METODY I TECHNIKI BADAŃ JAKOŚCIOWYCH

BADANIA FOKUSOWE
1. Forma – zogniskowany wywiad grupowy – długi (1,5 – 2h) wywiad luźno zogniskowany wokół
jednego tematu lub kilku podtematów, organizowany w niewielkich grupach (zazwyczaj 7-8
osób).
2. Cechy
a. zogniskowanie – moderator posiada jedynie luźny scenariusz badania. Obejmuje on
kwestie wymagane poruszenia, pytania, na które ma dać odpowiedzi badanie, czego
moderator chce dowiedzieć się od respondentów. W badaniu fokusowym nie stosuje się
sztywnego scenariusza, gotowych pytań ani sztywnych, oczekiwanych od respondentów
odpowiedzi. Jest on luźno zogniskowany wokół konkretnej/ych kwestii.
b. zrozumienie – wywiad ma na celu zrozumienie
poglądów/przekonań/doświadczeń/postaw/motywacji/ocen respondentów, opisowego,
jakościowego, dogłębnego wglądu w ich świat przeżywany odnośnie danej kwestii. Kluczowe
jest więc zadawanie pytań otwierających drogę do własnych interpretacji, opisów
przemyśleń, doświadczeń i skojarzeń dla respondentów, budowanie przyjemnej, luźnej, ale
angażującej, otwartej atmosfery, która zachęci uczestników do dzielenia się
doświadczeniami, przeżyciami, przemyśleniami, dającymi dokładny, wszechstronny, dogłębny
obraz tego, jak postrzegają i przeżywają daną kwestię.
c. grupa – badanie odbywa się w małych (ok. 7 osób, min 5, max. 12) grupach, dobieranych
na zasadzie podobieństw pod względem co najmniej jednej cechy/doświadczenia, o którym
zbieramy dane, a niekoniecznie pod względem jakichkolwiek innych cech (np. grupa
uchodźców z Ukrainy, w której będą kobiety, mężczyźni, os. pracujące, młode, starsze, z
dziećmi, bezdzietne, nieheteronormatywne itp., kiedy zbieramy dane o doświadczeniu
uchodźstwa). Z zasady więc grupy te nie są statystycznie reprezentatywne ilościowo –
badanie analizujemy i tworzymy więc wyłącznie pod kątem jakościowym.
d. kluczowa rola moderacji – moderator w badaniu decyduje o atmosferze, jego przebiegu,
zintensyfikowaniu uwagi na poszczególne zagadnienia, zadawanie pytań otwierających pole
do dalszej dyskusji, a więc dalszego, dokładniejszego pozyskania danych. Moderator więc
decyduje de facto o całym przebiegu spotkania i pozyskania z niego danych – musi być więc
otwarty, komunikatywny, dobrze przygotowany do swojej roli i pewny jej. Źle dobrany
moderator może znacząco obniżyć skuteczność pozyskiwania danych z badania. Ważne jest
również, aby moderator nie narzucał interpretacji, używania pojęć czy skojarzeń
respondentom. Zakłóca to odbiór przekonań respondentów będących ich własnymi.
e. silne uzależnienie od problemu badawczego – problem badawczy determinuje szereg
innych składników badania, m.in. liczbę grup fokusowych, zróżnicowanie w ich obrębie,
dobór osób do grup, ich liczba, lokalizacja, a nawet przygotowanie pokojów fokusowych etc.
Dlatego wiele czynności w obrębie badania fokusowego jest silnie zmiennych i nie można
posługiwać się jedną określoną wartością do usystematyzowania/zrutynizowania ich.
3. Przygotowanie wywiadu
4. Możliwości, które daje wywiad
a. stymulacja grupy – dzięki konwersacji w większym gronie, respondenci odpowiadają nie
tylko na pytania badacza, ale także wypowiadają się na temat stwierdzeń innych badanych,
uzupełniają wypowiedzi, wzbogacają wątki o swoje przekonania, doświadczenia i skojarzenia,
które w innym wypadku mogłyby zostać zapomniane, przemilczane, lub ledwo poruszone.
Grupowa stymulacja pozwala więc na dogłębniejsze, pełniejsze poznanie i zrozumienie
 odpowiedzi na pytania generowane przez problem badawczy.
b. otwarcie – przy właściwej moderacji i doborze respondentów doświadczenie wywiadu w
grupie może być otwierające na własne opinie i myśli innych. Grupa dzieląca podobne
doświadczenia może pomóc je zrozumieć, zaakceptować, zgłębić, nawet jeśli jest to dla
respondenta trudne lub niekomfortowe. Rolą grupy jest więc walidacja, brak poczucia
obcości czy wyalienowania.
c. niezwerbalizowane treści – poznanie skojarzeń, metafor, odczuć lub argumentów, po
które sięgają respondenci w obszarze tematycznym badania pozwala badaczowi dotrzeć do
treści, które n co dzień pozostają niezwerbalizowane w umyśle badanego, nad których
werbalizacją nie zastanawiał się, lub z którymi jest konfrontowany dopiero w trakcie badania.

d. obserwacja procesów – dzięki toczącym się w grupie dyskusjach można zaobserwować w

warunkach laboratoryjnych proces kształtowania się opinii, motywacje do pewnych działań i
podstawa ich oceny, a także które argumenty najsilniej oddziałują na poszczególne osoby lub
całą grupę. Które argumenty przekonują? Które są wątpliwe? Które są najchętniej
wykorzystywane? Sama dyskusja pozwala też ocenić, jak istotny dla badanych jest dany
problem i ile emocji (a także jakie!) wywołuje.
5. Ograniczenia wywiadu fokusowego
a. dominacja/nieśmiałość – grupa łatwo może dojść do stanu, w którym dominująca będzie
jedna osoba lub temat, poszczególne tematy będą przemilczane, a niektóre osoby wycofają
się. Dlatego kluczowa jest właściwa moderacja, dobre przygotowanie i przeprowadzenie
selekcji respondentów.
b. opinie uformowane w grupie – grupa może przyczynić się do zmiany nastawienia/opinii
lub przekonania do poszczególnych argumentów, zamiast po prostu je wyrazić, przyznać się
do braku opinii lub jej odmienności. Kluczowa jest tu nie tylko moderacja i odpowiedni dobór
respondentów, ale także zapewnienie osób biorących udział w badaniu, że mają prawo do
braku lub odmienności opinii. Można także zadać im „zadania domowe” – poprosić o
wykonanie pewnych czynności, np. zapisanie odpowiedzi na dane pytanie na kartce, przed
spotkaniem z grupą, aby mieć pewność, że dynamika grupy nie wpłynęła znacząco na dane
zebrane z badania.
c. przemilczenie – jeśli dana kwestia jest uznawana za nieistotną lub oczywistą, może zostać
przemilczana lub bardzo rzadko, a więc i mało dogłębnie, opisywana i omawiana przez
respondentów. Początkowa niechęć, jeśli dotyczyć będzie całej grupy, może być trudna lub
nawet niemożliwa do przełamania przez moderatora, jeśli przemilczenie jest wynikiem
świadomej niechęci do podejmowania tematu w przypadku podkwestii wstydliwych,
delikatnych, będących obiektem silnego strachu, wstydu, żalu, smutku, poczucia winy,
głęboko intymnych. Wiele zależy od sposobu przeprowadzenia badania, moderacji oraz
charakteru wybranych do badania osób.
d. klarowanie w grupie – jeśli celem (lub jednym z celów badania) jest rozpoznanie, w jaki
sposób dana kwestia jest interpretowana lub rozumiana, przekonująca interpretacja
zagadnienia nawet przez jedną osobę może zostać przyjęta i zaakceptowana przez członków
badania, mimo iż w przypadku indywidualnych odpowiedzi, nieeksponowanych na
odpowiedzi innych osób, otrzymalibyśmy znacznie bardziej zróżnicowane wyniki.
6. Zastosowanie
a. osobne badanie jakościowe
i. szczególnie przydatne, kiedy dysponujemy grupami fokusowymi różniącymi się znacznie lub
bardzo znacznie od osób tworzących i/lub przeprowadzających badanie, dysponującą różną
znajomością pojęć, aparatem poznawczym, pojęciowym;
 ii. Przydaje się również, gdy zachodzi potrzeba poznania i zrozumienia zjawisk, które
respondenci niekoniecznie potrafią zwerbalizować lub nad którymi nie zastanawiali się
wcześniej, więc nie mają ugruntowanej opinii na dany temat, np. procesy decyzyjne,
skojarzeniowe, procesy tworzenia się ocen, opinii, motywacje, cele, ukryte funkcje, narzędzia
poznawcze, rozumienie i poznawanie konceptów i zjawisk, etc. Przy konfrontacji z myślami
lub pytaniami, z jakimi respondenci nie zetknęli się przed badaniem, moderator i
obserwatorzy mają szansę zobaczyć proces poznawania danych konceptów i tworzenia się
opinii na własne oczy. Przy okazji mogą usłyszeć, jakie dane zjawisko budzi w respondentach
skojarzenia i jakie przeżycia z nim związane mają za sobą, a więc na jakich podstawach
budują swoje opinie.
b. eksploracja na rzecz innego badania, pozwalająca np. stworzyć odpowiednie narzędzia
do przeprowadzenia badania ilościowego
c. pogłębienie tematu w podgrupach wyróżniających się na tle innych respondentów w
innym, np. ilościowym badaniu.
7. Rodzaje metody
a. brief group – wywiad ograniczony czasowo, nierzadko do pół godziny. Ze względu na
problem w uzyskaniu atmosfery pozwalającej na szczerość i otwarcie w tak krótkim czasie,
oraz znaczne ograniczenie czasu wypowiedzi przypadającego na jedną osobę, jest rzadko
stosowany.
b. extended group – wywiad przedłużony, który w skrajnych przypadkach może trwać dłużej
niż 4-5 godzin. Jest problematyczny do zorganizowania – należy gościom zapewnić regularne
przerwy, posiłek, stosować techniki moderacyjne umiejętnie, aby dać uczestnikom czas na
ochłonięcie i przedyskutowanie lżejszych kwestii. Również kwestie techniczne, jak wynajem
studia fokusowego, dobór uczestników czy zapewnienie wynagrodzenia może nastręczyć
trudności. Jeśli temat jest jednak istotny społecznie, wywołuje dużo emocji i dyskusji, próba
zamknięcia go w 1,5 godziny może być nieefektywna i pozbawiająca badacza dostępu do
istotnych wątków, danych, dyskusji.
c. minigrupa (mini FGI) – zogniskowany wywiad grupowy w grupie do 4 – 5 osób. Jest
stosowany zazwyczaj ze względu na specyfikę grupy - np. dzieci w wieku wczesnoszkolnym,
specjaliści z danej dziedziny, ale również ze względów grupowych. Grupa taka może wykazać
mniej zachodzących procesów grupowych, ale nie jest ich całkowicie pozbawiona; w wielu
wypadkach również efektywniej pracuje z moderatorem.
d. powiększona grupa – grupa fokusowa większa niż 12 osób. Ze względu na niezwykłą
problematyczność w moderowaniu takich grup, zazwyczaj stosuje się podział – występuje
dwóch moderatorów, a grupy pracują ze sobą razem na początku, przy introdukcji, oraz na
końcu – przy podsumowaniu efektów badania, myśli, wniosków, aby obie grupy mogły
skonfrontować ze sobą przebieg badania. W trakcie reszty wywiadu grupy pracują oddzielnie,
każda mająca jednego moderatora, w osobnych pomieszczeniach. Wymaga to obecności
dwóch studiów fokusowych, ale może okazać się pomocne.
e. affinity group – grupa składająca się z osób znających się wcześniej, np. członków rodziny,
znajomych, współpracowników. W takiej grupie zazwyczaj otwarcie się jest łatwiejsze,
bariery komunikacyjne pomiędzy uczestnikami są znacznie mniejsze. O zastosowaniu takiego
rodzaju próby decyduje zazwyczaj jej kontekst – np. rodzina pozwoli na zbadanie relacji
rodzinnych, etc. Ogranicza to jednak pole manewru moderatora w regulowaniu dynamiki
grupy – dominujące jednostki nie przestają być dominujące w studio, etc. Badacz musi więc
pamiętać, że dane zebrane z takiego rodzaju wywiadu będą obrazowały przede wszystkim
dynamikę danej grupy i relacje wewnątrz niej, a nie indywidualne opinie każdego uczestnika.
Należy również pamiętać, że częściowa anonimowość uczestników badania pozwala często
na otworzenie się do obcej osoby, przełamanie codziennego wizerunku i tematów
codziennych rozmów, zgłębiając je bardziej niż na co dzień.
f. grupy konliktowe (clash groups) – dobranie respondentów do grupy po połowie z osób
reprezentujących dwa przeciwstawne stanowiska.
g. sequential recycling