Monosacharydy, cukry proste – węglowodany nieulegające hydrolizie na mniejsze

podjednostki pod wpływem rozcieńczonych kwasów[1]. Cząsteczka zawiera umownie co

najmniej 3 atomy węgla. W rodzinie tych związków wyróżnia się tzw. monosacharydy
macierzyste, czyli polihydroksyaldehydy o wzorze ogólnym H–[CHOH] n–CHO (aldozy)
lub polihydroksyketony o wzorze H–[CHOH]m–CO–[CHOH]n–H (ketozy)[2]. Spełniają one
zasadniczy wzór sumaryczny węglowodanów Cn(H2O)n. Ogólny termin „monosacharydy”
należy traktować jako przeciwstawny do oligo- i polisacharydów, to znaczy jako
określający pojedynczą jednostkę bez wiązań glikozydowych z innymi takimi samymi
lub podobnymi jednostkami. Obejmuje on nie tylko aldozy i ketozy, lecz także
pochodne tych związków[2], które nie spełniają powyższych wzorów
stechiometrycznych, jak na przykład:

deoksycukry powstające przez zastąpienie jednej lub więcej grup hydroksylowych

atomem wodoru. Są one najprostszymi pochodnymi monosacharydów macierzystych.
aminocukry powstające przez zastąpienie grupy hydroksylowej (w biochemii zwykle
atomu C2) grupą aminową –NH2.
estry powstające przez zastąpienie atomu wodoru grupy hydroksylowej resztą kwasu,
przy czym w zasadzie każda grupa hydroksylowa może brać udział w tworzeniu wiązania
estrowego. W przyrodzie najczęściej występują estry z kwasem ortofosforowym, który
zazwyczaj łączy się tylko z grupami hydroksylowymi pierwszego lub ostatniego atomu
węgla cząsteczki monosacharydu macierzystego. Obok fosforanów monosacharydów
znaczenie biologiczne mają również estry z kwasem siarkowym[3].
Monosacharydy macierzyste są rozpuszczalne w wodzie, mogą tworzyć kryształy, są
substancjami bezwonnymi, bezbarwnymi, na ogół charakteryzują się słodkim smakiem,
chociaż na przykład β-D-mannoza jest słodko-gorzka. Mogą występować w postaci
pierścieniowej, jeśli mają co najmniej 4 atomy węgla w cząsteczce.

Wszystkie monosacharydy można podzielić ze względu na liczbę atomów węgla:

3 – triozy
4 – tetrozy
5 – pentozy
6 – heksozy
7 – heptozy
8 – oktozy[4][5]
9 – nonozy
10 – dekozy
11 – undekozy
12 – dodekozy[6]
a także ze względu na rodzaj grupy karbonylowej:

ketozy (zawierają grupę ketonową C=O)

aldozy (zawierają grupę aldehydową -CHO).
Monosacharydami są, między innymi, pięciowęglowa ryboza i deoksyryboza oraz
sześciowęglowa glukoza, fruktoza, mannoza i galaktoza.

Cukry proste stanowią monomery, z których zbudowane są disacharydy (dwucukry),

oligosacharydy i polisacharydy (wielocukry). Przykładowe disacharydy to:

maltoza (glukoza + glukoza)

sacharoza (glukoza + fruktoza)
laktoza (glukoza + galaktoza).