileşkesi kaç b eder?
a
Şekil 2.2.35
Çözüm:
Şekil 2.2.36’da önce a ile b'nin bileşkesini bulduk.

Daha sonra bu bileşke ile c’nin bileşkesini paralel
a+b+c kenar yöntemi kullanarak bulunduğunda a+b+c = 2b
olur.
c a+b
b
a
Şekil 2.2.36
Örnek 2.2.16
c Aynı düzlemde a, b, c vektörleri şekil 2.2.37’deki gibidir. a-

b c+b vektörünü bulunuz.
a Şekil 2.2.37
Çözüm:
a Şekil 2.2.38’de olduğu gibi a vektörü aynen bırakılır. a nın

ucuna –c getirilir, -c'nin ucuna b getirilir. Bileşke vektör a nın
-c b başlangıcına geldiği için 0 dır.
Şekil 2.2.38
2.2.7. Üç Boyutlu Koordinat Sistemleri

Vektörler, xy düzleminin dışında da tanımlanabilirler. Uzaydaki (3 boyutlu)
bir vektörel büyüklüğü düşünürsek, ayrıca uzaydaki koordinat sistemini tanım-
lamaya ve anlamaya gereksinim duyarız. Uzay koordinat sistemini oluşturmak
için, öncelikle birbirini dik olarak kesen x ve y eksenlerini çizeriz. Bu iki doğru
parçası xy düzlemi olarak adlandırılır. x ve y eksenleri ile çakışan, xy düzlemi-
ne dik olan doğru parçası z ekseni olarak isimlendirilir. Üç eksenin çakıştığı
noktaya orijin (0) isimi verilir. Fakat z ekseninin pozitif ve negatif yönü ne ola-
caktır? Bu sorunun yanıtı sağ el kuralıdır. Pozitif x ekseninden dik açı boyunca
xy düzlemini hareket ettirerek z ekseni etrafında bir dönme oluşturulur. Sağ elin
baş parmağının yönü pozitif z ekseninin yönünü gösterir (Şekil 2.2.39).
(x, 0, z)
 (0, 0, z)
(x,0,0) (0, y, z)
x
(0, y, 0)
(x, y, 0)
y
Şekil 2.2.39 Üç Boyutlu Koordinat Sistemi

Uzayda herhangi bir P noktası P(x, y, z) ile gösterilir.
Örnek 2.2.17
B(2, 4, 6) noktasını uzay koordinat sisteminde çiziniz.
Çözüm:
z
6 B(2,4,6)
4
2 y
(2,4)
x
Diğer bir yöntem, kenarları eksenlere paralel bir kutu çizmektir.
A(2,4,6)
x
2.2.8 Birim Vektör
a Şekil 2.2.40’taki ua vektörüne birim vektör denir. a vektörü yönündedir. ua

= 1 birimdir. a vektörü
a
ua a = ua .a ile hesaplanır. (2.2.9)
Şekil 2.2.40
Birim vektörler genellikle belirlenmiş koordinat eksenleri yönünde seçilir.

Dikdörtgen koordinat sisteminde pozitif x, y, z yönlerini göstermek için sırasıy-
la i, j, k sembolleriyle gösterilen birim vektörler kullanılır(Şekil 2.2.41). i, j, k
vektörlerinin koordinat sisteminin merkezinde olmaları gerekmez. Her vektör
gibi onlar da yönleri değişmemek koşulu ile, bir yerden başka bir yere taşınabi-
lirler.
j
i x
z k
Şekil 2.2.41 Birim vektörlerin gösterimi
Herhangi bir A vektörünün bileşenlerinin birim vektör cinsinden ifadesi
Şekil 2.2.42’deki gibidir.
y
j Ay A
α x
i Ax
Şekil 2.2.42 Vektör Bileşenleri

A = i.Ax + j.Ay şeklinde yazılır. (2.2.10)
iAx ve jAy büyüklüklerine A vektörünün vektör bileşenleri denilir.
2.2.9 Vektörlerin Çarpılması

Vektörlerin toplanması işlemlerinde aynı tür vektörel büyüklüklerle ilgili
işlemler yapıldı. Yerdeğiştirme vektörleri yerdeğiştirme vektörleri ile, hız vek-
törü başka bir hız vektörü ile toplanabilir. Nasıl kütle ve sıcaklık gibi iki ayrı
skaler büyüklüğün toplanması anlamsız ise ayrı tür vektör büyüklüklerinin top-
lanması da o kadar anlamsızdır. Farklı türdeki vektör büyüklükleri birbirleri ile
çarpıldığında değişik boyutlu büyüklükler oluştururlar.
Vektörel büyüklüklerde üç farklı şekilde çarpma işlemi tanımlanabilir.
Bunlar; bir vektörün bir skaler ile çarpılması, iki vektörün sonuçta bir skaler
verecek şekilde çarpılması ve iki vektörün sonuçta bir vektör verecek şekilde
çarpılmasıdır.
Bir vektörün bir skaler ile çarpılmasının anlamı kolaydır. Bir k skaleri ile a
vektörünün çarpımı “ka” vektörü, boyu a vektörünün boyunun k katı olan, bir
vektör olarak tanımlanır. Oluşan vektörün yönü k pozitif ise a vektörünün yö-
nünde k negatif ise a vektörünün tersi yönündedir. Bir vektörü bir skalere böl-
mek, o vektörü skalerin tersi ile çarpmak şeklinde tanımlanır.
Skaler Çarpım
a
a
α
b
b
Şekil 2.2.43 Skaler çarpım

a ve b gibi iki vektörün skaler çarpımı a . b şeklinde gösterilir ve,
a . b = a.b.cos α şeklinde tanımlanır. (2.2.11)
Bu ifadedeki a, a vektörünün boyu ve b, b vektörünün boyu, cos α ise iki
vektör arasındaki açının cosinüsüdür.
a ve b birer skaler, cos α ise bir sayı olduğundan iki vektörün skaler çarpımı bir
skaler büyüklüktür. Skaler çarpımı vektörlerden herhangi birinin boyu ile öteki vektö-
rün birinci vektör üzerindeki izdüşümünün çarpımı olarak da tanımlamak mümkün-
dür.
Skaler çarpımın bu şekilde tanımlanması; iş, yerçekim potansiyel enerjisi,
elektriksel potansiyel, elektriksel güç ve elektromanyetik enerji yoğunluğu gibi bir
takım büyüklükleri iki vektörün skaler çarpımları şeklinde tanımlamamızı sağlar.
acos α a
α
b
bcos α
Şekil 2.2.44 Vektörlerin Skaler bileşenleri hesabı

Vektörlerin skaler çarpımları bileşenleri cinsinden,
A = Ax i+Ay j+Az k ve B = Bx i+By j+Bz k ise
A.B = (Ax i+Ay j+Az k) . (Bx i+By j+Bz k) şeklinde hesaplanır. (2.2.12)
Denklem 2.2.12’de çarpmanın toplama işlemi üzerindeki dağılma özelli-
ğinden yararlanarak,
A . B = Ax Bx(i.i) + Ax By(i.j) + Ax Bz(i.k) + Ay Bx(j.i) + Ay By(j.j) + Ay Bz(j.k)
+Az Bx(k.i)+ Az By(k.j)+ Az Bz(k.k)
A . B = Ax Bx + Ay By + Az Bz şeklinde bulunur. (2.2.13)
Burada aynı yöndeki birim vektörlerin çarpımı “1”, farklı yönlerdeki birim
vektörlerin çarpımı “0” olarak alınmıştır (i.i = 1, i.j = 0, … gibi).
Örnek 2.2.17
A = 5i +4j -6k ve B = -2i +2j + 3k şeklinde verilen A ve B vektörlerinin
skaler çarpım sonucunu bulunuz.
Çözüm:
Skaler çarpımda birim vektörlerin yalnızca kendi çarpanları “1”, diğerleri
“0” dır. Dolayısıyla,
A.B = (5.-2)+(4.2)+(-6.3)
A.B = -10 + 8 -18
A.B = -20 olarak bulunur.
Örnek 2.2.18
A = 2i + j − 3k ve B = 4 i − 5 j + k vektörlerinin birbirine dik olduğunu
gösteriniz.
Çözüm:
A.B = (2i + j − 3k ).(4i − 5 j + k )
A.B = 2.4 + 1.(−5) + (−3).1 = 8 − 5 − 3 = 0 olduğundan A ve B vektörleri bir-
birine diktir.
Vektörel Çarpım
a ve b gibi iki vektörün vektörel çarpımı,
c = a x b şeklinde yazılır.
a ve b vektörlerinin vektörel çarpımı üçüncü bir c vektörüne eşittir. c vektörünün
boyu,
c = a.b.sin α olarak tanımlanır (Şekil 2.2.45). (2.2.14)
c=a x
b
α
a
Şekil 2.2.45 Vektörel Çarpım

a ve b vektörlerinin vektörel çarpımı sonucu olan c vektörü, a ve b vektör-
lerinin oluşturdukları düzleme diktir. Bu yönü tam olarak tanımlayabilmek için,
ekseni a ve b vektörlerinin oluşturduğu düzleme dik olan ve sağa doğru döndü-
rüldüğünde ilerleyen bir vida düşünelim. Bu vidayı üzerindeki yivi a vektörü-
nün hizasından b vektörü hizasına gelinceye değin α açısı kadar döndürürsek
vidanın ilerleyeceği yön, c vektörünün yani a x b vektörünün yönüdür. Vektör
çarpımının yönünü belirlemenin bir başka yolu ise, iki vektörün oluşturduğu
düzleme dik ve kesişen başlangıç noktasından geçen bir eksen düşünmek ve sağ
elin parmaklarını başparmak eksen boyunca olmak üzere a vektörünü b vektörü,
üzerine kaydıracak şekilde eksen etrafında bükmektir. Bu durumda baş parma-
ğın gösterdiği yön c vektörünün yönüdür (Şekil 2.2.46).
c=a x b
α
a
b

Şekil 2.2.46 Vektör yönünün Gösterimi
Vektörel çarpımda a x b ile b x a birbirine eşit değildir. a ile b vektörü ara-

sındaki açı 900 ise a, b ve c=a x b birbirine dik olur. Bu üç vektör üç boyutlu
koordinat sistemi oluşturur.
Birçok büyüklük vektör karekteri taşır. Vektörel çarpımlar, vektör
karekterinde büyüklük verir. Bu tür büyüklüklere örnek olarak dönme momenti,
açısal momentum, manyetik alanda hareket eden yüklü bir parçacığı etkiyen
kuvvet ve elektromanyetik elektrik akımını gösterebiliriz.
Vektörel çarpımın, birim vektörler cinsinden gösterilmesi
A x B = A.Bsin α ise (2.2.15)
A x B = (Ax i+Ay j+Az k) x (Bx i+By j+Bz k) (2.2.16)
Denklem 2.2.16’da çarpmanın toplamı üzerine dağılma özelliği kullanılırsa;
A x B = Ax Bx(i x i) + Ax By(i x j) + Ax Bz(i x k) + Ay Bx(j x i) + Ay By(j x j) +
Ay Bz(j x k) +Az Bx(k x i)+ Az By(k x j)+ Az Bz(k x k)
bu eşitlikte,
i x i, j x j, k x k = 0
i x j = k, j x i = - k
j x k = i, k x j = - i
k x i = j, i x k = - j bağıntılarından yararlanılırsa,
A x B = (Ay Bz – Az By)i + (Az Bx – Ax Bz)j +(Ax By – Ay Bx)k (2.2.17)
elde edilir.
Örnek 2.2.19
A = 3i + 3j – 2k, B = -i -4j + 2k ise A x B = ?
Çözüm:
A x B =(3i + 3j – 2k) x (-i -4j + 2k)
A x B = ((3i x (-i)) + (3i x (-4j)) + (3i x 2k)) + ((3j x (-i)) +(3j x (-4j)) + (3j
x 2k)) + (((-2k) x (-i)) + ((-2k) x (-4j)) + ((-2k) x 2k))
A x B = (0 -12k -6j) + (3k+0+6i) + (-2j -8i + 0)
A x B = -2i -8j -9k olarak bulunur.
Birim Vektörler yardımıyla Toplama İşlemi
A = Ax i+Ay j+Az k ve B = Bx i+By j+Bz k ise
A + B = (Ax + Bx)i +(Ay + By)j +(Az + Bz)k şeklinde toplanır.
Örnek 2.2.20
Bileşenleri m cinsinden,
Cx = 4, Cy = 0, Cz = -2 ve Dx = -2, Dy =3, Dz = 5 olan C ve D yerdeğiştirme
vektörlerinin toplamını bulunuz?
Çözüm:
C + D = (Cx + Dx)i +(Cy + Dy)j +(Cz + Dz)k

C + D = (4-2)i +(0+3)j +(-2+5)k
C + D = 2i +3j +3k olarak bulunur.
Örnek 2.2.21
İki vektör; A = 2i + 4j ve B = 4i – j şeklindedir. A+B ve B – A vektörleri-

nin bileşenlerini ve boylarını hesaplayınız?
Çözüm:
A + B = (2+4)i + (4-1)j
A+ B = 6i +3j
(A+B)2 = 62 +32
(A+B)2 = 36+9 =45
A+B = 45 = 3 5 br olarak bulunur.
A – B = (4-2)i + (-1-4)j (B’yi aynen alıp A’yı yön değiştirdik)

A – B = 2i + -5j olarak bulunur.
(B-A)2 = 22+52
(B-A)2 = 4+25 (toplayıp her iki tarafın karekökünü alırsak)
B-A = 29 br olarak bulunur.
2.2.10 Vektörler Çalışma Soruları

1. Aynı düzlemdeki şekildeki vektörlerin bileşkesini bulunuz.
K L
P
M
2. N
D
O noktasal cismine aynı düzlemde etkiyen vektörle-
rinin bileşkesinin büyüklüğünü bulunuz.
E
C
O B
A
3.
Şekildeki A, B, C vektörleri aynı düzlemdedir.

A B A = C + 2B
B=B–C
A=C-B
Eşitliklerinden doğru olanları hangileridir?
4.
A, B, C noktalarına şekildeki vektörler etki etmektedir. Buna

A
göre bileşke vektörün büyüklüğü kaç nedir? (cos45 = √2/2)
5
450
5√2
B 5 C
5. Skaler ve vektörel büyüklükleri örneklerle tartışınız

6. .
K, L, M vektörleri aynı düzlem üzerinde-

K L dir.Buna göre K – L + M bileşke vektörünü bulu-
nuz?
7. Bir otomobil
M sabit bir noktadan başlayıp 8 km doğuya, 6 km kuzeye, 14 km
batıya, 14 km güneye gidiyor. Başlangıç noktasından ne kadar uzaklaşmış-
tır. Vektörel olarak çiziniz.
8. Bileşenlerinden bir tanesinin değeri 0 olan herhangi bir vektörün, büyüklü-
ğünü tartışınız.
9.
a
150
Şekildeki vektörlerden a = 10 br, b = c = 5 2 br olduğuna göre
b bileşke vektör kaç birimdir?
10.
Şekildeki A, B, C vektörleri aynı düzlemdedir. Karelerin

A+ C kenarı 1 birimdir.
Buna göre C vektörünün büyüklüğü kaç birimdir?
A+ B
A-B
11. A = 2i + 2j – 2k, B = -i – 3j + 2k, C = 2i +2j +k vektörleri veriliyor.

a. A.(B x C)
b. A.C
c. A x B
d. B x C
e. A x C işlemlerini yapınız.
12.
Boyu 5 br olan A vektörünün yatay ve düşey bileşenlerini
A
bulunuz?
(cos37=0,8, sin37=0,6)
370
13. Bir vektörün x bileşeni -5 birim, y bileşeni ise 10 birimdir. Bu vektörün

boyu ne kadardır? Bu vektör ile pozitif x ekseni arasındaki açı nedir?
14. Bir a vektörünü skaler bir sayı olan b ile çarpınca, c vektörü elde ediliyor.
Buna göre a ile c vektörlerinin hangi özelliği değişmez?
15.
B
Şekildeki kübün üzerinde verilen A, B, C vektörlerinin toplamını şekil çize-

rek bulunuz?
16.
B C
Şekildeki aynı düzlemde bulunan A = 8 birim ve B = 6 birim olan A, B, C vek-

törlerinin bileşkesi kaç birimdir.
17.
10
6 2
Şekildeki aynı düzlemde bulunan ; 2, 6, 10 birimlik vektörlerin bileşkesi

kaç birimdir? Bulunuz.
18.
2 Şekildeki, aynı düzlemde bulunan 3 vektörün toplamı kaç birimdir?
6
10
19.
a Şekildeki aynı düzlemde bulunan a büyüklüğündeki dört vektörün toplamı
a kaç a’dır?
a
20.
A=2i-j+3k, B=-i+3j+k ise A.B ve AxB’yi bulunuz.
21.
L Şekilde aynı düzlemde K, L, M vektörleri bulunmaktadır. Buna göre

K K + L – M vektörünü şekil çizerek bulunuz? (Bölmeler eşit aralıklıdır)
22.
K L
Şekilde aynı düzlemde K, L, M, N vektörleri bulunmaktadır. Buna
göre K + L + M + N vektörünü şekil çizerek bulunuz? (Bölmeler eşit
M aralıklıdır)
N
23.
Aynı düzlemde verilen K, L, M vektörlerinin, K+L+M toplamı R1, L+M

L toplamı R2’dir. Buna göre R1/R2 oranı kaçtır?
M
24.
K
Aynı düzlemde verilen K, L vektörlerinin, bileşkesini cebirsel yöntem
kullanarak hesaplayınız.
L
25.
Aynı düzlemde verilen K, L vektörlerinden yararlanarak

K K-L vektörünü cebirsel yöntem kullanarak hesaplayınız.
L
2.3 Kuvvet
Mekanik, cisimlerin denge durumlarını ve hareketlerini inceler. Mekaniğin
önemli bir konusu olan kuvvet, ne tür olursa olsun, yani ister cansız bir cisim,
ister bir canlı tarafından oluşturulsun, bir vektör ile gösterilir. Ölçülebilen bir
büyüklüktür. F ile sembolize edilir.
Kuvvet, vektörel büyüklüktür. Kuvvet vektörünün uygulama noktası, kuv-
vetin cisme etkidiği nokta, doğrultu ve yönü, kuvvetin doğrultu ve yönü, modü-
lüyse kuvvetin şiddetidir. Bu şiddet Newton (N), kilogram-kuvvet (kg-f), gram-
kuvvet (g-f) ya da dyne (dyn) cinsinden belirtilir. Bu kuvvetler arasındaki dönü-
şümler ise;
 1kg-f=1000g-f=9.81N=981000 dyn
 1N=105 dyn
 1g-f=981 dyn biçimindedir.
Örnek 2.3.1
40 kg-f kaç N eder?
Çözüm:
Doğru orantı ile
1kg-f 9.81N ise
40kg-f x N eder
Birbirlerine oranlar isek,
x = 40 * 9.81 Dinamometre
x = 392,4 N olarak bulunur.
Genel olarak Kuvvet; etki ettiği cisimlere hareket kazandırabilir, cisimlerin
hızlarını değiştirebilir, cisimler üzerinde döndürme etkileri bulunur, hareket
eden cisimlerin yönünü değiştirebilir, cisimlerde şekil değişikliğine neden olabi-
lir ve hareket eden cisimleri durdurabilir. Kuvvetin ölçümü, dinamometreler,
teraziler ve genleşme ölçerlerle gerçekleştirilir.
2.3.1 Bileşke Kuvvet

 
Aynı uygulama noktası bulunan iki F 1 ve F 2 kuvvetlerini birleştirmek
 
demek, bunların R bileşkesini, yani aynı anda uygulanan F 1 ve F 2 kuvvetle-
rininkine eşit etkilere neden olan kuvveti belirlemek demektir. İki kuvvetin
bileşkesi, yön, doğrultu ve şiddet olarak vektörel hesap kuralları ile verilir.
Aynı eksendeki iki kuvvet söz konusuysa, bileşkenin cebirsel ölçümü, kuv-
vetlerin cebirsel ölçümlerinin toplamına eşittir. Birbirine koşut iki kuvvetin
oluşturduğu bileşke kendisini oluşturan kuvvetlere koşuttur ve yönü, en büyük
kuvvetin yönüdür. İki kuvvetin etkime noktalarını birleştiren doğru üstünde
bulunan bileşkenin uygulama noktası, iki kuvvetin bu noktaya göre momentle-
rinin toplamı sıfır olacak biçimdedir. Şiddeti, bileşen kuvvetlerin aynı ya da zıt
yönde olmasına göre, bunların şiddetlerinin toplamına ya da farkına eşittir. Özet
olarak, iki koşut kuvvetin şiddetleri aynı, yönleri ters ise, bunların bileşkelerinin
sıfır olduğu bir kuvvet çifti oluştururlar.
2.3.2 Statiğin Prensipleri

Etki ettiği cisimlerin şeklini değiştirmesi, esnek cisimler üzerinde uzama ya
da sıkıştırma oluşturması kuvvetin cisimler üzerindeki etkilerindendir. Cisme
kuvvet uygulandığında bile, cisim yerinde duruyor ise kuvvetin bu etkisine sta-
tik etkisi denir. Bir cisme aynı yönde birden fazla kuvvet uygulandığında uygu-
lanan kuvvetlerin toplamı cisme uygulanan toplam kuvveti (Bileşke kuvveti)
verir ve R ile gösterilir. Birimi N (Newton)’dur.
 
 F 1 ve F 2 aynı doğrultulu ve yönlü iki kuvvet ise Bileşke kuvvet
  
R = F 1 + F 2 olur
 Herhangi bir cisme, eşit büyüklükte ve zıt yönlü iki kuvvet uygulandı-
ğında bu kuvvetler birbirini dengeler. Yani bileşkesi 0 olur.
  
F 1 = F 2 ise R = 0 dır.
2.3.3 Aynı Yönlü Kuvvetlerin Bileşkesi

Bir cisme aynı yön ve aynı doğru boyunca etkiyen iki ve daha fazla kuvve-
tin birleşmesi ile bu kuvvetlerin bileşke kuvveti ortaya çıkar. Bileşkenin şiddeti,
kuvvetlerin toplam şiddetine eşit, yönü kuvvetlerin yönüdür.
F1
F2
M
Şekil 2.3.1 Aynı Yönlü Kuvvetler

 
Şekil 2.3.1’deki M kütlesine etkiyen F 1 ve F 2 kuvvetlerinin toplamı bileş-
ke kuvveti verir.
 
R = F 1 + F 2 bağıntısı ile hesaplanır. (2.3.1)
 
Örneğin, M kütlesine F 1 = 5 Newton ve F 2 = 15 Newton’luk iki kuvvet
aynı yönde etkilediğinde bileşke kuvvet;
  
R = F 1 + F 2 (denklem 2.3.1) ise R = 5 + 15 = 20 N olarak bulunur.
2.3.4 Zıt Yönlü Kuvvetlerin Bileşkesi

Bir cisme aynı doğrultuda fakat zıt yönlerde etkiyen iki kuvvetin bileşkesi,
şiddeti büyük olan kuvvet yönündedir. Bileşkenin büyüklüğü ise, kuvvetlerin
büyüklüğünün farkına eşit olur. Zıt yönlü kuvvetler eşit şiddette olursa bileşke
kuvvet sıfır olur.
F2 F1
M
Şekil 2.3.2 Zıt Yönlü kuvvetler

 
F 1 > F 2 ise, bileşke kuvvet,
  
R = F 1 - F 2 bağıntısı ile bulunur. (2.3.2)
Şekil 2.3.2’deki M cismine etkiyen iki farklı kuvvet zıt yönlü oldukların-
dan, cismin hareket yönü şiddeti büyük olan kuvvet yönünde olacaktır.
 
Örneğin; F 1 =20 N iken F 2 =15 N olduğunda bileşke kuvvet;
  
R = F 1 - F 2 (denklem 2.3.2)

R = 20 - 15 = 5 N olarak bulunur.

M cisminin hareketi F 1 kuvveti yönündedir.
Örnek 2.3.2
F3 F1 F2 Şekil 2.3.3’teki F1= 10N, F2=15N, F3 = 8N

M ise Bileşke kuvvet kaç N’dur? (Kuvvetle-
rin doğrultusu aynıdır.)
Şekil 2.3.3
Çözüm:
R = F1 + F2 – F3
R = 10 + 15 – 8
R = 17 N olarak bulunur.
  
Bu örnekte F 1 ve F 2 aynı yönlü oldukları için toplam, F 3 bunlara zıt oldu-
ğu için fark işlemi yapıldı.
Örnek 2.3.3
Aynı doğrultudaki kuvvetlerden F1 - F2 = 8N ve F2 = 4N olduğuna göre
F1 +F2 nin büyüklüğü kaç N’dur?
Çözüm:
F1 − F2 =
8N
F1 − 4 =8N
F1= 8 + 4
F1 = 12 N ise F1 + F2 = 12 + 4 = 16 N olarak bulunur.
2.3.5 Kesişen Kuvvetlerin Bileşkesi
F1
R
α
F2
Şekil 2.3.4 Kesişen Kuvvet
Şekil 2.3.4’teki R ’nin büyüklüğü cosinüs teoreminden

R2=F1 2 + F2 2 + 2F1 F2 cos α bağıntısı ile hesaplanır.
Özel Durumlar
  
F 1 = F 2 = F ise
1. Şekil 2.3.5’teki gibi eşit iki kuvvet arasında 600’lik açı var ise bileşke, kuv-
vetlerden birinin 3 ile çarpımına eşittir.
F1 R
R= 3F (2.3.3)
600
R vektörünün yönü açı ortaydadır.
F2
Şekil 2.3.5 Eşit Kuvvetlerin Bileşkesi
2. Şekil 2.3.6’daki gibi eşit iki vektör arasında 900 açı var ise bileşke, kuvvet-
lerden birinin 2 çarpımına eşittir.
F1 R
R= 2 F (2.3.4)
R vektörü açı ortay üzerindedir.
F2
Şekil 2.3.6 Kuvvetler eşit açı 900
3. Şekil 2.3.7’deki gibi eşit iki kuvvet arasında 1200’lik açı var ise bileşke
kuvvet, kuvvetlerden birine eşittir.
R R=F (2.3.5)
F1 R vektörü açı ortay üzerindedir.
1200
F2 Şekil 2.3.7 Kuvvetler eşit açı 1200
Şekil 2.3.8’deki gibi üç kuvvet birbirine eşit ve her birinin arasındaki açı
1200 ise bileşke kuvvetin değeri “0” dır.
F3 F2 Denklem 2.3.5’e göre

1200
1200 1200 F1 = F2 = F3 = F ise
R=0
F1 Şekil 2.3.8 Eşit üç kuvvet
2.3.6 İki Kuvvetin Farkı

Kuvvet vektörel bir büyüklüktür. Bu nedenle vektörlerin farkının bulunma-
sında yapılan işlemler, kuvvetlerin farkının bulunmasında da geçerlidir.
F2 Şekil 2.3.9’daki R = F1 - F2 bulunurken
α Şekil 2.3.10’daki gibi çıkarılacak olan kuvvetin tersini alarak paralel kenar
F1 kuralına göre bileşke gösterilebilir. (Bir kuvvetin tersi, kuvvetin doğrultu-
sunu ve büyüklüğünü değiştirmeden yönünü değiştirmek demektir.)
Şekil 2.3.9
F1
-F2
R = F1 - F2
Şekil 2.3.10
Örnek 2.3.4
F1=3N
Şekil 2.3.11’deki kuvvetlerin bileşkesi kaç N’dur?
F2=5N F1=1N
Şekil 2.3.11
Çözüm:
F1 ve F2 kuvvetleri yatay, aynı doğru üzerinde ve zıt yönlü kuvvetlerdir.
Dolayısıyla,
Rx = F2 - F1
Rx = 5-1=4N
F1=3N
Şekil 2.3.12’ye göre
R2 =Rx 2 + F1 2
R2 = 42 + 32
R R2 = 16 + 9
R2 = 25
Rx=4N
R = 25
Şekil 2.3.12
R = 5 N olarak bulunur
2.3.7 Paralel Kuvvetlerin Bileşkesi
O

A B
x y
F1
F2
R
Şekil 2.3.13 Paralel Kuvvetlerin Bileşkesi
Şekil 2.3.13’teki F1 ve F2 kuvvetleri aynı yönlü paralel kuvvetler olduğun-

dan bileşke kuvvetin büyüklüğü R = F1 + F2 bağıntısı ile hesaplanır.
Şekil 2.3.13’teki bileşke kuvvetin yeri bulunurken F1 ve F2 kuvvetleri ara-
sında alınan herhangi bir O noktasına göre |𝑂𝐴| = 𝑥, |𝑂𝐵| = 𝑦 ise
F1 . y = F2 . x (2.3.6)
bağıntısından yararlanılır. (Bu bağıntı ile ilgili ayrıntılı açıklama moment

ve denge konularında yapılacaktır.)
Örnek 2.3.5
A B
30cm 30 cm uzunluğundaki AB çubuğuna
şekil 2.3.14’teki gibi F1 ve F2 kuvvetleri
F1 = 5 N asılmıştır. Çubuğa etki eden bileşke
kuvvetin büyüklüğünü ve F2 kuvvetine
F2 =10N olan uzaklığını hesaplayınız?
Şekil 2.3.14
Çözüm:
F1 ve F2 aynı yönlü oldukları için, bileşke kuvvet;

R = F1+F2 = 10 + 5 = 15 N bulunur.
A O B
x 0,3-x
F1 = 5 N
F2 =10N
R =15N
Şekil 2.3.15
R Bileşke vektörünün yeri Şekil 2.3.15’ten yararlanılarak, Denklem 2.3.6’ya

göre
F1 . |OB| = F2 . |OA|
F1 . (0,3-x) = F2 . x
5. (0,3-x) = 10 . x
1,5 – 5x = 10x
1,5 = 15x
x = 0,1 m olarak bulunur R, F2 kuvvetinden 0,1 m uzaklıktadır. Görüldüğü
üzere bileşke kuvvet büyük olan kuvvete daha yakındır.
Örnek 2.3.6
O
K Ağırlıksız KL çubuğuna şekil 2.3.16’daki
L
kuvvetler asılmıştır. Bileşke kuvvetin etki
noktası O olduğuna göre KO/KL oranı kaçtır?
F
Şekil 2.3.16 4F
Çözüm:
F . |KO| = 4F . |OL|
KO
=4
OL
|KL| = |KO| + |OL|

|KL| = 4 + 1
KO 4
|KL| = 5 ve = olarak bulunur.
KL 5
2.3.8 Zıt Yönlü Paralel Kuvvetlerin Bileşkesi
F1
y
C A
B
x
R
F2 Şekil 2.3.17
Şekil 2.3.17’de olduğu gibi AB uzunluğundaki çubuğa F1 ve F2 kuvvetleri

etki etmektedir.
F2 > F1 ise R bileşke vektörü F2 yönündedir. R’nin büyüklüğü
R = F2 - F1 bağıntısı ile hesaplanır
R Bileşke vektörünün yeri de
F2 . x = F1 . y (2.3.7)
bağıntısı ile hesaplanır.
Not: x, F2’nin R ye olan uzaklığı, y, F1’in R ye olan uzaklığıdır.
Örnek 2.3.7
Şekil 2.3.18’deki AB uzunluğun-

d F1 =f daki çubuğa yönleri zıt paralel F1
ve F2 kuvvetleri etki etmektedir.
A B Bu kuvvetlerin bileşkesinin büyük-
lüğünü ve F2 kuvvetinden ne kadar
F2 = 4f Şekil 2.3.18 uzaklıkta olduğunu bulunuz.
Çözüm:
Şekil 2.3.18’a göre Bileşkenin büyüklüğü R = F2 - F1 = 4f – f = 3f bulunur.
Bileşkenin yönü F2 yönündedir. Bileşkenin yeri
d F1 =f
C A B
x
F2 = 4f Şekil 2.3.19
Denklem 2.3.7’den yararlanarak

F1 . |BC| = F2 . |AC|
F1 . (d+x) = F2 . x
f(d+x) = 4f.x
fd+fx = 4fx
fd = 3fx
d
x= olarak bulunur.
3
Örnek 2.3.8
2f
f
K L
4f
Şekildeki KL çubuğunun ağırlığı ihmal edilmiştir. Çubuğa şekilde görünen

kuvvetler etki ettiğine göre, çubuğun yatay kalması için nereden asılması gerekir?
Çözüm:
K noktasından uzaklık x kabul edilirse,
f .0 − 2 f .2 + 4 f .3 − f .6
x=
f −2f +4f − f
2f
x
= = 1 birim olarak bulunur.
2f
Buna göre K noktasının 1 birim sağından asılmalıdır.
Örnek 2.3.9.
Şekildeki B kuvvetinin yatay ve düşey bileşenlerini hesaplayınız.
B=100N
300
Çözüm:
By B=100N
300 Bx
By Bx
sin 30 = cos30 =
B B
By Bx
0,5 = 0,866 =
100 100
By = 50 N Bx = 86,6 N
Örnek 2.3.10
Şekildeki sistemde kesişen kuvvetlerin bileşkesini ve yerini bulunuz.
y
F1 =5 t
F3 =2 t
α3=30o α1=45o x
A α2=60o
F2 =3 t
Çözüm:
F1x F1 .cos α1
= F2 x F2 .cos α 2
= F3 x F3 .cos α 3
=
F1x = 5t.cos 45 F2 x = 3t.cos 60 F3 x = 2t.cos 30
F1x 3,54t (+ )
= F2 x 1,50t (+ )
= F3 x 1,74t ( −)
=
F1 y F1 .sin α1
= F2 y F2 .sin α 2
= F3 y F3 .sin α 3
=
F1 y = 5t.sin 45 F2 y = 3t.sin 60 F3 y = 2t.sin 30
F1 y 3,54t (+ )
= F2 y 2,61t (−)
= F3=
y 1t (+ )
ΣFx = F1x + F2 x + F3 x ΣFy = F1 y + F2 y + F3 y
Fx 3,54t + 1,50t + (−1,74t )
Σ= Fy 3,54t + (−2,61t ) + 1t
Σ=
ΣF= 3,30t (+ )
x ΣF=
y 1,93t ( + )
y
R =3,82 t
α=30,54o x
Bileşke kuvvetin büyüklüğü Bileşke kuvvetin yeri
R= ΣFx2 + ΣFy2 ΣFy 1,93t

tan=
α = = 0,59
ΣFx 3,30t
=R (3,30) 2 + (1,93) 2 α =30,540 olarak bulunur.
R = 3.82t
Örnek 2.3.11
Şekilde O noktasındaki cisme etkiyen aynı düzlemdeki kuvvetlerin bileşke-
si kaç N’dur?(sin53=0,8 cos53 = 0,6)
𝐹1 = 15𝑁
530 O
𝐹2 = 24𝑁
Çözüm:
𝐹1𝑦 = 15. 𝑠𝑖𝑛53 = 15.0,8 = 12𝑁

O
530 O
R
𝐹1𝑥 = 15. 𝑐𝑜𝑠53 = 15.0,6 = 9𝑁
𝐹2 − 𝐹1𝑦 = 24 − 12 = 12𝑁
𝐹2 = 24𝑁
𝑅2 = 92 + 122 = 81 + 144 = 225 = 15𝑁 olarak bulunur.
Örnek 2.3.12
F Aynı düzlemde bulunan eşit

büyüklükteki üç kuvvet eşke-
nar üçgenin köşelerine şekil-
deki gibi etki ediyor. Bu kuv-
vetlerin bileşkesinin büyüklü-
F F ğünü bulunuz.
Çözüm:
F Eşkenar üçgenin her bir açısı 60 derecedir.

Açı ortayların kesiştiği noktada alt kenar-
lardaki kuvvetleri birleştirdiğimizde arala-
rında 120 derecelik bir açı bulunur. Kuv-
vetler birbirlerine eşit ve aralarında 120
F F derece var ise bileşke kuvvet F olur.
Büyüklükleri eşit ve aralarında 90 derece olan

iki kuvvetin bileşkesi ise cosinüs teoreminden
R= 2F olarak bulunur.
F
Örnek 2.3.13
Şekildeki kayığa yatay düzlemde F1 ve
y
x F1=200N F2 kuvvetleri etki etmektedir. Kayığın
kanal doğrultusunda (x doğrultusunda)
370 hareket edebilmesi için F2 kuvvetinin
büyüklüğü kaç N olmalıdır. (sin37=0,6 ,
530 sin53 = 0,8)
F2=?
Çözüm:
Kayığın x doğrultusunda hareket edebilmesi için y doğrultusundaki bileşen-
 
lerinin 0 olması gerekir. Bunun için F 2 kuvvetinin y bileşeni ile F 1 kuvvetinin
y bileşeni birbirine eşit olmalıdır. Buradan;
F1 .sin 37 = F2 .sin 53
200.0,6 = F2 .0,8
= F2 .0,8 ⇒ F=
120 2 150 N olarak bulunur.
Örnek 2.3.14
Yatay düzlemde O noktasına şekildeki kuvvetler etki ediyor. Bileşke kuv-
veti bulunuz.
𝑭√𝟑 𝑭√𝟑
𝟑𝟎𝟎 𝟑𝑭
x
O
Çözüm:
𝟑𝑭
𝟏𝟐𝟎𝟎 𝟑𝑭
𝐹√3 ve 𝐹√3 kuvvetleri arasındaki açı 60 derece olduğundan özel durum-

lardan bileşke kuvvet
𝐹√3 * √3 = 3F olur. Kalan x yönündeki 3F kuvveti ile y yönündeki 3F
kuvveti arasındaki açı 120 derece olduğundan bileşke kuvvet özel durumlardan
3F olarak bulunur.
Örnek 2.3.15
y Aynı düzlemde bulunan Şekildeki F1, F2 ,

F2=10N
F3 kuvvetlerinin bileşkesini bulunuz.
F1=10N (Cos53=sin37=0,6 , cos37 = sin53= 0,8)
O 530 x
F3=10N
370
Çözüm:
y x bileşenleri;
F2y
F1=
x F=
1 10 N (-)
F1=10N O 530 x F2 x F2 cos53
= = 10.0,6= 6N
F3x F2x F3 x F3 sin
= = = 6 N (-)
37 10.0,6
Toplam x bileşeni;
370
F3y Fx = F1x + F2 x + F3 x
y bileşenleri; Fx =−10 + 6 − 6 =−10 N (-)

F1 y = 0 Bileşke kuvvet;
2
F2 y F2 sin
= = = 8N
53 10.0,8 R= Fx2 + Fy2
F3 y F3 cos
= = = 8N
37 10.0,8 (-) R
= 2
122 + 0
Toplam y bileşeni; R 2 = 144
Fy = F1 y + F2 y + F3 y R 2 = 144 R = 144 = 12 N
Fy = 0 + 8 − 8 = 0
2.3.9 Kuvvet Çalışma Soruları

1.
F2 Şekil 2.3.20’deki F1, F2, F3 Kuvvetlerinin bileşkesi kaç R dir?

(sin30 =1/2 , cos30 = 3 /2)
F1
O 600
F3 R
Şekil 2.3.20
R
2.
F1
F2
370 530
Şekil 2.3.21
F3
Şekil 2.3.21’deki F2 = F3 = 4N ve F1 = 10 N olduğuna göre, bileşke kuvvet

kaç N eder? (sin37=cos53=0,6)
3.
7F
Şekil 2.3.22’deki P noktasına etki eden kuvvetlerin

bileşkesi nedir? Bulunuz
P 300
300 300
3F
4F
Şekil 2.3.22
4. K noktasal cisimciğine aynı düzlemde şekildeki gibi etki eden kuvvetlerin

bileşkesinin yönü ve şiddeti nedir?
5N
600 K 7N
4N
600
600
2N 3N
5. Yatay düzlemde bulunan bir cisme, yataya paralel, büyüklükleri eşit, arala-
rında 600’lik açı bulunan iki kuvvet uygulanıyor. Bu kuvvetlerin bileşkesi
10 3 N olduğuna göre, kuvvetlerden her birinin büyüklüğü kaç N’dur?
6.
K L M N O P R
F
2F
3F Şekil 2.3.23
Ağırlığı önemsenmeyen eşit bölmeli çubuğa uygulanan kuvvetler Şekil

2.3.23’teki gibidir. Bileşke kuvvetin uygulama noktası nerededir?
7.
F3 F2
Şekil 2.3.24’teki F2 = F3 = 2 F ve
F1=F dir
1350 1350 F1 kuvveti ters çevrilirse bileşke kuvvet kaç R olur?
F1 Şekil 2.3.24
8.
7N
2N 6N
300 300
10 N 10 N
Şekildeki kuvvetlerin bileşkesi kaç Newton’dur? Bulunuz.

9. Şekilde gösterilen F1 ve F2 kuvvetlerinin x ve y dik bileşenlerini ve bileşke

kuvveti hesaplayınız.
F1=200N
600
F2=100N
10. Şekildeki sistemde kesişen kuvvetlerin bileşkesini ve yerini bulunuz.
y
F2=80 N
F1=150 N
20o
30o x
15o
A
F4=100 N
F3=110 N
11.
F=10N Aynı düzlemde bulunan şekildeki

kuvvetlerin bileşkesi kaç N’dur?
600
F=10N
600
F=10N
12. Büyüklükleri F ve 2F olan kuvvetler şekildeki gibidir. Bileşke kuvveti bu-

lunuz. (F cinsinden)
F
600 2F
13.
Aynı düzlemde bulu-

F2=3N F3=3N nan şekildeki kuvvetlerin
0 0
bileşkesi kaç N’dur?
F1=4N 30 30
14. Aynı düzlemde bulunan X, Y, Z kuvvetlerinin büyüklükleri sırasıyla 5√2

N, 10N ve 5N’dur. Buna göre bu üç kuvvetin bileşkesinin büyüklüğü kaç
√2
N’dur?( sin45 = cos45 = )
2
5√2 N
X
450
10N
Y
Z
5N
15.
Aynı düzlemde bulunan şekildeki eşkenar üçgen

F
üzerindeki kuvvetlerin bileşkesi kaç F’dir?
3F 2F
16.
F1=4N Aynı düzlemde bulunan şekildeki kuvvetle-

rin bileşkesi kaç N’dur? Hesaplayınız
120 120
0 0
F2=5N 120 F3=5N

0
17.
30cm 10N
K L
50N
Şekildeki ağırlığı önemsiz çubuğun K ve L noktalarına 50 N ve 10 N’luk kuv-

vetler uygulanmaktadır. Çubuğu K noktasından kaç cm uzaklıktan asarsak,
çubuk yatay olarak dengede kalır?
18.
F Aynı düzlemde bulunan A

F√3 noktasına etki eden kuvvetlerin
bileşkesi kaç F’dir? Bulunuz.
F √3
(sin30=1/2 cos30= 2 ). Her
F√3 kuvvet arasındaki açı 300 ‘dir.
A
F
19.
Aynı düzlemde bulunan A

F1=1N F2=2√2𝑁 noktasına etki eden kuvvetle-
rin bileşkesi kaç N’dur? Bu-
√2
lunuz. (sin45=cos45= 2 ).
0
45
F3=2N
A
20.
1200 Aynı düzlemde bulunan A

4N noktasına etki eden kuvvetle-
600 rin bileşkesi kaç N’dur? Bu-
6N 2N √3
lunuz. (cos60=1/2,sin60= 2 ).
A
1N
2.4 Moment
Bir kuvvetin döndürme etkisine moment denir. Bir kapının kolundan tutu-
larak açılıp kapanması, araba direksiyonlarının dönmesi, su musluğunun açılıp
kapanması kuvvetin döndürme etkisine örnek olarak gösterilebilir.
Şekil 2.4.1 Kuvvetin moment etkisi

Şekil 2.4.1’deki F kuvvetinin O noktasına göre momenti, kuvvet ile kuvve-
tin moment uygulanan O noktasına olan uzaklığının çarpımına eşittir. Buna

göre, F kuvvetinin O noktasına göre momenti,
M = F . d bağıntısı ile hesaplanır. (2.4.1)
Moment birimi (M), N . m’dir
Moment vektörel bir büyüklüktür. Dolayısıyla moment vektörünün bir yö-
nü vardır. Momentin yönü sağ el kuralı ile bulunur. Buna göre; dört parmak
bitişik ve baş parmak bunlara dik olacak şekilde açılır. Avuç içi moment merke-
zine bakarken dört parmak kuvvet yönünde olacak şekilde sağ el yerleştirildi-
ğinde yana açılan baş parmak moment vektörünün yönünü gösterir.
Eğer kuvvet, kuvvet koluna Şekil 2.4.2’deki gibi α açısı ile uygulanıyorsa,
A
F
α
O
Şekil 2.4.2

F kuvvetinin O noktasına göre moment büyüklüğü
M = F . d (denklem 2.4.1’den)
d = |OA| . sin α ise M = F. |OA| . sin α bağıntısı ile bulunur. (2.4.2)
2.4.1 Moment Kuralları

1. Kuvvetin kendi uygulama noktasına göre momenti sıfırdır.
F
Şekil 2.4.3’teki F kuvvetinin O noktası-
na göre momenti sıfırdır
Şekil 2.4.3 Momentin uygulama Şekli
2. Kuvvetin doğrultusu üzerindeki bir noktaya göre momenti sıfırdır.
d uzunluğundaki çubuğa şekil 2.4.4’teki gibi uygulanan F

F kuvvetinin O noktasına göre momenti sıfırdır.
O d
Şekil 2.4.4 Momentin Etki Biçimi
3. Bir sisteme birden çok kuvvet etki ediyorsa bu kuvvetlerin bir noktaya göre
momentlerinin bileşkesi kuvvetin momentine eşittir
d
O
Şekil 2.4.5’teki F1 ve F2 kuvvetlerinin O noktasına
300 300 göre momenti
F2=F
F1=F M=R.d
Bağıntısı ile hesaplanır.

R=F
Şekil 2.4.5 Momentin etki biçimi
Örnek 2.4.1
12N Şekil 2.4.6’daki O noktasında dönebilen ya-

O
370 tay düzlemdeki levhaya 12 N ve F kuvveti
etki ettiğinde levha dengede kalıyor (dönmü-
F yor). Buna göre F kuvveti kaç N’dur?
Şekil 2.4.6 (sin37=0,6)
Çözüm:
12N (-)
4 O 370 ‘ nin karşısındaki kenar 3, diğer kenar 4 ise
370 (+)
hipotenüs 5 ‘dir. Denge durumunda toplam mo-
3 ment 0 ise;
5
F 12*4=F * 3 olur. Buradan F=16 N olarak bulunur.
Şekil 2.4.7
2.4.2 Kuvvet Çifti
F
F α
d d
F Şekil 2.4.8 dik Kuvvet çifti Şekil 2.4.9 açılı kuvvet çifti
F
M=F.d M = f . d. sin α
Şekil 2.4.8 ve Şekil 2.4.9’daki gibi aynı düzlemde olup uygulama noktaları fark-
lı, büyüklükleri eşit, zıt yönlü iki kuvvetin oluşturduğu sisteme kuvvet çifti denir.
Kuvvet çiftinin her noktaya göre momenti, kuvvetlerden biri ile kuvvetlerin
uygulama noktaları arasındaki dik uzaklığın çarpımına eşittir. Kuvvet çiftinin
denge noktası yoktur.
Kuvvet çifti uygulandığı cisme dönme etkisi yapar. Muslukların dönmesi
araba direksiyonlarının çevrilmesi kuvvet çiftine birer örnektir.
Örnek 2.4.2
Şekil 2.4.10’da düzgün ve türdeş P ağırlıklı çubuk
O noktasından serbestçe dönebilmekte olup, iple
T şekildeki gibi dengede iken ip gerilme kuvveti T
oluyor. Buna göre T/P oranını bulunuz. (sin30 =
300 ½)
O
P Şekil 2.4.10
Çözüm:
O noktasına göre, T ‘ nin düşey bileşeninin mo-

T.sin30
mentinin büyüklüğü ile P ‘ nin momentinin büyük-
300 lüğü eşittir.
O T*sin30*2x = P * x ise
x x
T/P = 1 olarak bulunur.
P
Örnek 2.4.3
3F Şekil 2.4.11’deki gibi ağırlığı önem-

senmeyen, eşit bölmeli türdeş KL
L çubuğuna aynı düzlemde bulunan
K d A 300
kuvvetler uygulanıyor. Çubuk A
noktası etrafında hangi yönde ve
kaç Fd büyüklüğünde bir momentle
F döner?(sin30= 1 / 2)
2F
Şekil 2.4.11
Çözüm:
Fy =Fsin30 =1,5 br
+
Fx = 0
3F Fy
Çubuğa etki eden kuvvetlerin A noktası-
K d A 300 L na göre toplam momentini yazılırsa
Fx
MA =F . d +2d . 1,5 F -3d.2F
MA = Fd+3Fd -6Fd
F 2F
MA = -2Fd olarak bulunur
+ -
Şekil 2.4.12
Çubuk saat yelkovanı yönünde ve 2Fd büyüklüğünde bir momentle döner.

Not: Moment sorularında Herhangi bir kuvvetin saat yönündeki mo-
menti (-), saatin tersi yöndeki momenti (+) alınır.
Örnek 2.4.4
F3=4N F2=3N
O
F1=2N
Şekil 2.4.13
Şekil 2.4.13’teki türdeş çubuk eşit bölmeli ve her bölme 1m uzunluğunda-

dır. O noktasına göre F1, F2, F3 kuvvetlerinin toplam momenti kaç N.m eder?
Çözüm:
F3=4N F2=3N
O
(+) (-)
F1=2N
Şekil 2.4.14
Şekil 2.4.14’teki kuvvetlere göre toplam moment alınırsa

Σ M = -F1 . 2 +F2 . 1 - F3 . 1
= -2.2+3.1-4.1
= -4+3-4
=-5 N.m olarak bulunur
Örnek 2.4.5
2P
K L
Şekil 2.4.15
Ağırlığı P olan türdeş ve eşit bölmeli KL çubuğunun üzerine şekil

2.4.15’teki gibi 2P ağırlığı konuluyor ve F kuvveti ile dengede tutuluyor. Des-
F
teğin K noktasındaki tepkisi N olduğuna göre oranı nedir?
P
Çözüm:
N F
2P
K L
P
2P
Şekil 2.4.16
Şekil 2.4.16’daki kuvvetlerden yararlanarak K noktasına göre toplam mo-

ment alınırsa, unutmamak gerekir ki denge durumunda
Σ M = 0’dır Buna göre;
-2 . P – 3 . 2P + 4 . F = 0
-2P-6P+4F = 0
-8P = -4F
F
= 2 olarak bulunur.
P
Örnek 2.4.6
M O Ağırlıkları önemsiz türdeş ve eşit

C bölmeli çubuklar, şekil 2.4.17’deki gibi
dengededir. x ve y çubuklarının ağır-
K L y=? lıkları kaçar N’dur.?
S
x=?
P=15N
Şekil 2.4.17
Çözüm:
KL çubuğunda S noktasına göre moment alınırsa,
2 . P = 3 . x ise 2 . 15 = 3x
x = 10 N bulunur. Böylece KL çubuğunun MO çubuğuna toplam etkisi
15N + 10N = 25 N olur. MO çubuğunda C noktasına göre moment alınırsa
25.2 = 1.y buradan; y = 50 N olarak bulunur.
Örnek 2.4.7
F2 2,5 d
F1
F1 = F2 = F3 = F
F3 2,5 d
370
A
Şekil 2.4.18
Şekil 2.4.18’deki üçgen levha A noktasından geçen eksen çevresinde döne-

bilmektedir. Levhaya aynı düzlemde bulunan F1, F2, F3 kuvvetleri etki ettiğine
göre levha hangi yönde ve kaç F.d büyüklüğünde bir momentle döner. (levha
ağırlığı önemsizdir. (sin37 = 0,6, cos37 = 0,8)
Çözüm:
2,5 d
F1 = F2 = F3 = F
F3 2,5 d
F3y F1
370
C 370
F3x B A
F2 2 2
Şekil 2.4.19
F3 kuvveti dik bileşenlerine ayrılırsa, yatay bileşeninin A noktasına göre mo-

menti 0’dır. F2 kuvvetini B noktasına kadar, F1 kuvveti de C noktasına kadar kaydı-
rıldığında.
F1, F2 ve F3y kuvvetlerinin B noktasına göre toplam momenti
M = +0,6F . 4d + F . 2d -F . 4d
M = 2,4 Fd + 2Fd - 4Fd
M = 0,4Fd olarak bulunur.
Levha (+) yönde ve 0,4Fd büyüklüğünde bir momentle döner.
Örnek 2.4.8
P3 = 100N
P2 = 60N
P1 = ? Şekil 2.4.20
P1, P2, P3 yükleri şekil 2.4.20’deki gibi dengededir. Buna göre P1 yükü kaç
N’dur?
Çözüm:
P3
P1 O
-P3 P2
P1 = ? P3 = 100N
P2 = 60N
Şekil 2.4.21
O noktasına şekil 2.4.21’deki gibi kesişen üç kuvvet etki etmektedir. O

noktasının dengede olabilmesi için, herhangi iki kuvvetin bileşkesinin üçüncü
kuvvete eşit ve zıt yönlü olması gerekmektedir. Buna göre Pisagor teoreminden
P3 2 = P12 + P22
10000 = P12 + 3600
P12 = 6400
P1 = 80 N olarak bulunur
Örnek 2.4.9
F3 = f
F2 = 2f
Şekil 2.4.22’deki O merkezli çember şeklindeki levhaya
etki eden F1, F2, F3 kuvvetlerinin O noktasına göre toplam
momentinin büyüklüğü kaç f . r’dir?
F1 = 2f O
r
Şekil 2.4.22
Çözüm:
Σ MO = f.r +2f . r – 2f . r
Σ MO = f. r olarak bulunur.
Örnek 2.4.10
F O noktasından dönebilen eşit bölmeli çubuk, sür-

tünmesiz makara ile şekildeki gibi dengededir. İpteki
gerilme kuvveti T, kaç F’dir?
O Şekil 2.4.23
Çözüm:
Duvara bağlı ipin uzantısı alınırsa T’nin O’ya dik uzaklığı Şekil
F
2.4.24’teki gibi 1 birim olur.
F.3 =T.1 yazılırsa,

T
T = 3F olarak bulunur.
O Şekil 2.4.24
Örnek 2.4.11
Şekildeki 100 N’luk F kuvvetinin A noktasına göre momentini hesaplayı-
nız
F=100 N
A 15m 600
Çözüm:
A
15m 600
300 600
d
A noktasından F kuvvetinin etki çizgisine dik uzaklığı olan d uzunluğu, tri-

gonometrik bağıntıdan hesaplanır.
d
cos 60= ⇒ d= 15.0,5 ⇒ d= 7,5m
15m
M A = F .d ise
= = 750 Nm olarak bulunur.
M A 100.7,5
Örnek 2.4.12.
Şekildeki gibi olan 50 N’luk kuvvetin A noktasına göre momentini hesap-
layınız.
F=50N
10m
600
A
Çözüm:
10m F=50N
600
A 300 600
Trigonometrik bağıntıdan yararlanarak, A noktasından F kuvvetinin etki

çizgisine dik uzaklığı olan d uzunluğu hesaplanır.
d
cos 60 =
10m
d = 10.0,5
d = 5m
M B = F .d
M B = 50 N .5m
M B = 250 Nm olarak bulunur.

2.4.3 Moment Çalışma Soruları

1.
F1=50N
1m 3m 4m
A B
F2=50N
Şekildeki kuvvet çiftinin A ve B noktalarına göre momentini hesaplayınız.

2.
P=20N
530
K L
Şekil 2.4.26
Şekil 2.4.26’da görüldüğü gibi ağırlığı G olan türdeş KL çubuğu K noktası

çevresinde dönebilmektedir. Buna göre G kaç N’dur? (sin53=0,8)
3.
3F
300 O
r
r F
F
Şekil 2.4.27
O noktası çevresinde dönebilen levhaya şekil 2.4.27’deki gibi kuvvetler

uygulanıyor. Bileşke momentin büyüklüğünü bulunuz? (sin30=1/2)
4.
F2 F1
d 300 d
O O
Şekil 2.4.28
Şekil 2.4.28’deki çubuklar O noktası çevresinde dönebilmektedir. F1 ve F2

kuvvetlerinin O noktasına göre momentleri eşit olduğuna göre F1 /F2 oranı kaçtır?
(sin30 = ½)
5.
0
Yatay
P=30N
Şekil 2.4.29
Şekil 2.4.29’daki ağırlığı önemsenmeyen eşit bölmeli çubuk O noktasından

duvara menteşelenmiştir. Ağırlığı 30 N olan bir yük asılarak dengelenen çubu-
ğu, duvara bağlıyan ip gerilme kuvveti T kaç N’dur?
6.
Yatay
Şekil 2.4.30
Ağırlığı P olan eşit bölmeli türdeş çubuk şekil 2.4.30’daki gibi sürtünmesiz
ve ağırlıksız makara yardımı ile dengelenmiştir. Buna göre makara ağırlığı kaç
P’dir?
7.
6N
menteşe O noktasından dönebilen yatay düzlemdeki dik üçgen
O
370 şeklindeki levhaya 6N ve F kuvveti etki ettiğinde lefha
dönmediğine göre F kuvveti kaç N’dur? (sin37=0,6)
F
8.
530 Ağırlığı 40 N olan düzgün türdeş çubuk ip yardımı ile

T dengededir. Buna göre T ip gerilme kuvveti kaç N’dur?
O (sin53=0,8)
9.
O Herbirinin ağırlığı G olan düzgün türdeş ve özdeş çu-

buklar O noktası etrafında dönebilmektedir. Çubukları
dengeleyen şekildeki F kuvveti kaç G’dir?
10.
F
F
β
5a Şekildeki üçgen levha K noktası çevresinde dönebilmek-
4a tedir. Sayfa düzlemindeki F kuvvetlerinin K noktasına
β
3a
K göre bileşke moment kaçtır.
F
11.
F=25N Şekilde görüldüğü gibi 100 N’luk yük 25

x y
N’luk kuvvetle dengede tutulmaktadır. Çu-
buk ağırlığı önemsiz olduğuna göre x/y
oranı kaçtır
100 N
12.
F Eşit bölmelendirilmiş düzlemde F kuvvetinin K

K noktasına göre mometinin büyüklüğü M1, L nokta-
sına göre momentinin büyüklüğü M2’dir. Buna
göre M1/M2 oranı kaçtır?
L
2.5 Denge
Bir cisim dengede ise, ya sabit hızlı düzgün doğrusal hareket yapıyor, ya
bir eksen etrafında sabit hızla dönüyor, ya da duruyor demektir.
Cisimlerin sabit hızlı hareket haline kinetik denge, hareketsiz durumlarına
ise statik denge denir.
Bir cisim için iki tür hareket söz konusudur. Bunlar öteleme ve dönme hareketle-
ridir.
2.5.1 Öteleme Dengesi

Bir cisim öteleme hareketi bakımından dengede kalabilmesi için, cisme et-
kiyen kuvvetlerin bileşkesi 0 olmalıdır.
ΣR = 0 (2.5.1)
Bu durumda;
Cisme yatay doğrultuda etkiyen kuvvetlerin bileşkesi 0’dır.
Σ Fx =0 (2.5.2)
Cisme düşey doğrultuda etkiyen kuvvetlerin bileşkesi 0’dır.
Σ Fy=0 (2.5.3)
2.5.2 Dönme Dengesi

Cisme etki eden kuvvetlerin bir noktaya veya bir eksene göre momentleri-
nin cebirsel toplamı sıfır olmalıdır. Yani;
Σ M = 0 olmalıdır. (2.5.4)
Bir anlamda cisim ya dönmez ya da sabit hızla dönmesine devam eder.
2.5.3 Dengeleyici Kuvvet
-R m R
Dengeleyici Kuvvet Bileşke Kuvvet
Şekil 2.5.1 Cisimlere etki eden dengeleyici kuvvetin gösterilmesi
Bir cisme etkiyen bileşke kuvvetin dengeleyeni bu kuvvetle eşit büyüklükte

ve zıt yönde bir kuvvettir.
Örnek 2.5.1
(1) (2)
Şekil 2.5.2’deki düzgün türdeş küre (1) ve (2) düzlemleri ara-
sında dengededir. Kürenin (1) düzlemine uyguladığı kuvvet 16
F1=16N N olduğuna göre (2) düzlemine uyguladığı F2 kuvveti kaç N
O
olur? (sin37=cos53 =0,6, cos37=sin53=0,8)
F2
370
530
Şekil 2.5.2
Çözüm:
y
(1) (2) Kürenin merkezinden bir koordinat ekseni
geçirerek F2 kuvvetinin bu eksenler üzerindeki
F2x bileşkelerini alalım.
F1=16N x
O Denge şartlarından;
F2 ∑F x =0 ve ∑F y =0
F2y F1 = F2 x
370
530
=F2 x F= 2 .cos 37 0,8 F2 olur.
F1 = 0,8 F2
Şekil 2.5.2
Değerler yerine yazılırsa;
16 = 0,8F2
F2 = 20 N olarak bulunur.
Örnek 2.5.2
Ağırlığı P = 10 N olan cisim şekildeki gibi dengededir. Buna göre ipteki gerilme kuvveti
neye eşittir?
P
Çözüm:
Cisim dengede olduğuna göre; R=0’dır. Cisme etki eden kuvvetlerden birisi ağırlığı diğeri
ipi geren kuvvettir.
T
R=P+T=0 yazılarak P= -T bulunur. Cismin ağırlığı 10 N olduğuna göre; ipteki gerilme
kuvveti de;
P T=10 N olarak bulunur.
2.5.4 Kesişen Kuvvetlerin Dengesi

Kesişen üç kuvvetin etkisindeki bir cisim dengede olması için herhangi iki
kuvvetin bileşkesi üçüncü kuvvete büyüklükçe eşit ve zıt yönlü olmalıdır.
m F
cisim T 2 = G2 + F 2
G
-T
Şekil 2.5.5 Kesişen kuvvetlerin denge durumu
Şekil 2.5.5’teki m cismine etkiyen kuvvetler, yatay yöndeki F, düşey yön-

deki G kuvvetleridir. Bu kuvvetlerin bileşkesi –T kuvvetidir. –T kuvvetini Den-
geleyen T kuvvetidir.
2.5.5 Paralel Kuvvetlerin Dengesi

Paralel kuvvetlerin etkisinde kalan bir cismin dengede olabilmesi için
a. Bileşke kuvvet 0 olmalıdır. R = 0
b. Toplam moment 0 olmalıdır. Yani herhangi bir noktaya göre saatin dönme
yönündeki moment, diğer yöndeki momente eşit olmalıdır.
F3 Şekil 2.5.6’daki paralel kuvvetler dengede ise

(denklem 2.5.3)
K L Σ Fy = 0
O F1 + F2 = -F3
F1 F2
Şekil 2.5.6 Paralel kuvvetlerin denge durumu

Örnek 2.5.3
N
Şekil 2.5.7’deki cisme zemin tarafından ağırlığına eşit bir
kuvvet uygulanır. N ile gösterilen bu kuvvete tepki kuvveti
denir. Tepki kuvveti ile ağırlığın bileşkesi sıfırdır ve bu kuvvet-
lerin herhangi bir noktaya göre net momenti de sıfırdır. İki
denge şartı da sağlandığından cisim dengededir.
N + G = 0 ise
G
N = -G (Dengeleyici Kuvvet)
Şekil 2.5.7
N1 N2 Şekil 2.5.8’deki çubuğa destekler tarafından

öyle iki kuvvet uygulanır ki, ağırlıkla (G) birlikte
üç kuvvetin bileşkesi ve net momenti sıfır olur.
Bu durumda çubuk dengededir.
N1 + N2 = - G (paralel Kuvvetlerin dengesi)
Şekil 2.5.8
G
T1 T2 Şekil 2.5.9’daki iplere asılan cisim ipteki gerilme

kuvvetleri ve ağırlığın bileşkesinin sıfır olması
nedeniyle dengededir. (Kesişen kuvvetlerin den-
gesi)
Şekil 2.5.9
G
Örnek 2.5.4
450
T2
T1 450
Şekil 2.5.10 P
P = 20 2 N’luk yük şekil 2.5.10’daki gibi dengededir. T1 ve T2 gerilmeleri

kaç N’dur? (sin45= 2 /2)
Çözüm:
450
450
T2
T1
450
450 450
1350
Şekil 2.5.11 P
Lami Teoremini uygulanırsa

T1 T2 P
= =
sin135 sin135 sin 90
T1 T2 P
= =
sin 45 sin 45 1
T=
1 T=
2 P.sin 45
2
T=
1 T=
2 20 2.
2
T=
1 T=
2 20 N olarak bulunur.
Örnek 2.5.5
O2 F
O1
530
Şekil 2.5.12
Her birinin ağırlığı G = 16 N olan türdeş küreler şekil 2.5.12’deki gibi den-
gededir. Buna göre F kuvveti kaç N’dur?
Çözüm:
Ty =G
T
O2 Tx = F
O1
530
Şekil 2.5.13
Şekil 2.5.13’teki gibi ikinci kürenin, birinci küreye tepkisi T olarak çizil-
miştir. T tepki kuvvetinin yatay etkisi F, düşey etkisi G dir. (T’nin bileşenleri)
Ty = G ise
T . sin53 = G
T . 0,8 = 16
T = 20 N
Tx = F
T . cos53 = F
20 . 0,6 = F ise F = 12 N olarak bulunur.
Örnek 2.5.6
II
530
I
20N
Şekil 2.5.14
Şekil 2.5.14’te ağırlığı 20 N olan bir cisim F yatay kuvvetinin etkisi ile I
durumundan II durumuna getiriliyor. İpteki gerilme kuvveti ile F kuvvetinin
büyüklüklerini bulunuz. (sin53=0,8 cos53=0,6)
Çözüm:
530
R 20N
Şekil 2.5.15
Şekil 2.5.15’te görüldüğü gibi T =R dir. Taralı üçgenden yararlanarak,

20 = R . cos 53
20 = R . 0,6
R = 33N bulunur. R = T olduğundan T = 33 N olur.
F = R . sin53
F = 33 . 0,8 ise F = 26,4 N olarak bulunur.
Örnek 2.5.7
F = 20N
370
Şekil 2.5.16
P ağırlığı şekil 2.5.16’daki F kuvveti ile dengede tutuluyor. P ağırlığı kaç

N’dur? (sin37=0,6, cos37=0,8)
Çözüm:
1430
F
1270
P Şekil 2.5.17
Şekil 2.5.17’de Lami Teoremini uygularsak,

T F P
= =
sin 90 sin127 sin143
Not: 900’den büyük açıların sinüsleri yerine 1800’ye tamamlayan açıların
sinüsü alınır. Sin127=sin53, sin143= sin37 gibi
F P 20 P
= = P = 15 N olarak bulunur
sin 53 sin 37 , 0,8 0,6 ,
Örnek 2.5.8
F r=h
4h
Yatay
Şekil 2.5.18
Ağırlığı 120 N olan düzgün ve türdeş silindirin taban yarıçapı r = h ve yük-

sekliği 4h’dır. Silindirin devrilmeden durabilmesi için Şekil 2.5.18’deki gibi
uygulanan F kuvvetinin maksimum büyüklüğü kaç N olmalıdır?
Çözüm:
F
r=h
3h
4h
h
h
Yatay
Şekil 2.5.19
Şekil 2.5.19’daki F kuvveti yeterince büyük olursa K noktası etrafında dö-

nerek basamak üzerine devrilir. Silindiri devirmeden uygulanacak kuvvetin en
büyük değeri K noktasına göre toplam momentin sıfır olmasını sağlayan değer-
dir. Buna göre
G 120
F . 3h – G .g =0 , F = F= F = 40 N olarak bulunur.
3, 3 ,
Örnek 2.5.9.
K L M N
6P 2P 8P
Ağırlığı önemsiz eşit bölmeli çubuğu yatay olarak dengede tutabilmek için nereye destek konul-
malıdır.
Çözüm:
A K L M N B
6P 2P 8P
8P
6P ve 2P kuvvetlerinin bileşkesi 8P dir ve şekildeki gibi A noktasındadır. A noktasındaki 8P ile B

noktasındaki 8P kuvvetlerinin büyüklükleri eşit olduğu için denge noktası çubuğun orta noktası olan
L noktasındadır.
Örnek 2.5.9.
ip
11N
11N ağırlığındaki G yükü 4 N ağırlığındaki çubuğa şekildeki gibi asılıyor

ve ip bağlanarak dengede tutuluyor. İpte oluşan gerilme kuvveti kaç N’dur?
Çözüm:
Kuvvetler paralel olduğundan çubuğun eğimli olması önemli değildir.
Denge şarına göre;
𝑇. 3 + 4.1 = 11.2
3𝑇 + 4 = 22
3𝑇 = 18
𝑇 = 6𝑁 olarak bulunur.
2.5.6 Denge Çalışma Soruları

1.
370 530
T2 T1
Şekil 2.5.20’deki sistem dengededir. T1 ve T2 ip gerilme
kuvvetleri kaç N’dur? (cos37=sin53=0,8 cos53=sin37=0,6)
P=20N
Şekil 2.5.20
2.
K L M N P Şekil 2.5.21’deki KP çubuğunun Yatay
olarak dengede kalması için destek nere-
f ye konmalıdır(çubuğun ağırlığı önemsiz)
3f
Şekil 2.5.21
3.
L Ağırlığı 12 N olan KL çubuğu K noktası çevresinde dönebilmekte-
T dir. Çubuk Şekil 2.5.22’deki gibi dengede olduğuna göre İpteki T
gerilmesi kaç N’dur?
(cos37=sin53=0,8 cos53=sin37=0,6)
370
Şekil 2.5.22 K
4.
T
Eşit bölmeli ve ağırlığı önemsenmeyen
çubuklar şekil 2.5.23’teki gibi dengededir.
X Buna göre T gerilme kuvveti kaç N’dur?
Y
P=6N
Şekil 2.5.23
5.
P
Şekil 2.5.24
Şekil 2.5.24’teki gibi ağırlığı 2P olan düzgün ve türdeş çubuğa, P ağırlıklı

cisim asılmıştır. Çubuk yatay olarak dengede ise Desteğin Tepki kuvveti kaç
P’dir? (çubuğun bölmeleri eşit aralıklıdır)
6.
T=200N
Yatay
Şekil 2.5.25
Şekil 2.5.25’te 400 N ağırlığındaki çocuk eşit bölmeli düzgün ve türdeş çu-
buk üzerinde ip yardımı ile dengede duruyor. İpteki gerilme kuvveti T = 200 N
olduğuna göre çubuğun ağırlığı kaç N olur?
7.
T Ağırlığı 20 N olan bir cisim sürtünmesiz eğik

düzleme paralel bir ip yardımı ile şekildeki gibi
dengelenmiştir. İpte oluşan gerilme kuvveti T
300 kaç N’dur? (sin30=1/2 , cos30=(√3) ⁄ 2)
8.
yatay
530
Şekildeki 21N ağırlığındaki cisim dengede

53 0 olduğuna göre T ip gerilme kuvveti kaç N’dur?
T=?
P=21N
9.
24 N ağırlığındaki bir cisim sürtünmesiz bir

F P=24N eğik düzlemde şekildeki yatay F kuvveti ile
dengelenmiştir. Buna göre F kuvvetinin büyü-
370 lüğü kaç N’dur?
10. Ağırlığı 12 N olan yük şekildeki gibi dengelenmiştir. Buna göre K noktası-
na bağlı ipteki gerilme kuvveti T kaç N’dur? (sin37,cos53=0,6
sin53,cos37=0,8)
Düşey
370 T
K
P=12N
11. Şekildeki iplerin ucuna P ağırlığında bir cisim bağlanmıştır. Buna göre ip-
𝑇
lerdeki gerilme kuvvetlerinin 1 oranı kaçtır. (sin37=0.6 , cos37=0.8)
𝑇2
370
𝑇2
𝑇1
2.6 Kütle ve Ağırlık Merkezi
2.6.1 Kütle
Kütle, değişmeyen madde miktarıdır. Bir anlamda cismin hacmini dolduran
madde miktarıdır. Kütle skaler bir büyüklüktür. Kütle her yerde aynıdır. Eşit
kollu terazi ile ölçülür ve m ile gösterilir. SI’da birimi kg’dır.
2.6.2 Ağırlık
Bir cismin ağırlığı, dünyanın cisme uyguladığı kütle çekim kuvvetidir.
Ağırlık bir kuvvet olup, vektörel bir büyüklüktür. Bu vektörün yönü, kütle çe-
kim kuvvetinin yönü ile aynıdır, yani dünyanın merkezine doğrudur. Dinamo-
metre ile ölçülür. Bir cismin ağırlığı ekvatordan kutuplara gidildikçe artar.
G = mg bağıntısı ile hesaplanır. SI’da, (2.6.1)
(G = cismin ağırlığı birimi Newton, m = cismin kütlesi birimi kg g = yerçe-
kimi ivmesi birimi m/s2’dir)
Bir cismin kütlesi değişmediği halde ağırlığı bulunduğu yüksekliğe ve en-

leme göre değişir.
Ağırlık ve Kütle Arasındaki İlişki
Ağırlık, kütle çekimi ile ilgili bir kuvvettir. Dünyanın bir cisme uygulamış oldu-
ğu kütle çekim kuvvetine cismin ağırlığı denir. Bu cismin Ay'da veya Neptün'de ol-
duğu düşünüldüğünde, bu gök cisimlerinin bu cisme uyguladığı çekim kuvvetleri de
değişecektir. Bu nedenle bir cismin madde miktarı (kütle) aynı kalmasına karşın ağır-
lığı dünyada, Ay'da veya diğer gezegenlerde farklı olacaktır.
Ağırlığı ölçmede yaylı terazi kullanılırken, kütle ölçmek için eşit kollu te-
raziler kullanılmaktadır. Bir cisme etki eden çekim kuvvetinde değişiklik mey-
dana geldiğinde, yayın da uzamasında değişim olmaktadır. Ama çekim kuvveti
ne kadar artarsa artsın cismin madde miktarında değişiklik olmayacaktır. Örne-
ğin kütlesi 10 kg olan bir cisim dünyada tartıldığında 98 N gelirken, bu cismi
Ay'da tarttığımızda 17 N gelecektir. Bu da Ay'ın çekim kuvvetinin dünyadan
düşük olduğunu göstermektedir.
1000kg
1000kg
26500N 1000kg
9800 N 1000kg
3800 N
1700 N
Ay
Mars
Jüpiter Dünya
Resim 2.6.1 Filin bazı gezegenlerdeki kütle ve ağırlıkları
Uzay mekiği ile Ay'a doğru yolculuk yapan bir astronot düşündüğümüzde, bu
yolculuk sırasında astronotun kütlesi değişmez. Yolculuğun her anında kütlesi eşit-
tir. Astronot dünyadan uzaklaşıp Ay'a yaklaştıkça dünyanın uyguladığı çekim kuv-
veti azalmaya Ay'ın uyguladığı çekim kuvveti ise artmaya başlar. Ay ve dünyanın
çekim kuvvetlerinin eşit olduğu noktada astronotun ağırlığı sıfır olur.
2.6.3 Özgül Ağırlık

Bir maddenin birim hacmine etki eden yerçekimi kuvvetine özgül ağırlığı
denir ve g ile gösterilir. Birimi SI’da N/m3’tür. Vektörel büyüklüktür.
G mg
g= = = d .g dir. (2.6.2)
V V
Bu formüldeki m/V yerine d (özkütle) getirilmiştir. Yani Herhangi bir mad-
denin kütlesinin hacmine oranı sabittir ve bu sabite özkütle denir.
Aynı sıcaklıkta bir maddenin d özkütlesi her yerde aynıdır. Ancak g özgül ağırlı-
ğı aynı değildir. Ekvatorda minimum, kutuplarda maksimumdur. Bir cisme kutuplar-
da etkiyen yerçekimi kuvveti, ekvatora doğru götürülürse azalır (Şekil 2.6.1).
F1
r1 < r2
r1
F2
|F1| > |F2|
r2 O
Şekil 2.6.1 Kutuplarda ve ekvatordaki kuvvet
2.6.4 Ağırlık Merkezi

Bir cismin ağırlığının uygulama noktasına o cismin ağırlık merkezi denir. Ağır-
lık merkezi G harfi ile gösterilir. Cismin bütün ağırlığının toplandığı merkezdir.
Katı bir cismin, çok küçük madde parçacıklarından oluştuğunu düşünürsek,
Bu parçacıklara etki eden yerçekimi kuvvetleri paralel ve aynı yönlü kuvvetler-
dir. Bu paralel kuvvetlerin bileşkesi cismin ağırlığını, bileşkenin uygulama nok-
tası da ağırlık merkezini verir.
y
y4 m4
y3 m3
y2
y1 m1 m2
O x
x1 x2 x3 x4
G4
G2 G3
G1 R2
R1
G
Şekil 2.6.2 Cismin ağırlık merkezinin bulunması
Şekil 2.6.2’de görüldüğü gibi, bir cismi küçük kütle parçacıklarına ayıra-
lım. Bu parçacıklara etkiyen G1, G2, G3, G4 yerçekimi kuvvetlerinin (ağırlığın-
dan dolayı)
R1 = G1 + G2 ve R2 = G3 + G4 bileşkeleri bulunur.
R1 ve R2 kuvvetlerinin bileşkesi cismin ağırlığını verir. Bileşkenin uygula-

ma noktasına da cismin ağırlık merkezi denir.
Buna göre cismin ağırlığı = G olur.
Ağırlık merkezinin x koordinatı yukarıdaki şekle göre;
G1 x1 + G2 x2 + G3 x3 + G4 x4
x= (2.6.3)
G1 + G2 + G3 + G4
Ağırlık merkezinin y koordinatı;
G1 y1 + G2 y2 + G3 y3 + G4 y4
y= bağıntısı ile bulunur. (2.6.4)
G1 + G2 + G3 + G4
Çekim alanının sıfır olduğu yerlerde cisimlerin ağırlığı yoktur. Cisimlerin

ağırlık merkezi ile kütle merkezi aynı noktadadır.
Kütle merkezi koordinatları;
m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 + m4 x4
xKM = bağıntısı ile (2.6.5)
m1 + m2 + m3 + m4
m1 y1 + m2 y2 + m3 y3 + m4 y4
yKM = bağıntısı ile bulunur. (2.6.6)
m1 + m2 + m3 + m4
Bir cisim türdeş olsun ya da olmasın ağırlık merkezinden asılır ya da des-

teklenirse dengede kalır. Bir cisim hangi noktasından asılırsa asılsın, asıldığı
ipin doğrultusu her zaman ağırlık merkezinden geçer.
Ağırlık merkezi ile ilgili sorular çözülürken, ağırlıkları bilinmiyorsa, ağır-

lıkları yerine, bir boyutlu cisimlerin uzunlukları, iki boyulu cimlerin yüzeyleri,
üç boyutlu cisimlerin hacimleri alınabilir.
Örnek 2.6.1
Şekil 2.6.3’teki sistemin kütle merkezinin

koordinatlarını bulunuz.
O(0,0) A(5,0)
x
3m 2m
Şekil 2.6.3
Çözüm:
3m kütlesi ve 2m kütlesi yatay üzerindedir. Bundan dolayı kütle merkezi-
nin y ordinatı 0’dır (Denklem 2.6.6).
x kütle merkezi ise denklem 2.6.5’e göre;
m1 x1 + m2 x2 3m.0 + 2m.5 10m
x=
KM = = = 2 olarak bulunur.
m1 + m2 3m + 2m 5m
Buna göre cismin kütle merkezi (2,0) olur
2.6.5 Bazı Düzgün Geometrik Cisimlerin Ağırlık Merkezleri

b
O a O a
a/2 a/2
A=a*a A=a*b
a/2
G b/2 G
Şekil 2.6.4 kare ve dikdörtgenin ağırlık merkezi
Şekil 2.6.4’teki karenin ve dikdörtgenin ağırlık merkezi köşegenlerinin ke-

sim noktası olan O noktasıdır.
l/2
G
Şekil 2.6.5 çubuğun ağırlık merkezi
Şekil 2.6.5’teki L uzunluğundaki türdeş çubuğun ağırlık merkezi tam orta

noktasıdır.
Çember Daire Küre
O O O 4
r Ç = 2𝜋𝑟 r 𝐴 = 𝜋𝑟 2 r 𝑉 = 𝜋𝑟 3
3
G Yarım Daire G çeyrek Daire G
𝜋𝑟 2 4𝑟 )
𝐴=
𝜋𝑟 2
(𝑟,
4𝑟
)
𝐴=
4
(
4𝑟
3𝜋
, 3𝜋
2 3𝜋
Şekil 2.6.6 Çember, daire,yarım daire, çeyrek daire ve kürenin ağırlık merkezi
Şekil 2.6.6’daki çember, daire ve kürenin ağırlık merkezleri şekillerin geo-

metrik merkezidir.
h
O
𝑉 = 𝜋𝑟 2 *h
r
h/2
G
Şekil 2.6.7 Silindirin ağırlık merkezi
Şekil 2.6.7’deki, silindirin ağırlık merkezi taban merkezlerini birleştiren

doğrunun orta noktasıdır.
h
𝑎∗ℎ
𝐴=
2
h/3
a
a/3 G
Şekil 2.6.8’deki üçgenin ağırlık merkezi açıortaylarının kesiştiği noktadır.

Üçgenin ağırlık merkezi yüksekliğin ve taban kenarının 1/3 kadardır.
O21
O
O1
G G1
G2
Şekil 2.6.9 Farklı şekillerin ağırlık Merkezi
Şekil 2.6.9’da olduğu gibi İki geometrik şekilli parçadan oluşan sistemin ağır-
lık merkezi, her bir parçanın ağırlık merkezlerini birleştiren doğru üzerinde bulunur.
Örnek 2.6.2
y
Şekildeki alanın ağırlık merkezinin koor-
dinatlarını belirleyiniz
15
0 x
20 35
Çözüm:
y(cm)
15 Şekildeki alan düzgün geometrik şekil-

lere bölünürse bir dikdörtgen ve bir
üçgen olmak üzere iki şekil oluşur.
A B
x(cm)
20 35
Dikdörtgenin alanı A=a*b ise A = 20*15 = 300cm2

Üçgenin alanı 𝑎 ∗ ℎ 15 ∗ 15
𝐴= = = 112,5𝑐𝑚2
2 2
Toplam Alan = 300+112,5=412,5 cm2

Üçgenin ağırlık merkezini hesaplarken yüksekliğin ve kenar uzunluklarının
1/3’ü alınır.
Tablo şeklinde dikdörtgen ve üçgene ait bilgileri gösterelim.
Şekil A=m1+m2 x y dAx=m1*x1+m2*x2 dAy= m1*y1+m2*y2

2 2
dA (cm ) (cm) (cm) (cm . cm) (cm2. cm)
A 300 10 7.5 3000 2250
B 112.5 25 5.0 2812.5 562.5
Toplam 412.5 5812.5 2812.5
ΣdAx
x= = 5812.5 / 412.5 = 14.1 cm
ΣdA
ΣdAy
y= = 2812.5 / 412.5 = 6.8 cm
ΣdA
Ağırlık Merkezi koordinatları = [14.1 , 6.8] cm olarak bulunur.
Not: Ağırlık merkezi koordinatları alanların sentroidi olarak da kullanılır.
Örnek 2.6.3
y(cm)
16 Şekildeki alanın ağırlık merkezinin koor-
dinatlarını belirleyiniz
12
x(cm)
7 18
Çözüm:
y(cm)
16
A
12
B
x(cm)
7 18
Şekil A=m1+m2 x y dAx=m1*x1+m2*x2 dAy= m1*y1+m2*y2

dA (cm2) (cm) (cm) (cm2. cm) (cm2. cm)
A 112 3.5 8 m1*x1=392 m1*y1=896
B 132 12.5 6 m2*x2=1650 m2*y2=792
Toplam 244 2042 1688
ΣdAx
x= = 2042/ 244 = 8,3cm
ΣdA
ΣdAy
y= = 1688 / 244 = 6,9cm Ağırlık Merkezi koordinatları = [8,3;6,9]
ΣdA
cm olarak bulunur.
2.6.6 Düzgün Şekilli Olmayan Cisimlerin Ağırlık Merkezi
G G
Şekil 2.6.10 Şekil 2.6.11
Düzgün şekilli olmayan cisimlerin ağırlık merkezleri cisim iple tavana ası-
larak bulunur. Şekil 2.6.10’daki cisim tavana asıldığında ağırlık merkezi ipin
doğrultusu üzerinde bir yerde olur. Böyle olmalıdır çünkü ancak o zaman net
moment sıfır olabilir. Aynı cismi şekil 2.6.11’deki gibi farklı bir noktadan asar-
sak ağırlık merkezi yine ipin doğrultusu üzerinde olacaktır. İşaretlenen doğrul-
tuların kesiştiği yer ise cismin ağırlık merkezidir.
G1 G G2
W2
W1 W
Şekil 2.6.12
Şekil 2.6.12’deki daire ve karenin ağırlık merkezleri G1, G2; ağırlıkları ise
W1, W2 ile gösterilmiştir. İki levhanın birleşmesiyle oluşan cismin ağırlık mer-
kezi levhaların ağırlıklarının bileşkesi alınarak bulunur. Yeni cismin ağırlık
merkezi G, ağırlığı ise W ile gösterilmiştir.
W2
G G1
G2
W W1
Şekil 2.6.13
Şekil 2.6.13’teki G1 merkezli daireden G2 merkezli küçük daire kesiliyor.
Oluşan yeni cismin ağırlık merkezi G noktasıdır. G noktasının yerini bulabil-
mek için W1 ve W2’nin zıt yönlü paralel kuvvetlerin bileşkesine göre bileşkesi
bulunmalıdır.
Örnek 2.6.4
A
Türdeş ve uzunlukları 20 cm olan iki metal çubuk, şekil
2.6.14’teki gibi T şeklinde birbirleri ile lehimleniyor. Elde
edilen cismin ağırlık merkezi Lehim noktasından kaç cm
uzaklıktadır?
D
B
C Şekil 2.6.14
Çözüm:
|AB| = 20 cm ve |CD| = 20 cm'lik iki metal çubuğun T

A
şeklinde lehimlenmesi ile [AB]'nin ağırlık merkezi D,
[CD]'nin ağırlık merkezi O1 olup sistemin ağırlık merkezi
|O1D| nin orta noktası olan O dur.
D
O
|CO1| = |O1D| = 20/2 = 10 cm
O1
Öyleyse
B
|OD| = 10/2 = 5 cm olarak bulunur.
C
Şekil 2.6.15
Örnek 2.6.5
I I
I
I
Şekil 2.6.16’daki kare şeklindeki türdeş kartonun I numaralı parçası kesile-

rek Şekil 2.6.17’deki gibi yapıştırılıyor. Yeni şeklin ağırlık merkezi neresidir.
Çözüm:
Yeni şekli iki parçadan oluşmuş gibi düşünerek, O

O birinci K de ikinci parçanın ağırlık merkezi olsun. OK
doğru parçasının orta noktası cismin ağırlık merkezi-
dir.
G1=2br
G2 = 2br Şekil 2.6.18
R=4br
Örnek 2.6.6
Türdeş bir kartondan yarıçapları r ve 2r olan birer daire kesilerek

O2 yapıştırılıyor. Yeni şeklin ağırlık merkezi O2 noktasından ne kadar
O1
uzaklıktadır.?
r 2r
Şekil 2.6.19
Çözüm:
Levhaların ağırlıkları yerine iki boyutlu oldukları için alanları kullanı-

O2 labilir. Levhaların alanları yarıçapları ile orantılı olduğu için G1=1br,
O1
G2=4br alınabilir.
3r-x x
O1 ve O2 arasındaki uzaklık 3r dir.
G1 G2 .x = G1 . (3r-x)
G2 4x = 1 (3r-x)
5x = 3r ise
x = 3/5r olarak bulunur
R
Şekil 2.6.20
Örnek 2.6.7
L M N O R
P 2P
Şekil 2.6.21
P ve 2P ağırlıklı düzgün türdeş üçgen levhalar birbirlerine şekil 2.6.21’deki

gibi yapıştırılmıştır. Bölmeler eşit aralıklı olduğuna göre sistemin ağırlık mer-
kezi nerededir?
Çözüm:
Şekil 2.6.22’deki üçgenlerden birinin ağırlık

M N O R merkezi M, diğerinin R noktasıdır.
x 3-x P . x = 2P (3-x)
P Px = 6P – 2Px
2P 3x = 6
Şekil 2.6.22 G x = 2 birim O noktası ağırlık merkezidir.

Örnek 2.6.8
Düzgün ve türden levhadan kesilmiş dikdörtgen ve dairesel levha şekildeki
gibi birleştirilmiştir. Buna göre levhaların ortak kütle merkezi K levhasının
kütle merkezinden kaç cm uzakta olur? (𝜋 = 3)
6 cm
K
r=2 cm
4 cm
Çözüm:
K levhasının x kütle merkezine olan uzaklığı 3 cm ‘dir. (köşe-

x 5-x genlerin kesiştiği noktadan x yatayına olan dik uzak-
lık)Dairesel levhanın yarıçapı 2 cm olduğuna göre K levhası-
nın merkezi ile dairenin merkezine olan uzaklık 5 cm’dir. K
12
levhasının alanı 24 cm2, Dairenin alanı 12 cm2’ dir. Buna göre
24 yandaki paralel kenar bağıntısından
24.x=12(5-x) ise x=5/3 cm olur. Buradaki x K levhasının
merkezinden yatay uzaklıktır.
Örnek 2.6.9
Şekildeki homojen bir levhadan, r yarıçaplı dairesel parça çıkartılıp atılıyor.
Buna göre levhanın ağırlık merkezi kaç cm yer değiştirmiştir?(𝜋 = 3)
8cm
r
4cm
Çözüm:
Dikdörtgenin alanı A=4*8=32cm2 , Dairenin alanı A= 𝜋𝑟 2 ise A=12cm2
12
R
32
Çıkarılan parçanın ağırlığın etkisi yukarıya doğru alının paralel ve zıt yönlü
kuvvetlerden yararlanarak x uzaklığı bulunur. Buna göre;
32*x=12*(2+x) ise Denklem çözüldüğünde, x=1,2 cm olarak bulunur.
2.6.7 Kütle ve Ağırlık Kavramı Çalışma Soruları

1.
y
3m
2m
m,2m,3m kütlelerinden oluşmuş sistemin kütle merkezinin
yerinin koordinatlarını bulunuz?
m
x
2.
Düzgün, türdeş telden yapılmış şeklin ağırlık merke-

K L zinin L noktası olması için KL kaç cm olmalıdır? ( π
20cm
=3)
3.
Yarıçapı 2r olan Şekil I’deki dairenin, Yarıçapı çap

kabul eden kısmı Şekil II’deki gibi çıkarılıp yan tarafa
yapıştırılıyor. Oluşan cismin ağırlık merkezi O nokta-
O 2r
sından ne kadar uzaklıktadır?
Şekil I Şekil II
4.
Şekil I
72cm
Şekil II
24cm
Şekil I’deki 72 cm uzunluğundaki türdeş bir telin, Şekil II’deki gibi 24

cm’lik kısmı kendi üzerinde katlanıyor. Yeni şeklin ağırlık merkezi katlanan
uçtan kaç cm uzaklıktadır?
5.
3T T Eşit bölmeli türdeş çubuk, şe-

kildeki gibi P ağırlıklı yükle
dengede olup iplerdeki gerilme
P kuvvetleri 3T veT dir Buna göre
çubuğun ağırlığı kaç P’dir?
6.
N P
K L M
3r 2r r
Kütle merkezleri K, L, M olan 3r, 2r, r yarıçaplı türdeş tel çemberler şekil-
deki gibi birbirine eklenmiştir. Sistemin kütle merkezi nerededir?
7.
A B C
D E
Türdeş Kare levhanın kenar uzunluğu 12 cm olup B noktası, AC kenarının

kenar ortasıdır. Taralı parça kesilip atılırsa sistemin ağırlık merkezi kaç cm yer
değiştirir. (AB = BC)
8.
a
K L M N P
Telden yapılmış türdeş sistemin kütle merkezi nerededir? (Bölmeler eşit aralık-
lıdır.)
9.
4 cm
20 cm
O 4 cm
10 cm
Düzgün bir levha şekildeki gibi kesilmiştir. L şeklindeki levhanın kütle

merkezinin O noktasına göre koordinatları kaç cm’dir?
10. Taralı alanın şekil merkezinin koordinatlarını bulunuz.
10cm 5cm 10cm

y
5cm
30cm
5cm
x
11.
2cm Bir kenarı 2 cm olan kare ile, yarıçapı
2 cm olan çember aynı düzlemde şe-
2cm
A kildeki gibi yapıştırılıyor. Kütle mer-
kezi A noktasından kaç cm uzaklıkta-
dır? ( π =3)
12.
y
Şekilden 2 cm yarıçaplı daire çı-
A (9,15) B (29,15) kartıldıktan sonra kalan alanın ağırlık
merkezinin koordinatlarını bulunuz. (π
= 3)
* (15,2) C (41,0)
O (0,0)
13. Yarıçapı 6 cm olan düzgün ve türdeş dairesel levhadan şekildeki gibi üçgen
levha çıkartılıp atılıyor. Buna göre yeni şeklin kütle merkezi kaç cm yer
değiştirmiştir? ((𝜋 = 3)
r=6 cm
14.
Aynı maddeden yapılmış kare

ve üçgen levhalar L noktasın-
dan yapıştırılmıştır. Buna göre
levhanın kütle merkezi nere-
N L M N
dedir? (Bölmeler eşit aralıklı-
dır.)
3. Bölüm
DİNAMİK
3.1 Temel Kavramlar

Mekanik, Cisimlerin hareketini, harekete neden olan etkilerini ve cisimlerin
denge durumlarını inceler. Mekanik üçe ayrılır. Hareketin çeşitlerini kinematik,
hareketi değiştiren etkenleri dinamik, cisimlerin denge durumlarını statik ince-
ler.
Bir cismin konumu zamanla değişiyorsa cisim hareket ediyor demektir.
Farklı gözlem çerçevelerinde cisimlerin hareketi farklı gözlenir.
Örneğin; duran bir gözlemci yağmur damlalarını düşey doğrultuda hareket edi-
yor görürken, hareket halindeki bir gözlemci aynı yağmur damlalarını eğik bir yol
izlerken görür.
Hareket, cismin konumunun sürekli olarak değişmesidir. Yani bir cismin
sabit kabul edilen bir noktaya göre zamanla yer değiştirmesine hareket denir.
Bir cismin hareketi, üzerine uygulanan dengelenmemiş kuvvetler tarafından
oluşturulur. Bir kuvvetin etkisi ile cismin hareketi sırasında izlediği yola yö-
rünge denir. Hareketin şekli yörüngenin şekline göre isimlendirilir. Yörünge
düz ise doğrusal hareket, eğri ise eğrisel hareket, daire ise dairesel hareket ola-
rak isimlendirilir.
3.2 Bir Doğru Üzerinde Konum ve Yerdeğiştirme
3.2.1 Konum
Seçilen bir başlangıç noktasına göre cismin, t saniye sonra başlangıç nokta-
sına olan vektörel uzaklığına konum denir.
Başlangıç
K L B M N
-200m -100m 0 +100m +200m

Şekil 3.2.1 Bir Cismin farklı noktalardaki konumu
Şekil 3.2.1’deki cisim N noktasında ise B noktasına göre konumu

+200m’dir. Cisim K noktasında olursa konumu B noktasına göre –200m’dir.
Başlangıç noktası olan B noktasının, sağı (+) pozitif, solu (–) negatif olarak
seçilmiştir. Başlangıç noktasından başlayan cismin, t anında bulunduğu noktada

biten vektöre, t anındaki konum vektörü denir.
3.2.2 Yerdeğiştirme
Hareketli bir cismin son konumu ile ilk konumu arasındaki uzaklığa
yerdeğiştirme denir. Vektörel bir büyüklüktür. Birimi m’dir.
Başlangıç Noktası ∆x Bitiş Noktası
x1 x2
Şekil 3.2.2 Yer değiştirme
Yerdeğiştirme = Son konum – ilk konum

∆x = x2 − x1 bağıntısı ile hesaplanır. (3.2.1)
Hareketli bir cismin t1 ve t2 zamanlarında bulunduğu noktalar arasındaki

uzaklığa, bu zamanlar arasındaki yerdeğiştirme vektörü denir.
Örnek 3.2.1
Başlangıç
K L A M N
-x(m) +x(m)
-200m -100m 0 +100m +200m

Şekil 3.2.3
Şekil 3.2.3’teki cisim N noktasından K noktasına gelmiş ise kaç m yer değiştir-
miştir?
Çözüm:
x1 =+200 m (ilk konum)
x2 =–200 m (son konum)


∆x = ?
∆x = x2 − x1

∆x =−200m − (+200m)

∆x =−200 − 200

∆x =−400m yer değiştirmiştir.
3. Bölüm: Dinamik 147
Eksi işareti hareketin negatif seçilen yönde olduğunu göstermektedir.
Örnek 3.2.2
Bir kişi önce doğuya doğru 40 metre, sonra kuzeye doğru 30 metre gitmiş-
tir. Kişi başlangıç noktasına göre kaç metre yer değiştirmiştir?
Çözüm:
Kuzey Şekil 3.2.4’de üçgendeki Pisagor

bağıntısından yararlanarak,
∆x
∆x 2 = x12 + x22
30 m
Doğu ∆x 2 = 402 + 302
O 40 m
2
∆x = 1600 + 900
Şekil 3.2.4 2500 (kök içine alırsak)

∆x 2 =
∆x =50m olarak bulunur.
Cisim kuzey doğu yönünde 50 m yer değiştirmiştir.
3.2.3 Hız
“Bir cisim hareketi sırasında 50 m yol alıyor.” Denildiği zaman, hareketin
nasıl ve hangi doğrultuda olduğu ile ilgilenilmiyor demektir. Bu şekilde belirti-
len bir yolun zamana oranı sür’ati verir. Yukarıdaki cümleyi, “bir cisim hareketi
sırasında bulunduğu yerden kuzeye doğru ya da x ekseni boyunca 50 m yol
alıyor.” denildiğinde, hareketin yönü de belirtilmiş olur. İşte bu durumda verilen
yolun zamana oranı da hızı verir. Hız, vektörel büyüklüktür.
Bir hareketlinin ∆ t = t2-t1 zaman aralığındaki yerdeğiştirmesi
∆ x = x2 -x1 ise,
yerdeğiştirme
sür ' at (hız ) = bağıntısından yola çıkarak,
zamanaralığı
∆x x2 − x1
v
= = formülü ile sür’ati, aynı cismin hızı, (3.2.2)
∆t t2 − t1
  
∆ x x2 − x1
v =
= formülü ile, hesaplanır. (3.2.3)
∆t t2 − t1
SI birim sisteminde ∆ x metre, ∆ t saniye alındığından hız birimi m/s’dir.

3.3 Düzgün Doğrusal Hareket

Bir hareketlinin yörüngesi bir doğru ve aldığı yol, bu yolu alması için ge-
çen zaman ile orantılı ise yani bir cisim eşit zaman aralıklarında eşit yol alıyorsa
düzgün doğrusal hareket yapıyordur denir.
Düzgün Doğrusal Hareketin Grafikleri
v(m/s)
x(m) v a(m/s2)
x
t(s)
∆ x= v. ∆t t(s) t(s)
α
Şekil 3.3.1 Konum-zaman Şekil 3.3.2 Hız - zaman Şekil 3.3.3 İvme - zaman
Şekil 3.3.1’de x ekseni zaman, y ekseni konum olarak çizilen grafiklere;

konum – zaman grafikleri denir. Konum – zaman grafiklerinde grafiğin eğimi
hızı verir. Yani
  
 ∆x x − x
tan α = eğim ==
v = 2 1
(3.3.1)
∆t t2 − t1
Şekil 3.3.2’de x ekseni zaman, y ekseni hız olarak çizilen grafiklere; hız –
zaman grafikleri denir. Yerdeğiştirme doğrusu ile zaman ekseni arasındaki alan
yerdeğiştirmeyi verir (denklem 3.3.1’den yararlanarak).
∆ x = v.∆t (3.3.2)
Şekil 3.3.3’te görüldüğü gibi düzgün doğrusal harekette ivme sıfırdır.
Örnek 3.3.1
360 m’lik koşu pistinde iki atlet yarışmaktadır. Birinci atlet pistin yarısını 8
m/s, diğer yarısını da 4 m/s hızla koşmuştur. İkinci atlet koşu zamanının yarısını
8 m/s kalan zamanı da 4 m/s hızla koştuğuna göre, iki atletin bitiş noktasına
varış zamanı arasındaki fark kaç s’dir?
Çözüm:
180 180
1. atlet için: ∆t=
1 = 22,5s , ∆t2= = 45s
8 4
Toplam zaman 22,5+45=67,5s
∆t ∆t
360 8.
2. Atlet için: = + 4. ise ∆t =60 s
2 2
Aradaki fark 67,5-60 = 7,5 s olarak bulunur.
Örnek 3.3.2
İki araba aynı yol üzerinde aralarında 900 m uzaklık bulunan A ve B nokta-
larından birbirlerine karşı 20 m/s ve 40 m/s sabit hızlarla aynı anda harekete
geçiyor.
a. Kaç sn sonra karşılaşırlar?
b. Kaç m yol aldıktan sonra karşılaşırlar.
A v(m/s)
20
x1
A t(s)
B
v1 v2 x2
900m -40
B
Şekil 3.3.4
Çözüm:
a. Karşılaşmaları için geçen zaman eşittir. Ve karşılaştıklarında aldıkları yol-
ların toplamı 900 m’dir.
(20 + 40) . t =x1 + x2 =900
60 t = 900
t = 15 s sonra karşılaşırlar
b. Karşılaştıklarında aldıkları yollar ise ya yukarıdaki grafikte x1 ve x2’nin
alanları bulunarak ya da
x1 = v .t
x1 = 20.15 = 300 m
x2 = v .t
x2 = 40.15 = 600 m olarak bulunur
3.4 Ortalama Hız ve Ani Hız

Eşit zaman aralıklarında farklı yollar alan bir kişinin hareketine değişen
doğrusal hareket denir.
3.4.1 Ortalama Hız

Ortalama hız birim zamandaki yer değiştirme olarak tanımlanır.
x(m)
x2
α
x1
t(s)
t1 t2
Şekil 3.4.1 Ortalama Hız
Şekil 3.4.1’deki cisim t1 anında x1 konumunda, t2 anında x2 konumunda bulunu-

yorsa, cisim ortalama hızı birim zamandaki yerdeğiştirme olarak tanımlanır(vort) ve,
  
 ∆ x x2 − x1
v=ort = (3.4.1)
∆t t2 − t1
ya da Şekil 1.4.1’deki eğim alınarak

tan α = vort bağıntısı ile hesaplanır. (3.4.2)
Örnek 3.4.1
Bir otomobil 240 km’lik yolu 6 saatte aldığına göre, otomobilin ortalama
hızı kaçtır?
Çözüm:
  
 ∆ x x2 − x1 240 − 0
v=ort = = = 40 km olarak bulunur
∆t t2 − t1 6−0 h
Örnek 3.4.2
Bir otomobil doğrusal bir yol boyunca 60 km/saat’lik hız ile 3 saat, sonra
aynı yönde 80 km/saat’lik hız ile 2 saat gitmiştir. Bu otomobilin ortalama hızını
bulunuz?
Çözüm:
x1 = v1 . t1 = 60 . 3 =180 km
x2 = v2 . t2 = 80 . 2 = 160 km
 
 x1 + x2 180 + 160 340
v= ort = = = 68 km olarak bulunur.
t1 + t2 3+ 2 5 h
Örnek 3.4.3
v(m/s)
20 Şekil 2.4.2’de Hız – zaman grafiği verilen hareketlinin 12
saniye sonraki ortalama hızı kaç m/s’dir?
10
t(s)
0 4 8 12
Şekil 3.4.2
Çözüm:

 ∆ x Toplamalan
v=ort =
∆t ∆t
10.4 (8−4).10 20−10
+ +(12−8).10+((12−8). ) 𝑚
𝑣𝑜𝑟𝑡 = 2 2
12
2
= 10 olarak bulunur.
𝑠
3.4.2 Ani Hız

Hareketli bir cismin herhangi bir andaki hızına ani hız denir.
x(m)
12
K ∆x
2
α t(s)
1 6
∆t
Şekil 3.4.3 Ani Hız
  
 ∆ x x2 − x1
v=ani = (3.4.3)
∆t t2 − t1
Şekil 3.4.3’teki K noktasındaki ani hızı bulmak için, K noktasına teğet çizi-
lir. Bu teğetin eğimi ani hızı verir.
  
 ∆ x x2 − x1 12 − 2
v=ani = = = 2 m olarak bulunur.
∆t t2 − t1 6 −1 s
Örnek 3.4.4
Bir bisikletli A-B arasında 6 km / h hızla gidip 4 km / h hızla dönüyor. Bi-
sikletli toplam 5 saatte gidip geldiğine göre A-B arası kaç km’dir?
Çözüm:
Alınan yol aynı olduğu için
x x
t1 = ve t2 =
v1 v2
Bisikletli gidip gelme işini 5 saatte yaptığına göre;
x x x x
t1 + t2 = + 5= + payda eşitlediğimizde,
v1 v2 6 4
5x
5= içler dışlar çarpımı yaparsak
12
60 = 5 x ise
12 = x olarak bulunur. Yani A B arası 12 km’dir.
Örnek 3.4.5 Şekilde Hız – zaman grafiği verilen hareketlinin 0 – 8 saniye aralı-
ğındaki yer değiştirmesi kaç metredir.
v(m/s)
10
t(s)
2 4 6 8
-10
Çözüm:

Grafikteki toplam alan yerdeğiştirmeye eşittir. Yani x = x2 − x1
∆
10.2 (6−4).10 (8−6).10
𝑇𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚 𝐴𝑙𝑎𝑛 = + (4 − 2). 10 + − = 30𝑚 olarak bulunur
2 2 2
3.5 Bağıl Hız

Hızları eşit iki otobüste giden yolcular, eğer aynı yönde gidiyorlarsa birbirle-
rini duruyormuş gibi görürler. Eğer bu otobüsler birbirlerine göre zıt yönde gidi-
yorlarsa, otobüsteki yolcular birbirlerine göre daha hızlı gittiklerini düşünürler.
Bir sisteme göre hareketli iki cismin, birbirlerine göre olan hızlarına bağıl
hız denir. Diğer anlamda bağıl hız cismin, diğer bir hareketli cisme göre hızıdır.
vB ile gösterilir. Vektörel bir büyüklüktür. Birimi hız birimidir.
vB = vgözlenen - vgözlemci formülü ile hesaplanır. (3.5.1)
3.5.1 Aynı Doğrultulu ve Aynı Yönlü Hareketlerde Bağıl Hız

A
v1= 30 km/h
B v2= 50 km/h
Şekil 3.5.1 Aynı yön aynı doğrultulu hareket
A ve B aynı doğrultu ve aynı yönde gitmektedirler. Birbirlerine göre bağıl

hızlarını bulmak için, herhangi birinde gözlemci olduğu düşünülür. Buna göre,
Gözlemci A da ise Bağıl hız
vB = vgözlenen - vgözlemci
vB = 50 – 30
vB = 20 km/h
Gözlemci B de ise Bağıl hız
vB = 30 – 50
vB = - 20 km/h olarak bulunur
Sonuç (-) çıktığı için B’deki kişi A’daki kişiyi, kendine göre ters yönde gi-
diyormuş gibi görür.
3.5.2 Aynı Doğrultulu ve Zıt Yönlü Hareketlerde Bağıl Hız

A v1= 30 km/h
B
v2= 50 km/h
geri(-) yön İleri (+) yön

Şekil 3.5.2 Aynı doğrultulu ve zıt yönlü hareket
A ve B aynı doğrultu ve zıt yönde gitmektedirler. Birbirlerine göre bağıl

hızlarını bulmak için, herhangi birinde gözlemci olduğu düşünülür. Buna göre,
Gözlemci A da ise Bağıl hız
vB = - 50 – 30
vB = - 80 km/h olarak bulunur
Sonuç (-) çıktığı için B’deki kişi A’daki kişiyi, kendine göre ters yönde da-
ha hızlı gidiyormuş gibi görür.
Gözlemci B de ise Bağıl hız
vB = -30 – 50
vB = - 80 km/h olarak bulunur.
Sonuç (-) çıktığı için B’deki kişi A’daki kişiyi, kendine göre ters yönde da-
ha hızlı gidiyormuş gibi görür.
3.5.3 Bileşik Hareketlerde Bağıl Hız

Aynı anda iki ya da daha fazla hareketi birlikte yapan cismin hareketine bi-
leşik hareket denir. Bileşik hareketlerdeki hızlar cisme kendi doğrultusunda yol
aldırır. Alınan bu yollarda geçen zamanlar eşittir.
B C
A noktasından kayık karşıya geçmeye
çalışırken, aynı zamanda nehir kayığı
Nehrin akıntı yönü akıntı yönüne doğru sürükler. Kayık C
vK noktasında karşı kıyıya varır
Nehir
Şekil 3.5.3
A vA
Şekil 3.5.3’deki nehirde yolun kat edilmesi için geçen süreler eşit olduğun-
dan
AB BC AC
= = bağıntısı bulunmaktadır. (3.5.2)
vK vA v
Örnek 3.8
B C Şekil 3.5.4’de görüldüğü gibi A noktasında

bulunan bir kayık, akıntıya dik olarak
Nehrin 6m/dk hızla 18 m genişliğindeki nehirden
akıntı yönü karşı kıyıya geçmek istiyor. Akıntı hızı
vK=6m/dk
4m/dk olduğuna göre kayık karşıya kaç
18m dakikada ve B noktasından ne kadar
uzaklıkta varır?
Nehir
A vA
Şekil 3.5.4 Bileşik Hareket
Çözüm:
Şekil 3.5.4’teki AB yolu vK hızı ile, BC yolu vA hızı ile, AC yolu da v hızı
ile alınır. Süreler eşit olduğundan
AB 18
t
= = = 3dk olarak bulunur. Kayık karşıya 3 dakikada geçer.
vK 6
|BC| = vA . t = 4 . 3 = 12 m olarak bulunur.

Kayık B noktasından 12 m uzaklıktaki C noktasında karşı kıyıya çıkar.
3.6 Sabit İvmeli Hareket

Bir doğru üzerinde hareket eden bir cismin hızı eşit zaman aralıklarında artıyor
ya da azalıyorsa bu hareket çeşidine sabit ivmeli hareket (düzgün değişen doğrusal
hareket) denir. Düzgün değişen doğrusal harekette, hareketlinin eşit zaman dilimleri
içinde aldığı yollar, aritmetik dizi oluşturacak şekilde artar ya da azalır.
3.6.1 İvme
Genel olarak cismin hızının zamana göre değişimi ivmeyi verir. Cisim sabit
hızla hareket ediyorsa ivme sıfırdır. İvme yalnızca hızlanan veya yavaşlayan
hareketlerde vardır. İvme a ile gösterilir. Birimi m/s2 dir.
hızdeğişimi
ivme =
zaman
  
 ∆v v − v
a = 2 1 1 bağıntısı ile hesaplanır.
= (3.6.1)
∆t t2 − t1
Hızlanan bir cismin (+) ivmeye yavaşlayan bir cisim (–) ivmeye sahiptir.
Duran ya da düzgün doğrusal hareket yapan bir cismin ivmesi sıfırdır.
Örnek 3.6.1
Bir cismin hızı 5 saniyede 3m/s’den 8m/s’ye çıkıyor. Bu cismin ivmesi kaç
2
m/s ’dir?
Çözüm:
v1=3m/s (ilk hız)
v2=8m/s (son hız)
∆t=5sn (zaman aralığı)
  
 ∆v v − v 8 − 3
a = 2 =
= 1
= 1 m 2 olarak bulunur.
∆t t2 − t1 5 s
3.6.2 Ortalama İvme

Bir cismin hızı zamanla değişiyorsa ivmeli hareket yapıyor denir. Hareketin
hızındaki değişim belli bir kurala göre olmuyorsa, bu hareketin ivmesini orta-
lama olarak hesaplarız.
v(m/s)
10
K ∆v
α
2
t(s)
1 5
∆t
Şekil 3.6.1 Ortalama İvme
  
 ∆ v v2 − v1
a=ort = bağıntısı ile hesaplanır. (3.6.2)
∆t t2 − t1
Şekil 3.6.1’deki hareketlinin ortalama ivmesi

  
 ∆ v v2 − v1 10 − 2
a=ort = = = 2 m 2 olarak bulunur.
∆t t2 − t1 5 −1 s
3.6.3 Ani İvme

Değişen doğrusal bir harekette, hareketin herhangi bir andaki ortalama iv-
mesine ani ivme denir.
v(m/s)
teğet
6
2
α
t(s)
1 2 3
Şekil 3.6.2 Ani İvme
  
 ∆ v v2 − v1
α a ani
tan = = = bağıntısı ile hesaplanır. (3.6.3)
∆t t2 − t1
Şekil 3.6.2’deki cismin ani ivmesi,
  
 ∆ v v2 − v1 6 − 2 4
a ani= = = = = 2 m 2 olarak bulunur.
∆t t2 − t1 3 −1 2 s
Sabit ivmeli hareket düzgün hızlanan ve düzgün yavaşlayan olmak üzere ikiye
ayrılır.
3.6.4 İlk Hızsız Düzgün Hızlanan Sabit İvmeli Hareket

Hareketli bir cismin hızı ile ivmesi aynı yönlü ise cisim düzgün hızlanan
hareket yapıyordur.
v
M
a
Şekil 3.6.3 İlk Hızsız sabit ivmeli hareket
v0 = 0 ise Cisim duruyordur denir. Ve duran bir cismin

t saniye sonraki hızı v = a.t (3.6.4)
1 2
t saniye sonraki konumu x = a.t (3.6.5)
2
Konuma bağlı hızı v 2 = 2. a. x bağıntısı ile hesaplanır. (3.6.6)
3.6.5 İlk Hızı Olan Düzgün Hızlanan Sabit İvmeli Hareket

v0 ≠ 0 ise
t saniye sonraki hızı v= v0 + a.t (3.6.7)
1
x v0t + at 2
t saniye sonraki konumu = (3.6.8)
2
2
Konuma bağlı hızı v= v02 + 2ax bağıntıları ile hesaplanır. (3.6.9)
İlk Hızı Olan Düzgün Hızlanan Sabit İvmeli Hareketin Grafikleri
x(m) x(m)
t(s) t(s)
Şekil 3.6.4
-x
+ yönde hızlanan hareketin
Şekil 3.6.5
konum – zaman grafiği
- yönde hızlanan hareketin
v(m/s) v(m/s)
v0
t(s) t(s)
-v0
Şekil 3.6.6
+ yönde hızlanan hareketin hız
Şekil 3.6.7
– zaman grafiği
- yönde hızlanan hareketin hız
– zaman grafiği
a(m/s2) a(m/s2)
a
t(s) t(s)
Şekil 3.6.8 -a
+ yönde hızlanan hareketin Şekil 3.6.9

ivme – zaman grafiği
- yönde hızlanan hareketin
ivme – zaman grafiği
Örnek 3.6.2
İlk hızı 6 m/s olan hareketli bir cismin, 100 cm/s2’lik ivme ile hızlanmakta-
dır.
a. 6 s sonra hareketlinin hızını bulunuz? (m/s)
b. Cismin 4 s’de kaç m yol alacağını bulunuz?
c. Hızın 12 m/s olması için kaç s geçeceğini bulunuz?
d. Hızın 14 m/s olması için hareketlinin kaç m yol alması gerektiğini bulu-
nuz?
Çözüm:
Cismin ivmesi a= 100 cm/s2 = 1m/s2 dir. Buna göre
a. b. c. d.
v= v0 + a.t 1 v= v0 + a.t 2
v= v02 + 2ax
x v0t + at 2
=
v= 6 + 1.6 2 12= 6 + 1.t 2
14= 62 + 21x
1 t = 6s olarak
v = 12 m x 6.4 + 1.42
= 196
= 36 + 2x
s 2 bulunur.
196 − 36 =
2x
x 24 + 8
=
160 = 2x
x = 32m olarak
bulunur. x = 80m olarak
bulunur.
3.6.6 İlk Hızı Olan Düzgün Yavaşlayan Sabit İvmeli Hareket

t saniye sonraki hızı v= v0 − a.t (3.6.10)
1
x v0t − at 2
t saniye sonraki konumu = (3.6.11)
2
2
Konuma bağlı hızı v= v02 − 2ax bağıntısı ile hesaplanır. (3.6.12)
İlk Hızı Olan Düzgün Yavaşlayan Sabit İvmeli Hareketin Grafikleri

x(m)
x(m)
t(s) t(s)
Şekil 3.6.10
-x
Şekil 3.6.11
+ yönde yavaşlayan hareketin
konum – zaman grafiği - yönde yavaşlayan hareketin
v(m/s)
v0 v(m/s)
t(s) t(s)
Şekil 3.6.13
Şekil 3.6.12
-v0
+ yönde yavaşlayan hareketin - yönde yavaşlayan hareketin
hız – zaman grafiği hız – zaman grafiği
a(m/s2)
a(m/s2)
t(s) t(s)
-a
+ yönde yavaşlayan hareketin ivme - yönde yavaşlayan hareketin

– zaman grafiği ivme – zaman grafiği
Örnek 3.6.3
İlk hızı 20 m/s olan hareketli bir cisim, 2 m/s2’lik ivme ile düzgün olarak
yavaşlamaya başlıyor.
a. 6 s sonra hareketlinin hızını bulunuz? (m/s)
b. Yavaşlamaya başladıktan 4 s sonra kaç m yol alacağını bulunuz?
c. Hızın 6 m/s olması için kaç s geçeceğini bulunuz?
d. Yavaşlamaya başladıktan sonra cisim 36 m yol aldığında hızı kaç m/s olur?
Çözüm:
a. b. c. d.
v= v0 − a.t 1 v= v0 − a.t 2
v= v02 − 2ax
=x v0t − at 2
v 20 − 2.6
= 2 6 20 − 2.t
= v 2 202 − 2.2.36
=
v = 8ms 1 t = 7s
=x 20.4 − 2.42 v 2 400 − 144
=
2
v 2 = 256
x 80 − 16 ise
=
x = 64m olarak bulu- v = 16 m
s
nur.
3.6.7 Hareket Kanunlarındaki Grafiklerin Yorumlanması

1. Konum – zaman grafiklerinde doğrunun eğimi hızı verir (Şekil 3.6.16).
x(m)
v(m/s)
α t(s)
Şekil 3.6.16 Konum - zaman
2. Hız – zaman grafiklerinde grafik ile zaman ekseni arasındaki alan konumu
(yerdeğiştirmeyi) verir (Şekil 3.6.17).
v(m/s)
x
∆x = v.∆t
t(s)
Şekil 3.6.17 Hız-zaman
3. Hız – zaman grafiklerinde doğrunun eğimi ivmeyi verir.(Şekil 3.6.18)

v(m/s)
a(m/s2)
α t(s)
Şekil 3.6.18 Hız zaman grafiği
4. İvme – zaman grafiklerinde doğru ile zaman ekseni arasındaki alan hızı
verir. (Şekil 3.6.19)
a(m/s2)
v
∆v = a.∆t
t(s)
Şekil 3.6.19 ivme zaman grafiği
Örnek 3.6.4
Durgun halden harekete geçen cisme ait ivme zaman grafiği Şekil
3.6.20’deki gibidir. Buna göre cismin 0-20 s aralığındaki ortalama hızı nedir?
a(m/s2)
4
2
t(s)
Şekil 3.6.20
0 10 20
Çözüm:
İvme- zaman grafiğindeki alanlardan yararlanarak hız – zaman grafiğini çizelim.
vm/s)
60
20
t(s)
20
10
Hız – zaman grafiğindeki alanlardan yaralanarak toplam yerdeğiştirmeyi bulalım.

20∗10 (60−20)∗(20−10)
Yerdeğiştirme= + 20 ∗ 10 +
2 2
Yerdeğiştirme= 100+200+200
Yerdeğiştirme=500m
∆𝑥 500
∆𝑣 = = = 25 𝑚⁄𝑠 olarak bulunur.
∆𝑡 20
Örnek 3.6.5
Hız(m/s)
15
5
Zaman(s)
5 10 15 20
-5
Şekil 3.6.21
Bir cismin hız – zaman grafiği şekil 3.6.21’deki gibidir. 20 saniye sonun-
daki yer değiştirmesi kaç m’dir?
Çözüm:
Grafikteki toplam alan yerdeğiştirmeyi verir.
∆ x = 25 + 75 – 50 = 50 m olarak bulunur
Örnek 3.6.6
a(m/s2) İlk hızı 5 m/s olan hareketlinin ivme zaman grafiği

şekil 3.6.22’deki gibidir. 8 s sonunda hareketlinin
8 hızı kaç m/s olur?
4 8 t(s)
-4
Şekil 3.6.22
Çözüm:
İvme – zaman grafiği altındaki alan hız değişimini verir.
∆ v = 4 . 8 -4 . 4
∆ v =32 – 16
∆ v = 16 m/s
İlk hızı v0 = 5 m/ s olduğundan
v = v0 + ∆ v
v = 5 + 16 , v = 21 m/s olarak bulunur.
Örnek 3.6.7
Hız Zaman grafiği şekildeki gibi olan cismin 5 s’de gittiği yol kaç m’dir?
v(m/s)
10
4
t(s)
0 3
Çözüm:
Hız – zaman grafiğinde hareketlinin ilk hızı 4 m/s ve 3 s sonundaki hızı 10
m/ s olduğundan düzgün hızlanan ve ilk hızı olan sabit ivmeli hareket yapmıştır.
İlk olarak grafikten ivme bulunur ve yerdeğiştirme formülünde yazılır.
𝑣𝑠 −𝑣𝑖 10−4 2𝑚
𝑎= ,𝑎= , 𝑎=
𝑡 3 𝑠2
1
𝑥 = 𝑣0 𝑡 + 𝑎𝑡 2
2
1
𝑥 = 4.5 + 2. 52
2
𝑥 = 45𝑚 olarak bulunur.
Örnek 3.6.8
v(m/s)
Y
15
10 X
t(s)
10
Düzgün doğrusal bir yolda ilerleyen X , Y cisimlerinin hız – zaman grafiği

şekildeki gibidir. t = 0 anında X’in yanında bulunan Y, hareketine 10 s sonra
başladığına göre X ve Y tekrar kaçıncı saniyede yan yana gelmişlerdir?
Çözüm:
Alanlar eşitliğinden yararlanılarak;
X için, 10.t (Alan)
Y için, 15.(t 10) (Alan)

10t=15(t—10)
10t=15t-150 (eşitlikte bilinenleri ve bilinmeyenleri aynı tarafta toplar isek)
150 = 5t ise t=30 s olarak bulunur.
Örnek 3.6.9
t=0 anında durmakta olan bir hareketlinin ivme – zaman grafiği şekildeki
gibidir. Buna göre hareketli ilk 10 saniyede kaç metre yer değiştirmiştir?
a(m/s2)
4
t(s)
0
2 4 10
-6
Çözüm:
İvme- zaman grafiğinden yararlanarak hız- zaman grafiğini çizeriz. Çünkü
hız-zaman grafiğindeki hız doğrusu ile zaman ekseni arasındaki toplam alan yer
değiştirmeyi vermektedir.
v(m/s)
24
2 4 t(s)
0
10
-12
-24
-12
Hız – Zaman grafiğinin alanını hesapladığımızda yer değiştirme 36 m ola-

rak bulunur.
3.6.8. Serbest Düşme

Yerkürede bulunan cisimler üzerine bulunduğu noktaya göre sabit olarak yerçe-
kimi ivmesi etki eder. Yerçekimi ivmesi g, çekim kuvvetinin bir sonucu olarak, ser-
best düşen cismin ivmelenme değeridir. Yerçekimi ivmesinin büyüklüğü, cismin

bulunduğu bölgeye bağlıdır; ancak, pratikte 9,81 m/s2 olarak kabul edilir. Hava diren-
ci ihmal edildiğinde, yeryüzüne yakın bir yükseklikten düşen tüm cisimler, sabit g
ivmesi ile hareket eder. Bu ivmenin yönü Dünya’nın merkezine doğrudur.
Yeryüzeyinden belli bir yükseklikten ilk hızsız olarak bırakılan bir cisim
kendi ağırlığının etkisiyle hızlanarak yere düşer. Bu harekete serbest düşme
hareketi denir.
v0=0
G=mg
h
yer
Hava direncinin ihmal edildiği serbest düşme a=g sabit ivmesi ile meydana
gelen bir harekettir ve sabit ivmeli hareketin bütün denklemlerini sağlar.
v = g .t t süre sonra cismin hızı (3.6.13)
1 2
h= gt t sürede alınan yol (3.6.14)
2
v 2 = 2.gh zamansız hız formülü (3.6.15)
Örnek 3.6.7
Yerden 125 metre yükseklikten serbest bırakılan cisim kaç saniye sonra ye-
re düşer ve yere çarpma hızı nedir? (g=10m/s2, sürtünmeler önemsiz)
Çözüm:
1 2
h= gt
2
1
125 = .10t 2
2
125 = 5t 2
t 2 = 25 ⇒ t = 5s olarak bulunur.
Yere çarpma hızı;
v = g .t
= = 50m / s olarak bulunur.

v 10.5
3.7 Newton’un Hareket Kanunları
3.7.1 Newton’un 1. Hareket Kanunu

Cisimlerin denge durumlarını inceler. Eylemsizlik Kanunu olarak da bilinir.
Bu kanuna göre;
Bir cisme etkiyen kuvvetlerin bileşkesi “0” ise cisim ya durur ya da bir
doğru boyunca sabit hızla hareketine devam eder. Dolayısı ile cisimlerin durgun
ya da hareket hallerinde bir değişiklik olursa, cisimlerin bu değişikliğe direnme
özelliği vardır.
Eylemsizlik Kanunu’na göre cisme etki eden bileşke kuvvet 0 ise cisim ha-
reketsizdir
FN = 0 ise v = 0
Cismin ilk hızı var ise cisim düzgün doğrusal hareket yapar.
v = sbt ise FN = 0
Newton’un 1. Hareket Kanunu’na göre bileşke kuvvet ve ivme daima “0”
dır.
3.7.2 Newton’un 2. Hareket Kanunu

Cisme etkiyen kuvvetlerin bileşkesi “0” değilse cisim ivmeli bir hareket
yapar. Dinamiğin Temel Kanunu olarak da kullanılır.
Sürekli olarak dengelenmemiş sabit bir kuvvetin etkisinde kalan cisimler,
sabit bir ivme kazanırlar. Kuvvet ve ivme aynı yönlüdür.
Kuvvet sabit ise cisim düzgün hızlanan doğrusal hareket yapar.
Cismin ilk hızı “0” ise, cisim ilk hızsız düzgün hızlanan doğrusal hareket
yapar. v0 gibi bir ilk hızı var ise, ilk hızı olan düzgün hızlanan doğrusal hareket
yapar.

Sabit bir F kuvvetinin etkisinde kalan bir cismin hız-zaman grafiği
v(m/s)
Şeklindedir. Grafiğin eğimi ivmeyi verir.
t(s)
Bu kanuna göre cisme sabit bir kuvvet etki ederse cisim sabit bir ivme ka-
zanır.
F(N)
F
tan α = = sbt = m
a
Grafiğin eğimi cismin kütlesine eşittir.
α a(m/s2)
Grafikten de anlaşıldığı üzere kuvvetin büyüklüğü ile, ivmenin büyüklüğü

doğru orantılıdır.
Newton’un 2. Hareket Kanunu genel olarak

F = m.a bağıntısı ile gösterilir. (3.7.1)
Bu bağıntıdaki;
F = kuvvet(N), m = kütle(kg), a = ivme(m/s2)
Örnek 3.7.1
Duran bir cisim 10 s süre ile 1 N’luk net kuvvetin etkisinde kalıyor. Cismin
kütlesi 500 gr olduğuna göre;
a. Cismin 10 s sonundaki hızının kaç m/s olduğunu bulunuz?
b. Cismin ilk 10 s sonunda kaç m yol aldığını bulunuz?
Çözüm:
a. F = m.a ise
F 1
a
= = = 2m 2
m 0,5 s
v = a.t ise
v a=
= = 20 m
.t 2.10 olarak bulunur
s
1
b. x = .a.t 2 ise (formülde değerler yerine yazılır)
2
1
x = .2.102
2
x = 100m olarak bulunur.
Örnek 3.7.2
v0 Kütlesi 2 kg olan bir cisme şekil 3.7.1’deki gibi yatay doğrultu-

da 6N’luk bir kuvvet uygulanıyor. (sürtünmeler önemsiz)
a. cismin ivmesini bulunuz?
F M b. t = 0 anında ilk hız 5 m/s olduğuna göre t = 5 saniyedeki
hızını bulunuz?
c. v0 = 5 m/s olduğuna göre 10 saniyedeki yer değiştirmeyi
Şekil 3.7.1 bulunuz?
Çözüm:
a. F = m.a formülünde değerler yerine yazılırsa

6 = 2 . a (Her iki tarafı da ikiye bölelim)
a = 3m/s2 olarak bulunur
b. İlk hız 5 m/s ve ivme sabit olduğundan 5 saniye sonraki hızı
v = v0 + a. t
v = 5 + 3 .5
v = 20 m/s olarak bulunur.
c. İlk hızı olan düzgün hızlanan cismin t saniye sonraki yerdeğiştirmesi
1
x v0 .t + .a.t 2 bağıntısı ile hesaplanır. Buna göre
=
2
1
=x 5.10 + .3.102
2
1
x = 50 + .3.100 ⇒ x = 200m olarak bulunur.
2
3.7.3 Newton’un 3. Hareket Kanunu (Etki-Tepki Kanunu)

Bir cisim yeryüzünde dururken yerçekimi ivmesinden dolayı yerin mer-
kezine doğru bir kuvvet etki eder. Bu kuvvete cismin ağırlığı denir. Yeryüzü
de cismin ağırlığı ile aynı büyüklükte fakat ters yönde bir kuvvet uygular.
Bu kuvvete de tepki kuvveti denir. Etki ile tepki kuvvetlerinin toplamı dai-
ma sıfırdır.
G = - N ise G + N = 0
N N
F
M G+F=N M G = -N
G = mg
Şekil 3.7.2 Etki tepki kanunu G = mg
Örnek 3.7.3
6kg
Sürtünmesiz yatay düzlemde bulunan P ve R cisimlerine şekil
P 4kg 3.7.3’teki gibi 20 N’luk kuvvet etki etmektedir. Buna göre R
cisminin P cismine uyguladığı tepki kuvveti kaç Newton’dur?
F R
Şekil 3.7.3
Çözüm:
İlk olarak sistemin ivmesini bulalım.
F
a=
m p + mR
20
=a = 2 m 2 dir.
6+4 s
20 N’luk kuvvetin P’nin 2m/s2’lik ivme kazanması için gerekli olan kısmı
Fp = mp . a
Fp = 6 . 2
Fp = 12 N
P’nin R ye uyguladığı kuvvet
Fnet – Fp
20 – 12 = 8 N olarak bulunur.
Şekil 3.7.4’te
P
F R FPR = - FRP
olduğundan R cisminin tepkisi 8 N’dur.
Şekil 3.7.4
Örnek 3.7.4
4kg 1kg
F=10N
Şekil 3.7.5
Sürtünmesiz yatay düzlemde birbirlerine ip ile bağlı m1 ve m2 kütlelerine 10


N’luk F kuvveti şekil 3.7.5’teki gibi etki ediyor. Buna göre ipteki gerilme kuv-
veti neye eşit olur? (g=10N/kg)
Çözüm:
N1=40N
N2=10N
4kg 1kg
T T F=10N
m1g=40N m2g=10N
Şekil 3.7.6
Cisimlere etki eden kuvvetler şekil 3.7.6’daki gibidir. Buna göre

FN = F = 10N
FN 10
=
İvme; a = = 2 m 2 olarak bulunur
m1 + m2 4 + 1 s
m1 kütlesi için dinamik kanununu yazarak,

T = m1 . a
T=4.2
T = 8 N olur.
Örnek 3.7.5
m2=4kg
T Şekil 3.7.7’deki sistemler önemsenme-
diğine göre ivmeyi ve ipteki gerilme
kuvvetini bulunuz? (g = 10 N/kg)
m1=1kg
Şekil 3.7.7
Çözüm:
N
Sistemi etkiyen kuvvetler şekil 3.7.8’de
gösterilmiştir.
m2=4kg
T
Hareket doğrultusundaki net kuvvet m1g
ye eşittir. Buradan cismin ivmesi
T FN 10
a= = = 2m 2
m1 + m2 1 + 4 s
m2g=40N
m1=1kg
Şekil 3.7.8
m1g =10N
b. m2 kütlesi için T = m2. a = 4 .2 = 8 N
ya da
m1 a = m1. g – T
1 .2 = 1 . 10 – T ise T = 8 N olarak bulunur
Örnek 3.7.6
530
Şekil 3.7.9
Kütlesi 3 kg olan m cismi şekil 3.7.9’daki eğik düzlemin üstünden ilk hız-
sız bırakılıyor. Cismin ivmesini, yüzeyin tepki kuvvetini ve 4 s’deki yer değiş-
tirmeyi bulunuz? (sin53=0,8 cos53 = 0,6 g = 10 N/kg)
Çözüm:
N
x
Gx =mgsin α
α
Gy =mgcos α
mg
530
Şekil 3.7.10
m kütlesine etki eden kuvvetler şekil 3.7.10’daki gibidir. Cisim yatay yönde
hareket ettiği için net kuvvet,
Fnet = mgsin α , cismin ivmesi ise
a = gsin α dır. Dikkat edilirse ivme, kütleden bağımsızdır.
a = 10.0,8 = 8m/s2 bulunur.
Yüzeyin tepki kuvveti
N = mgcos α
N = 3.10.0,6
N = 18 N olarak bulunur
Cisim ilk hızsız bırakıldığı için 4 s de aldığı yol
1
x = .a.t 2
2
1
x = .8.42
2
1
x = .8.16
2
Örnek 3.7.7

Sabit bir F kuvveti, m1 kütlesine 3 m/s2’lik ivme, m2 kütlesine 2 m/s2’lik
ivme kazandırıyor. Aynı kuvvet m1 + m2 kütlesine uygulanırsa ivme ne olur?
Çözüm:

F = (m1 + m2) . a olacağından (I)
F F
m1 = m1 ve m2 = ( F = m. a dan hesapladık)
3 2
değerleri (I) de yerine yazalım
F F
F =( + ) . a matematiksel işlemleri yapacak olursak (parantez içindeki
3 2
payda eşitlenir.)
5F
F= .a
6
6
a= = 1,2 m/s2 olarak bulunur
5
3.8 Sürtünmeli Yüzeylerde Hareket
3.8.1 Sürtünme Kuvveti

Farklı yüzeylerde hareket eden cisimlerin hareketlerindeki değişiklik dikka-
timizi çekmiştir. Örneğin cam yüzeyi üzerinde rahatlıkla hareket edebilen bir
cismin, tahta üzerindeki hareketi biraz daha zor olmaktadır. Cismin hareket
ettiği yüzeyin pürüzlü olması, cismin harekete geçmesini zorlaştırırken, düz
veya pürüzsüz yüzeylerde aynı cisim daha kolay harekete geçer. Bu nedenle
halı, tahta, taşlı zemin gibi yüzeylerde cismi harekete geçirmek için gerekli olan
kuvvet; cam, asfalt, yağlı zemin gibi yüzeylerdeki aynı cismi hareket ettirmek
için gerekli olan kuvvetten daha büyüktür.
Cisimlerin hareketini zorlaştıran etkiye sürtünme kuvveti denir. Cisme
uygulanan kuvvetin tersi yöndedir.
Sürtünme kuvveti, cismin dokunduğu yüzeyle etkileşmesinden ileri ge-
len, cisimle yüzey arasında olan ve cismin hareket yönüne zıt olan bir kuv-
vettir.
3.8.2 Statik Sürtünme Kuvveti

Duran bir cismi harekete geçirebilmek için, cisme uygulanan F kuvveti ile
eşit büyüklükte ve zıt yöndeki sürtünme kuvvetine statik sürtünme kuvveti
denir.
F = -Fs dir. (3.8.1)

N
F Buradaki (-) kuvvete ters yönde olduğunu göstermektedir.
Fs M
G = mg Şekil 3.8.1 Statik sürtünme kuvvetinin cisimlere etkisi
3.8.3 Kinetik Sürtünme Kuvveti

Duran bir cisme düzgün doğrusal hareket yaptırabilmek için uygulanan en
küçük F kuvvetine eşit fakat zıt yöndeki kuvvete kinetik sürtünme kuvveti
denir.
F = cismi hareket ettiren kuvvet

N Fk = cismin hareket yönüne ters kinetik sürtünme
F kuvveti
M N = tepki kuvveti
Fk v G =cismin ağırlığı
G = mg Şekil 3.8.2 Kinetik sürtünme kuvvetinin cisimlere etkisi
Statik ve kinetik sürtünme kuvvetleri değerleri pratikte birbirlerine çok ya-

kındırlar. Bu nedenle uygulamalarımızda Fs ile göstereceğimiz sürtünme kuvveti-
ni kullanacağız.
3.8.4 Sürtünme Kanunları

• Sürtünme kuvveti hareketin tersi yönündedir.
• Sürtünme kuvveti tepki kuvveti ile doğru orantılıdır.
• Sürtünme kuvveti sürtünen yüzeyin özelliğine bağlıdır.
• Sürtünme kuvveti sürtünen yüzeyin büyüklüğüne bağlı değildir.
3.8.5 Sürtünme Katsayısı
N Fs α N
Fs = k . N (3.8.2)
F k: sürtünme katsayısı
M N=G=mg ise
Fs Fs Fs
k= =
N mg
G = mg
Şekil 3.8.3 Fs = k . mg olur
Örnek 3.8.1
Yatay bir düzlem üzerindeki 3 kg kütleli bir cisme, düzleme paralel olarak
15 N’luk kuvvet etki etmektedir. Cisim ile yüzey arasındaki sürtünme katsayısı
0,1 olduğuna göre;(g=10m/s2)
a. Sürtünme kuvvetinin kaç N olduğunu bulunuz?
b. Cismi hareket ettiren net kuvvetin kaç N olduğunu bulunuz?
c. Cisim dururken harekete başladığına göre 3 s sonra hızının kaç m/s oldu-
ğunu bulunuz
d. 3 s de kaç m yol aldığını bulunuz?
Çözüm:
N
F
Fs M
G = mg
Şekil 3.8.4 M cismine etki eden kuvvetler
a. b.
Fs = k . N Cismi hareket ettiren net kuv-
vet
N=G=mg ise
Fnet = F – Fs
Fs = k.m.g
= 15 – 3
Fs = 0,1 . 3 . 10
= 12 N olarak bulunur
Fs = 3N bulunur
c. d.
3 saniye sonraki hızı 3 saniye sonunda aldığı yol
Cisim durduğu için ilk hızı 0’dır. 1
x = .a.t 2
Cismin ivmesi, 2
F=m.a 1
x = .4.32
12 = 3 a 2
a = 4 m/s2 olur x = 18 m olarak bulunur
v=a.t
v=4.3
v = 12 m/s olarak bulunur.
Örnek 3.8.2
Yatay bir düzlem üzerinde 20 m/s’lik sabit bir hızla giden 3 kg kütleli bir ci-
sim sabit ivme ile yavaşlayarak 100 m yol aldıktan sonra duruyor. Buna göre;
(g=10m/s2)
a. Cismin yavaşlama ivmesinin kaç m/s2 olduğunu bulunuz?
b. Cisme etki eden sürtünme kuvvetinin kaç N olduğunu bulunuz?
c. Cisim ile yüzey arasındaki sürtünme katsayısını bulunuz?
Çözüm:
a. Cisim düzgün yavaşlayan doğrusal hareket yaptığı için, 100 m sonra dur-
duğuna göre aldığı maksimum yol 100 m’dir.
Zamansız hız formülünden
v02
xmax =
2.a
202
100 = 1 (Her iki taraf 200’e bölünürse)
2.a
a = 2 m 2 1 olarak bulunur.
s
b. Cisme etki eden sürtünme kuvveti, cismi durduran kuvvet olduğu için
Fs = m a
Fs = 3 . 2
Fs = 6 N dur.
c.
Fs = k N
Fs = k m g
Fs 6
=k = = 0, 2 olur.
m.g 3.10
Örnek 3.8.3
530
m
Şekil 3.8.5
2 kg kütleli m cismine şekil 3.8.5’teki gibi F = 10 N’luk kuvvet etki ediyor. Ci-
simle yüzey arasındaki sürtünme katsayısı k=0,25 olduğuna göre cismin 10 saniye-
deki yerdeğiştirmesi kaç metredir? (sin53 = cos37 = 0,8, sin37 = cos53 = 0,6 g=
10N/kg)
Çözüm:
Fy
F
530
Fsür m
mg Şekil 3.8.6
Fx = F . cos53 = 10 . 0,6 = 6N
Fy = F . sin53 = 10 . 0,8 = 8 N
Fsür = k N = k (mg - Fy)= 0,25 . (2 . 10 - 8) = 3N
Fnet = Fx – Fsür = 6 – 3 = 3N olarak bulunur.
Sistemin ivmesi
F = m. a ise
Fnet 3
a= = = 1,5 m 2 dir.
m 2 s
yerdeğiştirmesi de ilk hızsız olduğu için;

1
x = .a.t 2
2
1
x = .1,5.102
2
Örnek 3.8.4
F
m
Şekil 3.8.6
4 kg kütleli cisme yatay olarak uygulanan F kuvveti 2 m/s2’lik ivme kazan-

dırıyor. Cisim ile zemin arasındaki sürtünme katsayısı 0,2 olduğuna göre F kuv-
veti kaç N’dur?
Çözüm:
Fs kmg
= = 8N
= 0, 2.4.10
Fnet= F − Fs ise m.a= F − Fs 1 değerler yerine yazılırsa F = 16 N olur.
3.9 Dinamik Çalışma Soruları

1.
m F= 10 N
K L M
25m 100m
2 kg kütleli cisim durmaktadır. Cisme F kuvveti L noktasına kadar etki

ediyor ve sonra kalkıyor. Sürtünmeler önemsiz olduğuna göre cisim L noktasın-
dan M noktasına kaç saniyede gider?
2.
F
2 kg kütleli m cismine 20 N’luk F kuvveti şekildeki gibi etki
530 etmektedir. Yerin sürtünme katsayısı 0,25 olduğuna göre
cisim kaç m/s2’lik ivme kazanır.?
m
3.
v
Cismin hızının zamanla değişimi grafikteki
14 gibidir. Cismin kütlesi 2 kg olduğuna göre cisme
etki eden net kuvvetin kaç N olduğunu bulunuz?
6
t
4
4.
F(N)
Sürtünmesiz yatay düzlemde 10 m/s hızla hareket eden
8 cisme t = 0 anından başlayarak grafikteki gibi değişen bir
0 2 4 6 t(s) kuvvet etki ediyor. Cismin Hız – Zaman grafiğini çiziniz
-18
5. Sabit ivmeyle hareket eden bir cismin hızı 4 saniyede 6 m/s den 16 m/s ye
çıkıyor. Cismin ivmesini ve ortalama hızını bulunuz.
6. 10 m/s hızla hareket etmekte olan bir araç düzgün yavaşlayarak 50 m de
duruyor. Cismin yavaşlama ivmesi nedir?
7.
K K ve L yüzücüleri akıntı hızı bir birim olan
nehirde, O noktasından aynı anda yüzmeye
başlıyorlar. Yüzücüler karşı kıyıya vardıkla-
rında aralarında kaç birim uzaklık olur?
VK VL Va
8.
v(m/s)
5V
Bir cismin hız – zaman grafiği şekildeki gibidir. Bu
4V cismin 2. saniyedeki yerdeğiştirmesi x2, 4. saniye-
3V deki yerdeğiştirmesi x4 olduğuna göre x2/x4 oranı
nedir?
2V
V t(s)
1 2 3 4 5
9.
v(m/s)
L
30 K ve L arabaları yan yana iken hareket etmeye
başlıyorlar. Hız – zaman grafikleri şekildeki gibi
20 K
olduğuna göre kaç s sonra yan yana olurlar?
t(s)
0 4
10.
v(m/s)
K
14 Doğrusal bir yolda hareket eden K ve L araçları-
nın hız-zaman gragiği şekildeki gibidir. Harekete
10 L
başladıkları anda L aracı, K aracından 750 m
öndedir. 500 s sonunda iki araç arasındaki
mesafe kaç m’dir? Araçların konum-zaman
t(s)
grafiğini çiziniz.
0 500
11. Başlangıçta yan yana olan K ve L araçlarının hız – zaman grafiği şekildeki
gibi olduğuna göre 4. saniyede aralarındaki uzaklık kaç m olur?
v(m/s)
20 K
10
L t(s)
0
4
12. Bir araç düz bir yolda hızlanırken 20 dk’da 200 m yol alıyor. Hemen ardın-
dan yavaşlarken 30 dk’da 300 m yol amıştır. Aracın 50 dk içinde ortalama
hızı kaç m/dk’dir?
13. Durgun sudaki hızı 20 m/s olan bir motor akış hızı 10 m/s olan nehirde
akıntıya dik olarak yola çıkıyor. Motor, genişliği 300 m olan nehri kaç s’de
geçer?
14. Bir bisikletli A kentinden B kentine 6 km/h hızla gidip, 4 km/h hızla dönü-
yor. Bisikletli toplam 5 saatte gidip geldiğine göre A ile B kenti arası kaç
km’dir?
15. F kuvveti m1 kütleli cisme 2 m/s2’lik ivme m2 kütleli cisme 4 m/s2’lik ivme
kazandırıyor. Aynı F kuvveti m1 + m2 ye uygulanırsa ne kadarlık ivme ka-
zandırır?
16. Sürtünmesiz yatay düzlemde durgun halden harekete geçen 2 kg kütleli
cismin hız – zaman grafiği şekildeki gibidir. Buna göre 0-2 saniye aralığın-
da cisme etki eden kuvvetin büyüklüğü kaç N’dur?
Hız (m/s)
15
Zaman (s)
0
2
17. Doğrusal bir yolda 𝑣0 ilk hızıyla harekete başlayan hareketlinin ivme –
zaman grafiği şekildeki gibidir. Hareketlinin 3. Saniyede hızı 0 oluyor. Bu-
na göre ilk hızı kaç m/s’dir?
İvme
0 1 2 3 Zaman
-5
-10
18. Doğrusal bir yolda hareket eden cismin Hız – Zaman grafiği şekildeki gibi
olduğuna göre 2 s’de aldığı yol kaç m’dir?
v(m/s)
40
24
t(s)
0 4
19. Doğrusal bir yol üzerinde t = 0 anında durmakta olan bir aracın İvme – Za-
man grafiği şekildeki gibidir. Buna göre 6 s sonra aracın yer değiştirmesi
kaç m ‘dir?
a(m/s2)
4
t(s)
0 2 4 6
-4
20.
a(m/s2)
İlk hızı 4 m/s olan bir
2
cismin ivme zaman
grafiği şekildeki gibi-
0 2 4 6 8 t(s) dir. Bu cismin 0 – 8
saniye aralığındaki
yerdeğiştirmesi kaç
-2 m’dir?
4. Bölüm
İŞ - GÜÇ - ENERJİ
4.1 İş
Bir cisme yol aldırmak için kuvvet uygulanır. Bir cismi bir yerden alıp başka
bir yere koyduğumuzda, bavulu taşıdığımızda, bir el arabasını sürdüğümüzde iş
yapmış oluruz.
İş yapılması için yalnızca kuvvet uygulamak yeterli değildir. Eğer cisim
kuvvet uygulandığı halde hareket etmiyorsa yani yer değiştirmiyorsa iş ya-
pılmış olmaz. Örneğin yemek yerken veya bir kitabı okumak için oturduğu-
nuzda iş yapmış olmayız. Çünkü bu sırada herhangi bir yer değiştirme ya-
pılmamıştır.
Bir cisme yol aldıran kuvvete iş denir. Skaler bir büyüklüktür. Uygulanan
kuvvet ile alınan yolun çarpımına eşittir.
M F M F
∆x
Şekil 4.1.1 F kuvveti etkisindeki cismin yer değiştirmesi
M cismine F kuvveti uyguladığımızda, Şekil 4.1.1’deki gibi ∆ x kadar yer

değiştiriyorsa, M cisminin yaptığı iş,
İş = Kuvvet . Yer değiştirme
W = F .∆x bağıntısı ile hesaplanır (4.1.1)
Fy F
α Fx
M M
A ∆x B
Şekil 4.1.2 Yapılan işin gösterilmesi

Şekil 4.1.2’deki F kuvveti M kütleli cismi A noktasından B noktasına gö-
türmüş olsun. x yatay bileşeni doğrultusundaki kuvvet Fx ise, yatay doğrultuda
yapılan iş;
= Fx .∆x olacaktır.
W (4.1.2)
Bu durumda Fx'i bulmak için
Fx = F . Cosα eşitliğinden yararlanılır.
Bu iki formülden yararlanarak değerleri yerine yazılırsa,
W F .cos α.∆x elde edilir.
= (4.1.3)
Görüldüğü gibi cisme etki eden kuvvet yatayla α açısı yapıyor ve cisim
şekildeki gibi yatay düzlemde hareket ediyorsa, yapılan iş; kuvvetin yatay bile-
şeni ile yer değiştirmenin çarpımına eşittir.
Özel Durumlar:
 α = 0 ise, kuvvet hareket yönünde uygulanıyor demektir. Ve yapılan iş
en büyük değerdedir.
 α =900 ise, kuvvet hareket doğrultusuna diktir. Ve iş yapmamıştır. W = 0
 α =1800 ise, kuvvet hareket yönünün tersinde etkimektedir. Ve iş
W = - F. ∆ x’tir
Kuvvetin harekete karşı koyacak yönde ve hareketi yavaşlatan bir etki ya-
pacağını belirtir.
SI’da kuvvet birimi Newton, alınan yolun birimi metre olduğundan işin bi-
rimi Newton.metre'dir. Bu birime yine SI’da joule denir. Bir joule, bir
Newton’luk bir kuvvet tarafından, kuvvetin doğrultusuna paralel olarak bir met-
relik bir uzaklık boyunca etkimesiyle yapılan iştir.
Tablo 4.1.1 İş birim dönüşümleri
1 foot-pound (ft.lb) 1,356 J
1 erg 1 x 10-7 J
1 elektronvolt (eV) 1,602 x 10-19 J
4.1.1 Sürtünme Kuvvetine Karşı Yapılan İş

Hareket sırasında sürtünme kuvveti daima yer değiştirmeye zıt yönlü oldu-
ğundan, yaptığı iş negatiftir. Sürtünme kuvvetinin yaptığı iş ısıya dönüşür. Sür-
tünme kuvveti Fs, yer değiştirme x ise sürtünme kuvvetinin yaptığı ısıya dönü-
şen iş;
Ws = Fs . x olur. (4.1.4)
4. Bölüm: İş – Güç – Enerji 187
Sürtünme kuvvetinin yaptığı iş, yer değiştirmeye zıt yönde ve toplam me-
kanik enerjinin bu enerji kadar azaldığını gösterir.
Örnek 4.1.1
∆x Şekil 4.1.3
Şekil 4.1.3’teki bisikleti süren kişi, 10 N’luk kuvvet uygulayarak, bisiklete

500 m yol aldırıyor. Yaptığı işi bulunuz? 20 N’luk bir kuvvetle aynı işin yapıl-
ması için ne kadar yol alması gerekir? Bulunuz.
Çözüm:
W = F .∆x
W = 10 . 500
W = 5000 J yapılan iş
W = F .∆x
5000 = 20 . ∆ x
∆ x = 250 m yol alması gerekir.

Örnek 4.1.2
Sürtünmesiz yatay düzlemde durmakta olan bir cisme, düzleme paralel 25

N’luk sabit bir kuvvet uygulanarak, cismin 4 m yer değiştirmesi sağlanmıştır.
Yapılan iş kaç joule’dir?
Çözüm:
Yer değiştirme yatay düzlemde, kuvvet doğrultusu ve yönünde olduğundan yapı-

lan iş,
W=F.x
W = 25 . 4
W = 100 joule olarak bulunur

Örnek 4.1.3
M F=10N M
Fs
∆x = 4 m
Şekil 4.1.4
Şekil 4.1.4’teki gibi durmakta olan 2 kg kütleli m cismi, F = 10 N’luk kuv-

vetin etkisi ile, sürtünme kuvvetinin Fs = 6 N olduğu yatay düzlemde 4 m götü-
rülüyor. Buna göre;
a. F kuvvetinin,
b. Fs kuvvetinin,
c. Net kuvvetin ve
d. Cisme etkiyen tepki kuvvetinin yaptığı işi bulunuz?
Çözüm:
a. F = 10 N’luk kuvvetin yaptığı iş, b. Fs = 6 N’luk, sürtünme kuvveti-
nin yaptığı iş,
W=F.x
Ws =-Fs . x
W = 10 . 4
Ws = -6 . 4
W = 40 J
Ws = -24 J
c. Fnet = F – Fs d. N=mg=20 N’luk tepki kuvvetinin

yaptığı iş
Fnet = 10 - 6
W=N.x
Fnet = 4 N bu kuvvetin yaptığı iş,
W = 20 . 0 ise W = 0 olur. Cisim tepki
W = Fnet . x
kuvveti doğrultusunda yol almamıştır
W=4.4
W = 16 J
Şekil 4.1.5’te olduğu gibi kuvvetin yola bağlı değişim grafiğinin alanı yapı-
lan işi yani harcanan enerjiyi verir.
F(N) Σ W = Toplam alan (4.1.5)
W
x(m)
Şekil 4.1.5
İş – yol grafiğinin eğimi cisme etkiyen net kuvveti verir. (Şekil 4.1.6)
W(J)
∆W ∆W
tan α = = Fnet
∆x
α
x(m)
∆x Şekil 4.1.6
Örnek 4.1.4
F(N)
10
8 10 x(m)
0
2 4 6
-10
Şekil 4.1.7
Sürtünmesiz yatay düzlemdeki bir cisme (0-10) metre aralığında Şekil

4.1.7’deki gibi değişen bir kuvvet uygulanıyor. Kuvvetin (0-10) metre aralığın-
da yaptığı iş kaç J'dür?
Çözüm:
F(N)
Σ W = Toplam alan
10 Σ W = 10+20+10-10-20
10 x(m) Σ W = 10 J bulunur.
8
2 4 6 -10
-10
Şekil 4.1.8
4.2 Güç
Birim zamanda tüketilen ya da üretilen enerjiye güç denir. Yani iş yapa-
bilme hızının bir ölçüsüdür. Bu enerji üretilirken veya tüketilirken bir zaman
geçer. Fabrikada çalışan bir işçinin yaptığı iş, zaman geçtikçe artar ve harcadığı
enerjide artar. Fakat birim zamanda yaptığı iş aynıdır. Benzer şekilde bir elekt-
rikli ısıtıcının harcadığı enerji birim zamanda aynıdır ancak zaman geçtikçe
harcadığı toplam enerjisi artmaktadır.
Güç P ile gösterilir ve birimi Watt'dır. Birim zamanda (t), cismin harcadı-
ğı enerji W ise, güç;
Yapılan İş
Güç =
Geçen Zaman
W
P= Bağıntısı ile hesaplanır (4.2.1)
t
SI sisteminde iş joule, zaman ise saniye ile belirtilir. Güç birimi ise
joule/saniye olacaktır. Bunun da SI’daki karşılığı Watt'dır.
Bir cisme ∆ t zaman aralığında Sabit bir F kuvveti uygulanarak, ∆ W işi
yapılmış ise bu süredeki ortalama güç,
∆W ∆W ∆x
Port
= = .= F .v bağıntısı ile hesaplanır. (4.2.2)
∆t ∆x ∆t
1000 Watt = 1kW
Taşıtlarda ise Watt yerine beygir gücü kullanılır.
1 BG = 746 Watt'dır.
Örnek 4.2.1
Deniz ve Ekin tavana bağlı olan 20 metre uzunluğundaki bir halata tır-
manmaktadırlar. Deniz 52 kg, Ekin ise 40 kg.dır. Deniz ipe 20 s'de tırmanırken
Ekin 15 s'de tırmanmıştır. Bu durumda Deniz' mi yoksa Ekin' mi daha güçlü-
dür? (PD, Deniz'in gücünü PE ise Ekin'in gücünü belirtmektedir.)(g= 10 N/kg)
Çözüm:
PD= W/t PD= mgh/t PD= (52.10.20)/20 PD= 520 watt
PE= W/t PE= mgh/t PE= (40.10.20)/15 PE= 533 watt
Yapılan işlemlerde de görüldüğü gibi Ekin, Deniz’den daha güçlüdür.
Örnek 4.2.2
6675 N’luk atın 300’lik bir eğimden yukarı doğru çıkarken yerçekimine karşı 1
beygir gücü olan sabit bir oranda iş yapabilmesi için ne kadar hızla koşuyor olması
gerekir?
Çözüm:
Eğer at eğim boyunca x uzaklığını t zamanda koşarsa yerden x . sin θ yük-
sekliğe çıkmış olur. Yerçekimine karşı yapılan iş,
W = F .x
=W m.g .x.sin θ ,
güç ise
W m.g .x.sin θ
P
= = = m.g .v.sin θ ,
t t
P
=
buradan v çekilirse, v = 0,805km / h olarak bulunur.
m.g .sin θ
Örnek 4.2.3
Bir otomobil 75 kW’lık güç harcayarak, 90 km/h’lik düzgün bir hız ile ha-
reket etmektedir. Motorun neden olduğu ileriye doğru itme kuvveti kaç N’dur?
Çözüm:
İtme kuvveti F, hareket yönündedir.
P = F .v ise,
P
F=
v
75.103
F= F = 3.103 N olarak bulunur.
25 ise
Örnek 4.2.4
Kütlesi 2 kg olan bir cismin hızını 4 saniyede 6 m/s’den 12 m/s’ye çıkaran
güç kaç Watt’dır?
Çözüm:
W
P=
t
1 1
W =ΛE = mvs2 − mvi2
2 2
1 1
W =ΛE = 2.(12) 2 − 2.(6) 2
2 2
W = 108 J
108
P
= = 27Watt olarak bulunur.
4
4.3 Enerji
Bir cismin iş yapabilme yeteneğine enerji denir. Bir araç, bir yerden bir ye-
re giderken bir kuvvet harcar ve yol alır ve bir enerji harcar. Bir insan bir masa-
yı alıp başka yere taşırsa bir enerji harcamıştır. Yani iş yapabilecek durumda
olan her şeyin bir enerjisi vardır. Bu enerji kullanılmadığı durumlarda potansi-
yel enerji iken, kullanılma durumunda kinetik enerji şeklindedir.
Hareket eden bir cisim, sıkıştırılmış bir yay, barajda toplanan su enerjiye sa-
hiptir. Bir cismin veya sistemin iş yapabilmesi için enerjiye gereksinimi vardır.
Bu nedenle iş ve enerji birimleri aynıdır. Enerji, iş gibi sayısal bir büyüklük olup,
vektörel değildir.
Birimleri c.g.s de erg, S.I.’de joule’dir. (1 j = 107 erg)
Enerji çeşitlerinin çoğu birbirine dönüşebilirler. Kinetik enerji, potansiyel enerji,
ısı, elektrik, ses, manyetik, kimyasal, ışık, atom enerjisi gibi çeşitleri vardır. Cisimdeki
kinetik ve potansiyel enerji toplamına cismin mekanik enerjisi denir.
Bir yayı çektiğimizde iş yapmış oluruz. Yapılan iş yayın içinde enerji ola-
rak depolanır. Yaya bir cisim tutturup bıraktığımızda cisim hareket eder. Böyle-
ce yayın içinde depolanan enerji hareket enerjisine dönüşür. Ağzını mantar tıpa
ile kapattığımız bir cam tüpü ısıttığımızda, tüpün içindeki havanın ısınarak gen-
leşmesi sonucunda mantar tıpa fırlar. Burada ısı enerjisi hareket enerjisine dö-
nüşmüştür.
İki cismi birbirine sürttüğümüzde cisimleri hareket ettirmiş oluruz. Ve ci-
sim bir süre sonra ısınmaya başlar. Burada da hareket enerjisi ısı enerjisine dö-
nüşmüştür. İnsanlarda besinlerden aldıkları enerjiyi vücutlarında depolarlar ve
bir iş yaptıklarında bu enerjiyi kullanırlar. Evlerimizi veya iş yerlerimizi ısıtmak
için yakıtlardan faydalanırız. Yakıtlarda var olan kimyasal enerji ısı enerjisine
dönüşür. Isıtma ve aydınlatma için elektrik enerjisini kullanırız. Elektrik enerjisi
lambalar yardımıyla ışık enerjisine, ütü, ısıtıcı ve klima yardımıyla ise ısı enerji-
sine dönüşür.
4.3.1 Potansiyel Enerji

Cisimlerin hareketsiz konumlarından dolayı sahip oldukları enerjiye potan-
siyel enerji denir. Bir cismi yerden daha yüksek bir noktaya kaldırdığımızda
yer çekimine karşı bir iş yaparız. Yapılan bu iş cisimde enerji olarak depolanır
ve bu cismin iş yapabilecek duruma gelmesine neden olur. Potansiyel enerjinin
simgesi Ep ve birimi joule’dir.
4.3.2 Yerçekiminin Potansiyel Enerjisi

Yeryüzündeki m kütleli bir cismi yerden h kadar yukarıya kaldırmak için
yerçekimine karşı bir iş yapmak gerekir. Bu durumda cisim yapılan iş kadar
enerji kazanır. Bu enerjiye potansiyel enerji denir.
W=Ep=mgh
Ep=0
Şekil 4.3.1 potansiyel enerji
Cismin kütle merkezinin yeri ∆ h kadar yer değiştirmiş ise, cismin potansi-
yel enerjisindeki değişim
∆ Ep = mg ∆ h bağıntısı ile hesaplanır. (4.3.1)
Yeryüzünden h kadar yükseklikte K noktasından serbest bırakılan cismin,
K noktasında yerden yüksekliğinden dolayı yalnız potansiyel enerjisi vardır.
Cismin K noktasındaki potansiyel Enerjisi
Ep=mgh bağıntısı ile hesaplanır (4.3.2)

Eğer cisim yer yüzeyinden h kadar aşağıda bir noktada bulunuyorsa, bu
noktadaki potansiyel enerjisi
Ep= - mgh bağıntısı ile hesaplanır (4.3.3)
Örnek 4.3.1
m=550kg
m=550kg
h=6m
h=3m
m=550kg
Şekil 4.3.2
Şekil 4.3.2’deki 550 kg kütleli aracın yerden 3 m ve 6 m yükseklikteki po-

tansiyel enerjilerini hesaplayınız?
Çözüm:
İlk olarak aracın 3 metre yüksekliğindeki potansiyel enerjisini bulalım

Ep1=m.g.h
Ep1=550.10.3
Ep1=16500 joule’dir.
6 metre yükseklikte arabanın potansiyel enerjisi ise
Ep2=m.g.h
Ep2=550.10.6
Ep2=33000 joule’dir.
Sonuç olarak yükseklik arttıkça potansiyel enerji de artar.
4.3.3 Yayın Esneklik Potansiyel Enerjisi
4.3.3.1 Bir Yayın Kuvvet-Uzama Grafiğinin Çizilmesi
F(kuvvet)
Elastik Sınır
x F
x(uzama)

P

Şekil 4.3.3‘de görülen yaya F kuvveti uyguladığımızda yay x kadar uzar.

Elastik bölgesi sınırlarında Uygulanan F kuvveti ile x uzama miktarı arasında
Şekil 4.3.4’de görüldüğü gibi doğru bir orantı vardır.
4.3.3.2 Hooke Kanunu

Bir çubuğa uygulanan kuvvet, çubuğu elastiklik sınırına kadar zorladığında
çubuk, uygulanan kuvvet ile kesit alanına bağlı olarak bir miktar uzar, uygula-
nan kuvvet kaldırıldığında çubuk tekrar eski boyunu alır. Hooke Kanunu; çu-
buk, uygulanan kuvvet ve kesit alanı oranına bağlı bir kanundur. Elastik mal-
zemelere uygulanan kuvvet ile uzama miktarı arasında doğru orantı vardır.
F Kuvvet – uzama arasındaki açının tanjantı sabittir. Ve yay

sabitini verir. k ile gösterilir. Ayırt edici bir özelliktir.
F
Elastik Sınır tan α = =k (4.3.4)
x
α x
F = k. x (N/mm) (4.3.5)
Şekil 4.3.5
Örnek 4.3.2
Herhangi bir lastik banda uygulanan kuvvet ile uzama miktarları Tablo
4.3.1’de verilmiştir. Bu tablodan yararlanarak kuvvet - uzama grafiğini çiziniz.
Uzama katsayısını bulunuz.
Tablo 4.3.1 Kuvvet uzama miktarı

Uzama Mikta-
Kuvvet(N)
rı(mm)
0 0
1 2
2 4
3 6
Çözüm:
F(N)
F
k=
x
4
1
3 k=
2
2
k = 0,5 N
mm
1 x(mm)
0 2 4 6 8
Şekil 4.3.6 Kuvvet uzama miktarı
Örnek 4.3.3
Çelik bir tele elastik sınırları içinde 120 N kuvvet uygulanmaktadır. Uygulanan
bu kuvvet sonucunda çelik tel 2,2 mm uzamaktadır. Telin k uzama katsayısını bu-
lunuz?
Çözüm:
F 120
k = 54,5 N
ise=
k=
x 2.2 mm olarak bulunur.
Örnek 4.3.4
Bir yayın, yay katsayısı 120 kN/m dir. Buna göre yayı,
a. 7,2 mm sıkıştırmak için uygulanan kuvveti bulunuz?
b. Yaya 320 N’luk kuvvet uygulandığında yaydaki sıkışma miktarını bulu-
nuz?
Çözüm:
a. F = k .x
F = 120.103.7, 2.10−3
F = 864 N olarak bulunur.
F 320
b. F = k .x ise x
= = = 0,0026m olarak bulunur.
k 120.103
Örnek 4.3.5
Bakır bir tele 75 N’luk çekme kuvveti uygulandığında tel 1mm uzamakta-
dır. Bakır telin uzama katsayını bulunuz. 225 N’luk kuvvet uygulandığındaki
uzama miktarını bulunuz?
Çözüm:
F = k .x
F 75
k
= = = 75 N
x 1 mm yay sabiti olarak bulunur
F = k .x
F 225
x
= = = 3mm uzamaktadır
k 75
Örnek 4.3.6
Elastik bölgesi içinde, çelik bir tele 20 kN’luk bir kuvvet uygulanmakta ve
tel 5 mm uzamaktadır. Telin uzama katsayısını bulunuz (kN/mm), 8 kN’luk
kuvvet uygulandığında kaç mm uzamaktadır? Bulunuz.
Çözüm:
F = k .x
F 20
k
= = = 4 kN yay sabitidir.
x 5 mm
F = k .x
F 8
x= = = 2mm uzamaktadır.
k 4
Örnek 4.3.7
x=20cm
m=2kg
Şekil 4.3.7
Şekil 4.3.7’teki yayın ucuna 2 kg kütleli cisim asılınca yay 20 cm uzamak-

tadır. Yayın esneklik sabiti kaç N/m’dir?
Çözüm:
Yayın uzamasını sağlayan kuvvet cismin ağırlığıdır. Buna göre,
G =mg
G = 2 . 10 = 20 N olarak bulunur.
F = k .x formülünde değerler yerine yazılırsa;
F 20
k
= = = 100 N olarak bulunur.
x 0, 2 m
Esnek sarmal bir yayı denge konumundan bir birim uzatmak veya sıkıştır-
mak için gereken kuvvete yayın esneklik sabiti denir. Yayı denge konumundan
x kadar uzatmak için gereken kuvvet,
F = k. x olur. (4.3.6)
F(kuvvet)
α x (Uzanım)
Şekil 4.3.8 Kuvvet – uzama eğrisi

Denge konumundan ayrılan yay enerji kazandığından iş yapma yeteneğine

sahiptir. Yayın sahip olduğu enerji, yaya etki eden kuvvet ile uzama miktarına
bağlıdır. Şekil 4.3.8’deki grafiğin eğimi yayın esneklik sabitini verir.
F
tan α = sabit = k =
x
Şekil 4.3.8’deki taralı alan yayda depo edilen potansiyel enerjiyi verir.
F .x
Ep = bu denklemde, denklem 4.3.6 yerine yazılırsa
2
k .x.x
Ep =
2
1
E p = k .x 2 bağıntısı ile hesaplanır. (4.3.7)
2
4.3.4 Kinetik Enerji
Hareketli cisimler iş yapabilme yeteneğine sahiptirler yani bu cisimlerin enerjileri
vardır. Bu hareketinden dolayı cisimlerin sahip oldukları enerjiye kinetik enerji denir.
Akan su, hareket halindeki araba, fırlatılan bir taş, yüksekte uçmakta olan bir kuşun
kinetik enerjileri vardır. Duran cisimlerin potansiyel enerjileri, cisimler hareket haline
geçtiklerinde kinetik enerjiye dönüşür. Örneğin duran bir araba potansiyel enerjiye
sahiptir. Araç harekete geçtiğinde potansiyel enerji kinetik enerjiye dönüşür. Araç
hızlandıkça kinetik enerji artacaktır. Kinetik enerjinin simgesi Ek ve birimi joule’dir.
Cisimlerin kinetik enerjileri kütleleri ile doğru orantılıdır. Aynı yol üzerin-
de hareket eden bir kamyon ile bir otomobilin kinetik enerjileri farklıdır. Bu
nedenle bu iki aracın çarpışmasında kinetik enerjisi daha az olan otomobilin
hasar oranı kamyona göre daha fazladır. Aynı şekilde daha hızlı hareket eden
arabaların çarpışmasında da hasar daha fazla olmaktadır.
Kütlesi m, hızı v olan bir cismin kinetik enerjisi;
1
Ek = m.v 2 bağıntısı ile hesaplanır. (4.3.8)
2
Ek = Kinetik enerji(joule)
m = kütle(kg)
v = hız(m/s)
Akan suyun kinetik enerjisi vardır. Suyun bu enerjisinden farklı enerjiler
elde edilerek yararlanılır. Hidroelektrik santrallerinde suyun türbinleri döndür-
mesi sağlanarak suyun bu enerjisi, ilk olarak hareket enerjisine dönüşür daha
sonra ise elektrik enerjisi elde edilir. Bir cisme x yolu boyunca etkiyen net kuv-
vetin yaptığı iş, cismin kinetik enerjisindeki değişme miktarına eşittir.
W = ∆ Ek (4.3.9)
W = Ek(son) – Ek(ilk) (4.3.10)
Örnek 4.3.8
5 kg kütleli bir cismin hızı 2 m/s olduğuna göre, kinetik enerjisi kaç J’dür?
Çözüm:
1 1
Ek = m.v 2= Ek =5.22 10 j olarak bulunur.
2 , 2
Örnek 4.3.9
Kütlesi 4 kg olan bir cismin, hızı 6 m/s den 8 m/s ye çıkarsa, kinetik enerji-
sindeki değişme kaç J olur?
Çözüm:
∆Ek = Ek 2 − Ek 1
1 2 1 2
∆E=
k mv2 − mv1
2 2
1
Ek
∆= m(v22 − v12 )
2
1
Ek
∆= 4.(82 − 62 )
2
1
∆Ek= 4.(64 − 36) ⇒ ∆Ek= 2.28= 56 j olarak bulunur.
2
Örnek 4.3.10
F(N)
10
x(m)
0
5 10 15 20
-5
İlk hızı 5 m/s olan 2 kg kütleli bir cisme 20 metre boyunca grefikteki gibi
değişen bir kuvvet uygulanıyor. Cismin 20 metre sonundaki hızı nedir?
Çözüm:
İş toplam enerjideki değişime eşittir. Buradan;
W = ∆Ek
W = Toplam Alan
1 2 1 2 1 2 1
j, W
W = 25 + 50 + 25 − 25 = 75= mvson − mv=
ilk 75 .2vson − 2.52
2 2 , 2 2
2 2
75 vson
= − 25 , vson = 100 , vson = 10m / s olarak bulunur.
Örnek 4.3.11
F=10N
370
2kg
K L
K de durmakta olan 2 kg’lık cisim 10 N kuvvet ile sürtünmesi önemsiz ya-

tay düzlemde hareket ettiriliyor.
a. 2 s’de yapılan iş kaç J’dür?
b. Harcanan güç kaç W’tır?
Çözüm:
a. Fx = F .cos 37
Fx 10.0,8
= = 8N
Fx = m.a ⇒ 8= 2.a ⇒ a= 4m / s 2
1 1
𝑥 = 𝑎𝑡 2 ⟹ 𝑥 = ∗ 4 ∗ 22 ⇒ 𝑥 = 8𝑚
2 2
W = Fx .x ⇒ W = 8.8 = 64 j
W 64
b. P= ⇒P= = 32Watt
t 2
Örnek 4.3.12 Doğrusal yörüngede hareket eden ve ilk hızı 5 m/s olan 2
kg’lık bir cisme şekildeki gibi bir kuvvet etki ediyor. Cismin 8. metredeki kine-
tik enerjisi kaç j’dür?
F(N)
10
5
7 8 x(m)
0
2 4 6
-5
Çözüm:
Kuvvet – Yerdeğiştirme grafiğindeki alan yapılan işi verir.
(10 − 5) * 2 (6 − 4) *10 (7 − 6) *5 (8 − 7) *5
W = Toplamalan= 5* 2 + + (4 − 2) *10 + − −
2 2 2 2
W = Toplamalan = 40 j
Enerjideki değişim toplam işe eşittir.

W = ∆E
W
= Es − Ei
1
= Es −
40 * 2 * 52
2
40 = 𝐸𝑠 − 25
Es = 65 J olarak bulunur.
4.3.5 Enerjinin Korunumu

Doğanın en temel yasalarından biri, enerjinin korunumu yasasıdır. Bu yasa,
bir etkileşim sırasında, enerjinin bir biçimden başka bir biçime dönüştürülebile-
ceğini, fakat toplam miktarın sabit kalacağını belirtir. Başka bir deyişle enerji
yaratılamaz ya da yok edilemez.
Yerden belirli bir yükseklikte bulunan bir cisim serbest bırakıldığında yere
doğru düşecektir. Bu cisim düşerken hızlanır ve potansiyel enerjisi azalmaya
kinetik enerjisi artmaya başlar. Yani cismin potansiyel enerjisi kinetik enerjiye
dönüşür (Şekil 4.3.4).
Ep = mgh
1
Ek = m.v 2
2 Şekil 4.3.9 Potansiyel enerjinin kinetik enerjiye dönüşümü
Yer
Yerden yukarı doğru fırlatılan bir cisim ilk atıldığında daha hızlı hareket
edecek, yukarı çıktıkça hızı azalacaktır. Burada da ilk başta kinetik enerji fazla
olmasına karşın, yükseldikçe enerjisi potansiyel enerjiye dönüşür. Bu cismin
hızı bir noktada durur ve bu sırada potansiyel enerjisi maksimum noktaya ulaşır.
Cisim yerçekiminin etkisi ile tekrar yeryüzüne doğru hareket eder ve potansiyel
enerji kinetik enerjiye dönüşür. (Şekil 4.3.10)
Ep = mgh
1
Ek = m.v 2
2
Şekil 4.3.10 Kinetik enerjinin potansiyel enerjiye dönüşümü
Bir eğik düzlemde hareket eden bir aracın potansiyel ve kinetik enerjilerini
Şekil 4.3.11’deki gibi gösterebiliriz:
EP maksimum EP maksimum
EK minimum
EK minimum
EK maksimum
h EP minimum
Şekil 4.3.11 Eğik düzlemde kinetik ve potansiyel enerji gösterimi
Cisim hareket ettiğinde enerjiler birbirine dönüşebilmektedir. Bu enerji dö-

nüşümleri sırasında toplam enerji miktarı sabit kalmaktadır. Bu ilkeye enerjinin
korunumu ilkesi denilmektedir.
Cisim hareket ederken ortamdaki sürtünme önemsiz ise ısı şeklinde enerji
kaybı olmaz. Fakat kinetik enerji artarken potansiyel enerji azalır, potansiyel
enerji artarken kinetik enerji azalır. Bu iki enerjinin toplamı ise sürtünmesiz
ortamda hiçbir zaman değişmez.
A C
B
h h
Şekil 4.3.12
Şekil 4.3.12’de bir ipin ucuna asılı olan bir cisim salınıma bırakılmıştır. A
noktasından harekete başladığı düşünüldüğünde cisim bu noktada potansiyel
enerjisinin maksimum olduğu durumdadır. B noktasına gediğinde ise potansiyel
enerji minimum, kinetik enerji maksimum düzeydedir. Tekrar C noktasına gel-
diğinde ise potansiyel enerji maksimum düzeye çıkmıştır. Bu hareketler sırasın-
da toplam enerji sabit kalmaktadır.
Örnek 4.3.13
m=0,2 kg
Yatay
Şekil 4.3.13
Şekil 4.3.13’te yaya etki eden 50 N’luk kuvvet yayı 0,1 m sıkıştırmış ve
önüne 0,2 kg’lık m cismi konulmuştur. Yay serbest bırakıldığında kütle yaydan
kaç m/s hızla ayrılır.(sürtünme ihmal edilecektir.)
Çözüm:
F = k . x ise 50 = k . 0,1, k = 500 N/m olur.
Toplam enerji korunduğundan,
E p = Ek bağıntısından
1 2 1 2
k .x = mv eşitliğinde verilenler yerine yazılırsa;
2 2
500 . (0,1)2 = 0,2 . v2
5 = 0,2 v2
v2= 25 her iki tarafın karekökünü alalım, v = 5 m/s olarak bulunur.
Örnek 4.3.14
L Sürtünmesi önemsenmeyen eğik düzlemin K

noktasından 6 m/s hızla atılan cismin L nokta-
sından geçerken hızı kaç m/s olur?
v=6m/s (g =10 N/kg)
h=1
m
Çözüm:
K noktasındaki mekanik enerji L noktasındaki mekanik enerjiye eşittir.
Enerjinin korunumu ilkesine göre;
Eilk = Eson
1 2 1 2
=mv0 mv + mgh
2 2 ( m’ler gider)
1 2 1 2
.6
= v + 10.1
2 2 (işlem yapıldığında)
(18 − 10).2 = v 2 ⇒ v = 4m / s
Örnek 4.3.15
F(N)
12 Durgun halden harekete geçirilen 2 kg kütleli bir cisme etkileyen
net kuvvetin zamanla değişim grafiği şekildeki gibidir. Bu cismin
4 t(s)
4 s sonraki kinetik enerjisi kaç j ‘dür?
0 2 4
Çözüm:
Grafikteki alan F.t yi verir.
(12 − 4) * 2
Alan= F * t= 4 * 2 + + (4 − 2) *12= 40
2
v
F = ma ise F = m olur. İçler dışlar çarpımı yapıldığında F * t = m * v
t
olur. Değerler yerine yazılırsa;
40 = 2 * v buradan v = 20 m bulunur.
s
1
Ek = mv 2 denkleminde değerler yerine yazılırsa;
2
1
Ek = * 2 * 202 işlemin sonucunda,
2
Ek = 400 j olarak bulunur.
Örnek 4.3.16
Doğrusal bir yolda durmakta olan 2 Kg kütleli bir cismin Kuvvet – Yol gra-
fiği şekildeki gibidir. Bu cismin 8 m yol sonunda hızı kaç m/s olur?
F(N)
8
x(m)
2 4 6 8
-8
Çözüm:
Kuvvet – Yol grafiğindeki toplam alan işe eşittir.
Toplam Alan= iş
Toplam Alan = 16+8-16=8J
∆𝐸 = 𝐸𝑠 − 𝐸𝑖
1
8 = 𝑚𝑣𝑠2 − 0
2
değerler yerine yazıldığında 𝑣𝑠 = 2√2𝑚/𝑠 olarak bulunur.
Örnek 4.3.17
Sürtünmesi önemsiz yatay yolda durmakta olan 2 kg kütleli bir cisme uygu-
lanan hareket yönündeki net kuvvetin zamanla değişim grafiği şekildeki gibidir.
Buna göre kuvvetin 10 s’de yaptığı iş kaç Joule’dir?
F(N)
10
t(s)
10
Çözüm:
Kuvvet – zaman grafiğinin alanı F.t’dir
F.t=Alan=50
F=ma (Dinamiğin Temel Kanunu)
𝑣
𝐹 = 𝑚 içler dışlar çarpımı yaparsak 𝐹. 𝑡 = 𝑚. 𝑣 , F.t değerini yerine ya-
𝑡
zalım.
50 = 𝑚. 𝑣 , m değerini yazarsak v = 25m/s2 olur.

Kinetik Enerjideki değişim işe eşit olduğundan
1 1 1
∆𝐸 = 𝐸𝑘𝑠 − 𝐸𝑘𝑖 , ∆𝐸 = 𝑚𝑣𝑠2 − 0 , ∆𝐸 = . 2. 252 − 0 , ∆𝐸 = . 2. 252 − 0
2 2 2
∆𝐸 = 625𝐽 olarak bulunur.
Örnek 4.3.18
10 m/s sabit hızla, sürtünmesi önemsiz yatay bir düzlemde gitmekte olan
kg kütleli bir cismin hızını 20 m/s’ye çıkarmak için bu cisme kaç Joule’lik ener-
ji vermek gerekir?
Çözüm:
∆𝑬 = 𝑬𝒌𝒔 − 𝑬𝒌𝒊
𝟏 𝟏
∆𝑬 = 𝒎𝒗𝟐𝒔 − 𝒎𝒗𝟐𝒊 değerler yerine yazıldığında
𝟐 𝟐
∆𝑬 = 𝟕𝟓𝟎𝑱 olarak bulunur.
Örnek 4.3.19
Şekildeki 4 kg kütleli cisim 10 m/s hızla atılıyor. Cisme sabit ve 5 N’luk
sürtünme kuvveti uygulandığına göre cisim yatay düzlemden kaç m yükselir?
(sin30=1/2 , g = 10 m/s2)
v0=10 m / s
m=4 kg
300
Çözüm:
Cismin atıldığı andaki kinetik enerjisinin bir kısmı potansiyel, diğeri de
sürtünmeden dolayı ısı enerjisine dönüşür. Eğim 30 0 olduğundan dolayı h yük-
sekliğine çıktığında 2h yol alır.
Enerjinin dönüşümünden;
1
mv 2 = mgh + Fs . x, Değerleri yerine yazarsak ,h = 4 m olarak bulunur.
2
4.4 İş-Güç-Enerji Çalışma Soruları

1.
M F=100N M
∆x = 14 m
4 kg’lık bir cisme 100 N’luk bir kuvvet etki etmektedir. Cismin sürtünme
katsayısı 0,2 olan yatay düzlem üzerinde 14 m hareket ettiğine göre; (g=10m/s2)
a. Sürtünme kuvvetinin büyüklüğünü bulunuz?
b. Cisme uygulanan Net kuvveti bulunuz?
c. Net kuvvetin yaptığı işi bulunuz?
2. 65 kg’lık bir sporcu, 25 basamaklı uzun bir merdiveni 40 saniyede çıkıyor.
Merdivenin basamakları 20 cm uzunluğunda olduğuna göre, sporcunun
yaptığı işi ve gücünü bulunuz.
3. 𝐸𝑘
4
Doğrusal bir yolda hareket eden bir cismin kinetik
enerjisinin hıza göre değişim grafiği şekildeki gibidir.
1
𝑣(𝑚/𝑠) Cisme yatay doğrultuda 20 N’luk bir kuvvet uygulan-
1 2 dığında kaç m/s2’lik ivme kazanır?
4. Bir otomobil saatte 100 km hızla giderken sahip olduğu kinetik enerjiye
eşdeğer bir enerji kazanması için hangi yükseklikten aşağıya düşmelidir? (g
= 10 N/kg)
5.
 50 kg kütleli bir sporcu barfikste şekildeki gibi asılı iken kolları

ile kendini 2 s’de 20 cm yukarı çekiyor. Bu sporcunun gücü
kaç Watt’dır? (g = 10 N/kg)
6.
2F F
K L
2t v0 =0 v0 =0 t
Sürtünmesiz düzlemde K ve L kütleleri 2F ve F kuvvetlerinin etkisinde 2t

ve t süre çekiliyorlar. Bu sürelerde cisimlere yapılan işler oranı WK / WL nedir?
7.
K noktasından 20 m/s hızla harekete geçirilen 1 kg

kütleli m cismi eğik düzlemde L noktasına kadar
L çıkıyor. Yerçekimi kuvvetine karşı yapılan iş kaç
v=20m/s J’dür?
(g =10 N/kg, sin37 = 0,6 cos37 = 0,8 sürtünme
önemsizdir)
370
K
8.
F(N) Sürtünmesi önemsiz düz bir yoldaki

10 kütlesi 2 kg ve ilk hızı 5 m/s olan
cismin kuvvet yol grafiği şekildeki
x(m) gibidir. Buna göre cismin 9 m
0 sonraki hızı kaç m/s olur?
2 4 6 8 9
-10
9. Düzgün hareket eden bir cisim, tek bir kuvvetin etkisindedir. Hızının za-
mana göre değişimi şekildeki gibidir. AB, BC, CD, DE aralıklarının
herbirinde kuvvetin cisim üzerine yaptığı işin işaretini (+ ve -) bulunuz.
v
B C
+
D t
A
E
-
10. Durgun halden harekete geçirilen 2 kg kütleli bir cisme etkiyen net kuvve-
tin zamanla değişim grafiği şekildeki gibidir. Bu cismin 4 s sonundaki kine-
tik enerjisi kaç Joule’dir?
F(N)
12
t(s)
2 4
11. Yatay ve düzgün bir yolda dururken harekete geçirilen cisme büyüklüğü F
olan yatay bir kuvvet uygulanmıştır. Cisim yolunun 5. metresinde sürtünme
kuvvetinin büyüklüğü 𝐹𝑠 = 5𝑁 olan bölümüne giriyor. Cisme, hareketi
doğrultusunda etki eden kuvvetlerin yola bağlı grafiği şekildeki gibi oldu-
ğuna göre yolun 10. metresinde cismin enerjisi kaç j’dür?
F(N)
10
x(m)
5 10
-5
𝐹𝑠
12. Sabit v hızıyla yatay düzlemde gitmekte olan m kütleli cismin hızını iki
katına çıkarmak için harcanan enerji E ise, cismin ilk enerjisi kaç E’dir?
13.
300
Kütlesi 2 kg olan bir blok sürtünmesiz bir yatay düzlem üzerinde bulunan
sıkıştırılmış bir yaya şekildeki gibi tutuşturulmuştur. Yay sbiti 1960 N/m olan
yay, blok serbest bırakıldığında 20 cm kadar sıkışıyor. Bloğun eğik düzlem
üzerinde duruncaya kadar aldığı yolu bulunuz. Yayın kütlesini ihmal ediniz.
Yay ile blok birbirine bağlı değillerdir. Blokun son konumunu serbest bırakıl-
madan önceki konumuna göre belirleyiniz.
14.
Hız (m/s)
20
Zaman (s)
Sürtünmesiz yatay düzlemde bir cisme düzleme paralel 5 N’luk bir kuvvet 4
saniye süre ile etki etmektedir. Şekilde cismin hız – zaman grafiği verildiğine
göre, 4. saniyedeki cismin kinetik enerjisi nedir?
15. t=0 anındaki hızı 4 m/s olan 1 kg kütleli cismin İvme – Zaman grafiği şe-
kildeki gibidir. Bu cismin 6 s sonundaki kinetik enerjisi kaç Joule’dir?
a(m/s2
t(s)
0
2 6
-2
16.
Y
3h
2h
K L
Düşey kesiti şekildeki gibi olan yolun yalnız KL bölümü sürtünmelidir. X

noktasından E kinetik Enerjisi ile geçen cisim Y noktasına çıkıp dönüşte
K noktasında duruyor. Buna göre E kaç mgh’dir? (g= yerçekimi ivmesi)
5. Bölüm
ELEKTRİK ve MANYETİZMA
5.1 Temel Kavramlar

Durgun elektrik yüklerini ve birbirleriyle ilişkilerini inceleyen elektrik da-
lına elektrostatik denir. Yapılan deneyler doğada iki cins elektrik yükünün
bulunduğunu göstermiştir. Bunlar pozitif (+) ve negatif (-) elektrik yükleridir.
Maddeler tanecikli yapıya sahiptirler, bu tanecikler atomlar ve moleküllerdir.
Atomun çekirdeğinde (+) yüklü proton ve yüksüz nötron bulunur. Çekirdeğin
çevresindeki dairesel yörüngelerde (–) yüklü elektronlar bulunmaktadır. Bir
atomdaki hareketli parçacıklar (-) yüklü elektronlardır. Protonlar ve nötronlar
hareketsizdir. Ancak çekirdek parçalanırsa hareket edebilirler. Bir elektronun
kütlesi 9,11.10-28 g iken, proton ve nötron ise 1,672.10-24 g ağırlığındadır. Pro-
ton veya nötronun kütlesi elektronun kütlesinden yaklaşık olarak 1836 kat daha
ağırdır. Şekil 5.1.1’de bir proton ve bir elektrondan oluşan hidrojen atomu gös-
terilmiştir.
Şekil 5.1.1. Hidrojen atomunun yapısı

Bir mıknatıs yardımı ile, masa üzerindeki bir demir parçasını kütle çekim kuv-
vetinin etkisine karşın hareket ettirebilir, yukarı kaldırabiliriz. Bu kuvvetlere man-
yetik kuvvetler denir. Bir kumaş parçasına sürtülen bir tarağın küçük kağıt parça-
cıklarını çektiğini görürüz. Bu tür kuvvetlere de elektriksel kuvvetler denir.
Şekil 5.1.2 Elektriksel kuvvetin kağıt parçalarını çekmesi

5.2 Elektriklenme ve Elektrik Yükü

Cisimler birbirlerine sürtüldüğünde, dokundurulduğunda, yaklaştırıldığında
elektriklenirler. Elektriklenmiş cisimler, aynı tür elektrikle yüklü iseler birbirle-
rini iter, zıt yüklü elektrikle yüklü iseler birbirlerini çekerler.
+ + + - - -
Şekil 5.1.3 Elektrik yükleri
5.2.1 Yüksüz (Nötr) Atomlar

Atomun çekirdeğindeki proton sayısı ile, çekirdeğin etrafındaki elektron
sayısı birbirine eşit ise bu tür atomlara, yüksüz atom denir. Bu durumdaki
atomlar dışa karşı elektriksel etki göstermezler.
5.2.2 Pozitif Yüklü Atomlar

Yüksüz atomların elektron kaybetmesi ile oluşurlar. Pozitif yüklü atomla-
rın, proton sayıları elektron sayılarından fazladır.
5.2.3 Negatif Yüklü Atomlar

Yüksüz atomların elektron almaları ile oluşur. Negatif yüklü atomların
elektron sayıları, proton sayılarından fazladır.
5.2.4 Serbest Elektronlar

İletkenlerin üzerinde atomların arasında serbest olarak hareket edebilen
elektronlara serbest elektron denir.
5.2.5 İletken Cisimler

Altın, gümüş, bakır gibi metallerin üzerinde serbest elektronlar bulunur. Metal-
lerdeki atomların dış yüzeylerindeki elektronların bir veya birkaçı kolaylıkla ayrıla-
bilir. Bu serbest elektronların bulunduğu maddelere iletken denir. İletken maddeler
elektrik yükünü başka iletken maddelere iletirler. İletkenlerin yükleri dış yüzeyle-
rinde bulunur.
5.2.6 Yalıtkan Cisimler

İçinde hareket edebilen serbest elektronlar yok denecek kadar az olan ci-
simlere yalıtkan cisimler denir. Cam, porselen, lastik, plastik bu tür maddeler-
5. Bölüm: Elektrik ve Manyetizma 215
dir. Yalıtkan maddeler elektrik yüklerini başka iletken maddelere iletmeyen

maddelerdir.
5.2.7 Yarıiletkenler
Elektriği iletmedeki davranışları bakımından iletken ve yalıtkanlar arasında
bir özellik taşır. Elementler arasında silikon ve Gerrmenyum en çok bilinen
yarıiletken örnekleridir. Yarıiletkenlerin elektriksel iletkenlik özelliği, kendile-
rine az miktarda arsenik ya da bor gibi yabancı maddeler katarak, önemli ölçüde
artırılır. Yarıiletkenlerin pek çok pratik uygulamaları vardır. Transistör yapı-
mında kullanılmaları gibi.
5.2.8 Topraklama
Elektrik yüklü bir elektroskopun topuzunu bir iletkenle toprağa bağladığı-
mızda elektronlar toprağa akar. Bu olaya topraklama denir.
5.3 Yüklü Cisimler Arasındaki Etkileşme Kuvvetleri

Elektrik yüklü iki cisim birbirini iter ya da çeker. Yapılan deneyler sonu-
cunda yükler arasındaki itme ve çekme kuvvetinin; cisimlerin yüküne, cisimler
arasındaki uzaklığa ve yüklerin bulunduğu ortama bağlı olduğunu göstermiştir.
Yükler arasındaki bu kuvvetlere, Coulomb Kuvvetleri denir.
5.3.1. Coulomb Kanunu

Coulomb Kanunu, elektronları atom içinde çekirdeğe bağlayan kuvvetleri,
atomları bir araya getirip molekülleri oluşturan kuvvetleri, atom ve molekülleri
bir araya getirip katı ve sıvı cisimleri oluşturan kuvvetleri açıklar. Bu kanuna
göre;
İki noktasal elektrik yükü arasındaki itme veya çekme kuvveti, yüklerin
çarpımı ile doğru orantılı, aralarındaki uzaklığın karesi ile ters orantılıdır.
+q1 d +q2
F F
Şekil 53.1 Yükler arasındaki etkileşme kuvveti
Aynı işaretli yükler birbirlerini iterler. Bu nedenle aralarındaki kuvvet itme kuv-
vetidir.
Coulomb Kanunu’na göre itme kuvveti;
 q .q
F = k 1 2 2 bağıntısı ile hesaplanır. (5.3.1)
d
Bu bağıntıdaki; k orantı katsayısı yükler arasındaki ortamın cinsine ve kul-

lanılan birim sistemine bağlıdır. Coulomb sabiti olarak da bilinen k boşlukta,
k = 9.109 Nm2/C2 dir,
(q =yük, birimi coulomb, d =uzaklık, birimi metre, F =kuvvet, birimi (N))
Örnek 5.3.1
Noktasal iki yük arasındaki uzaklık d iken, yükler arasındaki etkileşme
kuvveti F’dir. Yükler arasındaki uzaklık 2d olduğunda etkileşme kuvveti nedir?
Çözüm:
Yükler arasındaki uzaklık d iken etkileşme kuvveti denklem 5.3.1 yazarsak

 q .q
F = k 1 2 2 dir.
d
Yükler arasındaki uzaklık 2d olduğunda etkileşme kuvveti
q1.q2
F' = k
(2d ) 2
F kuvveti ile F ' kuvvetini oranlarsak

F F
'
= 4 olarak bulunur. İçler dışlar çarpımı yapıldığında, = F ' olarak bulu-
F 4
nur.
Örnek 5.3.2
Özdeş x ve y kürelerinden x’in yükü +10q, y’nin yükü -6q’dur. Küreler
birbirinden d kadar uzağa konduğunda x’in y’ye uyguladığı kuvvet F1’dir. İki
cisim birbirine dokundurulup tekrar aynı uzaklığına konduklarında x’in y’ye
uyguladığı kuvvet F2’dir. F1/F2 oranı kaçtır?
Çözüm:
Cisimler birbirlerine dokundurulmadan önceki etkileşme kuvvetleri, yükle-
rin işaretleri zıt olduğundan itme kuvvetidir. Ve bu kuvvet;
(10q ).(−6q ) −60q 2
=F1 k= k
d2 d2
cisimler birbirlerine dokunduklarında, toplam yük korunur ve cisimler ara-
larındaki yükü eşit olarak paylaşırlar.
Toplam yük +10q + (-6q) = 4q bu yükü cisimler aralarında +2q, +2q olarak
paylaşırlar. Yüklerin ikisi de (+) olduğu için bu yükler birbirlerini iterler. Ve
aralarındaki kuvvet de itme kuvvetidir.
(+2q ).(+2q ) 4q 2
=F2 k= k Buradan,
d2 d2
60q 2
−k
F1 d 2 = -15 olarak bulunur.
=
F2 4q 2
k 2
d
Örnek 5.3.3
q3 = 4.10-5 C
A
a a
q1 = 9.10-4 C a q2 = -9.10-4 C
Şekil 5.3.2
Bir kenarının uzunluğu 20 cm olan eşkenar üçgenin köşelerine şekildeki

yükler yerleştirilmiştir. A noktasındaki yüke etkiyen bileşke kuvvet kaç N’dur?
Çözüm:
F13
R
q3 = 4.10-5 C
a
F23
q1 = 9.10-4 C a q2 = -9.10-4 C
Şekil 5.3.3
Eşkenar üçgende iç açılar 600’dir. F13 ile F23 eşit büyüklükte ve aralarındaki
açı 1200 olduğundan R bileşke kuvveti bu kuvvetlerden birine eşittir. Buna göre;
q1 .q3 −4
9 9.10 .4.10
−5
F13 = k , F13 = 9.10 = , F13 81.10
= 2
8100 N olarak bulu-
d2 (2.10−1 ) 2
nur.
5.4 Elektriksel Alan

Elektrik yüklü bir cisim, başka bir elektrik yüklü cisme Coulomb Kanunu
nedeni ile elektriksel kuvvet uygular. Bu elektriksel kuvvet, uzaklığın karesi ile
ters orantılı olarak azalır ve sonsuza kadar devam eder.
Elektriksel Kuvvet
F
+q1 d +q2
F
Uzaklık
d
Şekil 5.4.1 q1 in q2 yüküne uyguladığı elektriksel kuvvetin uzaklığa bağlı değişim grafiği
Şekil 5.4.1’de görüldüğü gibi q2 yükü q1 den uzaklaştıkça q2 ye etki eden

elektriksel kuvvet sürekli azalır. Öyle olur ki belli bir uzaklıktan sonra q2 ye etki
eden elektriksel kuvvet ölçülemeyecek kadar çok küçük olur. Bu da q1 yükünün
q2 yüküne kuvvet uygulayabileceği bir uzaklığın olduğunu gösterir.
Elektrik yükünün etkisini gösterdiği alana elektrik alanı denir. vektörel bir

büyüklüktür. E ile gösterilir. Birimi N/C dir.
Yüklü bir cismin bir noktadaki elektriksel alanı, cismin o noktadaki pozitif
birim yüke uyguladığı elektriksel kuvvete eşittir.
+q d +q'
F F
Şekil 5.4.2 E
q yükünün q′ yükünün bulunduğu noktadaki elektrik alanı,

F
E= ile bulunur. (5.4.1)
q
Elektrik alanı, birim elektriksel yüke etkiyen elektriksel kuvvettir.
Denklem 5.4.1’de denklem 5.3.1 yerine yazılırsa,
q
E=k bağıntısı elde edilir. (5.4.2)
d2
Pozitif noktasal yükün elektrik alanı yükten dışarıya doğru, negatif noktasal
yükün elektrik alanı ise dışarıdan yüke doğrudur.
5.4.1 Elektrik Yüklü İçi Boş İletken Kürenin Elektriksel Alanı

Cisimler elektriklendiklerinde elektrik yükleri, iletkenin dış yüzeylerine
dağılır. İçi boş iletken bir küre şekildeki gibi yüklenirse kürenin iç yüzeyi yük-
süz olur. Yükler kürenin dış yüzeyine dağılır.
O r A B
Şekil 5.4.3 (+) yüklü içi boş iletken kürenin elektrik

alanının uzaklığa bağlı olarak değişimi
uzaklık
O
r d
1. İçi boş iletken kürenin içindeki her noktada elektrik alanı 0 olur
d < r ise E = 0 olduğundan Eo = 0
q
2. d = r ise E A = k
d2
q
3. d > r ise EB = k olur.
d2
Örnek 5.4.1
370
q = -0,5C Şekil 5.4.4’te bir ipe asılı 24N ağırlığındaki q yükü yatay bir
elektrik alanı içindedir. Yüke etkiyen elektrostatik kuvvet
kaç N’dur? Elektrik alanın yönü ve şiddeti nedir? (Cos37
G=24N =0,8 sin37 = 0,6)
Şekil 5.4.4
Çözüm:
370
Şekil 5.4.5 G=24 N
Taralı üçgende,
F
tan 37 0 = ⇒ F = 0,75.24 = 18 N olur.
G
Elektrik alandaki yüke etki eden kuvvet F = q . E ise;
F 18
E
= = = 36 N olarak bulunur.
q 0,5 C
+q F
F -q
Şekil 5.4.6 Kuvvet Elektrik alanı yönündedir
Şekil 5.4.6’daki elektrik alanda serbest bırakılan (+) yüke uygulanan kuv-
vet elektrik alan yönündedir. (-) yüke uygulanan kuvvet de alana zıt yöndedir.
Bu örnekteki alan da yük (-) olduğu için alana zıt yöndedir.
Örnek 5.4.2
Şekil 5.4.7’deki gibi q = +5 . 10-7 C’luk yükün 0,3 m uzaklığındaki elektrik
alanının büyüklüğü nedir?
(k=9.109 Nm2/c2)
Çözüm:
q
+1C E
d
Şekil 5.4.7
Şekil 5.4.7’deki gibi (+) 1 birim yüke etkiyen kuvvet elektrik alanını verir.
q
E=k bağıntısından;
d2
−7
9 5.10 9.109.5.10−7
=E 9.10= = 50000 N olarak bulunur.
(3.10−1 ) 2 9.10−2 C
Örnek 5.4.3
K L
+ -
+ -
Şekil 5.4.8’deki birbirinden uzaklığı 4 cm olan KL levhala-
+ - rına 40 V’luk gerilim uygulanıyor. Levhalar arasındaki
elektrik alanını ve levhalar arasına konulan bir elektrona
+ -
etkiyen kuvveti bulunuz?
d (1ey = 1,6.10-19 C)
Şekil 5.4.8
+ -
VKL
Çözüm:
Düzgün levhalar arasındaki elektrik alan büyüklüğü;
V
E= bağıntısı ile hesaplanır. (5.4.3)
d
E V 40
E= = = 1000 N
+ - d 4 x10−2 C
+ -
F = q .E
+ F -
+ - F = 1,6.10-19 . 103
d F = 1,6.10-16 N olarak bulunur.
+ - Şekil 5.4.9
VKL
5.4.2 Elektriksel Alan Çizgileri

Elektrik yüklerinin çevresinde bu yüklerin etkileyebildikleri bölge vardır. Bu
bölgede + 1 C’luk birim elektriksel yüke etkiyen elektrik alanı vektörleri, şekil
5.4.10’da görüldüğü gibi (+) yüklü cisimde dışa doğru, (-) yüklü cisimde içe doğ-
rudur.
E E
Pozitif yükün çevresindeki elektrik alanı Negatif yükün çevresindeki elektrik

çizgileri alanı çizgileri
Şekil 5.4.10 + ve – yükün E çizgileri
5.5 Elektrik Akım Kaynakları

Elektrik akımı ve özelliklerini daha iyi anlayabilmek için mekanik konu-
sunda görmüş, olduğumuz potansiyel enerji kavramını yeniden gözden geçirme-
niz gerekir. Aynı seviyede bulunan iki havuzun tabanlarını bir boru ile birleşti-
relim. Havuzlardaki su seviyeleri eşit ise, birinden diğerine su akışı olmayacak-
tır. Seviyeleri aynı olmakla birlikte biri dolu diğeri boş olursa, dolu havuzdan
boşa doğru bir su akıntısı olacaktır. Bunun nedeni su seviyeleri arasındaki yük-
seklik farkı ya da potansiyel enerji farkındandır. Bu durumda su akışı, iki su
seviyesinin eşit olmasına kadar devam eder. Yükseklikleri farklı iki havuz
düşünelim. Yukarıda bulunan dolu havuzdaki su, bir boru aracılığıyla aşağıdaki
havuza akacaktır. Bunun nedeni, iki havuzun farklı yükseklik, dolayısıyla
farklı potansiyelde olmasıdır. Bütün bu anlatılanlardan şu sonuç çıkmaktadır: Bir

yerden diğerine su akabilmesi için, iki nokta arasında bir yükseklik farkı, yani
potansiyel farkı olmalıdır. Bir depoda bulunan su iş yapmaz, ancak daha düşük
potansiyelde bir yere hareket etmesiyle iş yapar. Elektrik yükleri ve elektrik
akımını da buna benzer bir yolla açıklayabiliriz. Bir cisimde toplanan statik elekt-
rik yükleri de depoda bulunan su gibidir ve iş yapmaz. Bu yüklerin iş yapabilme-
si için, iletkenin iki ucu arasında potansiyel farkı olmalıdır. Gerekli olan potan-
siyel farkı pil, akü ve dinamo gibi düzeneklerle sağlanır. Sonuç olarak,
Bir iletkenin içinden elektrik akımı geçmesi için iletkenin içindeki elektrik
yüklerinin hareket etmesi gerekir. Elektrik yüklerinin hareket etmesi için iletke-
nin uçları arasına potansiyel farkı uygulanmalıdır. Sürekli olarak potansiyel
farkı oluşturan araçlara güç kaynağı ya da üreteç denir. Elektrik akımı doğru
akım ve alternatif akım olarak ikiye ayrılır.
5.5.1 Doğru Akım ve Doğru akım kaynakları

Bir elektrik devresinde akımın yönü ve şiddeti zamanla değişmiyorsa, bu
akıma doğru akım ya da kararlı akım denir. Doğru akım üreten kaynaklara da
doğru akım kaynakları denir. Pil, akümülatör, dinamo gibi elektrik akımı kay-
nakları sürekli aynı yönde kararlı akım veren doğru akım kaynaklarıdır.
i (doğru akım)
t (zaman)
Şekil 5.5.1 i – t değişim grafiği
5.5.2 Pil
Kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dönüştürürler. Akım verebilmeleri için
(+) ve (–) kutupları arasında potansiyel farkı olmalıdır. Kutupları arasında po-
tansiyel farkı eşitlendiğinde pil akım veremez.
5.5.3 Volta Pili

Lamba Ampermetre
+ -
Bakır elektrot Çinko elektrot
Sülfürik asit çözeltisi

(elektrolit)
Şekil 5.5.2 Volta Pili
Şekil 5.5.2’deki devre kurulduğunda lambanın yandığı ve ampermetreden

akım geçtiği gözlenir. Çinko elektrot çözeltide erimeye başlar. Çinko atomları 2
elektronunu çinko elektrota bırakarak, çözeltiye Zn2 iyonu olarak karışırlar.
Çinko elektrottaki elektronlar bakır elektrot tarafından çekilerek dış devreden
bakır elektrota gelirler. Sülfürik asidin suda çözünmesi sonucu hidrojen iyonları
da çözeltiye karışır. Çözeltideki Zn2 iyonları H+ iyonlarını bakır elektrota doğru
iterler. Dış devreden bakır elektrota gelen elektronlar hidrojen iyonlarını kendi-
ne çeker. Her bir hidrojen iyonu bakır elektrottan bir elektron alarak nötrleşir ve
hidrojen gazı açığa çıkar. Zamanla bakır elektrotun çevresinde, ince tabaka şek-
linde hidrojen gazının birikmesi sonucu akım kesilir. Bu olaya kutuplama ya
da pilin polarizasyonu denir.
5.5.4 Kuru Pil

Pirinç Başlık
Kaplama maddesi (zift)
Hava boşluğu
Dış kap
Çinko kap
Karbon (kömür) çubuk
Mangan dioksit ve Elektrolit (NH4Cl) amonyum

kömür tozu klorür eriyiği
Şekil 5.5.3 Kuru Pil
Günlük yaşamda en çok kuru pil kullanılır. Saatlerde, oyuncaklarda, teyp-

lerde, vb. birçok elektronik araç gereçte kuru pil kullanılır. Uzun süre kullanıl-
dığında ömrü kısalır. Bir kuru pilin yapısı yukarıdaki şekildeki gibidir.
Pilin negatif kutbu pilin dışını saran çinko kap olup alt kısmıdır. Pozitif kutbu
ise pirinç başlıktır. Pilin ortasındaki karbon çubuk, kömür tozlarının sıkıştırılmasın-
dan elde edilmiştir. Bunun etrafına mangandioksit ve kömür karışımı konur. Bunun
nedeni H2 gazının karbon çubuğu kutuplamasını önlemesidir. Bu karışımın çevre-
sinde elektrolit olarak amonyum klorür eriyiği bulunur. Reaksiyon sırasında açığa
çıkan gazların toplanması için pilin üst kısmında bir boşluk bırakılarak üzeri zift ile
kapatılmıştır.
Kuru pil akım vermeye başladığı zaman çinko çözünür. Akım veremez olan
pilde çinko aşınmıştır.
5.5.5 Doldurulabilen Piller

Piller polarizasyon nedeni ile kısa sürede devreye akım veremez olurlar.
Polarizasyon, elektroliz olayı sırasında bir elektrotun gaz birikimi sonucunda
yalıtkan şekle dönüşmesidir. Kuru piller akım veremez olduklarında atılırlar.
Ancak bazı pillerin üzerinden verdikleri akımın zıt yönünde bir akım geçirilerek
tekrar kullanılabilirler. Bu tür pillere doldurulabilen piller denir. Akü de dol-
durulabilen pillerdendir.
5.5.6 Akümülatör
Büyük potansiyelde veya çok akım sağlayan bir pile gereksinim duyuldu-
ğunda, piller farklı şekillerde bağlanabilirler. Seri bağlı pilde yüksek potansiyel
farkı elde ederken, paralel bağlı pillerde uzun süreli akım elde edilir. Pillerin
değişik şekillerde bağlanmasıyla oluşan sistemlere akümülatör denir.
Kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dönüştürürler. Elektrik deposu konu-
munda da uzun süre kullanılabilirler. Kullanıldıkça boşalır, boşaldıktan sonra
tekrar doldurulup kullanılabilir. Akünün kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dö-
nüştürürken boşalmasına deşarj, elektrik enerjisini kimyasal enerjiye dönüştür-
mesine de şarj denir.
Ayrıca akümülatörler pillere göre daha fazla akım verirler, bu nedenle kul-
lanım alanları daha geniştir.
Sülfürik asit içine batırılmış iki kurşun elektrottan oluşur. Elektrotlar doğru
akım kaynağına bağlanıp, bir süre akım geçirilirse, elektrotlar üzerinde potansiyel
farkı oluşur. Doğru akım kaynağının (-) ucuna bağlanan elektrot kurşun olarak
kalmasına karşın, (+) kutba bağlı olan elektrot, oksitlenerek, kurşun dioksit şekline
dönüşür. Böylece bir elektrolit içinde farklı iki elektrot elde edilmiş olur. Yeni bir
akünün potansiyel farkı yaklaşık 2,5 V’tur. Akü devreye akım vermeye başlayınca
bu potansiyel farkı 2V’a düşer ve uzun süre bu potansiyel farkı altında çalışır.
5.5.7 Dinamo
Dinamolar da piller ve akümülatörler gibi doğru akım kaynaklarıdır. Piller
ve akümülatörler kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine çevirirken, dinamolar
mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çevirirler. Dinamo mıknatısın manyetik
alanı içinde tutulan bir kapalı devre hareket ettirecek olursak, sürekli bir akım
elde edilir. İşte verilen mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çeviren doğru akım
makinelerine dinamo denir.
5.5.8 Pil Oluşumu ile Maddenin Aşınması (Korozyon)

Bazı metaller sulu ve nemli ortamlarda kendiliğinden doğal piller oluşturup
aşınırlar. Bu istenilmeyen bir olaydır. Metallerin bu tür aşınmasına, zımpara
kağıdı veya başka araçlarla olan aşınmalarından ayırmak için korozyon adı
verilir. Bu tür piller bizim isteğimiz dışında olduklarından ve yararlı bir akım da
veremediklerinden istenmezler. Bu tür pillerin oluşması için sulu veya nemli bir
ortam ile iki farklı elektrot yeterlidir. Pil akım verirken sürekli olarak negatif
kutup aşınır.
Korozyona pek çok metalde rastlanır. Bunun sonucunda su veya hava etkisi
ile parlak metal yüzeylerinin çoğu bir süre sonra matlaşır. Demir üzerinde pas
ismi verilen katman oluşur. Bakır üzerinde yeşil bir katman oluşur, gümüş kara-
rır. Platin ve altın gibi metaller ise her zaman parlak kalır.
Korozyon metallerin aktifliği ile ilgilidir. Aktifliği fazla olan metaller daha
çok korozyona uğramaktadırlar. Örneğin bakır ve çinko elektrotların kullanıldı-
ğı bir pilde çinko aşınır. Aktifliği fazla olan çinko (–) kutup olurken, bakır da
(+) kutup olur.
5.5.9 Alternatif Akım Kaynakları

Bir elektrik devresindeki akımın yönü ve şiddeti zamanla değişiyorsa bu
akıma alternatif akım ya da kararsız akım denir. Alternatif akımın zamana bağlı
değişimi grafikteki gibidir
Alternatif Akım
0 Zaman
Şekil 5.5.4 Kararsız Akım
Alternatif akımın kararlı olduğu bir zaman aralığı yoktur. Bu nedenle alter-
natif akımlara kararsız akım ya da dalgalı akım denir. Büyük miktarlardaki
elektrik enerjisini uzak noktalara ekonomik olarak iletmek için yüksek gerilim
gereklidir. Doğru akım kaynakları ile belirli bir değerin üzerinde yüksek gerilim
elde edilemez. Alternatif akım kaynakları ile yüksek gerilimler elde edilebil-
mektedir. Bu yüksek gerilim transformatörlerle kolaylıkla yükseltilip, düşürüle-
bilir.
Alternatif akım üreten kaynaklara alternatif akım kaynakları denir. Evle-
rimizde ve işyerlerimizde kullandığımız şehir gerilimi alternatif akımdır. Alter-
natif akım doğrultucu denilen düzeneklerle doğru akıma dönüştürülür.
Doğadaki değişik enerji kaynaklarından faydalanarak hem ucuz hem de
yüksek akım elde etmek amacı ile kurulmuş olan alternatif akım üreten düze-
neklere elektrik santralleri denir.
Elektrik santralleri, enerji üretiminde kullandıkları kaynaklar göre termik,
hidroelektrik, nükleer santraller olarak isimlendirilirler.
5.5.10 Hidroelektrik Santraller

Barajlarda biriken suyun potansiyel enerjisinden faydalanarak elektrik ener-
jisi üreten santrallerdir. Yüksekten düşürülen suyun potansiyel enerjisi kinetik
enerjiye dönüşerek santrallerdeki türbinleri döndürür. Türbinler jeneratörün

rotorunu döndürürler. Öylece suyun sahip olduğu potansiyel enerji elektrik
enerjisine dönüşmüş olur.
Resim 5.5.1 Hidroelektrik Santral
5.5.11 Termik Santraller

Termik santrallerde gerekli ısı enerjisini elde etmek için kömür, petrol, do-
ğal gaz ve gaz gibi yakıtlar kullanılmaktadır. Bu yakıtların verdiği ısı ile kazan-
lardaki su ısıtılarak yüksek basınçlı buhar elde edilir. Bu yüksek basınçlı buhar
gazı borularla türbinlerin bulunduğu bölüme gönderilerek türbinlerin döndürül-
mesi sağlanır. Türbine bağlı rotorun dönmesi ile de elektrik enerjisi elde edilir.
Termik santrallerde yakıtların enerjiye dönüşüm sırası Tablo 5.5.1’deki gibidir.
Resim 5.5.2 Termik Santral
Kimyasal Enerji Isı Enerjisi Hareket Enerjisi Elektrik Enerjisi
Tablo 5.5.1 Kimyasal Enerjinin Elektrik Enerjisine dönüşümü
5.5.12 Nükleer Enerji Santralleri

Nükleer enerji santrallerinde yüksek basınçlı buharlarla türbinler döndürü-
lür. Yüksek basınçlı buhar elde etmek için nükleer enerjiden yararlanılır.
1939 yılında Hahn, Strassnan, Meiter ve frisch isimli bilim adamları nöt-
ronlarla bombardıman ettikleri radyoaktif element olan uranyumu daha küçük
kütleli iki atom çekirdeğine bölmeyi başardılar. Bu bölünme sırasında zincirle-
me bölünmelerde kütle kaybından dolayı çok büyük bir enerji açığa çıkar. İşte
açığa çıkan bu enerjiye nükleer enerji denir.
Uranyumda olduğu gibi, ağır bir çekirdeğin nötronlarla bombardıman edi-
lerek birbirine yakın kütleli iki çekirdeğe bölünmesi olayına fisyon denir. Bu
bölünme sırasında çok büyük bir enerji açığa çıkar. Uygun şartlar sağlanarak bu
enerji kontrol altına alınabilir. İçinde sürekli ve kontrollü bir zincirleme çekir-
dek fisyon reaksiyonunun olduğu düzeneklere nükleer reaktör denir. Uran-
yumdan oluşan yakıt çubukları reaktörün kalbini oluşturmaktadır. Fisyondan
çıkan enerji, reaktörün kalbini dolaşan suyu ısıtır. Yüksek basınç altında ısıtılan
bu su, buhar jeneratörüne gönderilir. Yüksek sıcaklık ve yüksek basınçtaki bu
su, buhar jeneratöründeki ikinci devrenin suyunu buharlaştırır. Bu buhar elekt-
rik üreten jeneratöre gönderilerek onun çalışmasını sağlar. Buradaki enerji dö-
nüşümleri
Nükleer Enerji Isı Enerjisi Hareket Enerjisi Elektrik Enerjisi

Tablo 5.5.2. Nükleer Enerjinin, Elektrik Enerjisine Dönüşümü
şeklindedir.
5.5 13 Jeneratörlerin Yapısı

Manyetik alan ile içinde bulunan herhangi bir iletkenin birbirlerine göre
bağıl hareketleri sonucu elektrik akımı üreten sistemlere, elektrik jeneratörleri
denir.
Mekanik enerjiyi, elektrik enerjisine dönüştürürler. Doğru akım üreten je-
neratörlere dinamo, Alternatif akım üreten jeneratörlere alternatör denir. Jene-
ratör, rotor ve stator olmak üzere iki kısımdan oluşur. Jeneratörün hareket eden
kısmına rotor, sabit kısmına stator denir.
Bağıl hareket sonucu halkanın uçları arasında oluşan potansiyel farkı, dış
devrede bir akımın oluşmasına neden olur. Aslında jeneratör yokluktan bir
enerji üretmez. Tıpkı pillerin kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine çevirdiği gibi,
jeneratörler de mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çevirir. Bir U mıknatısı ile,
mıknatısın bu alanı içinde dönebilen bir bobinden oluşan sisteme dinamo adı
verilir. Mekanik enerjiyi, elektrik enerjisine çeviren bu sistem, çalışma bakı-
mından motorların tersidir.
Bir manyetik alan ve içinde dönen bir bobinden oluştukları için bütün jene-
ratörler alternatif akım jeneratörüdür. Alternatif emk, bir komütatör yardımıyla
doğru akım emk sine çevrilebilir. Bu jeneratöre de doğru akım jeneratörü veya
dinamo adı verilir. Devreden alternatif akım elde edilmek istenirse, komütatör
yerine metal bilezikler kullanılır. Bir jeneratör şu parçalardan oluşur.
Bir manyetik alan, alan içinde hareket eden bir sargı (armatür) ve armatürü
dış devreye bağlayan bilezik, komütatör ve fırçalardır. Düzgün bir alan oluş-
turmak için komütatör bazı durumlarda demir çekirdek etrafına sarılır.
halkalar
Şekil 5.5.5 Bir Fazlı alternatif akım jeneratörü
Şekil 5.5.5 basit bir jeneratörün yapısını göstermektedir. Dikdörtgen şek-

lindeki bir tel halka, görülen manyetik alan içinde belli bir eksen etrafında dön-
mektedir. Sadece AB ve CD kenarları indüksiyon emk’sinin oluşmasına katkı-
da bulunur.
Çerçevenin dönmesiyle, oluşan akım devamlı yön değiştireceğinden, al-
ternatif akım elde edilir. Bu alternatif akım dış devreye bilezikler vasıtasıyla
aktarılır. Dış devreye alternatif akım veren bu devreye, alternatör adı verilir.
Şekil 5.5.6
Dış devreye doğru akım vermek istersek; bilezikler (halkalar) iki parçalı
yapılır. Her yarım turda, bileziklere dokunan fırçalardan aynı yönde akım veri-
leceğinden, basit bir doğru akım kaynağı elde edilmiş olur. Şekil 5.5.6 böyle
basit bir doğru akım kaynağını göstermektedir. Devrenin emk’si daima aynı
yönde olmasına karşın büyüklüğü halkanın alan içindeki durumuna göre, mini-
mum ile maksimum arasında değişir. Bu jeneratörün çıkışları bir üretece bağla-
nırsa, motor gibi çalışır.
5.5.14 Rotor
Alternatörün dönen kısmına rotor denir. Saç paketlerden oluşur. Üzerinde
uyartı sargıları ve bilezikleri bulunur. Bileziklere bir doğru akım verilir. Bir
manyetik alan oluşturulur. Kutupların oluşması için kullanılan doğru akım kay-
nağı bir şönt dinamodur. Şönt dinamosu hareketini alternatörden alır.
Şekil 5.5.7 Rotor
5.5.15 Stator
Alternatörün hareket etmeyen sabit kısmıdır. Alternatif akımı oluşturan bo-
binler statordadır. Statordaki saç içi boş bir silindir şeklindedir. Rotor bu boş-
lukta döner. Boş silindir içine açılan oyuklara ise bobinler yerleştirilir. Bobinle-
rin yerleştirilmesine ve bağlanma sistemine göre alternatörler; monofaze, difaze,
trifaze ismini alırlar.
5.5.16 Jeneratörlerin Akım Vermesi

Alternatörlerin yapıları dinamolara çok benzer. Üreteç bobinlerinde doğan
indüksiyon akımı her zaman bir yönde alınır. Yönü ve şiddeti sabit olursa doğru
akım, yönü ve şiddeti değişken olursa alternatif akım ismini alır.
5.6 Elektrik Devreleri

Akım kaynaklarının bir ucundan diğerine elektrik yüklerinin akışını sağla-
yan kesintisiz iletken yola elektrik devresi denir.
5.6.1 Basit Elektrik Devreleri

Açık Devre
Anahtar açık olduğundan devreden akım geçmez. Açık devreye bağlı bir
lamba yanmaz.
+ -
Şekil 5.6.1 Açık Devre
Kapalı Devre
Anahtar kapalı olduğunda devreden akım geçer. Kapalı devreye bağlı bir lamba
yanar.
+ -
Şekil 5.6.2 Kapalı Devre
Kısa Devre
Akımın üretecin (+) kutbundan çıkarak devre elemanlarına uğramadan kısa
yoldan (–) kutba ulaşmasıdır. Bir elektrik devresinde kısa devre var ise devreye
bağlı olan lamba yanmaz.
Ω Ω
i
i
+ - + -
Kısa Devre Şekil 5.6.3 Kısa Devre
5.6.2 Bir Elektrik Devresinde Devre Elemanları

Bir elektrik devresinde; değişik amaçlarla konulmuş, elektrik motoru, anah-
tar, ampermetre, voltmetre, ampul, güç kaynağı(üreteç), direnç gibi elektrik
araçlarının her birine devre elemanı denir.
İletken Tel Anahtar Direnç
V A
Voltmetre Ampermetre Reosta
Lamba Elektrik motoru Pil
~
Üreteç(batarya) Elektroliz Kabı sigorta
~ G
Topraklama Galvanometre
Alternatif Akım Jeneratörü
Üreteç
Bir elektrik devresinde sürekli elektrik akımı elde etmek için iletkenin iki ucu
arasında potansiyel farkı oluşturan pil, akü ve jeneratör gibi devre elemanlarına
üreteç denir. Piller kimyasal enerjiyi, akü ve dinamolar mekanik enerjiyi elektrik
enerjisine dönüştürürler. Bir elektrik devresinde doğru akım üreteçleri sembolü,
alternatif akım üreteçleri (~) sembolü ile gösterilir.
+ -
Almaç
Elektrik enerjisini harcayan yani mekanik, kimyasal, ısı, ışık gibi başka
enerjiye çeviren alet ve makinelere almaç denir.
İletken
Üretecin (+) kutbundan çıkan akımın almaçtan geçtikten sonra tekrar ürete-
cin (–) kutbuna dönebilmesi için bir yol oluşturan metal tellere iletken denir.
Anahtar
Açıldığında devreden geçen akımı kesen, kapandığında ise devreden akım
geçmesine izin veren araçtır.
Sigorta
Devredeki almaçları ve üreteci koruyan bir güvenlik aracıdır. Bir devreden
gereğinden fazla akım geçerse sigorta atar ve devreden geçen akım kesilir.
Reosta
Bir elektrik devresindeki akım şiddetini değiştirmek için kullanılan araçtır.
Ampermetre
Devreden geçen akım şiddetini amper cinsinden ölçmeye yarayan araçtır.
Ampermetre devreye seri olarak bağlanır. Ampermetrenin iç dirençleri çok kü-
çük olduğu için devrede bir potansiyel kaybına neden olmazlar.
Voltmetre
Elektrik devresindeki iki nokta arasındaki gerilim volt cinsinden ölçmeye
yarayan araçtır. Voltmetre elektrik devresine paralel olarak bağlanır. Voltmetre-
nin iç dirençleri çok büyük olduğu için voltmetre üzerinden akım geçmez.
5.7 Elektrik Akımı

Elektron akım yönü
Elektrik akımı yönü
+ -
V (Potansiyel Farkı)
Şekil 5.7.1. Elektrik Devresi
Bir iletkenin uçlarına V potansiyel farkı uygulanırsa iletken içerisinde (+)

pozitif kutuptan (–) negatif kutba doğru yönelen bir elektrik alanı (E) oluşur. Bu
alanda bulunan serbest elektronlar, F = q . E kuvvetinin etkisi ile elektrik alanı-
na zıt yönde hareket ederler. Elektronların iletken tel içerisindeki bu akışına
elektrik akımı denir.
Elektrik akımı iletken tellerde elektronlarla, sıvı ve gazlarda iyonlarla taşı-

nır. Serbest elektronu olmayan teller ve serbest iyonları olmayan sıvı ve gazlara
yalıtkan denir. Yalıtkan maddeler elektrik akımını iletmezler.
Şekil 5.7.1’de uçları arasında V gerilimi bulunan bir teldeki elektronların
hareketi görülmektedir. Elektronların hareket yönü elektrik akım yönünün tersi-
dir. Tel içerisindeki çok az da olsa (+) yüklerin hareket ettiği de söylenebilir. (+)
yükler ve (+) iyonlar elektrik akımı yönünde hareket ederler. Elektrik akımı bir
devrede dik kesit yüzeyden birim sürede geçen (–) ve (+) yüklerin toplamı ola-
rak belirtilir.
Bir iletkenin uçları arasında gerilim oluşturan kaynağa elektromotor kuvvet
kaynağı denir. Birim yükün kapalı bir devreyi tam olarak dolanabilmesi için üre-
teçte harcanan enerjiye bu üretecin emk’si denir. Birimi volt’tur. ε ile gösterilir.
q kadar yükün devreyi dolaşması için, üretecin W kadar harcarsa 1 C’luk yükün
harcadığı enerji
W
ε = bağıntısı ile hesaplanır. (5.7.1)
q
ε-
+ -
Şekil 5.7.2
Şekil 5.7.2’deki gibi gösterilir. Üretecin içinde akımın yönü (-) den (+) ya doğru-
dur.
5.7.1 Pillerin Bağlanması ve Eşdeğer emk

1. Seri Bağlama
ε1 ε2
K + - + - L
Şekil 5.7.3
ε KL = ε 1 + ε 2 bağıntısı ile bulunur. (5.7.2)

Her üreteç aynı yönde enerji verdiği için birim yükün aldığı enerji, toplamları
olur.
Üreteçlerin ters bağlanması durumunda,

ε1 ε2
K + - - + L
i i
Şekil 5.7.4
ε 1 = ε 2 ise üreteçler devreye akım vermez.

ε 1 > ε 2 ise ε KL = ε 1 - ε 2 kadar olur. Akımın yönü Şekil 5.7.4’ten ( ),
ε 1 < ε 2 ise ε KL = ε 2 - ε 1 kadar olur. Akımın yönü Şekil 5.7.4’ten ( )
olur.
Örnek 5.7.1
ε 1=9V
K + -
+ ε 2=18V
-
L + -
ε 3 =15V
Şekil 5.7.5
Şekil 5.7.5’teki üreteçlerin KL arasındaki eşdeğer emk’si kaç Volt’tur?
Çözüm:
ε 1 ile ε 2 aynı yönlü, ε 3 ters yönlü olduğundan
ε KL = ε 1 + ε 2 - ε 3 = 9 + 18 – 15 = 12 V olarak bulunur.
2. Paralel Bağlama
ε1
+ -
L M
+ -
ε2
Şekil 5.7.6 Üreteçlerin Paralel Bağlanması
Üreteçler özdeş ise yani ε 1 =ε 2 = ε ise ε LM = ε olur. (5.7.3)

Üreteçler özdeş değil ise Kirshoff Kanunları uygulanır.
Kirchoff Kanunları
1. Bir elektrik devresinde bir noktaya gelen akımlar toplamı, çıkan akımlar
toplamına eşittir.
2. Kapalı bir elektrik devresinde, devre elemanlarının uçlarındaki potansiyel
farklarının cebirsel toplamı sıfırdır. Üretecin 1C için devreye sağladığı
enerji, devre elemanlarında harcanan enerjiler toplamına eşittir.
Bir Üretecin Gücü
Üretecin birim zamanda devreye sağladığı enerjiye üretecin gücü denir. Bi-
rimi Watt’tır. Üreteç devrede 1C’luk yükü dolaştırdığında, devreye ε kadar
enerji sağlar. Tüm devrede q yükünü dolaştırmak için devreye W = ε . q kadar
enerji sağlar. q = i . t denklemde yerine yazılırsa W = ε . i . t olur. Buradan
birim zamanda devreye sağladığı enerji bir anlamda güç;
W ε.i.t
P= = = ε.i olur. (P= Watt, ε = Volt, i = Amper) (5.7.4)
t t
Verim
Bir üreteç, tüm devreye sağladığı ε kadarlık enerjisinin bir kısmını kendi
iç direncinde ısı şeklinde harcadığından dış devreye alınan enerji i.r kadar ek-
siktir. Buradan devrenin verimi;
AlınanEnerji
Verim = olduğundan
VerilenEnerji
ε − i.r
η= bağıntısı ile hesaplanır. (r =iç direnç) (5.7.5)
ε
'
Elektrik motoru çalışırken ε kadarlık enerjiyi hareket enerjisi olarak dışarı
verirken, kendisi aldığı enerjinin bir kısmını ısı şeklinde harcar. Motordan alı-
nan enerji ε' verilen enerji ε' + ir olduğundan;
ε'
η= olur. (5.7.6)
ε ' + ir
5.7.2 Potansiyel Farkı, Akım Şiddeti ve Direncin Ölçülmesi

Voltmetre
Ampermetre
V
i + -
Şekil 5.7.2
Direncin uçlarına bir gerilim uygulandığında direnç üzerinden bir akım ge-
çer. Bu akımın büyüklüğünü ölçmek için ampermetre kullanılır. Ampermetre
devreye seri olarak bağlanılır. Telin(direncin) iki noktası arasındaki potansiyel
farkını ölçmek için voltmetre kullanılır. Voltmetre devreye paralel olarak bağ-
lanır.
5.7.3 Akım Şiddeti

Bir iletkenin kesitinden birim zamanda geçen yük miktarına akım denir. i
ile gösterilir. Birimi Amper’dir
q
i= bağıntısı ile hesaplanır. (5.7.7)
t
i = akım (amper)
q =yük (coulomb)
t = zaman (saniye)
Örnek 5.7.2
Bir elektrik devresinin herhangi bir kesitinden 4 s’de 12 . 10-2 C’luk yük
geçmiştir. Akım şiddeti kaç mA’dır?
Çözüm:
q 12.10−2
i=
= i = 3.10−2 A 1mA = 10-3 A olduğundan 3.10-2 A =30 mA
t, 4 ,
olarak bulunur
Örnek 5.7.3
Bir iletken telin kesitinden 3 dakikada 3600 coulomb’luk yük geçiyor. İlet-
ken telden geçen akım şiddeti kaç amper’dir?
Çözüm:
𝒒 𝟑𝟔𝟎𝟎
𝒊 = ise 𝒊 = = 𝟐𝟎𝑨 olarak bulunur.
𝒕 𝟏𝟖𝟎
Not : 3 dakika 180 saniyedir. Akım birimi coulomb/saniye olduğu için 3

dakika saniyeye çevrilmiştir.
5.7.4 Direnç
Akıma karşı gösterilen zorluktur. R ile gösterilir. Birimi ohm ( Ω ) dur.
l
Şekil 5.7.3
Bir iletkenin direnci;

1. İletkenin uzunluğu ile doğru orantılıdır. R α l
2. İletkenin kesiti ile ters orantılıdır. R α 1/A
3. İletkenin cinsine bağlıdır. R α ρ (özdirenç)
4. Sıcaklığa bağlıdır
ρ (özdirenç): Bir iletkenin birim kesitteki birim uzunluğunun direncidir.
Direnç ile özdirenç arasında;
l
R= ρ bağıntısı vardır. (5.7.8)
A
R = direnç (ohm)
ρ = özdirenç (ohm * m)
l = uzunluk (m)
A = kesit alanı (m2)
R R
l A (m2)
α
Direnç boy ile doğru orantılıdır. Direnç kesit ile ters orantılıdır.
Şekil 5.7.4
Bazı maddelerin direnci sıcaklıkla doğru orantılıdır.

Rt=R0(1 + α ∆ t) (5.7.9)
Rt = t sıcaklığındaki direnç
R0 = 00 C deki direnç
α = Direncin sıcaklıkla değişim katsayısı
∆t = Sıcaklık değişimi
Örnek 5.7.3
r yarıçaplı l uzunluğundaki bir iletkenin direnci R dir. Bu iletkenin boyunu
değiştirmeden yarıçapını iki kat artırırsak direnci kaç R olur?
Çözüm:
l l
R=ρ =ρ 2
S πr
Yarıçap iki kat artırılırsa R2 direnci
l l
R2 = ρ 2
=ρ
π ( 2 r) 4πr 2
1 1 R
𝑅2 = ∗ 𝜌
4 𝜋𝑟 2
1
R2 = R olur.
4
Örnek 5.7.4
Özdirenci ρ = 1,5.10-6 Ω . cm olan bir telin 300 metresinin direnci 5 ohm

olduğuna göre kesit alanı kaç mm2’dir?
Çözüm:
l
R=ρ
S
3.104
5 = 1,5.10−6
A
5 A = 4,5.10−2
=A 9.10
= −3
cm 2 0,9mm 2 olarak bulunur.
Örnek 5.7.5
Kesit alanı 30 cm2, uzunluğu 230 km olan Denizli-İzmir çelik tren rayının di-
renci kaç ohm’dur? (𝜌ç𝑒𝑙𝑖𝑘 = 3. 10−7 Ω. 𝑚)
Çözüm:
𝑙 230000𝑚
𝑅 = 𝜌 = 3. 10−7 30.10−4 = 23Ω olarak bulunur.
𝑆 𝑚2
5.7.5 Ohm Kanunu
Voltmetre
Ampermetre
V
i
+ -
Şekil 5.7.5
Bir iletkenin üzerinden geçirilen akım artırıldığında iletkenin uçları arasın-

daki potansiyel farkı da artar. Fakat iletkenin uçları arasındaki potansiyel farkı-
nın iletkenden geçen akım şiddetine oranı sabittir. Bu sabite iletkenin direnci,
bu kanuna da ohm kanunu denir.
V
R= (5.7.10)
I
(R =direnç (ohm), V =gerilim(volt), I = akım(amper))
V R R
α I V I
Direnç akıma bağlı

Eğim = V Direnç gerilime bağlı
tan α = =R değildir, sabittir.
I değildir, sabittir.
Gerilim ile akım doğru orantılıdır
Şekil 5.7.6
Örnek 5.7.5
Bir iletkene 30 voltluk gerilim uygulandığında üzerinden 5 amperlik akım
geçiyor: Bu iletkenin direnci kaç Ω dur?
Çözüm:
V = 30 V
I=5A
R=?
V 30
R= = = 6Ω olarak bulunur.
I 5
Örnek 5.7.6
Direnci 8 Ω olan bir iletkene 56 Voltluk gerilim uygulanıyor. 5 dakikada bu
iletkenin içinden geçen yük kaç Coulomb’dur?
Çözüm:
Önce devreden geçen akım şiddetini bulalım;
V V 56
R= I = = 7A
ise; =
I R 8
t = 5 dk = 300 s
q = i . t ise; q = 7 . 300
q = 2100 C olarak bulunur.
Örnek 5.7.7
Yarıçapı 5 cm olan bir telin uzunluğu 300 cm, özdirenci 1.10-2 Ω . m’dir. Bu telin
üzerinden 8 A’lik akım geçtiğinde telin uçları arasındaki potansiyel farkı kaç volttur? (
π =3)
Çözüm:
r = 5 . 10 -2 m
l=3m
ρ = 1.10-2 Ω. m
İ=8A
V=?
l l
R=
ρ = ρ 2
A πr
3 1.10−2 1.10−2.104 1.102
R = 1.10−2. = = = = 4Ω
3.(5.10−2 ) 2 25.10−4 25 25
V
R= ise; V=I.R = 8.4 = 32 V olarak bulunur.
I
5.7.6 Dirençlerin Bağlanması

Seri Bağlama
V1 V2
I1 I2
R1 R2
I + -
V
Şekil 5.7.7
Seri bağlı dirençlerde akım kollara ayrılmadığı için, ana koldaki akım, di-
rençler üzerindeki akıma eşittir.
I = I 1 = I2 (5.7.11)
Devrenin uçları arasındaki potansiyel farkı, dirençlerin üzerlerindeki potan-

siyel farkları toplamına eşittir.
V = V1 + V2 (5.7.12)
Seri bağlı devrelerde dirençlerle potansiyel farkları doğru orantılıdır.
V1 V2
= (5.7.13)
R1 R2
Seri bağlı dirençlerin toplamı olan eşdeğer direnç
Reş = R1 + R2 bağıntısı ile hesaplanır. (5.7.14)
Paralel Bağlama
R2
I2
I1
R1
I
+ -
V
Şekil 5.7.8
Dirençlerin uçları arasındaki potansiyel farkları devrenin uçları arasındaki

potansiyel farkına eşittir.
V = V1 = V2 (5.7.15)
Ana koldan geçen akım dirençlerin üzerinden geçen akımların toplamına
eşittir.
I = I1 + I2 (5.7.16)
Kollardan geçen akımlarla, dirençler ters orantılıdır. Küçük dirençten bü-
yük akım geçer.
I1 R1 = I2 R2 (5.7.17)
Dirençlerin toplamı olan eşdeğer direnç
1 1 1
= + (5.7.18)
Reş R1 R2
Örnek 5.7.8
K 2Ω 3Ω
3Ω 12Ω
4Ω
2Ω L
Şekil 5.7.9
Şekil 5.7.9’daki KL arasındaki eşdeğer direnç kaç Ω’dur?
Çözüm:
Şekil 5.7.9’da K noktasından başladığımızda,
12Ω
3Ω
4Ω
K 2Ω
3Ω 2Ω L
Şeklini elde ederiz. Seçili bölgenin eşdeğeri,

1 1 1
= + ise, değerler yerine yazıldığında 3Ω bulunur. Devrenin yeni
Reş R1 R2
şekli,
3Ω 3Ω
K
2Ω
3Ω 2Ω L
Seçili bölgenin eşdeğeri seri dirençler olduğu için R = R1 + R2 = 6 Ω olur.

Bu eşdeğer alttaki 3Ω’luk direnç ile paralel olduklarından eşdeğer direnç,
1 1 1
= + ise, değerler yerine yazıldığında 2Ω bulunur. Devre
Reş R1 R2
2Ω 2Ω 2Ω
K L
Şeklini alır. Burada üç dirençte seri olduğundan eşdeğer direnç 6Ω olur.

Örnek 5.7.9
R1=6Ω
Şekildeki devrede K anahtarı açıkken R1
i den geçen akım, K anahtarı kapalıyken
R2 den geçen akım, K anahtarı kapalıy-
ken toplam akım kaç Amper’dir?
R2=12Ω
48V
Çözüm:
K anahtarı açıkken yalnızca R1 direncinden akım geçer.
V = I1 .R1
48 = I1 .6 ⇒ I1 = 8 A
K anahtarı kapatıldığında R2 nin gerilimi yine 48 V’dur.

V = I 2 .R2
48= I 2 .12 ⇒ I =
2 4A
K anahtarı kapalıyken, R1 in gerilimi değişmediğinden akımı da değişmez.

Toplam akım, akımlar toplamına eşit olduğundan;
I= I1 + I 2
I = 4 + 8 = 12 A olarak bulunur. Aynı sonuca eşdeğer direnci hesaplayarak da

ulaşabiliriz.
5.8 Elektriksel Güç

Bir iletkenin birim zamanda harcadığı enerjiye iletkenin gücü denir. P ile gös-
terilir.
W
P= (5.8.1)
t
İş birimi Joule, zaman birimi saniye ise, güç birimi Watt’tır.
W = V .i . t ise (5.8.2)
Denklem 5.8.1’de Denklem 5.8.2 yerine yazılırsa
V .i.t
P= t’ler birbirini götürürse
t
P = V . i elde edilir. (V=I.R denklemde yazılırsa) (5.8.3)
2
W = i .R .t ise
P = i2 . R olur.
V2
W= .t ise (P = W/t yerine yazılırsa)
R
V2
P= bağıntısı elde edilir. (5.8.4)
R
Örnek 6.8.1
2R
Şekildeki R direncinin gücü P1, 2R direncinin gücü P2 ise P1/P2
oranı kaçtır?
+ - Şekil 5.8.1
V
Çözüm:
Paralel kolların potansiyel farkları birbirine eşittir. Bundan dolayı;
V2 V2
P1 = , P2 = olduğundan;
R 2R
V2
P1 R 2 olarak bulunur.
= =
P2 V 2
2R
Örnek 5.8.2
220 Volt’luk bir gerilime bağlı 2200 Watt’lık ütüden;
a. Kaç Amper’lik akım geçer?
b. 5 dakikada kaç joule’lik enerji harcar?
Çözüm:
a. b.
P=V.i E=P.t
2200 = 220 . i t = 5 dk = 300 s
i = 10 A olarak bulunur. E = 2200 . 300
E = 660000 j olarak bulunur.
5.9 Lamba Devreleri
Ω Ω
I
+ -
V
Şekil 5.9.1
Lamba devrelerinde lambaların parlaklıkları ve ışık şiddetleri lambanın gü-

cü ile ilgilidir. Lambanın gücü arttıkça, doğru orantılı olarak lambanın parlaklı-
ğı ya da ışık şiddeti de artar.
Örnek 5.9.1
X
X Y Z Ω Z
Ω Ω Ω Ω
Y
Ω
I
+ - + -
V
Şekil 5.9.1a Şekil 5.9.1b
Şekil 5.9.1a’daki X, Y, Z lambaları Şekil 5.9.1b’deki gibi bağlandığında

parlaklıkları nasıl değişir? (Üretecin iç direnci sıfırdır.)
Çözüm:
V2
Parlaklıklar güç ile ilgilidir. Bu nedenle bu örneği P = bağıntısına göre
R
yorumlamalıyız.
Şekil 5.9.1b’de X ve Y lambalarının eşdeğer direnci Z lambasının yarısıdır.

Gerilimi bu nedenle yarısıdır. Dolayısı ile X ve Y’nin gerilimi V, Z’nin gerilimi
2V’dir. Şekil 5.9.1a’daki bütün lambaların gerilimi V’dir. Buradan X ve Y’nin
parlaklıkları aynı, Z’nin parlaklığı da gerilimi düştüğü için azalmıştır.
5.10 Manyetizma
Demir, kobalt, nikel gibi maddeleri çekme özelliği gösteren mıknatısın or-
taya çıkmasından sonra, günümüzde önemli teknolojik uygulamalarda manye-
tizma bilgisinden yararlanılmıştır.
Mıknatıslar doğada yapay ve doğal olarak bulunurlar. Mıknatıslardan etkilene-
bilen ve mıknatıs durumuna getirilebilen maddelere manyetik maddeler denir.
Mıknatıs özelliği göstermeyen maddelere manyetik olmayan maddeler denir.
S S N S
N
Şekil 5.10.1 Mıknatıs Örnekleri
5.10.1 Manyetik Kutuplar

Çubuk şeklindeki bir mıknatıs üzerine demir tozları serpildiğinde, demir
tozlarının mıknatısın uç kısımlarında toplandığı görülür. Mıknatısın çekme özel-
liğinin en güçlü olduğu bu bölgelerine mıknatısın kutupları denir. Bu kutuplar
kuzey ve güney kutupları olarak isimlendirilir. Aynı kutuplar birbirlerini iter-
ken, zıt kutuplar birbirini çeker.
Eğer bir mıknatıs kütle merkezinden asılırsa bir ucu sürekli kuzeyi diğer
ucu da güneyi gösterir. Dolayısıyla kuzeyi gösteren uca mıknatısın kuzey kutbu,
güneyi gösteren uca ise mıknatısın güney kutbu denir.
Mıknatısın aynı kutupları birbirini iter, Pusula bir noktadaki manyetik alanı gösterir.
zıt kutupları ise birbirini çeker. Yukarı- Pusula ince bir mıknatısın bir iğne üzerinde
daki şekilde Kuzey (N) kutbu Kuzey serbestçe dönebilmesiyle oluşur. Bir mıknatıs
kutbunu iterken, güney (S) kutbu kuzey pusulaya yaklaştırılırsa pusula iğnesi sapma
kutbunu çeker. yapar.
Şekil 5.10.2 Mıknatısın Kutupları
Şekil 5.10.3 Mıknatısın Parçalanması

Çubuk şeklindeki bir mıknatıs ikiye bölündüğünde, bölünen mıknatısın yi-
ne kutupları oluşur. Bölme işlemi çok küçük parçalara kadar devam etse de
mıknatısın kutupları oluşur.
5.10.2 Manyetik Alan ve Manyetik Alan Çizgileri

Mıknatısların çevrelerinde manyetik alanlarını gösterdikleri alana manye-
tik alan denir. Manyetik alan bir noktada birim kuzey kutba etki eden kuvveti
gösterir. SI birim sistemlerindeki birimi: Wb/m2 veya T (Tesla) dır. Bu tanım-
dan anlaşılacağı gibi manyetik alan bir noktada manyetik etkinin bir ölçüsüdür.
Manyetik alan vektörünün yönü pusulanın gösterdiği yöndür.
Elektrikle yüklü bir cismin etkisini gösterdiği alana elektriksel alan denildi-
ğini biliyoruz. Mıknatısların da çevrelerinde manyetik özelliklerini gösterdikleri
bir alan vardır. Bir mıknatısın manyetik özelliklerini gösterebildiği bölgeye, o
mıknatısın manyetik alanı denir.
Şekil 5.10.4a Şekil 5.10.4b

Şekil 5.10.4a'da görüldüğü gibi, bir mıknatıs, karton üzerine konularak
üzerine de demir tozları yerleştirildiğinde, etkileşen demir tozları küçük mıkna-
tıslar şekline gelirler. Bu tozlar birbirlerini çekmeleri sonucunda uç uca eklene-
rek, çizgiler oluştururlar. Mıknatısın çevresinde demir tozlarının üzerinde sıra-
landığı bu çizgilere, mıknatısın o bölgede oluşturduğu manyetik alan çizgileri
denir. Çizgilerin bulunduğu bölgenin değişik yerlerine pusula iğneleri konuldu-
ğunda, pusula iğnelerinin alan çizgilerine teğet olacak şekilde yönlendiği gözle-
nir (Şekil 5.10.4b).
Alan çizgilerine dik olarak alman birim yüzeyden geçen çizgi sayısı, bu
yüzey üzerindeki bir noktanın manyetik alan şiddetinin bir ölçüsü olarak alı-
nabilir. Bir noktadaki manyetik alan, doğrultusu yönü ve şiddeti ile belirtilir.
Manyetik alan yönü, alanı oluşturan mıknatısın N kutbundan çıkıp, S kutbuna
giren alan çizgilerinin yönü olur (Şekil 5.10.5). Manyetik alan şiddeti, alan
çizgilerinin sık olduğu yerde büyük, seyrek olduğu yerde daha küçüktür.
Şekil 5.10.5
Şekil 5.10.5’te çubuk mıknatıslarda aynı iki kutbun ve Şekil 5.10.6'da zıt
kutupların karşılıklı konulması durumunda, manyetik alan çizgileri görülmekte-
dir.
Şekil 5.10.6
Birbirine paralel manyetik alan çizgilerinin bulunduğu alana, düzgün
manyetik alan denir. U şeklindeki mıknatısın kutupları arasında düzgün man-

yetik alan oluşmaktadır. B ile gösterilir.
Şekil 5.10.7
Mıknatısın üzerine şekilde- Mıknatısların etrafındaki Yukarıdaki şekilde çubuk

ki gibi demir tozları dökül- pusula iğneleri bu manye- mıknatısın etrafındaki
düğünde demir tozları belli tik alan çizgilerine teğet manyetik alan çizgileri
çizgiler üzerinde dizilir. Bu olacak biçimde dururlar. gösterilmiştir.
çizgilere manyetik alan
çizgileri denir.
5.10.3 Manyetik Akı

Manyetik akı bir yüzeyden geçen manyetik alan çizgileri sayısının bir öl-
çüsüdür.

B
α
N
S
Şekil 5.10.8
Manyetik akı Φ ile gösterilir. Skaler bir büyüklüktür. S yüzeyine manyetik

alan çizgileri dik olarak geliyor ise S yüzeyindeki manyetik akı büyüklüğü,

Φ = B . S bağıntısı ile hesaplanır. (5.10.1)
S yüzeyi manyetik alan çizgilerine dik değilse, manyetik akı,

Φ = B . S. cos α bağıntısı ile hesaplanır.

α açısı yüzeyin normali ile B manyetik alanı arasındaki açıdır.
Manyetik akı birimi Wb’dir. Manyetik alan birimi Wb/m2, alan birimi
2
m ’dir.
Örnek 5.10.1
Manyetik alan şiddeti 1.10-3 Wb/m2 olan bir bölgede alan çizgileri 0,1
m ’lik S yüzeyi ile 900’lik ve 530’lik açı yaptığında yüzeyden geçen manyetik
2
akı kaç Wb olur?
Çözüm:

Φ= B . S
Φ = 1.10-3 . 1.10-1
Φ = 1.10-4 Wb

Φ = B . S. cos α
Φ = 1.10-3 .1.10-1 . 6.10-1
Φ 6.10-5 Wb olarak bulunur
5.10.4 Manyetik Geçirgenlik

Mıknatısın oluşturduğu manyetik alan çizgileri, mıknatısın bulunduğu ortama
bağlıdır. Maddelerin manyetik alan çizgilerini seyrekleştirme ya da sıklaştırma özelli-
ğine o maddenin manyetik geçirgenliği denir. µ0 boşluğun, µ ortamın manyetik
geçirgenliğidir.
Manyetik alan şiddeti, ortamın cinsine ve mıknatıslayıcı alana bağlıdır. Uzayın
herhangi bir bölgesindeki mıknatıslayıcı alan H ile gösterilirse, Manyetik alan büyük-
lüğü,

B = µ0 . H bağıntısı ile hesaplanır. (5.10.2)
Mıknatıslayıcı alan içinde demir, nikel vb gibi bir ortam bulunursa,

B = µ . H bağıntısı ile hesaplanır. (5.10.3)
µ0 = sbt = 4 π . 10-7 Wb/ amp. m'dir (Boşluğun manyetik geçirgenliği)

Herhangi bir ortamdaki manyetik alanın, boşluğun manyetik alanı ora-
nına bağıl manyetik geçirgenlik denir. Maddeler bağıl manyetik geçirgenli-
ğine göre, diamanyetik, paramanyetik, ferromanyetik maddeler olarak sınıf-
landırılırlar.
5.10.5 Yerin Manyetik Alanı

Yerin manyetik alanı Dünya’nın içindeki uzun bir çubuk mıknatısın alanına
benzetilmektedir. Bu yüzden pusula kuzey yönünü gösterir.
Yerin içindeki dev mıknatıs Coğrafi kuzey-güney doğrultusuyla yaklaşık 11-

15 derecelik bir açı yapacak şekilde konumlanmıştır. Bu yüzden pusulanın gös-
terdiği yön tam olarak coğrafi kuzey yönü değildir. pusula 11 - 15 derece arasında
sapma yapar.
5.10.6 Manyetik Kuvvet

Manyetik Alanda Akım Taşıyan Tele Etki Eden Kuvvet
Şekil 5.10.10
Düzgün B manyetik alanında i akımı taşıyan tele etki eden kuvvetin (F) büyük-
lüğü:

F = B . i .  sin α bağıntısı ile hesaplanır. (5.10.4)
F = manyetik kuvvet(N)

B = manyetik alan (Wb/m2)
i = telden geçen akım (amper)
α = tel ile manyetik alan arasındaki açı
 = telin uzunluğu(m)
Kuvvetin yönü ise sağ el kuralından bulunur.
Örnek 5.10.2
Uzunluğu 2 m olan düz iletken telden 4A akım geçmektedir. İletken tel
Manyetik alan şiddeti 5 . 10-3 Wb/m2 olan bir ortamda bulunmaktadır. İlkten tel
Manyetik alanla 900 ve 530’lik açı yaptığında tele etkiyen Manyetik kuvveti
bulunuz.
Çözüm:

B

F= B . i .  sin α
F = 5.10-3 . 4 . 2 . sin90
F = 4.10-2 N

B
F=B.i.  sin α bağıntısı ile hesaplanır.
α = 530
F = 5.10-3 . 4 . 2 . 0,8
F = 3,2 . 10-2 N olarak bulunur

i
5.10.7 Akımın Manyetik Etkisi

Manyetizmanın temelinde hareket eden yüklü parçacıklar vardır. Mıknatı-
sın manyetik alanının kaynağı atomlarında aynı yönde dönen elektronlardır. O
halde yüklü parçacıkların hareket etmesi manyetik alan, yani mıknatıslık etkisi
oluşturur diyebiliriz. Elektrik akımı da yüklerin hareketinden kaynaklandığın-
dan içinden akım geçen tel mıknatıs gibi davranır, yani manyetik alan oluşturur.
Aşağıdaki şekillerde akım taşıyan tellerin ve bazı manyetik maddelerin manye-
tik alan çizgileri gösterilmiştir.
Şekil 5.10.11
5.10.8 Düz Telden Geçen Akımın Manyetik Etkisi

 

B  B
i A
d


 sayfa düzleminden içeri

 sayfa düzleminden dışarı
Şekil 5.10.12
Akım taşıyan düz tel etrafında dairesel manyetik alan çizgileri oluşturur.
Birinci şekilde dairesel manyetik alan çizgilerinin yönünün bulunması sağ el
kuralı ile gösterilmiştir. Başparmak akım yönünü gösterdiğinde kıvrılan dört
parmak manyetik alan çizgilerinin yönünü gösterir. İkinci şekilde akım taşıtan
telin sağında ve solundaki manyetik alan vektörlerinin yönleri sağ el kuralına
göre verilmiştir. Telden d kadar uzaktaki a noktasının manyetik alnının büyük-
lüğü:
 2i
B=K (5.10.5)
d
N
Bu bağıntıdaki K ortam sabiti olup, birimi dir.
A2
i1 ve i2 akımları taşıyan  uzunluğundaki paralel iki iletken telden her biri-
ne etkiyen kuvvet,
 2.i .i
B = K 1 2 . bağıntısı ile hesaplanır. (5.10.6)
d
Örnek 5.10.3
1 2
İ1 =4A
20cm İ2 =2A
Aynı düzlemdeki düz tellerden i1 ve i2 akımları geçmektedir. 2. telin 40 cm

uzunluğundaki parçasına etki eden kuvvetin kaç N olduğunu bulunuz?
Çözüm:
1 2
İ1 İ2
B1
Sağ el kuralına göre i1 akımı, 2. tel üzerinde sayfa düzlemine dik ve içe
doğru B1 manyetik alanı oluşturur.
2i1
B1 = K
d
−7 2.4 N
=B1 10
= 4.10−6 olarak bulunur.
0, 2 A.m
B1 manyetik alanı içindeki 2. tele F1 manyetik kuvveti uygular. Bu kuvvet
sayfa düzlemine yatay ve sola doğrudur. Büyüklüğü,
F1 = B1 . i2 .  , F1 = 4.10-6 . 2. 4, F1 = 32 . 10-7 N olur.
5.10.9 Transformatörler ve Yapısı

Alternatif gerilimi yükselten ya da düşüren araçtır. Özel silisyumlu saçlar-
dan oluşturulmuş kapalı bir manyetik gövde ve bunun üzerine yalıtılmış iletken-
lerin sarıldığı sargılardan oluşur. Transformatöre giren gerilimin bulunduğu
sargıya primer, çıkan gerilimin bulunduğu sargıya da sekonder sargı denilir.
Transformatörlerde güç aynen aktarılır.
Şekil 5.10.13 Transformatörlerin Yapısı

P1 = P2 bağıntısı yazılır. Buradan
V1 i1 = V2 i2 yazılarak, taraf tarafa oranlanırsa,
V1 i2
= (5.10.7)
V2 i1
Birim sargı başına değişen Manyetik akıların eşitliğinden(bir sargıda oluşan
indüksiyon emk’si);
V1 N1 i2
= = olur. (5.10.8)
V2 N 2 i1
Enerji kaybı varsa, transformatörün verimi
P2 V2i2
Verim
= = olur. (5.10.9)
P1 V1i1
Transformatörler alternatif akımda çalışırlar. Transformatörün giriş sargısı-
na bir alternatif gerilim uygulandığında bu sargı çevresinde değişken bir manye-
tik alan oluşturacaktır. Bu manyetik alan değeri uygulanan gerilime bağlı olarak
sürekli olarak periyodik şekilde değişir ve manyetik alan saç gövde üzerinden
devresini tamamlar. Gövde üzerinde bulunan ikinci sargı bu manyetik alan tara-
fından kesilir. İkinci sargı üzerinde periyodik olarak değişen bir gerilim indük-
lenecek ve bu gerilim sargının uçlarından dışarıya alınabilecektir. Sonuç olarak
manyetik indüksiyon yolu ile ikinci sargıda bir gerilim oluşur.
Örnek 5.10.4
Verimi %100 olan transformatörün primer sargısından geçen akımın şiddeti
3A, sekonder sargısından geçen akımın etkin şiddeti 5A’dir. Bu transformatörün
primer sargı sayısı 120 olduğuna göre sekonder sargı sayısı kaçtır?
Çözüm:
N1 i2 120 5
= ⇒ = ⇒ N 2 =72 sargı bulunur.
N 2 i1 N2 3
Örnek 5.10.5
Verimi %80 olan transformatöre etkin şiddeti 100 V gerilim uygulandığın-
da, sekonder devreye bağlı 16 ohm’luk dirençten etkin şiddeti 5 A olan akım
geçtiğine göre, primer devreden geçen akımın etkin değeri kaç A’dir?
Çözüm:
P2
Verim = dir. Buna göre;
P1
80 V2i2 i22 R 80 52.16

= = = i1 5 A olarak bulunur.
⇒=
100 V1i1 V1i1 , 100 100.i1
5.11 Elektrik ve Manyetizma Çalışma Soruları

1. Alternatif ve doğru akım arasındaki farkı belirtiniz
2. Bir alternatif akım devresinde, uygulanan voltaj ile akım sürekli aynı fazlı
mıdır? Ne zaman aynı fazlı olur?
3. Volta pilinin kullanıma uygun olmamasının nedeni nedir?
4. Kuru pillerin diğerlerinden farkı ve kullanımdaki avantajları nelerdir?
5. Akümülatörlerin şarj ve deşarj olmalarını anlatınız?
6. Mekanikte gördüğümüz potansiyel enerji farkı ile elektrik potansiyel farkı
arasındaki ilişki nasıldır? Bir örnek vererek anlatınız.
7.
q1=+6q q2=q
K
d d
K noktasındaki elektrik alan kaç kq/d2 dir?
Şekil 7.10.13
8. Bir transformatörde birincil sarım sayısı 500 ikincil sarım sayısı ise 10’dur.
Birincil devredeki etkin potansiyel değeri 120 V ise, ikincil devreyi açık
kabul ederek bu devredeki V2 yi hesap ediniz. Sekonder devre 15Ω’luk bir
dirence bağlanırsa i1 ve i2 değerlerini bulunuz.
9.
R L
R
KL noktaları arasındaki eşdeğer direnci bulunuz?
R
K R
10. Uzunluğu  , kesiti A olan bir telin direnci R’dir. Bu tel iki eşit parçaya
ayrılarak, paralel bağlanırsa eşdeğer direnç R’nin kaç katı olur?
11.
I1 I2
a. eşdeğer direnç nedir?
R1=1Ω R2=2Ω
b. Toplam akım nedir?
I c. Her bir dirençten geçen akım nedir?
+ -
12V d. Her bir direncin gerilimi nedir?
12. Bir iletken telin kesitinden 3 dakikada 3600 C’luk yük geçiyor. İletken
telden geçen akım şiddeti kaç Amper’dir?
13.
I
Bir direncin uçlarından geçen akımın gerilime bağlı
grafiği şekildeki gibidir. Buna göre direncin gerilime
I II V bağlı grafiğini çiziniz.
14. Elektrik ısıtıcılarında kullanılan bir direnç telinin gücü 220 V gerilimde 500
Watt’dır. Bu tellerden ikisi uç ucu eklenerek 110 V gerilime bağlandığında
gücü kaç Watt olur?
15. En az kaç tane 100 Ohm’luk direnç kullanarak 150 Ohm’luk direnç elde
edebiliriz?
16. Gücü 200 W olan bir elektrik ocağının yarım saatte tükettiği enerji kaç kW-
h ‘tir?
17. 500 m uzunluğundaki 400mm2 kesit alanına sahip tele, 240 V’luk bir geri-
lim uygulanırsa telden kaç amper’lik akım geçer?( 𝜌ç𝑒𝑙𝑖𝑘 = 3. 10−7 Ω. 𝑚)
𝑆1 1
18. Boyları eşit olan iki iletkenin kesit alanları oranı, 𝑆2
= ve öz dirençleri
4
𝜌 2 𝑅
oranı, 𝜌1 = tür. Bu iletkenlerin dirençleri oranı, 𝑅1 kaçtır?
2 3 2
6. Bölüm
BASINÇ ve SIVILARIN KALDIRMA KUVVETİ
6.1 Basınç
Herhangi bir çivinin geniş kısmını tahtanın yüzeyine koyup tahtayı del-
meye çalışırsak zorlanırız. Ancak aynı çivinin ince kısmını tahtanın yüzeyi-
ne koyduğumuzda, tahtayı delmemiz daha da kolaylaşır. Kar üzerinde yürü-
meye çalışan bir kişi zorlanır ve hatta karın içine batar. Oysa aynı kişi aya-
ğına kayak taktığında ya da kar ayakkabısı giydiğinde, karın üzerinde rahat-
lıkla yürüyebilir.
Bu örneklerden yararlanarak; bir yüzey üzerine bir kuvvet uygulandığında,
kuvvetin bu yüzey üzerine etkisi hem kuvvetin büyüklüğüne hem de kuvvetin
uygulandığı yüzeyin büyüklüğüne bağlıdır. Buradan yola çıkarak en genel an-
lamda, birim yüzeye dik olarak etki eden kuvvetin büyüklüğüne basınç denir.
Basınç,

F
P= bağıntısı ile hesaplanır. (6.1.1)
A

Denklem 6.1.1’deki P = Basınç Birimi Pascal (N/m2), F = Kuvvet Birimi
(N), A = Alan Birimi m2 dir. Bir metrekare yüzeye kaç Newton kuvvet uy-
gulandığı anlamına gelir. mmHg (Torr da denir), bar(dyne/cm2) ve atm
birimleri de kullanılır.
F F
α
P
F
F cos α P=
P P= A A
A A
Şekil 6.1.1 Basınç
Bu bağıntıya göre, kuvvet sabit ise, basınç yüzey alanı ile ters orantılıdır.
Örneğin eşit ağırlıktaki tavuğun bataklıkta ördekten daha fazla batmasının ne-
deni, tavuğun ayaklarının yüzey alanının ördeğinkine göre küçük, dolayısıyla
basıncının ördeğinkine göre büyük olmasıdır. Ördeğin ayağı perdeli olduğu için
yüzey alanı büyük, basıncı ise küçüktür. Sivri uçlu çivinin ucundaki basınç bü-
yük olduğu için küt uçlu çiviye göre daha kolay çakılır.
Bıçak köreldiği zaman bilenerek yüzey alanı küçültülür ve basıncın artması

sağlanır. Bu nedenle aynı kuvvetle daha kolay kesme işlemi sağlanmış olur.
6.1.1 Katıların Basıncı

Katıların basıncı ağırlıklarının dokundukları yüzey alanına bölünmesi ile bulu-
nur. Yüzey alanı arttıkça basınç azalır. Yüzey alanı küçüldükçe basınç artar.
Cisimlerin ağırlıkları dokunma yüzeyi ile aynı oranda artırılırsa basınç sabit
kalır. Katılar kendilerine uygulanan kuvveti aynen iletirken, basıncı iletmezler.
Katı bir cisme yerçeki kuvvetinden başka etki eden kuvvet olmadıkça, basınç
kuvvetleri cisimlerin ağırlıklarına eşittir. Duruş şekilleri değişse bile basınç
kuvvetleri değişmez.
Örnek 6.1.1 Düşey

Basınç, birim yüzeye etkiyen dik kuvvet idi. Şekil 6.1.2’deki cisim
yatay ve düşey duvarlar arasındadır. Cismin ağırlığı yatay duvara
etki ettiği için yatay duvara basınç uygular. Düşey duvara ağırlığın-
dan dolayı kuvvet uygulamadığı için basınç da uygulamaz. Yatay
Şekil 6.1.2
G
Örnek 6.1.2
Şekil 6.1.3’teki cisim belirtilen yerden düşey olarak kesilirse,

her bir parçanın tabana yaptığı basınç toplamı bütün cismin
basıncına eşit olur.
Şekil 6.1.3
F
Örnek 6.1.3
A1
Şekil 6.1.4’teki çivinin geniş yüzeyine F kuvveti uygulandığında
bu kuvvet sivri uca da aynen iletilir. Dolayısıyla sivri ucun yüzey
alanı küçük olduğundan basınç daha büyük olur. Metal Çivi
F F A2
P1 = P2 =
A1 A2
F Şekil 6.1.4
A1>A2 olduğundan, P2>P1 olur.
6. Bölüm: Basınç ve Sıvıların Kaldırma Kuvveti 265
Örnek 6.1.4
0,8 m2’lik bir yüzeye dik olarak 32 N büyüklüğünde bir kuvvet etki ediyor.
Yüzeye etki eden basıncı bulunuz.
Çözüm:
𝐹 32
𝑃= = = 40𝑃𝑎 olarak bulunur.
𝐴 0,8
Örnek 6.1.5
B Şekil 6.1.5’teki özdeş tuğlaların bulundukları

A yüzeye uyguladıkları basınçlar A=2P ve
B=P dir. Tuğlalar Şekil 6.1.6’daki duruma
A
B getirilirse basınç kaç P olur?
Çözüm:
Özdeş oldukları için A ve B tuğlalarının G ağırlıkları birbirine eşittir.

Zemine uyguladıkları basınçlar dokundukları yüzeye bağlıdır. Dik tuğlanın
dokunma yüzeyi A olarak alınırsa
Şekil 6.1.5’teki dik tuğlanın zemine uyguladığı basınç
G
2P =
A
Şekil 6.1.6’daki dik tuğlanın yüzeye basıncı;
2G
P' =
A
Bu iki bağıntı taraf tarafa bölünürse;
G
2P
= A
P ' 2G
A
P' = 4P olarak bulunur.
Örnek 6.1.6
Şekil 6.1.7’deki prizmanın K duvarına dokunan yüzey

alanı A, L tabanına dokunan yüzey alanı 2A’dır. Prizmanın
F=3G ağırlığı G olduğuna göre Yüzeylere yapılan basınçların
K P1
Oranı kaçtır?
L P2
Şekil 6.1.7
Çözüm:
3G G
=P1 = , P2
A 2A
Yukarıdaki denklemler taraf tarafa oranlanırsa;
3G
P1 A 6 olarak bulunur.
= =
P2 G
2A
Örnek 6.1.7
Şekil 6.1.8’deki içi dolu katı cimin bulunduğu yüzeye

yaptığı basınç P1, basınç kuvveti F1 dir. Cisim ters
çevrilirse yüzeye yaptığı basınç P2 ve basınç kuvveti F2
oluyor. P1, P2 ve F1, F2 arasında nasıl bir ilişki vardır.
Şekil 6.1.8
Çözüm:
Cisim ters çevrildiğinde ağırlık değişmez. Basınç kuvveti ağırlık olduğuna
göre
F1 = F2 olur
Cisim ters çevrildiğinde yüzey alanı büyür. Basınç yüzey alanı ile ters oran-
tılı olduğundan, basınç küçülür
P2< P1 olur.
Örnek 6.1.8
Şekil 6.1.9’daki makaralar ağırlıksız ve sürtün-

mesiz olduğuna göre, her iki durumda K cismi-
L G nin yatay düzleme yaptığı basınçlar P1 ve P2
ise, bunlar arasındaki ilişki nasıldır?
L G
K 5G K 5G
P1 P2
Şekil 6.1.9
Çözüm:
K cisminin düzleme temas yüzeyi A ise
5G − G 4G 5G − 2G 3G
=P1 = =ve P2 =
A A A A
4G
P1 A 4
= = olarak bulunur.
P2 3G 3
A
6.2 Durgun Sıvı Basıncı (Hidrostatik Basınç)

Sıvıların belirli bir hacimleri vardır. Ancak belirli bir şekilleri yoktur. İçin-
de bulundukları kabın şeklini alırlar. Sıvıları oluşturan moleküller arasındaki
koheziyon çekim kuvveti katı maddelere oranla daha azdır. Bundan dolayı sıvı-
lar akışkandırlar. Sıvılar bulundukları kabın taban ve yan yüzeylerine yani do-
kundukları her noktaya eşit basınç uygularlar. Bu basınca hidrostatik basınç
denir.
Sıvı içerisinde alınan herhangi bir noktaya bu sıvı tarafından yapılan basınç
o noktanın sıvının açık yüzeyine olan dik uzaklığına, sıvının yoğunluğuna ve o
yerdeki çekim alanının büyüklüğüne bağlıdır. Kabın şekline ve sıvı miktarına
bağlı değildir.
Bir kapta bulunan bir sıvının kabın bir noktasına yaptığı basınç, bu noktayı
çevreleyen birim yüzey parçasına dik olarak yapılan basınç kuvvetidir. Bu birim
yüzey hangi durumda olursa olsun basınç tabanı birim yüzey ve yüksekliği bu
noktanın sıvı yüzeyine uzaklığı kadar olan sıvı sütununun ağırlığına eşittir. Bu-
na hidrostatiğin temel prensibi denir.
Şekil 6.2.1’deki sıvının kabın tabanındaki K noktasına yaptığı

basınç bu noktadaki birim yüzey üzerinde bulunan sıvı sütunu-
nun ağırlığı kadardır.
G mg V .d .g A.h.ρ .g
P= = = =
A A A A
h P = h.ρ .g , ( ρ .g = ω ise
P = h.ω bağıntısı elde edilir. (6.2.1)
K
Şekil 6.2.1 Hidrostatik basınç
G
Yukarıdaki denklemlerde;
Kütlenin, hacim * yoğunluk olduğu
Hacmin, silindir için taban alanı * yükseklik olduğu
Bağıntıları kullanılmıştır.
Denklem 6.2.1’de, h yüksekliği, (basıncın uygulandığı noktanın sıvının
açık yüzeyine olan dik yüksekliği) ω ise, sıvının özgül ağırlığıdır.
Bu bağıntıya göre basınç hem sıvı yüksekliği, hem de sıvının özgül ağırlığı
ile doğru orantılıdır.
Sıvı basıncı bu iki niceliğin dışında kabın şekline ve biçimine bağlı değil-
dir. Sıvı yüksekliği ve sıvının özağırlığı değişmemek şartıyla sıvı hacmine de
bağlı değildir.
Şekil 6.2.2’de h yüksekliğine kadar sıvı

dolu olan kabın tabanına uygulanan sıvı
basıncı, h
P=h. ω= h. ρs.g (6.2.2) P
bağıntısı ile hesaplanır.

Şekil 6.2.2 Sıvının tabana uyguladığı basınç
P(pascal)
Şekil 6.2.3’teki düzgün silindirik kaba akış

hızı sabit olan musluktan su akıyor. Suyun
yüksekliği zamanla düzgün olarak arttığı t(s)
için kabın tabanındaki sıvı basıncı da
zamanla düzgün olarak artar.
Şekil 6.2.3 Düzgün kabın sıvı basıncı
P(Pa)
Şekil 6.2.4’teki kaba akış hızı sabit olan

musluktan su akıyor. Kap yukarı doğru
daraldığı için kaptaki sıvı yüksekliği za-
manla daha hızlı artmaktadır. Dolayısıyla t(s)
kabın tabanına etki eden sıvı basıncının
artış miktarı artarak grafikteki gibi olur.
Şekil 6.2.4 Yukarı daralan kabın basıncı
P
Şekil 6.2.5’teki kaba akış hızı sabit olan
musluktan su akıyor. Kap yukarı doğru
genişlediği için kaptaki sıvı yüksekliğin-
deki artış zamanla yavaşlayacaktır. Dolayı-
sıyla kabın tabanındaki sıvı basıncının
zamanla değişimi grafikteki gibi olur. t
Şekil 6.2.5 Yukarı genişleyen kabın basıncı
Şekil 6.2.6’daki kapta birbirine karışmayan

ω1 ve ω2 özgülağırlıklı sıvılar vardır. Ka-
bın tabanındaki toplam sıvı basıncı, sıvıla- ω2 h2
rın ayrı ayrı basınçlarının toplamına eşittir.
ω1
Psıvı = h1 . ω 1 + h2 . ω 2 (5.2.3) P h1
dir.
Şekil 6.2.6 Farklı sıvıların basıncı
Örnek 6.2.1
h2
K
Ağzına kadar su dolu kutunun K ve L
noktalarından özdeş delik açıldığında h1
alttaki delikten daha hızlı sıvı akışı olup
daha uzaktaki bir noktaya akar. Bunun L
nedeni L noktasındaki sıvı basıncının K
noktasındakinden büyük olmasıdır. Buna
göre sıvı basıncı sıvı yüksekliği ile doğru
orantılıdır.
h1 > h2 olduğundan
Şekil 6.2.7
P1 > P2 olur.
Sıvı basıncı yüzeye daima dik olarak etki eder. Kap yüzeyinde açılan bir
delikten çıkan sıvının yüzeye dik olarak çıkması da basıncın yüzeye dik uygu-
landığını gösterir.
Örnek 6.2.2
Küp biçimli bir kapta d yoğunluklu h yüksekliğinde sıvı var iken tabana
yapılan basınç P dir. Kaba yoğunluğu d/2 olan başka bir sıvıdan 3h yüksekli-
ğinde eklenirse tabana yapılan basınç kaç P olur?
Çözüm:
Kapta h yüksekliğinde ρ yoğunluklu sıvı varken ki basıncı

P= h.ρ.g
3.h.ρ.g
3h yüksekliğindeki d/2 özkütleli sıvının basıncı, P2 = dir.
2
3P
P2 de P yerine yazılırsa, P2 = olur; buradan toplam basınç;
2
3P 5P
PT =P + ⇒ PT = olarak bulunur.
2 2
Örnek 6.2.3
Şekil 6.2.8’deki kaba düzgün su akıtabilen musluk ile su doldu-

rulmaya başlanıyor. Kabın tabanına yapılan sıvı basıncının
zamana bağlı değişim grafiği nasıldır?
Şekil 6.2.8
Çözüm:
Sıvı basıncı yükseklik ile doğru orantılıdır.
P
h3
h2
h1
t
6.2.1 Sıvılarda Basınç Kuvveti

Sıvı tarafından tüm yüzeye uygulanan kuvvete basınç kuvveti denir.
F = P.A = h. ρ . A bağıntısı ile hesaplanır. (6.2.4)
Basınç kuvveti kabın şekline ve sıvı miktarına bağlı değildir.
ω h
Bir kapta bulunan sıvı, ağırlığının etkisi ile dokun-
duğu bütün yüzeylere kuvvet uygular. Sıvının kap
yüzeyinin tamamına uyguladığı kuvvete basınç F
kuvveti denir.
A
Şekil 6.2.9 Basınç Kuvveti
Şekil 6.2.9’daki kabın taban alanı A, sıvının özgülağırlığı ω ve sıvı yüksek-

liği h ise, sıvının kap tabanına uyguladığı basınç kuvveti
F = h. ω.A bağıntısı ile hesaplanır. (6.2.5)
h/2
Şekil 6.2.10’daki sıvı dolu kabın tabanına F1
etkiyen sıvı basınç kuvveti hesaplanırken h
sıvı yüksekliği alınır. Kabın yan yüzeyle- h
A1 sıvı
rinden birine uygulanan basınç kuvveti
sorulduğunda ise ortalama yükseklik yani
h/2 alınır. Basınç kuvvetinin yüzeyin orta F2
noktasına uygulandığı kabul edilir.
A2
Şekil 6.2.10
Denklem 6.2.5’ten yararlanarak;

h
F=
1 .ω. A1
2
F2= h.ω. A2 olarak elde edilir.
Silindirik ve prizma şeklindeki kaplarda sıvıların kap G

tabanına uyguladığı basınç kuvveti sıvının ağırlığına
eşittir.
F
Şekil 6.2.11
Düşey kesiti Şekil 6.2.12’deki gibi verilen kesik koni

biçimindeki kabın tabanına etki eden sıvı basınç kuvveti
noktalı çizgiler arasında kalan sıvının ağırlığına eşittir. F1
Geri kalan sıvının ağırlığı yan yüzeyler tarafından den-
gelenir.
Şekil 6.2.12
Şekil 6.2.13’te ise yine tabana etki eden sıvı basınç

kuvveti, noktalı çizgiler arası sıvı dolu olsaydı o kadar
sıvının ağırlığına eşit olurdu.
F2
Buna göre, Şekil 6.2.12’de basınç kuvveti kaptaki mev-
cut sıvının ağırlığından küçük, Şekil 6.2.13’te ise sıvının
ağırlığından büyüktür.
Şekil 6.2.13
Örnek 6.2.4
Şekil 6.2.14’teki her üç kapta

F
aynı cins sıvılar vardır. Kapların
aynı genişlikteki tabanlarına
F
F h uyguladıkları basınç kuvvetleri
eşittir.
A A A
Şekil 6.2.14
Örnek 6.2.5
2a
a Şekil I’de bir kenarı a olan küp şeklindeki kap sıvı

ile dolu ve kabın tabanındaki basınç P dir. Kap
içindeki sıvı Şekil II’deki bir kenarı 2a olan küp
şeklindeki boş kaba boşaltılırsa, kabın tabanındaki
sıvı basıncı kaç P olur?
Şekil I Şekil II
Çözüm:
I kabın hacmi V=a3
𝑉 𝑎3 𝑎
I kaptaki sıvı II kaba boşaltılırsa; ℎ = = =
𝑆 4𝑎 2 4
𝑎 𝑃
Yükseklik olduğu için, basınçta olur.
4 4
6.2.2 Sıvıların Basıncı İletmesi

Kapalı bir kabı tamamen dolduran bir sıvının herhangi bir noktasından ya-
pılan bir basınç, sıvı tarafından kendine dokunan bütün yüzeylere dik olarak
aynen iletilir. Dolayısı ile sıvılar kendine uygulanan kuvveti değil basıncı iletir-
ler.
6.2.3 Pascal Prensibi

İçine sıvı çekilen bir enjektörün ucu kapatılıp piston ileri doğru itilmeye ça-
lışıldığında, itilemediği gözlenir. Yani sıvıların basınç altındaki hacim değişim-
leri önemsenmeyecek kadar azdır. Uygulamada sıvılar basınç altında sıkıştırı-
lamaz.
F
Kapalı bir kaptaki sıvının herhangi bir noktasına uygulanan
basınç kabın şekli nasıl olursa olsun, kabın iç yüzeylerinin A
her noktasına sıvı tarafından aynı büyüklükte iletilir.
Pascal prensibinden yararlanılarak, hidrolik fren sistemleri,
artezyen kuyularının açılması, bileşik kapların ve su cende-
relerinin çalışma ilkeleri, U borusu, hidrolik asansör sitemle-
ri açıklanabilir. Şekil 6.2.15 Pascal Prensibi
6.2.4 Bileşik Kaplar
K
Şekilleri ve kesitleri farklı iki ya da daha fazla
kabın tabanlarının birleştirilmesi ile elde edilen
kaplara bileşik kaplar denir (Şekil 6.2.16).
Bileşik kaplardaki sıvının üst düzeyi hep aynı
seviyededir. Örneğin kabın K kesimine bir piston
konulup sıvı aşağı doğru itilirse diğer iki koldaki
sıvı eşit miktar yükselir. Yani Pascal Prensibi
nedeni ile kollardaki sıvı basıncı birbirini dengeler.
Şekil 6.2.16 Bileşik Kaplar
6.2.5 U Borusu
Yatay Bir cam boru ısıtılarak U şeklinde büküldükten sonra İçine

konulan sıvı Pascal Prensibine göre dengede kalır. Bunun
d d nedeni U borusunun her iki tarafındaki sıvı basıncının birbirine
h eşit olmasıdır.(Şekil 6.2.17)
P P
Şekil 6.2.17 U borusu
ρ X
U borusunda aynı cins sıvı varken aynı h2
seviyedeki basınçlar eşit olur. Şekil K h1 L
6.2.18’deki U borusunda yoğunlukları Y
farklı sıvılar varken denge sağlanmış-
tır. U borusunun alt kısmında kalan
sıvının yoğunlukları daha büyüktür. M N
Z
ρ1 > ρ2 dir. P R
ρ1
Şekil 6.2.18
Alttaki sıvının en alt düzeyinden yatay çizgi çizildiğinde (Y düzeyi) bu çiz-

gi seviyesindeki basınçlar eşittir. Basınç eşitliğinden
PM = PN
h2 . ρ2 = h1 . ρ1 olur. (6.2.6)
Z düzeyi üzerindeki P ve R noktalarındaki basınçlar da eşittir. Fakat X dü-
zeyi üzerindeki K ve L noktalarındaki sıvı basınçları eşit değildir. Eğer K ve L
deki basınçlar eşit olsaydı, ρ1 yoğunluklu sıvının en üst noktası ile aynı yatay
hizadaki ρ2 yoğunluklu sıvı içindeki basınçlar da eşit olmalıydı. Bu mümkün
olmadığı için PK basıncı ile PL basıncı da eşit olamaz, PK > PL olur (Şekil
6.2.18).
Örnek 6.2.5
U borusunda bulunan birbirine karışmayan ρ1 ve ρ2

ρ1 =2gr/cm3 yoğunluklu sıvılar Şekil 6.2.19’daki gibi dengededir.
h1 =9 cm
ρ2=? h2 =3cm Buna göre ρ2 kaç gr/cm3’tür?
Çözüm:
P1 = P2
h1 . ρ1 = h2 . ρ2
9 . 2 = 3 . ρ2
ρ2 = 6 gr/cm3 olarak bulunur
6.2.6 Su Cendereleri
F1
A2
A1
F2
Şekil 6.2.20 Su Cenderesi
Şekil 6.2.20’deki gibi tabanları birleştirilmiş kesitleri farklı iki silindir ve

pistonlardan oluşan sisteme su cendereleri denir.
Şekil 6.2.20’de küçük pistona uygulanan F1 basıncı, Pascal prensibine göre,

sıvı tarafından büyük pistona aynen iletilir. İletilen basınç büyük pistonun yüzey
alanından dolayı büyük bir kuvvet oluşturur. Küçük pistona uygulanan basınç
P1 ise,
F1
P1 =
A1
büyük pistona uygulanan basınç P2 ise,
F2
P2 =
A2
Pascal prensibine göre aynı düzeydeki pistonların her ikisine uygulanan ba-
sınçların eşitliğinden,
F1 F2
= bağıntısı yazılır. (6.2.7)
A1 A2
Su cendereleri basit makineye benzerler. Kuvvetten kazanç sağlar ama yol-
dan da kaybettirirler.
Sıvıların basıncı iletme özelliğinden yararlanılarak günlük hayatta kullanı-
lan pek çok araç yapılmıştır. Yıkama yağlama sistemlerinde arabaların kaldırıl-
maları, hidrolik frenler gibi. Su cendereleri bazı bitkilerin ve meyvelerin yağını
ve suyunu çıkarmada da kullanılır.
Su cenderelerinde pistonlardan biri v hızı ile itilirse, x yerdeğiştirme ve pis-
tonların hızı arasında,
A1 x2 v2
= = bağıntısı vardır. (6.2.8)
A2 x1 v1
Pistonlar farklı seviyede iseler,
A1
h
A2
F1
F2
Şekil 6.2.21
F1 F
+ h.ω = 2 bağıntısı yazılır. (6.2.9)
A1 A2
Örnek 6.2.6
Şekil 6.2.22’deki su cenderesinde A2 =

F 2A1 olarak verilmiştir. Sistem dengede
G olduğuna göre A1 pistonu h kadar aşağıya
itilirse A2 pistonu kaç h kadar yükselir?
A1 A2
Şekil 6.2.22
Çözüm:
Sol koldaki yeri değişen sıvı hacmi, sağ kolda yeri değişen sıvı hacmine
eşittir. Buradan,
A1 . h = A2 . ĥ
A1 . h = 2A1 . ĥ
ĥ= h/2 olarak bulunur.
Örnek 6.2.7
Şekil 6.2.23’teki su cenderesinde küçük

pistonun ağırlığı G, yüzey alanı A’dir.
G1 G2 Büyük pistonun ağırlığı 4G, yüzey alanı
ise 10A’dir. Küçük pistonun üzerinde
A 10A 51G’lik yük vardır. Pistonlar dengede
olduğuna göre, büyük piston üzerindeki
cismin ağırlığı kaç G’dir?
Şekil 6.2.23
Çözüm:
Pistonlar aynı seviyededir. Basınç eşitliğinden
51G + G G2 + 4G
=
A 10 A
G2 = 516G olarak bulunur.
6.3 Açık Hava Basıncı

Dünyanın çevresindeki hava tabakası çeşitli gazların karışımından oluş-
muştur. Bu gaz tabakasına atmosfer denir. Atmosferdeki gazlar da, katı ve sıvı-
lar gibi ağırlığından dolayı dokundukları yüzeylere basınç uygular. Bu basınca
açık hava basıncı ya da atmosfer basıncı denir. Açık hava basıncının değeri
yeryüzüne yakın yerlerde en büyüktür. Yükseklere çıkıldıkça, hava molekülleri
azalacağı için açık hava basıncının değeri azalır. Barometre ile ölçülür. Baro-
metredeki sıvı yüksekliği;
1. Kullanılan sıvının cinsine
2. Ortamın sıcaklığına
3. Deniz seviyesinden yüksekliğine
4. Borunun üst kısmında hava olup olmamasına bağlıdır.
6.3.1 Toriçelli Deneyi

P2 = 0
Bir ucu kapalı cam bir boruyu civa ile doldurup ters çevir-
mek ve civa dolu bir çanağın içine batırmakla elde edilir.
Civa dolu cam borunun üst kısmında kalan boşlukta civa
buharı bulunur. Civa buharının basıncı küçük olduğundan h=y2 - y1
normal sıcaklıkta yok sayılabilir. Şekil 6.3.1’deki atmosfer
basıncı
P0 = ρ gh’dir.
Borunun ağzı açık olduğu halde cıvanın tamamının çanağa
boşalmamasının nedeni, cıva basıncının açık hava basıncı
tarafından dengelenmesidir.
P1 = P0
y1
Şekil 6.3.1 Toriçelli Deneyi
Aynı deney farklı genişlikteki borularla yapıldığında cıva düzeyleri arasındaki

farkın yine 76 cm olduğu görülüyor. Yani borudaki cıva yüksekliği borunun kesitine
bağlı değildir.
Toriçelli bu deneyi deniz seviyesinde ve 0 °C sıcaklıkta yapmıştır.
Açık hava basıncının ölçüldüğü aletlere barometre denir. Şekil-

deki barometrede çanaktaki cıva üzerine etki eden açık hava
basıncı, cıva tarafından itilerek, borudaki cıva basıncını dengeler
(Şekil 6.3.2). Buna göre,
P0 = Pcıva
P0 = h . ρ = 76 . 13,6
P0 = 1033,6 g.f/cm2 dir.
Bu sonuca göre açık hava, deniz düzeyinde 1 cm2’lik yüzeye 1
kg-f den fazla yani yaklaşık 10 N değerinde kuvvet uygulamak-
tadır. Şekil 6.3.2 Barometre
6.3.2 Açık Hava Basıncının Etkileri
Şekil 6.3.3 Açık Hava Basıncının Etkileri

İçi su dolu bardağın ağzı hava kalmayacak şekilde kağıtla kapatılıp şekil-
deki gibi ters çevrildiğinde suyun dökülmediği görülür (Şekil 6.3.3). Suyun
dökülmemesinin nedeni, suyun kağıda uyguladığı basıncın, açık havanın kağıda
uyguladığı basınca eşit ya da küçük olmasıdır.
6.4 Akışkanların Basıncı

h1
h2
h3
A1 v1 A2 v2 A3 v3
Şekil 6.4.1 Akışkanların Basıncı
Şekil 6.4.1’de süreklilik denklemine göre, (ρ1 = ρ2 =ρ3 ve A1>A2>A3)

ρ1 .A1 . v1 = ρ2 . A2 . v2 = ρ3 . A3 . v3 (6.4.1)
Denklem 6.4.1’den yararlanarak,
A1
v2 = .v1 elde edilir. (6.4.2)
A2
Akışkanlar basınç farkından dolayı akarlar.
1. Süreklilik denklemine göre kütlesel ya da hacimsel debi sabittir. Şekil
5.4.1’e göre akış hızı borunun kesitinin daraldığı yerlerde daha fazladır
v 3 > v2 > v1
2. Akışkanın hızının arttığı yerde basınç azalır.

h1 > h2 > h3
3. Akışkanlar basıncın büyük olduğu yerden küçük olduğu yere doğru akar. 1
s’de akan akışkanın hacmine hacimsel debi, kütlesine kütlesel debi denir.
Dolayısıyla akışkanın hızlı aktığı yerlerde basınç azalır.
Sıvı ve gaz maddelerin moleküler yapıları nedeniyle, molekülleri arasında-
ki koheziyon çekim kuvvetinin düşük olmasından dolayı basınç farkından kay-
naklı uygun şartlarda akabilen maddelere akışkan maddeler denir. Akışkan
hareketi basınç farkından kaynaklanır ve akma yönü basıncın büyük olduğu
yerden küçük olduğu yere doğrudur.
Akışkanların kesit alanı daraldıkça akış hızı artar. Buna göre v1

borunun dar kesitinde akan suyun v2 hızı, geniş kesitinden
akan suyun v1 hızından büyüktür. v2
(v2 > v1) (Şekil 6.4.2) Şekil 6.4.2
Akışkanın hızının arttığı yerde kesit alanı daralır. Örneğin

musluktan akan suyun aşağı doğru hızı artar ve kesiti darala-
rak incelir. (Şekil 6.4.3)
Şekil 6.4.3
Akışkanın hızının arttığı yerde basıncı azalır. Şekil

6.4.4’teki düzenekte pompa yardımıyla borunun K
ucuna hava üflendiğinde, borudan sıvı yükselerek
püskürür. Sıvının yükselmesinin nedeni, sıvının açık
yüzeyine uygulanan açık hava basıncı L ucuna iletilir,
K ucunda ise akışkanların (havanın) hızı arttığı için
basınç farkı oluşur ve sıvı, basıncının büyük olduğu L
ucundan, basıncın küçük olduğu K ucuna doğru hare-
ket eder.
Şekil 6.4.4
6.5 Kapalı Kaptaki Gazların Basıncı

Isısal dengede bulunan her gazın (P basıncı, (T) sıcaklığı ve (V) hacmi öl-
çülebilir. Yoğunluğun düşük olduğu durumlarda deneylerden edinilen bilgilere
göre,
Kapalı kaptaki gaz basıncı;

1. Sabit basınçta tutulan, kütlesi belirli bir miktar gazın hacmi sıcaklığı ile
doğru orantılıdır. (Charles ve Gay – Lussac Kanunu)
V αT
2. Sabit sıcaklıkta tutulan, kütlesi belirli bir miktar gazın basıncı özgül hacmi
ile ters orantılıdır. (Boyle Kanunu)
1
Pα
ν
Bu iki deneysel sonuç, matematiksel olarak
P.ν
= sabit (belirli bir kütle için) bağıntısı ile gösterilebilir
T
Belirli bir basınç ve sıcaklıkta tutulan gazı hacmi kütlesi ile doğru orantılıdır.
Bu yüzden P υ /T ifadesinde tanımlanan sabitin gazın kütlesi ile ilişkili olması
gerekmektedir. Bu yüzden bu sabit n Ru ile gösterilir. Burada n gazın mol cinsin-
den miktarı, Ru ise her gaz için ayrı ayrı deneysel olarak belirlenmesi gereken bir
sabittir. Deney sonuçlarına göre düşük yoğunluklarda bu sabit tüm gazlar için
aynıdır ve değeri,
Ru = evrensel gaz sabiti(Ru = 8,314 j/mol . K) dir. PV/T ifadesinde nR sabiti
yazıldığında,
P . υ = n . Ru . T bağıntısı elde edilir. (6.5.1)
Bu bağıntıdaki
P = Basınç
υ = Özgül Hacim
n = Gazın mol cinsinden miktarı

T = Sıcaklık(Kelvin cinsinden T = 273 + t 0 C)
Her şart altında P υ =nRu T şartını sağlayan gaza ideal gaz denir. Gerçekte
ideal gaz diye bir şey yoktur. Bu bağıntı düşük yoğunlukta tüm gazları yaklaşık
olarak tanımlayabilmesi bakımından önemli ve yararlıdır. Özgül hacim, birim
gaz kütlesinin hacmidir. υ ile gösterilir V/M ile hesaplanır.
Cismin kütlesi m = n * M ise (M=mol kütlesi) bağıntıları ideal gaz denkle-
minde yerine konulursa
V m
P
= = R.T ise
M M
Genel gaz denklemi; P V = m R T (6.5.2)
6.5.1 Boyle – Mariotte Kanunu
Bir miktar gazın sıcaklığı sabit kalmak şartı ile P1

basıncı ile hacminin çarpımı sabittir. Şekil
6.5.1’de piston ileri itilerek gaz sıkıştırıldığında
P2
basınç, hacim çarpımı değişmez. V1
V2
P1 . V1 = P2 . V2 dir. (6.5.3)
Şekil 6.5.1 Gazların Basıncı
Aynı sıcaklıkta aynı kaptaki gazlar birleştirilerek tek bir kaba katılırsa son
basınçları ayrı ayrı gazların basınçları toplamına eşittir.
P1 . V1 + P2 . V2 + … = Pson . Vson (Dalton Yasası) (6.5.4)
6.5.2 Manometreler
Kapalı kaptaki gazların basınçlarını ölçmek için kullanılan

araçlara manometre denir. Manometrelerde borunun ucu
kapalı veya açık olabilir. Şekil 6.5.2’deki cam kapta bulunan
gazın basıncı kapalı uçlu manometrede h yüksekliğindeki
cıvanın basıncına eşittir.
Şekil 6.5.2 Manometre
Pgaz = Pcıva = h
Bunun anlamı, gazın basıncı h yüksekliğindeki cıvanın basıncına eşittir.
Manometreler, barometrelerden faydalanılarak yapılmıştır.
Açık hava basıncının P0 ve cm-Hg birimi cinsinden olduğu bir

ortamda, açık uçlu manometrede cıva düzeyleri arasındaki
fark şekildeki gibi h kadar ise,
Pgaz > P0 dır.
Pgaz = P0 + h dir.
h değeri cm cinsinden ise gaz basıncı cm-Hg cinsinden bulu-
nur.
Şekil 6.5.3
Açık uçlu manometrede cıva düzeyleri eşit ise, gazın basıncı

açık hava basıncına eşittir (Şekil 6.5.4).
Pgaz = P0 dır.
Şekil 6.5.4
Yine açık uçlu manometrede cıva düzeyleri arasındaki fark Şekil P0

5.5.5’teki gibi h kadar ise,
Gaz
Pgaz < P0 dır.
h
Pgaz = P0 – h dir.
Şekil 6.5.5
Balon gibi esnek kaplarda iç basınç daima dış basınca eşittir. Dış basınç
azalırsa iç basınç artar yani balon şişer. Dış basınç artarsa iç basınçta artar yani
balonun hacmi küçülür. Eğer sıcaklık ve molekül sayısı değişmiyorsa, balonun
basıncının artması hacminin küçülmesi ile sağlanır. Örneğin esnek bir balon
yükselirken hacmi artar ve belli bir balonu su içinde aşağı doğru indirirsek dış
basınç artacağı için balonun hacmi küçülür ve iç basınç artar.
Örnek 6.5.1
V 3𝑉
4
Şekil 6.5.6
Şekil 6.5.6’daki V hacmindeki kapta, basıncı P, mutlak sıcaklığı T olan gaz

bulunmaktadır. İkinci kap boş iken aradaki musluk sıcaklığı değiştirmeden ya-
vaş bir şekilde açılıyor. Dengeye ulaştıktan sonra sistemin sıcaklığı 2T’ye çıka-
rılırsa birinci kaptaki basınç, musluk açılmadan ki basıncın kaç katı olur?
Çözüm:
Genel Gaz Denkleminden;
PV PV
1 1
= 2 2 denkleminde, değerleri yerine yazarsak;
T1 T2
3V
P2 (V + )
PV 4
=
T 2T
PV P2 .7V 8
= ⇒P
=2 P
T 8T 7
6.6 Sıvıların Kaldırma Kuvveti (Archimedes İlkesi)

Sıvı içerisine batırılan cisme sıvı tarafından bir kuvvet uygulanır.
F1 F2=F4 Σ F=0
F2 F4 Fk=kaldırma kuvveti
Fk= F3 - F1
FK = Vbatan . ρ sıvı
F3
Şekil 6.6.1 Archimedes İlkesi
Bir sıvı içine daldırılan bir cisme cismin batan kısmının hacmi kadar sıvının ağır-
lığına eşit bir kaldırma kuvveti etki eder. Kaldırma kuvveti cismin ağırlık merkezin-
den geçer. Aynı zamanda kaldırma kuvveti cisme etki eden yerçekimi kuvvetine ters
yöndedir. Kaldırma kuvveti sıvının derinliğinden bağımsızdır. (Şekil 6.6.1)
Archimedes Yasası’ndan yararlanarak katı cisimlerin özağırlığı bulunabilir.
Gh cismin havadaki ağırlığı, Gs su içindeki ağırlığı ise Kaldırma kuvveti;
FK = Gh –Gs
Yine kaldırma kuvveti Archimedes bağıntısına göre
FK = Vcisim. ρ sıvı
Örnek 6.6.1
F
Ağırlığı 50 N olan 5.10-3 m3 hacmindeki cisme şekil 6.6.2’deki gibi
düşey F kuvveti uygulanınca 3.10-3 m3’lük kısmı, özkütlesi ds =
2.103 kg/m3 olan sıvıda batarak dengede kalıyor. Buna göre F
kuvvetinin büyüklüğü kaç N’dur? (g = 10 N/kg)
ds = 2.103 kg/m3
Şekil 6.6.2
Çözüm:
Sıvı üzerindeki cisme etkiyen kuvvetleri şekil

5.6.3’teki gibi çizersek,
Vbatan = 3.10-3 m3
Fsıvı = Gcisim + F
Fsıvı Vb . d . g = Gcisim + F
Gcisim = 50 N
Formüldeki değerleri yerine yazalım.
Şekil 5.6.3 3.10-3 . 2.103 . 10 = 50 + F
60 = 50 + F
F = 10 N olarak bulunur
6.6.1 Yüzme Koşulları

FK
FK
FK
mg
mg
mg
Şekil 6.6.4
mg> FK mg = FK mg<FK
cisim sıvı içinde askıda
ρ cisim > ρ sıvı kalır. cisim dengede kalır ve
sıvıda yüzer.
dcisim > dsıvı ρ cisim = ρ sıvı
cisim batar. dcisim = dsıvı
Yüzen cisimler için,

Genel olarak cismin batan kısmının hacminin, tüm cismin hacmine oranı,
cismin özkütlesinin sıvının özkütlesine oranına eşittir.
Vb d c
=
Vc d s
Genel Olarak,
1. İçinde sıvı olan bir kaba sıvıya tamamen batabilen bir cisim atılırsa, sıvı seviye-
sindeki yükselme miktarı, cismin hacmi kadar olur. Kabın ağırlığı, cismin ağırlı-
ğı kadar artar.
2. Tamamen sıvı dolu olan bir kaba, sıvıya tümüyle batabilen bir cisim atıldığında
cismin hacmi kadar sıvı taşar, Taşan sıvının ağırlığı, sıvının kaldırma kuvvetine
eşittir.
3. Tamamen su dolu olan bir kaba, suda yüzebilen bir cisim atılırsa, taşan
suyun hacmi, cismin batan kısmının hacmine ağırlığı da cismin ağırlığına
eşit olur.
4. Cismin sıvıdaki ağırlığı azalmaz. Sıvı cismi yukarıya doğru ittiğinden dola-
yı ipteki gerilme ya da dinamometredeki yayı geren kuvvet azalır.
5. Cisimlerin sıvı içindeki ağırlıkları, sıvının özkütlesi ile ters orantılıdır.
6. Yüzen cisimlerin sıvıya göre ağırlıkları sıvı içinde sıfırdır.
7. Cisimlerin sıvı içindeki ağırlıkları, sıvının kaldırma kuvveti ile ters orantı-
lıdır.
8. Buz gibi katılar kendi sıvılarında yüzüyorlarsa, eridiklerinde kaptaki sıvı
seviyelerinde değişme olmaz.
9. Etki – tepki kanununa göre, sıvı içinde dibe değmeyecek şekilde batırılan
cisim, sıvı kabını, kaldırma kuvvetine eşit bir kuvvetle aşağıya doğru iter.
10. Archimedes İlkesi gazlar için de geçerlidir. Dünyayı saran hava tabakası da
sıvılarda olduğu gibi içinde bulunan cisimlere kaldırma kuvveti uygular.
Kaldırma kuvveti cismin hacmi kadar havanın ağırlığına eşittir. Cisimlerin
gerçek ağırlıkları havasız ortamda ölçülen ağırlıklarıdır.
Örnek 6.6.2
Özkütlesi 0,7 olan bir cismin yüzde kaçı suya batar ? Bulunuz.
Çözüm:
Vb d c
= bağıntısında değerler yerine yazılırsa
Vc d s
Vb 0,7 70
= = ise %70’i batar.
Vc 1 100
Örnek 6.6.3
dc =?
V
İçi dolu türdeş bir cisim, özkütlesi 6 gr/cm3 olan sıvı içinde Şekil
V
5.6.5’teki gibi dengededir. Cismin özkütlesi kaç gr/cm3’tür?
V
ds=6 gr / cm3
Şekil 6.6.5
Çözüm:
Cisim sıvı içinde dengede olduğundan

Gcisim = Fsıvı
Vc . dc . g = vB . ds . g
Vc . dc = VB . ds
3V . dc = 2V . 6
3V . dc = 12V (Her iki taraf 3V’ye bölünürse)
dc = 4 gr/cm3 olarak bulunur.
6.7. Basınç ve Sıvıların Kaldırma Kuvveti Çalışma Soruları

1.
Ağırlıkları eşit blokların yatay düzleme uyguladıkları
basınç ve basınç kuvvetleri arasında nasıl bir ilişki
vardır?
S 2S 3S
2.
Bir katı cismin üç farklı düzlemdeki hareketi

verilmiştir. Cismin bulunduğu yüzeylere yaptığı
I III basınçlar P1, P2, P3 tür. Bu basınçlar arasında
nasıl bir ilişki vardır?
II
530 370
3.
h h
2d d
d h/2
P1 P2 P3
Şekildeki kapların tabana uyguladıkları sıvı basınçları sırası ile P1, P2, P3 olduğuna göre bu basınçlar
arasında nasıl bir ilişki vardır?
4.
V Y
G ağırlığındaki X cismi Şekil 1’deki gibi
V V dengededir. Bu cismin üzerine Y cismi
X V X V konulunca Şekil 2’deki gibi dengede
V olduğuna göre, Y cisminin ağırlığı kaç
Sıvı
G’dir?
Sıvı
Şekil 1 Şekil 2
1
5. Sivri ucunun yüzey alanı, arka ucunun yüzey alanından katı olan bir
500
iğne, arka ucundan uygulanan P basıncını sivri ucuna kaç P olarak iletir?
6. Ağırlığı P olan bir cisim tamamı sıvı içerisine batmış olarak tartıldığında
ağırlığı yarıya düşüyor. Buna göre sıvının cisme uyguladığı kaldırma kuv-
veti kaç P’dir?
7.
I II III
d 2d 3d
3S 2S 2S
Şekildeki kaplardaki sıvı kütleleri arasında m1 = m2 = m3 ilişkisi vardır. Sı-

vıların kapların tabanlarına yaptıkları sıvı basınç kuvvetleri arasındaki ilişki
nasıldır?
8.
P(pa)
A
P B
h(m)
h 2h
dA ve dB özkütleli A ve B sıvılarının basınç – yükseklik grafiği şekildeki gibi-

d
dir. Sıvıların yoğunlukları oranı A kaçtır?
dB
9.
C
h/3
h hüksekliğine kadar sıvı dolu olan şekildeki kapta A – B noktaları arasın-

daki basınç farkı P ise , C – B noktaları arasındaki basınç farkı kaç P’dir?
10.
Düşey kesiti şekildeki gibi olan bir kap sabit hızla sıvı
akıtan bir musluk ile dolduruluyor. Kap dolana kadar
tabanındaki sıvı basıncının zamanla değişimi nasıldır.
Çiziniz.
11.
10cm
Dikdörtgenler prizması şeklindeki katı bir
cismin ağırlığı G olduğuna göre PK/PL = ?
20cm K L
40cm
12.
A1=40cm2
Şekildeki çiviye F kuvveti ile vu-
rulduğunda A2 yüzeyinde ouşan
basınç A1 yüzeyinde oluşan basın-
cın kaç katıdır?
A2=4mm2
13.
P Bir kaba sabit debili musluktan sıvı akıtılıyor. Bu sıvının kabın

tabanındaki bir noktaya yaptığı basıncın zamanla değişim
grafiği şekildeki gibidir. Buna göre kabın şeklini çiziniz.
t
7. Bölüm
MEKANİK ve ELEKTROMANYETİK
DALGA HAREKETİ
7.1 Giriş
Dalga terimi geniş konuları içeren soyut bir kavramdır. Periyodik hareketle
titreşen madde tarafından oluşturulan olayların uygulamalarından oluşur. Oluştu-
rulan bir sarsıntının ya da titreşim hareketinin esnek bir ortam aracılığı ile bir
noktadan diğerine iletilmesine dalga hareketi denir. Kısaca dalga, bir ortamda
yayılan sarsıntıdır.
Titreşen bağlama teli, sarmal bir yayda oluşturulan ve yay boyunca ilerle-
yen sarsıntı, rüzgarlı bir günde ekin tarlasında gözlenen hareketlenme, ses plak-
larının ses dalgalarını oluşturması, elektrik yüklerinin bir anten üzerindeki titre-
şimlerinin radyo dalgalarını oluşturması dalga kavramına örnek olarak gösteri-
lebilir.
7.2 Periyodik Hareket

Bütün titreşen sistemler aynı hareketi defalarca tekrar ederler.
A C
B
h h
Şekil 7.2.1 Periyodik hareket yapan bir sarkaç
Örneğin şekildeki sarkaç ileri ve geri hareket yaparak salınır (titreşir). Bu

tür hareketlere periyodik hareket denir.
7.3 Mekanik Dalga

Maddesel bir ortamın parçacıklarının, denge durumu etrafındaki titreşimleri
sonucu oluşan dalgalara mekanik dalga denir.
Bu dalgaları oluşturabilmek için bir enerji kaynağı ile sarsıntıyı iletebilecek

elastik bir ortama gerek vardır.
Mekanik dalgalar, dalgayı ileten ortamın parçacıklarına ait hareketin şekli-
ne göre enine ve boyuna dalgalar olarak ikiye ayrılır.
7.3.1 Enine Dalga

Ortamın parçacıklarının titreşim yönü, dalgaların yayılma yönüne dik ise; bu
dalgalara enine dalga denir. Işık ve elektromanyetik dalgalar enine dalgalardır.
7.3.2 Boyuna Dalgalar

Herhangi bir dalganın ilerleme yönü ile, ortamın parçacıklarının titreşim yönü aynı
ise bu dalgalara; boyuna dalgalar denir. Ses ve yay dalgaları boyuna dalgalardır.
7.3.3 Su Dalgaları
Su yüzeyinde oluşan dalgalar, ışığın yapısını anlamada oldukça yararlıdır. Şekil
7.1.1’de dalga leğeni görülmektedir. Su yüzeyinde sürekli dalgalar oluşturmak müm-
kündür. Bunun için periyodik olarak çalışan bir kaynak gereklidir. İstenilen aralıklarla
suya dokunan kaynak, dairesel veya doğrusal dalgalar oluşturabilir.
Şekil 7.1.1 Dalga leğeni
Kaynak tarafından oluşturulan dalgalar ilerlerken tepe ve çukurlar oluşur.

Yukarıdan gelen ışınlar aşağıya geçerken bu dalgalar kısmen ince kenarlı, kıs-
men de kalın kenarlı mercek gibi davranırlar. Dalga leğeninde oluşan dalgaların
derinlerde hiçbir etkisi yoktur. Bu yüzden bu dalgalara yüzey dalgaları denir.
Şekil 7.1.2 Dairesel Dalga Şekil 7.1.3 Doğrusal Dalga

7. Bölüm: Mekanik ve Elektromanyetik Dalga Hareketi 293
Durgun suya atılan bir taşın oluşturduğu dalgalar dairesel dalgalardır, (Şe-
kil 7.1.2) cetveli su üzerinde uzunlamasına değdirip çektiğimizde oluşan dalga-
lar da doğrusal dalgalardır (Şekil 7.1.3).
Atma
Bir ortamda kısa süreli bir tek dalga elde edilmiş ise buna atma denir. Es-
nek ve iki ucu sabit olan bir yay, F kuvveti ile yukarı yönde çekildiğinde baş
yukarı bir atma(tepe), F kuvvetiyle aşağı yöne çekildiğinde ise baş aşağı bir
atma(çukur) oluşturulmuş olur.
Akışkan olan derede su kütleleri hareket halindedir. Su dalgalarının hareke-
tinde su birikintileri hareket halinde değildir. Dalganın oluştuğu ortam dalga ile
birlikte hareket etmez.
v v
Şekil 7.1.4 Sarsıntının iletilmesi
İletiİletilen ortam değil, sarsıntıdır
Durgun suda oluşturulan dalga olayında su yer değiştirmemektedir. Suda

oluşturulan kayma, ortamda sarsıntı oluşturur. Bu sarsıntı molekülden moleküle
aktarılarak iletilir. Bu da bir dalga hareketidir.
Dalgaları oluşturabilmek için bir dalga kaynağı ve bu kaynağın oluşturduğu
dalgaları iletebilecek esnek bir ortam gerekir. Fakat elektromanyetik dalga olan
radyo dalgaları, kızıl ötesi ışınlar, görünür ışınlar gibi dalgaların iletilmesi için
esnek bir ortam gerekmez. (Elektromanyetik dalgalar boşlukta da yayılır.)
Genlik
Atmanın denge noktasına olan maksimum yüksekliğine genlik denir. Or-
tam değiştiğinde dalgaların genlikleri de değişir. Örneğin kalın bir yay üzerinde
ilerleyen dalganın genliği, ince bir yaya geçtiğinde değişir. Dalganın genliği,
dalganın taşıdığı enerji ile orantılıdır.
Genişlik
Atmanın hareket doğrultusundaki en geniş yerinin uzaklığına genişlik de-
nir. Harekete başlayan nokta ile, hareketin bittiği nokta arasındaki yatay uzaklık
olarak hesaplanır.
Periyodik Dalga
Dalgalar eşit zaman aralıklarıyla üretiliyorsa elde edilen dalgalara periyo-
dik dalga denir.
Periyot
Bir tam dalganın oluşması için geçen süre periyot olarak isimlendirilir. T
ile gösterilir. Birimi SI’da s(saniye)’dir.
Frekans
Birim zamanda dalga kaynağının oluşturduğu dalga sayısına frekans denir.
f ile gösterilir. Birimi SI’da 1/s’dir.
Dalga Boyu
Peş peşe gelen iki dalga tepesi veya iki dalga çukuru arasındaki yatay uzak-
lığa ya da bir periyotluk sürede dalganın aldığı yola dalga boyu denir. λ ile
gösterilir SI’da birimi m’dir.
Dalga Hızı
Dalganın birim zamanda yer değiştirmesine dalganın hızı denir. Dalgalar
aynı ortamda sabit hızla yol alırlar.
Tepe Tepe
λ /2
T
λ /4
λ v
Çukur Çukur
Şekil 7.1.5 Dalga boyunun çukur ve tepe gösterim grafiği
Şekil 7.1.5’ten yararlanarak,

λ = dalga boyu(m)
v = dalganın hızı (m/s)
T = dalganın periyodu(s)
f = dalganın frekansı (1/s)
1
T= bağıntısı elde edilir. (7.1.1)
f
Su yüzeyinde ve yayda oluşturulan dalgaların ilerleme hızı, dalga boylarına
bağlıdır. Dalga boyu λ olan bir dalganın 1 saniyede aldığı yol, bu zaman aralı-
ğındaki titreşim sayısı ile dalga boyunun çarpımına eşittir. Birim zamanda alı-
nan yol hızı verdiğinden, dalganın hızı için;
v= λ.f bağıntısı yazılır. Buradan f yerine 1/T yazılırsa, (7.1.2)
λ = v.T yazılabilir (7.1.3)
Bu eşitlik hem enine ve hem de boyuna dalgalar için geçerlidir. Ortamın
yapısı ve özelliği bu sonucu değiştirmez. Bir dalganın enerjisi genliğinin ve
frekansının karesi ile doğru orantılıdır.
7.3.4 Yayılma Hızı ve Periyodik Dalgalar

Işık dalgaları farklı ortamda farklı hızlarla yayılırlar. Su dalgaları da
farklı ortamlarda, farklı hızlarda yayılır mı? Su dalgalarının hızını, dalga
leğeninde oluşturulan dalgalarla ölçebiliriz. Bunun için dalga leğeninde su
dalgası oluşturulur. Bu dalganın bir x yolunu alması için, geçen zaman t ise
dalganın hızı;
x
v= bağıntısıyla hesaplanır. (7.1.4)
t
Dalga leğeninde üretilen su dalgaları sürekli hareketli olduğundan,
dalga boyunu belirlemek oldukça zordur. Su dalgalarının yayılma hızının
güvenilir ölçümü için stroboskop denilen bir araçtan yararlanılır (Şekil
7.1.6). Stroboskop; üzerinde eşit aralıklarla yarıklar bulunan, merkezi çev-
resinde döndürülebilen dairesel bir araçtır. Stroboskopla periyodik bir dal-
ganın hem periyodu (dolayısıyla frekansı) hem de hızı hesaplanabilir.
Stroboskopta; stroboskobun dönme süresi ile dalganın periyodu ya da fre-
kansları karşılaştırılır. Stroboskobun yarıkları arasından periyodik dalgala-
ra bakıldığında, stroboskobun belli bir dönüşü için, yarık frekansı ile dal-
ganın frekansı eşit olur (f y=f d). Bu olay, bir yarık bir önceki yarık yerine
geldiğinde, hareketli olan dalga tepesi de bir önceki dalga tepesinin yerine
geldiğini gösterir. Bu periyodik dalgalar, birbirine benzediğinden duru-
yormuş gibi görülür
Yarık 1
2 8
3 7
4
6
Şekil 7.1.6 Stroboskop
fy = fd ya da Ty = T d ise dalgalar duruyordur.

Ayrıca yarık frekansı,
fy =n fs ′dir. (7.1.5)
Burada;
fs = stroboskobun frekansı, fy = yarık frekansı, fd = dalga frekansı,
n = yarık sayısı, Td =dalga peryodu, Ty =yarık peryodu’dur.
Duruyormuş gibi görünen iki dalga tepesi (veya iki dalga çukuru) arasında-
ki uzaklık ölçülerek dalga boyu ( λ ) tespit edilirse; periyodik dalgaların hızı,
vd = λ . fd = λ /Td bağıntısı ile hesaplanır. (7.1.6)
Örnek 7.3.1
60cm
30cm
Şekil 7.1.7
Bir dalga şekil 7.1.7’de görüldüğü gibi, pozitif x ekseni boyunca hareket
etmektedir. Bu dalganın frekansı 10 Hz olduğuna göre genliğini, dalga boyunu
ve hızını bulunuz.
Çözüm:
Şekil 7.1.6’daki gibi çukur tepe arası uzaklık 30 cm dir. Dolayısı ile bu dal-
ganın genliği 15 cm’dir. 60 cm’lik uzunluk 1,5 dalga boyuna karşılık gelir. Bir
tam dalga boyu 40 cm olarak bulunur. Dalganın frekansı 10 Hz olduğu için,

dalganın hızı
v= λ.f
v = 0,4 . 10
v = 4 m/s olarak bulunur
Örnek 7.3.2
Bir radyo istasyonu, frekansı 1,5 . 105 kHz ve dalga boyu 2 m olan dalgalar
yaymaktadır. Radyo dalgalarının hızını bulunuz?
Çözüm:
v= λ.f
v = 2 .1,5 . 105 .103
v = 3.108 m/s
Örnek 7.3.3
Herhangi bir ortamdaki dalgaların yayılma hızı 360 m/s dir. Bu ortamda
alınan herhangi bir noktadan saniyede 90 dalga geçtiğine göre, dalgaların peri-
yodunu ve dalga boyunu bulunuz.
Çözüm:
Belli bir noktadan geçen dalga sayısı, frekansa eşittir.
T = 1/f ise T = 1/90 = 1,1.10-2 s dir
Dalgaların hızları
v = λ f ise
dalga boyu;
λ = v/f = 360/90 = 4 m olarak bulunur
Örnek 7.3.4
Bir dalga leğenine 2 saniyede bir damla düşürülerek periyodik atmalar

oluşturuluyor. Dalganın yayılma hızı 3 cm/s olduğuna göre birinci atma tepesi
ile üçüncü atma tepesi arasındaki uzaklık kaç cm’dir?
Çözüm:
1.tepe 2.tepe 3.tepe
𝜆 = 𝑣. 𝑇 ise
𝜆 = 3.2 = 6𝑐𝑚 iki tepe arası 1.tepe ile 3. Tepe arasında iki dalga boyu ol-
duğu için 2*6=12 cm olarak bulunur.
Örnek 7.3.5
Bir dalga leğeninde, 0,2 s de bir dalga üretiliyor. Üretilen dalgaların dalga
boyu 4 cm ise, yayılma hızlarını bulunuz.
Çözüm:
T = 0, 2 ise
f = 1/T = 1/0,2 = 5 Hz
v= λ .f
v = 4 . 5 = 20 cm/s olarak bulunur.
Örnek 7.3.6
Doğrusal bir dalga kaynağı, 2 saniyede 30 dalga üretiyor. 10 yarıklı
stroboskobu periyodik dalgalar duruyor göründüğünde, 5 dalga tepesi arası 12
cm olarak ölçülüyor. Buna göre;
Dalgaların hızını, stroboskobun 9 s’de devir sayısını bulunuz?
Çözüm:
2 3 4 5
λ λ λ λ
Şekil 7.1.7
2 s’de 30 dalga üretiyorsa 1 s’de 15 dalga üretir. Dolayısı ile f = 15 s-1 dir.
Şekil 7.1.7’de görüldüğü gibi 5 dalga tepesi arasındaki uzaklık 6 dalga boyuna
eşittir.
6. λ = 12 ise λ = 2 cm’dir.
v = λ . fd
v = 2 . 10
v = 20 cm/s olarak bulunur.
fd = n . f s
15 = 10 . fs
fs = 1,5 s-1 stroboskobun frekansı 1,5 s-1 olduğuna göre 9 s’de devir sayısı
6’dır.
7.4 Ses Dalgaları

Ses dalgaları, katı, sıvı ya da gaz halindeki maddesel ortamlarda yayılan
boyuna dalgalardır. Ses, boşlukta yayılamaz, çünkü boşlukta sıkışmaları ilete-
cek bir madde bulunmamaktadır.
İşitme duyumuzun temeli olması nedeniyle daha çok hava içindeki ses dal-
gaları ile ilgileniriz. Bununla birlikte ses, sıvı ve katı ortamlarda, havaya göre
daha hızlı yayılırlar ve daha az enerji kaybeder. Kulağımızı bir demiryolu rayına
koyup, bir trenin yaklaşmasını, havanınkinden daha önce işitebiliriz. Sesi genel-
likle duyabileceğimiz dalgalar olarak kabul etmekle birlikte ses, kulağımızın
duyarlı olduğu frekansların çok üzerinde ya da çok altında olabilir.
Şekil 7.4.1 Ses Dalgaları
7.4.1. Ses Hızı

Ses hızının bulunabilmesi için, Young modülünden yararlanılır. Young
Modülü, bir dış kuvvetin etkisi altında kalan bir katıda meydana gelen küçük
şekil değişikliklerini belirleyen büyüklüktür. Y Young Modülü, L uzunluğunda
bir malzeme üzerine kesit alan başına etki eden F/A kuvvetinin meydana getir-
diği ∆ L/L,
F
(∆L / L)Y = bağıntısı ile belirler. Buna göre Young Modülünün boyutu,
A
birim alan başına kuvvettir.
Metal bir çubuğun bir ucu titreştirilirse, çubuk boyunca dalgalar oluşur.
Dalga hızı, Young Modülüne ve metalin yoğunluğuna ( ρ ) bağlıdır. Bu ne-
denle, bir metal çubuktaki mekanik dalgaların hızı aşağıdaki bağıntıdan he-
saplanır:
Y m
v= ( ) (7.4.1)
ρ s
Sesin bir gaz içindeki hızı (örneğin hava), P0 basıncına ve ρ 0 yoğunluğuna

bağlı olarak hesaplanır:
P0 m
v= ( ) (7.4.2)
ρ0 s
Daha ayrıntılı olarak ses hızı;
γP0 m
vses = ( ) (7.4.3)
ρ0 s
Buradaki γ , hava için yaklaşık değeri 1,4 olan bir sabittir. P0 atmosfer ba-
sıncı, ρ 0 hava yoğunluğudur.
7.4.2. Sesin Şiddeti (I)

Sesin şiddeti, dalganın yayılma doğrultusuna dik birim yüzeyden geçen
güçtür.
güç
I= (7.4.4)
alan
W
Ses şiddetinin SI sistemindeki birimi ’dir. Ses şiddetlerinin örnekleri
m2
Tablo 7.4.1’de liste halinde verilmiştir. Tablodaki değerler, ses kaynağına yakın
bir kimse için geçerlidir.
Tablo 7.4.1. Ses Şiddetleri ve Şiddet Düzeyleri
W
Ses türü Şiddet Şiddet Düzeyi (dB)
m2
Acı hissi veren ses 1 120
-2
Çekiç veya perçin sesi 10 100
-5
Yoğun cadde trafiği 10 70
Normal Konuşma 10-6 60

-10
Fısıltı 10 20
Yaprak hışırtısı 10-11 10
Zorlukla duyulan ses 10-12 0
Sesin şiddet düzeyi ya da yüksekliği aşağıdaki bağıntıdan hesaplanır:

I
Desibel cinsinden şiddet düzeyi (dB ) = 10log (7.4.5)
I0
W W
Buradaki I, dikkate alınan sesin(2
cinsinden şiddeti, I0 ise 10−12 2 bü-
m m
yüklüğündeki duyulabilen sesin en düşük şiddetidir.
7.5 Yay Dalgaları

Bir yay üzerinde oluşturulan dalgalara, yay dalgası denilmektedir. Yay
Dalgaları enine ve boyuna olabilir.
Sabit bir F kuvveti ile gerilmiş esnek bir yayda oluşturulan dalganın hızı;
𝐹
𝑣=� (7.5.1)
𝜇
Eşitliği ile hesaplanır. Burada F ; yayı geren kuvvet, 𝜇 ise yayın birim
uzunluğundaki kütlesidir.
𝐾ü𝑡𝑙𝑒 𝑚 𝑘𝑔
𝜇= = = (7.5.2)
𝑈𝑧𝑢𝑛𝑙𝑢𝑘 𝑙 𝑚
Eşitliği ile hesaplanır.

Yay dalgalarıın hızı yayı geren kuvvete ve yayın birim uzunluğunun kütle-
sine bağlıdır.
Bütün dalgalarda olduğu gibi, yay dalgalarında da ortam değiştiğinde dal-
ganın hızı değişir. Frekans ve periyodu değişmez. Frekans ve periyot kaynağa
bağlı olduğundan ancak kaynak değişirse değişir.
Şekil 7.5.1 Yay Dalgaları
7.5.1 Boyuna Yay Dalgaları

Sarmal bir yayı sıkıştırıp, serbest bırakırsak; yay üzerindeki noktalar, dal-
ganın hareket yönüne paralel olarak titreşir. Bu şekilde elde edilen dalgalar bo-
yuna dalgalardır.
7.5.2 Enine Yay Dalgaları

Sarmal bir yayı uçlarından çekerek gerelim. Yayı herhangi bir ucuna yakın bir
noktasından yay doğrultusuna dik olarak çekip bırakalım. Yay üzerinde ilerleyen bir
atma elde ederiz. Bu hareketi periyodik olarak yinelediğimizde, yay halkalarının iler-
leme yönü atmanın ilerleme yönüne dik olacağından enine bir yay dalgası olur.
Örnek 7.5.1
Birim boyunun kütlesi 0,2 kg/m olan bir yaya 20 N’luk bir kuvvet uygula-
nıyor. Yayda oluşan atmanın hızı kaç m/s’dir?
Çözüm:
𝐹 20
Dalganın hızı; 𝑣 = � = � = √100 = 10𝑚/𝑠 olarak bulunur.
𝜇 0,2
7.6 Elektromanyetik Dalgalar

Uzayın herhangi bir noktasında oluşan manyetik alan değişimi hemen bir
elektrik alan değişimine, elektrik alan değişimi de manyetik alan değişimine
neden olur. Bu iki alanın değişim vektörleri birbirine diktir. Bir noktada geçici
bir alan değişimi yerine periyodik bir alan değişimi alınırsa, bu amaç için har-
canan enerji, uzayda aynı periyotlu ve aynı hızlı elektrik ve manyetik alan dal-
gaları olarak yayılır. Bu enerji, elektrik ve manyetik alanlara eşit olarak dağılır.
Teorik hesaplamalar sonucu, bu alanların, uzaydaki yayılma hızlarının ışık hızı-
na eşit olduğu görülmüştür. Elektrik ve manyetik alan değişimleri hem birbirine
dik, hem de yayılma doğrultusuna diktir. Bu yüzden elektromanyetik dalgalar
enine dalgalardır. Enine dalgalar katı ortamlarda yayılır.
Elektromanyetik dalgalara, dolayısı ile ışık enine bir dalga olduğuna göre,
yayılabilmesi için esneklik özellikleri oldukça yüksek bir ortama gereksinim
vardır. Oysa ışık ve elektromanyetik dalgalar sıvılarda, katılarda, gazlarda ve
hatta boşlukta yayılırlar.
Elektrik Alan
Manyetik Alan
Yayılma doğrultusu
Şekil 7.6.1 Elektromanyetik Dalgaların Yayılması
Şekil 7.6.1’de elektromanyetik dalgaların birbirlerine göre durumu ve ya-

yılma doğrultusu gösterilmiştir.
7.7 Elektromanyetik Spektrum

Bütün manyetik ve elektrik alanlar, yükler ve yüklerin hareketinden oluşurlar.
Durgun bir yükün çevresinde oluşan alan yalnızca Coulomb alanı olup, uzaklığın
karesi ile ters orantılı olarak azalır. Bu alanlar çok uzaklara yayılamazlar. Sabit hızla
hareket eden yükün etrafındaki alan da bu alandan farksızdır. Çok uzaklara kadar
yayılabilecek alanlar, yalnızca ivmeli yüklerin oluşturduğu alanlardır. Yüklere iv-
meli hareket kazandıracak basit bir düzenek radyo vericisidir. Bir anten üzerindeki
yükler ileri geri hareket ederek, hızları ışık hızına eşit modüle edilmiş radyo dalga-
ları yayarlar. Modüle edilmiş bu elektromanyetik dalgalar, radyo alıcısının antenine
çarptığı zaman bu antende aynı frekanslı elektriksel titreşim oluştururlar. Alıcıda
değişken kondansatörlü bir LC devresi bulunduğu için, kondansatörün sığası ayar-
lanarak, alıcının öz titreşim frekansı vericininkine eşit şekle getirilir. Bu durumda
devre rezonansa gelerek, gelen dalgalardan maksimum değerde enerji soğrulur. Bu
yolla, verici mikrofonuna gelen ses dalgaları, alıcının kulaklığında duyulur. Elektrik
ve manyetik alanların, yani elektromanyetik dalgaların taşıdığı enerji, ancak bu
dalgaların madde ile etkileşerek ısı, elektrik, kinetik, potansiyel ve kimyasal enerji-
ye dönüşmesi ile ölçülebilir. Bugün, elektromanyetik spektrum için ölçülebilen
frekanslar 10 Hz ile 1025 Hz arasında değişmektedir. Spektrumda yer alan bütün
elektromanyetik dalgaların boşluktaki hızı 3. 108 m/s olmasına karşın, dalga boyları
3.107 m’den 3.10-17 m’ye kadar değişir.
2.103 Å 4.103 Å 7.103 Å
Yakın Kızılötesi Görünür Işık Yakın Morötesi
1016 1014 1012 1010 108 106 104 100 10-2 10-4 10-6 10-8 10-10
λ (Å)
Güç Frekansı Radyo Dalgaları Kızılötesi Morötesi X-Işınları Gamma Kozmik

Işınları Işınlar
Uzun Dalga AM Kısa TV Mikrodalga
Dalga FM
λ (m)
106 104 102 100 10-2 10-4 10-6 10-8 10-10 10-12 10-14 10-16 10-18
f(Hz)
102 104 106 108 1010 1012 1014 1016 1018 1020 1022 1024
Eproton(j)
10-30 10-28 10-26 10-24 10-22 10-20 10-18 10-16 10-14 10-12 10-10
Şekil 7.7.1 Elektromanyetik Spektrum

(Ural O. Oran Yay.)
Şekil 7.7.1’deki elektromanyetik spektrum, genel karakterlerine göre 8 ana

bölgeye ayrılabilir. Bu dalgalara ait özellikler hakkında kısaca bilgi verelim.
7.7.1 Kozmik Işınlar

Bu ışınlara, enerjileri oldukça büyük ve etki yeteneği yüksek olan gamma
ışınları da denir. Bu ışınların kaynağı, uzayın derinliklerinden gelen yüksek
enerjili protonlardır. Bu protonların atmosferde bulunan atomlarla çarpışması
sonucu yüksek enerjili gamma ışınları oluşur.
7.7.2 Gamma Işınları

Belirli nükleer reaksiyonlar sonucu, atom çekirdeklerinden yayılan elekt-
romanyetik dalgalardır. Kozmik ışınlarla aynı karekterdedirler. Aralarındaki tek
fark, oluşum şekilleri ve orijinleridir. Elektromanyetik spektrum kesikli değil,
devamlıdır. Spektrumda yer alan ışınlar, kesin çizgilerle birbirlerinden ayrıla-
mazlar. Gamma ışınları, canlı varlıklar tarafından alınırsa, dokuları zarar görür.
Kontrollü kullanırsa, kanserli hücrelerin öldürülmesi mümkündür. Tıpta kanser
tedavisinde gamma ışınları kullanılır.
0,03nm 0,003nm
Şekil 7.7.2. Gama Işınları Spektrumu
7.7.3 X – Işınları
Yüksek enerjili elektronların, metal bir hedefe çarparak frenlenmesi sonucu
açığa çıkan ışınlara X – Işınları denir. Gamma ışınları ile X – Işınlarının dalga
boyları üst üste gelirler. İki ışını kesin bir çizgi ile birbirinden ayırmak mümkün
değildir. Bu ışınlar arasındaki tek fark oluşum şekilleri ve orijinleridir. Bu ışın-
ların dalga boyları 10-9 m ile 10-13 m arasında değişir. X – Işınları, bazı kanserle-
rin tedavisinde kullanılmakla birlikte, hastalık tesis cihazı olarak tıp ve dişçilik-
te daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Etki yeteneği yüksek olduğundan, insan
vücuduna ait iç ve dış organların filmleri alınarak, değişik hastalık ve sakatlıkla-
rın teşhisi yapılmaktadır. Canlı hücre ve dokulara zarar verdiğinden, kullanımı

sırasında dikkatli olunmalı ve aşırı dozda X – Işınına maruz kalmaktan sakınıl-
malıdır. Çok gerekli olmadıkça X – Işını filmi alınmamalıdır. Yukarıda belirtil-
diği gibi, bir yandan kanser tedavisinde kullanılırken, diğer taraftan uygun şart-
larda alınmaması durumunda iyileşmeye yüz tutmuş kanserlerin yeniden artma-
sına da neden olmaktadır.
3nm 0,3nm 0,03nm
Şekil 7.7.3. Elektromanyetik Spektrumda X – Işınları Bölgesi
7.7.4 Morötesi Işınlar

Morötesi ışınlar, görünür ışıktan daha kısa dalga boylu elektromanyetik
dalgalardır. Morötesi ışınların çok büyük bir kısmının kaynağı güneştir. Gü-
neşten gelen morötesi ışınların çoğu atmosferin üst tabakalarında(stratosfer)
soğrulur. Bu ışınlar, fotokimyasal, fotoelektrik ve floresans etkileri göster-
mektedir. Bu ışınlar hastane vb. yerlerdeki araç gereçlerin sterilizasyonunda
da kullanılırlar.
7.7.5 Optik Spektrum

Optik spektrum; yakın morötesi, yakın kızılötesi ve görünür bölgedendir.
Yakın morötesi ve yakın kızılötesi ışınlar göz ile görülememesine karşın, fotoğ-
raf filmleri ile belirlenebilir. Görünür bölge, insan gözünün algılayabildiği
elektromanyetik spektrum bölgesidir.
Işık, atomda bulunan uyarılmış haldeki elektronların temel seviyelere dön-
mesi sonucu yayınlanır. 4000 Å’dan 7000 Å’a kadar ulaşan dalga boyu, değişik
renkteki ışıkların oluşmasına neden olur. İnsan gözünün duyarlılığının maksi-
mum olduğu dalga boyu, 5600 Å civarında bulunan sarı-yeşil ışık bölgesinden-
dir.
7.7.6 Kızılötesi Işınlar

Kızılötesi ışınların dalga boyu 1mm’den 7.10-7 m’ye kadar değişir. Sıcak
cisimler tarafından yayınlanan bu ışınlar, çevrelerinde bulunan diğer cisimler
tarafından soğrulur. Bu ışınlara karşı duyarlı olan özel filmlerin çeşitli alanlarda
kullanımı yaygındır. Sis ve bulut tabakasını görünür ışıktan daha rahat geçtiği
için özel uçak ve uydulara yerleştirilen filmler aracılığı ile yeryüzünün değişik
yapılarına ait görüntüler alınabilir. Su, bitki örtüsü ve değişik madenlerin yayın-
ladığı değişik dalga boyundaki kızılötesi ışınlar, bu filmler üzerinde birbirinden
ayrılabilir. Özel teleskoplar aracılığı ile, kızılötesi ışınlar tarafından oluşturulan
görüntüler, görünür bölgeye çevrilebilir, fakat bu görüntüler ve filmler görünür
ışıkla alınan filmlerden farklıdır.
300 µ m 30 µ m 3µ m
uzak yakın
Şekil 7.7.4. Elektromanyetik Spektrumda İnfraruj Bölge
7.7.7 Radyo Dalgaları

Radyo dalgaları elektromanyetik spektrumda geniş bir alan kaplar. Bu dal-
gaların dalga boyları, birkaç mm’den 10 km’ye kadar değişir. Bu dalgalar, ilet-
kenler boyunca ivmelenen yükler tarafından oluşturulur. Her radyo istasyonu
için belli bir yayın frekansı vardır. Eğer radyo AM(Genlik modülasyonu) yayın
yapıyorsa, taşıyıcı frekans 500 Hz ile 600 kHz arasındadır. İstasyonun
FM(frekans modülasyonunda) yayın yapması durumunda taşıyıcı frekans 88 ile
108 MHz arasındadır. Radyo dalgaları; mikrodalgalar, TV ve FM, kısa dalga
AM ve uzun dalga olarak çeşitli bölgelere ayrılırlar.
Mikrodalgalar, radyo dalgalarının en kısa dalga boyuna sahip dalgaları olup
dalga boyları 1mm ile 30 cm arasında değişir. Bu dalgalar, değişik yapıdaki
elektronik cihazlar tarafından üretilebilir. Mikrodalga yiyeceklerin pişirilmesin-
de, uzun mesafeli telefon konuşmalarında ve radar sistemlerinde de kullanıl-
maktadır.
AM Radyo TV FM Radyo
300m 30m 3m 30cm

Şekil 7.7.5. Elektromanyetik Spektrumda Radyo Dalga Bölgesi
7.7.8 Güç Frekansları

Elektromanyetik spektrumun en uzun dalga boyuna sahip olan bölgesi, güç
frekansları bölgesidir. Bu dalgalar, elektrik jeneratörleri tarafında üretilir ve
dalga boyları 102 m ile 104 km arasında değişir. Hatlarda taşınan enerjinin dalga
boyu bu düzeylerdedir.
Örnek 7.7.1.
Bir dalga Şekil’de görüldüğü gibi pozitif x ekseni boyunca hareket etmek-
tedir. Bu dalganın Frekansı 15 Hz olduğuna göre dalganın genliğini, dalga bo-
yunu ve hızını bulunuz.
80cm
40cm
Çözüm:
Şekildeki dalganın çukur ve tepe noktaları arası uzaklık 40 cm’dir. Buna göre
dalganın genliği 20 cm olur. 80 cm’lik uzunluk 1,5 dalga boyuna karşılık gelir. Bir
tam dalga boyu ise 53,3 cm olarak bulunur. Dalganın frekansı 15 Hz ise;
v = λ. f
m
v = 0,53.15 , v = 7,95
s
7.8 Işığın Yansıması ve Kırılması
7.8.1 Temel Kavramlar

Işık dalgaları, elektromanyetiktir. Titreşen bir elektrik alan ile, ona dik ve
aynı fazda titreşen bir manyetik alandan ibarettir.
E
v
Şekil 7.8.1. x doğrultusunda yayılan bir dalga

x doğrultusunda yayılan bir dalganın elektrik alanı Şekil 7.8.1’de gösteril-
miştir. Titreşen E x doğrultusuna diktir. Titreşim doğrultusu yayılma doğrultu-
suna dik olduğundan, ışık dalgaları enine dalgalardır. Dolayısıyla ışık, bir yay
ya da su yüzeyi üzerindeki dalgalar gibi enine dalgalarla birçok ortak özelliklere
sahiptir. Işığın polarize olabilmesi enine dalga olduğunun bir delilidir.
7.8.2 Işığın Yansıması

Bir suya taş atıldığında, taşın suya değdiği noktadan dışa doğru dairesel
dalgalar hareket eder. Dalga cepheleri dairesel bir şekilde dışa doğru açılır. Şe-
kil 7.8.2’deki dairesel cephelerin hareket yönünü gösteren oklara ışın denir.
Işın Dalga Cephesi
Şekil 7.8.2. Işınlar dalga cephelerine diktirler, ve dalganın yayılma yönünü gösterirler.
Bir su dalgası, gelme ve yansıma açıları eşit olacak şekilde yansır. Işık
dalgalarıda su dalgaları gibi davranırlar. Buna göre ışınımın gelme açısı yansı-
ma açısına eşittir. Bu da Yansıma Kanunu olarak bilinir (Şekil 7.8.3).
vparalel vparalel
vdik vdik
v v
αi αr
Duvar
yansımadan önce yansımadan sonra

Şekil 7.8.3. Yansımadan önce, sonra ışın
Yansıma Kanununa göre αi = αr dir.
7.8.3 Işığın Kırılması

Bir ışık ışını havadan suya girdiğinde ışığın yolu bükülür. Işığın bir ortam-
dan başka bir ortama geçerken doğrultusundaki değişmeye kırılma denir (Şekil
7.8.4).
α1 α1
α2
Şekil 7.8.4 Işığın Kırılması
Işığın bir ortamdan başka bir ortama geçerken kırılması, farklı ortamlarda
farklı hızlarda gitmesindendir. Işığın boşluktaki hızı en büyüktür ve c ile
gösterilir. Ortamın ışığın hızını azaltmasını n kırılma indisi denilen nicelikle
karakterize ederiz.
ışığı𝒏 𝒃𝒐ş𝒍𝒖𝒌𝒕𝒂𝒌𝒊 𝒉ı𝒛ı 𝒄
n= =
ışığı𝒏 𝒐𝒓𝒕𝒂𝒎𝒅𝒂𝒌𝒊 𝒉ı𝒛ı 𝒗
Işık boşlukta en yüksek hıza sahip olduğundan kırılma indisi daima 1 e eşit
ya da daha büyüktür.
Ortam 1 Ortam 1
𝜃1 n2> n1 𝜃1
n2< n1
𝜃2
𝜃2
Ortam 2 Ortam 2
Işık, bir ortamdan başka bir ortamın sınırını geçerken kırılır. Gelme ve
kırılma açıları sınırın normaline göre ölçülür (Normal sınıra dik doğrudur).
Snell Kanununa göre;
𝑛1 𝑠𝑖𝑛𝜃1 = 𝑛2 𝑠𝑖𝑛𝜃2 şeklinde hesaplanır.
n2 > n1 ise, ışık demeti normale doğru bükülür; n2 < n1 ise, ışık normalden
uzaklaşacak şekilde bükülür. Eğer ışık demeti 𝜃=0 ise ışınlar yön değiştirmeden
ikinci ortama girerler.
Tablo 7.8.1. 589 nm dalga boyunda kırılma indisleri
Madde c/v=n Madde c/v=n

*
Hava 1.003 Kron Camı 1.52
Su 1.33 Sodyum Klor 1.53
Etanol 1.36 Polistren 1.59

Aseton 1.36 Karbon disülfid 1.63
Erimiş Kuvarz 1.46 Flint camı 1.66
Benzen 1.50 Metilen iyodit 1.74

Pleksiglass 1.51 Elmas 2.42
* Standart sıcaklık ve basınç

7.9 Mekanik Dalga ve Elektromanyetik Dalga Çalışma Soruları

1.
y(m) Bir ip boyunca oluşturulan dalgalar

0,02 şekilde görüldüğü gibidir. Bu dalgaların
hızları 160 m/s olduğuna göre dalga
1,4 x(m) boyu, genlik ve frekansını bulunuz.
P
-0,02
Şekil 7.9.1
2. Doğrusal bir dalga kaynağı 3 s’de 30 dalga üretiyor. 10 yarıklı bir

stroboskopla bakılarak, periyodik dalgalar duruyor göründüğünde, 4 dalga
tepesi arası uzaklık 9 cm olarak ölçülüyor. Dalgaların hızını ve
stroboskobun frekansını bulunuz.
3. Derinliği her yerde aynı olan dalga leğeninde, kaynaktan üretilen periyodik
dalgaların hızı v’dir. Başka bir değişiklik yapılmadan kaynağın frekansı ya-
rıya indirilirse, dalgaların yayılma hızı ne olur?
4.
y
x
20cm
Şekil 7.9.2
Enine periyodik dalgalar yayan bir dalga kaynağı 10 saniyede 20 tam titre-
şim yapmaktadır. Şekil 7.9.2’den yararlanarak dalgaların hızını bulunuz.
5. Bir dalga leğeninde oluşturulan, periyodik doğrusal dalgalara 6 yarıklı
stroboskopla bakılıyor. Stroboskobun dönme frekansı 2 s-1’e çıktığında dal-
galar duruyormuş gibi görülüyor. Dalgaların dalga boyu 2 cm olduğuna gö-
re yayılma hızı kaç cm/s’dir?
6. Dakikada 120 dalga oluşturan bir kaynaktan çıkan dalgaların 3. ve 8. dalga
tepeleri arası uzaklık 25 cm ise; dalgaların dalga boyunu ve dalgaların hızı-
nı bulunuz.
7. Periyodik dalgalarda art arda gelen 4 dalga tepesi arasındaki uzaklık 96

cm’dir. Buna göre dalgaların dalga boyu kaç cm’dir?
1
8. Bir dalga kaynağının ürettiği dalgaların frekansı 𝑠 −1 dir. Buna göre bir
3
dalganın oluşması için geçen süre kaç s’dir?
9. Bir dalga kaynağının ürettiği periyodik dalgaların art arda gelen bir tepe ile
bir çukur nokta arasındaki yatay uzaklık 5 cm’dir. Buna göre dalgaların
dalga boyu kaç cm’dir?
10. Boyu 5 m, kütlesi 500 g olan bir yay 40 N’luk bir kuvvet ile geriliyor.
Yayın birim boyunun kütlesi kaç kg/m’dir? Yayda oluşturulan atmanın hızı
kaç m/s’dir?
11. Birim boyunun kütlesi 0,2 kg/m olan bir yaya 20 N’luk bir kuvvet uygula-
nıyor. Yayda oluşan atmanın hızı kaç m/s’dir?
12.
y KL arası uzaklık 200 cm’dir. Şekildeki kayna-

ğın ürettiği periyodik dalgaların dalga boyu
kaç m’dir?
x
K L
200cm
Şekil 7.9.3
13. Frekansı 2 s-1 olan kaynak 2 dakikada kaç tane dalga üretir?
14. Bir dalga kaynağı ¼ s’de 3 tam dalga üretiyor. Dalgaların dalga boyu 5 cm
olduğuna göre, yayılma hızı kaç cm/s’dir?
15. Üzerinde 5 yarık bulunan bir stroboskop saniyede 2 devir yapmaktadır. Bu
stroboskopla dalga boyu 2 cm olan dalgalara bakıldığında, dalgaların duru-
yor olduğu görülmektedir. Buna göre ; stroboskobun frekansı, dalgaların
frekansı ve dalgaların yayılma hızını bulunuz.
Yararlanılan Kaynaklar
Berkeley Physics Course Volume 3, Çev, Nasuhoğlu R., Dalgalar, Bilim Yayınları
Ceran M., Öksüzoğlu H., İmamoğlu K., Kurdoğlu A., Fizik 3 M,. E. Basımevi,
İstanbul, 2000
Çengel Y.A., Michael A.B., Çev. Derbentli T, Mühendislik Yaklaşımıyla Termodi-
namik, Mc Graw Hill, 1996
F. J. Bueche, D. A. Jerde, Çev. Edit. K. Çolakoğlu, Fizik İlkeleri, Cilt 2, Palme
Yayıncılık, Ankara, 2000.
Halliday D., Resnick R., Çev. Yalçın C., Fiziğin Temelleri, Elektrik, Arkadaş Yayı-
nevi, Ankara 1990
Halliday D., Resnick R., Çev. Yalçın C., Fiziğin Temelleri, Mekanik ve Termodi-
namik, Savaş-Teori Yayınları, Ankara 1985
Karaarslan İ., Zengin F., Altuntaş A., Tütüncü A., Fizik 2 M. E. Basımevi, İstanbul,
Nasuhoğlu R., Çeviri, Modern Fizik, M.E.B. Yayınları, Ankara, 1960
P. M. Fishbane, S. Gasiorowicz, S. T. Thornton, Yayına Hazırlayan C. Yalçın, Te-
mel Fizik, Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2003.
Prof. Dr. Çolakoğlu K., Çeviri, Fen ve Mühendislik İçin Fizik, Palme Yayıncılık,
Ankara, 1995
Prof. Dr. Çolakoğlu K., Temel Fizik, Ankara, 1985
Prof. Dr. Domaniç F., Prof. Dr. Erdik E., Prof. Dr. Zengin M., Modern Üniversite
Fiziği, Mekanik, İstanbul
Prof. Dr. Ferdinand P. B., Prof. Dr. E. Russel J. Jp., Çev. Prof. Dr. Keskinel F.,
Doç. Dr. Özbek T., Mühendisler için Mekanik, Statik, İstanbul 1974
Prof. Dr. Zengin M., Fizik 2, Paşa Yayıncılık, Ankara
Y. A. Çengel, M. A. Boles, Mühendislik Yaklaşımıyla Termodinamik, Çev. T. Der-
bentli, Literatür Yayıncılık, İstanbul 1996.
İ. Sarı, K. Büyüktaş, S. Yılmaz, Teknolojinin Bilimsel İlkeleri Seçkin Yayıncılık,
Ankara 2009.
Kavramlar Dizini
Birim Vektör, 73
A Boyle – Mariotte Kanunu, 282
Açık Devre, 233 Boyle Kanunu, 281
Açık Hava Basıncı, 277 Boyuna Dalgalar, 292
Ağırlık, 129 Bölme, 47
Ağırlık Merkezi, 131
Akım Şiddeti, 239 C
Akımın Manyetik Etkisi, 256 Cebirsel Yöntem, 63
Akışkan Maddeler, 280 Charles ve Gay – Lussac Kanunu, 281
Akışkanların Basıncı, 279 Cosinüs Teoremi, 34
Akümülatör, 227 Coulomb Kanunu, 217
Alan Ölçü Birimi, 18 Coulomb Kuvvetleri, 217
Almaç, 234
Alternatif Akım Kaynakları, 228 Ç
Alternatör, 230 Çarpma, 47
Amper, 27 Çıkartma, 47
Ampermetre, 235
Anahtar, 235 D
Ani Hız, 153 Dakika, 20
Ani İvme, 159 Dalga Boyu, 294
Archimedes İlkesi, 284 Dalga Hareketi, 291
Atma, 293 Dalgalı Akım, 228
Atmosfer Basıncı, 278 Dalganın Hızı, 294
Aynı Yönlü Kuvvetlerin Bileşkesi, 85 Dalton Yasası, 282
Denge, 117
B Dengeleyici Kuvvet, 117
Bağıl Hız, 154 Denklemler, 48
Basınç, 56, 263 Derece Bölümlendirmesi, 20
Basınç Kuvveti, 271 Deşarj, 227
Basit Makine, 55 Dinamik, 55, 147
Belirli İntegral, 50 Dinamo, 227, 230
Belirsiz İntegral, 49 Direnç, 240
Beygir Gücü, 192 Doğru Akım Kaynakları, 225
Bileşik Hareketlerde Bağıl Hız, 156 Doldurulabilen Piller, 227
Bileşik Kaplar, 274 Dönme Dengesi, 117
Bileşke Kuvvet, 84 Düzgün Doğrusal Hareket, 150
Bir Bilinmeyenli Cebirsel Denklem, 36 Düzgün Manyetik Alan, 252
Bir Üretecin Gücü, 238
Birim Sistemleri, 15
E İ
Elektrik Akımı Şiddeti Temel Birimi, 27 İki Bilinmeyenli Denklemler, 37
Elektrik Jeneratörleri, 230 İki Kuvvetin Farkı, 89
Elektrik Santralleri, 228 İki Vektörün Farkı, 64
Elektriksel Alan, 220 İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler, 38
Elektriksel Güç, 247 İletken, 216, 234
Elektriksel Kuvvetler, 215 İletken Cisimler, 216
Elektromanyetik Dalgalar, 302 İş, 187
Elektromanyetik Spektrum, 303 İvme, 157
Elektronlar, 215
Elektrostatik, 215 J
Elemanter Yük, 55 Joule, 188
Enerji, 194
Enerjinin Korunumu, 204 K
Enine Dalga, 292 Kandela, 28
Etki-Tepki Kanunu, 172 Kapalı Devre, 233
Kararlı Akım, 225
F Kararsız Akım, 228
Fisyon, 230 Karat, 26
Fiziksel Büyüklükler, 15 Katıların Basıncı, 264
Kelvin, 27
G Kesirler, 48
Gamma Işınları, 305 Kesişen Kuvvetlerin Bileşkesi, 87
Grad Bölümlendirmesi, 20 Kesişen Kuvvetlerin Dengesi, 119
Güç, 192 Kısa Devre, 233
Güç Frekansları, 308 Kızılötesi Işınlar, 307
Güç Kaynağı, 224 Kinematik, 55, 147
Kinetik Denge, 117
H Kinetik Enerji, 201
Hacim Ölçü Birimi, 19 Kinetik Sürtünme Kuvveti, 178
Hacimsel Debi, 280 Kirchoff Kanunları, 238
Hareket, 147 Konum, 147
Hız, 149 Korozyon, 227
Hidroelektrik Santraller, 229 Kozmik Işınlar, 305
Hidrostatiğin Temel Prensibi, 267 Kuru Pil, 226
Hidrostatik Basınç, 267 Kuvvet, 55, 84
Hooke Kanunu, 197 Kuvvet Çifti, 106
Kütle, 129
I Kütle Temel Birimi ve Dönüşümleri, 25
Işık Şiddeti Temel Birimi, 28 Kütlesel Debi, 280
L
Lamba Devreleri, 249
Kavram Dizini 319
Lami Kuralı, 36 Özkütle, 130

Litre, 19
Litre Ölçü Birimi, 19 P
Paralel Kenar Kuralı, 60
M Paralel Kuvvetlerin Bileşkesi, 90
Madde, 55 Paralel Kuvvetlerin Dengesi, 119
Madde Miktarı Temel Birimi, 28 Parantezler, 47
Manometreler, 282 Pascal Prensibi, 273
Manyetik Akı, 253 Periyodik Dalga, 294
Manyetik Alan, 251 Periyodik Hareket, 291
Manyetik Alan Çizgileri, 251 Periyot, 294
Manyetik Geçirgenlik, 254 Pil, 225
Manyetik Kuvvet, 255 Pisagor Teoremi, 33
Manyetik Maddeler, 250 Potansiyel Enerji, 195
Manyetik Olmayan Maddeler, 250 Pozitif, 215
Manyetizma, 250 Pozitif Yüklü Atomlar, 216
Mekanik Dalga, 291
Mekanik Enerjisi, 194 R
Metrekare, 18 Radyo Dalgaları, 307, 309
Metreküp, 19 Reosta, 235
Metroloji, 15 Rijit Cisim, 55
Mol, 28 Rotor, 232
Moment, 104
Moment Kuralları, 105 S
Morötesi Işınlar, 306 Sabit İvmeli Hareket, 157
Saniye, 26
N Serbest Düşme, 168
Negatif, 215 Serbest Düşme Hareketi, 169
Negatif Yüklü Atomlar, 216 Serbest Elektronlar, 216
Newton’un 1. Hareket Kanunu, 170 Ses Dalgaları, 299
Newton’un 2. Hareket Kanunu, 170 Sigorta, 235
Nükleer Reaktör, 230 Sinüs Teoremi, 33
Skaler Büyüklük, 56
O Statiğin Prensipleri, 85
Ohm Kanunu, 242 Statik, 55, 147
Optik Spektrum, 306 Statik Denge, 117
Ortalama Hız, 152 Statik Sürtünme Kuvveti, 178
Ortalama İvme, 158 Stator, 232
Su Cendereleri, 275
Ö Sür’at, 149
Öteleme Dengesi, 117 Sürtünme Kanunları, 178
Özgül Ağırlık, 130 Sürtünme Katsayısı, 179
Özgül Hacim, 281 Sürtünme Kuvveti, 177
Sürtünme Kuvvetine Karşı Yapılan İş, 188 Vektör Gösterimi, 57

Vektörel Büyüklük, 56
Ş Vektörel Çarpım, 76
Şarj, 227 Vektörlerin Bileşkesi, 59
Vektörlerin Çarpılması, 74
T Vektörlerin Dik Bileşenlerine Ayrılması, 66
Termik Santraller, 229 Volta Pili, 225
Termodinamik Sıcaklık Temel Birimi, 27 Voltmetre, 235
Ton, 26
Toplama, 47 X
Topraklama, 217 X – Işınları, 305
Toriçelli Deneyi, 278
Transformatör, 258 Y
Trigonometrik Değerlerin Gösterilmesi, 31 Yalıtkan Cisimler, 216
Trigonometrik Eşitlikler, 50 Yarıiletkenler, 217
Türev, 48 Yayın Esneklik Potansiyel Enerjisi, 197
Yayın Esneklik Sabiti, 200
U Yerçekiminin Potansiyel Enerjisi, 195
U Borusu, 274 Yerdeğiştirme, 57, 148
Uç Uca Ekleme Kuralı, 61 Yerdeğiştirme Vektörü, 148
Uluslararası Birim Sistemi, 15 Yörünge, 147
Uzunluk Ölçü Birimi, 18 Yüksüz (Nötr) Atomlar, 216
Yüzey Dalgaları, 292
Ü Yüzme Koşulları, 285
Üç Boyutlu Koordinat Sistemleri, 71

Üçgen Kuralı, 60 Z
Üreteç, 224, 234 Zaman Temel Birimi, 26
Zıt Yönlü Kuvvetlerin Bileşkesi, 86
V Zıt Yönlü Paralel Kuvvetlerin Bileşkesi, 92
Vektör, 57
View publication stats

Fizik 8 Baskiismailsari

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fizik 8 Baskiismailsari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

Yüksekokullar için Fizik

Book · March 2019

Kenan Buyuktas Ismail Sarı

SEE PROFILE SEE PROFILE

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Fiziksel Büyüklükler ve Birim Sistemleri

200’ü Çözümlü 400 Örnek

SEÇKİN | Teknik 320 Sayfa, 16x23,5 cm.

© Seçkin Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş.

Seçkin Yayıncılık Sertifika No: 12416

1.1 Fiziksel Büyüklükler .................................................................................................................. 15

2.1 Temel Kavramlar ...................................................................................................................... 55

2.6.7 Kütle ve Ağırlık Kavramı Çalışma Soruları.............................................................................. 140

3.1 Temel Kavramlar .................................................................................................................... 145

4.1 İş ............................................................................................................................................ 185

4.1.1 Sürtünme Kuvvetine Karşı Yapılan İş ..................................................................................... 186

5.1 Temel Kavramlar .................................................................................................................... 213

5.5.14 Rotor ................................................................................................................................... 231

6.1 Basınç .................................................................................................................................... 263

6.5.1 Boyle – Mariotte Kanunu ...................................................................................................... 282

7.1 Giriş........................................................................................................................................ 291

1.1 Fiziksel Büyüklükler

1.2 Birim Sistemleri

Genel Konferansı, aşağıdaki tabloda belirtilen büyüklükleri temel büyüklük olarak

Tablo 1.2.1 SI’da Temel büyüklükler

Elektrik akımı amper A

Termodinamik sıcaklık kelvin K

Cismin çokluğu(miktar) mole mol

Aydınlatma şiddeti candela cd

Temel büyüklüklerin dışında kullanılan türetilmiş büyüklükler.

Tablo 1.2.2 SI’da Türetilmiş Büyüklükler

Gerilim Volt (V) V

Tablo 1.2.3 Temel ve Türetilmiş büyüklüklerin SI ve MKS’deki karşılıkları

MKS Birimleri SI Birimleri

Uzunluk Metre (m) Metre (m)

Zaman Saniye (sn) Saniye (sn)

Kuvvet Kilogram (kg) Newton (N = kg.m/s2)

Enerji Kg.m Joule (J = N.m)

Güç Kg.m/sn Watt (W = J/sn)

MKS (metrik) Birim Sistemi SI Birim Sistemi

1 N/mm2 = 10 Kg/cm2 N/mm2 ya da MPa (mega)

1 kN = 0.1 t = 100 kg kN (kilo Newton)

1 kN/m = 0.1 t/m = 100 kg/m kN/m

1 kN.m =10 t.cm =100 kgf.m kN.m

1 kN.cm = 0.1 t.cm = 1kg.m kN.cm

SI’da kullanılan temel büyüklükler, teknolojik uygulamalarda karşımıza

Tablo 1.2.4 Alt ve Üst Katlar

Çarpan önek Simge Çarpan önek Simge

109 giga G 10-12 piko P

106 mega M 10-15 femto f

103 kilo k 10-18 atto a

102 hekto h 10-21 zepto z

SI da uzunluk ölçüsü birimi olarak metre (m) kullanılırken, CGS de santi-

1.3 Ölçü Birimleri ve Dönüşümleri

1.3.1. Uzunluk Ölçü Birimi

Tablo 1.3.1 Uzunluk Ölçüsü Birimleri

Büyüklük Sembol Metre Karşılığı Açıklama

Megametre Mm 1 * 106 Metrenin milyon katı

Kilometre Km 1 * 103 Metrenin bin katı

Dekametre Dam 1 * 101 Metrenin on katı

Desimetre Dm 1 * 10-1 Metrenin onda biri

Milimetre Mm 1 * 10-3 Metrenin binde biri