فصلنامۀ مالکیّت و بازار شمارۀ دوم

‫ّ‬
‫مالکیت و بازار‬ ‫فصلنامه‬

‫مدیر مسئول‪ :‬علی پاشا علیرضایی‬
‫سردبیر‪ :‬سهیل مختاری‬
‫)‪Iranian Institute For Ownership and Market(IIFOM‬‬
‫تحریریه‪:‬‬
‫فرشید حسن زاده(فلسفه سیاسی)‬
‫محمد سرافراز(اندیشه اقتصادی)‬
‫شاهو صالح(تاریخ)‬
‫رضا زارع‌پور(هنر و ادبیات)‬
‫همکاران این شماره‪:‬‬

‫محمود اوالد‬
‫محمد ایمانی‬
‫سلیمان عبدی‬
‫فرزین رحیمی زنوز‬
‫مهران خسرو‌زاده‬
‫حسن افتخاری‬
‫جعفر ساعی‌نیا‬ ‫پاسکال‬
‫مانی بشرزاد‬
‫ناصر الیاسی‬
‫آرمان زنده‌روح‬
‫احمد آریایی‬
‫هادی ستوده‬
‫پریا طاهایی‬
‫صحافی و چاپ‪ :‬شهریار صحاف‬
‫فروش و پذیرش آگهی‪093۵ ۴۱۹ ۱۵۵۵ :‬‬
‫‪WWW.IIFOM.COM‬‬
‫‪Contact@iifom.com‬‬
‫‪iifom.co‬‬
‫‪IIFOM‬‬
‫‪iifom_co‬‬
‫‪t.me/IIFOM_CO‬‬
‫سردبیر‬ ‫سرآغاز‬ ‫‪3‬‬ ‫صاحبقران‬ ‫فصل فلسفه سیاسی‬
‫اطلس‬ ‫فصل تاریخ‬

‫‪ ۱۵‬قانون بر دولت تقدم دارد‬
‫فریتس ِکرن ‪ /‬جالل پیکانی‬
‫‪ 50‬اقتصاد توسعه؛ راه میانه سوسیالیسم‬

‫‪ 175‬توسعه؛ رمز مصادره‬ ‫سلیمان عبدی‬
‫ناصر الیاسی‬ ‫الهیات‬
‫تجدد‪ ،‬دو ّ‬
‫‪ 60‬دو انقالب‪ ،‬دو ّ‬
‫ّ‬
‫‪ 183‬حمایت‌گرایی دولت هند و فاجعه بوپال‬
‫شری راوی و شری شامانث‪ /‬شاهو صالح‬ ‫‪ 80‬راه بندگی‬
‫‪ 192‬نابودی ولگا‬ ‫فردریش فون هایک‬
‫اولگا دوبرویدوا‪/‬شاهو صالح‬
‫کااتالکسی‬
‫‪ 204‬آلمان و صنعتی شدن‬
‫شیال اوگووی‬
‫فصل اندیشه اقتصادی‬
‫‪ 234‬بهار؛ گذر از مشروطه به استبداد‬

‫‪ 85‬اقتصاد سیاسی معجزۀ آسیایی‬
‫یانگ بک چوی‪ /‬افتخاری و سرافراز‬
‫‪ 110‬اروپا چگونه ثروتمند شد؟‬
‫بوطیقا‬
‫رالف رایکو ‪ /‬جعفر ساعی‌نیا‬
‫فصل هنر و ادبیات‬
‫‪ 124‬توسعه‌زدگی‬
‫‪ 241‬زوال هنر در شوروی‬ ‫‪ 128‬بررسی اجمالی نظریات توسعه‬

‫رضا زارع‌پور‬ ‫محمود اوالد‬
‫‪ 260‬س ّنت زیبایی‌شناسی آلمانی‬ ‫‪ 136‬صدسال بی‌راهه‬

‫آرمان زنده‌روح‬ ‫مهران خسروزاده‬
‫‪ 268‬آفرینش و نُه قلمرو جهان نورس‬ ‫‪ 148‬نظریة توسعة تکاملی‬

‫پریا طاهایی‬ ‫گفتگو با دکتر محمدقلی یوسفی‬
‫‪ 274‬بقای نمادین مرشد و مارگاریتا‬ ‫‪ 164‬مداخله‌گرایی‬

‫امیلی زارویچ ‪/‬هادی ستوده‬ ‫لودویگ فون میزس‪ /‬مانی بشرزاد‬
‫سرآغاز‬
‫سردبیر‬
‫سعدی‬
‫مرا به خیر تو امید نیست‪ ،‬شر مرسان‬ ‫امیدوار بود آدمى به خیر کسان‬
‫در شــماره نخســت بــه مفهــوم بســیار مه ـ ِم «پــول» پرداختیــم و ســعی کردیــم بــا ارائــه‬
‫اســتدالل‌های روشــن و شــواهد تاریخــی‪ ،‬پــول فیــات و همچنیــن حاکمیــت بانکــداری‬
‫ذخیــره کســری را بــه چالــش بکشــیم‪ .‬پــس از انتشــار شــماره بهــار فصلنامــه از‬
‫بازخوردهــای مثبــت مخاطبــان گرامــی شــگفت‌زده‪ ،‬و بــه ادامــه ایــن مســیر امیدوار شــدیم‪.‬‬
‫لــذا داســتان جلــد شــماره دوم را بــه مفهــوم توســعه اختصــاص دادیــم کــه همچــون انتشــار‬
‫پــول بی‌پشــتوانه مبتــا بــه جامعــه اســت‪ .‬توســعه در جهــان ســوم تبدیــل بــه آرمانــی شــده‬
‫کــه دولــت را در ایــن ممالــک مبســوط‌الید نمــوده و پیامدهــای منفــی جبران‌ناپذیــری در‬
‫پــی داشــته اســت‪ .‬در ایــن متــن مختصــراً بــه ســراب توســعه در ایــران خواهــم پرداخــت؛‬
‫کشــوری کــه دائمـ ًا در حــال انقــاب اســت و در فــراق توســعه می‌ســوزد‪ .‬توســعه‌ای کــه‬
‫آن را تنهــا بــا جلــوداری دولــت می‌خواهــد نــه بــا بســط نهادهــا و قواعــد ثابــت و آزادی‬
‫ـوس توســعه بــا‬‫اقتصــادی فراگیــر‪ .‬تاریــخ معاصــر ایــران نشــان می‌دهــد کــه انتهــای هـ ِ‬
‫سـ ِ‬
‫ـیادت دولــت نــه بــاغ عــدن بلکــه کویــر نمــک بــوده اســت‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫سراب توسعه‬
‫نفــت کــه منبــع اصلــی تأمیــن مالــی مخــارج دولــت ایــران اســت و به‌طــور انحصــاری‬
‫بــه خزانــه می‌ریــزد در حــال تمــام شــدن اســت امــا ایــران نــه تنهــا بــه کشــوری صنعتــی‬
‫بــدل نشــده بلکــه عمـ ًا از ایــن چشـم‌انداز‪-‬واقعی یــا خیالــی‪ -‬فاصلـه‌ای بســیار دارد‪ .‬ایــن‬
‫مهــم‪ ،‬آشــکارا نشــان می‌دهــد کــه آرمان توســعه بــا وجــود حمایــت مطلــق دولتــی‪ ،‬و ایض ًا‬
‫خــرج میلیاردهــا دالر درآمــد ارزی و تخریــب غیرقابــل جبــران محیط‌زیســت‪ ،‬شکســت‬
‫خــورده اســت‪ .‬در یــک کالم یعنــی شکســت عریــان دولــت‪ ،‬امــا چــرا کســی بــه ایــن‬
‫شکســت بــزرگ اهمیــت نمی‌دهــد؟ الگــوی توســعه ایــران هیچــگاه تکاملــی و خودجــوش‬
‫نبــوده و اغلــب ارتباطــی بــا مــردم و حتــی اقلیــم و امکانــات واقعــی کشــور نداشــته بلکــه‬
‫عموم ـ ًا از بــاال مهندســی و تحمیــل شــده اســت‪ .‬همیشــه یــک دانــای کل بــه نــام دولــت‬
‫بــوده کــه تعییــن کــرده منابــع موجــود چگونــه ســرمایه‌گذاری و توزیــع شــود و یــا چــه‬
‫کســانی در جامعــه صعــود یــا ســقوط کننــد و در ایــن مســیر تحمیلــی‪ ،‬تمــام موانــع را‬
‫بــا انحصــار زور و پــول از ســر راه خــود برداشــته اســت‪ .‬تأثیــرات منفــی ایــن مشــی‬
‫مداخله‌جویانــه کــه می‌تــوان آنــرا توصی ـه‌ای آکادمیــک دانســت‪ ،‬بــه روشــنی بــر آثــار‬
‫مثبــت آن غلبــه دارد‪ .‬خشــک شــدن دریاچــة ارومیــه‪ ،‬بحــران آب در مرکــز کشــور و وضع‬
‫پرتنــش خوزســتان تنهــا نــوک کــوه یخــی اســت کــه بخــش بــزرگ آن از نظرهــا پنهــان‬
‫مانــده‪ .‬حتــی انقــاب بهمــن ‪ 1357‬را می‌تــوان یکــی از نتایــج آشــکار ایــن مداخــات‬
‫توســعه‌گرایانه دانســت‪.‬‬
‫تجدد آرام‬
‫اســطوره توســعه می‌توانــد بــرای جهــان ســوم خودویرانگــر باشــد‪ .‬از طرفــی هــم‬
‫نمی‌توانــد دفعت ـ ًا رخ دهــد و بایــد ســیر تکاملــی خــود را طــی کنــد‪ .‬اگــر عــده‌ای بــرای‬
‫ظهــور آن عجلــه دارنــد بایــد عواقــب هولناکــش را هــم بپذیرنــد‪ .‬نســل اول روشــنفکران‬
‫ایرانــی کــه سوسیالیســت‌هایی ملی‌گــرا بودنــد‪ ،‬از همیــن ســنخ‌اند‪ .‬آن‌هــا کــه بــاد‬
‫تحــوالت غــرب از ســوی قفقــاز بــه دماغ‌شــان خــورده بــود‪ ،‬در ابتــدا شــروع بــه انــکار‬
‫همــه چیــز‌کردنــد به‌طوری‌کــه دم از تغییــرات انقالبــی و یــک شــبه در جامعــة ایــران‬
‫می‌زدنــد‪ .‬یکــی از آن‌هــا کــه اهــل کرمــان و متأثــر از آخونــدوف‪ 1‬بــود‪ ،‬میــرزا آقاخــان‪،‬‬
‫مریــد جمال‌الدیــن افغانــی اســت‪ .‬فریــدون آدمیــت او را پیشــرو فکــر سوسیالیســم در‬
‫ایــران نامیــده به‌طوری‌کــه «شــبهه‌ای نداشــت کــه در اجتمــاع اولیــة بشــری اصــل برابــری‬
‫‪ -۱‬فتحعلی آخوندزاده‬
‫‪IIFOM 4‬‬
‫ـرب سوسیالیســم‪ ،‬اقتصــادآزاد را‬ ‫حاکــم بــوده و مالک ّیــت در میــان نبــود‪...‬در جهــت مشـ ِ‬
‫نفــی می‌کنــد از آنکــه جامعــه را بــه دو طبقــة اغنیــا و فقــرا مبــدل می‌ســازد‪ ،‬و ســبب‬
‫اختــاف و عــدم مســاوات می‌شــود‪ .‬بــه همیــن ســبب معتقــد بــه مداخلــة دولــت در تنظیــم‬
‫دســتگاه تولیــدی و تعدیــل ثــروت اســت!» بی‌دلیــل نیســت کــه کرمانــی در تــرور شــاه‬
‫دخیــل بــوده و در اســامبول از حلقــه یــاران افغانــی بــه شــمار می‌رفتــه اســت‪ .‬بــا وجــود‬
‫نــگاه انقالبــی روشــنفکران‪ ،‬پادشــاه ایــران از اهمیــت تجــارت بــرای رونــق اقتصــاد مطلــع‬
‫بــود و بعضــ ًا از اجحــاف حــکام نســبت بــه تجــار نگــران‪ .‬در دســتخط ذیقعــده ‪۱۳۰۱‬‬
‫خطــاب بــه صدراعظــم وقــت می‌نویســد‪« :‬جنــاب صدراعظــم؛ حــکام را چه[حــق] مداخلــه‬
‫کــردن بــه کار تجــار؟ البتــه بــه همــه حــکام حس ـب‌االمر تلگــراف مجــددی بکننــد کــه‬
‫ابــداً مداخلــه بــه کار تجــار نکننــد و اســم تجــار را نیاورنــد‪ ،‬و ابــداً شــخصی را از جانــب‬
‫خودشــان رئیــس تجــار قــرار ندهنــد‪ ،‬و بــه مجلــس تجــار کمــال تقویــت و حرمــت را‬
‫بکننــد‪ ،‬و ابــداً تحکمــی و مداخلــه‌ای بــه کار تجــار نکننــد‪ ».‬ناصرالدین‌شــاه بــا وجــود‬
‫اینکــه ســه مرتبــه بــه فرنــگ ســفر کــرده و از تحــوالت کم‌نظیــر آن آگاه بــود امــا بــه‬
‫«تجــدد آرام» بــاور داشــت و در عهــد ســلطنت طوالنــی خــود آن را دنبــال می‌کــرد‪ .‬از‬
‫طرفــی وقتــی روشــنفکران در فکــر الغــای مالک ّیــت خصوصــی بودنــد‪ ،‬در فرمــان رمضــان‬
‫‪ 1305‬هجــری‪ ،‬شــخص ًا امنیــت جــان و مــال و اختیــار افــراد در بـه‌کار انداختــن ســرمایة‬
‫خویــش را تضمیــن و اعــان رســمی می‌کنــد‪« :‬عمــوم رعایــای مــا نســبت بــه جــان و‬
‫مــال خــود مختــار هســتند کــه بــدون تــرس و واهمــه هــر قســم تصرفــی در امــوال خــود‬
‫بخواهنــد بنماینــد‪ ،‬و بــه هــر کاری از اجتمــا ِع پــول و انعقــاد کمپانی‌هــا از بــرای ســاختن‬
‫کارخانه‌هــا و راه‌هــا‪ ،‬و بــه هــر رشــته‌ای از رشــته‌های تمــدن و تمکــن اقــدام نماینــد‪،‬‬
‫اســباب رضــای خاطــر و خشــنودی ماســت و حفــظ آن بــر عهــدة ماســت‪».‬‬
‫بــاری موجــب تأســف اســت کــه نخســتین کتــاب ترجمــه شــده اقتصــاد مــدرن در ایــران‬
‫اثــر دو سیســموندی‪ ،‬اندیشــمند سوسیالیســت و مخالــف اقتصــادآزاد بــوده کــه بــا نــام‬
‫«اکونومــی پولیتیــک» توســط ریشــارخان فرانســوی ترجمــه‪ ،‬و بــه زیــور طبــع آرأســته‬
‫گردیــد‪ .‬ایــده مرکــزی کتــاب مذکــور ضــرورت مداخلــة دولــت بــرای تنظیــم اقتصــاد‬
‫اســت‪ .‬در عهــد مظفــری نیــز ملــک المورخیــن ســپهر‪ ،‬در رســاله‌ای روشــنفکرانه «اصــل‬
‫عشــریه» را نیکوتریــن قواعــد می‌دانــد و «تعییــن نرخ‌نامــه اجنــاس را در صالحیــت و بلکــه‬
‫تکلیــف دولــت می‌دانــد تــا مــردم!» ســپس می‌نویســد‪« :‬امــر نرخ‌گــذاری در دارالخالفــه‬
‫قریــب چهــل ســالی اســت مغشــوش گردیده‪...‬مأمــوران حــق دارنــد گران‌فروشــان را نیــز‬
‫بــه مجــازات برســند چــرا بایــد پنیــر را یــک مــن دوازده هــزار‪ ،‬و هیــزم را خــرواری پنــج‬
‫‪5‬‬
‫تومــان بفروشــند؟‪..‬در اجــرت عملــه و بنــا هــم بایــد قــرار ثابتــی داد!» رونــد آشــنایی‬
‫روشــنفکران بــا تفکــرات جدیــد نشــان می‌دهــد کــه آن‌هــا منتقــد عــدم مداخلــة دولــت در‬
‫اقتصــاد کشــورند‪ .‬ایــن خــط بــا تأســیس حــزب اجتماعیــون عامیــون در عهــد مشــروطه به‬
‫نظــر غالــب در اقتصــاد ایــران بــدل می‌شــود‪.‬‬
‫پــس از صــدور فرمــان مشــروطیت‪ ،‬اقل ّیــت اجتماعیــون عامیــون‪ ،‬عنــان مجلــس اول را‬
‫در دســت گرفتــه و متأثــر از احــزاب چپ‌گــرای قفقــاز‪ ،‬پــای سوسیالیســم و مهندســی‬
‫اجتماعــی را بــه ایــران بــاز می‌کننــد‪ .‬در ابتــدا امین‌الســلطان تــرور می‌شــود و در ادامــه‬
‫نوبــت بــه شــاه می‌رســد‪ .‬در نهایــت و پــس از عــزل محمدعلی‌شــاه‪ ،‬مملکــت بــه هــرج و‬
‫مــرج کشــیده شــده‪ ،‬و ایــات و خوانیــن در ســرحدات و ایــاالت مختلــف‪ ،‬از پایتخت‪-‬کــه‬
‫بــه دســت فاتحــان افتــاده و تــاج و تخــت را از شــاه ســتانده بودنــد‪ -‬ناامیــد گشــته و خــود‬
‫را در یــک لــوالی تاریخــی می‌یابنــد‪ .‬ایــات کــه در قــرون متمــادی از اتبــاع شــاه ایــران‪،‬‬
‫و پاســدار ممالــک محروســه بودنــد در زیــر مصوبــات خلق‌الســاعة مجلــس کــه میــل بــه‬
‫تمرکزگرایــی حداکثــری و از بیــن بــردن امتیــازات مرســوم والیــات را داشــت‪ ،‬مقاومــت‬
‫می‌کننــد امــا پیامدهــای مشــروطه و ســپس جنــگ جهانــی اول عم ـ ًا نظــم ایــران را بــر‬
‫هــم می‌زنــد‪ ،‬تــوازن قــوا را از بیــن می‌بــرد و ســنن کهــن حکوم ـت‌داری زیــر مصوبــات‬
‫بــزک شــده‌ای رو بــه افــول می‌گــذارد‪ .‬قشــون فاتحــان‪ ،‬بــه نــام مشــروطه شــروع بــه‬
‫چپــاول می‌کننــد و اصولــی را بنیــان می‌نهنــد کــه در نهایــت در پهلــوی اول بــه کمــال‬
‫می‌رســد‪ .‬ســلطه مطلــق دولــت در اقتصــاد تنهــا یکــی از آن اصــول اســت‪ .‬بــه ایــن معنــا‬
‫کــه اگــر ایــران می‌خواهــد بــه قافلــة تمــدن برســد‪ ،‬ســاربان آن تنهــا می‌بایســت دولــت‬
‫‌باشــد و بــس‪.‬‬
‫داور؛ معمار توسعه‬

‫قــرن ســیزدهم خورشــیدی کــه تمــام می‌شــود‪ ،‬قــدرت مطلــق ایــران دیگــر نــه شــاه‬
‫و مجلــس بلکــه رضاخــان سردارســپه اســت‪ .‬روشــنفکرانی کــه روزی از مشــروطه دم‬
‫می‌زدنــد حــاال طرفــدار اســتبداد منــور شــده‌اند‪ .‬دســتپخت آنــان در دهــه ‪ ۱۲۸۹‬تــا ‪۱۳۰۰‬‬
‫تنهــا فاجعــه و فروپاشــی بــرای کشــور بــوده اســت کــه بــه نــام مشــروطه رخ داد‪ .‬یکــی‬
‫از آن‌هــا مدعی‌العمــوم ســابق تهــران و تحصیل‌کــرد‌ه جوانــی بــه نــام علی‌اکبرخــان داور‬
‫اســت‪ .‬داور در روزنامـه‌اش مــردآزاد آشــکارا بــه مجلــس و مشــروطه می‌تاخــت و از نیــاز‬
‫بــه یــک دیکتاتــور ســخن می‌گفــت‪ « :‬ایرانیــان داوطلبانــه انســان نخواهنــد شــد‪ ،‬رهایــی‬
‫بایــد بــر ایــران تحمیــل شــود‪...‬یکی بایــد پیــدا شــود کــه بــا شــاق بــه ایرانیــان آمــوزش‬
‫ـل و ّراج را از میــان بــردارد‪ ،‬مــردم را مجبــور بــه کار و تــاش کنــد و در‬‫دهــد‪ ،‬ایــن نسـ ِ‬
‫‪IIFOM 6‬‬
‫سرأســر ایــران راه‌آهــن بســازد!» محمــود افشــار در مجموعــه مقــاالت خــود ضمــن تمجیــد‬
‫از داور‪ ،‬بــا اشــاره بــه اخــاق ماکیاولیســتی او می‌نویســد‪« :‬می‌خواســت بــه ایــران خدمــت‬
‫کنــد امــا متأســفانه معتقــد بــود کــه وقتــی هــدف انســان پــاک باشــد‪ ،‬اهمیــت نــدارد‬
‫کــه وســایل رســیدن بــه هــدف پاکیــزه نباشــد‪...‬دیدم کــه کــم و بیــش رویــة ماکیاولــی‬
‫را پیــش گرفتــه اســت‪ ».‬در نامــة ابوالحســن حکیــم نیــز بــه محمــود افشــار کــه هــر دو‬
‫عضــو محفــل ناسیونالیس ـت‌های جــوان بــه رهبــری داور بوده‌انــد‪ ،‬آمــده‪ « :‬ایــران را بــا‬
‫دیکتاتــر بایــد نجــات داد‪ ،‬بــه ُمشــت‪ ،‬مدتــی بیــدار کــرد‪ .‬بــه زور صاحــب معــارف کــرد‪...‬‬
‫بــه زور راه ســاخت‪ ،‬بــه زور گــردن شکســت‪...‬به زور کارخانــة نخ‌ســازی ایجاد کــرد‪ »!...‬در‬
‫یــک کالم بایســتی اجبــار دولــت‪ ،‬محــرک برنامه‌هایــی شــود کــه جمعــی از روشــنفکران‬
‫در سیاســت و فرهنــگ و اقتصــاد آن را درســت و مفیــد می‌داننــد! البتــه ریشــة چنیــن‬
‫تفکــری را بایــد در خــارج از مرزهــای ایــران جســتجو کــرد؛ در آلمــان‪ ،‬کشــوری کــه بــه‬
‫زور متحــد شــد و در دهــة فروپاشــی(‪ )۱۲۸۹-۱۳۰۰‬پناهــگاه روشــنفکران مهاجــر ایرانــی‬
‫از جملــه سیدحســن تقــی‌زاده بــود‪ .‬ایدئولــوژی م ّلی‌گــرای مــدر ِن ایــران نیــز کــه بعدهــا‬
‫توســط پهلــوی تبلیــغ و بــدل بــه ایدئولــوژی غالــب شــد‪ ،‬ســوغات آن‌هــا از برلیــن اســت‪.‬‬
‫داور البتــه بــه جــای مشــروطه‪ ،‬نــگاه ماتریالیســتی بــه جامعــه داشــت و بــرای اقتصــاد‪،‬‬
‫اولویــت مطلــق قائــل بــود‪ .‬در یکــی از یادداش ـت‌های یومیــة خــود در جریــدة مــردآزاد‬
‫می‌نویســد‪« :‬بــه جــای آنکــه بــه مبانــی ایــن ایــن دگرگونــی یعنــی انقــاب صنعتــی و‬
‫توســعة اقتصــادی التفــات نماییــم‪ ،‬درصــدد دســتیابی بــه اهــداف و مؤسســاتی برآمدیــم که‬
‫صرفـ ًا نتیجــه چنیــن تحولــی می‌توانســتند باشــند و نــه موجــد آن‪ ».‬داور بــاور داشــت کــه‬
‫بــه جــای مشــروطه بایــد در ایــران راه‌آهــن ســاخت و اولویــت را اقتصــاد دانســت نــه آنچه‬
‫مشــروطه‌خواهان می‌پنداشــتند‪ .‬او هــم ماننــد دوســتان ناسیونالیســت خــود بــه کارگیــری‬
‫زور را بــرای تربیــت جماعــت ایرانــی الزم می‌دانســت‪ « :‬اگــر زور بــه دســت ایرانــی و‬
‫بــرای ترقــی ایــران باشــد و موافــق اصــول علمــی اروپ اول بــه انقــاب مــادی بپــردازد‪،‬‬
‫اول اســاس زندگــی مــا را تغییــر بدهــد‪ ،‬آنــگاه حاصــل کار تأییــدی خواهــد بــود بــر‬
‫وســیله‌ای کــه اتخــاذ شــد‪ ».‬داور پــس از مقدمه‌چینــی بســیار در نهایــت بــه اصــل مطلــب‬
‫اشــاره کــرده‪ ،‬می‌گویــد‪ « :‬تنهــا راه نجــات آن اســت کــه ارادة محکمــی اداره امــور ایــران‬
‫را بدســت بگیــرد و اختالفــات امــروز را بــا «حکــم می‌کنــم» از بیــن بــردارد‪ ».‬در آن ایــام‬
‫تنهــا کســی کــه «حکــم می‌کــرد» رضاخــان بــود! او پــس از تمجیــد بســیار از سردارســپه‪،‬‬
‫ـن افــراد در صــف سیاســیون می‌دانــد امــا در مقابــل بهایــی بــه ملــت‬ ‫وی را بالیاقت‌تریـ ِ‬
‫ایــران نمی‌دهــد‪« :‬در هیــچ عصــر و دوره‌ای ملــت ایــران چیــزی نبــوده‪ ،‬هــر چــه از ایــران‬
‫دیــده شــده کار روســای ایرانــی اســت‪ ».‬داور در روزگار ترک‌تــازی بلشویســم از افــکار‬
‫‪7‬‬
‫رادیــکال چــپ متأثــر بــود‪ ،‬بــه حرکت‌هــای توتالیتــر بــاور داشــت و بــر اقتصاددولتــی‬
‫تأکیــد می‌کــرد‪ .‬چنیــن رویکــردی انجــام هــر کاری را مادامــی کــه دولــت مرکــزی صــاح‬
‫بدانــد‪ ،‬مجــاز می‌شــمرد و بــا گذشته‌ســتیزی‪ ،‬تمــام نهادهــای موجــود را نابــود خواهــد‬
‫کــرد‪ .‬داور آشــکارا می‌گفــت بایــد « کســی را پیــدا کــرد کــه بــه ضــرب شــاق‪ ،‬ایــران را‬
‫تربیــت کنــد‪ ».‬علــی دشــتی کــه خــود یکــی از حامیــان رضاشــاه اســت‪ ،‬پــس از شــهریور‬
‫‪ ۱۳۲۰‬در نطقــی می‌گویــد‪« :‬حــق مالک ّیــت یکــی از شــریف‌ترین و قدیمی‌تریــن حقــوق‬
‫جوامــع متمدنــهء بشــری اســت‪...‬ولی در ایــن بیســت ســال طــوری تضییــع شــده کــه حدی‬
‫بــر آن متصــور نیســت‪ ».‬شــاید ایــن مهــم‪ ،‬تنهــا یکــی از نتایــج جهان‌بینــی ماتریالیســتی‬
‫داور باشــد‪ ،‬کــه بــه تبــع تضییــع حقــوق مالک ّیــت‪ ،‬اقتصاددولتــی را در ایــران بنیــان نهــاد‪.‬‬
‫دکتــر متیــن دفتــری در مهــر مــاه ‪ ۱۳۲۴‬خاطــرات خــود از مداخــات وســیع دولــت در‬
‫اقتصــاد عصــر پهلــوی اول را نقــل کــرده اســت‪ .‬به‌طوری‌کــه تجــارت خارجــی کشــور بــه‬
‫بهانــه قــرارداد بــا شــوروی بــه انحصــار کامــل دولــت درآمــد و بــرای آن شــرکت مرکــزی‬
‫تأســیس شــد‪ .‬برابــ ِر «قانــون تأســیس شــرکت‌های دولتــی» کــه علی‌اکبــر داور مبتکــر‬
‫ِ‬
‫ـاورزی مهــم بــه انحصــار دولــت درآمــد‪ .‬اکثــر‬ ‫آن بــود‪ ،‬خریــد و معاملــة محصــوالت کشـ‬
‫آن شــرکت‌ها به‌علــت رواج دزدی‪ ،‬حساب‌ســازی و اختــاس‪ ،‬بــه زیــان و ضــرر دچــار‬
‫شــدند‪ .‬امــری کــه موجــب غضــب رضاشــاه از داور هــم شــد‪ .‬از آن‌جــا کــه عمــال دولــت‬
‫بــه ایــن امــور آشــنایی نداشــتند‪« ،‬شــرکت‌های دولتــی شــروع بــه گشــادبازی نمودنــد‬
‫و عــدة زیــادی اجــزا بــا حقوق‌هــای بالنســبه گــزاف اســتخدام کــرده بودنــد‪ ».‬انحصــا ِر‬
‫تجــارت قنــد و پنبــه و چــای و تریــاک و خشــکبار و‪ ...‬عــاوه بــر فســاد گســترده بــه یــک‬
‫شکســت کامــل اقتصــادی بــرای دولــت انجامیــد‪ .‬متیــن دفتــری یکــی از دالیــل خودکشــی‬
‫داور را بحــران مباشــرت دولــت در تجــارت و تولیــد می‌دانــد‪« :‬طولــی نکشــید کــه او‬
‫مجبــور بــه خودکشــی شــد و می‌توانــم بگویــم کــه ایــن بحــران قطع ـ ًا یکــی از عوامــل‬
‫انتحــار او بــود‪ ».‬داور در نهایــت بــه آنچــه بــاور داشــت دســت یافــت امــا نتیجــه چیــزی‬
‫دیگــری از آب درآمــد‪ .‬وزیــر فوائــد عامــه‪ ،‬عدلیــه و مالیــه دولــت پهلــوی ســرآخر در شــب‬
‫‪21‬بهمــن ‪ 1315‬تریــاک خــورد و ُمــرد!‬
‫دورةپساجنگ و غلبه چپ‌گرایی‬

‫بــاری پایــان جنــگ دوم نــه طلیعــة عصــر آزادی بلکــه آغــاز دولت‌گرایــی افراطــی در‬
‫ـب سیاسـت‌های اقتصــادی‬ ‫جهــان اســت‪ .‬آلمــان نــازی در جنــگ شکســت‌خــورد امــا اغلـ ِ‬
‫آن ســرلوحة دولت‌هــای غربــی قــرار گرفــت‪ .‬کمونیســم بــا ســرعتی باورنکردنــی جهــان‬
‫را درنوردیــد و افیــون روشــنفکران شــرق و غــرب شــد‪ .‬در ایــران‪ ،‬حــزب تــوده یکه‌تــاز‬
‫‪IIFOM 8‬‬
‫احــزاب گشــت‪ .‬ســبک و لحــن غالــب در سیاســت ایــران حتــی تــا امــروز و در حــد قابــل‬
‫توجهــی دســتپخت حــزب تــوده اســت کــه بعدهــا شــاخه و بــرگ جدیــد پیــدا می‌کنــد‪.‬‬
‫روشــنفکری ایــران هــم کــه بــا ناسیونالیســم رمانتیــک باســتان‌گرا آغــاز کــرد‪ ،‬زیــر ســلطه‬
‫کامــل مارکسیســم درآمــد‪ .‬حــزب تــوده شــعاری معــروف نیــز داشــت کــه عبــارت بــود از‬
‫کار بــرای همــه‪ ،‬آمــوزش بــرای همــه‪ ،‬بهداشــت بــرای همــه‪ .‬بــه بیــان دیگــر تأســیس یــک‬
‫دولــت رفــاه سوسیالیســتی اولیــه و ســپس زمیــن بــرای زحمتکشــان(اصالحات ارضــی)‪.‬‬
‫در حقیقــت حــزب تــوده بــا وجــود ایــن شــعارهای عامه‌پســند اگــر امــکان شــرکت در‬
‫انتخابــات را پیــدا می‌کــرد چــه بســا اکثریــت مجلــس را بدســت می‌گرفــت! در چنیــن‬
‫فضایــی بــود کــه حاجعلــی رزم‌آرا‪ -‬نخس ـت‌وزیر وقــت‪ -‬تــرور شــد و در نهایــت دکتــر‬
‫مصــدق بــه قــدرت رســید‪ .‬همزمــان بــا حکومــت جبهــه ملــی مداخــات دولتــی در اقتصــاد‬
‫‪2‬‬
‫افزایــش یافــت و پوپولیســم نفتــی‪ ،‬سیاســت خارجــی ایــران را قبضــه کــرد‪ .‬رضــا نیازمند‬
‫در خاطــرات خــود مصــدق را «تحصیل‌کــردة سوسیالیســت» می‌نامــد کــه دور از چشــم‬
‫مجلــس و بــرای پرداخــت حقــوق کارمنــدان‪ ،‬اســکناس چــاپ می‌کــرد! جریــان دولتــی‬
‫کــردن نفــت جنــوب عــاوه بــر خســارت‌های جبران‌ناپذیــر‪ ،‬اقتصــاد کشــور را هــم‬
‫تــا مــرز ورشکســتگی کامــل پیــش بــرد و دولــت ایــران را بــرای همیشــه در اقتصــاد‪،‬‬
‫مطلق‌العنــان ســاخت تــا بــه ایــن بهانــه همــه چیــز را کنتــرل و مهندســی کنــد‪.‬‬
‫ـگ ســرد‪ ،‬مداخــات امپریالیســم شــرق و غــرب در امــور داخلــی کشــورها‬ ‫بــا شــروع جنـ ِ‬
‫افزایــش یافــت‪ .‬غــرب اگرچــه بــا بلشویســم دشــمن اســت امــا از برنامه‌ریــزی دولتــی و‬
‫مداخلــه در اقتصــاد بــا پشــتیبانی مکتــب کینزینیســم حمایــت می‌کنــد‪ .‬ایــران نیــز کــه‬
‫شــالودة یــک اقتصــاد دولتــی و شــکننده را در فاصلــه ســال‌های ‪ 1300‬تــا ‪ ۱۳۲۰‬ایجــاد‬
‫کــرده اســت‪ ،‬الجــرم بــه دام برنامه‌ریــزی دولتــی می‌افتــد‪ .‬ایــران از ایــن حیــث بــا نزدیــک‬
‫بــه هفتادوپنــج ســال تجربــه (از ‪ 1327‬تــا امــروز) در زمــرة برنامه‌ریزتریــن دولت‌هــای‬
‫جهــان قــرار دارد کــه از قضــا هنــوز انــدر خــم یــک کوچــه اســت! پهلــوی آن را برنامــه‬
‫عمرانــی می‌نامیــد و جمهــوری اســامی بــه آن برچســب توســعه زد‪ .‬رضــا نیازمنــد در‬
‫همیــن رابطــه می‌نویســد‪« :‬دولــت قــراردادی بــا یــک مؤسســه آمریکایــی منعقــد کــرده‬
‫کــه گروهــی متخصــص برنامه‌ریــزی بــه ایــران بیاینــد و برنامه‌هــای عمرانــی ‪۷‬ســاله‬
‫بــرای ایــران بنویســند!» فــرد محــوری ایــن مشــی مداخله‌جویانــة جدیــد دکتــر ابوالحســن‬
‫ابتهــاج مدیرعامــل وقــت ســازمان برنامــه بــود‪ .‬او را شــاید بتــوان داور ثانــی لقــب داد‪.‬‬
‫‪-2‬تکنوکرات و بنیان‌گذار سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران‬

‫‪9‬‬
‫ابتهاج؛ داور ثانی‬
‫ابوالحســن ابتهــاج انبوهــی از کارخانجــات ورشکســته دولتــی عصــر داور را به ارث‌بــرد که در‬
‫رأس همــه آن‌هــا شــرکت نســاجی ایــران قــرار داشــت کــه حداقــل از ســال ‪ ۱۳۲۸‬تــا ‪۱۳۳۸‬‬
‫زیــان‌ده بــود! ابتهــاج ســعی می‌کــرد بــا برنامه‌ریــزی دولتــی بــر معضــل اقتصاددولتــی فائــق‬
‫آیــد‪ .‬گویــی آب در هــاون بکوبــد‪ .‬از طرفــی بــه خوزســتان نظــری ویــژه داشــت‪ .‬در خاطــرات‬
‫خــود می‌نویســد‪« :‬مــن ســال‌ها قبــل از اینکــه بــه ســازمان برنامــه بیایــم آرزو داشــتم در‬
‫خوزســتان برنامه‌هــای عمرانــی انجــام دهــم!» جالــب اینکــه ابتهــاج تــا آن روز حتــی یک‌بــار‬
‫خوزســتان را از نزدیــک ندیــده بــود امــا آرزوی مداخلــه در ایــن ایالت زرخیــز ایران را در ســر‬
‫می‌پرورانیــد‪ .‬روشــن اســت کــه ایــن توهــم متکبرانــه را قــدرت دولــت مرکــزی در او ایجــاد‬
‫کــرده اســت‪ .‬ابتهــاج بــرای تحقــق آرزوی خــود دســت بــه کارهایــی زد کــه قرن‌هــا در ایــران‬
‫رایــج نبــود‪ .‬او لیلیــان تال‪-‬رئیــس ســازمان عمــران دره تنســی‪ -‬را بــه ایــران آورد تــا خــاک‬
‫و اســتعداد خوزســتان را مــورد مطالعــه قــرار دهــد‪ .‬تــا آن روز حتــی کوچکتریــن اطالعاتــی‬
‫دربــارة خوزســتان در تمــام وزارت کشــاورزی ایــران وجــود نداشــت‪ .‬هیئــت آمریکایــی پــس‬
‫از حضــور در ایــران تأکیــد می‌کنــد کــه خوزســتان اســتعداد بســیار درخشــانی بــرای اجــرای‬
‫برنامه‌هــای عمرانــی دارد‪ .‬لــذا شــرکتی مختلــط بــه نــام «شــرکت عمــران و منابــع» تأســیس‬
‫می‌شــود کــه دو مگاپــروژة ســاختمان ســد دز و طــرح نیشــکر را اجــرا نمایــد‪ .‬ابتهــاج در همین‬
‫رابطــه می‌گویــد‪« :‬بــه عقیــده مــن بایــد تعــدادی ســد در خوزســتان وجــود داشــته باشــد تــا از‬
‫آخریــن قطــره آب رودخانه‌هــای خوزســتان چــه بــه منظــور کشــاورزی و چــه ایجــاد نیــروی‬
‫بــرق اســتفاده شــود‪ ».‬ابتهــاج بــرای تحقــق آرزوی خــود و تأمیــن مالــی ایــن پــروژه بــه ســراغ‬
‫بانــک جهانــی مــی‌رود‪ .‬در جلسـه‌ای کــه بــه همیــن منظــور و بــا حضــور هیــأت بانــک جهانی‬
‫در تهــران تشــکیل می‌شــود‪ ،‬کالپ‪-‬معــاون بانــک‪ -‬خطــاب بــه ابتهــاج می‌گویــد‪ « :‬شــما در‬
‫اجــرای برنامه‌هــای عمرانــی خیلــی تنــد می‌رویــد و بایــد کمــی احتیــاط کنید‪...‬چــون ممکــن‬
‫اســت گرفتــار مشــکالت جانبــی بشــوید‪».‬ابتهاج از شــنیدن ایــن توصیــة حکیمانــه‪ ،‬فوق‌العاده‬
‫عصبانــی می‌شــود و جمالتــی شــبیه بــه نظــرات علی‌اکبــر داور را بــه زبــان مــی‌آورد‪ « :‬تنهــا‬
‫راه نجــات ایــران در ایــن اســت کــه ســعی کنــد بــا اجــرای یــک برنامــة وســیع و جامــع‬
‫کارهــای عظیمــی انجــام بدهــد تــا از عقب‌ماندگــی کنونــی نجــات پیــدا کنــد‪ ».‬البتــه اقــرار‬
‫دارد کــه «اجــرای طرح‌هــای بــزرگ عواقبــی دارد و مث ـ ًا ایجــاد تــو ّرم می‌کنــد‪ ».‬تنــدروی‬
‫در کارهــای عمرانــی غیــر از اثــرات اقتصــادی‪ ،‬عواقــب جبران‌ناپذیــر سیاســی‪ ،‬اجتماعــی و‬
‫محیــط زیســتی دارد کــه از قضــا بــرای تکنوکرات‌هــای خوش‌نیــت امــا متکبــری چــون داور‬
‫و ابتهــاج محلــی از اعــراب نداشــته اســت‪ .‬در نهایــت وام ‪75‬میلیــون دالری بانــک جهانــی بــه‬
‫ایــران تصویــب می‌شــود و ابتهــاج یــک قــدم بــه آرزوی دخالــت در خوزســتان نزدیک‌تــر‪.‬‬
‫‪IIFOM 10‬‬
‫طرح نیشکر هفت‌تپه‬

‫یکــی از معروف‌تریــن طرح‌هــای دولتــی بــرای اجــرا در خوزســتان طــرح ده هــزار هکتاری‬
‫کشــت نیشــکر هفــت تپــه بــود‪ .‬بــه همیــن منظــور اداره کشــاورزی و ســازمان برنامــه بــه‬
‫همــراه شــرکت عمــران و منابــع مأمــور خریــد زمیــن بــرای آن شــدند‪ .‬مشــخص نیســت بــا‬
‫کــدام دلیــل قانع‌کننــده‌ای دولــت ایــران اقــدام بــه اخــذ وام هنگفــت و همچنیــن کشــت ده‌‬
‫هزارهکتــاری نیشــکر در خوزســتان کــرده اســت‪ .‬بــاری زمیــن مدنظــر متعلــق بــه شــخص‬
‫مســنی بــه نــام شــیخ خلــف بــود کــه پانصــد ســال طایفــة او در آن منطقــه مالــک بودنــد‪.‬‬
‫شــیخ مایــل نیســت زمیــن طایفــه پانصــد ســاله خــود را بــه دولــت بفروشــد‪ .‬ابتهــاج امــا‬
‫بــه زو ِر قانــون‪ ،‬زمیــن را از او می‌ســتاند‪ .‬حتــی بــه قیمتــی گــزاف کــه بــه لحــاظ منطــق‬
‫اقتصــادی ابــداً بــه صرفــه نیســت‪ .‬در توجیــه ایــن خریــد زوری و گــران خطــاب بــه شــاه‬
‫می‌گویــد‪ « :‬اگــر ایــن اراضــی ‪ 25‬میلیــون تومــان هــم بــود بــاز هــم بایــد خریــداری‬
‫می‌شــد!» تنــش ایجــاد شــده درخوزســتان ابعــاد گســترده‌تری پیــدا می‌کنــد‪ .‬فرمانــده‬
‫لشــکر خوزســتان در تلگرامــی از مختــل شــدن امنیــت اســتان اعــام نگرانــی می‌کنــد‪.‬‬
‫نخسـت‌وزیر عــاء مایــل بــه پــس دادن اراضــی شــیخ اســت و اینکــه صدهــا خانــوار کــه‬
‫پشت‌اندرپشــت در آن منطقــه زندگــی می‌کننــد‪ ،‬آواره و بیــکار خواهنــد شــد‪ .‬شــریف‬
‫امامی‪-‬وزیــر صنایــع‪ -‬نیــز بــه علــت هزینــه هنگفــت بــا اجــرای ایــن طــرح مخالف اســت‬
‫امــا ابتهــاج توانســت تنهــا بــا حمایــت شــاه کار عمــران خوزســتان را جلــو ببــرد غافــل از‬
‫اینکــه مداخــات متهورانــة فعلــی‪ ،‬خوزســتان را کــه از حیــث وجــود منابــع و امکانــات و‬
‫همچنیــن دسترســی بــه راه‌هــای زمینــی و دریایــی در خاورمیانــه کم‌نظیــر اســت بــدل بــه‬
‫شــهری ســوخته خواهــد کــرد‪.‬‬
‫توسعه با حسن ارسنجانی‬

‫یکــی از شــعارهای غالــب احــزاب چپ‌گــرا از عهــد مشــروطه در ایــران اصالحــات ارضــی‬
‫بــود‪ .‬بــا ایــن وجــود ایــن اقــدام هیچــگاه توســط آن‌هــا صــورت نگرفــت! در اوایــل دهــة‬
‫چهــل شمســی دولــت آمریــکا انجــام چنیــن اصالحاتــی را تشــویق می‌کــرد‪ ،‬امــا اگــر‬
‫دولــت ایــران راضــی بــه انجــام آن نمی‌شــد کار اصالحــات پیــش نمی‌رفــت‪ .‬از اشــخاص‬
‫تکنوکــرات مؤثــر در انجــام ایــن کار حســن ارســنجانی؛ روزنامه‌نــگار چپ‌گــرا و وزیــر‬
‫کشــاورزی دولــت امینــی و بعدهــا علــم اســت‪ .‬او در انجــام اصالحــات ارضــی از پــاپ هم‬
‫کاتولیک‌تــر شــده بــود‪ .‬کــوان هریــس در همین‌بــاره می‌گویــد‪ « :‬اصالحــات ارضــی نــه‬
‫طبقــه روســتایی خودکفــا بــه وجــود آورد و نــه کشــاورزی را مولّــد کــرد‪ .‬ســود واقعــی آن‬
‫نصیــب دولــت شــد زیــرا قــدرت بیــش از پیــش در تهــران متمرکــز شــد و نخبــگان محلی‪،‬‬
‫‪11‬‬
‫اســتقالل خــود را از دســت دادنــد‪ ».‬در نگاهــی کالن‌ت ـ ‌ر می‌تــوان تنهــا نصیــب دولــت را‬
‫«ضــرر ســقوط» دانســت‪ .‬در این‌بــاره بــه نقــل قولــی از رضــا نیازمنــد اشــاره می‌کنــم کــه‬
‫پیامــد ایــن مداخلــة بــزرگ را در چنــد خــط شــرح می‌دهــد‪:‬‬
‫اصالحــات ارضــی‪ ،‬زمیـن‌داران بــزرگ را از کشــور فــراری داد‪...‬عــدم تــوازن بیــن صنعت‬
‫و کشــاورزی موجــب شــد ایــران کــه ســالیان دراز صادر‌کننــدة برنــج و گنــدم و ســایر‬
‫کاالهــای کشــاورزی بــود‪ ،‬وارد کننــده شــود و هــر چــه صنعــت بدســت مــی‌آورد صــرف‬
‫واردات محصــوالت کشــاورزی می‌شــد‪...‬وقتی اصالحــات ارضــی اجــرا شــد یــک زارع‬
‫ـن زارعــان آنقــدر کوچــک بــود کــه بــه تراکتــور احتیــاج‬ ‫هــم تراکتــور نمی‌خریــد‪ .‬زمیـ ِ‬
‫نداشــتند‪...‬گرچه بــاور کــردن آن ســخت اســت ولــی هــم برنامــة اصالحــات ارضــی و هــم‬
‫برنامــة توســعه صنایــع در پیشــرفت انقــاب‪ ۵۷‬اثــر زیــادی داشــتند‪...‬اکثر نزدیک بــه اتفاق‬
‫زارعیــن زمیــن خــود را فروختنــد و بــه «زیــارت» کــه آرزوی تمــام عمــر آن‌هــا بــود رفتند‬
‫و در برگشــت بــه شــهرها رو آوردنــد‪ ،‬و در حاشــیه شــهرها در کارهــای ســاختمانی جــذب‬
‫شــدند و آن‌هــا کــه قــدرت کار نداشــتند بــه گدایــی مشــغول شــدند‪ .‬ازدیــاد گدایــان در‬
‫شــهرها کامـ ًا مشــهود بــود‪ .‬وقتــی کــه انقــاب آغــاز شــد تمــام ایــن خیــل عظیــم زارعان‬
‫قدیــم بــه انقــاب پیوســتند‪...‬اگر بــه جمعیت‌هــای عظیمــی کــه در انقــاب بــه خیابان‌هــا‬
‫ریختــه میشــدند دقــت شــود‪ ،‬بیشــترین افــراد از زارعیــن بودنــد‪.‬‬
‫انقالب‪ ۵۷‬و برنامه‌های توسعه‬

‫حکومــت جدیــد بــا مصادره‌هــای گســترد‌ه و همه‌جانبــه در اقتصــاد کار خــود را شــروع‬
‫ـت جنــگ چنــان تشــدید شــد کــه بــا اصــول مالک ّیــت خصوصی‬ ‫می‌کنــد‪ .‬مداخــات در دولـ ِ‬
‫مغایــرت کامــل داشــت امــا نخس ـت‌وزیر موســوی همــان حمایــت را همــراه خــود دیــد‬
‫کــه ابتهــاج بــه هنــگام عمــرا ِن خوزســتان! بــه ایــن معنــا کــه جمهــوری اســامی راهــی‬
‫جــز تحــول از طریــق قــدرت و مداخلــة دولتــی نخواهــد داشــت‪ .‬کــوان هریــس در همیــن‬
‫رابطــه می‌نویســد‪ « :‬برنامه‌هــای پنــج ســاله جمهــوری اســامی کــه باالخــره در ‪1368‬‬
‫آغــاز شــد فهرســتی از پروژه‌هــای پرســروصدای عصــر پهلــوی را در خــود داشــت از جملــه‬
‫ی در مــورد قــدرت تحول‌آفرینــی دولــت‪ ».‬دولــت انقالبــی این‌بــار می‌خواهــد‬ ‫بلندپــرواز ‌‬
‫ایــران را ببــر خاورمیانــه یــا ژاپــن اســامی کنــد و در ایــن مســیر تکنوکرات‌هــای انقالبــی‬
‫را بــه یــاری می‌طلبــد‪ .‬از سدســازی گســترده و تأســیس صنایــع ســنگین حمایــت کــرده و‬
‫بنگاه‌هایــی کــه خــود در ابتــدای انقــاب آن‌هــا را مونتــاژی و وابســته می‌نامیــد‪ ،‬مجــدداً‬
‫راه‌انــدازی می‌کنــد‪ .‬ایــران این‌بــار و پــس از ناکامــی در رســیدن بــه دروازه‌هــای تمــدن‬
‫بــزرگ مــی بایســت بــه دروازة تمــدن دیگــری برســد! بــاز هــم ســاربان ایــن قافلــه‪ ،‬دولت‬
‫و برنامه‌هــای توســعه‌ای اســت کــه او می‌نویســد‪ .‬عاقبــت توســعه در جمهــوری انقالبــی‬

‫نیــز مثنــوی هفتــاد منــی شــد کــه کســی مســئولیت آن را برعهــده نمی‌گیــرد‪ ،‬فاعتبــروا‬
‫یــا اولی‌االبصــار‪.‬‬
‫توسعه با فوالد مبارکه‬

‫آن روز کــه شــوروی در حــال ســاخت شــرکت ذوب‌آهــن آریامهر(اصفهــان) در وســط‬
‫فــات ایــران و در شــمال شــهر لِنجــان بــود شــاید کمتــر کســی پیش‌بینــی می‌کــرد‬
‫کــه چنــد دهــه بعــد دولتــی انقالبــی کارخانــه فــوالد دیگــری را بــاز هــم در اصفهــان و‬
‫این‌بــار در جنــوب شــهر مبارکــه احــداث کنــد‪ .‬ایــران در شــمال و جنــوب خــود دریــا‬
‫دارد امــا تکنوکرات‌هــای دولتــی بــرای دومیــن بــار وســط فــات را بــرای تولیــد فــوالد‬
‫انتخــاب می‌کننــد‪ .‬آوازه صنایــع ســنگین شــاید در بــدو امــر همــه جــا را فرابگیــرد و ابــزار‬
‫تبلیغاتــی مناســبی بــرای دولــت باشــد امــا عاقبــت خوشــی نخواهــد داشــت‪ .‬از بحث‌هــای‬
‫زیس ـت‌محیطی و حتــی اقتصــادی ایــن مجتمــع عظیــم کــه بگذریــم‪ ،‬تنهــا بــه گــزارش‬
‫دویســت و نــود و هفــت صفحــه‌ای می‌رســیم کــه در مــرداد مــاه ســال ‪ ۱۴۰۱‬توســط‬
‫مجلــس منتشــر شــد‪ .‬رقــم پولــی تخلفــات فــوالد مبارکــه بــه قــدری بــزرگ اســت کــه‬
‫عظمــت صنایــع ســنگین دولتــی را از خاطــر می‌بــرد‪ .‬جالــب اینکــه بیشــترین حجــم‬
‫تخلــف مربــوط بــه بخــش فــروش اســت‪ .‬علــی ای حــال فــوالد مبارکــه را می‌تــوان نمــاد‬
‫توســعه‌ای دانســت کــه بــاز هــم دولــت رهبــری آن را بــر عهــده داشــته اســت‪.‬‬
‫زندگی‪ ،‬مالک ّیت و آزادی‬

‫الزم اســت بــرای یکبــار هــم کــه شــده در ایــران قواعــدی روشــن و ثابــت کــه عقل ســلیم آن‬
‫را قبــول می‌کنــد‪ ،‬مــاک کنــش قــرار گیــرد‪ .‬دولــت‪ ،‬محــدود و کنتــرل شــود‪ .‬برنامه‌ریــزی‬
‫فــردی بــه جــای برنامه‌ریــزی دولتــی بنشــیند‪ .‬آزادی کسـب‌وکار جایگزیــن اســطورة توســعه‬
‫در اقتصــاد شــود‪ .‬تجــارت آزاد حمایت‌هــای پرشــائبه از تولیــد داخلــی را از ســر راه بــردارد‪.‬‬
‫بانکــداری ذخیــرة کامــل و رقابتــی حاکــم شــود تــا موتــور تولیــد نقدینگــی و بی‌انضباطــی‬
‫مالــی از کار بیافتــد‪ .‬به‌طــور کلــی امــکان زندگــی مســالمت‌آمیز‪ ،‬ثبــات مالک ّیــت و آزادی‬
‫کسـب‌وکار فراهــم گــردد‪ .‬بدیهــی اســت کــه با پیمــودن چنــد بــارة راه نادرســت یکصد ســال‬
‫گذشــته زیــر هــر بیــرق و تابلویــی کــه باشــد آش همــان آش و کاســه همــان کاســه خواهــد‬
‫شــد‪.‬‬
‫‪13‬‬
‫ب‬ ‫ح‬
‫ا‬ ‫ق‬
‫صا ر ن‬
‫‪ ۱۵‬قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫‪ ۴۶‬اقتصاد توسعه؛ راه میانه سوسیالیسم‬
‫تجدد‪ ،‬دو ّ‬‫ّ‬
‫الهیات‬ ‫‪ ۵۶‬دو انقالب‪ ،‬دو‬
‫‪ ۷۶‬راه بندگی‬ ‫فصل فلسفه سیاسی‬
‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫از منظــر امروزیــن‪ ،‬بــرای اینکــه قانــون‬ ‫مفهوم قانون در قرون میانی اروپا‬
‫اعتبــار پیــدا کنــد‪ ،‬فقــط بــه یــک صفــت‬
‫فریتس کرن‪1‬‬
‫نیــاز دارد؛ یعنــی قانــون بایــد بــه نحــو‬ ‫ِ‬
‫مســتقیم یــا غیرمســتقیم توســط دولــت‬ ‫مترجم‪ :‬جالل پیکانی‬
‫تصویــب شــود‪ .‬امــا در قــرون وســطی‬
‫چندیــن ویژگــی مختلــف در کنــار یکدیگــر‬
‫بــرای بــرای اعتباربخشــی بــه قانــون الزم‬
‫بــود؛ قانــون قــرون وســطایی بایــد قانونــی‬
‫«کهــن» و «خیــر» می‌بــود‪.‬‬ ‫‪1 - Fritz Kern; Professor in the University of‬‬
‫‪Bonn, KINGSHIP AND LAW in the MIDDLE‬‬
‫‪AGES‬‬
‫‪15‬‬
‫قانون‬

‫از منظــر امروزیــن‪ ،‬بــرای اینکــه قانــون‪ 1‬اعتبــار پیــدا بکنــد‪ ،‬فقــط بــه یــک صفــت نیــاز‬
‫دارد؛ یعنــی قانــون بایــد بــه نحــو مســتقیم یــا غیرمســتقیم توســط دولــت تصویــب‪ 2‬شــود‪ .‬امــا‬
‫در قــرون وســطی چندیــن ویژگــی مختلــف در کنــار یکدیگــر بــرای اعتباربخشــی بــه قانــون‬
‫الزم بــود؛ قانــون قــرون وســطایی بایــد قانونــی «کهــن‪ » 3‬و «خیــر‪ » 4‬می‌بــود‪ .‬قانــون قــرون‬
‫وســطایی می‌توانســت [در ظاهــر] بــا فرمــان دولــت باطــل شــود‪ ،‬امــا داشــتن دو ویژگــی کهن‬
‫بــودن و خیــر بــودن از ابطــال واقعــی آن مانــع می‌شــد‪ ،‬کــه چنانکــه خواهیــم دیــد‪ ،‬هــر دو‪،‬‬
‫یعنــی کهــن و خیــر بــودن‪ ،‬در واقــع یــک چیزانــد‪ .‬اگــر قانونــی‪ ،‬خیــر و کهــن نمی‌بــود‪،‬‬
‫اساسـ ًا قانــون نبــود‪ ،‬حتــی اگــر در ظاهــر توســط دولــت تصویــب شــده باشــد‪.‬‬
‫بند نخست‪ :‬قانون‪ ،‬کهن است‬

‫همــوارة بــرای حق‌هــای اعتبــاری‪ ،5‬بــه خصــوص حق‌هــای ناظــر بــر مالک ّیــت‪ ،‬مســأله قدمــت‬
‫و کهــن بــودن‪ ،‬مهــم بــوده اســت‪ ،‬و در برخــی مــوارد احــراز حــق‪ 6‬می‌توانــد از قــدرت قانــون‬
‫برخــوردار باشــد‪ .‬امــا در عصــر حاضــر‪ ،‬یعنــی عصــر قوانیــن مصــوب‪ ،7‬دربــارة قانــون عینــی‪،‬‬
‫قدمــت‪ ،‬اهمیتــی نــدارد‪ .‬از نظــر مــا مردمــان ایــن روزگار‪ ،‬قانــون از مرحلــة اعــان تــا مرحلــة‬
‫اســتیناف‪ ،‬نــه کهــن اســت و نــه نــو‪ ،‬بلکــه صرفـ ًا وجــود دارد‪ .‬امــا در قــرون وســطی روی‌هــم‬
‫رفتــه ماجــرا متفــاوت بــود؛ حتــی در مــورد قانــون عینــی نیــز قدمــت مهم‌تریــن ویژگــی‬
‫تلقــی می‌شــد‪ .‬قانــون درواقــع همــان س ـ ّنت [=عــرف‪ ]8‬بــود‪ .‬اســتعمال‌هایی [از قانــون] کــه‬
‫در خاطره‌هــا باقــی مانده‌انــد‪ ،‬و حافظــة کهن‌ســال‌ترین و معتبرتریــن افــراد بــدان شــهادت‬
‫داده اســت؛ قوانیــن آبــاء‪ ،9‬گاهــی و نــه ضرورت ـ ًا‪ ،‬در حکــم یاری‌دهندگانــی خارجــی حافظــه‬
‫عمــل کرده‌انــد‪ ،‬نظیــر فرمان‌هــا‪ ،‬مرزهــا‪ ،‬کتــب حقوقــی‪ ،‬یــا هرچیــز دیگــری کــه بــر عمــر‬
‫انســان‌ها افــزوده اســت‪ .‬در گذشــته‪ ،‬اگــر هــر حــق اعتبــاری خــاص مــورد بحــث بــود‪ ،‬ایــن‬
‫‪ -‌1‬در ایــن متــن‪ ،‬اصطــاح کلیــدی ‪ ،law‬اغلــب قانــون‪ ،‬و در برخــی مــوارد حقــوق ترجمــه شــده اســت‪ .‬امــا‬
‫بایــد توجــه داشــت کــه ایــن اصطــاح هــر دو معنــا را در خــود دارد‪‌.‬م‪.‬‬
‫‪2-sanction‬‬
‫‪3-old‬‬
‫‪4-good‬‬
‫‪5-subjective rights‬‬
‫‪6-prescription‬‬
‫‪7-enacted‬‬
‫‪8-custom‬‬
‫‪9-leges patrum‬‬
‫واقعیــت کــه آن بــا یــک س ـ ّنت باســتانی در تطابــق قــرار دارد‪ ،‬بــا ایــن واقعیــت امــروزی‬
‫هـم‌وزن بــود کــه از یــک قانــون معتبــر دولتــی اســتخراج شــده اســت‪.‬‬
‫نــه دولــت‪ ،‬بلکــه «خداونــد منشــأ همــة قانــون اســت‪ ».‬قانــون بخشــی از نظــم جهــان‬
‫اســت؛ تغییرناپذیــر اســت‪ .‬ممکــن اســت پیــچ و تــاب خــورده و باطــل شــود‪ ،‬امــا‬
‫دوبــاره خــود را احیــاء کــرده و ســرانجام هــر نابــکاری را کــه بــدان دســت درازی‬
‫کــرده اســت‪ ،‬برمی‌انــدازد‪.‬‬
‫حقیقــت ایــن اســت کــه بــرای آنکــه قانــون‪ ،‬قانــون باشــد‪ ،‬نــه فقــط بایــد کهــن باشــد‪ ،‬بلکــه‬
‫بایــد «خیــر» نیــز باشــد‪ .‬مناقشــه در میــان قضــات جدیــد دربــارة ایــن کــه آیــا گــذر زمانــی‬
‫طوالنــی عامــل ایجــاد کننــدة نیــروی الــزام‌آور قانــون س ـ ّنتی اســت یــا فقــط آن را آشــکار‬
‫می‌ســازد‪ ،‬بــرای اذهــان مردمــان قــرون وســطی بی‌معنــا بــود‪ .‬چــون قدمــت نمی‌توانــد‬
‫حــق بــودن عملــی را اثبــات نمی‌کنــد‪ ،‬بلکــه‬ ‫قانــون ایجــاد کنــد و اســتعمال طوالنــی‪ُ ،‬م ّ‬
‫«یکصــد ســال ناحــق بــودن‪ ،‬یــک ســاعت حــق بــودن بــه بــار نمــی‌آورد»‪ .‬مثــ ًا‪ ،‬آیــک‬
‫فــون رپگــو‪ 10‬در ساچســن اشــپیگل‪ 11‬بــر ایــن تأکیــد کــرده اســت کــه بــرده‌داری‪ ،‬کــه در‬
‫زور و قــدرت ناعادالنــه ریشــه دارد‪ ،‬چنــان سـ ّنت باســتانی‌ای بــود کــه «هرگــز وجهــة قانونــی‬
‫بــه خــود نگرفــت؛ و فقــط «یــک سـ ّنت نامشــروع باقــی مانــد‪ ».‬وجــود سـ ّنتی نامشــروع یــا‬
‫ـر» بــرای زمانــی طوالنــی‪ ،‬نشــان می‌دهــد کــه اســتعمال یــا قدمــت نمی‌توانــد قانــون را‬ ‫«شـ ّ‬
‫ایجــاد یــا آشــکار ســازد‪ .‬از نظــر آیــک‪ ،‬هرچنــد بــرده‌داری‪ ،‬سـ ّنتی اســت باســتانی‪ ،‬در قیــاس‬
‫بــا آزادی جهانشــمولی کــه «بــا نخســتین تأســیس نهــاد قانــون توســط انســان» غالــب شــد‪،‬‬
‫رویــدادی اســت نوظهــور‪ .‬پیــش از پیدایــش قرن‌هــا سواســتفاده [از انســان‌ها]‪ ،‬هــزاران ســال‬
‫حاکمیــت قانــو ِن احتمــاالً ازلــی و غیرقابــل تغییــر‪ 12‬وجــود داشــت‪ .‬ایده‌هــای کلیســایی‪ 13‬از‬
‫طریــق مفهــوم «غیرقابــل تغییــر بــودن»‪ ،‬بــه برداش ـت‌های آلمانی‌هــا از قانــون وارد شــد‪ .‬در‬
‫ـت حاکــی بــر عصــر طالیــی‪ ،‬بــر هــر نظــام قانونــی مبتنــی بــر‬ ‫تحلیــل نهایــی‪ ،‬قانــون طبیعـ ِ‬
‫نابرابــری انســان‌ها مهــر تأییــد زد‪ .‬حتــی اگــر در ایــن مثــال ایده‌هــای رایــج حقوقــی در‬
‫قــرون وســطی (کــه مطالعــة مــا بــه آن دوره منحصــر اســت)‪ ،‬از اجتهــاد مســیحی متأثــر شــده‬
‫اســت‪ ،‬ایــن واقعیــت قابــل انــکار نیســت کــه مقاومــت انعطاف‌ناپذیــر قانــون در مقابــل‬
‫‪10- Eike von Repgow‬‬

‫‪11-sachsenspiegel‬‬
‫‪12-imprescriptible‬‬
‫‪13-ecclesiastical‬‬
‫‪17‬‬
‫نهادهایــی کــه صرف ـ ًا بــر مبنــای اســتعمال بلند‌مــدت موجــه می‌شــدند‪ ،‬ویژگــی کلــی تفکــر‬

‫حقوقــی قــرون وســطی اســت‪.‬‬
‫نــه دولــت‪ ،‬بلکــه «خداونــد منشــأ همــة قانــون اســت‪ ».‬قانــون بخشــی از نظــم جهــان اســت؛‬
‫تغییرناپذیــر اســت‪ .‬ممکــن اســت پیــچ و تــاب خــورده و باطــل شــود‪ ،‬امــا دوبــاره خــود را‬
‫احیــاء کــرده و ســرانجام هــر نابــکاری را کــه بــدان دســت درازی کــرده اســت‪ ،‬برمی‌انــدازد‪.‬‬
‫ـب قانــو ِن نــو اساس ـ ًا ممکــن نیســت؛ و‬
‫مطابــق باورهــای قــرون وســطایی‪ ،‬تصویـ ِ‬
‫همــة صورت‌هــای تقنیــن و اصــاح قانونــی‪ ،‬در حکــم مرمــت قانــون خیــر و کهنــی‬
‫تلقــی می‌شــود کــه اکنــون نقــض شــده اســت‪.‬‬
‫اگــر کســی از میــان عامــه یــا حتــی از میــان عالی‌رتبه‌تریــن دولتمــردان‪« ،‬قانونــی» را‬
‫برســازد کــه بــا سـ ّنت کهــن و خیــر در تضــاد باشــد‪ ،‬و تردیدناپذیــری ایــن سـ ّنت از مجــرای‬
‫ب ّینــة شــاهدان ارجمنــد یــا بــه خطــا منجــر شــدن ایــن قانــون‪ ،‬اثبــات شــود‪ ،‬آنــگاه قانــون‬
‫جدیدالتأســیس دیگــر قانــون نیســت‪ ،‬بلکــه یــک خطــا اســت؛ نــه اســتفاده‪ ،‬کــه سواســتفاده‬
‫اســت‪ .‬در چنیــن شــرایطی وظیفــة هــر انســان قانون‌مــدار‪ ،‬اعــم از اینکــه از زمــرة صاحبــان‬
‫قــدرت باشــد یــا از میــان عامــه‪ ،‬ایــن اســت کــه قانــون کهــن و خیــر را احیــاء کنــد‪ .‬هــر‬
‫دوی آن‌هــا بــه یــک انــدازه تحــت الــزام قانــون هســتند و بــه یــک انــدازه در احیــاء آن‬
‫ـون مقــدس اســت‪ ،‬هــم حاکــم و هــم محکــوم‪ ،‬هــم دولــت و‬ ‫نقــش دارنــد‪ .‬از آن‌جــا کــه قانـ ْ‬
‫هــم شــهروند‪ ،‬بــه یــک انــدازه مســئول حفــظ آن هســتند‪ .‬چنانکــه خواهیــم دیــد‪ ،‬در ســاحت‬
‫قانون‌گــذاری ایــن واقعیت‌هــا بــه نتایجــی بــس مهــم منجــر خواهنــد شــد؛ امــا ایــن را نیــز‬
‫خواهیــم دیــد کــه ایده‌هایــی کــه بــه انــدازة ایــدة قــرون وســطایی قانــون‪ ،‬گنــگ و بــی در و‬
‫پیکــر هســتند‪ ،‬در زندگــی عملــی مشــکالتی بــزرگ بــه بــار می‌آورنــد‪.‬‬
‫امــا بگذاریــد بــر نتایــج اختصاصــی برآمــده از ایــن واقعیــت تأمــل بکنیــم کــه قدمــت و کهــن‬
‫بــودن ویژگــی الزم [و نــه کافــی] بــرای قانــون اســت‪.‬‬
‫[در چارچــوب نگــرش قــرون وســطایی ‪ ]14‬هنگامــی کــه مــوردی واقــع می‌شــود کــه هیــچ‬
‫قانــون معتبــری نمی‌تــوان بــرای آن ارائــه کــرد‪ ،‬قانون‌گــذاران و قضــات‪ 15‬بــا ایــن بــاور‬
‫قانونــی نــو دســت بــه کار خواهنــد شــد کــه آنچــه بــر می‌ســازند قانــون خیــر و کهــن اســت‬
‫‪- ‌14‬عمومـ ًا بــرای مــا تعبیــر «قــرون وســطایی» بــار معنایــی منفــی دارد امــا بایــد توجــه داشــت کــه از نظــر‬
‫مؤلــف نــه فقــط چنیــن نیســت بلکــه تــا «آن‌جــا کــه ماهیــت قانــون مــد نظــر اســت‪ ،‬تــا حــد زیــادی بــار‬
‫معنایــی آن مثبــت اســت‪‌.‬م‪.‬‬
‫‪15-doomsmen‬‬
‫و نــه قانونــی کــه در واقــع بــه ســرعت ســاخته شــده اســت‪ ،‬بلکــه قانونــی کــه بــه نحــو‬
‫ضمنــی وجــود داشــته اســت‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬آن‌هــا قانــون را ابــداع نمی‌کننــد‪ ،‬بلکــه آن را کشــف‬
‫می‌کننــد‪ .‬از نظــر اذهــان مردمــان قــرون وســطی‪ ،‬هــر داوری مشــخص در محکمــه‪ ،‬کــه از‬
‫نظــر مــا اســتنباطی اســت از یــک قاعــدة حقوقــی تثبیــت شــده عمومــی‪ ،‬بــه هیــچ وجــه از‬
‫فعالیــت تقنینــی‪ 16‬جامعــه قابــل تمایــز نیســت؛ در هــر دو حالــت قانونی پنهــان‪ ،‬و البتــه از قبل‬
‫موجــود‪ ،‬کشــف‪ ،‬و نــه ابــداع‪ ،‬می‌شــود‪ .‬در قــرون وســطی چیــزی بنــام «نخســتین اســتعمال‬
‫یــک قاعــدة قانونــی» وجــود نــدارد‪ .‬قانــون‪ ،‬کهــن اســت؛ قانــون نــو در اســاس متناقض اســت؛‬
‫چــون قانــو ِن نــو یــا خــواه بــه نحــو صریــح خــواه بــه نحــو ضمنــی از قانــون کهــن اســتخراج‬
‫می‌شــود‪ ،‬یــا اینکــه بــا قانــون کهــن از در مخالفــت در می‌آیــد کــه در ایــن صــورت دیگــر‬
‫مشــروع نخواهــد بــود‪ .‬ایــدة بنیــادی تغییــری نمی‌کنــد‪ :‬قانــون کهــن قانــون حقیقــی اســت‪،‬‬
‫ِ ‪17‬‬
‫و قانــون حقیقــی قانــون کهــن اســت‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬مطابــق باورهــای قــرون وســطایی‪ ،‬تصویــب‬
‫قانــو ِن نــو اساس ـ ًا ممکــن نیســت؛ و همــة صورت‌هــای تقنیــن و اصــاح قانونــی‪ ،‬در حکــم‬
‫مرمــت‪ 18‬قانــون خیــر و کهنــی تلقــی می‌شــود کــه اکنــون نقــض شــده اســت‪.‬‬
‫دراینجــا بایــد توجــه خــود را بــه دومیــن ویژگــی قانــون معطــوف کنیــم‪ ،‬ویژگــی‌ای کــه‬
‫در تفکــر قــرون وســطی بــا ویژگــی نخســت پیونــدی وثیــق دارد‪ ،‬هرچنــد کــه بــا آن یکــی‬
‫نیســت‪.‬‬
‫بند دوم‪ :‬قانون‪ ،‬خیر است‬

‫لغت‌شناســان در ایــن بــاب اختــاف نظــر دارنــد کــه آیــا واژة کهــن آلمانــی بــرای قانــون‪،‬‬
‫یعنــی ‪ ê‬بــا ‪( aequus‬یعنــی برابــری) پیونــد دارد یــا بــا ‪( aevus‬یعنــی ازلــی بــودن)‪ .‬بــرای‬
‫ذهــن قــرون وســطایی هــر دوی آن‌هــا تقریبـ ًا یــک چیزانــد؛ چــون هرآنچــه کــه از ازل وجــود‬
‫دارد‪ ،‬برابرانــه اســت‪ ،‬و آنچــه کــه برابرانــه اســت‪ ،‬بایــد بــه نحــوی بــه نظــم ازلــی اشــیاءء قابل‬
‫بازگشــت باشــد‪ .‬قانــون کهــن‪ ،‬معقــول اســت‪ ،‬و قانــون معقــول‪ ،‬کهــن اســت‪ .‬بــا ایــن حــال‬
‫بــرای ترجیــح پیونــد ‪ ê‬بــا عدالــت‪ ،‬دالیلــی محکــم وجــود دارد‪ .‬ویژگــی بنیــادی تفکــر تقنینی‬
‫ـاب دانســتن آن‪ ،‬مــورخ اســتنباط‌های نادرســت بســیاری‬ ‫قــرون وســطی – چیــزی کــه در غیـ ِ‬
‫انجــام می‌دهــ ‌د ایــن اســت کــه میــان قانــون‪ ،‬برابــری‪ raisond Etat ،‬و اخــاق تمایــزی‬
‫قائــل نمی‌شــود‪ .‬در حالــی کــه مــا انســان‌های جدیــد ســه قبلــة متفــاوت‪ ،‬یعنــی قانــون‪،‬‬
‫سیاســت و وجــدان را ابــداع کرده‌ایــم و بــرای هــر کــدام قربانی‌هایــی تقدیــم کرده‌ایــم‪،‬‬
‫‪16-legislative‬‬
‫‪17-enactment‬‬
‫‪18-restoration‬‬
‫‪19‬‬
‫بــرای ذهــن قــرون وســطایی‪ ،‬الهــه عدالــت بــه تنهایــی بــر تخــت نشســته اســت‪ ،‬و فقــط‬

‫خداونــد و ایمــان‪ ،‬فرادســت اوینــد و چیــزی دوشــادوش او نیســت‪ .‬شــاه و مــردم در مقابــل‬
‫پاهــای او زانــو زده‌انــد‪ ،‬در حالــی کــه او شمشــیر خــود را بــر دســت گرفتــه و تــرازوی او بــا‬
‫بی‌طرفــی کامــل‪ ،‬بــاالی دســتان آن‌هــا قــرار دارد‪.‬‬
‫فلســفة تقنینــی آبــاء کلیســا بــر فلســفه تقنینــی‪ 19‬رواقــی‪ 20‬بنــا شــده بــود‪ ،‬کــه از طریــق آن‪،‬‬
‫نظریــة قانــون طبیعــی‪ ،21‬کــه مخلوطــی اســت از حقــوق و اخــاق‪ ،‬از جهــان باســتان بــه قــرون‬
‫وســطی منتقــل شــد؛ و دلیــل همدلــی بســیار بــا آن در قــرون وســطی را بایــد در ایــن واقعیــت‬
‫جســتجو کــرد کــه تفکــر قــرون وســطایی قــادر نبــود میــان حقــوق و اخــاق جدایــی افکنــد‪،‬‬
‫‪23‬‬
‫کاری کــه در عصــر جدیــد‪ ،‬بــه خصــوص توســط فیختــه‪ ،22‬در قالب تبییــن تضــاد دیالکتیکی‬
‫میان آن‪ ،‬دو تحقق یافت‪.‬‬
‫مــا انســان‌های جدیــد ســه قبلــة متفــاوت‪ ،‬یعنــی قانــون‪ ،‬سیاســت و وجــدان را ابداع‬
‫کرده‌ایــم و بــرای هــر کــدام قربانی‌هایــی تقدیــم کرده‌ایــم‪ ،‬بــرای ذهــن قــرون‬
‫وســطایی‪ ،‬الهــه عدالــت بــه تنهایــی بــر تخــت نشســته اســت‪ ،‬و فقــط خداونــد و‬
‫ایمــان‪ ،‬فرادســت اوینــد و چیــزی دوشــادوش او نیســت‪ .‬شــاه و مــردم در مقابــل‬
‫پاهــای او زانــو زده‌انــد‪ ،‬در حالــی کــه او شمشــیر خــود را بــر دســت گرفتــه و‬
‫تــرازوی او بــا بی‌طرفــی کامــل‪ ،‬بــاالی دســتان آن‌هــا قــرار دارد‪.‬‬
‫امــا در ایــن میــان‪ ،‬تضــاد میــان ایده‌هــای کهــن و قانــو ِن سـ ّن ِ‬

‫تی زنــدة زیســت جهــان آن‌هــا‪،‬‬
‫از یــک ســو‪ ،‬و مطالعــة قانــون رومــی‪ ،‬از ســوی دیگــر‪ ،‬بــه محققــان قــرون وســطایی آموخــت‬
‫کــه مفهــوم قانــون ُم َح َّقــق [=محصــل‪ ]24‬را بــه مثابــة چیــزی متفــاوت بــا قانــون طبیعــی و‬
‫مکمــل آن مطــرح کننــد‪ .‬ایــن تفکیــک بــرای اذهــان عامــه قابل تشــخیص نبــود‪ .‬از نظــر عامه‪،‬‬
‫قانــون در ســادگی جادویــی و نقض‌ناپذیــر خــود کلیــت واحــد بزرگــی بــود کــه همچــون‬
‫‪-‌19‬تعبیــر «تقنینــی» را در مقابــل ‪ legal‬آورده‌‌ایــم‪ .‬امــا بــا توجــه بــه ســیاق متــن‪ ،‬گاه از تعبیــر «حقوقــی» در‬
‫مقابــل ‪ Legal‬اســتفاده می‌‌کنیــم‪ ،‬امــا در ایــن متــن بحــث اغلــب بــر ســر فراینــد قانون‌‌گــذاری اســت و از‬
‫ایــن رو تقنیــن تعبیــر دقیق‌‌تــری خواهــد بــود‪– .‬م‪.‬‬
‫‪20-Stoics‬‬
‫‪21-Natural law‬‬
‫‪22-Fichte‬‬
‫‪23-dialectical contrast‬‬
‫‪24-positive law‬‬
‫عدالــت‪« ،25‬ســاختة دســت خــدا‬

‫بــود»‪« ،‬و بــرای هرکــس آنچــه‬
‫را کــه شایســته‌اش اســت اعطــا‬
‫می‌کنــد‪ ».‬مــا در اینجــا فقــط بــه‬
‫بــاور رایجــی می‌پردازیــم کــه در‬
‫بنیــاد قانــون زنــدة قــرون وســطی‬
‫قــرار داشــت‪ ،‬و بــه ایدئولــوژی‬
‫مدرســی‌ها‪ 26‬و قضــات و‬
‫داللت‌هــای ضمنی‌شــان کاری‬
‫نداریــم‪ .‬از ایــن رو‪ ،‬مــا فقــط در‬
‫پــی اثبــات ایــن واقعیــت هســتیم‬
‫کــه ایده‌هایــی کــه کنــش تقنینــی‬
‫رایــج را شــکل می‌دادنــد هیــچ‬
‫تمایــزی میــان قانــون محقــق و‬
‫قانــون آرمانــی قائــل نبودنــد‪.‬‬
‫قانــون‪ ،‬حــق و عادالنــه و معقــول‬
‫اســت‪ .‬قانــون الهــی‪ ،‬طبیعــی و‬
‫اخالقــی‪ ،‬فــوق یــا دون قانــون‬
‫محقــق قــرار ندارنــد‪ ،‬بلکــه همــة‬
‫قانون‌هــا توأمــان الهــی‪ ،‬طبیعــی‪،‬‬
‫اخالقــی و محقــق هســتند‪ ،‬در واقع‬
‫همــة ایــن تفاوت‌گذاری‌هایــی را‬
‫کــه در تفکــر قــرون وســطایی‬
‫جایــی نداشــتند‪ ،‬می‌تــوان در‬
‫قالــب ایــدة واحــد و جامــع و‬
‫یکدســت «قانــون» جمــع کــرد‪.‬‬
‫در عبارت‌پردازی‌هــای قــرون‬
‫وســطایی‪« ،‬حــق و عادالنــه ‪،»27‬‬
‫‪25-Righteousness‬‬
‫‪26-scholastics‬‬
‫‪27-Right and just‬‬
‫‪21‬‬
‫‪ ،juste et rationabiliter‬یکــی از ترکیــب واژگان محبــوب بــود‪ ،‬کــه مطلوبیــت قانــون‬

‫«محقــق» و «اخالقــی» را نشــان می‌دهــد‪ .‬از منظــر امروزیــن‪ ،‬قانونــی کــه بــه نحــو بالفعــل‬
‫محقــق اســت‪ ،‬غیراخالقــی‪ 28‬نیســت‪ ،‬بلکــه نااخالقــی‪ 29‬اســت؛ ریشــه آن در وجــدان‪ ،‬خــدا‪،‬‬
‫آرمان‌هــا‪ ،‬ایده‌هــا‪ ،‬برابــری و نظیــر این‌هــا‪ ،‬نیســت‪ ،‬بلکــه صرف ـ ًا در ارادة دولــت ریشــه دارد‬
‫و وضــع آن‪ ،‬محصــول قــدرت قاهــرة دولــت اســت‪.‬‬
‫از ســوی دیگــر‪ ،‬از نظــر مــا مردمــان ایــن روزگار‪ ،‬در مقایســه بــا مردمــان قــرون وســطی‪،‬‬
‫دولــت چیــزی اســت مقدس‌تـ ‌ر بــه هــر حــال اگــر دولــت چیــزی باشــد کــه مــا می‌شناســیم‬
‫و می‌توانیــم دوســتش بداریــم و بخشــی از خــود مــا و خانــة معنوی‌مــان اســت‪ .‬اگــر چنیــن‬
‫نباشــد‪ ،‬آنــگاه ماجــرا بــه گونـه‌ای دیگــر خواهــد بــود؛ اگــر‪ ،‬مثـ ًا‪ ،‬قانونــی را نپذیریــم کــه از‬
‫مجــرای حاکمیــت خارجــی یــا حاکمیــت اوبــاش بــر مــا تحمیــل شــده اســت‪ ،‬آنــگاه مــا در‬
‫ـق مقاومــت‪،‬‬ ‫مقابــل دولــت بــه پــا خواهیــم خواســت‪ ،‬کاری کــه بــا فهــم قــرون وســطایی از حـ ِ‬
‫مطابقــت دارد‪ .‬البتــه مقصــود مــا ایــن اســت کــه قانــون و دولــت‪ ،‬هــر دو‪ ،‬در احســاس‌هایی‬
‫ریشــه دارنــد کــه چیــزی فراتــر از احســاس‌های حقوقــی و سیاســی‌ هســتند‪ .‬مــا بــا ایجــاد‬
‫ِ‬
‫قوانیــن منفورتریــن دولت‌هــا نیــز بــرای‬ ‫تمایــز‪ 30‬قــادر هســتیم؛ و حتــی نفرت‌انگیزتریــن‬
‫مــا تــا روزی کــه بتوانیــم از طریــق شــورش هردوشــان را براندازیــم‪ ،‬قانــون محقــق‪ ،‬کام ـ ًا‬
‫معتبــر تلقــی می‌شــود‪ .‬بــرای مــا‪ ،‬کــه وارثــان اجتهــاد و فقــه مدرســی هســتیم‪ ،‬قانــون امــری‬
‫اســت ثانــوی؛ دولــت اولویــت و تقــدم دارد‪ .‬بــرای مردمــان قــرون وســطی‪ ،‬قانــون فی‌نفســه‬
‫غایــت بــود‪ ،‬چــون تعبیــر «قانــون» بــر حــس اخالقــی‪ ،‬که بنیــاد معنــوی جامعة انســانی اســت‪،‬‬
‫داللــت دارد‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬در قــرون وســطی خیــر در حکــم بنیــاد اصــل موضوعــی‪ 31‬دولت اســت‪.‬‬
‫بــه بیــان دیگــر‪ ،‬دولــت صرفـ ًا ابــزاری اســت بــرای اجــرای قانــون؛ وجــود دولــت اساسـ ًا از‬
‫قانــون‪ ،‬کــه فــوق آن اســت‪ ،‬ناشــی می‌شــود‪ .‬قانــون بــر دولــت تقــدم دارد؛ دولــت بــرای‬
‫قانــون و از طریــق قانــون وجــود دارد‪ ،‬و نــه برعکــس‪.‬‬
‫از منظــر امروزیــن‪ ،‬قانــون «اخالقــی»‪« ،‬طبیعــی»‪« ،‬آرمانــی» اساسـ ًا در تقنیــن جایگاهــی مقدم‬
‫و بنیــادی نــدارد‪ .‬فقــط زمانــی کــه قانــون محقــق بــه وضــوح حــس اخالقــی را برمی‌انگیــزد‪،‬‬
‫در حکــم چارچــوب اخالقــی‌ای خواهــد بــود کــه بخشــی از جهــان تقنینــی تلقــی شــده و بــه‬
‫مثابــة بنیــادی بــرای ســاختن قانــون محقــق بــه کار خواهــد رفــت‪ .‬در حالــت آرمانــی‪ ،‬قانــون‬
‫محقــق وضــع شــده توســط دولــت بایــد همــة واقعیت‌هــای زندگــی را پوشــش دهــد؛ و فقــط‬
‫‪28-immoral‬‬
‫‪29-amoral‬‬
‫‪30-discriminate‬‬
‫‪31-axiomatic basis‬‬
‫زمانــی چنیــن چیــزی رخ می‌دهــد کــه شــکافی در قانــون محقــق کشــف شــود کــه برابــری‬
‫یــا داوری اخالقــی قاضــی بــرای رفــع آن برانگیختــه شــود؛ یــا رأس دولــت مجــاب می‌شــود‬
‫تــا قانــون ســفت و ســخت را بــا تزریــق رحــم و شــفقت بــه آن‪ ،‬نــرم کنــد‪ .‬پــس‪ ،‬فقــط در‬
‫ایــن صــورت اســت کــه در جهــان جدیــد‪ ،‬قانــون اخالقــی از ســاحت درونــی وجــدان بیــرون‬
‫می‌آیــد و جایــگاه خــود را در محاکــم حقوقــی پیــدا می‌کنــد‪ ،‬محاکمــی کــه از طریــق قانــون‬
‫محقــق‪ ،‬برانگیختــه‪ ،‬اداره‪ ،‬کنتــرل و نظــارت می‌شــوند‪ .‬قانــون اخالقــی از ایــن طریــق بــه یکی‬
‫از عناصــر قانــون محقــق تبدیــل می‌شــود‪ ،‬بــه نحــوی کــه بــه لحــاظ صــوری‪ ،‬همچنــان فقــط‬
‫یــک قانــون منفــرد در دولــت وجــود دارد‪ ،‬یعنــی قانــون محقــق‪ ،‬و نــه قانــون دیگــر‪ .‬امــا‬
‫مطابــق ایده‌هــای جدیــد ناظــر بــر قانــون اساســی و قانون‌گــذاری‪ ،‬دولــت در هــر زمــان‬
‫می‌توانــد قانــون محقــق را تغییــر دهــد‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬دولــت‪ ،‬پادشــاه‪ 32‬اســت و حتــی می‌توانــد‬
‫قلمرو تسری حق اخالقی در قانون را تعیین کند‪.‬‬
‫ت نهــادن نظــری بــه قانــون و تقدیــس آن در حــد اعــا درجه‬ ‫در قــرون وســطی حرمـ ‌‬
‫وجــود داشــت‪ ،‬و البتــه نــه قانــو ِن کســل‪ ،‬خشــک‪ ،‬ف ّنــی و محقــق ایــن روزگار‪ ،‬کــه‬
‫بــر دولــت ابتنــاء دارد؛ بلکــه قانونــی کــه بــا تقــدس قانــون اخالقــی یکــی بــود‪.‬‬
‫از منظــر مــدرن‪ ،‬بــرای اســتیالء مشــروع قانــون آرمانــی‪ ،‬یــا قانــون خدایــان آنتیگــون‪ ،33‬بــر‬
‫قانــون محقــق‪ ،‬یعنــی قانــون دولــت‪ ،‬فقــط یــک راه وجــود دارد‪ ،‬کــه عبــارت اســت از وضــع‬
‫قانــون محقــق جدیــد‪ .‬زمانــی چنیــن اتفــاق رخ می‌دهــد کــه دولــت متقاعــد شــود کــه مفاهیــم‬
‫اخالقــی‪ ،‬از دایــرة قانــون بیــرون افتاده‌انــد و در نتیجــه نســبت بــه بازنگــری در قانــون محقــق‬
‫اقــدام می‌کنــد‪ .‬امــا در ایــن حالــت نیــز قانــون محقــق بــه طــور مســتقیم بــا قانــون اخالقــی‬
‫جایگزیــن نمی‌شــود‪ ،‬بلکــه دولــت قانــون محقــق خــود را‪ ،‬از ایــن نظــر کــه پادشــاه اســت‪،‬‬
‫می‌توانــد بــه دلخــواه دگرگــون کنــد‪.‬‬
‫ایــن بحــث ضــرورت نــدارد کــه ایــن نظریــة تقنینــی مــدرن چقــدر بــا افســانه [یــا مبانــی‬
‫موهــوم]‪ 34‬درآمیختــه اســت‪ .‬توجــه بــه ایــن نکتــه بســنده اســت کــه برداشــت مــدرن از ماهیــت‬
‫قانــون‪ ،‬یکــی از نظام‌هــای یکپارچــه و بســته اســت کــه بــر مبنــای پذیــرش پادشــاهی دولــت و‬
‫اعتبــار منحصــر بــه فــرد قانــون وضــع شــده توســط آن‪ ،‬یعنــی قانــون محقــق‪ ،‬بنــا شــده اســت‪.‬‬
‫برداشــت قــرون وســطایی در تقابــل کامــل بــا ایــن برداشــت قــرار داشــت‪ .‬در نگــرش قــرون‬
‫‪32-sovereign‬‬
‫‪33-Antigone‬‬
‫‪34-fiction‬‬
‫‪23‬‬
‫وســطایی‪ ،‬قانــون پادشــاه اســت و نــه دولــت‪ ،‬یــا جامعــه یــا دادگســتری یــا شــاه یــا هــر‬

‫شــخص دیگــری کــه بایــد در مقابــل قانــون قــرار گیــرد‪ .‬دولــت نمی‌توانــد قانــون را تغییــر‬
‫دهــد‪ .‬چنیــن کاری [از حیــث قباحــت] چیزی شــبیه مادرکشــی اســت‪ .‬در قســمت بعــدی نتایج‬
‫ایــن بــاور بنیــادی را بــر روی کنــش تقنینــی قــرون وســطایی بررســی خواهیــم کــرد؛ در اینجا‬
‫فقــط کافــی اســت کــه یکبــار دیگــر دلیــل اســتیالء قانــون را تبییــن کنیــم‪ .‬بنیــاد آن عبــارت‬
‫اســت از فقــدان تمایــز میــان قانــون آرمانــی و قانــون محقــق‪ .‬قانــون‪ ،‬کــه طبیعت ـ ًا بــا خیــر‬
‫ت نهــادن نظری بــه قانون‬ ‫یکــی اســت‪ ،‬بــر دولــت تقــدم و اســتیال دارد‪ .‬در قــرون وســطی حرمـ ‌‬
‫و تقدیــس آن در حــد اعــا درجــة وجــود داشــت‪ ،‬و البتــه نــه قانــو ِن کســل‪ ،‬خشــک‪ ،‬ف ّنــی و‬
‫محقــق ایــن روزگار‪ ،‬کــه بــر دولــت ابتنــاء دارد؛ بلکــه قانونــی کــه بــا تقــدس قانــون اخالقــی‬
‫یکــی بــود‪ .‬احتمــاالً شــما بالفاصلــه اســتدالل خواهیــد کــرد کــه نــه فقــط جدایــی امروزیــن‬
‫قانــون از اخــاق‪ ،‬پیشــرفتی تکنیکــی و هشــداری معنــادار بــود‪ ،‬بلکــه در عمــل قانــون جدیــد‬
‫نیــز نحــوه‌ای از قداســت را کســب کــرده اســت‪ ،‬البتــه در ســاحتی کام ـ ًا متفــاوت‪ ،‬چــون‬
‫اطاعــت از قانــون در عصــر مــدرن از اطاعــت از قوانیــن جــذاب و گــرم قــرون وســطی بیشــتر‬
‫اســت‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬نبایــد از واالیــی چشــمگی ِر ‪ 35‬ایــدة قــرون وســطایی قانــون چنیــن اســتنباط‬
‫بکنیــم کــه قانــون بــه طــور خــاص مقــدس و رازآلــود بــود‪ .‬مــا نبایــد در اینجــا بکوشــیم کــه‬
‫از موضــع تاریــخ تمــدن‪ ،‬ارزش و تأثیــر عملــی ایــدة رفیــع قــرون وســطایی قانــون را مــورد‬
‫داوری قــرار دهیــم؛ نــه قــدرت خالقانــه‪ ،‬تمدن‌ســاز و معنــوی آن و نــه حتــی تمایــل دردنــاک‬
‫آن بــه ســوی تــرک دنیــا و زهدفروشــی‪ . 36‬مــا در اینجــا فقــط می‌خواهیــم نشــان دهیــم کــه‬
‫چنــان ایــدة درخشــانی‪ ،‬هنــگام اجــرا و در ســاحت عمــل رضایت‌بخــش نبــود؛ بنابرایــن‪،‬‬
‫هــدف مــا چیــزی نیســت جــز ترســیم و توضیــح خــود آن ایــده‪.‬‬
‫زبــان‪ ،‬غالبــ ًا ایده‌هــای دوران گذشــته را حفــظ و در قالــب منطــق منســو ‌خ شده‌شــان بــه‬
‫آینــدگان منتقــل می‌کنــد‪ .‬دربــارة زبــان آلمانــی ایــن ســخن صــادق اســت‪ ،‬زبانــی کــه‬
‫همچنــان پیونــد میــان حقــوق و اخــاق را بــه یــاد مــی‌آورد‪ ،‬چــون بــرای ایجــاد تمایــز میــان‬
‫امــر «حــق» از امــر «حقوقــی» بــر امــاء درســت ‪ 37‬تکیــه دارد‪ 38.‬اکنــون می‌توانیــم بفهمیــم‬
‫‪35-Impressive sublimity‬‬
‫‪36-obscurantism and cant‬‬
‫‪37-orthography‬‬
‫‪ -‌38‬بنگرید به ‪:‬‬
‫‪:61 ,Vinogradoff, Common Sense in Law‬‬
‫«‪ ....‬در اکثــر زبان‌هــای اروپایــی اصطالحــی کــه بــرای قانــون بــه کار می‌رونــد‪ ،‬بــا اصطــاح حــق یکــی‬
‫اســت‪ Jus .‬التینــی‪ Recht ،‬آلمانــی‪ diritto ،‬ایتالیایــی‪ derecho ،‬اســپانیایی‪ Pravo ،‬اســلوونیایی‪ ،‬همگــی هــم بر‬
‫قاعــده‌ای تقنینــی داللــت دارنــد کــه فــرد را محــدود و مقیــد می‌کنــد و هــم بــر حقــی تقنینــی کــه هرشــخص‬
‫کــه بــه چــه معنــا از منظــر قــرون وســطایی صفــت خیــر بــودن بــرای قانــون ضــروری بــود‪.‬‬
‫حــال بــه ســومین ویژگــی می‌پردازیــم‪.‬‬
‫بند سوم‪ :‬قانون کهنِ خیر‪ ،‬قانونی است وضع‌ناشده و نانوشته‬
‫اکنــون بهتــر می‌توانیــم بفهمیــم کــه چــرا قانــون کهــن و قانــون خیــر پیونــدی وثیــق بــا‬
‫یکدیگــر دارنــد و بــه اصطــاح‪ ،‬یکــی هســتند‪ .‬قانــون مــدرن بــه نحــوی توســط دولــت وضــع‬
‫می‌شــود‪ ،‬امــا قانــون قــرون وســطایی وجــود واقعــی دارد؛ از منظــر قــرون وســطایی‪ ،‬پذیــرش‬
‫قانــون بــر مبنــای وضــع آن توســط انســان‌ها انجــام نمی‌پذیرفــت‪ ،‬بلکــه بخشــی از حــق و‬
‫خیــر‪ ،‬کــه ازلــی هســتند‪ ،‬دانســته می‌شــد‪ .‬در بــاال خاطــر نشــان ســاختیم کــه قانــون مــدرن‬
‫قانــون زمیــن اســت‪ ،‬از روز وضــع آن قانــون تــا روز فســخ؛ در نتیجــه چنین قانونی پیشــاپیش‬
‫قانــون آینــده اســت‪ ،‬امــا بــه نحــو ثانــوی قانــون فســخ شــده اســت [یعنــی اگــر در زمــان حال‬
‫بــه قانــون محقــق بنگریــم‪ ،‬آن را در آینــده نیــز صــادق می‌دانیــم‪ ،‬امــا وقتــی از آینــده دور بــه‬
‫ایــن قانــون می‌نگریــم می‌دانیــم کــه دیگــر فســخ شــده اســت]‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬در هــر دو حالــت‪،‬‬
‫واقعـ ًا قانــون نیســت‪ .‬قانــون محقــق مــدرن هرگــز واجــد صفــات قدمــت و خیربــودن‪ ،‬نبــوده‬
‫اســت‪ ،‬نــه پیــش از وضــع و نــه در طــول دورة اعتبارمنــدی و نــه پــس از فســخ‪ .‬در مقابــل‪،‬‬
‫ایــن کــه قانــون قــرون وســطایی نــه وضــع شــده اســت و نــه ملغــی شــده اســت‪ ،‬باعــث‬
‫نمی‌شــود کــه در عمــل بی‌زمــان و بی‌انتهــا باشــد‪ .‬در قــرون وســطی فقــط قانــون خیــر‬
‫قانــون واقعــی بــود‪ ،‬فــارغ از اینکــه قانون‌گــذاران و قضــات ایــن نکتــه را دریافتــه باشــند یــا‬
‫از آن غفلــت کــرده باشــند‪ ،‬و فــارغ از اینکــه قانــو ِن محقــق باشــد یــا صرفـ ًا قانــو ِن آرمانــی‪.‬‬
‫گرایــش قانون‌گــذاران و قضــات بــه قانــون صرفــ ًا شــبیه ســایه‌ای بــود کــه بــر روی آن‬
‫افکنــده شــده بــود؛ چنــان گرایشــی هــر چنــد می‌توانســت قانــون را تیــره و تــار ســازد‪ ،‬امــا‬
‫نمی‌توانســت بــه کلــی کنــار بگــذاردش‪.‬‬
‫امــا اگــر نمی‌تــوان قانــون را امــری وضــع شــده تلقــی کــرد و اگــر بــه دلیــل سو‌اســتفاده‬
‫درازمــدت از قانــون‪ ،‬نمی‌تــوان آن را صرفــ ًا از طریــق ویژگــی قدمــت‪ ،‬بازشــناخت؛ اگــر‬
‫ویژگــی اصلــی قانــون‪ ،‬خیــر بــودن باشــد‪ ،‬و در نتیجــه‪ ،‬اگــر قدمــت نیــز ویژگــی آن تلقــی‬
‫شــود‪ ،‬آنــگاه چگونــه می‌تــوان آن را بــه یقیــن بازشــناخت؟ در ایــن صــورت قانــون را در‬
‫کجــا می‌تــوان یافــت؟ قانــون در درجــة نخســت در جایــی یافــت می‌شــود کــه کل اخــاق‬
‫در آن ســاکن اســت‪ ،‬یعنــی در وجــدان‪ .‬درواقــع‪ ،‬از آن‌جــا کــه قانــون همــة حقــوق جامعــه‬
‫را در بــر می‌گیــرد‪ ،‬در وجــدان مشــترک مردمــان نیــز یافــت می‌شــود‪ ،‬یعنــی در حــس‬
‫مدعــی داشــتن آن اســت‪ .‬چنیــن تقارنــی‪ ،‬اتفاقــی یــا ناشــی از انحــراف زبانــی نیســت‪ .‬بلکــه‪ ،‬بــر پیونــدی‬
‫عمیــق میــان دو ایــدة مــورد داللــت‪ ،‬اشــاره دارد‪»...‬‬
‫‪25‬‬
‫مطابقـ ِ‬
‫ـت بــا قانــون بــودن‪ ، 39‬یــا در نماینــدگان وجــدان مشــترک‪ ،‬یعنــی قضــات برگزیــده‪.40‬‬

‫بــرای ایشــان نــه آموختــن الزم اســت و نــه کتاب‌هــای حقوقــی‪ ،‬بلکــه فقــط داشــتن حــس‬
‫قانونــی «بهنجــار» جامعــه کافــی اســت‪ ،‬یعنــی ایــن واقعیــت کــه قانــون در دل انســان‌های‬
‫قانون‌مــدار ‪ sapientes, prud›hommes‬واقــع شــده اســت‪.‬‬
‫تضــاد میــان قانــون ســ ّنتی و قانــون وضــع شــده را می‌تــوان بــه ایــن شــکل‬
‫خالصــه کــرد‪ :‬در قانــون وضــع شــده کل قانــون در قالــب ضابطه‌هــای مکتــوب‬
‫جمــع می‌شــود؛ امــا قانــون س ـ ّنتی در فه ـ ِم تقنینــی زنــدة مــردم واقــع شــده اســت‪.‬‬
‫بنابرایــن‪ ،‬قانــون س ـ ّنتی ثبــت شــده هرگــز چیــزی بیــش از قطع ـه‌ای از کل قانــون‬
‫نخواهــد بــود‪.‬‬
‫امــا در مرتبــة دوم‪ ،‬قانــون در سـ ّنت‪ 41‬کهــن یافتنــی اســت‪ .‬مطابــق بــاوری جهانشــمول‪ ،‬همــة‬
‫خیــر و قانــون صــادق بــه نحــوی پیشــاپیش در قانــون برجســته و اســاطیری قانونگــذار حکیــم‬
‫یــا پادشــاه بســیار قدرتمنــد و بســیار دانــا منــدرج اســت‪.‬‬
‫پــس قانــون دو منشــأ دارد‪ ،‬از منظــر فقهــی‪ ،‬بررســی تفصیلــی ایــن دوگانگــی جالــب خواهــد‬
‫بــود‪ ،‬امــا در قــرون وســطی توجهــی بــه ایــن مســأله نداشــتند و آن را مســلم می‌دانســتند‪ .‬در‬
‫آن دوران بــه ســود نظریــة قابــل مناقشــة روح عمومــی‪ 42‬اســتداللی ارائــه نمی‌شــد‪ ،‬بلکــه‬
‫صرفـ ًا چنیــن فــرض می‌شــد کــه قانونــی واحــد و یگانــه در ســینة قضــات و در سـ ّنت باســتان‪،‬‬
‫اســتقرار دارد‪ ،‬و اینکــه قضــات در ذهــن خــود چیــزی را کــه اهــل باســتان ابــداع کرده‌انــد‪،‬‬
‫می‌یابنــد‪ ،‬و اینکــه‪ ،‬در نتیجــه‪ ،‬آن‌هــا بــه س ـ ّنتی خیــر و صــادق شــهادت می‌دهنــد‪ ،‬و اینکــه‬
‫ایــن سـ ّنت بــر خــاف همــة تاریکی‌هــای ممکــن‪ ،‬بــدون اینکــه نابــود شــود‪ ،‬بــه حیــات خــود‬
‫ادامــه داده اســت‪ .‬قانــون خیــر و قانــون کهــن از طریــق درآمیختــن حــس قانونمنــد بــودن بــا‬
‫س ـ ّنت‪ ،‬در قالــب قانــو ِن خی ـ ِر کهــن درآمده‌انــد‪.‬‬
‫پیونــد قانــون بــا قانون‌گــذار اســطوره‌ای در تناقــض بــا ایــن ادعــا بــه نظــر می‌رســد کــه‬
‫قانــون امــری اســت وضع‌ناشــده و نانوشــته‪ ،‬امــا ایــن صرفـ ًا تناقضــی اســت ظاهــری‪ .‬چــون‬
‫در ایــن منظــر قانون‌گــذار‪ ،‬قانون‌ســا ِز دلبخواهــی تلقــی نمی‌شــود‪ ،‬بلکــه آشــکار کننــده و‬
‫نازل‌کننــدة بســیار قــوی و برجســتة صــادق و خیــر اســت‪ .‬در کامل‌تریــن معنــای کلمــه‪،‬‬
‫خداونــد تنهــا قانونگــذار اســت‪ .‬قانــون خــود را بــه اصطــاح در حاکمــان حکیـ ِم اعصــار اولیــه‬
‫‪39-legality‬‬
‫‪40-the chosen doomsmen‬‬
‫‪41-tradition‬‬
‫‪42-Volksgeist‬‬
‫آشــکار می‌ســازد‪ .‬حتــی آن حاکمــان‪ ،‬مبــدع قانــون نیســتند‪ ،‬بلکــه انســان‌ها را تحــت ســلطة‬
‫آن قــرار می‌دهنــد‪ .‬حتــی آن‌هــا‪ ،‬و همــة انســان‌های دارای اقتــدار‪ ،‬تحــت‪ ،‬و نــه فــوق‪ ،‬قانــون‬
‫هســتند‪ .‬امــا از آن‌جــا کــه آن‌هــا بــه معنایــی پیامبــران یــا قهرمانــان هســتند‪ ،‬از حیــث تقــرب‬
‫بــه خداونــد از تــودة انســان‌ها پیش‌انــد و از آن‌جــا کــه واجــد قدرت‌هــای فراانســانی‌اند‪،‬‬
‫بــه خوبــی می‌تواننــد در مقــام قانون‌ســازها محتــرم شــمرده شــوند‪ .‬ایــن ســخن مــا کــه قانــون‬
‫توســط حکمــا یــا اراده انســان‌ها وضــع نمی‌شــود‪ ،‬بــا ایــن عقیــده تأییــد می‌شــود و نــه اینکــه‬
‫در تناقــض بــا آن باشــد‪ .‬افــزون بــر ایــن‪ ،‬قانــو ِن قانون‌گــذا ِر اســطوره‌ای حتــی نوشــته هــم‬
‫نشــده اســت؛ بلکــه بشــدت شــکل‌پذیر و مبهــم اســت؛ همــة آنچــه کــه خیــر اســت‪ ،‬جایــی در‬
‫ـر اســت‪ ،‬انحرافــی از آن اســت و دچــار فســاد شــده اســت و بایــد‬ ‫آن دارد؛ هــر آنچــه کــه شـ ّ‬
‫از بیــن بــرود‪.‬‬
‫از ســوی دیگــر‪ ،‬قانــون حتــی در قــرون وســطی نیــز ثبــت می‌شــد‪ .43‬قانــون مکتــوب وجــود‬
‫نداشــت‪ ،‬امــا قانــون ثبــت شــده چــرا‪ .‬بایــد بــر روی ایــن واقعیــت بــه دقــت تأمــل کــرد؛ چون‬
‫مــا در اینجــا بــه خــط فــارق تاریخــی قانــون سـ ّنتی و قانــون مســتقر و مــد ّون‪ 44‬می‌پردازیــم‪.‬‬
‫امــا ناگزیــر برخــی قطعــات قانــون بــه تدریــج مکتــوب شــدند‪ ،‬تــا در مــوارد مشــکوک یــاری‬
‫‪43-recorded‬‬
‫‪44-statute‬‬
‫‪27‬‬
‫بخــش حافظــه باشــد و سـ ّنت را تثبیــت کنــد و بــدان وضــوح ببخشــد‪ .‬مثـ ًا‪ ،‬صاحــب یــک‬

‫حــق اعتبــاری‪ ،‬تأییــد حــق خــود را از مجــرای اعــان عمومــی‪ 45‬حاکــم یــا دفتــر ثبــت بدســت‬
‫مــی‌آورد‪ .‬ممکــن اســت جامعــه بــه نــدرت برخــی از قواعــد قانونــی خــود را مکتوب ســازد‪ ،‬در‬
‫نتیجــه امــکان نگهــداری دقیق‌شــان بــرای آینــدگان وجــود خواهــد داشــت‪ .‬یــا اینکــه شــخصی‬
‫بــه ابتــکار خــود آنچــه را کــه از «قانــون عینــی» (کــه مطابــق تعابیــر امــروزی‪ ،‬جایــی کــه‬
‫ـن خیــر» ســخن می‌گوینــد) می‌دانــد‪ ،‬مکتــوب‬ ‫مردمــان قــرون وســطی صرف ـ ًا از «قانــون کهـ ِ‬
‫ســازد‪ .‬در قــرون وســطی ســه قســم ثبــت قانــون شــناخته شــده بــود‪ :‬شــخصیت‌ها‪ ،‬حــق عامــه‬
‫(یعنــی قانــون معتبــر یــک جامعــة معیــن)‪ ،‬و کتــب قانــون؛ کــه هــر چنــد از نظــر مــا هــر‬
‫ســه منبــع ویژگــی هــای متفاوتــی دارنــد‪ ،‬امــا از دیــد مردمــان آن روزگار ایــن قــدر متفــاوت‬
‫نبودند‪.‬‬
‫البتــه همــه ایــن بخش‌هــای ثبــت شــده قانــون نســبت بــه فهــم تقنینــی رایــج یــا قانونــی‬
‫کــه بــه طــور شــفاهی منتقــل می‌شــد‪ ،‬فرعــی تلقــی می‌شــد‪ .‬فهــم تقنینــی رایــج و قانــون‬
‫شــفاهی‪ ،‬کل قانــون را در بــر می‌گرفــت‪ .‬قانــون ثبــت شــده قانــون مســتقر مــدون نیســت‪،‬‬
‫(بــه جــز حقــوق خصوصــی ناظــر بــر معاملــه‪ ،‬کــه طبیعتـ ًا همچــون ایــن روزگار‪ ،‬بــه واســطة‬
‫ارادة طرفیــن معاملــه ثبــت شــده بــود)‪ ،‬بلکــه صرفـ ًا قانــون سـ ّنتی ثبــت شــده بــود؛ و هرگــز‬
‫چیــزی نبــود جــز قطعـه‌ای از کل قانونــی کــه منحصــراً در ســینه یــا وجــدان جامعــه بــه حیات‬
‫خــود ادامــه می‌دهــد‪.‬‬
‫قانــون مــدون مــدرن کامـ ًا متفــاوت بــا آن اســت‪ .‬قانــون مــد ّون مــدرن ذاتـ ًا بایــد مکتــوب‬
‫باشــد‪ ،‬چــون کل قانــون در فرمان‌هــای مرجــع اقتــدار‪ ،‬کــه بــه نحــو شــفاهی تعریــف شــده‌اند‪،‬‬
‫منــدرج اســت‪ .‬آن ضابطـه‌ای‪ 46‬اســت دال بــر دعــوی کامــل بــودن سیســتماتیک‪ ،‬و در نتیجــه‬
‫هرچیــزی خــارج از آن کــه بخواهــد قانــون باشــد بایــد بــه نحــوی از آن ضابطــه قابل اســتنباط‬
‫باشــد‪ .‬حتــی تکامــل پویــای قانــون خــارج از فهــم تقنینــی جامعـ ‌ه مثـ ًا‪ ،‬تصمیمــات قضــات‬
‫دادگا‌ه عالــی‌ بــه لحــاظ صــوری و فنــی فقــط تــا جایــی ممکــن اســت کــه قانــون اساســی یــا‬
‫ضابطــة تقنینــی‪ ،‬مرجعیتــی را تعییــن بکنــد کــه درون محــدودة تعییــن شــده بــه تفســیر قانــون‬
‫بپــردازد‪ .‬در ایــن صــورت‪ ،‬کل پیشــرفت تقنینــی در ســایة اســتعمال و شــرح دقیــق قانــون‬
‫قرار خواهد گرفت‪.‬‬
‫تضــاد میــان قانــون س ـ ّنتی و قانــون وضــع شــده را می‌تــوان بــه ایــن شــکل خالصــه کــرد‪:‬‬
‫در قانــون وضــع شــده کل قانــون در قالــب ضابطه‌هــای مکتــوب جمــع می‌شــود؛ امــا قانــون‬
‫س ـ ّنتی در فه ـ ِم تقنینــی زنــده مــردم واقــع شــده اســت‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬قانــون س ـ ّنتی ثبــت شــده‬
‫‪45-publica fides‬‬
‫‪46-code‬‬
‫هرگــز چیــزی بیــش از قطعـه‌ای از کل قانــون نخواهــد بــود‪ .‬اکنــون مــا اثــر ایــن تفــاوت را‬
‫بــر روی عمــل تقنینــی قــرون وســطایی بررســی خواهیــم کــرد‪.‬‬
‫بند چهارم‪ :‬قانون کهن‪ ،‬قانون نو را نسخ می‌کند‪.‬‬
‫از منظــر امروزیــن‪ ،‬قانــون محقــق نــو طبیعت ـ ًا قانــون کهــن را منســوخ می‌کنــد‪ .‬در واقــع‬
‫هــدف و دلیــل وضــع قانــون نــو همیــن اســت‪ .‬اگــر وجــود قانــون کهــن‪ ،‬کــه بــا قداســت و‬
‫خیــر بــودن بیشــتر آمیختــه شــده اســت‪ ،‬را در حالــی ادعــا کنیــم کــه اخیــراً قانونــی نــو وضــع‬
‫کرده‌ایــم‪ ،‬کارمــان مســخره خواهــد بــود‪ .‬از منظــر امــروزی‪ ،‬ایــن قانــون قــرون وســطایی‬
‫آنقــدر مهمــل بــه نظــر می‌رســد کــه ارث بــردن اجــدادم از مــن‪ .‬امــا انســان قــرون وســطایی از‬
‫مقایسـه‌ای متفــاوت بهــره خواهــد بــرد و خواهــد گفــت کــه هنگامــی کــه قانــون کهــن قانــون‬
‫جدیــد را نســخ می‌کنــد‪ ،‬مثــل ایــن اســت کــه جوانــی نورســته بــرای پیرمــردی ارجمنــد راه‬
‫می‌دهــد؛ یــا بلکــه‪ ،‬یــک ســارق بــه محــض بازگشــت صاحبخانــه‪ ،‬بــه ســرعت خانــه را تــرک‬
‫می‌کنــد‪.‬‬
‫البتــه ایــن نیــز ممکــن اســت کــه حتــی در شــرایط مــدرن‪ ،‬قانونــی نــو خطایــی تقنینــی در‬
‫بــر داشــته باشــد؛ کــه در ایــن حالــت قانــون محقــق جدیــد دیگــری ســاخته خواهــد شــد‪،‬‬
‫قانــون ســومی کــه دو قانــون نخســت را منســوخ خواهــد کــرد‪ .‬امــا در همــة ایــن ســه حالــت‪،‬‬
‫قانــون معتبــر قانونــی اســت کــه در زمــان مــورد نظــر توســط دولــت وضــع شــده باشــد‪ .‬امــا‬
‫در مقابــل‪ ،‬بــر طبــق باورهــای قــرون وســطایی‪ ،‬قانــو ِن نخســت در حالــی کــه توســط قانــون‬
‫دوم ملغــی شــده اســت‪ ،‬بــه وجــود خــود ادامــه می‌دهــد و از طریــق وضــع ســومین قانــون‪،‬‬
‫مجــدداً احیــا می‌شــود‪.‬‬
‫پــس بــه طــور کلــی قانــون کهــن بــه چــه معناســت؟ در قلمــرو س ـ ّنت نانوشــته‪ ،‬تقریب ـ ًا‬
‫ســن قانــون را همچــون قانــون مــدون تاریــخ دا ِر ضابطه‌منــد‪ ،‬تعییــن کــرد‪.‬‬ ‫نمی‌تــوان ّ‬
‫هنگامــی کــه قانــون را «کهــن» می‌نامیــم‪ ،‬بیشــتر در مقــام توصیفــی اســت از کیفیــت بــاالی‬
‫ـن آن‪ .‬قانونــی کــه بهتــر تلقــی می‌شــود‪ ،‬مادامــی کــه برهانــی خالفــش‬ ‫آن تــا تعییــن دقیــق سـ ّ‬
‫ارائــه نشــود‪ ،‬همــواره کهــن تلقــی می‌شــود‪ .‬مثال‌هایــی بی‌شــمار بــرای ایــن امــر وجــود‬
‫دارد و یکــی از چنــان مثال‌هایــی را از کتــاب ساچســن اشــپیگل آوردیــم‪ .47‬گاهــی‪ ،‬قانونــی‬
‫کــه اخیــراً ملغــی شــده اســت و بــه پادشــاهی منفــور متعلــق اســت‪ ،‬در تقابــل بــا قانــون‬
‫شــر تلقــی می‌شــود‪ ،‬و در‬ ‫آرمانــی قانون‌گــذار اســطوره‌ای قــرار می‌گیــرد و قانونــی نــو و ّ‬
‫نتیجــه قانــو ِن قانون‌گــذار اســطوره‌ای احیــاء می‌شــود‪ .‬امــا اگــر قانــون اخیــر بــا برخــی‬
‫نوآوری‌هــای مطلــوب در تناقــض قــرار بگیــرد‪ ،‬آنــگاه دارای ابهــام احتمالــی و منحــرف شــده‬
‫توســط ســ ّنتی فاســد تلقــی شــده‪ ،‬و در نتیجــه می‌تــوان آن را اصــاح کــرد‪ .‬مخلــص کالم‬
‫‪47-v. supra, P 150.‬‬
‫‪29‬‬
‫اینکــه‪ ،‬تــا جایــی کــه ممکــن اســت‪ ،‬مشــروط بــر اینکــه از نظریــة تقنینــی زیــاده از حــد‬

‫منحــرف نشــویم‪ ،‬بــرای تأمیــن نیازهــای عملــی زمانــه هــرکاری می‌توانیــم بکنیــم‪ 48.‬در هــر‬
‫صــورت‪ ،‬همــواره و هرجــا کــه ممکــن باشــد‪ ،‬بــرای هــر قانونــی کــه قدمتــی را طلــب کــرده‬
‫اســت‪ ،‬بــدان قدمــت نســبت داده شــده اســت‪.‬‬
‫بــه ســهولت می‌تــوان ایــن نظریــة معیــوب را مطــرح کــرد کــه قانــون کهــن بــر مبنــای ایــن‬
‫واقعیــت قانــون نــو را ملغــی می‌کنــد کــه حتــی قــرون وســطی نیــز در عمــل بــه قانــون نــو‬
‫نیــاز دارد‪ ،‬مشــروط بــر اینکــه بــرای «کهــن» و «نــو» تاریخــی دقیــق تعییــن نکنیــم‪ .‬بــا ایــن‬
‫حــال‪ ،‬برخــی مــوارد بغرنــج وجــود دارد؛ امــا چنــان مــواردی نیــز تابــع نیازهــای عملــی حــل‬
‫و فصــل می‌شــدند‪ ،‬بــه نحــوی کــه تأمــات نظــری نمی‌توانســت ضرورت‌هــای عملــی را‬
‫کامـ ًا نادیــده بگیــرد‪ .‬مثـ ًا در ســال ‪ 819‬در مســأله قانــون ازدواج‪ ،‬فرانســوی‌ها میــان قواعــد‬
‫قانــون عرفــی و قوانیــن ســالیک‪ 49‬تناقــض یافتنــد‪ .‬آیــا آن‌هــا بــا اســتناد بــر قانــون عامــه‬
‫ـر‪،‬‬
‫باســتانی‪ ،‬کــه قانــون پدرانشــان بــود‪ ،‬اســتعمال رایــج را بــا ایــن عــذر کــه بدعتــی اســت شـ ّ‬
‫ملغــی کردنــد؟ خیــر‪ ،‬بلکــه فرانســوی‌ها تصمیــم گرفتنــد کــه س ـ ّنت‌های ازدواج را «آنگونــه‬
‫کــه اجــداد مــا پیــش از ایــن تفســیر کرده‌انــد» و «نــه آنگونــه کــه در قوانیــن ســالیک نوشــته‬
‫شــده اســت‪ ».‬مالحظــه کننــد‪ .‬ممکــن اســت فــرض کنیــم کــه بنیــاد ایــن تصمیــم قاعــدة نقض‬
‫قانــون عرفــی توســط قانــون وضــع شــده اســت‪ .‬امــا ایــن تبییــن ضرورت ـ ًا درســت نیســت‪.‬‬
‫حقیقــت ایــن اســت کــه اصــل تقنینــی ویژگــی دوره‌ای بــود کــه بــه لحــاظ تاریخــی و منطقــی‬
‫میــان قانــو ِن عرفــی محــض قــرون وســطایی و قانــون وضــع شــدة محــض دورة مــدرن قــرار‬
‫می‌گیــرد‪ .‬در قانــون مــدرن متأخــر‪ ،‬اصــل مذکــور بی‌معناســت‪ ،‬چــون قانــون عرفــی بــه‬
‫لحــاظ نظــری بخشــی از قانــون وضــع شــده اســت‪ ،‬و فقــط درون محــدودة وضــع شــده اعتبــار‬
‫ـطایی متقــدم‪ ،‬چنــان اصلــی قابــل تصــور نبــود‪ ،‬چــون قانــون‬ ‫دارد‪ .‬امــا در قانــون قــرون وسـ ِ‬
‫وضــع شــده چیــزی نبــود بــه جــز قانــون عرفــی ثبــت شــده‪ .‬امــا حتــی اگــر قانــون ســالیک‬
‫قانــون وضــع شــده تلقــی نمی‌شــد‪ ،‬بــاز قانونــی کهــن و ثبــت شــده تلقــی می‌شــد کــه‬
‫بایســتی قانــون ثبــت نشــده و کمتــر قدیمی‌تــر را ملغــی می‌کــرد‪ .‬امــا فرانســوی‌ها بــه‬
‫وضــوح چنیــن نگرشــی بــه آن نداشــتند‪ .‬آن‌هــا میــان احســاس تقنینــی منحــرف نشــده عصــر‬
‫خــود و س ـ ّنت ثبــت شــدة اجــداد خــود تناقضــی نمی‌دیدنــد‪ .‬س ـ ّنتی باســتانی کــه در روش‬
‫زندگــی مردمــان بــه نحــو بالفعــل و آگاهانــه حضــور داشــت بــر قانــون ثبــت شــده التینــی‬
‫«مــرده» پیــروز می‌شــود‪ ،‬یعنــی بــر احــکام مکتوبــی کــه از نظــر فرانســوی‌های ســال ‪819‬‬
‫‪- ‌48‬یکــی از مثال‌هــای ایــن موضــوع اعالمیــه هنــری اول در ســال ‪ 1100‬اســت‪« :‬قوانیــن ادوارد‪ ،‬یعنــی‬
‫ســ ّنت‌های نیکــوی دوره آنگلوساکســون‪ ،‬بــا اصالحــات نورمن‌هــا ملغــی اعــام می‌شــود‪».‬‬
‫‪49-Lex Salica‬‬
‫در قانــون ســالیک آمــده بــود – فقــط خــدا می‌دانــد کــه چگونــه و در نتیجــه کــدام اتفــاق‪،‬‬
‫مثـ ًا ســهو نگارشــی یــا خطــای تفســیری یــا سـ ّنتی نادرســت کــه مقبــول نویســنده قوانیــن‬
‫ســالیک بــود‪ ،‬یعنــی آن‌جــا کــه از الهــام الهــی پیــروی نکــرده بــود‪ ،‬دچــار خطــا شــده اســت‪.‬‬
‫در هــر صــورت‪ ،‬بــه نظــر می‌رســد ســاحت و مرتبــه عمــل می‌دانــد کــه چطــور راه‌حلــی بــرای‬
‫مشــکالت و تناقض‌هــا بیابــد‪ ،‬بــدون اینکــه از نظریــة تخطئــی کنــد‪ .‬امــا آن‌جــا کــه قانــون‬
‫ثبــت شــده در قیــاس بــا قانــون عامــه از وثاقــت باالتــری برخــوردار اســت‪ ،‬مث ـ ًا در مــورد‬
‫امتیازهــای ســلطنتی‪ ،‬چنــان راه‌حلــی پیچیده‌تــر می‌شــود‪ .‬در چنیــن شــرایطی نظریــه در واقــع‬
‫بارهــا بــر عمــل پیــروز می‌شــود‪.‬‬
‫نمی‌تــوان امتیــاز ســلطنتی باســتانی‌ای را کــه اعتبــاری غیرقابــل چــون و چــرا دارد و بــه طــور‬
‫غیرمنتظــره وارد ماجــرا شــده اســت‪ ،‬نادیــده گرفــت‪ .‬حتــی اگــر همچــون ســنگی در مســیر‬
‫عمــل تقنینــی جــاری ســبز شــود‪ ،‬و از در مناقشــه بــا واقعیت‌هــای تقنینــی تثبیــت شــده‬
‫پیشــین درآیــد‪ ،‬همچنــان قانــون اســت و قانــون باقــی می‌مانــد و اعتبــار امتیازهــای متأخــری‬
‫را کــه در آن‌هــا امتیازهــای متقــدم بــه صراحــت اســتثناءء نشــده باشــد‪ ،‬از بیــن می‌بــرد‪.‬‬
‫ـطایی پــس از شــاه پیپیــن فرمــان داده و پذیرفتنــد‪ ،‬بــر‬‫مث ـ ًا آنچــه کــه شــاهان قــرون وسـ ِ‬
‫مبنــای ایــن بــاور انجــام می‌‌گرفــت کــه آن‌هــا بایــد در مواجهــه بــا اســنادی همچــون اهدائیــة‬
‫کنســتانتین‪ ،‬قانــون خیــر کهــن را برچیننــد! در اینجــا بایــد میــان قواعــد تقنینــی ناظر بــر امور‬
‫‪31‬‬
‫شــخصی‪ ،‬مثـ ًا حــق مالک ّیــت یــک قطعــه زمیــن مشــخص‪ ،‬و قواعــد تقنینــی مرتبــط بــا همه یا‬

‫دســت کــم بخــش اعظــم مــردم‪ ،‬مثـ ًا قواعــد ارث یا وظایــف مــردم در مقابــل حاکــم‪ ،‬تفکیک‬
‫قائــل شــد‪ .‬مطابــق نظریــة قــرون وســطایی‪ ،‬در قســم نخســت‪ ،‬می‌تــوان موضــع تقنینــی را بــه‬
‫نحــو قــراردادی تغییــر داد؛ امــا در قســم دوم‪ ،‬موضــع تقنینــی قابــل تغییــر نیســت‪ ،‬هرچنــد که‬
‫در عمــل جامعــه آزادانــه تعییــن می‌کنــد کــه چــه چیــزی حــق اســت‪ .‬امتیازهــای ســلطنتی‌ای‬
‫کــه در دعــوی قضایــی وارد می‌شــوند‪ ،‬تقریبـ ًا همیشــه طــرف جــذاب دعــوی تلقــی می‌شــوند‬
‫و نســبت بــه آن‌هــا جانبــداری وجــود دارد‪ .‬در چنــان مــواردی امتیــاز متقــدم‪ ،‬امتیــاز متأخــر‬
‫ِ‬
‫تضمیــن‬ ‫را ملغــی می‌کنــد‪ ،‬مگــر اینکــه امتیــاز متأخــر بــه صراحــت بیــان بکنــد کــه بــا‬
‫اعتبــار امتیــاز متقــدم صــادر شــده اســت‪ .‬یکــی از دالیــل ایــن امــر فقــدان ثبــت مناســب‬
‫تضمین‌هــای ســلطنتی اســت؛ حاکــم امتیازهــای ســلطنتی را از طریــق اعــان عمومــی صــادر‬
‫می‌کنــد‪ ،‬امــا چنیــن اعالنــی از ثبــت زمیــن در چارچــوب حقــوق مــدرن بــه مراتــب کمتــر‬
‫قابــل اعتمــاد اســت و در نتیجــه بــه ســهولت می‌تــوان بــه طــور مخفیانــه و تحــت شــناخت‬
‫ناقــص و جانبدارانــه او از واقعیــات‪ ،‬از او امتیــاز گرفــت‪ .‬جایــی کــه یــک رابطــة تقنینــی از‬
‫مجــرای توافــق تغییــر می‌کنــد‪ ،‬طرفــی کــه نســبت بــه او جانبــداری وجــود دارد بایــد خــود را‬
‫در مقابــل ایــن امــکان بیمــه بکنــد کــه امتیــازی ســلطنتی دربــارة موضــع تقنینــی قبلــی وجــود‬
‫دارد _و از کجــا معلــوم کــه چنــان امتیــازی وجــود نــدارد و روزی آشــکار نخواهــد شــد؟‬
‫او بایــد ایــن کار را از طریــق بدســت آوردن امتیــازی ســلطنتی انجــام دهــد کــه در آن بــه‬
‫صراحــت هرگونــه امتیــاز متقــدم ملغــی شــده اســت‪ .‬حتــی در ایــن حالــت نیــز تضمیــن قطعی‬
‫وجــود نــدارد کــه شــاه هنــگام تضمیــن امتیــازی کــه می‌دهــد کام ـ ًا از واقعیــات آگاه بــوده‬
‫اســت‪ ،‬چــون همچنــان ممکــن اســت شــواهد و دالیلــی ناظــر بــر اعتبــار امتیازهــای متقــدم و‬
‫الغــا و بی‌اعتبــاری ایــن امتیــاز متأخــر پیــدا شــود‪.‬‬
‫امــا اگــر امتیــاز متأخــر نتوانــد امتیازهــای متقــدم را ملغــی کنــد‪ ،‬ارزش امتیــاز متأخــر در‬
‫معــرض خطــر خواهــد بــود و اگــر پشــتیبانی مســتندی از موضــع تقنینــی جدیــد صــورت‬
‫نگیــرد‪ ،‬هــر حــق جدیــد کام ـ ًا بــی‌ارزش خواهــد بــود‪ .‬اگــر امتیــازی معتبــر وجــود داشــته‬
‫باشــد کــه بــه موضــع تقنینــی کهنــی شــهادت می‌دهــد‪ ،‬در ایــن صــورت بایــد بــه مثابــة‬
‫قانونــی معتبــر پذیرفتــه شــود‪ .‬امــا در مناقشــه میــان امتیازهــای باســتانی و متأخــر توســل بــه‬
‫ایــن اصــل کارآمــدی خوبــی داشــت‪:‬‬
‫واقعیت‌هایی که از قبل بوده‌اند‪ ،‬در آینده نیز پابرجا خواهند بود‪.‬‬
‫چنــان وضعیت‌هایــی یکــی از ضعف‌هــای اصلــی حیــات تقنینــی قــرون وســطی را نشــان‬
‫می‌دهــد‪ :‬عــدم اطمینــان‪ ،‬ابهــام و عــدم امــکان پیش‌بینــی اینکــه آیــا ناگهــان یــک امتیــاز‬
‫ســلطنتی از پــرده بیــرون خواهــد آمــد یــا نــه‪ ،‬کــه اغلــب بــه خشــم و احســاس تحقیــر منجــر‬
‫ـرر‪ ،‬آشــکارا نارضایتــی و ســوء ظــن خــود بــه قانــون را‬ ‫شــده و باعــث می‌شــد طــرف متضـ ّ‬
‫اعــام کنــد‪ .‬مــا در اینجــا بــه بحــث جعــل و جاعــان در قــرون وســطایی می‌پردازیــم‪ .‬از‬
‫آنچــه گفتیــم بــه وضــوح آشــکار می‌شــود کــه چــرا جاعــان قــرون وســطی جعلیــات خــود‬
‫را بنــام قدیمی‌تریــن پادشــاهان ممکــن جــا می‌زدنــد؛ نــه فقــط بــه ایــن دلیــل کــه ســنجش‬
‫وثاقــت امتیازهــای بســیار قدیمــی دشــوارتر بــود‪ ،‬بلکــه همچنیــن بــه ایــن دلیــل کــه هرچقدر‬
‫یــک امتیــاز قدیمی‌تــر بنمایــد‪ ،‬قوی‌تــر بــوده و از خطــر ابطــال بیشــتر ایمــن می‌مانــد‪ .‬بــه‬
‫همیــن دلیــل‪ ،‬جاعــان تــا عصــر کنســتانتین و قیصــر عقــب می‌رفتنــد‪.‬‬
‫جامعــة قــرون وســطایی بــه واســطة ایــدة احیــاء قانــون کهــن خیــر‪ ،‬در کل آزادی‬
‫عمــل بســنده‌ای در حــوزة بســط قوانیــن موجــود‪ ،‬متناســب بــا ایده‌هــای تقنینــی‬
‫رایــج در هــر زمــان خــاص‪ ،‬بدســت آورد‪ .‬آن‌هــا بــا عطــف بــه گذشــته‪ ،‬بــه لحــاظ‬
‫نظــری اصــاح شــدند و در ایــن روزگار نیــز آزادی عمــل دارنــد‪ ،‬مشــروط بــر اینکــه‬
‫ترجیحــات و حق‌هــای ثبــت شــده بــه مانعــی در مقابــل توســعه قانــون عینــی تبدیــل‬
‫نشــوند‪.‬‬
‫مــا تــا اینجــا بــرای اهــداف عملــی‪ ،‬میــان امتیازهــای مربــوط بــه حقــوق افــراد خــاص و‬
‫امتیازهــای مرتبــط بــا قانــون عمومــی تمایــز قائــل شــدیم‪ .‬اکنــون بایــد ایــن تمایــز را از بیــن‬
‫بــرد‪ ،‬چــون چنیــن تمایــزی در اســاس در قــرون وســطی معنایــی نداشــت‪ .‬بــرای مردمــان‬
‫قــرون وســطی و مطابــق نظریه‌هــای غالــب در آن دوران‪ ،‬میــان قانــون اعتبــاری و قانــون‬
‫عینــی تفاوتــی وجــود نداشــت؛ هــر آجــر از آجرهــای بنــای تقنینــی‪ ،‬و هــر آجــر از قانــون‬
‫عینــی بــه مثابــة مجمــوع همــة حقــوق اعتبــاری‪ ،‬بــه یــک انــدازه مقــدس و ارزشــمند بودنــد‪.‬‬
‫از خــرده دارایــی رعایــا و بــردگان گرفتــه تــا ســنگ‌های تعییــن کننــدة مرزهــا‪ ،‬از کاالهــای‬
‫بــازار گرفتــه تــا نظــام قضایــی‪ ،‬همگــی بــه یــک انــدازه مقــدس و ارزشــمند بودنــد‪ .‬امــا‬
‫ایــن همــة ماجــرا نبــود‪ .‬ایــن را نیــز بایــد اضافــه کــرد کــه وقتــی کــه برخــی افــراد خــاص‬
‫امتیازهایــی را از شــاه اخــذ می‌کردنــد‪ ،‬تمایــل پیــدا می‌کردنــد کــه از حقــوق عمومــی نیــز‬
‫ســهمی بدســت آورنــد‪.‬‬
‫بــا فــرض اینکــه امتیــازی از پــرده بیــرون می‌آیــد‪ ،‬فــارغ از اینکــه اصــل یــا جعلــی باشــد‪ ،‬و‬
‫ایــن امتیــاز بــا قانــون عمومــی رایــج عصــر خــود در تناقــض قــرار می‌گیــرد‪ ،‬در ایــن حالــت‬
‫پرسشــی دشــوار مطــرح می‌شــود‪ :‬آیــا می‌تــوان بــه اعتبــار ایــن تناقــض‪ ،‬آن امتیــاز را جعلــی‬
‫تلقــی کــرده و در نتیجــه‪ ،‬کنــار گذاشــت؟ یــا اینکــه می‌تــوان شــرایطی خــاص بــرای امتیــاز‬
‫تــازه کشــف شــده قائــل شــد و فقــط در آن مــورد اعمــال کــرد و بــه موضــع تقنینــی عمومــی‬
‫ـری نــداد؟ یــا اینکــه بایــد واقع ـ ًا آن را یــک نتیجــه عمومــی مربــوط بــه گذشــته تلقــی‬ ‫تسـ ّ‬
‫‪33‬‬
‫کــرد؟ در اینجــا‪ ،‬در موضوعــات مربــوط بــه حــوزة عمومــی‪ ،‬یعنــی تأمــات ناظــر بــر قلمــرو‬

‫سیاســت‪ ،‬قــدرت و فرصــت‪ ،‬طبیعت ـ ًا جانــب امتیــاز ویــژة اعطــا شــده گرفتــه می‌شــد‪ .‬مث ـ ًا‬
‫امتیــاز بــزرگ‪ 50‬اتریشــی را در نظــر بگیریــد‪ ،‬بنیــادی صحیــح کــه توجیـه‌اش نــه در قانــون‪،‬‬
‫کــه در قــدرت خانــه هابســبورگ‪ 51‬نفهتــه بــود‪ .‬امــا اصلــی کلــی کــه از آن آغــاز کردیــم‪،‬‬
‫یعنــی ایــن اصــل کــه قانــون کهــن‪ ،‬قانــون متأخرتــر را ملغــی می‌کنــد‪ ،‬هرگــز مــورد مناقشــه‬
‫قــرار نگرفــت و در واقــع انــکار آن همــان قــدر ناممکــن اســت کــه انــکار «خیــر‪ ،‬خیــر اســت‬
‫ـر اســت»‪ .‬حــال از اینجــا اصلــی دیگــر بیــرون می‌آیــد‪.‬‬
‫ـر‪ ،‬شـ ّ‬
‫و شـ ّ‬
‫هــر پادشــاه از منظــر قانــون اساســی توســط دو چیــز محــدود می‌شــد‪ :‬افعــال‬
‫ســلطنتی شــاهان پیــش از خــود و افعــال حکومتــی مشــروع پیــش از خــود‪.‬‬
‫بند پنجم‪ :‬نوآوری تقنینی در حکم احیاء قانون کهنِ خیر است‬
‫اجــازه دهیــد بــر روی کلیــت دیــدگاه قــرون وســطایی لختــی تأمــل کنیــم‪ .‬در آن چارچــوب‪،‬‬
‫ایــدة پیشــرفت‪ ،‬رشــد و توســعه بی‌معناســت؛ در آن چارچــوب تعییــن و تعیــن امــور انســانی‬
‫از منظــر زیست‌شــناختی‪ 52‬نگریســته نمی‌شــد (برخــاف تمثیــل سیاســت بــدن‪ 53‬کــه‬
‫میــراث تفکــر دوره باســتان بــود)‪ ،‬بلکــه منشــأ تعییــن و تعیــن امــور انســانی را از منظــر‬
‫‪56‬‬
‫ـکک‬ ‫ریخت‌شــناختی‪ 54‬می‌نگریســتند‪ .‬بــرای چنــان چارچوبــی‪ ،‬فقــط وجــود ایســتا‪ 55‬و ُمشَ ـ ّ‬
‫معنــادار بــود‪ .‬در فهــم آن دوران دربــارة حیــات آدمــی‪ ،‬اینکــه انســان بایــد بــه چــه چیــزی‬
‫تبدیــل شــود‪ ،‬جایــی نداشــت‪ .‬ایــن مفــروض فکــری انســان‌های فرهیختــة قــرون وســطایی‬
‫بــه ســهولت بــا سـ ّنت آلمانــی رایــج ترکیــب شــد و در نتیجــه قانــون بــه مثابــة امــری کهــن‬
‫و پــردوام‪ ،‬یعنــی امــری ایســتا‪ ،‬تلقــی شــد کــه بایســتی ثبــات آن حفــظ شــود‪ .‬ســ ّنت‬
‫آلمانــی رایــج و فرهنــگ اخالقــی‌ای کــه توســط کلیســا تبلیــغ می‌شــد بــا یکدیگــر ترکیــب‬
‫شــدند تــا ایــده‌ای ثابــت‪ ،‬فیصله‌بخــش و عــاری از پیشــرفتی از قانــون ابــداع بکننــد کــه‬
‫بــر ازلیتــی تغییرناپذیــر اســتوار بــود‪ .‬امــا حتــی در قــرون وســطی نیــز الزامــات زندگــی‪،‬‬
‫‪50-Privilegium Majus‬‬
‫‪51-House of Hapsburg‬‬
‫‪52-biologically‬‬
‫‪53-body politIc‬‬
‫‪54-morphologically‬‬
‫‪55-static‬‬
‫‪56-graded‬‬
‫پیوســته واقعیت‌هــا و وضعیت‌هــای تــازه خلــق‬

‫می‌کــرد؛ و از آن‌جــا کــه ایــن تحــرکات بایــد‬
‫بــا ایــدة رایــج مبنــی بــر تغییرناپذیــری قانــون‬
‫ســازگار می‌بودنــد‪ ،‬تغییــر و نــوآوری در قانــون‬
‫ممکــن‪ ،‬و در واقــع‪ ،‬ضــروری‪ ،‬بــود‪ ،‬مشــروط بــر‬
‫اینکــه شــکل احیــاء واقعــی یــا ادعایــی بــه خــود‬
‫بگیــرد‪ .‬اصــل حاکــم بــر تقنیــن قــرون وســطایی‬
‫نــه آشــوب و توســعه‪ ،‬تکامــل‪ ،‬انقــاب‪ ،‬بلکــه‬
‫عبــارت بــود از اصــاح‪ ،‬آشکارســازی پیوســته‪،‬‬
‫وضوح‌بخشــی‪ ،‬یــا پاالیــش قانــون صــادق‪،‬‬
‫کــه همــواره بــا قانــون کاذب‪ ،‬ابهــام‪ ،‬ســوفهم و‬
‫فرامــوش‌کاری در کشــمکش اســت‪.‬‬
‫اگــر قانونــی مبهــم یــا مغشــوش باشــد‪ ،‬قاضــی‬
‫نمی‌توانــد بدانــد کــه چــه چیــزی را بایــد قانــون‬
‫تلقــی کــرد‪ ،‬بلکــه بــه اعتبــار حکمــت و آگاهــی‬
‫خــود در خواهــد یافــت کــه چــه چیــزی همــواره‬
‫حــق بــوده اســت‪ ،‬و در نتیجــه در آینــده نیــز حــق‬
‫خواهــد بــود‪ .‬ممکــن اســت آن‌هــا اشــتباه بکننــد و‬
‫چیــزی را واقع ـ ًا قانــون اعــام بکننــد کــه هرگــز‬
‫پیــش از ایــن قانــون نبــوده اســت‪ .‬در واقــع‪،‬‬
‫حتــی ممکــن اســت از ایــن امــر آگاه باشــند کــه‬
‫نــوآوری‌ای انجــام داده‌انــد‪ .‬امــا چنیــن نمی‌گوینــد‪،‬‬
‫و اساســ ًا نمی‌تواننــد چنیــن بگوینــد‪ .‬اگــر آن‌هــا‬
‫می‌گفتنــد کــه قانونــی نــو ابــداع کرده‌انــد‪ ،‬شــبیه‬
‫ایــن بــود کــه قانون‌گــذار مــدرن بگویــد قانونــی‬
‫را بــر مبنــای ارادة شــخصی‪ ،‬روحیــة طبقاتــی خــود‬
‫و نظیــر اینجــا وضــع کــرده اســت‪ .‬چــون حتــی‬
‫اگــر در قــرون وســطی واقعـ ًا هــر روز قانونــی نــو‬
‫بیــرون داده می‌شــد‪ ،‬عقایــد قــرون وســطی ایشــان‬
‫را وادار می‌کــرد کــه بگوینــد قانــون عقالنــی و‬
‫منصفانــه همــان قانــون قدیمی اســت‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬در‬
‫‪35‬‬
‫ادبیــات آن دوران تعابیــری نظیــر «نخســتین اســتعمال یــک قانــون» هرگــز بــه کار نمی‌رفــت‪.‬‬

‫‪57‬‬
‫ایــن ســخن درســت اســت کــه قانون‌گــذاران قــرون وســطی بــه قــول ساکســو گراماتیــوس‬
‫[مــورخ دانمارکــی]‪ ،‬غالبـ ًا «بــه طــور آگاهانــه و عمــدی قوانیــن بــد را ملغــی و قوانیــن جدیــد‬
‫را جایگزیــن می‌کردنــد‪ ».‬امــا از نظــر آن‌هــا ایــن کار مصــداق جایگزینــی قانونــی محقــق بــا‬
‫قانــون محقــق دیگــر نبــود؛ بلکــه مصــداق راهنمایــی و هدایــت جریــان قانــون نــاب بــرای‬
‫بازگشــت بــه مســیرهایی بــود کــه موقت ـ ًا از آن منحــرف شــده اســت‪ .‬بیــان نمادیــن روش‬
‫قانون‌گــذاری قــرون وســطایی از ایــن قــرار اســت‪« :‬اصــاح قانــون»‪ 58‬بــا هــدف آزاد کــردن‬
‫قانــون از کاســتی‌هایش‪ .‬حــق و قانــون احیــاء می‌شــوند چــون در اصــل متعلق‌انــد بــه‬
‫روزهــای طالیــی شــاه اریــک (در ســوئد)‪ ،‬شــاه ادوارد معتــرف (در انگلســتان آنگلو‌نورمــن)‪،‬‬
‫چارلــز کبیــر (در میــان فرانســوی‌ها و آلمانی‌هــا)‪ ،‬یــا قانون‌گذارهــای افســانه‌ای دیگــر‪.‬‬
‫امــا در امــور عمومــی‪ ،‬تکــرار مــواردی کــه در آن قانــون کهن‌تــر را نــه می‌تــوان بــه آینــده‬
‫تعمیــم داد و نــه پیش‌فــرض گرفــت‪ ،‬بیــش از تکــرار آن در مــوارد اختصاصــی و شــخصی‬
‫بــود‪ .‬امــا حتــی اگــر چنیــن باشــد‪ ،‬پیــش از دورة پذیــرش قانــون رومــی بــه نــدرت ایــن‬
‫اتفــاق رخ مــی‌داد کــه قضــات بــا صراحــت اعتــراف کننــد کــه قواعــد تقنینــی وجــود نــدارد‬
‫و در نتیجــه آن‌هــا مطابــق بــا اراده آزاد خــود داوری می‌کننــد‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬غیرقــرون وســطایی‬
‫بــودن یــک قاعــده بــه وجــود فقــه تعلمــی اشــاره دارد‪ .‬در واقــع‪ ،‬مصادیقــی مشــخص از خلــق‬
‫حق‌هــای جدیــد وجــود داشــت کــه حتــی افــکار قــرون وســطایی بــا تســاهل بــا آن‌هــا‬
‫برخــورد کرده‌انــد؛ پادشــاه می‌توانــد آزادانــه آن حق‌هــا را اعطــا یــا ترجیــح دهــد‪ ،‬مشــروط‬
‫بــر اینکــه ایــن کار بــه کســی آســیب نزنــد‪ .‬مث ـ ًا می‌توانــد از دارایی‌هــای شــخصی خــود‬
‫کمک‌هــای مالــی انجــام دهــد‪ ،‬مشــروط بــر اینکــه ایــن کار بــه جامعــه آســیب نزنــد‪ .‬قانــون‬
‫عینــی همچــون تــوده‌ای غول‌پیکــر تصــور می‌شــود کــه از حق‌هــای اعتبــاری دارای وابســتگی‬
‫درونــی‪ ،‬تشــکیل شــده اســت‪ ،‬بــه نحــوی کــه هیــچ کــدام از آن حق‌هــا را نمی‌تــوان نقــض‬
‫کــرد مگــر از طریــق توافــق آزادانــه یــا مصــادره‪ 59‬امــا اگــر میــان حق‌هــای موجــود خلــل‬
‫و فرجــی باشــد‪ ،‬اراده آزاد می‌توانــد در آن‌هــا وارد شــده و تهدیــدی جدیــد بــه بــار آورد‪ .‬امــا‬
‫ایــن واقعیــت آشــکار ایــن اصــل کلــی را نقــض نمی‌کنــد کــه اگــر حقــی مــورد چــون و‬
‫چــرا قــرار بگیــرد‪ ،‬بایــد سـ ّنت کهـ ِ‬
‫ـن خیــر و نــه ارادة دلبخواهــی هــر انســان زنــده‪ ،‬بــه مناقشــه‬
‫فیصلـ ‌ه دهــد‪ .‬جامعــة قــرون وســطایی به واســطة ایــدة احیــاء قانــون کهــن خیــر‪ ،‬در کل آزادی‬
‫عمــل بســنده‌ای در حــوزة بســط قوانیــن موجــود‪ ،‬متناســب بــا ایده‌هــای تقنینــی رایــج در هــر‬
‫‪57-Saxo Grammaticus‬‬
‫‪58-legem emendare‬‬
‫‪59-forfeiture‬‬
‫زمــان خــاص‪ ،‬بدســت آورد‪ .‬آن‌هــا بــا عطــف بــه گذشــته‪ ،‬بــه لحــاظ نظــری اصــاح شــدند‬
‫و در ایــن روزگار نیــز آزادی عمــل دارنــد‪ ،‬مشــروط بــر اینکــه ترجیحــات و حق‌هــای ثبــت‬
‫شــده بــه مانعــی در مقابــل توســعه قانــون عینــی تبدیــل نشــوند‪.‬‬
‫بند ششم‪ :‬مفاهیم تقنینی و عمل تقنینی‬

‫مــا قب ـ ًا نســبت‌های میــان مفاهیــم تقنینــی و عمــل تقنینــی را مــورد تأمــل قــرار دادیــم‪ ،‬و‬
‫اکنــون در اینجــا نمی‌توانیــم دفتــر آن موضــوع گســترده و دشــوار را دوبــاره بگشــاییم‪ .‬فقــط‬
‫الزم اســت دو نکتــه را اضافــه کنیــم‪ .‬در حالــی کــه حــق عامیانــه قــرون وســطایی چقــدر کامل‬
‫ثبــت شــده اســت‪ ،‬بــه هرحــال حفــظ و مــورد ارجــاع قــرار گرفتــه اســت و نســخة مکتــوب آن‬
‫بــه مثابــة مرجعــی وثیــق پذیرفتــه شــده اســت‪ ،‬بــه وضــوح می‌بینیــم کــه توســعة آزادانــة قانون‬
‫عرفــی متوقــف و بــه امــری ســخت و بســیار متصلــب تبدیــل شــده اســت‪ .‬بــه لحــاظ نظــری‪،‬‬
‫ایــن فرمــان شــاه پیپیــن ایتالیایــی کــه قانونــی کــه یکبــار ابــاغ شــد‪ ،60‬هرگــز نبایــد با سـ ّنت‬
‫جایگزیــن شــود‪ ،‬معتبــر اســت‪ ،‬هرچنــد کــه جــای دیگــری بــه آن صراحــت بیــان نشــده بــود‪،‬‬
‫چــون همــة قوانیــن عامیانــه و ســلطنتی ثبــت شــده‌اند‪ .‬البتــه ایــن درســت اســت کــه اگــر‬
‫قانــون عرفــی کام ـ ًا مکتــوب‪ ،‬و کام ـ ًا قبــول شــود‪ ،‬بــه واســطة عــدم انعطــاف فوق‌العــادة‬
‫ناشــی از مکتــوب و پذیرفته‌شــدنش‪ ،‬بــه امــری مضحــک و پــوچ تبدیــل می‌شــود؛ یــا بــه‬
‫بیــان دیگــر‪ ،‬قانــون عرفــی ضرورتـ ًا قانــون مــدون تلقــی‪ ،‬و بــه قانــون مــدون تبدیــل خواهــد‬
‫شــد‪ .‬در نتیجــه‪ ،‬نظریــة قانــون ضابطه‌منــد و نقــض آن از طــرق قانــون ضابطه‌منــد متأخرتــر‪،‬‬
‫بــه ناچــار ســربر خواهــد آورد‪ .‬امــا حتــی زمانــی کــه قانــون عامیانــه مکتــوب شــد‪ ،‬بســط‬
‫چنــان نظریـه‌ای غیرضــروری بــود‪ ،‬چــون در قــرون وســطی قانــون ثبــت شــده صرفـ ًا بخشــی‬
‫از قانــون عرفــی جامــع تلقــی می‌شــد‪ ،‬یعنــی ضابطه‌منــد ســاختن جزئــی و نــه کامــل‪ .‬قوانیــن‬
‫مــدون‪ ،‬کاپیتوالرهــا‪ ،61‬و نظیــر این‌هــا پیوســته بــه اطاعــت از قانــون عرفــی بــه مثابــة معیــار‬
‫الزم االطاعــه تأکیــد می‌کننــد‪.‬‬
‫امــا بــاز در اینجــا نیــز بایــد بــه دالیــل عملــی‪ ،‬میــان توســعه قانــون عینــی و نحــوة مواجهــه بــا‬
‫حق‌هــای اعتبــاری تفکیــک قائــل شــویم‌هرچند مردمــان قــرون وســطی در مقــام نظــر چنــان‬
‫تفکیکــی قائــل نشــده‌اند‪ .‬ابــزار رایــج قــرون وســطایی بــرای کشــف یــا آشــکار ســاختن‬
‫قانــون عینــی عبــارت اســت از داوری مطلــق روز قیامــت‪ .‬آن اغلــب بــدون اینکــه پژوهــش‬
‫تاریخــی و مســتندی صــورت بگیــرد‪ ،‬از حافظــه یــا احســاس تقنینــی انســان‌های قانون‌پذیــر‬
‫و معتبــر نشــأت می‌گیــرد‪ .‬آن اصــل‪ ،‬اغلــب قلمــرو قانــون را بــه نحــو ناآگاهانــه یــا بــه نحــو‬
‫‪60-promulgated‬‬
‫‪61-capitularies‬‬
‫‪37‬‬
‫ضمنــی بســط می‌دهــد‪ ،‬تــا جایــی کــه قضــات در عمــل بیشــتر بــر مبنــای عقــل خــود داوری‬

‫می‌کننــد تــا مطابــق سـ ّنتی کــه احتمــاالً منســوخ یــا فرامــوش شــده اســت‪ .‬از ســوی دیگــر‪،‬‬
‫اگــر مفهومــی ماننــد روز قیامــت یــا چیــزی شــبیه آن در حافظــه افــراد حــک شــود‪ ،‬می‌توانــد‬
‫قانــون را بــه تصلــب بیشــتر دچــار کنــد و آن را بیــش از قانــون ضابطه‌منــد مــدرن کانالیــزه‬
‫کنــد‪ .‬دلیــل ایــن امــر آن اســت کــه قانــون سـ ّنتی بــر خــاف قانــون مــدرن هرگــز نمی‌توانــد‬
‫بــه طــور رســمی بــا قانونــی دیگــر جایگزیــن شــود‪ .‬امــروزه‪ ،‬قانــون مــدون منســوخ شــده بــه‬
‫ســهولت می‌توانــد توســط قانــون مــدون جدیــد کنــار زده شــود‪ ،‬فقــط اگــر قانون‌گــذار از‬
‫بابــت منســوخ شــدن آن واقع ـ ًا اطمینــان داشــته باشــد‪ .‬در قــرون وســطی بــرای خالصــی از‬
‫قانــون س ـ ّنتی کهنــه‪ 62‬چنــان روشــی وجــود نداشــت‪ .‬در آن دوران چنیــن اظهــاری ناممکــن‬
‫بــود‪:‬‬
‫درختــان کهنه‌انــد؛ مــا بایــد آن‌هــا را بــه چــوب تبدیــل کنیــم و در جایــی کــه درختــان‬
‫کهنســال ایســتاده‌اند‪ ،‬نهال‌هــای نــو بکاریــم‪.‬‬
‫در مقابــل‪ ،‬مشــخصة قــرون وســطی عبــارت اســت از قصــور در حفــظ کــردن‪ ،‬اعــان قوانیــن‪،‬‬
‫ارزیابــی قواعــد تقنینــی و در نتیجــه‪ ،‬در اغلــب مــوارد کنــار گذاشــتن قانونــی کــه دیگــر‬
‫کارکــرد نــدارد‪.‬‬
‫نــوآوری تقنینــی و ثبــات تقنینــی‪ ،‬هــر دو‪ ،‬می‌تواننــد هــم مفیــد و هــم مضــر باشــند؛ می‌تــوان‬
‫در عمــل دیــد کــه حتــی در قــرون وســطی‪ ،‬کشمکشــی دائــم میــان ایــن دو گرایــش وجــود‬
‫داشــت‪ .‬امــا کشــمکش دیگــری نیــز وجــود دارد کــه بــا کشــمکش نخســت گــره خــورده‬
‫اســت‪ ،‬کشمکشــی کــه امــروزه بــه واســطة ســلطة قانــون مــدون‪ ،‬دیگــر از بابتــش نگرانــی‬
‫وجــود نــدارد‪ ،‬یعنــی کشــمکش بــر ســر پایــداری تقنینــی‪ ،63‬هــواداری از س ـ ّنت‪ ،‬پیوســتگی‬
‫و اســتمرار قانــون‪ .‬هــر چقــدر گســترة تقنینــی از قلمــرو همســایگان و محلــه و روســتا فراتــر‬
‫مــی‌رود‪ ،‬کمتــر می‌تــوان دربــارة آن بــه حافظــه اعتمــاد کــرد‪ .‬در اســکاندیناوی (و فقــط در‬
‫آن‌جــا) ایــن س ـ ّنت وجــود دارد کــه بــرای تثبیــت قانــون چنــد بــار و بــا وقفــه و فاصلــه‪،‬‬
‫قانــون را بــه طــور شــفاهی و زبانــی اعــان می‌کننــد‪ .‬ثبــت مکتــوب ســ ّنت‪ ،‬کــه توســط‬
‫قانون‌گــذاران متخصــص انجــام می‌شــود‪ ،‬نقشــی مشــابه بــر عهــده دارد‪ ،‬و هرچنــد هرگــز‬
‫نمی‌تــوان از قانون‌گــذاران خواســت کــه همــة آن مکتوبــات را در حافظــه خــود نگــه دارنــد‪،‬‬
‫امــا بــه دلیــل جامعیــت و وثاقتــی کــه [بــرای جامعــه دارنــد] و همچنیــن بــه دلیــل ظاهر نســبت ًا‬
‫نظام‌مندشــان‪ ،‬خــود را ملــزم می‌کننــد کــه تــا حــد ممکــن آن‌هــا را حفــظ بکننــد‪.‬‬
‫چنانکــه می‌دانیــم‪ ،‬کتــب قانــون در قــرن ســیزدهم و اواخــر قــرون وســطی چنــان نقشــی‬
‫‪62-stale‬‬
‫‪63-Legal permanence‬‬
‫را ایفــا می‌کردنــد‪ .‬حتــی ایــن گردآوری‌هــای شــخصی از قوانیــن عرفــی می‌توانســت در‬
‫غیــاب قانــون ضابطه‌منــد موثــق‪ ،‬در جایــگاه قوانیــن ضابطه‌منــد قــرار بگیــرد و نــه فقــط‬
‫بــه حفــظ قانــون کمــک بکنــد‪ ،‬بلکــه ناخواســته بــه رشــد و توســعه قانــون نیــز یــاری رســاند‪.‬‬
‫بــه واســطة حرمتــی کــه بــرای نویســندگان وجــود داشــت‪ ،‬چنــان کتاب‌هــای قانــون انبــار‬
‫ـن خیــر تلقــی می‌شــد‪ ،‬بــه همــان معنــا کــه حتــی قوانیــن مکتــوب پادشــاهان و‬ ‫قوانیــن کهـ ِ‬
‫مــردم‪ ،‬بــه طــور نظــری فقــط مصــداق تأییدهــا‪ ،‬و نــه خلــق‪ ،‬قانــون بودنــد‪.‬‬
‫امــا اکنــون بایــد بــه مســأله اصلــی پرداخــت‪ .‬از منظــر امــروزی‪ ،‬نگرانــی از بابت حفــظ قانون‪،‬‬
‫خیرخواهانــه و مفیــد اســت‪ .‬ایــن امــور بــه تصلــب یــا تغییــر تقنینــی منجــر نمی‌شــود‪ ،‬چــون‬
‫صرفـ ًا بــر انتقــال قانــون موجــود داللــت دارد‪ ،‬بی‌آنکــه بــه ایــن پرســش بپــردازد کــه قانــون‬
‫چــه بایــد باشــد‪ .‬از ســوی دیگــر‪ ،‬در قــرون وســطی قانــون موجــود بــا قانــون بایســته‪ ،‬یکــی‬
‫دانســته می‌شــد‪ .‬بــه همیــن دلیــل‪ ،‬در قــرون وســطی هرگونــه تــاش بــرای تضمیــن پایــداری‬
‫و بقــای قانــون در عیــن حــال بــر نوعــی تعصــب نســبت بــه ثبــات تقنینــی داللــت داشــت ‪،‬و‬
‫چنانکــه اکنــون برای‌مــان آشــکار اســت‪ ،‬پیوســتگی الینقطــع‪ ،‬بــه محرومیــت کامــل از تغییــر‬
‫تقنینــی منجــر خواهــد شــد‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬قصــور از حفــظ قانــون‪ ،‬کــه در قــرون وســطی تــاش‬
‫ـر الزم بــود‪ ،‬یعنــی یــک‬
‫بــرای تضمیــن بقــای کامــل قانــون بــا شکســت مواجــه شــد‪ ،‬یــک شـ ّ‬
‫ـر ضــروری بــرای توســعه تقنینــی‪ .‬ویژگــی‌ای بنــام قصــور کــردن‪ ،‬کــه در قــرون وســطی‬ ‫مفـ ّ‬
‫رایــج بــود‪ ،‬باعــث شــد کــه حتــی قانــون مکتــوب نیــز بــه آســانی فرامــوش شــود؛ عبــارات‬
‫و فقــرات کتاب‌هــای قانــون فرامــوش شــدند؛ قواعــد تقنینــی‪ ،‬نظیــر مثالــی کــه از قوانیــن‬
‫ســالیک نقــل کردیــم‪ ،‬از یادهــا رفتنــد؛ اگــر توســعه در قلمــرو قانون‌گــذاری نمی‌توانســت‬
‫بــه طریقــی دیگــر بــرای خــود راهــی پیــدا کنــد‪ ،‬امتیازهــای تقلبــی فراوانــی ارائــه می‌شــدند‬
‫یــا اینکــه توســط امتیازهــای دیگــر ملغــی می‌شــدند‪ .‬اوضــاع قوانیــن عینــی از ایــن قــرار‬
‫بــود‪ .‬در قــرون وســطی‪ ،‬در ســپهر قوانیــن اعتبــاری اختــاط نظــر و عمــل در درجة نخســت در‬
‫قالــب عــدم اطمینــان تقنینــی مهمــی خــود را نشــان مــی‌داد کــه برخــاف مزیت‌هــای بســیاری‬
‫کــه در مــوراد جزئــی و فــردی داشــت‪ ،‬تبدیــل سـ ّنت بــه نظریــة تقنینــی مــدرن را پیشــرفتی‬
‫قطعــی می‌نمایانــد‪.‬‬
‫در مقایســه بــا نظــام تقنینــی عمومــی‪ ،‬حق‌هــای اختصاصــی کــم اهمیــت نبودنــد‪ .‬بلکــه‪،‬‬
‫فقــدان تمایــز میــان قوانیــن عینــی و قوانیــن اعتبــاری‪ ،‬یــا تفکیــک میــان قوانیــن عمومــی‬
‫و قوانیــن اختصاصــی باعــث شــد کــه کوچکتریــن ادعاهــای حقوقــی افــراد تحــت الشــعاع‬
‫حرمــت و تقــدس نظــام حقوقــی عمومــی قــرار بگیــرد‪ ،‬نظامــی کــه مصــون از تعــرض تلقــی‬
‫می‌شــد و تغییــر دادن کوچکتریــن جزئــی از آن بــه تالطــم کل ســاختار آن منجــر می‌شــد‪.‬‬
‫‪39‬‬
‫بــار اخالقــی قــرون وســطی باعــث شــد کــه تأمــات ناظــر بــر مصلحــت‪ 64‬کــم اهمیــت جلــوه‬

‫داده شــود و در مقابــل‪ ،‬همــواره حــق و باطــل جــدی گرفتــه می‌شــد‪ ،‬فــارغ از اینکــه موضــوع‬
‫بحــث چقــدر بــزرگ یــا چقــدر کوچــک باشــد‪ .‬در نتیجــه‪ ،‬نظریــة قــرون وســطی دربــارة‬
‫قانــون ضرورت ـ ًا حق‌هــای اعتبــاری را دارای مبنایــی محکم‌تــر از ســایر نظریه‌هــای تقنینــی‬
‫می‌دانســت‪ .‬امــا در اینجــا نیــز ماننــد بســیاری از مــوارد دیگــر در قــرون وســطی‪ ،‬بــه دلیــل‬
‫نابســندگی ابزارهــای تکنیکــی‪ ،‬آرمــان اولیــه تحقــق پیــدا نکــرد‪ .‬هرچنــد کــه امنیــت حقوقی‪،‬‬
‫کــه در مقــام نظــر بــه خوبــی تبییــن شــده بــود‪ ،‬بــه نحــوی کــه بــه لحــاظ نظــری از تعــرض‬
‫خــرد و کالن مصــون بــود و از ایــن بابــت میــان دولــت و افــراد تفاوتــی وجــود نداشــت‪ ،‬بــه‬
‫دلیــل فقــدان ثبــات تقنینــی‪ ،‬در عمــل بــه چیــزی کامـ ًا متفــاوت تبدیــل شــد‪.‬‬
‫در بــاب حق‌هــای اعتبــاری نیــز همچــون حق‌هــای عینــی‪ ،‬کمبــود و آشــفتگی ثبــت مکتــوب‬
‫قوانیــن‪ ،‬مســأله‌ای تعییــن کننــده بــود؛ یعنــی فقــدان کتاب‌هــای نظام‌منــد قانــون‪ ،‬زیــر و‬
‫زبــر شــدن دانــش حقوقــی و اکــراه نســل‌های متوالــی در اســتعمال قانــون ثبــت شــده و‬
‫فقــدان قضــات و قانون‌گــذاران تحصیل‌کــرده‪ .‬بــاز در اینجــا حق‌هــای اعتبــاری در محــدودة‬
‫نزدیــکان و در بــازة زمانــی نزدیــک بــه پیدایــش آن حق‌هــا‪ ،‬قوی‌تــر بودنــد‪ .‬هرچقــدر فاصلــة‬
‫مکانــی و زمانــی بیشــتر می‌شــد‪ ،‬حفــظ حق‌هــای اعتبــاری نیــز دشــوارتر می‌شــد‪ .‬فقــط‬
‫خــود جناح‌هــای منتفــع‪ ،‬یعنــی صاحبــان حق‌هــای اعتبــاری‪ ،‬از نقطــه نظــر خودشــان طالــب‬
‫حفــظ قانــون [مرتبــط بــا حــق اعتبــاری شــان] بودنــد و فقــط آن‌هــا کاری بــه ســود آن انجــام‬
‫می‌دادنــد‪ ،‬امــا طبیعتـ ًا منافع‌شــان یــک جانبــه بــود و اگــر در پــی حفــظ قانــون بودنــد‪ ،‬آن را‬
‫بــه نحــوی پیــچ و تــاب می‌دادنــد کــه در نهایــت منافــع خودشــان تأمیــن شــود‪ .‬فقــط آن‌هــا‬
‫آرشــیوهایی بــرای حفظ[نســخة مکتــوب] امتیازهــای ویــژه‌ای کــه حق‌هــای اعتباری‌شــان‬
‫را در بــر داشــت‪ ،‬بــه وجــود آوردنــد‪ .‬امــا آرشــیو‌های قابــل دســترس عمــوم‪ ،‬کــه بتــوان بــه‬
‫واســطة آن‌هــا آرشــیو‌های شــخصی را کنتــرل کــرد‪ ،‬در بیشــتر جاهــا وجــود نداشــتند‪ .‬مطالبــة‬
‫ـدی ایــن بــود کــه دولــت وظیفــه دارد بــرای همــه افــراد عدالتــی برابــر ایجــاد کند؛‬
‫عمومــی جـ ّ‬
‫مدرســی‌ها عدالــت توزیعــی‪ 65‬پادشــاه را تحســین می‌کردنــد؛ امــا در عمــل پادشــاه بــرای‬
‫رعایــت بی‌طرفــی و تعییــن دقیــق حــق افــراد ابــزاری در دســت نداشــت‪ .‬در عمــل‪ ،‬او مجبــور‬
‫بــود بــر عدالــت جبرانــی‪ 66‬دربــارة اشــخاص معیــن تکیــه کنــد‪ ،‬کــه در اینجــا هــم همــواره ظن‬
‫جانبــداری مطــرح بــود‪ .‬همیشــه تحصیل‌کرده‌تریــن و مجهز‌تریــن جناح‌هــا عبــارت بودنــد‬
‫از مراکــز دینــی‪ ،‬کلیســاها و صومعه‌هــا؛ آرشــیوها و بایگانی‌هــا و نظیــر این‌هــا‪ ،‬در چنــان‬
‫‪64-expediency‬‬
‫‪65-justitia distributiva‬‬
‫‪66-justitia commutativa‬‬
‫جاهایــی قــرار داشــت و آن‌هــا باالتریــن ســنجة‪ 67‬ممکــن تأمیــن امنیــت حقوقــی زمانــة خــود‬
‫را در اختیــار داشــتند‪ .‬در عیــن حــال‪ ،‬بــه دلیــل فقــدان معیارهــای‪ 68‬تعییــن وثاقــت‪ ،‬و فقــدان‬
‫یــاری فنــی از ســوی مراجــع عمومــی‪ ،‬در عمــل خــود آن‌هــا بیــش از هــر کــس دیگــر بــا‬
‫ســهولت کامــل حق‌هایــی جعلــی و منتســب بــه پادشــاهان قبلــی بــرای خــود دســت و پــا‬
‫می‌کردنــد‪ .‬بــه دلیــل فقــدان نظــارت و همچنیــن احتمــال بســیار بــاالی موفقیــت جاعــان‬
‫زبردســت‪ ،‬وسوســه جعــل اســناد بســیار بــاال بــود‪ .‬در مقابــل بایــد ایــن را پذیرفــت کــه در‬
‫غیــاب قانــون تأســیس و تثبیــت شــده‪ ،‬رواج پارســایان تقلبــی دور از انتظــار نیســت‪ .‬بــه‬
‫عقیــدة مــن‪ ،‬راهبــی کــه امتیــاز ویــژه‌ای را بــرای صومعــه خــود می‌ســاز ‌د کــه در اینجــا‬
‫نمی‌خواهــم از جاعــان مشــهوری ماننــد پســیودو ازیــدوره‪ 69‬نامــی بــه میــان آور ‌م تصــورش‬
‫ایــن بــود کــه جــای خــود را در بهشــت تثبیــت می‌کنــد‪[ .‬بــه عنــوان یــک توجیــه ذوقــی] آیــا‬
‫نــه عقــل‪ ،‬نــه عدالــت‪ ،‬نــه سـ ّنت پذیرفتــه شــده‪ ،‬هیچکــدام از این‌هــا بــر ایــن داللــت نداشــت‬
‫کــه یــک قطعــه زمیــن نمی‌توانــد بــه مباشــر شــیطان تعلــق داشــته باشــد‪ ،‬چــون بیــش از‬
‫ـود شــکل آن نشــان مــی‌داد کــه آن بایــد در اصــل بــه محوطــة جغرافیایــی صومعــه‬ ‫همــه‪ ،‬خـ ِ‬
‫مجــاور تعلــق داشــته باشــد؟ آیــا آشــکار نبــود کــه امپراطــور کنســتانیتن هنگامــی کــه بــه ُرم‬
‫جدیــد رفــت‪« ،‬بایــد» در ُرم قدیــم پــاپ را وارث خــود تعییــن می‌کــرد؟ آیــا ســاختار کلیســا‬
‫در قــرن نوزدهــم در مقایســه بــا صورت‌هــای پالوده‌تــر آن در کلیســای باســتان‪ ،‬بدشــکل‌تر‬
‫نبــود؟ یقینــ ًا در مــورد هیــچ کــدام از این‌هــا ســند مکتــوب وجــود نــدارد؛ در چنــد صــد‬
‫ســال‪ ،‬رویــه اشــتباه جاافتــاده اســت‪ ،‬امــا می‌تــوان بــر مبنــای حقــی باســتانی‌تر کــه هنــوز از‬
‫رمــق نیفتــاده‪ ،‬چنــان رویـه‌ای را بــه چالــش کشــید‪ ،‬مشــروط بــر اینکــه قانــون کهــن صــادق‬
‫بتوانــد قرائنــی مناســب و متناســب بــا ایــن روزگار عرضــه بکنــد‪ .‬امــا آیا وجــود چنــان قرائنی‬
‫منحصــراً منــوط بــه بخــت و اقبــال نیســت؟ آیــا یــک صــد ســال قبــل نورمن‌هــا آن‌هــا را‬
‫از بیــن نبرده‌انــد؟ آیــا برخــی از اجــداد مــا‪ ،‬از روی غفلــت‪ ،‬در کســب یــا حفــظ آن کاهلــی‬
‫نکرده‌انــد؟ اگــر چنیــن نباشــد‪ ،‬نهایت ـ ًا برخــی جاعــان متقــدم‪ ،‬کــه بــه جنــاح مقابــل تعلــق‬
‫دارنــد‪ ،‬از اســتعداد خــود بــرای وارونــه کــردن حــق اســتفاده کــرده و بــه پیــروزی باطــل‬
‫نخواهنــد رســید؟ در نتیجــه دوبــاره [جنــاح مقابــل] بــرای کمــک بــه پیــروزی حــق و حقیقت‪،‬‬
‫تصمیــم می‌گیــرد کــه جعلــی دیگــر انجــام دهــد‪ .‬جاعــل بــا خلــق قرائــن و بینه‌هــا‪ ،‬نتایــج‬
‫غیرمنتظــره سـ ّنت را اصــاح کــرده و وضعیــت حقوقــی صــادق را احیــاء می‌کنــد و در نهایــت‬
‫خــود قانــون را از نــو خلــق می‌کنــد‪ .‬پــس‪ ،‬دو دســت جاعــل ماهــر در کارانــد‪ ،‬و هــر دو خــود‬
‫را بــا وجــدان می‌داننــد‪ ،‬امــا پنهانــی در تخریــب یکدیگــر می‌کوشــند؛ آن‌هــا بــه تنهــا روش‬
‫‪67-measure‬‬
‫‪68-criteria‬‬
‫‪69-Pseudo Isidore‬‬
‫‪41‬‬
‫حقوقــی مؤثــر‪ ،‬خرابی‌هــای سـ ّنت را تعمیــر می‌کننــد‪ .‬آن‌هــا دربــارة کارهــای خــود صحبتــی‬

‫نمی‌کننــد‪ .‬اگــر پســیودو ازیــدوره قانــون کلیســا را چنــان احیــاء کــرده اســت کــه بــه زعــم‬
‫وی بایــد چنــان می‌بــود‪ ،‬و اگــر قطعــه زمینــی کــه از آن صحبــت کردیــم‪ ،‬پیروزمندانــه بــه‬
‫صومعــه بــاز گــردد‪ ،‬آنــگاه نماینــدة ماهــر اســتفاده از امتیازهــای ویــژه می‌توانــد از بابــت‬
‫پیــروزی قانونــی و بــدون خون‌ریــزی پایکوبــی کنــد و مــا نیــز از ایــن بابــت خیالمــان آســوده‬
‫خواهــد بــود کــه آمــرزش او توســط خداونــد کار دشــواری نخواهــد بــود‪ .‬بی‌ثباتــی تقنینــی‬
‫قــرون وســطی محرکــی جــذاب بــرای رواج جعــل در آن دوره بــود‪.‬‬
‫همیــن قــدر بحــث دربــارة انگیزه‌هــای جاعــان قــرون وســطی کافــی اســت‪ ،‬انگیزه‌هایــی‬
‫کــه بــدون داشــتن دانشــی اولیــه دربــارة عقایــد تقنینــی قــرون وســطایی قابــل فهــم نخواهــد‬
‫بــود‪ .‬کل بحــث اخیــر تــا حــدودی در خدمــت تبییــن رواج بــی حــد و حصــر جعــل در آن دوره‬
‫بــود‪ .‬ایــن بحــث نشــان داد کــه چــرا کلیســا از برخــی آلودگی‌هــا مبــرا نبــود‪ .‬در عیــن حــال‪،‬‬
‫نمی‌تــوان انــکار کــرد کــه حتــی در قــرون وســطی چنیــن ابزارهایــی نیــز قابــل بحــث و مــورد‬
‫ســوء ظــن بودنــد‪ .‬فقــط در جایــی کــه هدفــی خیــر یــا مقــدس در کار بــود و نــه صرفـ ًا منافــع‬
‫شــخصی؛ فقــط جایــی کــه شــرایط احیــاء شــده از طریــق جعــل‪ ،‬از نظــر عمــوم [مشــارکت‬
‫کننــدگان و ناظــران آن] دارای ریشـه‌ای در واقعیــت و گذشــته تلقــی می‌شــد‪ ،‬آنــگاه جعــل در‬
‫معنایــی کــه تبییــن کردیــم‪ ،‬موجــه تلقــی می‌شــد‪ .‬فــارغ از جاعــان‪ ،‬تعــداد بــاالی امتیازهــای‬
‫ویــژه در قــرون وســطی از آشــفتگی اوضــاع و احــوال حقوقــی آن دوران حکایــت دارد‪.‬‬
‫معمــوالً سـ ّنت تأییــد و تصدیــق [امتیازهــای ویــژه] را بــا ایــن واقعیــت تبییــن می‌کننــد کــه‬
‫در قــرون وســطی تصــوری از حکومــت مســتقل از شــخص حاکــم وجــود نداشــت‪ ،‬و در نتیجــه‬
‫بیــش از همــه بــر قــدرت شــخصی هــر پادشــاهی کــه تــازه بــه تخــت می‌نشســت‪ ،‬تکیــه‬
‫و تأکیــد می‌شــد‪ .‬امــا در ادامــه خواهیــم دیــد کــه پادشــاه بــه واســطة اینکــه دولتــی اســت‬
‫غیرشــخصی‪ ،‬امتیازهــای ویــژه را تأییــد نمی‌کنــد‪ ،‬امــا از ســوی دیگــر‪ ،‬از منظــر جامعــه و‬
‫قانــون غیرشــخصی و ابــدی‪ ،‬آن‌هــا را تصدیــق می‌کــرد‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬س ـ ّنت تأییــد را نمی‌تــوان‬
‫بــر مبنــای هیــچ ایــدة کلــی ناظــر بــر قانــون اساســی تبییــن کــرد و بایــد بــه جنبه‌هــای‬
‫عمل‌گرایانــه یــا فنــون رایــج در قــرون وســطی در زمینــه رویــة تقنیــن اســتناد کــرد‪.‬‬
‫هــر پادشــاه از منظــر قانــون اساســی توســط دو چیــز محــدود می‌شــد‪ :‬افعــال ســلطنتی شــاهان‬
‫پیــش از خــود و افعــال حکومتــی مشــروع پیــش از خــود‪ .‬دولت‌هــای قــرون وســطایی‬
‫فهرســتی معتبــر از فســخ امتیازهــای ویــژة جایگزیــن شــده در اختیــار داشــتند‪ ،‬و همچنیــن‬
‫امــکان تحقیــق و تفحــص بــر روی امتیازهــای ویــژه معتبــر وجــود داشــت‪ .‬بــه همیــن دلیــل‪،‬‬
‫نیــازی بــه تأییــد یــک امتیــاز ویــژه منفــرد وجــود نداشــت‪ .‬تأییدیه‌هــا صرفــ ًا ابزارهــای‬
‫کمکــی فنــی‌ای بودنــد کــه بــرای تأمیــن امنیــت حقوقــی و اعــام هشــدار علیــه ناامنــی حقوقی‬
‫اســتفاده می‌شــدند‪ .‬هــر کــس کــه از حقــی برآمــده از امتیــازی ویــژه برخــوردار بــود‪ ،‬همــواره‬
‫بــا ایــن بیــم زندگــی خــود را ســپری می‌کــرد کــه مبــادا ناگهــان امتیــاز ســلطنتی جدیــدی از‬
‫پــرده بیــرون بیایــد کــه منافــع او را از بیــن ببــرد‪ .‬البتــه کــه امتیــاز ویــژه کهن‌تــر‪ ،‬بهتــر بــود‪،‬‬
‫مشــروط بــر اینکــه گواهــی ثانــوی و جدیــد بــه صراحــت آن را نقــض نمی‌کــرد‪ .‬امــا بــه دلیــل‬
‫رواج جانبــداری و نقصــان در اطالعــات‪ ،‬تصمیم‌گیری‌هــای نامطلوبــی انجــام می‌گرفــت‪.‬‬
‫ابزارهــای اطــاع رســانی قانــون‪ ،‬ایــراد داشــتند‪ ،‬و فراینــد اعطــای امتیــازات نیــز بــه ایــن‬
‫نقصــان در اطالع‌رســانی مبتــا بــود‪ .‬بــا وجــود عمــق و اســتواری نظریــة حقوقــی‪ ،‬از جنبــة‬
‫تکنینــی و اجرایــی ضعف‌هــای بســیار وجــود داشــت‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬همیشــه ایــن امــکان وجــود‬
‫داشــت کــه امتیــاز ویــژة کهــن خوبــی کــه حــق فــردی را تصدیــق می‌کنــد‪ ،‬از طریــق امتیــاز‬
‫ســلطنتی دیگــری کــه از ســوی مخالفانــش رو می‌شــود‪ ،‬باطــل شــود‪ ،‬امتیــازی کــه خــواه از‬
‫مجــرای جعــل‪ ،‬خــواه بــا مســتنداتی معتبــر و خــواه بــا شــعار ابطــال حــق ویــژه خــود شــخص‪،‬‬
‫مطــرح می‌شــدند‪ .‬در چنیــن شــرایطی چــه تضمینــی وجــود داشــت کــه مخالفــان شــخص‬
‫امتیــاز کهنــی را کشــف نکننــد کــه پادشــاهِ در قــدرت‪ ،‬آن را بــا اطمینــان تأییــد نکنــد؟‬
‫خالصــه اینکــه‪ ،‬در آشــفتگی تقنینــی جنــگل خطرنــاک قــرون وســطی فقــط یــک منطقــة‬
‫نســبت ًا امــن وجــود داشــد‪ :‬اینکــه بــدون فــوت وقــت و بــه ســرعت از هــر پادشــاهی کــه تــازه‬
‫بــر تخــت جلــوس کــرده اســت‪ ،‬تأییدی ـه‌ای بــرای حق‌هــای اعتبــاری خــود اخــذ بکننــد‪ .‬در‬
‫ایــن صــورت در طــول حیــات و ســلطنت پادشــاه مذکــور‪ ،‬شــخص تــا حــدودی از اتفاقــات‬
‫ناگــوار ایمنــی نســبی داشــت‪ .‬پادشــاه در ایــن مــورد کامــ ًا مجبــور بــود و نمی‌توانســت‬
‫بــه راحتــی از انجــام آن طفــره بــرود‪ .‬کنش‌هــا و رفتــار اســاف پادشــاه هیــچ تضمینــی در‬
‫مــورد رفتــار پادشــاه فعلــی بدســت نمی‌دهــد‪ .‬هیــچ تضمینــی وجــود نداشــت کــه ممکن اســت‬
‫پادشــاه بین ـه‌ای را بپذیــرد و بــر مبنــای آن عمــل بکنــد کــه توســط مخالفانــی عرضــه شــده‬
‫اســت‪ .‬پادشــاه هیــچ مجــال و موقعیتــی بــرای آزمــودن آن بینــه در اختیــار نــدارد‪ .‬افــزون‬
‫بــر ایــن‪ ،‬در کنــار امتیازهــای باســتانی‌ای کــه حق‌هایــی را بــه خوبــی تضمیــن می‌کننــد‪،‬‬
‫داشــتن امتیازهــای جدیــد دیگــری کــه همــان حق‌هــا را تضمیــن می‌کننــد‪ ،‬خیلــی بهتــر‬
‫بــود‪ .‬مراجــع تأییــد کننــده در عمــل همــواره نســبت بــه امتیازهــای قدیمــی ســوءظنی موجــه‬
‫داشــتند‪ ،‬چــون اوالً اثبــات صحــت آن‌هــا بســیار دشــوار بــود و ثانیـ ًا‪ ،‬و مهم‌تــر از آن‪ ،‬اســناد‬
‫حقوقــی برخــی دوره‌هــای پیشــین می‌توانســت تغییــرات بســیاری بــه خــود ببینــد‪ .‬این‌هــا‬
‫باعــث می‌شــد کــه مراجــع تأییــد کننــده‪ ،‬در صــورت اعمــال ســخت گیــری و موشــکافی‪،‬‬
‫بســیاری از امتیازهــا را مشــکوک بیابنــد‪ .‬پــس‪ ،‬طرفیــن ذی‌نفــع بــرای الحــاق حلقـه‌ای جدیــد‬
‫بــه زنجیــرة تأییــد امتیازهــای مربــوط بــه هــر سلســلة پادشــاهی‪ ،‬انگیزه‌هــای خــود را داشــتند‪.‬‬
‫اغلــب از یــک پادشــاه خواســته می‌شــد کــه امتیازهــای ویــژه مربــوط بــه خــود را تأییــد کنــد‪.‬‬
‫‪43‬‬
‫پــس ســ ّنت صــدور تأییدیــه از یــک ســو ارزشــی اســتثناءئی بــرای امتیازهــای ســلطنتی‬

‫قائــل بــود‪ ،‬امتیازهایــی کــه بــر خــاف ابهــام واقــع در قانــون عرفــی‪ ،‬بــه اصطــاح در حکــم‬
‫ســتون‌های اســتوار سـ ّنت حقوقــی بودنــد‪ .‬از ســوی دیگــر‪ ،‬ماشــین اداری و اجرائــی مســئول‬
‫آن تأییدیه‌هــا‪ ،‬کــه در دعــاوی قضایــی مربــوط بــه امیتازهــای ویــژه اصلی‌تریــن عامــل‬
‫تعیین‌کننــده بودنــد‪ ،‬بســیار معیــوب بودنــد‪ ،‬و در نتیجــه باعــث می‌شــد در تأمیــن منافــع‬
‫برخــی افــراد و گروه‌هــا جانبدارانــه عمــل بکننــد‪ .‬هزینه‌هــای اداری‌ای کــه بــرای صــدور‬
‫تأییدیه‌‌هــای مکــرر و دائمــی‪ ،‬بــه زور اخــذ می‌شــد‪ ،‬در واقــع در حکــم هزینه‌هایــی بودنــد‬
‫کــه بــرای بیمــه نــه در مقابــل هــر خطــر و تهدیــد برآمــده از قانــون اساســی در مقابــل حق‌های‬
‫اختصاصــی ویــژه (ماننــد خطــری کــه بــه نــدرت از قبل تغییــر حاکــم امتیــازات ویــژه را تهدید‬
‫می‌کــرد)‪ ،‬بلکــه در مقابــل خطاهــا و خطرهــای فنــی حقوقــی برآمــده از آشــفتگی حاکــم بــر‬
‫ادارات ســلطنتی‪ ،‬اخــذ می‌شــدند‪.‬‬
‫در اینجــا نمی‌توانیــم از ایــن موضــوع بحــث کنیــم کــه خــود پادشــاهان چگونــه از مســائل‬
‫اساســی از بابــت شــرایط متزلــزل برآمــده از ناتوانــی فنــی در تأمیــن پیوســتگی حقوقــی‪ ،‬دچار‬
‫مشــکل بودنــد‪ 70.‬ایــن بی‌ثباتــی حقوقــی در برخــی مکان‌هــا و زمان‌هــا چنــان زیــاد بــود‬
‫کــه گاهــی خصیصــة تقنینــی حیــات عمومــی قــرون وســطایی نفــی می‌شــود و بــه جــای آن‪،‬‬
‫ادعــا می‌شــود کــه در آن دوران چیــزی جــز آشــفتگی و غلبــه زور حاکــم نبــود – ایــن بــود‬
‫وضــع قــرون وســطایی کــه سیاســت و علــم حقــوق بیــش از هــر دوره تاریخــی پیــش و پــس‬
‫از خــود بــا اخــاق چنــان پیونــد بنیــادی‌ای داشــت! در اینجــا نیــز ایــن واقعیــت تعییــن کننــده‬
‫را نبایــد فرامــوش کــرد کــه در عمــل ناتوانــی فنــی بــرای انتقــال آرمــان بــه واقعیــت‪ ،‬علــت‬
‫وضــع موجــود بــود؛ و درســت بــه همیــن دلیــل در دوره مــدرن‪ ،‬هرچنــد دیگــر بــرای قانــون‬
‫قداســت نظــری نســبت داده نمی‌شــود‪ ،‬احتــرام عملــی بــه مراتــب بیشــتری بــرای آن قائــل‬
‫می‌شــویم‪ ،‬چــون در ایــن حالــت‪ ،‬قانــون مــدرن مؤثرتــر شــده و بهتــر حفــظ می‌شــود‪ .‬اگــر‬
‫پــاپ‪ ،‬شــاه بارباروســا‪ 71‬را مارشــال نامیــد و از او خواســت کــه بــه عنــوان مارشــال کار کنــد‬
‫– کــه یقینـ ًا رویــداد مهمــی در رابطــة میــان امپراطــوری و پاپــی بــو ‌د برداشــت او از پرســش‬
‫از موجــه بــودن ایــن تصمیــم چــه می‌توانســت باشــد؟ س ـ ّنت‌های شــفاهی‌ای کــه بــه طــور‬
‫تصادفــی باقــی مانده‌انــد‪ ،‬خاطــرات اطرافیــان امپراطــور از لشکرکشــی‌های قبلــی پیشــین بــه‬
‫ُرم‪ ،‬و در مرتبــة بعــد‪ ،‬امتیازهــای ویــژه‌ای کــه پــاپ‪ ،‬کــه مخالــف اوســت‪ ،‬بــر ضــد او صــادر‬
‫کــرده اســت‪ :‬تنهــا ابزارهــای او این‌هــا هســتند‪ .‬پــس می‌تــوان درک کــرد کــه شــاه در مقابــل‬
‫‪ -‌70‬هــر پادشــاه از منظــر قانــون اساســی توســط دو چیــز محــدود می‌شــد‪ :‬افعــال ســلطنتی شــاهان پیــش از‬
‫خــود و افعــال حکومتــی مشــروع پیــش از خــود‪.‬‬
‫‪71-Barbarossa‬‬
‫چنــان درخواس ـت‌هایی مقاومــت کنــد و در عیــن حــال آمــاده بــه چالــش کشــیدن اعتبــار‬
‫«حــق» اعطایــی پــاپ باشــد‪ ،‬حتــی اگــر بــه دالیــل سیاســی تســلیم ایــن تصمیــم پــاپ بشــود‪.‬‬
‫بنابرایــن‪ ،‬هرچقــدر صاحــب قــرون وســطایی حــق محتاط‌تــر بــود‪ ،‬بــرای بدســت آوردن‬
‫تأییدیه‌هــا و تــا حــد ممکــن‪ ،‬امتیازهــای بیشــتر‪ ،‬میــل بیشــتری داشــت‪ .‬حســب احتیــاط‪،‬‬
‫همــة حق‌هــای ممکــن‪ ،‬اعــم از حق‌هــای مجــزا و عمومــی‪ ،‬مکتــوب می‌شــد‪.‬‬
‫مــن در اینجــا می‌خواهــم از اشــتینگر‪ 72‬نقــل قــول کنــم‪« :‬قــدرت تضمیــن و ایجــاد حق‌هــای‬
‫اعتبــاری بــرای افــراد‪ ،‬کــه مبنایشــان در نظــم حقوقــی عمومــی اســت –یعنــی قدرتــی کــه در‬
‫ذات قانــون رومــی و قانــون مــدرن وجــود دارد – در حقــوق قــرون وســطی وجــود نداشــت‪.‬‬
‫بــه همیــن دلیــل‪ ،‬نویســندگان قانــون بــه نــدرت بــه قانــون عینــی توجــه داشــتند و هرگــز‬
‫بــدان اعتمــاد کامــل نداشــتند‪ ،‬بلکــه بیشــتر بــه حق‌هــای اعتبــاری افــراد می‌پرداختنــد‪ .‬بــه‬
‫بیــان دیگــر‪ ،‬فــرم غالــب قانــون ثبــت شــده‪ ،‬همــان امتیــازات ویــژة اعطــا شــده بودنــد‪ .‬افــراد‬
‫از حق‌هــای اعتبــاری‌ای برخــوردار بودنــد کــه مســتقیم ًا در قالــب امتیــاز ویــژه‌ای تضمیــن‬
‫می‌شــدند کــه توســط رئیــس دولــت صــادر می‌شــد‪ ،‬و ایــن عمــل نــه فقــط بــه امتیازهایــی‬
‫محــدود نبــود کــه هم‌قطــاران او فاقــد بودنــد و در نتیجــه اســتثناءءهایی بــر نظــم حقوقــی‬
‫عمومــی بودنــد و مصــداق «امتیــاز ویــژه» در معنــای دقیــق کلمــه بودنــد‪ ،‬بلکــه قلمــرو آن‌ها به‬
‫امتیازهایــی کشــیده می‌شــد کــه او بایــد بــدون بیــان امتیــاز یــا تضمیــن‪ ،‬از آن‌هــا برخــوردار‬
‫میشــد‪ ،‬چــون از آن‌جــا کــه امتیازهــا اغلــب بــه طــور ویــژه ارائــه می‌شــوند‪ ،‬عمومـ ًا بــه همــة‬
‫اعضــاءی طبقـه‌ای خــاص‪ ،‬مثـ ًا لردهــای مانــور‪ ، 73‬یــا مردمــان آزاد‪ ، 74‬متعلــق بودند‪ .‬شــخصی‬
‫کــه چنــان امتیــازی را بدســت مــی‌آورد‪ ،‬فــارغ از اینکــه اصــل کلــی [کــه امتیــاز مذکــور بــر‬
‫مبنــای آن صــادر شــده اســت] چگونــه ثبــت شــده‪ ،‬یــا اصـ ًا ثبــت شــده یــا نــه‪ ،‬داشــتن آن‬
‫امتیــاز را ادعــا می‌کــرد‪ .‬در واقــع‪ ،‬امتیــاز ویــژه یــا تضمیــن ناشــی از حق‌هــای اعتبــاری‬
‫اعطــا شــده بــرای یــک شــخص خــاص‪ ،‬بــه او باالتریــن امنیــت نســبی را می‌بخشــید‪ ،‬چــون‬
‫تألیفــات قــرون وســطایی دربــارة قانــون عینــی همــواره تعویــض‪ ،‬و بــا رشــد قانــون عرفــی‬
‫‪75‬‬
‫جدیــد منســوخ می‌شــدند‪.‬‬
‫بند هفتم‪ :‬انتقال از برداشت‌های قرون‌سطایی از قانون به برداشت‌های مدرن‬

‫هنــور ارائــة طرحــی مختصــر از انتقــال از برداشــت‌های قرو ‌نو‌ســطایی از قانــون بــه‬
‫‪72-STEINACKER‬‬
‫‪73-manors‬‬
‫‪74-burghers‬‬
‫‪75- H. Steinacker, Oher die Entslehun der heiden Fassungen des ostert›e; chlschen I.andrechtes,‬‬
‫‪Jahrbuch des Vereins fur Landeskunde von Niederosterreich (1917), 261.‬‬
‫‪45‬‬
‫برداشــت‌های مــدرن‪ ،‬یعنــی انتقــال از عــرف بــه امــر مــدون‪ ،‬باقــی مانــده اســت؛ امــا در‬

‫اینجــا فقــط می‌توانیــم برخــی نــکات مقدماتــی را مطــرح کنیــم‪.‬‬
‫بــه نظــر مــن‪ ،‬عامــل بســیار مهــم در پیدایــش برداشــت مــدرن از قانــون عبــارت بــود از‬
‫نقــص فنــی در ســاحت عمــل و اجــرا در قــرون وســطی‪ ،‬چیــزی کــه در بــاال از آن بحــث‬
‫کردیــم‪ .‬مث ـ ًا عمــل و اجــرا بایــد بــه فهــم ایــن نکتــه منجــر شــود کــه قانــون نــو قانــون‬
‫کهــن را ابطــال می‌کنــد‪ .‬در گذشــته قانــون فرانســوی‌های ریپیوریــن‪ ،76‬تألیفــی اصیــل بــود‬
‫ـن خیــر» و اصل«قانونــی کــه ابــداع خــود ماســت» قــرار‬ ‫کــه در میانــة اصــل «قانــون کهـ ِ‬
‫داشــت‪ .‬در تضــاد میــان دو امتیــاز ســلطنتی‪ ،‬موضــوع مــورد بحــث بــه نحــوی جــزء بنــدی‬
‫شــده بــود کــه صاحــب امتیــاز متقــدم دوســوم و صاحــب امتیــاز متأخــر یــک ســوم امتیــاز را‬
‫کســب می‌کــرد‪ .‬حتــی در قــورن وســطی‪ ،‬قانــون جدیــد در عمــل بــه کــر ّرات قانــون کهــن‬
‫را باطــل می‌کــرد‪ ،‬هرچنــد کــه در مقــام نظــر‪ ،‬چیــز پذیرفتــه شــده‌ای نبــود‪ .‬در اصــل‪ ،‬فقــط‬
‫در چارچــوب قانــون مــدون اســت کــه متأخرتریــن تدویــن از قانــون معتبــر اســت‪ ،‬درســت‬
‫همان‌طورکــه در قانــون عرفــی‪ ،‬قدیمی‌تریــن س ـ ّنت‪ ،‬معتبــر بــود‪ .‬امــا پیــش از غلبــة ایــن‬
‫اصــل کــه قانــون نــو قوی‌تــر از قانــون کهــن اســت‪ ،‬قانــون مــدون پیــش از همــة دعــوی‬
‫تألیــف کل قانــون را داشــت‪ ،‬بــه ایــن معنــا کــه هــر تدویــن یــا ضابطــة خــاص می‌توانــد‬
‫همــة قوانیــن قدیمی‌تــر واقــع در آن قلمــرو را تعویــض یــا ابطــال کنــد‪.‬‬
‫یکــی از ابزارهــای انتقــال از حقــوق عرفــی بــه حقــوق مــد ّون عبــارت بــود از حقــوق آمــوزش‬
‫داده شــده یــا حقــوق تعلیمــی‪ ،‬و در اینجــا حقــوق رومــی نقــش مهمــی ایفــا کــرد‪ .‬حقــوق‬
‫رومــی بــه ســهولت در حقــوق عرفــی جــذب شــد‪ ،‬و ســپس همچــون بــذری متــو ّرم‪ ،‬پوســتة‬
‫ضعیــف شــده سـ ّنت و عــرف راشــکافت‪ .‬کتــاب مجموعــة قضایــی‪ 77‬اثــری اســت مشــتمل بــر‬
‫قطعــات‪ ،‬کــه مصــداق ضابطــه یــا تدویــن نیســت‪ .‬امــا هرچنــد بخشــی از علــم حقــوق مــرده‪،‬‬
‫و نــه ســ ّنتی زنــده‪ ،‬اســت‪ ،‬بررســی و کشــفی نظام‌منــد دربــارة اصــول بــه شــمار می‌آیــد‪.‬‬
‫ایــن اصــول‪ ،‬یــا فعالیــت تعلیمــی مــؤ ّدی بــه آن‪ ،‬نظــام حقــوق رومــی را یکپارچــه کــرد‬
‫و بــه علــم فقــه ایــن امتیــاز را داد کــه در قالــب علمــی بــرای تفســیر آثــار مــدون جامــع‬
‫عمــل بکنــد‪ .‬امــا درســت همان‌گونــه کــه قانــون پاندکــت‪ 78‬نظامــی اســت جامــع از حقــوق‬
‫مدنــی‪ ،‬بــه همیــن ترتیــب پژوهــش حقوقــی و ضابطه‌منــدی‌ای کــه از آن پژوهــش حاصــل‬
‫می‌شــود‪ ،‬ســایر قانون‌گذاری‌هــای پراکنــده را در قالــب نظام‌هایــی از قانــون جزایــی‪ ،‬رویــة‬
‫قضایــی‪ ،‬حقــوق عمومــی‪ ،‬و نظیــر این‌هــا‪ ،‬در مــی‌آورد‪ .‬حتــی اگــر ایــن یکپارچگــی مــدر ِن‬
‫‪76-Ripuarian‬‬
‫‪77- Corpus Juris‬‬
‫‪78-Pandects‬‬
‫متشــکل از قانــون محقــق‪ ،‬چیــزی در ردیــف جعلیاتــی باشــد کــه برداشــت قــرون وســطایی‬
‫از قانــون تلقــی می‌شــد‪ ،‬همچنــان برتــری فنــی تعیین‌کننــده‌ای دارد و امــروزه بــرای اجــرای‬
‫قانــون در جوامــع بــزرگ ضــرورت دارد‪ .‬قانــون عرفــی فقــط بــرای جوامــع کوچــک مناســب‬
‫اســت‪ .‬امــا فقــط از جنبــة پیشــرفت فنــی‪ ،‬و نــه از حیــث پیشــرفت در آرمان‌هــا‪ ،‬برداشــت‬
‫مــدرن از قانــون بــر برداشــت قــرون وســطایی برتــری دارد‪ .‬می‌تــوان فراینــد تاریخــی‌ای را‬
‫مشــاهده کــرد کــه منجــر بــه ایــن شــد کــه قانــون عرفــی پراکنــده و محــدود بــه یــک منطقــه‪،‬‬
‫بــه تدریــج بــه قانــون مــدون جامــع تبدیــل شــود‪ .‬نتیجــه ایــن شــد کــه حقــوق قطعی‌تــر‪،‬‬
‫متعین‌تــر و در عیــن حــال پویا‌تــر شــود‪ .‬بــا رواج بیشــتر حقــوق مــدرن‪ ،‬حقــوق عرفــی‬
‫متصلب‌تــر شــد و هنگامــی کــه برخــاف ماهیــت خــود‪ ،‬ســیالیت پیــدا کــرد‪ ،‬بســیار مبهم‌تــر‬
‫و مغشــوش‌تر از آن شــده بــود کــه بتوانــد در قلمــروی وســیع یــا در بــازة زمانــی طوالنــی‬
‫مــورد اســتفاده قــرار بگیــرد‪.‬‬
‫بــرای یــک شــخص معمولــی کــه هنــوز در او اندکــی روحیــة قــرون وســطایی زنــده‬
‫اســت‪ ،‬ایــن ســخن عجیــب اســت کــه همــة قانــون و حقــوق بایــد در کتاب‌هــا‬
‫باشــد و نــه در جایــی کــه خــدا قانــون را در آن‌جــا کاشــته اســت‪ ،‬یعنــی در وجــدان‬
‫و عقایــد عامــه‪ ،‬در عــرف‪ ،‬و فاهمــة معقــول انســانی‪ .‬قانــون مکتــوب محقــق توســط‬
‫وکال و محققــان تحصیل‌کــرده‪ ،‬بــدون اینکــه عامــه مــردم نقشــی در آن داشــته‬
‫باشــند‪ ،‬نضــج یافــت‪ .‬هرچنــد قانــون مــدون دقیق‌تــر و متعین‌تــر اســت‪ ،‬باعــث‬
‫می‌شــود کــه مــردم عامــی از بابــت چیســتی قانــون دچــار ابهــام و ســردرگمی‬
‫شــوند‪ .‬آن‌هــا دیگــر نمی‌تواننــد بهــره‌ای از آن ببرنــد و بــه وکال و مدافعــان –کــه‬
‫«منحرفــان از عدالــت» می‌نامندشــا ‌ن بــا همــان ســوءظنی می‌نگرنــد کــه بــه پزشــکان‬
‫و شــیمی‌دان‌ها می‌نگرنــد‪.‬‬
‫ایــن برداشــت نــو جــا افتــاد کــه قانــون مجموع ـه‌ای اســت کامــل کــه در قالــب ضوابــط‪،‬‬
‫حســب نیــاز رشــد کــرد و بــه تدریــج خــود را نشــان داد و ابزارهایــی کشــف کــرد تــا‬
‫نوشــته‌های حقوقــی پراکنــده‪ ،‬شــخصی‪ ،‬و تصادفــی قــرون وســطایی ســامان یافتــه و بــه‬
‫متونــی معتبــر و قابــل اســتناد تبدیــل شــوند‪ .‬امــا همین‌کــه محقــق حــوزة حقــوق یــا دولــت‬
‫انجــام ایــن کار را برعهــده گرفــت‪ ،‬در عمــل در مســیری افتــاد کــه نتیجــه آن ایــن افســانه بود‬
‫کــه قانــو ِن مکتــوب‪ ،‬جامــع اســت و قانــون محقــق‪ ،‬نظامــی اســت کامــل‪ .‬چــون مرجعیــت‬
‫پژوهــش حقوقــی یــا کتاب‌هــای مــدون حقوقــی‪ ،‬کــه عــاری از خطــا تلقــی می‌شــوند‪ ،‬در‬
‫جایــی کــه حقــوق عرفــی ســاکت اســت‪ ،‬پاســخی مهیــا می‌کننــد‪ .‬بــه همیــن دلیــل‪ ،‬دولــت از‬
‫‪47‬‬
‫همــان لحظ ـه‌ای کــه اعــان قانــون را وظیفــه خــود تلقــی می‌کنــد‪ ،‬بــه طــور نظــری‪ ،‬هــدف‬

‫خــود را برســاختن قانونــی کامــل و تبدیــل قانــون واقــع در فهــم مــردم از عدالــت بــه قانــون‬
‫محقــق‪ ،‬قــرار می‌دهــد‪ .‬بدیــن ترتیــب‪ ،‬وحــدت طبیعــی‌ای کــه در فهــم عمومــی از عدالــت‬
‫وجــود دارد‪ ،‬در ســایة اصــول برآمــده از علــوم تقنینــی‪ ،‬بــه وحــدت تصنعــی نظــام تقنینــی‬
‫تبدیــل می‌شــود‪ ،‬اصولــی کــه میــان قانــون ضابطه‌منــد و فهــم عمومــی از عدالــت پیونــد‬
‫می‌زننــد‪.‬‬
‫نتیجــه اینکــه‪ ،‬یــک بررســی اجمالــی می‌توانــد آشــکار ســازد کــه چــرا برداشــت قــرون‬
‫وســطایی از قانــون همچنــان در مقابــل فشــار ایده‌هــای مــدرن مقاومــت می‌کنــد و بــه تدریــج‬
‫بــر ایده‌هــای مــدرن غلبــه پیــدا خواهــد کــرد‪ .‬بــرای یــک شــخص معمولــی کــه هنــوز در او‬
‫اندکــی روحیــة قــرون وســطایی زنــده اســت‪ ،‬ایــن ســخن عجیــب اســت کــه همــة قانــون و‬
‫حقــوق بایــد در کتاب‌هــا باشــد و نــه در جایــی کــه خــدا قانــون را در آن‌جــا کاشــته اســت‪،‬‬
‫یعنــی در وجــدان و عقایــد عامــه‪ ،‬در عــرف‪ ،‬و فاهمــة معقــول انســانی‪ .‬قانــون مکتــوب محقــق‬
‫توســط وکال و محققــان تحصیل‌کــرده‪ ،‬بــدون اینکــه عامــه مــردم نقشــی در آن داشــته باشــند‪،‬‬
‫نضــج یافــت‪ .‬هرچنــد قانــون مــدون دقیق‌تــر و متعین‌تــر اســت‪ ،‬باعــث می‌شــود کــه مــردم‬
‫عامــی از بابــت چیســتی قانــون دچــار ابهــام و ســردرگمی شــوند‪ .‬آن‌هــا دیگــر نمی‌تواننــد‬
‫بهــره‌ای از آن ببرنــد و بــه وکال و مدافعــان –کــه «منحرفــان از عدالــت» می‌نامندشــا ‌ن بــا همــان‬
‫ســوءظنی می‌نگرنــد کــه بــه پزشــکان و شــیمی‌دان‌ها می‌نگرنــد‪ .‬امــا اگــر بیمــاری از ســوی‬
‫خــدا فرســتاده شــده اســت‪ ،‬و در نتیجــه کمکــی از بشــر ســاخته نیســت‪ ،‬قوانیــن مغشــوش و‬
‫نامفهــوم نیــز دلبخواهــی توســط انســان‌ها ســاخته شــده‌اند‪ ،‬یــا حتــی از رومی‌هــای بی‌دیــن‬
‫اخــذ شــده‌اند و در بولونیــا‪ 79‬در کالس‌هــای درس و صفحــات کتاب‌هــا از نــو احیــاء شــده‌اند‪.‬‬
‫دهقــان پیــر گمــان می‌کنــد کــه حتــی اگــر تفســیرها و اوراقــی از کتــاب مجموعــة حقوقــی‬
‫کــه پســرش در روزهــای تعطیــل بــا خــود بــه خانــه مــی‌آورد‪َ ،‬بکنــد‪ ،‬کاری درســت انجــام‬
‫داده اســت‪.‬‬
‫در واقــع‪ ،‬قانــون محقــق و ضابطه‌منــد اغلــب مواقــع کمتــر از قانــون عرفــی بــه کار می‌آیــد‪.‬‬
‫قانــون عرفــی بــی ســر و صــدا از میــان قوانیــن منســوخ شــده می‌گــذرد و در صلــح می‌میــرد‪،‬‬
‫امــا خــود قانــون‪ ،‬در حالــی کــه بــه کهــن بــودن خــود بــاور دارد‪ ،‬جــوان باقــی می‌مانــد‪.‬‬
‫امــا آن کهــن نیســت؛ آن پیونــد دائمــی قانــون نــو بــه قانــون کهــن اســت‪ ،‬جریانــی تــازه‬
‫از قانــون معاصــر کــه از چشــمه‌های ناخــودآگاه بیــرون می‌جهــد و تــا حــد زیــادی توســط‬
‫محدودیت‌هــای تثبیــت شــدة قانــون و امتیــاز ثبــت شــده‪ ،‬کانالیــزه نمی‌شــود‪ .‬از ســوی‬
‫دیگــر‪ ،‬قانــون مــدون نمی‌توانــد از یــوغ متــون حقوقــی خــاص شــود‪ ،‬مگــر اینکــه متنــی نــو‬
‫‪79-Bologna‬‬
‫جایگزیــن متنــی کهــن شــود‪ ،‬حتــی اگــر خــود زندگــی خیلــی پیــش از آن متــون کهــن را بــه‬
‫دیــار عــدم رهســپار کــرده اســت؛ در ایــن میــان متــن مــرده قــدرت خــود را بــر روی زندگــی‬
‫حفــظ می‌کنــد‪.‬‬
‫قانــون عرفــی شــبیه جنگلــی اســت کــه هرچنــد هرگــز از بیــن نمــی‌رود و بــه نــدرت ظاهــر‬
‫کلــی خــود را عــوض می‌کنــد‪ ،‬پیوســته جــوان می‌شــود و در طــول صــد ســال بــه جنگلــی‬
‫کام ـ ًا متفــاوت تبدیــل می‌شــود‪ ،‬هرچنــد کــه در ظاهــر همــان تــودة چوبــی قدیمــی باقــی‬
‫می‌مانــد‪ ،‬تــوده‌ای کــه در آن رشــدی آهســته در یــک قســمت بــا فســاد و زوالــی در قســمتی‬
‫ـوب محقــق شــبیه لــرزش حاصــل از زمیــن‬ ‫دیگــر‪ ،‬همــراه اســت‪ .‬امــا جــوان شــدن قانــون مکتـ ِ‬
‫لــرزه اســت‪ .‬هنگامــی کــه قانــون مــدون بــرای عقــل بی‌معنــا می‌شــود و بــه جــای فایــده‪،‬‬
‫موجــب زحمــت می‌شــود‪ ،‬آنــگاه تغییــر ناگهانــی و آگاهانــه اجتناب‌ناپذیــر می‌شــود‪ ،‬امــا‬
‫پیــش از رســیدن آن زمــان‪ ،‬مــرگ قانــون کهــن مجــاز می‌شــود‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬هنگامــی کــه‬
‫اوضــاع و احوالــی خــاص بــا فهــم مــردم عــادی از عدالــت تناقــض پیــدا می‌کنــد‪ ،‬بــه درســتی‬
‫ایــن پرســش قــرون وســطایی ســر بــر مــی‌آورد‪ :‬چــرا آنچــه کــه حــق اســت‪ ،‬در عیــن حــال‬
‫قانــون نیــز نیسـت‌اکنون‪ ،‬بی‌درنــگ‪ ،‬بــدون تأخیــر‪ ،‬و بــدون تشــریفات تقنینــی؟ فهــم قــرون‬
‫وســطایی از قانــون چیــزی اســت بــا روح‪ ،‬مبهــم‪ ،‬مغشــوش‪ ،‬و غیرعمل‌گرایانــه‪ ،‬بــه لحــاظ‬
‫فنــی معیــوب‪ ،‬امــا در عیــن حــال خــاق‪ ،‬واال‪ ،‬و متناســب بــا نیازهــای آدمــی؛ انســان‌ها بــا‬
‫خوشــحالی بــه آن برداشــت از قانــون بــاز می‌گردنــد‪ ،‬بــه خصــوص هنگامــی کــه قوانیــن اولیــه‬
‫نانوشــته و برآمــده از وجــدان آدمــی علیــه‪ ،‬بــه زعــم آن‌هــا‪ ،‬بی‌روحــی قوانیــن مــدون مکتــوب‬
‫می‌شــورد؛ مثـ ًا‪ ،‬حــق دیریــن مقاومــت‪ ،‬بــه ایــن طریــق باقــی می‌مانــد‪ .‬امــا اگــر اکنــون بــه‬
‫بخــش دوم پژوهــش مــا بنگریــد‪ ،‬یعنــی قانــون اساســی در معنــای دقیــق کلمــه‪ ،‬همــة این‌هــا‬
‫را بــه وضــوح درخواهیــد یافــت‪.‬‬
‫‪49‬‬
‫اقتصاد توسعه؛ راه میانه سوسیالیسم‬
‫ایــن نوشــتار برگزیــده چنــد متــن‬ ‫توسعه به مثابة مداخله دولت‬
‫از مؤسســه میــزس در ارتبــاط بــا‬
‫اقتصــاد توســعه اســت کــه بــه‬ ‫سلیمان عبدی‬
‫پیشــنهاد فرشــید حســن زاده گرامــی‬
‫بــرای درج در فصلنامــة مالک ّیــت و‬
‫بــازار گــردآوری و ترجمــه شــده‬
‫اســت‪.‬‬
‫اقتصــاد توســعه راهــی بــرای مداخلــة بیشــتر دولــت در اقتصــاد بــازار اســت و متأســفانه‬
‫نهادهــا و ارگان‌هــای بیــن المللــی اقتصــادی نیــز بــا تأمیــن بودجــه و حتــی نظــارت بــر‬
‫اجــرای برنامه‌هــای ارائــه شــده بــه کشــورهای توســعه نیافتــة تحــت نظــر خــود بــر اعمــال‬
‫هــر چــه بیشــتر سیاس ـت‌های مداخله‌گرانــه دامــن زده و ایــن چرخــة معیــوب بــه صورتــی‬
‫جهانــی بازپــردازش می‌شــود‪ .‬شــاید دفــاع از سوسیالیســم دیگــر احمقانــه بــه نظــر برســد‬
‫ولــی مدافعــان نظــام بــازار بــا چالش‌هــای بســیاری در تقابــل بــا نظریه‌پــردازان توســعه‬
‫و توســعة پایــدار روبروینــد چراکــه هــواداران چنیــن نظریاتــی‪ ،‬گاه منافعشــان بــا اجــرای‬
‫ایــن برنامه‌هــا گــره خــورده و حتــی گاه خــود کارگــزاران و مجریــان چنیــن برنامه‌هــای‬
‫دولتــی هســتند‪ .‬مبنــای نظــری چنیــن مباحثــی از جــان مینــارد کینــز سرچشــمه می‌گیــرد یعنی‬
‫رویــای برچیــدن بیــکاری کــه آن را تنهــا منفــذ تولیــد ثــروت قلمــداد کــرده و بدین‌گونــه‬
‫رشــدی مــداوم و پایــدار‪ ،‬جامعــة مرفــه آرمانــی آنــان را پدیــدار می‌کنــد‪ .‬متولــی برپایــی‬
‫چنیــن رویایــی دولــت اســت و بــدون شــک ایــن خــود ابــزاری بــرای ایجــاد اعتبــار بــرای‬
‫ایــن ســازه اســت‪ .‬نظریــات بازتوزیــع شــبهه لیبــرال جــان رالــز نیــز در همیــن راستاســت‪،‬‬
‫نظریاتــی کــه بــا تأکیــد بــر نظــام مالیات‌ســتانی در پــی ایجــاد عدالــت و اشــتیاق بــه‬
‫مشــارکت اجتماعی‌انــد‪ .‬در ایــن نظریــات نیــز متولــی امــر تنهــا دولــت اســت و البتــه نتیجــه‬
‫آن اعتبارزایــی بــرای دولــت خواهــد بــود‪ .‬ســرو تــه ایــن نظریــات تأکیــد بــر نقــش دولــت بــا‬
‫اتــکاء بــر مالیات‌هــا و تعرفه‌هــا و چــاپ اســکناس اســت کــه تنهــا در حیطــه وظایــف دولــت‬
‫بــوده و دولــت متمــول می‌توانــد بــا بازتوزیــع ســرمایه و یــا اعطــای سوبســید و مشــوق‪،‬‬
‫چرخــه اقتصــاد را در گردشــی مــداوم و رو بــه جلــو قــرار دهــد‪ .‬مخــرج مشــترک همــه‬
‫ایــن نظریــات نادیــده گرفتــن اقتصادبــازار و یــا بدبینــی نســبت بــه عملکــرد بــازار و یــا در‬
‫خوشــبینانه‌ترین حالــت‪ ،‬ناقــص دانســتن و یــا کژکارکــرد قلمدادکــردن بعضــی عملکردهــای‬
‫بــازار اســت؛ کــه همگــی را بایســت بــا دیــده دشــمنان آزادی اقتصــاد بــه بــاد انتقــاد گرفــت‪.‬‬
‫مدافعــان اقتصــادآزاد نیازمنــد یــک انگیــزة آرمانــی تمامیت‌خــواه بــرای بــه مبــارزه طلبیــدن‬
‫ایــن نظریاتنــد و در ایــن مســیر کمتریــن ســازش پیامــدی جــز تــن دادن بــه زیــاده خواهــی‬
‫روشــنفکرمأبانة دشــمنان آزادی نخواهــد داشــت‪.‬‬
‫اقتصادتوسعه به مثابة یک طرح رفاه اشتراکی‬

‫ناتان کیبل‬
‫بیکــون س ـ ّنتر کــه یــک اندیشــکده آزادی‌خــواه واقــع در نشــویل اســت اخیــراً اقــدام بــه‬
‫نشــر یــک فیلــم کــرده اســت کــه بــه تأثیــر شــرکت‌های رفاهــی در تنســی می‌پــردازد‪.‬‬
‫پروفســور گلیــن رینولــد در ایــن فیلــم بــه تأثیــر عایــدات مالیاتــی هنگفتــی کــه اداره محلــی‬
‫‪51‬‬
‫کانتــی شــلبی بــه غــول مبلمــان ســازی ایکیــا بــرای افتتــاح مکانــی در ممفیــس ارائــه کــرده‬

‫می‌پــردازد و زیــان بزرگــی کــه صاحبــان صنایــع کوچــک ممفیــس از ایــن اقــدام متحمــل‬
‫شــده‌اند را بــه نمایــش می‌گــذارد‪ .‬ایــن فیلــم بــر رابطه‌ســاالری در کل ایالــت تمرکــزی‬
‫دوبــاره دارد‪ .‬اخیــراً‪ ،‬چهــار شــرکت بــزرگ رســانه‌ای در ایالــت تنســی نتایــج یــک تحقیــق‬
‫ده ماهــه را در مــورد برنامه‌هــای یاران ـه‌ای و تشــویقی منتشــر کردنــد‪ .‬آن‌هــا دریافتنــد کــه‬
‫برنامه‌هــای رفاهــی شــرکت‌های داوطلــب چیــزی بالــغ بــر ‪ 2.5‬میلیــارد دالر در ســال اســت‪.‬‬
‫طبــق گــزارش روزنامــه تایمــز فــری پــرس وزارت توســعه اقتصــادی و اجتماعــی‪ ،‬کــه دلیــل‬
‫وجــودی آن صرفـ ًا امتیــازات دولتــی اســت‪ ،‬از زمانــی کــه بیــل هاســلم فرمانــدار شــده اســت‪،‬‬
‫هزینــه هــای خــود را ‪80‬درصــد افزایــش داده اســت‪ .‬البته ایــن تحقیقــات از فقدان پاســخگویی‬
‫ابــراز تأســف کــرده و تایــم فــری پــرس ابــراز مـی‌دارد کــه ایــن برنامــهء تشــویقی حتــی بــر‬
‫اســاس معیارهــای خــود‪ ،‬عملکــردی ناموفــق داشــته و در ایجــاد اشــتغال ناتــوان بــوده اســت‪.‬‬
‫بــا اینحــال بــرای اثبــات زیانبــار بــودن رابطه‌ســاالری در اقتصــاد نیــازی بــه اثبــات بــا اعــداد‬
‫و ارقــام نیســت‪.‬‬
‫چرا رابطه ساالری‪ ،‬کاری احمقانه است؟‬

‫مدافعــان برنامــه رفاهــی آن را یــک راهــکار بــرای ایجــاد اشــتغال بــرای مناطــق حاشــیه‌ای‬
‫قلمــداد کــرده و بــر ایــن باورنــد مشــاغلی کــه از طریــق یارانه‌هــا‪ ،‬عایــدات مالیاتــی و‬
‫امتیــازات خــاص ایجــاد می‌شــوند بــدون ایــن حمایت‌هــا امــکان پیدایــش را در جامعــه‬
‫نخواهنــد داشــت‪ .‬ایجــاد ایــن مشــاغل بــه معنــای کار و شــغل بیشــتر بــرای کارگــران در‬
‫مناطــق خودشــان اســت‪ .‬ایــن مشــاغل بــرای کارگــران ایجــاد درآمــد کــرده و اســتاندارد‬
‫زندگــی آنــان را بــاال می‌بــرد‪ ،‬بــه زعــم آنــان بــدون ایــن برنامه‌هــای رفاهــی آنــان بیــکار‬
‫مانــده و از لحــاظ اقتصــاد بــا مشــکل روبــرو خواهنــد بــود‪.‬‬
‫نخســتین نتیجــه چنیــن اســتداللی ایــن ایــده اســت کــه در غیــاب سیاســت‌های رفاهــی‪،‬‬
‫شــغلی ایجــاد نخواهــد شــد‪ .‬البتــه ممکــن اســت ایــن سیاس ـت‌ها موجــب اغــوای کســانی‬
‫در مناطــق مختلــف شــود ولــی تمرکــز بــر ایــن نتایــج فــوری و قابــل رؤیــت‪ ،‬مــا را از‬
‫تأثیــرات کامــل ایــن سیاســت‌ها غافــل مــی کنــد‪ .‬مدافعــان برنامه‌هــای رفاهــی مشــاغلی‬
‫را کــه در غیــاب برنامه‌هــای آنــان وجــود خواهــد داشــت کام ـ ًا نادیــده می‌گیرنــد‪ .‬منابعــی‬
‫کــه در نتیجــه برنامه‌هــای حمایتــی و سوبســیدها و یارانه‌هــای در مســیرهای خاصــی هدایــت‬
‫می‌شــوند می‌توانســت بــرای تولیــد کاالهایــی دیگــر در دیگــر مشــاغل بــه کار گرفتــه شــوند‪.‬‬
‫بــه عبارتــی ســاده‌تر مصرف‌کننــدگان پــول خــود را بــرای کاالهــای مــورد نیــاز خــود هزینــه‬
‫می‌کردنــد و تولیدکننــدگان نیــز در راســتای تأمیــن ایــن نیازهــا بــا به‌کارگیــری نیــروی کار‬
‫بــه عرضــه کاالی مــورد نیــاز اقــدام می‌کردنــد‪ .‬انــکار توانایــی و تعهــد کارآفرینــان چیــزی جز‬
‫انــکار طبیعــت بشــر در اســتفاده از فرصت‌هــای ســودآور شــغلی نیســت‪.‬‬
‫در برنامه‌هــای رفاهــی اصــل ســودآوری نــه بــر مبنــای تصمیــم مصرف‌کننــده بلکه بر‬
‫اســاس تصمیمــات سیاســی و اداری معیــن می‌شــود‪ .‬در بــازارآزاد‪ ،‬مصرف‌کننــدگان‬
‫اجــازه دارنــد تــا به‌صورتــی آزادانــه بــا هــم تبــادل داشــته باشــند و بــر همیــن مبنــا‬
‫هــر تجارتــی کــه بتوانــد رضایــت مصرف‌کننــدگان را پیش‌بینــی و بــرآورده کنــد‪،‬‬
‫ســودمند خواهــد بــود‪ .‬از طریــق همیــن مکانیســم حیاتــی‪ ،‬مصرف‌کننــدگان مطمئــن‬
‫می‌شــوند کــه منابــع بــه کاراتریــن و مؤثرتریــن شــیوه به‌کارگرفتــه می‌شــود و‬
‫تولیدکننــدگان غیرمولّــد‪ ،‬متحمــل زیــان و تولیدکننــدگان مولّــد‪ ،‬منتفــع می‌شــوند‪.‬‬
‫پارگــراف بــاال بــه مهمتریــن نقــص ایــن برنامه‌هــا اشــاره دارد بــه گونـه‌ای کــه در برنامه‌هــای‬
‫رفاهــی اصــل ســودآوری نــه بــر مبنــای تصمیــم مصرف‌کننــده بلکــه بــر اســاس تصمیمــات‬
‫سیاســی و اداری معیــن می‌شــود‪ .‬در بــازارآزاد‪ ،‬مصرف‌کننــدگان اجــازه دارنــد تــا به‌صورتــی‬
‫آزادانــه بــا هــم تبــادل داشــته باشــند و بــر همیــن مبنــا هــر تجارتــی کــه بتوانــد رضایــت‬
‫مصرف‌کننــدگان را پیش‌بینــی و بــرآورده کنــد‪ ،‬ســودمند خواهــد بــود‪ .‬از طریــق همیــن‬
‫مکانیســم حیاتــی‪ ،‬مصرف‌کننــدگان مطمئــن می‌شــوند کــه منابــع بــه کاراتریــن و مؤثرتریــن‬
‫شــیوه بــه‌کار گرفتــه می‌شــود و تولیدکننــدگان غیرمولّــد‪ ،‬متحمــل زیــان و تولیدکننــدگان‬
‫مولّــد‪ ،‬منتفــع می‌شــوند‪ .‬در حقیقــت تنهــا دلیــل انتفــاع برخــی شــرکت‌ها از سوبســید‪،‬‬
‫یارانه‌هــا و امتیــازات دولتــی ایــن واقعیــت اســت کــه آنــان در ایــن فراینــد متضــرر شــده‬
‫و قــادر بــه تأمیــن نیــاز مصرف‌کننــدگان نبوده‌انــد بدینگونــه از طریــق ایــن برنامه‌هــای‬
‫رفاهــی‪ ،‬منابــع بــه خطــوط ناکارآمــد تولیــد هدایــت شــده و بــه شــرکت‌های شکســت خــورده‬
‫اجــازه می‌دهــد تــا بــا هزینــه مصرف‌کننــدگان همچنــان در چرخــه تولیــد حضــور داشــته‬
‫باشــند‪ .‬بدین‌صــورت ســاختار تولیــد اقتصــادی دچــار انحــراف شــده و بیانگــر خواســته‌های‬
‫مصرف‌کننــدگان نیســت و بــا سیاســت‌های دوست‌ســاالرانه دولتــی و تخصیــص نادرســت‬
‫منابــع‪ ،‬امــکان تولیــد ثــروت کمتــر شــده و منابــع و ثــروت بــه دســت کســانی می‌افتــد کــه‬
‫شایســتگی آن را نداشــته و بــر اســاس توانایــی خــود آن را بــه دســت نیاورده‌انــد‪ .‬اگــر چــه‬
‫برچیــده شــدن ایــن سیاسـت‌های رفاهــی و حمایتــی در کوتاه‌مــدت شــاید ســخت باشــد ولــی‬
‫در بلندمــدت حــذف مداخــات دولتــی پیامدهــای مثبتــی داشــته و بــا مکانیســم ســود و زیان ما‬
‫را بــه ســاختار اقتصــادی مولّــد رهنمــون می‌کنــد کــه ترجیحــات مصرف‌کننــده را بــه درســتی‬
‫‪53‬‬
‫منعکــس می‌ســازد‪ .‬بــا از بیــن رفتــن ایــن برنامه‌هــای رفاهــی‪ ،‬منابــع کمتــر هــدر داده می‌شــود‬

‫و نیازهــای بیشــتری از مصــرف کننــدگان بــرآورده می‌شــود‪.‬‬
‫بهترین راه رشد ثروت‬

‫اگــر مــا خواهــان اقتصــادی هســتیم کــه هــدف خــود یعنــی بهبــود زندگــی مــردم را بــه‬
‫بهتریــن نحــو انجــام دهــد بایســتی سیاسـت‌های رفاهــی و حمایتــی را برچینیــم‪ .‬حقیقــت ایــن‬
‫اســت کــه مشــاغل خــوب بــه کمــک دولــت نیــازی ندارنــد‪ ،‬ایــن مشــاغل بــد و ناکارآمدنــد‬
‫کــه نیازمنــد مســاعدت و حمایت‌هــای دولتی‌انــد‪ .‬اگــر قانون‌گــذاران واقعـ ًا مایــل بــه انتفــاع‬
‫جامعــة خویشــند بایســتی ایــن سیاس ـت‌ها را کنــار گذارنــد‪.‬‬
‫بهتریــن راه بــرای یــک قانون‌گــذار ایــن اســت کــه بــر ســر راه بخــش خصوصــی قــرار‬
‫نگیــرد‪ .‬مالیات‌ســتانی یــا سیاســت‌های تنظیمــی و اعمــال دخالــت در حقــوق مالک ّیــت‪،‬‬
‫رشــد اقتصــادی را کنــد‪ ،‬متوقــف و حتــی معکــوس می‌ســازد‪ .‬حــذف قوانیــن صــدور مجــوز‪،‬‬
‫کاهــش مالیات‌هــا و لغــو مقــررات دســت و پــا گیــر همگــی انتخاب‌هــای خوبــی بــرای‬
‫تســریع توســعة اقتصــادی و ارتقــای رفــاه جامعه‌انــد‪ .‬مهمتــر از همــه اینکــه ایــن اصالحــات‬
‫بایســتی به‌صــورت کلــی اجــرا شــوند تــا از زیان‌هــای مخربــی کــه سیاســت‌های رفاهــی‬
‫ایجــاد کرده‌انــد؛ جلوگیــری کننــد‪.‬‬
‫اگــر مــا خواهــان اقتصــادی هســتیم کــه هــدف خــود یعنــی بهبــود زندگــی مــردم را‬
‫بــه بهتریــن نحــو انجــام دهــد بایســتی سیاسـت‌های رفاهــی و حمایتــی را برچینیــم‪.‬‬
‫حقیقــت ایــن اســت کــه مشــاغل خــوب بــه کمــک دولــت نیــازی ندارنــد‪ ،‬ایــن‬
‫مشــاغل بــد و ناکارآمدنــد کــه نیازمنــد مســاعدت و حمایت‌هــای دولتی‌انــد‪ .‬اگــر‬
‫قانون‌گــذاران واقع ـ ًا مایــل بــه انتفــاع جامعــة خویشــند بایســتی ایــن سیاس ـت‌ها‬
‫را کنــار گذارنــد‪.‬‬
‫معضل توسعة اقتصادی دولتی‬

‫کریستوفر وستلی (استاد اقتصاد کالج لوتگارت در فلوریدا)‬
‫مــن در آالبامــا زندگــی می‌کنــم و آژانــس توســعة اقتصــادی ایــن ایالــت شــاید بزرگترین نوع‬
‫آن در کل کشــور باشــد و بیشــترین منابــع مالــی را دارد کــه اخیــراً رأی دهنــدگان نســبت‬
‫بــه تخصیــص بودجــه حاصــل از فعالیت‌هــای نفتــی (کــه بــه مبلغــی معــادل ‪ 750‬ملیــون دالر‬
‫می‌رســد) بــرای ایجــاد اشــتغال‪ ،‬حفــظ مشــاغل موجــود‪ ،‬جــذب ســرمایه‌گذاری و رشــد صنایع‬
‫نوپــا و نجــات صنایــع راکــد رأی مثبــت دادنــد‪ .‬از آن‌جایــی کــه دولــت ســاالنه میلیون‌هــا‬
‫دالر هــدر می‌دهــد و همچنیــن اختصــاص ایــن بودجــه بــرای منافــع عمومــی اســت نــه منافــع‬
‫خــاص‪ ،‬امــکان مخالفــت بــا ایــن طــرح را مشــکل می‌ســازد‪ .‬هــرگاه مقامــات بــرای توســعة‬
‫اقتصــادی از مــا پــول بیشــتری می‌خواهنــد بایســتی احتیــاط کنیــم‪ ،‬افزایــش بودجــه بــرای‬
‫سیاسـت‌های توســعه احتمــال رقابــت میــان ایــاالت و بــه نفــع شــرکت‌ها را بیشــتر می‌کنــد که‬
‫ایــن موضــوع را می‌تــوان بــا مفهــوم معضــل دوراهــی زندانــی تشــریح کــرد‪ .‬معضــل دوراهــی‬
‫زندانــی زمانــی رخ می‌دهــد کــه یــک فعــال اقتصــادی در هنــگام تصمیم‌گیــری اقتصــادی‬
‫واکنش‌هــای یــک بازیگــر اقتصــادی دیگــر را بایســتی در نظــر گیــرد‪ .‬بــه عنــوان مثــال‪ ،‬اینکه‬
‫اســمیت تصمیــم می‌گیــرد در یــک بــازار ســرمایه‌گذاری کنــد زیــرا نگــران ایــن اســت کــه‬
‫اگــر ســرمایه‌گذاری نکنــد‪ ،‬جانســون ایــن کار را خواهــد کــرد‪ .‬اگــر اســمیت بیــش از حــد‬
‫ســرمایه‌گذاری کنــد‪ ،‬بــه طــوری کــه ســود ســرمایه گــذاری در بــازار کاهــش یابــد یــا حتــی‬
‫منفــی باشــد‪ ،‬چــه؟‬
‫زمانی‌کــه فعــاالن اقتصــادی پــول خــود را خــرج می‌کننــد‪ ،‬از چنیــن معضالتــی اجتنــاب‬
‫می‌شــود‪ ،‬امــا ایــن عامــل در مــورد آژانس‌هــای توســعة اقتصــادی کــه در بخــش دولتــی‬
‫فعالیــت می‌کننــد صــدق نمی‌کنــد‪ .‬می‌تــوان معضــل یــک زندانــی را در دفتــر توســعه‬
‫آالبامــا در محــل کار مشــاهده کــرد کــه بســته‌های مزایــای ارائــه شــده بــه شــرکت‌های در‬
‫حــال توســعه را تنظیــم می‌کننــد‪ .‬جذابیــت ایــن عمــل ســاده اســت‪ .‬اگــر ایالتــی ‪1‬میلیــون‬
‫دالر از عایــدات مالیاتــی بــرای جــذب یــک تولیدکننــده بــه هانتســویل ارائــه دهــد و نتیجــه آن‬
‫افزایــش درآمــد مالیاتــی بــا مبلغــی بیــش از ‪1‬میلیــون دالر باشــد‪ ،‬در نهایــت وضعیــت ایالــت‬
‫و (احتمــاالً) مالیــات دهنــدگان بهتــر اســت‪ .‬اینجاســت کــه معمــای زندانــی بــه میــان می‌آیــد‪.‬‬
‫زمانــی کــه ایالت‌هــای دیگــر بــرای فعالیــت شــرکت‌های مشــابه در ایالت‌هــای خــود رقابــت‬
‫می‌کننــد‪ ،‬شــرکت‌های عاقــل بهتریــن پیشــنهاد را مدنظــر دارنــد‪ .‬ایــن امــر دولت‌هــا را بــر‬
‫آن مـی‌دارد تــا بســته‌های توســعه اقتصــادی را کــه توســط ایالت‌هــای رقیــب ارائــه شــده‪ ،‬در‬
‫نظــر گیرنــد‪ .‬یــک ایالــت ســخاوت‌مندتر مــی توانــد مــورد توجــه شــرکت قــرار گیــرد‪ ،‬امــا‬
‫بســته‌های تشــویقی هزینــه بســیار بیشــتری در پــی خواهنــد داشــت‪ .‬حــال بایــد پرســید کــه‬
‫آیــا ایــن همچنــان ارزشــش را دارد؟‬
‫رابــرت لینــچ اقتصــاددان کالــج واشــنگتن بــه مدت ‪20‬ســال در حــال مطالعــه مســائل مربوط‬
‫بــه یارانه‌هــای دولتــی بــوده اســت و دریافــت کــه چنیــن بســته هایــی تأثیــر بســیار ناچیــزی‬
‫بــر گســترش ایــن شــرکتها در مناطــق جغرافیایــی دارنــد کــه در غیــاب ایــن مشــوق‌های‬
‫دولتــی نمی‌توانســتند بــه آن‌هــا بســط پیــدا کننــد‪ .‬مفهــوم ایــن اســت کــه بســیاری از‬
‫شــرکت‌ها کــه در آالبامــا یــا هــر ایالــت دیگــری انتخــاب می‌کننــد‪ ،‬بــه هر‌حــال بــه آن‌جــا‬
‫‪55‬‬
‫نقــل مــکان مــی کردنــد‪ .‬چــرا کــه ایالت‌هــا دارای مزایــای نســبی فراتــر از کنتــرل دفاتــر‬

‫توســعه ایالتــی خــود هســتند کــه بــرای جابجایــی یــا گســترش شــرکت‌ها مهــم هســتند‪ .‬بــه‬
‫عنــوان مثــال‪ ،‬آالبامــا دارای ویژگی‌هــای بســیاری اســت کــه آن را بــرای ســرمایه‌گذاری‬
‫فوق‌العــاده جــذاب اســت‪ .‬هزینــه نیــروی کار در ایــن ایالــت کــم اســت و دارای اخــاق کاری‬
‫مشــهور جهانــی اســت‪ .‬ایــن کمتریــن ســود ســرمایه و مالیــات بــر دارایــی کشــور را با مســکن‬
‫مقــرون بــه صرفــه ترکیــب می‌کنــد‪ .‬شــرایط آب و هوایــی بســیار معتدلــی دارد کــه آن را‬
‫بــرای تولیــد کاالهایــی کــه بــه طــور سـ ّنتی بــا آب و هــوای شــمالی مرتبــط هســتند مناســب‬
‫می‌کنــد‪ .‬همچنیــن بــه یکــی از مقاصــد اصلــی بازنشســتگی در تمــام ایالت‌هایــی تبدیــل شــده‬
‫اســت‪ .‬در مجمــوع‪ ،‬ایــن بــدان معناســت کــه ســود حاشــیه‌ای بســته‌های مشــوق اقتصــادی‬
‫بــرای شــرکت‌ها چنــدان زیــاد نیســت‪ .‬لینــچ در مصاحبــة اخیــر خــود بــه ایــن نتیجــه رســید‪:‬‬
‫« کاش سیاســت‌مداران در آن بــازی دخالــت نمی‌کردنــد‪».‬‬
‫متأســفانه‪ ،‬وسوســة انجــام ایــن کار بســیار زیــاد اســت‪ .‬از منظــر سیاســی افزیــش بودجــه بدون‬
‫افزایــش مالیــات‪ ،‬مــورد اســتقبال قانون‌‌گــذاران ایالتی‌ســت و ایجــاد بســته‌های تشــویقی‬
‫بــرای جــذب شــرکت‌های آینده‌نگــر می‌توانــد موهبتــی باشــد بــرای ایاالتــی کــه تــاش‬
‫می‌کننــد بــا اثــرات نامطلــوب سیاسـت‌های دولتــی موجــود کــه حقــوق مالک ّیــت را تضعیــف‬
‫می‌کنــد یــا خــروج ســرمایه و نیــروی کار را بــه ســایر ایالت‌هــا یــا حتــی خــارج از کشــور‬
‫تشــویق می‌کنــد‪ ،‬مقابلــه کننــد‪ .‬امــا ایــن طبقــه سیاســی هزینه‌هــای ضمنــی دیگــری را کــه‬
‫بــا گســترش دامنــه سیاس ـت‌های صنعتــی در ســطح دولتــی وجــود دارد برجســته نمی‌کننــد‪.‬‬
‫این‌هــا شــامل افزایــش نســبی هزینه‌هــای زندگــی در مناطقــی اســت کــه منافــع مســتقیمی‬
‫از گســترش کســب و کار دریافــت نمی‌کننــد‪ ،‬تضعیــف نهادهــای حقــوق مالک ّیــت کــه در‬
‫یــک اقتصادرقابتــی و جهانــی ضــروری هســتند‪ ،‬بــر بــاد رفتــن درآمدهــای مالیــات دهندگانــی‬
‫کــه مجبــور بــه تأمیــن مالــی طرح‌هــای توســعه دولتــی هســتند‪ ،‬و ســرمایه‌گذاری‌های‬
‫نادرســت شــرکت‌ها کــه اولویت‌هــای هزینه‌هایشــان را بــر اســاس تمایــات و خواســته‌های‬
‫قانون‌گــذاران بــا انگیــزه فســاد و رانت‌خــواری البی‌گــری انجــام می‌دهنــد‪ .‬در واقــع‪ ،‬ایــن‬
‫ســرمایه‌گذاری‌های نادرســت زمانــی کــه در میــان کارتلــی متشــکل از پنجــاه ایالــت انجــام‬
‫می‌شــود‪ ،‬چنــد برابــر می‌شــود کــه هــر کــدام بــرای ســرمایه محــدود بــا دیگــری رقابــت‬
‫می‌کننــد‪ .‬وقتــی آن‌هــا ایــن کار را انجــام می‌دهنــد‪ ،‬هــر آژانــس توســعه ایالتــی بــه یــک‬
‫منفــی خالــص بــرای ایالــت خــود تبدیــل می‌شــود‪ ،‬کنــار گــذاردن ایــن سیاســت‌ها در‬
‫آن زمــان مالیات‌دهنــدگان را در وضعیــت بهتــری قــرار خواهــد داد‪ .‬اگرچــه بــاورش بــرای‬
‫جامعــه ســخت باشــد‪ ،‬امــا اکثریــت عمــده رشــد اقتصــادی کــه در ایــاالت متحــده اتفــاق افتــاد‬
‫در واقــع بــدون وجــود چنیــن هیأت‌هــای برنامه‌ریــزی متمرکــزی رخ داده اســت‪.‬‬
‫عــاوه بــر ایــن‪ ،‬روش بهتــری بــرای ایالت‌هــا بــرای جــذب صنعــت را می‌تــوان در مطالعـه‌ای‬
‫یافــت کــه توســط فرمانــدار ســابق میشــیگان‪ ،‬جــان انگلــر ‪ ،‬زمانــی کــه در مجلــس‬
‫قانون‌گــذاری میشــیگان خدمــت می‌کــرد‪ ،‬انجــام شــد‪ .‬انگلــر دریافــت کــه بهتریــن اســتراتژی‬
‫بلندمــدت بــرای جــذب کســب و کار‪ ،‬حفــظ یــک محیــط تجــاری ســاده‪ ،‬کم‌مالیــات بــا‬
‫مقــررات اداری کمتــر اســت‪ .‬چنیــن اســتراتژی کــه انگلــر در زمــان زمامــداری‌اش بــه آن‬
‫شــکل داد؛ از نظــر سیاســی جــذاب نیســت‪ ،‬امــا ایــن بیشــتر جریــان ســرمایه را نــه تنهــا در‬
‫ایــاالت متحــده‪ ،‬بلکــه در سراســر جهــان توضیــح می‌دهــد‪ .‬آژانــس توســعة اقتصــادی دولتــی‬
‫در تضــاد بــا آرمــان مینارشیســتی اســت‪ .‬عملکــرد آنــان تصویــر برجســته‌ای از آخریــن شــکل‬
‫مرکانتیلیســم اســت کــه اقتصاددانــان کالســیک بــه درســتی در گذشــته بــا آن مخالفــت کردند‪.‬‬
‫مــا بایــد دوبــاره ایــن کار را انجــام دهیــم‪ ،‬نــه تنهــا بــه ایــن دلیــل کــه سیاس ـت‌های کمتــر‬
‫مداخله‌جویانــه و بازتوزیــع اجبــاری را کــه بــه نــام تولیــد ناخالــص داخلــی دولــت انجــام‬
‫می‌شــود‪ ،‬کاهــش دهیــم‪ .‬بلکــه بــا صرفه‌جویــی در عرضــه پــول و جــذب شــرکت‌ها‪ ،‬بــه‬
‫ســادگی از دوراهــی یــک زندانــی نیــز پرهیــز کنیــم‪.‬‬
‫لودویــگ فــون میــزس هفتــاد ســال پیــش غیرممکــن بــودن برنامه‌ریــزی اقتصــادی‬
‫مرکــزی را ثابــت کــرد‪ ،‬امــا بوروکراســی بین‌الملــل هرگــز اجــازه نــداده کــه‬
‫واقعیــت تأثیــر خــود را بگــذارد‪ .‬بــه عنــوان مثــال‪ ،‬بانــک جهانــی‪ ،‬هرمــان دالــی‪،‬‬
‫ِ‬
‫نئومالتوســی اقتصادپایــدار را بــرای ایجــاد اقتصــاد‬ ‫نویســنده کتــاب کالســیک‬
‫توســعة‌پایدار اســتخدام کــرده اســت‪ .‬اقتصــاد ایــده‌آل دالــی توســط مقامــات دولتـ ِ‬
‫ـی‬
‫عاقــل مدیریــت می‌شــود کــه اجــازه نمی‌دهنــد منابــع بــه زیــر «ســطوح مطلــوب»‬
‫در ذخیــره کاهــش یابــد‪ ،‬و رشــد جمعیــت را بــا «مجوزهــای تولــد» مهــار می‌کننــد!‬
‫شیادی تحت عنوان توسعة‌پایدار‬

‫متیو هافمن‬
‫سوسیالیســت‌های اقتصــادی بایســتی راهــی بیابنــد تــا پایــداری ایده‌هــای خــود را میــان‬
‫مــردم تقویــت کننــد‪ .‬امــروزه دیگــر سوسیالیســم خریــداری نــدارد از ایــن روی از عناویــن‬
‫نیابتــی همچــون توســعة‌پایدار اســتفاده می‌کننــد‪ .‬همچــون همــه لفاظی‌هــا و واژه‌پردازی‌هــای‬
‫چپ‌گرایانــه‪ ،‬مفهــوم توســعة‌پایدار نیــز بــه گون ـه‌ای طراحــی شــده اســت کــه شــبیه چیــزی‬
‫‪57‬‬
‫باشــد کــه مــورد پســند همــگان اســت‪ .‬در اینجــا نــه کارآفریــن و نــه مصرف‌کننــده مطــرح‬

‫نیســت بلکــه دولــت مبنــا قــرار می‌گیــرد‪ .‬ایــن نــوع برنامه‌ریــزی مرکــزی‪ ،‬یــازده ســال‬
‫پیــش در یــک کنفرانــس محیط‌زیســتی تحــت حمایــت ســازمان ملــل متحــد در کانــادا شــکل‬
‫گرفــت و گروه‌هــای پیشــروی ســازمان ملــل ماننــد مؤسســه جهانــی واچ از آن زمــان تاکنــون‬
‫بــر آن تأکیــد دارنــد و دولت‌هــای سراســر جهــان‪ ،‬از جملــه دولــت امریــکا را گرفتــار خــود‬
‫کرده‌انــد‪ .‬مؤسســه مطالعــات محیطــی و انــرژی کنگــره بــا یــک بنیــاد ایــاالت متحــده بــرای‬
‫توســعة‌پایدار و کمیســیون ملــی محیط‌زیســت و امنیــت‪ ،‬ایــن جنبــش را در اینجــا رهبــری‬
‫می‌کنــد‪ .‬مدیــر ‪ EPA‬ویلیــام ریلــی از یــک برنامــة ملــی حمایــت می‌کنــد‪ .‬او اخیــراً در‬
‫پالیســی ریویــو هشــدار داد‪ :‬توســعة اقتصــادی مبتنــی بــر اســتفاده ناپایــدار از منابــع نمی‌تواند‬
‫بــدون بــه خطــر انداختــن ظرفیــت حمــل ســیاره به‌طــور نامحــدود ادامــه یابــد‪ .‬توســعة‌پایدار‬
‫یــک گام بــزرگ رو بــه جلــو در روابــط عمومــی بــرای نئومالتوس ـی‌ها اســت کــه بــه دلیــل‬
‫جمعیــت بیــش از حــد و کاهــش منابــع‪ ،‬آخرالزمــان جهانــی را در دهــه ‪1970‬پیــش بینــی‬
‫کــرده بودنــد‪ .‬در ســال ‪ ،1987‬زمانــی کــه کمیســیون جهانــی محیط‌زیســت و توســعة ســازمان‬
‫ملــل گــزارش معــروف خــود را بــا عنــوان آینــده مشــترک مــا منتشــر کــرد‪ ،‬توســعة‌پایدار‬
‫بــه عنــوان کلمــات رمــزی بــرای مالتوسیســم عمــل کــرد‪ .‬برخــاف گزارش‌هــای قبلــی روز‬
‫موعــود‪ ،‬از هرگونــه پیش‌بینــی خاصــی دربــارة فروپاشــی محیطــی اجتنــاب کــرد‪ .‬امــا لحــن‬
‫آخرالزمانــی خــود را حفــظ کــرد‪ .‬ایــن ســازمان هشــدار داد‪« :‬زمــان کمی بــرای اقــدام اصالحی‬
‫در دســت اســت»‪ ،‬کــه آن را بــه عنــوان برنامه‌ریــزی اقتصــادی ملــی بــا هماهنگــی ســازمان‬
‫ملــل بــه نــام توســعة‌پایدار از نظــر زیســت محیطــی بــا حمایــت از «هزینه‌هــای مالــی بســیار‬
‫بــزرگ» تعریــف کــرد‪ .‬ایــن وجــوه از طریــق مالیــات بــر اســتفاده از مشــترکات بین‌المللــی‪،‬‬
‫از جملــه ماهیگیــری‪ ،‬اســتخراج از بســتر دریــا‪ ،‬و هزینه‌هــای پارکینــگ بــرای ماهواره‌هــای‬
‫ارتباطــی زمیــن ثابــت و همچنیــن مالیــات بــر تجــارت بین‌المللــی بــه ســازمان ملــل تأمیــن‬
‫می‌گــردد‪.‬‬
‫لودویــگ فــون میــزس هفتــاد ســال پیــش غیرممکــن بــودن برنامه‌ریــزی اقتصــادی مرکــزی‬
‫را ثابــت کــرد‪ ،‬امــا بوروکراســی بین‌الملــل هرگــز اجــازه نــداده کــه واقعیــت تأثیــر خــود را‬
‫بگــذارد‪ .‬بــه عنــوان مثــال‪ ،‬بانک جهانــی‪ ،‬هرمــان دالی ‪ ،‬نویســنده کتاب کالســیک نئومالتوسـ ِ‬
‫ـی‬
‫اقتصادپایــدار را بــرای ایجــاد اقتصــاد توســعة‌پایدار اســتخدام کــرده اســت‪ .‬اقتصــاد ایــده‌آل‬
‫ـی عاقــل مدیریــت می‌شــود کــه اجــازه نمی‌دهنــد منابــع بــه زیــر‬ ‫دالــی توســط مقامــات دولتـ ِ‬
‫«ســطوح مطلــوب» در ذخیــره کاهــش یابــد‪ ،‬و رشــد جمعیــت را بــا «مجوزهــای تولــد» مهــار‬
‫می‌کننــد! آخریــن طــرح دالــی بــه عنــوان اقتصــاددان ارشــد در بانــک جهانــی «شــاخص رفــاه‬
‫اقتصــادی پایــدار» اســت کــه بــا محاســبه مــواردی ماننــد از دســت دادن «تاالب‌هــا» جایگزیــن‬
‫تولیــد ناخالــص ملــی می‌شــود‪ .‬از آن‌جایــی‬

‫کــه ایــن اقــام قیمتــی ندارنــد‪ ،‬گنجانــدن‬
‫آن‌هــا کامـ ًا دلخــواه اســت‪ .‬مهمتــر از همــه‪،‬‬
‫ســازمان ملــل قصــد دارد توســعة‌پایدار‬
‫را موضــوع اصلــی نشســت آینــده زمیــن‬
‫در برزیــل در ســال ‪ 1992‬قــرار دهــد‪.‬‬
‫اینجاســت کــه دوســتداران محیط‌زیســت‬
‫امیدوارنــد ایــاالت متحــده و ســایر کشــورها‬
‫را وادار بــه امضــای معاهداتــی کننــد کــه‬
‫آن‌هــا را مجبــور بــه اتخــاذ شــیوه‌های‬
‫توســعةپایدار کنــد‪ .‬چــرا توســعة‌پایدار بــا‬
‫ایــن همــه افــراد متنــوع مواجه شــده اســت؟‬
‫بــرای دوســتداران محیــط زیســت‪ ،‬این یک‬
‫اصطــاح همــه منظــوره مفیــد اســت کــه‬
‫می‌توانــد بــرای نشــان دادن کل جنبــش‪،‬‬
‫از اکوسوسیالیســت‌ها تــا کوله‌گردهــای‬
‫آخــر هفتــه بـه‌کار گرفتــه شــود‪ .‬ایــن بــرای‬
‫دانشــمندان و اقتصاددانــان نیــز جــذاب‬
‫اســت‪ ،‬زیــرا بــه عنــوان «متخصــص» در‬
‫چنیــن موضوعاتــی‪ ،‬آن‌هــا هســتند کــه‬
‫تصمیــم می‌گیرنــد چــه چیــزی «پایــدار»‬
‫اســت و چــه چیــزی نیســت‪ .‬بــرای آن‬
‫دســته از مــا کــه بــا ادعــای پایــان زود‬
‫هنــگام دنیــا زندگــی خــود را نمی‌گذرانیــم‪،‬‬
‫توســعة‌پایدار تنهــا می‌توانــد دســت‬
‫دولــت در ارائــه آنچــه در آن بهتریــن اســت‬
‫بــاز کنــد و آن چیــزی نیســت جــز فقــر‪.‬‬
‫حداقــل ایــن بــار بــه گفتــه کارشناســان‬
‫محیط‌زیســت‪ ،‬مــا ایــن تســلی خاطــر‬
‫را خواهیــم داشــت کــه بدانیــم بــه نفــع‬
‫خودمــان اســت‪.‬‬
‫‪59‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫دو انقالب‪ ،‬دو تجدد‪ ،‬دو الهیات‬
‫ّ‬
‫به یاد والتر یشکه (‪)۱۹۴۵-۲۰۲۲‬‬
‫قومــی کــه مفهــوم بــدی از خــدا دارد‪ ،‬همچنیــن دولتــی بــد‪ ،‬حکومتی‬
‫‪1‬‬
‫بــد و قوانینی بــد دارد‪.‬‬
‫درس‌های فلسفة دین‪ ،‬هگل‪۱۸۳۱ ،‬‬
‫مقدمه‬
‫نوشــتن از تاریــخ‪ ،‬اله ّیــات‪ ،‬پولیتیــک‪ ،‬فلســفه و فکــر اروپایــی بــه زبــان فارســی بــا دو دشــواری‬
‫ِ‬
‫ـردرگمی ســمانتیک صــد و پنجــا‌ه ســاله از مفاهیــم‬ ‫تــوأم اســت‪ .‬دشــواری نخســت پریشــانی و سـ‬
‫و گزاره‌هایــی اســت کــه بــه دلیــل نداشــتن مابه‌ازائــی در فرهنــگ و زبــان فارســی و تاریخــی‬
‫کــه بــر آن ســرزمین‌ها گذشــت ‌ه اســت‪ ،‬بــه آشــفتگی ذهنــی و زبانــی دامن ـه‌داری دامــن زده‌انــد‬
‫کــه هــر متنــی در ایــن زمینــه را مســتعد ســوءتفاهم می‌کنــد‪ .‬دومیــن دشــواری امــکان انتقــال‬
‫برداشـت‌های نادرســت در طــرح مفاهیــم و گزاره‌هــای جدیــد اســت‪ ،‬بــه عبارتــی دیگر‪ ،‬نویســنده‬
‫بایــد مفاهیــم و گزاره‌هــای جدیــدی را کــه از آن‌هــا در متــن خــود اســتفاده می‌کنــد حتی‌المقــدور‬
‫چنــان تبییــن و تشــریح کنــد کــه بــه ســوءتفاهم‌های جدیــدی دامــن نزنــد‪.‬‬
‫بــرای نمونــه‪ ،‬یکــی یــا مشــابه گرفتــن ســلطنت شــرقی‌مغولی یــا از آن بدتــر اســتبداد دینــی‬
‫ساســانی بــا نهــاد مونارشــی‪ ،‬یا اســام با مســیح ّیت‪ ،‬شــیعه بــا پروتستانتیســم‪ ،‬یــا ســخن گفتن از‬
‫تجدد یــا م ّلت (بــه عنوان‬
‫وجــود و کیفیــت سـ ّنت (بــه عنــوان معادلــی بــرای ‪ )Tradition‬در برابــر ّ‬
‫معادلــی بــرای ‪ )Nation‬و دولــت (بــه عنــوان معادلــی بــرای ‪ )State‬و جامعــة مدنــی و فئودالیســم‬
‫و کاپیتالیســم و طبقــه و جمهــوری و کنستیتوســیون و… در ایــران از جملــه ایــن ســوءتفاهم‌ها‬
‫هســتند کــه بعضـ ًا تبدیــل بــه ســوءتفاهم‌هایی تاریخــی نیــز شــده‌‌اند‪ .‬همچنیــن ویژگــی جدلــی‌‌‬
‫و ایدئولوژیکــی‌ای کــه برخــی از ایــن مفاهیــم در زبــان فارســی گرفته‌انــد و آن‌هــا را تبدیــل بــه‬
‫مفاهیــم جنگــی یعنــی ابــزار مبــارزه بــر ســر قــدرت کرده‌انــد‪ ،‬نویســنده را در معــرض حمــات‬
‫جبهه‌هــای ایدئولوژیــک گوناگونــی قــرار می‌دهــد کــه گاهــی بــه منافــع شــخصی و فرق ـه‌ای‬
‫آن‌هــا نیــز گــره خــورده اســت‪.‬‬
‫بــا علــم بــر ایــن حقیقــت کــه نویســنده تنهــا مأمــور بــه ظاهــر نیســت‪ ،‬بایــد اعتــراف کنــم کــه‬
‫برطــرف کــردن ســوءفهم‌های رایــج از مفاهیــم به‌ویــژه مفاهیــم اساســی بــرای هــر مفهــوم حداقــل‬
‫ت صفح ـه‌ای می‌طلبــد کــه در طاقــت یــک مقالــه نیســت‪ .‬تعریــف و‬ ‫یــک حوصل ـه‌ی دویس ـ ‌‬
‫تشــریح مفاهیمــی کــه در یــک متــن از آن‌هــا اســتفاده می‌شــود نیــز وظیفــة هــر نویســنده‌ای‬
‫اســت کــه بــه خواننــدگان خــود احتــرام می‌گــذارد‪ ،‬امــا همیشــه و همــه جــا مجــال تفصیــل‬
‫بحــث نیســت و گاهــی شــرح یــک مفهــوم‪ ،‬نوشــته‌ای در قالــب مقالــه را از هــدف اصلــی خــود‬
‫‪1‌- Das Volk, das einen schlechten Begriff von Gott hat, hat auch einen schlechten Staat, schlechte‬‬
‫‪Regierung, schlechte Gesetze.‬‬
‫‪61‬‬
‫دور می‌کنــد‪ .‬آوردن ایــن مقدمـه‌ی کوتــاه در ابتــدای ایــن مقالــه تنهــا بدیــن منظــور اســت کــه‬

‫خواننــده را در درجــة نخســت از هرگونــه قیاســی‌ بیــن اروپــا و ایــران بــدون مالحظـه‌ی جزئیــات‬
‫برحــذر دارد‪ ،‬چــرا کــه شــیطان همیشــه در جزئیــات نهفتــه اســت و در وهل ـه‌ی بعــدی دعــوت‬
‫خواننــده بــه مطالعـه‌ی انتقــادی و همــراه بــا پرســش و تأمــل این متــون و تحقیــق در منابــع علمی‬
‫معتبــر پیرامــون مفاهیــم اساســی اســت کــه معمــوالً بــه زبان‌هــای انگلیســی و آلمانی و فرانســوی‬
‫ت می‌شــوند‪.‬‬
‫یافــ ‌‬
‫مالحظات شناخت‌شناسانه و روش‌شناسانه‬

‫مفاهیــم‪ ،‬بــه عنــوان صــورت ک ّلــی فاهمــه از امــور‪ ،‬لزومـ ًا و همیشــه بیانگــر توانایــی و قــوت فهم‬
‫نیســتند‪ .‬اگــر بــر جهــا ِن طبیعــت قانونــی حاکــم باشــد کــه کشــف آن توســط فاهمــه‪ ،‬راهنمــای‬
‫شــناخت دقیــق طبیعــت باشــد‪ ،‬در «جهــان انســانی» قانونــی وجــود نــدارد و امــور در حیثیـ ِ‬
‫ـت‬
‫واقــع بالواسطه‌شــان (‪ )evidence‬انطبــاق تــا ّم و دقیقــی بــا مفاهیـ ِ‌م ناظــر بــر خــود ندارنــد‪ .‬اینجــا‬
‫نــه از قــوت فهــم‪ ،‬بلکــه تنهــا از ناکافــی بــودن آن می‌تــوان ســخن گفــت‪ .‬آدمــی امــا بنــا بــه‬
‫سرشــت خــود در جســتجوی فهــم امــور‪ ،‬اعــم از امــور طبیعــی و انســانی اســت‪ ،‬و اگــر در فهــم‬
‫ـت امــور‬‫امــور انســانی نتوانــد حقیقــت امــور را درک کنــد‪ ،‬نمی‌توانــد از درک بخشــی از حقیقـ ِ‬
‫چشــم بپوشــد‪ .‬ایــن بدیــن معنــی اســت کــه گزاره‌هــای فاهمــه در مــورد امــور انســانی فاقــد آن‬
‫«اعتبــار»ی هســتند کــه بتــوان به‌واســطة آن دســت بــه تعمیــم امــور و اســتنتاج قانــون زد‪ .‬ماکس‬
‫ـت مح ّقــق را بازنمایــی نمی‌کنــد‪ ،‬امــا‬ ‫ـپ ایــده‌آل» واقعیـ ِ‬ ‫وبــر یــک بــار گفتــه بــود اگرچــه «تیـ ِ‬
‫ـی امــور قــرض دهــد‪ .‬آن دســته از تحقیقــات تاریخــی‌‬ ‫می‌خواهــد ابــزار بیــا ِن واضحــی بــه بازنمایـ ِ‬
‫کــه ناظــر بــر تأ ّمــل نظــری و مفهومــی در تاریخ‌انــد همیشــه در معــرض ایــن اتّهــام بوده‌انــد کــه‬
‫چیــزی بیــش از «آکروباســی مفاهیــم» نیســتند‪ .‬مفاهیــم امــا اگــر بتواننــد خــود را بــه مســتندات‬
‫ارجــاع دهنــد‪ ،‬مادامی‌کــه مثــال نقضــی مضمــون و معنــای آن‌هــا را زیــر ســؤال نبــرد‪ ،‬همچنــان‬
‫«ابــزار» مناســبی بــرای شــناخت و داوری امــور انســانی هســتند‪ .‬و بــه همیــن ترتیــب‪ ،‬مادامی‌کــه‬
‫منظومه‌هــای نظــری شــکل گرفتــه از مجموعـه‌ای از مفاهیــم‪ ،‬قابلیــت توضیــح الاقــل بخشــی از‬
‫حقیقــت امــور‌(در اینجــا امــور تاریخــی ‌) را دارنــد و نظریـ ‌ة رقیبــی در برابــر آن‌هــا شــکل نگرفته‬
‫اســت کــه آن‌هــا را از اعتبــار بیانــدازد‪ ،‬همچنــان قابــل اتّــکاء هســتند‪ ،‬بــه شــرطی کــه از ایــن‬
‫اتّــکاء‪ ،‬قانــون و عل ّیــت حاکــم بــر امــور انســانی‪ ،‬تاریخــی و اجتماعــی (در معنــای عــام کلمــه)‬
‫اســتنباط نشــود‪ ،‬چــرا کــه امــور انســانی اوالً از ویژگــی ‪ spontan‬برخوردارنــد‪ ،‬ثانیـ ًا صرفـ ًا حاصل‬
‫برخــورد روابطــی ع ّلــی نیســتند بلکــه از برهم‌کنــش روابــط ع ّلــی‪َ ،‬د َورانــی ‪ ،‬احتمالــی ‪ ،‬تصادفی‪،‬‬
‫در نســبتی پیچیــده بــا یکدیگــر قــرار دارنــد کــه نمی‌تــوان از آن‌هــا مدلــی ع ّلــی اســتخراج کــرد‪.‬‬
‫پیــش از ادامــه بحــث در روش الزم اســت همین‌جــا توضیحــی هرچنــد مختصــر دربــارة تفــاوت و‬
‫تعــارض منظومه‌هــای نظــری بــا «ایدئولــوژی» داده شــود‪ .‬ایدئولوژی‌هــا «اصــول»ی دارنــد و در‬
‫پــی آننــد کــه اصــول خــود را بــه واقعیت‌هــای اجتماعــی و تاریخــی تحمیــل کننــد‪ ،‬در حالی‌کــه‬
‫منظومه‌هــای نظــری نتیجــه «تحقیــق» بــرای کشــف حقیقــت و در امــور انســانی «فهمیــدن امــور‬
‫انســانی‪ ،‬تاریخــی و اجتماعی»انــد‪« .‬ایدئولــوژی» در برابــر «تحقیــق» همچــون «عقیــده‌ی دینی» در‬
‫برابــر «فلســفه» اســت‪ ،‬دیــن و ایدئولــوژی متشــکل از مجموعـه‌ای از عقایــد و باورهاســت کــه‬
‫از ســوی پیــروان بایــد پذیرفتــه شــود‪ ،‬در حالی‌کــه فلســفه و تحقیــق کوشــش و تالشــی اســت‬
‫بــرای کشــف حقیقــت بــدون التــزام بــه یــک دیانــت یــا ایدئولــوژی خــاص‪ .‬اینکــه اجتماعــات‬
‫دینــی و فرهنگ‌هــای دین‌خــو بــا فلســفه و تحقیــق بیگانه‌انــد و در مواجهــه بــا دنیــای مــدرن‬
‫نهایتـ ًا متمســک ایدئولوژی‌هــای گوناگــون می‌شــوند بی‌مناســبت بــه ایــن شــباهت ماهــوی بیــن‬
‫دیــن و ایدئولــوژی نیســت‪ .‬ایدئولوژی‌هــا‪ ،‬مذاهــب دنیــای مدرن‌انــد‪ .‬جلوتــر بــه ایدئولــوژی بــاز‬
‫خواهــم گشــت‪ .‬پیــش از آن الزم اســت بحــث پیرامــون ایــن پرســش را کــه آیــا ُمدل‌ســازی ع ّلی‬
‫از تاریــخ و جوامــع امکان‌پذیــر اســت بــه پایــان برســانیم‪.‬‬
‫منظــور از مدل‌ســازی ع ّلــی ســاختن یــک ُمــدل از یــک جامعــه در یــک دوره‌ی تاریخــی اســت‪.‬‬
‫مدل‌ســازی ع ّلــی بــر ایــن فــرض بنــا شــده کــه علــل و عواملــی کــه بــه تکویــن یــک جامعــه‬
‫منجــر شــده یافتــه و بــا ارائــة الگویــی ع ّلــی از آن بازســازی آن الگــو در جوامــع دیگــر را دنبــال‬
‫کــرد‪ .‬حداقــل ادعــای مدل‌ســازی ع ّلــی آزمودنــی ســاختن یــک مــدل اســت‪ ،‬اینکــه می‌تــوان‬
‫یــک مــدل را کــه از روی جامعــة ‪ X‬ســاخته شــده بــر روی جامعــة ‪ Y‬آزمــود‪ .‬پیــش از آنکــه‬
‫اگوســت کنــت‌کــه برخــی او را بنیان‌گــذار جامعه‌شناســی خوانده‌ان ـ ‌د دســت بــه جعــل تعبیــر‬
‫جامعه‌شناســی بزنــد‪ ،‬اصطــاح «فیزیــک اجتماعــی» را بــرای دانشــی کــه مدعــی بنیان‌گــذاری‌اش‬
‫بــود ســاخته بــود‪ .‬چنیــن برداشــتی از امــور انســانی و اجتماعــی‪ ،‬بیــش از آنکــه ملهــم از علم‌باوری‬
‫رایــج در عصــر روشــنگری باشــد‪ ،‬مبتنــی بــر پیش‌فرضــی اســت کــه بــا اســتخراج «قانــون» و‬
‫«عل ّیــت» از امــور انســانی و اجتماعــی در پی «مهندســی اجتماعی» و «ســاختن اجتمــاع طرازنوین»‬
‫اســت‪ ،‬پیش‌فرضــی کــه انقــاب فرانســه نخســتین تــاش فراگیــر و گســترده در عملــی کــردن‬
‫آن را رقــم زد‪.‬‬
‫هــدف از طــرح ایــن بحــث شناخت‌شناســانه و روش‌شناســانه در ابتــدای ایــن مقالــه تأکیــد بــر‬
‫ـدد در ایــن مقالــه نتیجـه‌ای بــرای‬ ‫ایــن نکتـه‌ی اساســی اســت کــه کــه از ارائــه دو الگــو از تجـ ّ‬
‫اســتعمال ایــن الگوهــا بــر جوامــع دیگــر بــه عنــوان آزمایشــگاه گرفتــه نشــود‪ ،‬اگرچــه می‌تــوان‬
‫ذیــل مطالعــات تطبیقــی مشــابهت‌هایی در جوامــع آزمایشــگاهی‪ ،‬یعنــی جوامعــی که آزمایشــگاه‬
‫مدل‌هــای مهندســی اجتماعــی شــدند‪ ،‬یافــت و از ایــن طریــق فهــم درسـت‌تری از وضعیــت ایــن‬
‫جوامــع بــه دســت آورد‪.‬‬
‫‪63‬‬
‫تجدد سیاسی‬ ‫سرآغاز عصر جدید و بنیان‌گذاری ّ‬

‫انقــاب آمریــکا (‪ )۱۷۷۵-۱۷۸۴‬و انقــاب فرانســه (‪ )۱۷۸۹-۱۷۹۹‬را به‌درســتی ســرآغاز‬
‫تجــدد را اینجــا‬ ‫ّ‬ ‫تجــد ِد سیاســی دانســته‌اند‪.‬‬
‫ّ‬ ‫سیاســی «عصــر جدیــد» و دو رخــداد بنیان‌گــذار‬
‫در معنــای تع ّیــن دوره‌ی تاریخــی جدیــدی بــه کار می‌بــرم کــه نظمــی جدیــد و نــو بــه جهــان‬
‫ـدد سیاســی» دانســته‌اند‪ ،‬امــا از آن‌جــا‬ ‫بخشــید‪ .‬اگرچــه محقّقــان ایــن دو انقــاب را «ســرآغاز تجـ ّ‬
‫مدت‌هــا پیــش از آن آغــاز شــده بــود‪ ،‬مــن اینجــا از بــه کار‬ ‫کــه زمینه‌هــای ایــن دو انقــاب از ّ‬
‫بــردن تعبیــر ســرآغاز امتنــاع می‌کنــم و بــه جــای آن از تعبیــر «گسســت» اســتفاده می‌کنــم‬
‫ـدد سیاســی در تاریــخ جهانــی تح ّقــق آن‬ ‫کــه ایــن دو واقعــه بــه عنــوان لحظــات زایمــان تجـ ّ‬
‫گسســت‌ها را بــه شــکل خیره‌کننــده‌ای بــه نمایــش گذاشــته‌اند‪.‬‬
‫ح ّنــا آرنــت در کتــاب «دربــارة انقــاب» یــادآوری می‌کنــد کــه انقــاب شــکوهمند (‪-۱۶۸۹‬‬
‫تجــدد سیاســی‌‬ ‫ّ‬ ‫‪ )۱۶۸۸‬را نمی‌تــوان در تاریخ‌گــذاری انقالب‌هــای عصــر جدیــد‌ و در اینجــا‬
‫لحــاظ کــرد‪ ،‬چــرا کــه اینجــا انقــاب‪ ،‬در معنای نخســتین خــود‪ ،‬یعنــی بازگردانــدن امور بــه جای‬
‫خــود‪ ،‬بــه کار رفتــه بــود و در حقیقــت نیــز‪ ،‬انقــاب نظــم قدیــم را مجــدداً احیــاء و برقــرار کــرده‬
‫بــود‪ .‬انقــاب بــه معنــای دگرگونــی و ایجــاد نظمــی جدیــد و بــه تعبیــر آرنــت ســرآغازی نــو در‬
‫تاریــخ از نظــر او بــا دو انقــاب آمریــکا و فرانســه در تاریــخ پدیــدار می‌شــود‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬بــه‬
‫نظــر نمی‌رســد مفهــوم انقــاب در کاربــرد مــدرن خــود‪ ،‬یکســره از معنــای نخســتین خــود تهــی‬
‫شــده باشــد‪ .‬هــم انقــاب آمریــکا در مرحلــة تأســیس بــا بازگشــتی بــه جمهوری‌هــای باســتانی‪،‬‬
‫اگرچــه نــه در پــی احیــاء ُرم‪ ،‬امــا بــه دنبــال بنیان‌گــذاری ُرم جدیــد بــود و هــم فرانســه اســتبداد‬
‫کهــن را بــا اســتبداد نــو عــوض کــرد‪ .‬آنچــه ُرم جدیــد را از ُرم باســتان متمایــز می‌کــرد‪ ،‬در‬
‫ظاهــر‪ ،‬یعنــی در اشــتراک لفظــی‪ ،‬همــان ضابطــة دوران مــدرن بــود که روبســپیر رژیم اســتبدادی‬
‫برخاســته از انقــاب فرانســه را بــه نــام آن مز ّیــن ســاخت‪ :‬آزادی‪.‬‬
‫ـدد سیاســی امــا نــه تنهــا بــا هــم‬‫انقــاب آمریــکا و انقــاب فرانســه بــه عنــوان لحظــة زایمــان تجـ ّ‬
‫تفاوت‌هایــی مهــم دارنــد‪ ،‬بلکــه نظام‌هــای برآمــده از آن‌هــا از «اســاس» بــا یکدیگــر فــرق دارنــد‪.‬‬
‫ـدد» مــی‌رود کــه ا ّولــی را بــا الهــام‬‫بنابرایــن بــه تبــع «دو انقــاب» در ایــن مقالــه ســخن از «دو تجـ ّ‬
‫ـدد قــا ّره‌ای یــا‬‫ـدد آتالنتیــک» و دومــی را تجـ ّ‬ ‫از کتــاب برهـه‌ی ماکیاولیایــی جــان پــوکاک «تجـ ّ‬
‫ـدد قــا ّره‌ای صرفـ ًا دو تجربـه‌ی تاریخــی نیســتند‪ ،‬بلکه‬ ‫ـدد آتالنتیــک و تجـ ّ‬‫فرانســوی می‌نامــم‪ .‬تجـ ّ‬
‫دو س ـ ّنت فکــری متفــاوت بــا سرچشــمه‌هایی نایکســان و تنــاورده شــده در دو نظــام اله ّیاتــی‬
‫متفاوتنــد کــه در ایــن مقالــه اشــاراتی بدانهــا خواهــد رفــت‪.‬‬
‫دو انقالب و شباهت‌های آن‌ها‬

‫اگــر بــه ســرآغازهای ایــن دو انقــاب برگردیم‪ ،‬از همــان ابتــدا تفاوت‌های ایــن دو انقــاب نمایان‬
‫می‌شــود‪ ،‬و جالــب اینکــه در همــان زمــان وقــوع انقــاب‪ ،‬شــاهد دو نــگاه و دو ارزیابــی متفــاوت‬
‫در موضع‌گیری‌هــای فکــری اندیشــمندانی چــون ادمونــد بــرک و فریدریــش فــون گنتــس بــر‬
‫علیــه انقــاب فرانســه و بــه نفــع انقــاب آمریــکا هســتیم‪ .‬امــا پیــش از بررســی تفاوت‌هــای ایــن‬
‫دو انقــاب‪ ،‬اشــاره‌ای بــه شــباهت‌های ایــن دو انقــاب در نــوع خــود جالــب توجه اســت‪ :‬نخســت‬
‫اینکــه در هــر دو انقــاب شــاهد تولّــد جمهوری‌خواهــی مــدرن هســتیم‪ .‬اگرچــه مفهــوم جمهــوری‬
‫نــزد بنیان‌گــذاران آمریــکا تمایــزی اساســی بــا سرنوشــت ایــن مفهــوم در جریــان انقالب فرانســه‬
‫و تأســیس جمهــوری نخســت دارد‪ ،‬امــا شــباهتی هــم بیــن مفهــوم جمهــوری در دو ســوی اقیانوس‬
‫دیــده می‌شــود و آن تمایــز آن‌هــا از مفهــوم کالســیک جمهــوری اســت‪ .‬مفهوم کالســیک جمهوری‬
‫بــر یــک واحــد مدنــی کوچــک داللــت دارد‪ ،‬همان‌طــور کــه در مناقش ـه‌ای بیــن منتســکیو و‬
‫روســو‪ ،‬نویســنده‌ی روح‌القوانیــن جمهوری‌هــای باســتان را می‌ســتود و همزمــان احیــاء آن‌هــا را‬
‫رؤیایــی بیــش نمی‌دانســت‪ ،‬چــرا کــه انطبــاق آن را بــر فرانســه بــا آن قلمــروی وســیع ممکــن‬
‫نمی‌دانســت‪ .‬مفهــوم جدیــد جمهــوری امــا ناظــر بــر واحدهــای سیاســی بــزرگ اســت کــه از نظر‬
‫وســعت قلمــرو می‌تــوان آن‌هــا را همزمــان امپراطــوری نیــز نامیــد‪ .‬شــباهت دوم ایــن انقــاب‬
‫تأســیس کنستیتوســیون اســت‪ .‬اندیشـه‌ی سیاســی پــس از ایــن دو انقــاب پیونــدی ناگسســتنی‬
‫بــا کنستیتوســیون پیــدا می‌کنــد‪ ،‬یعنــی نظــام سیاســی بــدون کنستیتوســیون دیگــر موضوع ّیــت‬
‫نــدارد و کســی هــم دربــارة نظام‌هــای سیاســی بــدون توجــه بــه کنستیتوســیون ســخن نمی‌گوید‪.‬‬
‫ســومین شــباهت نیــز تو ّجهــی اســت کــه در هــر دو انقــاب بــه حــق طبیعــی می‌شــود‪ ،‬امــری که‬
‫از آن بــه عنــوان دســتاورد حقــوق بشــری انقــاب فرانســه یــاد می‌شــود امــا در حقیقــت از قانــون‬
‫اساســی دولت‌هــای م ّتحــد آمریــکا وارد قانــون اساســی فرانســه می‌شــود‪.‬‬
‫تفاوت‌های دو انقالب‬
‫نخســتین تفاوتــی کــه بیــش از هــر چیــز بــه چشــم می‌آیــد و شــاید از شــدت عیــان بــودن تــا‬
‫کنــون توجهــی بــدان نشــده اســت و محــل پرســش قــرار نگرفتــه اســت‪ ،‬تــداوم قانــون اساســی‬
‫آمریــکا و بــه تبــع آن نظــام دولت‌هــای م ّتحــد آمریــکا در برابــر بی‌ثباتــی قوانین اساســی فرانســه‬
‫و رژیم‌هــای برآمــده از آن اســت‪ .‬فرانســه از انقــاب ‪ ۱۷۸۹‬تــا بــه امــروز ‪ ۱۴‬بــار قانــون اساســی‬
‫عــوض کــرده اســت‪ ،‬یعنــی ‪ ۱۴‬بــار تغییــر رژیــم داده اســت و شــاید در یکــی از همیــن روزهــا‬
‫انقالبــی دیگــر کــرده و جمهــوری چنــدم را پایه‌گــذاری کنــد‪ .‬ایــن در حالــی اســت کــه قانــون‬
‫اساســی آمریــکا و نظــام آن بیــش از ‪ ۲۳۰‬ســال اســت کــه باقــی مانــده اســت‪.‬‬
‫اگــر انقــاب آمریــکا را جنــگ کلونی‌هــا بــا کشــور مــادر یعنــی بریتانیــا بدانیــم‪ ،‬انقالب فرانســه‬
‫جنــگ فرانســه بــا خــودش بــود‪ :‬جنگ روشــنگری بــا مذهــب کاتولیــک‪ ،‬جنــگ جمهوری‌خواهی‬
‫روسویی‌روبســپیری‌ژاکوبنی بــر علیــه ســلطنت فرانســه‪ ،‬جنــگ انقالبیــون تمرکزگــرا علیــه‬
‫‪65‬‬
‫نظــام فدرالــی غیرمتمرکــز فرانسـه‌ی قدیــم‪ .‬ایــن در حالــی اســت کــه جنــگ آمریــکا لزومـ ًا علیه‬

‫ســلطنت بریتانیــا نبــود بلکــه در اســاس خــود و عمدتـ ًا جنگــی علیــه پارلمــان بریتانیــا بــود کــه‬
‫بــا وضــع مالیــات بــرای کلونی‌هــا جرقــه خــورد‪ .‬انقــاب آمریــکا نــه تنهــا جنگــی علیــه دیــن‬
‫بــه نفــع آتئیســت‌ها یــا الئیسیســت‌ها و علیــه فدرالیســم و تمرکززدایــی از قــدرت بــه نفــع‬
‫سانترالیس ـت‌ها نبــود‪ ،‬بلکــه اساس ـ ًا انقالبــی دینــی بــود کــه نخســتین شــعار انقالبــش «نــه بــه‬
‫مالیــات بــدون نمایندگی» از کلیســای پروتســتانت بوســتون برخاســت و اســطوره‌ی تأســیس‌اش‬
‫ضدیــت بــا مرکزگرایــی و‬ ‫رنــگ و بــوی ایمــان پروتســتانتی داشــت‪ ،‬و کنستیتوســیون آن در ّ‬
‫بــر پایــه اصــول مرکززدایــی از قــدرت تدویــن شــد‪ .‬ارتبــاط پیچیــده‌ی بیــن دیــن و آزادی در‬
‫آمریــکا بحثــی اســت برخــوردار از ظرایفــی خــاص کــه هرگونــه ســوءتفاهمی دربــارة آن می‌تواند‬
‫منجــر بــه بدفهمــی نســبت بــه ایــن دو انقــاب و نتیجه‌گیری‌هــای غلطــی شــود کــه خواننــده را‬
‫ســردرگم کنــد‪ .‬بــه همیــن دلیــل در بخــش پایانــی ایــن مقاله بــه بررســی اله ّیاتــی ایــن دو انقالب‬
‫بــاز خواهــم گشــت تــا نــکات مهمــی را در ایــن بــاره مطــرح کنــم‪.‬‬
‫آخریــن تفــاوت مهــم خــود را چیــزی نمایــان می‌ســازد کــه ح ّنــا آرنــت در کتــاب «دربــارة‬
‫انقــاب» آن را تحــت عنــوان «مســئله‌ی اجتماعــی» تبییــن می‌کنــد‪ .‬بــه تعبیــر الکســی‬
‫دوتوکویــل‪ ،‬انقــاب آمریــکا و تأســیس نظــام سیاســی آن تــوأم بــا انقالبــی اجتماعی‌‌اقتصــادی‬
‫ـی فرانســه (نظــم فئــودال) یکــی از‬ ‫نبــوده اســت‪ ،‬در حالی‌کــه کــه تغییــر ســاختار اجتماعـ ِ‬
‫دالیــل انقــاب و آزاد شــدن نیروهــای آن بــوده اســت‪ .‬از دیــدگاه توکویــل‪ ،‬جدیــد بــودن‬
‫آمریــکا در برابــر قــا ّره کهنســال اروپــا یــک امتیــاز بــرای آمریــکا محســوب می‌شــود‪ .‬نظــر‬
‫توکویــل ناظــر بــر دشــواری‌هایی اســت کــه ســاختار اجتماعــی قدیــم فرانســه و اســاس‬
‫فئودالــی آن یعنــی نظــام امتیــازات در انتقــال بــه نظــم جدیــد بــا آن روبــرو بــود‪ .‬تردیــدی‬
‫نیســت کــه زندگــی فرانســویان به‌ویــژه در ســالهای آخــری کــه منجــر بــه انقــاب شــد بــا‬
‫بدبختــی و تیــره‌روزی و گرســنگی همــراه بــود‪ .‬ایــن همــان نکتـه‌ای اســت کــه آرنــت تحــت‬
‫عنــوان «مســئله‌ی اجتماعــی» مبنــای نقــد خــود از انقــاب فرانســه قــرار می‌دهــد‪ .‬آنچــه مــردم‬
‫فرانســه را بــه حرکــت درآورد‪ ،‬فقــر و تنگدســتی و فالکــت بــود و هم‌صدایــی آن‌هــا در فریــاد‬
‫نــان شــنیده می‌شــد و نــه فریــاد آزادی‪ .‬بــه تعبیــر آرنــت فریــاد آن‌هــا ناظــر بــر تأســیس‬
‫نهادیــن آزادی نبــود‪ ،‬انقــاب آمریــکا امــا گرفتــار لعنــت فقــر نشــد و انگیــزه‌ی انقــاب‬
‫رشــادت بــرای نابــود کــردن اســتبداد‪ ،‬تــاش بــرای جســتجوی خوشــبختی و تأســیس آزادی‬
‫بــود‪.‬‬
‫تکوین حق طبیعی جدید‬

‫در مفهــوم کالســیک حــق طبیعــی‪ ،‬انســان بــه مثابــة انســان صاحــب حــق نیســت‪ .‬نــه در پولیس‬
‫یونانــی و نــه در جمهــوری ُرمــی انســان صاحــب حــق نبــود‪ ،‬بلکــه تنهــا پولیتِــس و کیویتــس یــا‬
‫شــهروندان َمــرد دارای مالک ّیــت صاحــب حــق بودنــد‪ .‬ســوژه حــق در ُرم باســتان «شــخص» یــا‬
‫‪ person‬اســت و نــه انســان بماهــو انســان‪ .‬در متــون حقوقــی بنیان‌گــذاری کنستیتوســیون تفســیر‬
‫جدیــدی از حــق طبیعــی بــه دســت داده می‌شــود کــه شــاید بتــوان آن را بزرگتریــن انقــاب‬
‫حقوقــی عصــر جدیــد خوانــد‪.‬‬
‫اســتقالل از کشــور مــادر یعنــی بریتانیــا نمی‌توانســت بــر اســاس حــق قدیــم‪ ،‬بــر اســاس مگنــا‬
‫کارتــا یــا بــر اســاس اعالم ّیـه‌ی حقــوق انگلســتان بنــا شــود‪ .‬در جریــان تأســیس دولــت هــای‬
‫م ّتحــد آمریــکا و مباحثــات کونستیتوســیون «زبــان حقــوق»ی جدیــدی شــکل گرفــت‪ .‬درســت‬
‫اســت کــه اســناد حقوقــی تأســیس دولت‌هــای م ّتحــد (کانستیتوشــن و اعالم ّیـه‌ی حقــوق آمریکا)‬
‫فرزنــد نظــام حقوقــی بریتانیــا و اعالم ّیـه‌ی حقــوق انگلســتان بــه شــمار می‌رفتنــد‪ ،‬و ریشـه‌های‬
‫حــق طبیعــی مــدرن در بریتانیــا قابــل جســتجو هســتند‪ ،‬امــا تفاوت‌هــای ظریــف و مهمــی نیــز‬
‫در متــون بنیادیــن و مفاهیــم اساســی ایــن دو نظــام وجــود دارد کــه ایــن فرصــت کوتــاه مجــال‬
‫تفصیــل آن را نمی‌دهــد‪.‬‬
‫اعالم ّیـه‌ی اســتقالل از قلــم جفرســون و آثــار نویســندگان مقــاالت فدرالیســت و آنتی‌فدرالیســت‬
‫اســناد اصلــی‌ای هســتند کــه ایــن زبــان حقوقــی جدیــد در آن‌هــا دیــده می‌شــود‪ ،‬زبانــی کــه حتی‬
‫ـولت زبــان حقوقــی در اروپــای قــا ّره نیــز نــدارد‪ .‬در ایــن حــق طبیعــی جدیــد‬‫نمونـه‌ای در تحـ ّ‬
‫انســان بــه عنــوان انســان و بــه عنــوان ســوژه یــا حامــل حــق تعریــف می‌شــود‪.‬‬
‫مفهوم جمهوری‪ :‬نظام مختلط‬

‫پولیبیــوس‪ ،‬تاریخ‌نــگار یونانــی ُرم باســتان‪ ،‬کتــاب چهــارم تواریــخ خــود را بــا ایــن پرســش‬
‫آغــاز می‌کنــد کــه «چــه چیــزی بیــش از هــر چیــز ُرم را تبدیــل بــه بزرگ‌تریــن و بادوام‌تریــن‬
‫امپراطــوری جهــان کــرد؟» پاســخ پولیبیــوس ایــن اســت‪ :‬مفهــوم جمهــوری یــا پولیتــی نــزد‬
‫فیلســوفان کالســیک همچــون ارســطو تمایــز ســمانتیک مهمــی بــا مفهــوم مــدرن جمهــوری‬
‫به‌ویــژه در معنــای فرانســوی‌آلمانی آن دارد‪ .‬جمهــوری تــا پیــش از انقــاب فرانســه و دوره‬
‫تاریخــی ‪ ۱۸۳۰‬تــا ‪ ۱۸۴۹‬در آلمــان لزوم ـ‌ًا بــه معنــی نظــام فاقــد نهــاد مونارشــی نبــود و در‬
‫جریــان ایــن دو انقــاب یعنــی انقــاب فرانســه و انقــاب ‪ ۱۸۴۹‬آلمــان قلــب معنا شــد‪ .‬جمهوری‬
‫(‪ )Republic or Commonwealth/République/Republik or Gemeinwesen‬برگرفتــه از ‪ res publica‬التیــن‬
‫اســت کــه معــادل مفهــوم یونانــی پولیتــی و پولیتیــا (‪ )πολιτεία‬اســت‪ .‬جمهــوری در عصــر‬
‫کالســیک بــه «نظــام مختلــط»ی گفتــه می‌شــد کــه اوالً ناظــر بــر خیــر عمومــی اســت و ثانی ـ ًا‬
‫مختلــط اســت‪ ،‬یعنــی یــا ترکیبــی از دو پایــه‪ ،‬نیــرو و نهــاد آریستوکراســی و دموکراســی اســت و‬
‫یــا ترکیبــی از هــر ســه نهــاد مونارشــی‪ ،‬آریستوکراســی و دموکراســی‪.‬‬
‫‪67‬‬
‫ـدد پرســش پولیبیــوس بپردازیم‬ ‫اگــر بخواهیــم عطــف بــه دولت‌هــای م ّتحــد آمریــکا به طــرح مجـ ّ‬

‫و بپرســیم کــه چــه چیــزی باعــث شــد دولت‌هــای م ّتحــد آمریــکا صاحــب بادوام‌تریــن نظــام‬
‫در عصــر جدیــد شــوند‪ ،‬پاســخ ایــن پرســش را می‌تــوان در کنستیتوســیون دولت‌هــای م ّتحــد‬
‫آمریــکا جســت‪ .‬اگرچــه نمی‌تــوان منکــر امتیــاز جغرافیایــی و ژئوپلیتیکــی دولت‌هــای م ّتحــد‬
‫آمریــکا و یــا امتیــاز تاریخــی آن در برابــر قــا ّره‌ی کهنســال اروپــا شــد‪ ،‬امــا اگــر کنستیتوســیونی‬
‫کــه اســاس آن «آزادی» اســت وجــود نداشــت‪ ،‬دولت‌هــای م ّتحــد نمی‌توانســتند چنیــن تع ّینــی‬
‫در تاریــخ پیــدا کننــد و شــیوة زندگــی‌ای بیافریننــد کــه بــه آن شــیوة زندگــی آمریکایــی گفتــه‬
‫می‌شــود‪ .‬البتــه منظــور از کنستیتوســیون‪ ،‬کاغــذی کــه می‌تــوان آن را بــه قانــون اساســی ترجمــه‬
‫کــرد نیســت‪ ،‬آن کاغــذ بــه قــول یکــی از بنیان‌گــذاران دولت‌هــای م ّتحــد اگــر بــاور قلبــی‬
‫مــردم دولت‌هــای م ّتحــد نبــود‪ ،‬کاغذپــاره‌ی بی‌ارزشــی بیــش نبــود‪ .‬جلوتــر بــه رابطــه اله ّیــات و‬
‫کنستیتوســیون اشــاره خواهــد رفــت‪ ،‬امــا در ایــن مقــام بایــد ایــن نکتــه را نیــز اضافــه کــرد کــه‬
‫کنستیتوســیون بیــش از نظام‌نامــه یــا قانــون اساســی‪« ،‬وضع ‌» یــک اجتمــاع و مناســبات نیروهای‬
‫آن درون آن وضــع اســت‪ .‬کاغــذ قانــون اساســی نیســت کــه وضــع یــک اجتمــاع‪ ،‬مناســبات‬
‫آن و باورهــای مردمانــش را تعییــن می‌کنــد‪ ،‬برعکــس‪ ،‬ایــن وضــع یــک اجتمــاع‪ ،‬مناســبات و‬
‫باورهــای مردمانــش اســت کــه کاغــذ قانــون اساســی را تعییــن می‌کنــد‪.‬‬
‫س ّنت اندیشه‌ی سیاسی آتالنتیک‪ :‬پارادایم مصالح عمومی و آزادی‬

‫ـت ماکیاولیایــی» یــک خــط فکــری از ُر م تــا دولت‌هــای م ّتحــد‬‫جــان پــوکاک در کتــاب «مومنـ ِ‬
‫ـوس یونانــی در کتــاب چهــارم‬ ‫آمریــکا می‌بینــد کــه از ُر ِم قــرن دوم قبــل از م‪ .‬کــه در آن پولیبیـ ِ‬
‫«تواریــخ»‌اش آمــوزهٔ نظــام مختلــط را همچــون بهتریــن و باثبات‌تریــن ‪2‬نظام‌هــا بســط می‌دهــد‪،‬‬
‫شــروع می‌شــود‪ ،‬تــا فلورانــس قــرن شــانزدهم کــه در آن ماکیاولــی در «گفتارهــا» آمــوزهٔ ُقدمایی‬
‫نظــام مختلــط را در شــرایط بحرانــی‌ کــه پولیتی‪/‬جمهــوری بایــد از نــو بازســازی می‌شــد‪ ،‬احیــاء‬
‫می‌کنــد (عصــر رنســانس) ادامــه می‌یابــد و از فلورانــس بــه انگلســتان قــرن هفدهــم راه پیــدا‬
‫می‌کنــد کــه در آن هرینگتــون در «جمهــوری اقیانوسـ ّیه» ایــن آمــوزهٔ پولیبیوس‌ماکیاولــی را بــر‬
‫ت روز انگلســتان تطبیــق می‌دهــد و در نهایــت از انگلســتان بــه آن ســوی اقیانــوس اطلس‪،‬‬ ‫واقعیـ ‌‬
‫بــه دولت‌هــای م ّتحــد آمریــکا مــی‌رود و بنیــاد اندیشــه‌ی سیاســی بنیان‌گــذاران دولت‌هــای‬
‫م ّتحــد را می‌ســازد‪.‬‬
‫‪ -‌2‬کالســیک‌ها وقتــی از ثبــات ســخن می‌گوینــد از تعبیــر ‪ anakyklosis‬اســتفاده می‌کننــد کــه بــا فهــم ایســتا‬
‫از ثبــات بــه معنــی بی‌حرکتــی در تاریــخ کــه در اســتبدادهای شــرقی نیــز مشــاهده می‌شــود‪ ،‬تفاوتــی بنیادیــن‬
‫دارد و ناظــر بــر چرخ ـهٔ طبیعــی نظام‌هاســت‬
‫ـی پولیتــی یــا ‪ ،Commonwealth‬در پــی‬ ‫هرینگتــون بــا معرفــی زمی ـن‌داران بــه عنــوان میانجـ ِ‬
‫مجــدد نســبت بیــن «مالک ّیــت»‪« ،‬آزادی» و‬ ‫ّ‬ ‫یافتــن نقطــهٔ تعــادل ارســطویی یعنــی برقــراری‬
‫«قــدرت» بــرای انگلســتان قــرن هفدهــم (عصــر مطلقه‌گرایــی و همزمــان بــا نــگارش «لویاتــان»‬
‫هابــز) بــود و بــه پیــروی از ماکیاولــی اســتقالل و آزادی زمی ـن‌داران را مشــروط بــه «مس ـ ّلح»‬
‫بــودن آن‌هــا می‌دانســت‪ ،‬چــرا کــه مالک ّیــت زمیــن را بــه تنهایــی تضمینــی بــرای آزادی و‬
‫تعــادل قــوا نمی‌دانســت‪ .‬اندیشـهٔ تعــادل قــوای هرینگتــون زمینــی را آبیــاری کــرد کــه درخــت‬
‫تفکیــک قــوای منتســکیو در آن ســبز شــد و خــط ُرم تــا انگلســتان را بــه آن ســوی اقیانــوس‬
‫ـط اندیشـهٔ سیاســی آتالنتیــک‪ .‬جــان پــوکاک بــرای اولیــن بــار در اواســط قــرن‬ ‫اطلــس بُــرد‪ :‬خـ ّ‬
‫بیســتم نشــان داد «اســاس» تأســیس آمریــکا پــس از جنــگ اســتقالل نــه تحــت تأثیر جــان الک‪،‬‬
‫بلکــه برآمــده از جغرافیــای اندیشـهٔ جمهوری‌خواهــی کالســیک و اومانیسـ ِم شــهروندی یونــان‪/‬‬
‫ُرم باســتان‪ ،‬فلورانــس ماکیاولــی‪ ،‬گویچیاردینــی و گیانوتــی‪ ،‬و انگلســتا ِن هرینگتــون و منتســکیو‬
‫شــکل گرفــت! تنهــا مــروری بــر مقالـهٔ دهــم (مدیســون) فدرالیسـت‌ها بــرای تائیــد تــز پــوکاک‬
‫کافــی اســت‪ .‬امــا آیــا شــرح درخشــان پــوکاک از مســیری کــه جمهوری‌خواهــی کالســیک و‬
‫اومانیســم شــهروندی از یونــان و ُرم باســتان تــا آمریــکای نیمـهٔ قــرن هژدهــم طــی می‌کنــد‪ ،‬همـهٔ‬
‫چیــز را دربــارهٔ آمریــکای قــرن هژدهــم توضیــح می‌دهــد؟ قطعـ ًا پــوکاک چنیــن ادعایی نــدارد‪ ،‬و‬
‫حــق بــا اوســت کــه انقــاب آمریــکا‌اگــر از تعبیــر انقــاب اســتفاده کنیـ ‌م انقالبــی الکی نبــود‪ ،‬و‬
‫ـت ماکیاولیایــی بــود‪ .‬پــوکاک خــود در کتابی دیگر‬ ‫بیــش از آن و در «اســاس» خــود وامــدار مومنـ ِ‬
‫امــا آنچــه پــوکاک توضیــح نمی‌دهــد «ضابط ـهٔ مــدرن» اســاس آمریکاســت‪ .‬جمهــوری جدیــد‬
‫آمریــکا بــدون شــک وارث جمهــوری کالســیک یونانی‌ ُرمــی اســت و ایــن میــراث را از همــان‬
‫مســیری گرفتــه کــه پــوکاک ترســیم می‌کنــد‪ ،‬همچنیــن آزادی همچــون مشــارکت ف ّعــال در‬
‫ســاختن زندگــی مدنــی حــاوی برداشــت کالســیک از ویتــا اکتیوا اســت‪ ،‬امــا این بیــان توضیحی‬
‫کافــی در بنیادهــای فکــری بنیان‌گــذاری دولت‌هــای م ّتحــد نیســت‪ .‬اگرچــه برعکــس آرنــت کــه‬
‫نامــی از تأثیــر اصحــاب روشــنگری اســکاتلند یعنــی کســانی چــون آدام اســمیث بر بنیان‌گــذاران‬
‫آمریــکا نمی‌بــرد‪ ،‬پــوکاک بــر ایــن اثرگــذاری اشــاره می‌کنــد و حتــی مفهــوم تجــارت را در کنار‬
‫فضایــل شــهروندی بــه عنــوان دو اصــل اندیشــه‌‌ی سیاســی آتالنتیــک برمی‌شــمارد کــه در جریان‬
‫انگلیســیزه شــدن جمهــوری جایــگاه ویــژه‌ای پیــدا کــرد‪ ،‬امــا پــوکاک توجــه چندانــی بــه جایگاه‬
‫ضابطــه‌ی عصــر جدیــد یعنــی آزادی در انقــاب آمریــکا و بنیان‌گــذاری نظــام آن نمی‌کنــد‪.‬‬
‫پــوکاک حتــی در کاربــرد مفهــوم جامعــة مدنــی‪ ،‬معنــای کالســیک ایــن مفهــوم یعنــی جامعــة‬
‫سیاســی را در تبییــن اندیشـه‌ی سیاســی آمریــکا مبنــا قــرار می‌دهــد و علیرغــم اشــاره بــه تأثیــر‬
‫اصحــاب روشــنگری اســکاتلند‪ ،‬مفهــوم مــدرن آن بــه معنــی جامعــة بــازار در اســتقالل از نظــام‬
‫سیاســی را مســکوت می‌گــذارد‪.‬‬
‫‪69‬‬
‫س ّنت اندیشة سیاسی مدرن‪ :‬نظریة حاکم ّیت و پارادایم قرارداد‬

‫نــام دیگــری کــه می‌تــوان بــه ایــن س ـ ّنت از اندیش ـه‌ی سیاســی داد‪ ،‬س ـ ّنت کاتولیک‌یهــودی‬
‫اســت‪ .‬خالصه‌تریــن و در عیــن حــال خطرناک‌تریــن متنــی کــه در ایــن س ـ ّنت می‌تــوان بــدان‬
‫اشــاره کــرد‪ ،‬رســاله «اله ّیــات سیاســی» کارل اشــمیت به‌ویــژه فصــل ســوم آن اســت‪ .‬ایــن سـ ّنت‬
‫ســاختار کلیســای کاتولیــک‪ ،‬نظــام حقوقــی آن و اندیشــه‌ی سیاســی آن را نخســت ســکوالر‬
‫می‌کنــد‪ ،‬یعنــی آن را بــرای کاربســت در دولــت مــدرن از نــو صورت‌بنــدی می‌کنــد و ســپس‬
‫آن را الئیــک می‌کنــد‪ .‬ژان بُــدن و تومــاس هابــز مهم‌تریــن چهره‌هــا‌ی پیشــگام ایــن ســ ّنت‬
‫محســوب می‌شــوند‪ .‬بُــدن طلبـه‌ی یــک صومعـه‌ی کاتولیــک ُرمــی بــود کــه بعــداً بــه تحصیــل‬
‫حقــوق در دانشــگاه پرداخــت و نظریــة «حاکم ّیــت» را ابــداع کــرد‪ .‬در ایــن نظریــه‪ ،‬بُــدن جایگاهی‬
‫کــه خــدا در مســیح ّیت کالســیک داشــت بــه شــهریار‪/‬حاکم داد‪ :‬کســی کــه تصمیــم نهایــی را‬
‫ن می‌کنــد‪ .‬بُــدن البتــه بــه ظاهــر بــا‬ ‫می‌گیــرد و وضعیــت اضطــراری‌تعلیــق قانــو ‌ن را تعیی ـ ‌‬
‫اِعــراض از اله ّیــات کاتولیــک و بــرای یافتــن راه خروجــی از جنگ‌هــای مذهبــی نظریــة حاکم ّیت‬
‫را بــه نفــع حاکمــی دنیــوی تدویــن کــرد‪ ،‬امــا همان‌طــور کــه در مــورد هابــز نیــز در خطــوط‬
‫بعــدی خواهیــم دیــد‪ ،‬اســاس اندیش ـه‌ی سیاســی او منبعــث از اله ّیــات (در مــورد بُــدن اله ّیــات‬
‫کاتولیــک و در مــورد هابــز اله ّیــات عهــد عتیــق) بــود‪.‬‬
‫مفســران بدرســتی بــه ایــن نکتــه تو ّجــه نشــان داده‌انــد کــه هابــز اله ّیــات را از سیاســت (و‬ ‫ّ‬
‫از فلســفه) اخــراج می‌کنــد تــا جایــی بــرای یــک آمــوزهٔ ســکوالر از دولــت بــاز کنــد‪ ،‬امــا‬
‫اندیشــهٔ سیاســی‌ای کــه او به‌ویــژه در دو کتــاب لویاتــان و و دربــارهٔ شــهروند بســط داد‬
‫ریشـه‌های اله ّیاتــی بســیار عمیقــی در عهــد عتیــق داشــت‪ .‬هابــز را بــه اعتبــار نظریـهٔ قــرارداد‬
‫بنیان‌گــذار فلســفهٔ سیاســی ُمــدرن می‌داننــد‪ .‬نظری ـهٔ «قــرارداد» صــورت ســکوالر «پیمــان»ی‬
‫اســت کــه یهــوه بــا بنی‌اســرائیل بســت و به‌واســطه ایــن پیمــان بــه بنی‌اســرائیل ماه ّیتــی‬
‫سیاســی داد‪ ،‬یعنــی آن‌هــا را ذیــل یــک قانــون (فرمــان الهــی) تبدیــل بــه یــک اجتمــاع‬
‫سیاســی کــرد‪ .‬پــس از «عــروج عیســی» گویــی مســیحیان بــه حــال خــود رهــا شــده بودنــد‬
‫به‌ویــژه در مناســبات سیاســی بالتکلیــف ماندنــد‪ .‬اناجیــل چیــزی دربــارهٔ نظــم اجتماعی‌سیاســی‬
‫نمی‌گفتنــد‪ .‬آگوســتین در مدین ـهٔ الهــی آمــوزهٔ «دو قلمــرو» (قلمــرو الهی‪/‬قلمــرو دنیــوی) را‬
‫از عهــد جدیــد گرفــت و مبنــای تأســیس اندیشـهٔ سیاســی مســیحی قــرار داد امــا بــا قــدرت‬
‫گرفتــن کلیســا در ســده‌های بعــدی وضــع بــه هــم خــورد و مشــخص ًا از عهــد پــاپ اینوسـ ّنت‬
‫قدیــس‬ ‫چهــارم و منازعـهٔ او بــا قیصــر و داعیـهٔ او بــر حکمرانــی دنیــوی و تکفیــر آگوســتین ّ‬
‫ت کلیســا تبدیــل بــه‬ ‫‌بــا ایــن ا ّدعــا کــه نظر ّی ـهٔ دو قلمــرو او آمــوزه‌ای مانوی‌دوآلیســتی اس ـ ‌‬
‫قــدرت دنیــوی بــزرگ و تعیین‌کننــده‌ای شــد‪ .‬حکومــت کلیســایی تــا قــرن شــانزدهم بــا همـهٔ‬
‫جنــگ و نزاع‌هایــی کــه بــا حکومت‌هــای ُعرفــی داشــت بــه رابطـهٔ متعــادل نســبت ًا پایــداری‬
‫بــا آن‌هــا رســیده بــود‪ ،‬امــا بــا اختالفــی کــه در وحــدت کلیســا بــا ظهــور پروتستانتیســم‬
‫افتــاد‪ ،‬نائــرهٔ جنگ‌هــای مذهبــی برافروختــه شــد‪ .‬کســانی بــر ایــن باورنــد کــه ایــن جنگ‌هــا‬
‫ـدس دربــارهٔ امــور سیاســی و بالتکلیفــی مســیحیان در تنظیــم‬ ‫در نتیج ـهٔ ســکوت کتــاب مقـ ّ‬
‫مناســبات سیاســی پدیــدار شــدند‪ .‬هابــز بــا بازگشــتی بــه پیمــان یهــوه بــا بنی‌اســرائیل‪،‬‬
‫راه‌حــل خــروج از بحــران در دوران عســرت عیســوی را پیمانــی جدیــد دانســت‪ :‬پیمــان‬
‫مســیحیان بــا دولــت مطلقــه‪.‬‬
‫در «بنیادهــای قانــون‪ :‬طبیعــی و مدنــی» (‪ )۱۶۴۰‬و در جلــد ســوم بنیادهــای فلســفه‪« :‬دربــارهٔ‬
‫شــهروند» (‪ )۱۶۴۲‬هابــز از دو شمشــیر ســخن می‌گویــد‪ :‬شمشــیر جنــگ و شمشــیر عدالــت‪،‬‬
‫و معتقــد اســت ایــن دو شمشــیر بایــد در دســت یکــی باشــد‪« ،‬زیــرا تنهــا کســی می‌توانــد‬
‫شــهروندان را بــه حــق بــه مســلح شــدن و هزینه‌هــای جنــگ وادارد کــه نافرما ‌نبُــرداران را‬
‫بــه حــق مجــازات کنــد‪ ».‬در «لویاتــان» امــا در دســت «حاکــم» (‪ )Sovereign‬تنهــا شمشــیر‬
‫نیســت‪ ،‬بلکــه «عصــای اســقفی» هــم هســت! در دســت چــپ حاکــم عصــای اســقف اعظــم‬
‫قــرار دارد کــه بیانگــر ایــن اســت کــه حاکــم نــه تنهــا صاحــب اقتــدار دنیــوی‌شمشــیر عدالت‬
‫(صلــح داخلــی) و جنــگ (صلــح خارجــی ‌) اســت بلکــه آخریــن مرجــع اقتــدار دینــی نیــز‬
‫اســت‪ .‬اکثــر مفســران قــرار گرفتــن عصــای اســقفی در دســت چــپ حاکــم را تحــت تأثیــر‬
‫زمانــهٔ هابــز می‌داننــد کــه اروپــا در آتــش جنگ‌هــای مذهبــی می‌ســوخت‪ ،‬امــا عصــای‬
‫اســقفی در دســت حاکــم تنهــا یــک نشــانهٔ تاریخــی نیســت‪ ،‬بلکــه بخشــی جدایی‌ناپذیــر از‬
‫دیــدگاه هابــز دربــاره نســبت دیــن و سیاســت و از پایه‌هــای اصلــی اســتدالل‌های او در‬
‫بنیان‌گــذاری نظــری نظــام سیاســی اســت‪ .‬لویاتــا ِن هابــز تحــت تأثیــر شــرایط تاریخــی‬
‫«خــدای میــرا» نبــود‪ ،‬بلکــه خــدای میــرا هســتهٔ اساســی فلســفهٔ سیاســی هابــز بــود‪ ،‬شــاید‬
‫اساســی‌تر از «قــرارداد»!‬
‫دهه‌هــا بعــد‪ ،‬ژان ژاک روســو‪ ،‬فیلســوف فرانســوی و پــدر معنــوی انقــاب فرانســه‪ ،‬نظریــة‬
‫حاکم ّیــت شــاه بُــدن را بــه نظریــة حاکم ّیــت م ّلــت تبدیــل کــرد و نظریــة قرارداد‪/‬پیمــان هابــز‬
‫بــا ســلطنت مطلقــه را بــه نظریــة قــرارداد دموکراتیــک‪ .‬روســو‪ ،‬کــه در قــرارداد اجتماعــی‬
‫کوشــیده بــود بــا نقــد مســیح ّیت (کاتولیــک) و طــرح دیــن مدنــی راهــی بــرای خــروج از‬
‫بن‌بســتی کــه در فرانســه می‌دیــد پیــدا کنــد‪ ،‬عمــ ًا بــه بســط ســ ّنت اندیشــه‌ی سیاســی‬
‫کاتولیکــی دامــن زد‪ .‬وضعیــت رادیکال‌تــر‪ ،‬موضــع آتئیس ـت‌ها و الئیسیس ـت‌ها در انقــاب‬
‫ـکه‌ی کاتولیسیســم بودنــد‪ .‬ایــن س ـ ّنت اندیش ـه‌ی‬ ‫فرانســه بــود کــه درســت روی دیگــر سـ ّ‬
‫سیاســی بــا طــرح ایــده‌ی دولت‌م ّلــت برآمــده از اراده‌ی عمومــی‪ ،‬حاکم ّیــت م ّلــت‪ ،‬دموکراســی‬
‫و برابــری و رهبــری فکــری انقــاب فرانســه‪ ،‬پیشــگام تحـ ّوالت مهمــی در اروپــا و بیــرون آن‬
‫‪71‬‬
‫ایدئولوژی به جای مذهب‬

‫در ســال ‪ ۱۸۹۱‬فرانســوا پیــکاوه در رســاله‌ی «ایدئولــوژی» انقــاب فرانســه را ســرآغاز‬
‫عصــر ایدئولــوژی‪ ،‬ناسیونالیســم را نخســتین ایدئولــوژی و پیــروزی انقــاب را نقطــة عطفــی‬
‫در ســلطة ایدئولوژی‌‌هــا و تشــکیل حکومت‌هــای ایدئولوژیــک خوانــد‪ .‬امــا ایدئولــوژی‬
‫چیســت؟ ایدئولــوژی آگاهــی کاذب یــا سیســتمی از ایده‌هــا و عقایــد در انفصــال از واقعیــت‬
‫اســت کــه در آن‌هــا کوشــیده می‌شــود انســجام و پیونــد منطقــی ظاهــری‌ای بیــن آن ایده‌هــا‬
‫و عقایــد برقــرار شــود و بــا قلــب واقعیــت و پررنــگ کــردن بخشــی از واقعیــت و انــکار‬
‫ـت قلــب شــده‪،‬‬ ‫بخش‌هــای دیگــری از آن و مســتند ســاختن آن ایده‌هــا و عقایــد بــه واقعیـ ِ‌‬
‫آن را تبدیــل بــه دســتگاه بــاور و عقیــده‌ای شــبیه بــه بــاور دینــی بکنــد کــه قابــل ر ّد و انتقــاد‬
‫نباشــد‪ .‬در میــان تعاریفــی کــه از ایدئولــوژی وجــود دارد‪ ،‬معمــوالً بــه یــک ویژگــی مهــم‬
‫و همیشــگی ایدئولوژی‌هــا اشــاره نمی‌شــود‪ :‬ایدئولوژی‌هــا همیشــه یــک تفســیر جامــع و‬
‫ک ّلــی از تاریخ‌انــد‪ ،‬و در فــرم سکوالرشــده‌ی آخرت‌شناســی کاتولیــک‪ ،‬صــورت دنیــوی همــان‬
‫وعده‌هــای مذهبــی را بــه پیــروان خــود می‌دهنــد‪ .‬ایدئولوژی‌هــا همیشــه مدعــی ایــن هســتند‬
‫کــه دانشــی را در اختیــار دارنــد کــه غایــت و مقصــد تاریــخ را می‌داننــد و می‌تواننــد آن را‬
‫پیش‌بینــی کننــد‪ ،‬البتــه همیشــه نــه بــه ایــن معنــا کــه همچــون مارکــس و فوکویامــا پایــان‬
‫تاریــخ را پیشــگویی کننــد‪ ،‬بلکــه وعــد‌ة گلســتان شــدن اوضــاع در صــورت حاکــم شــدن‬
‫ایدئولــوژی خــود را می‌دهنــد‪ .‬ویژگــی بــارز پیــروان ایدئولوژی‌هــا تک‌گویــی‪ ،‬مقاومــت‬
‫در برابــر تجربــه‪ ،‬غیرقابــل ابطــال دانســتن اصــول ایدئولوژی‌شــان‪ ،‬امتنــاع از گفتگــوی ناظــر‬
‫بــر کشــف حقیقــت و عصبان ّیــت در بحــث اســت‪ .‬فضایــی کــه طرفــداران ایدئولوژی‌هــای‬
‫مختلــف در آن بحــث می‌کننــد‪ ،‬همیشــه ذیــل یــک پرســش اصلــی بــرای آن‌هــا رخ می‌دهــد‪:‬‬
‫چــه کســی علیــه چــه کســی؟ بــه عبارتــی دیگــر بحــث بــرای پیــروان ایدئولوژی‌هــا میــدان‬
‫جنگــی اســت بیــن کســانی علیــه کســانی و یافتــن خــود در یکــی از جبهه‌هــای ایدئولوژیــک‬
‫و از ایــن جهــت ادامــة جنگ‌هــای مذهبــی را تداعــی می‌کنــد‪.‬‬
‫ریشه‌هایاله ّیاتی‬
‫در ســال ‪ ۱۸۶۴‬فوســتل دوکالنــژ اثــر دوران‌ســاز خــود «مدین ـه‌ی باســتان؛ مطالع ـه‌ای دربــاره‬
‫مذهــب‪ ،‬حقــوق و نهادهــای یونــان و ُرم» را منتشــر کــرد‪ .‬کتــاب در حقیقــت متــن منقّــح‬
‫درســگفتارهای دوکالنــژ در دوران اقامتــش در استراســبورگ بــود و در زمــان حیــات دوکالنــژ‬
‫آوازه او را بــه بیــرون مرزهــای جهــان فرانســوی‌زبان کشــاند‪ .‬مدینـه‌ی باســتان ا ّولیــن اثر تحقیقی‬
‫نظام‌منــد بــود کــه بــا مطالعــه دیــن و اله ّیــات‪ ،‬بررســی اجتمــاع را مطمــح نظــر قــرار مــی‌داد‪.‬‬
‫دوکالنــژ بــر ایــن بــاور بــود کــه بــرای تبییــن اجتمــاع و فهــم نهادهــا و مؤسســات آن بایــد در‬
‫تص ـ ّورات دینــی آن اجتمــاع از صورت‌هــای نخســتین تــا صورت‌هــای بس ـط‌یافته آن تحقیــق‬
‫کــرد‪ .‬منظــور از نهادهــا و مؤسســات در مطالعــه دوکالنــژ مشــخص ًا نهــاد خانــواده‪ ،‬ن ََســب (‪،)gens‬‬
‫کوریــا (‪ ،)curiae‬تبــار (‪ )phyle or tribus‬و در نهایــت مدینــه یــا پولیــس (‪ )polis‬و امپراطــوری‬
‫ریشه‌های اله ّیاتی کشف فردیّت‬

‫ِ‌‬
‫فیلســوف سیاســی‬ ‫درســت ‪ ۱۵۰‬ســال بعــد‪ ،‬در ســال ‪ِ ،۲۰۱۴‬ســر لــری ســیدنتاپ‪،‬‬
‫بریتانیایی‌آمریکایــی کتــاب «کشــف فــرد؛ ریشـه‌های لیبرالیســم غــرب» را منتشــر کــرد کــه در‬
‫ـدن جدید می‌پــردازد‪ .‬کتــاب از‬ ‫آن بــه بررســی تفصیلــی تاریخــی و فلســفی بنیادهای مســیحی تمـ ّ‬
‫جمل ـه‌ی کتاب‌هــای معمــول کــه در دانشــگاه‌های غربــی تألیــف می‌شــود نیســت‪ ،‬بلکــه اثــری‬
‫محققّانــه از قلمــی فرهیختــه و دانشــمند اســت کــه در فاصلــة اندکــی جایــگاه اثــری کالســیک را‬
‫بــرای خــود بدســت آورده اســت‪ .‬ســطح دانــش گســترده و بینــش عمیقــی کــه کتــاب بــه خواننده‬
‫می‌دهــد حتــی خواننــده عــادی را از مطالعــة کتــاب تــا پایــان آن بازنمــی‌دارد‪ .‬از مقایســه معماری‬
‫یونــان و رم بــا معمــاری مســیح ّیت تــا بررســی روابــط و مناســبات در یونــان و ُرم باســتان و‬
‫مســیح ّیت‪ .‬انســان در یونــان و ُرم باســتان عضــوی از خانــواده‌ای بــود کــه به یک قلمرو مشــخّ ص‬
‫ـدر بــود‪ .‬معنــای آزادی داشــتن ســهم و شــرکت در‬ ‫تع ّلــق داشــت و سرنوشــت او پیشــاپیش مقـ ّ‬
‫قــدرت عمومــی بــود و قلمــرو آن منحصــر بــه مــردان آزادی کــه ســرور منــزل و ‪pater familias‬‬
‫بودنــد‪ .‬یهود ّیــت نیــز وضع مشــابهی داشــت‪ ،‬یعنی سرنوشــت انســان یهــودی و مناســبات او درون‬
‫نهادهــای اجتماعــی در شــرایع یهــودی پیشــاپیش مع ّیــن بــود‪ .‬ســیدنتاپ لحظـه‌ی تولّــد «فــرد ‌» را‬
‫نامـه‌ی َپولُــس ّ‬
‫قدیــس بــه غالطیــان می‌دانــد کــه فضایــی را بــرای «فــرد» بــاز می‌کنــد‪ .‬تــا پیــش‬
‫از آن هــر انســانی بــه یــک خانــواده‪ ،‬خانــه و خدایــان آن خانــواده تع ّلــق داشــت و در روابطــش‬
‫درون ایــن نهادهــا تعریــف می‌شــد‪ .‬در مســیح ّیت نخســت نقــش ‪ pater familias‬کمرنــگ شــد‪،‬‬
‫چــرا کــه پــدر روحانــی بــا جایگاهــی مهم‌تــر در مناســبات انســانی ظاهــر می‌شــود‪ .‬ایــن امــر‬
‫منجــر بــه جدایــی نهــاد خانــواده از نهــاد دیــن می‌شــود و وابســتگی‌های خانوادگــی را ضعیــف‬
‫می‌کنــد‪ .‬بدیــن واســطه ســاختار ســخت نهادهــای خانــواده‪ ،‬ن ََســب‪ ،‬کوریــا و تبــار کــه سرنوشــت‬
‫انســان‌ها را تعییــن می‌کــرد در هــم می‌شــکند و انســان را از آن آزاد می‌کنــد‪ .‬نــه تنهــا برابــری‬
‫قدیــس بــه غالطیــان و انجیــل تومــاس شــاهد آن هســتیم‪ ،‬بلکــه‬ ‫مــرد و زن کــه در نامـه‌ی َپولُــس ّ‬
‫اجــازه ورود و اقامــت زنــان در صومعــه راهــی بــرای خــروج و گریــز از نهــاد باســتانی خانــواده‬
‫فراهــم می‌کنــد‪ .‬تعلیــم و تربیــت مــردان و زنــان در صومعه‌هــا صرف‌نظــر از ن ََســب و تبــار و‬
‫خاســتگاه خانوادگــی و انجــام کارهــا صرف‌نظــر از پایــگاه اجتماعــی نظــام جدیــدی از روابــط‬
‫اجتماعــی را ایجــاد می‌کنــد‪ ،‬امــا مهمتــر از آن‪ ،‬به‌واســطه تقســیم کار و خودگردانــی صومعه‌هــا‬
‫‪73‬‬
‫نهــاد جدیــدی بــا مناســبات متفاوتــی در تمایــز از خانــواده و پولیس‪/‬مدینه شــکل می‌گیرد‪ .‬شــرح‬

‫همــه مباحــث کتــاب ســیدنتاپ‪ ،‬همچــون تحـ ّول مهــم نظــام حقوقــی امپراطــوری ُرم در تبدیــل‬
‫شــدن بــه نظــام حقوقــی کلیســا کــه بعــداً ســرلوحه‌ی نظــام سیاســی جدیــد (مشــروطه) در اروپــا‬
‫شــد یــا مبحــث بســیار مهــم حــق طبیعــی در حوصلـه‌ی ایــن مقالـه‌ی کوتــاه نمی‌گنجــد‪.‬‬
‫ریشه‌های اله ّیاتی تکوین جامعة مدنی در استقالل از نظام سیاسی‬

‫موضــوع مقالــة پیــش رو نیــز تبارشناســی مفهــوم فرد ّیــت نیســت‪ ،‬و بیــش از آنکــه بــه لحظه‌ی‬
‫تولّــد فــرد عالقه‌منــد باشــد‪ ،‬بــر اهم ّیــت تحـ ّول ایــن فــرد و تکویــن فرد ّیــت و ســوبژکتیویته‬
‫تأکیــد دارد‪ .‬گفتیــم کــه بــا تکویــن کلیســا و صومعه‌هــا بــه عنــوان جامع ـه‌ای (‪)societatis‬‬
‫مســتقل از اجتمــاع سیاســی (‪ )κοινωνία πολιτική‬فضــای جدیــدی در مناســبات انســانی‬
‫خلــق شــد کــه فــرد مســتقل از عضو ّیــت خــود در یــک واحــد شــهروندی یــا خانگــی (‪)oikos‬‬
‫می‌توانســت عضــو یــک اجتمــاع دینــی باشــد‪ .‬آموزه‌هــای مســیح ّیت منجملــه نیایــش و‬
‫وجــدان (کــه تــا پیــش از آن نــه در یونــان و ُرم و نــه در ادیــان دیگــر منجملــه عهــد عتیــق‬
‫ـر و عمــل اخالقــی را از خدایانــی بیرونــی (یهــوه) یــا‬
‫وجــود نداشــت) کــه معیــار خیــر و شـ ّ‬
‫ُمــرده (خدایــان ُرمــی)‪ ،‬بــه خــدای درون انســان مســیحی (روح) انتقــال مــی‌داد‪ ،‬نــه تنهــا منجر‬
‫قدیــس در اوایــل قــرن پنجــم‬ ‫بــه تکویــن فرد ّیــت‪ ،‬بلکــه بــه اســتحکام آن انجامیــد‪ .‬آگوســتین ّ‬
‫در کتــاب «مدینـه‌ی الهــی» مســیحیان را دعــوت بــه پیــروی از وجــدان خــود در برابــر قوانیــن‬
‫امپراطــوری ُرم کــرد‪ .‬آگوســتین بــا طــرح آمــوزه‌ای «دو قلمــرو» بــه صراحــت اعــام کــرد کــه‬
‫در صــورت تعــارض قانــون حاکــم قلمــرو دنیــوی بــا وجــدان یــا ودیع ـه‌ی قلمــرو الهــی در‬
‫انســان مســیحی‪ ،‬بــر مؤمــن مســیحی رواســت کــه از قانــون قیصــر ســرپیچی کنــد و نــدای‬
‫وجــدان خــود را ســرلوحه‌ی عمــل قــرار دهــد‪ .‬در نظــم پیشامســیحی اروپــا یعنــی یگانگــی‬
‫جامعــه و سیاســت‪ ،‬مبنایــی نهادیــن بــرای مقاومــت در برابــر نیــروی تجاوزگر قدرت سیاســی‬
‫حاکــم وجــود نداشــت و هــر زمــان شــرایط بــرای پیشــروی نیروهــای اســتبدادی در نظــم‬
‫سیاســی وجــود داشــت‪ ،‬چــرا کــه اجتماعــات از درون ابزارهــای کافی بــرای اعمــال محدودیت‬
‫بــر قــدرت نداشــتند‪ .‬ایــن وضــع بــا بســط مســیح ّیت اروپایــی تغییر کــرد‪ ،‬اگرچــه ایــن تغییر‬
‫بــدون ســتیز و درگیــری نبــود‪ ،‬چــرا کــه انســان مســیحی بــه عنــوان عضــوی از اجتمــاع دنیوی‬
‫و اجتمــاع روحانــی نمی‌توانســت همزمــان و همیشــه تابــع هــر دو باشــد‪ .‬ایــن دوآرشــی در‬
‫طــول ســده‌ها ادامــه یافــت و در رفرماســیون و از ســوی مارتیــن لوتــر این‌بــار نــه فقــط‬
‫علیــه ســلطة شــهریاری‌ها و امپراطوری‌هــا بلکــه علیــه ســلطة کلیســای کاتولیــک تجدیــد شــد‪.‬‬
‫تصادفــی نیســت کــه تمــام اصحــاب روشــنگری اســکاتلند در قــرن هجدهــم از آدام اســمیث و‬
‫دیویــد هیــوم تــا آدام فرگوســن و بنجامیــن فرانکلیــن (از پــدران بنیان‌گــذار آمریــکا) کــه‬
‫بنیان‌گــذار اقتصــاد در اســتقالل از سیاســت بودنــد و نخســتین نظریه‌پــرداز «جامعــة مدنــی»‬

‫بــه عنــوان حــوزة اجتماعــی مســتقل از دولــت در قــرن نوزدهــم‪ ،‬گئــورگ ویلهلــم فریدریــش‬
‫هــگل‪ ،‬همــه مســیحی پروســتانت یــا از خانواده‌هــای پروتســتانت‌مذهب بودنــد‪ .‬تعجــب‬
‫و حیــرت الکســی دوتوکویــل اندیشــمند لیبــرال فرانســوی در ســفر تحقیقاتــی بــه آمریــکا‬
‫از مشــاهدة اینکــه نهــاد دیــن در آمریــکا نــه همچــون کلیســای کاتولیــک فرانســه دســتگاه‬
‫ســرکوب‪ ،‬بلکــه پشــتوانه و پناه‌گاهــی بــرای شــهروندان آمریکایــی در دفــاع از آزادی‌هــای‬
‫آن‌هــا در برابــر دولــت اســت ‪ ،3‬بــه ایــن حقیقــت بر‌می‌گشــت کــه آن اجتمــاع دینــی‌ای کــه‬
‫در اســتقالل از اجتمــاع سیاســی از ابتــدا در مســیح ّیت اروپایــی شــکل گرفــت‪ ،‬حــاال در جهــان‬
‫پروتســتانت خــود تبدیــل بــه یکــی از نهادهــای جامعــة مدنــی شــده بــود‪ ،‬درســت برعکــس‬
‫کلیســای کاتولیــک کــه در تناوردگــی تاریخــی خــود‪ ،‬خــود تبدیــل بــه حکومتــی دینــی شــده‬
‫بــود کــه از شــهریاری‌ها و جمهوری‌هــای دنیــوی اروپــای قــرون وســطی قــدرت بیشــتری‬
‫پیــدا کــرده بــود ‪.‬‬
‫ریشه‌های اله ّیاتی کاپیتالیسم و صنعتی شدن‬

‫در ســال ‪ ۱۹۰۴‬ماکــس وبــر حقوقــدان‪ ،‬مــورخ و جامعه‌شــناس آلمانــی ســفر ســه‌ماهه‌ای‬
‫بــه دولت‌هــای م ّتحــد آمریــکا داشــت کــه در آن بــه مشــاهدة جامعــة آمریــکا و مطالعــة آثــار‬
‫بنجامیــن فرانکلیــن پرداخــت‪ .‬نتیجــة ســفر دو مقالــه در آرشــیو علــوم اجتماعــی و سیاســت‬
‫اجتماعــی (‪ ۱۹۰۴‬و ‪ )۱۹۰۵‬بــود کــه در ســال ‪ ۱۹۲۰‬در قالــب کتابــی تحــت عنــوان «اخــاق‬
‫پروتســتانتی و روح کاپیتایســم» منتشــر و در فاصلـه‌ای انــدک تبدیــل بــه اثــری کالســیک در‬
‫مطالعــات تاریخــی‪ ،‬اجتماعــی و اقتصــادی شــد‪ .‬پرســش وبــر خــود دو بخــش داشــت‪ :‬نخســت‬
‫اینکــه چــرا فقــط در غــرب و دوم اینکــه چــرا کاپیتالیســم و انقــاب صنعتــی در ســرزمین‌های‬
‫پروتســتانت اروپــا (و بعــداً آمریــکا) شــکل گرفــت؟‬
‫کاپیتالیســم و شــیوة تولیــد کاپیتالیســتی‪ ،‬یعنــی ســرمایه‌گذاری بلندمــدت و عقالنی در کســب‬
‫و کاری منظــم و حساب‌شــده بــرای کســب ســود یــک پدیــدة اروپایــی اســت‪ .‬کاپیتــال‪ ،‬پــول‬
‫یــا هــر چیــزی اســت کــه ویژگــی پولــی یــا تبدیــل شــدن بــه پــول داشــته باشــد و بــرای‬
‫کســب پــول بیشــتر (ســود) ســرمایه‌گذاری شــود‪ .‬کاپیتالیســم نیازمنــد نهادهایــی اســت کــه‬
‫پیدایــش و پایــش آن را تضمیــن می‌کننــد‪ :‬مارکــت در معنــای اروپایــی کلمــه‪ ،‬یعنــی نــه‬
‫فقــط بــازار خریــد و فــروش کاال و خدمــات‪ ،‬بلکــه بــازار خریــد و فــروش نیــروی کار (بــازار‬
‫کار) و پــول (بــازار ارز) و ســرمایه (بــازار بــورس) در اروپــا متولّــد شــده اســت‪.‬‬
‫‪ - ‌3‬تشــریح رابطــه‌ی ارگانیــک دیــن و آزادی در دولت‌هــای م ّتحــد آمریــکا بــه تفصیــل در جلــد ســوم‬
‫دموکراســی در آمریــکا توکویــل یافــت می‌شــود‪.‬‬
‫‪75‬‬
‫زادگاه کاپیتالیســم در اروپــا بریتانیــای پروســتانت اســت‪ .‬برعکــس تصــ ّور رایجــی کــه‬

‫تجــارت دریایــی را سرچشــمة تولّــد کاپیتالیســم در بریتانیــا می‌دانــد‪ ،‬تولّــد کاپیتالیســم را‬
‫بــه شــکل تناقض‌آمیــزی بیشــتر بایــد مدیــون فــرم خاصــی از فئودالیســم در بریتانیــای قــرن‬
‫شــانزدهم دانســت کــه نخســت «شــیوة کار» و ســپس «شــیوة تولیــد» جدیــدی را در تاریــخ‬
‫اقتصــاد ایجــاد کــرد‪ .‬تجــارت دریایــی یــا بــه تعبیــر برخــی مو ّرخــان کاپیتالیســم تجــاری کــه‬
‫در قــرن هفدهــم در بریتانیــا شــکل گرفــت در همــان بــدو تکویــن خــود محکــوم بــه شکســت‬
‫بــود اگــر «بــازار مصــرف»ی در داخــل بریتانیــا نداشــت‪ .‬ایــن بــازار مصــرف پیــش از آن‬
‫در قــرن شــانزدهم بــا انقالبــی کــه در «شــیوة کار» کشــاورزی در نظــم فئــودال رخ داده بــود‪،‬‬
‫شــکل گرفتــه بــود‪ .‬تــا قــرن پانزدهــم در تمــام اروپــا زارع و کشــاورز پیونــدی جدایی‌ناپذیــر‬
‫بــا «زمیــن»ی کــه در آن متولّــد می‌شــد و همــة عمــر کار می‌کــرد داشــت‪ .‬ایــن وضعیــت‬
‫تــا قــرن هجدهــم در باقــی مناطــق اروپــا‌ بــه جــز بریتانی ـ ‌ا حاکــم بــود‪ .‬در بریتانیــا امــا از‬
‫قــرن پانزدهــم مناســبات بــازار بــر اقتصــاد زمی ـن‌داری حاکــم شــد؛ زمی ـن‌داران فئــودال بــه‬
‫عنــوان «مالــکان اصلــی» شــروع بــه اجــاره دادن یــا واگــذاری ســرقفلی زمین‌هــای خــود در‬
‫ازای ســود بــه مــدت طوالنــی کردنــد‪ .‬ایــن امــر دو بــازار ایجــاد کــرد‪ :‬یکــی «بــازار زمیــن»‪،‬‬
‫یعنــی زمیــن کشــاورزی خــود تبدیــل بــه کاالیــی پول‌شــونده بــا قابلیــت خریــد و فــروش و‬
‫اجــاره شــد‪ ،‬و دیگــری «بــازار کا ِ‌ر ُمــزدی»‪ ،‬یعنــی کشــاورز و زارع دیگر بــرای تأمیــن مایحتاج‬
‫خوراکــی خــود و دریافــت مراقبت‌هایــی مثــل مراقــب پزشــکی از زمی ـن‌دار کار نمی‌کــرد‪،‬‬
‫بلکــه بــرای «پــول» کار می‌کــرد‪ .‬از ایــن مرحلــه تحــت عنــوان «کاپیتالیســم کشــاورزی»‬
‫نیــز یــاد می‌شــود‪ ،‬چــرا کــه بــرای نخســتین بــار «شــیوة تولیــد کاپیتالیســتی» را وارد اقتصــاد‬
‫کشــاورزی کــرد‪ ،‬بیــن زارعــان «رقابــت» ایجــاد کــرد کــه منجــر بــه «نــوآوری» و «افزایــش‬
‫میــزان تولیــد» شــد کــه مــواد غذایــی بــرای یــک جمع ّیــت در حــال رشــدی کــه در اقتصــاد‬
‫کشــاورزی مشــغول بــه کار نبودنــد تأمیــن می‌کــرد‪ ،‬جمعیتــی کــه بــه خاطــر بهــره‌وری بــاالی‬
‫کشــاورزی بــا شــیوة تولیــد کاپیتالیســتی و ارزان‌تــر شــدن مــواد غذایــی‪ ،‬امــکان اشــتغال بــه‬
‫مشــاغلی جــز زراعــت پیــدا کردنــد‪ .‬ایــن تحـ ّول بــزرگ و گســترده‪ ،‬یعنــی پیدایــش اوقــات‬
‫فراغــت بیشــتر و بــه کار رفتــن نیــروی کار در زمینــة تولیــد کاالهــای دیگــر‪ ،‬بــه شــکل‌گیری‬
‫مراکــز تولیــدی پــر جنــب و جوشــی بیــرون زمین‌هــای کشــاورزی انجامیــد کار ُمــزدی و‬
‫کســب درآمــد زارعــان و کشــاورزان یعنــی قــدرت خریــد پیــدا کــردن بخــش بزرگــی از‬
‫جمع ّیــت «بــازار مصــرف» بزرگــی در بریتانیــا ایجــاد کــرد کــه پیــش از آن ســابقه نداشــت‪.‬‬
‫اگــر ایــن بــازار بــزرگ مصــرف در بریتانیــا وجــود نداشــت‪ ،‬کاپیتالیســم تجــاری قــرن هفدهم‬
‫یــا شــکل نمی‌گرفــت یــا خیلــی زود شکســت می‌خــورد‪ ،‬چراکــه تقریبــ ًا کل تجــارت‬
‫بریتانیایــی در قــرن هفدهــم از فــروش واردات در بــازار بریتانیــا کســب ســود می‌کــرد و نــه‬
‫از صــادرات بــه بازاراهــای خارجــی کــه در قــرن هجدهــم و نوزدهــم امکان‌پذیــر شــد‪.‬‬
‫ـص شــمال‌غرب اروپــا بــود‪ .‬در‬ ‫ـص عصــر جدیــد و مختـ ّ‬ ‫ایــن شــیوة اقتصــادی جدیــد‪ ،‬مختـ ّ‬
‫گذشــته بــرای مثــال امپراطــوری ُرم و دیگــر ســرزمین‌های اروپایــی تــا قــرن نوزدهــم و‬
‫باقــی نقــاط جهــان تــا قــرن بیســتم و حتــی تــا امــروز کشــاورزان بــرای تولیــد محصــول‬
‫کار می‌کردنــد و نــه بــرای تولیــد ســود‪ ،‬و آن شــیوة تولیــد منجــر بــه تولیــد ارزش افــزوده‬
‫نمی‌شــد‪ .‬در ایــن میــان فروپاشــی امپراطــوری ُرم و عــدم شــکل‌گیری امپراطــوری بــزرگ‬
‫دیگــری در اروپــا نیــز کمــک بســیار بــزرگ و تعیین‌کننــده‌ای بــه شــکل‌گیری ســاختار‬
‫فئودالــی و پادشــاهی‌های کوچــک و بــزرگ در قــرون وســطی کــرد کــه یــک فضــای‬
‫«رقابــت» کم‌نظیــر بیــن هــزاران لُــرد و پادشــاه خلــق کــرد‪ .‬ضعــف نظامــی و مالــی‬
‫دولت‌هــای کوچــک اروپایــی آن‌هــا را از جمــع‌آوری منابــع مالــی و انســانی الزم بــرای‬
‫مقاصــد امپریالیســتی ناتــوان می‌ســاخت‪ ،‬بــه همیــن دلیــل دولت‌هــای کوچــک اروپایــی بــه‬
‫رقابــت بــر ســر اقتصــاد بهتــر و فرهنــگ و هنــر واالتــر مشــغول شــدند‪ ،‬به‌ویــژه کــه بــرای‬
‫بســیاری از مــردم ایــن امــکان وجــود داشــت کــه در صــورت وضعیــت بــد اقتصــادی یــک‬
‫شاه‌نشــین‪ ،‬بــه شاه‌نشــین دیگــری کــه وضــع بهتــری داشــت مهاجــرت کننــد‪ .‬چنیــن چیــزی‬
‫در امپراطــوری ُرم امکانپذیــر نبــود‪ ،‬به‌ویــژه کــه امپراطــوری بــا یــک دســتگاه بوروکراســی‬
‫گســترده و ســخت و مالی ‌ات‌هــای ســنگین بــرای تأمیــن هزینه‌هــای خــود عمـ ًا امــکان رشــد‬
‫اقتصــادی را مســدود می‌کــرد‪.‬‬
‫امــا چــرا اروپــا؟ ســرزمین‌های دیگــری در آســیا فروپاشــی امپراطوری‌هــا را تجربــه کــرده‬
‫بودنــد‪ ،‬امــا موفــق بــه رشــد اقتصــادی هــم نشــدند چــه رســد بــه اختــراع شــیوة تولیــد‬
‫کاپیتالیســتی‪ .‬ســاختار موروثــی اســتبداد در امپراطوری‌هــای شــرقی برعکــس ُرم کــه نظــام‬
‫حقوقــی و شــهروندی داشــت و شــهروندان ُرمــی صاحــب شــخص ّیت حقوقــی بودنــد و از حقوق‬
‫طبیعــی برخــوردار‪ ،‬یکــی از دالیلــی اســت کــه در پاســخ بــه ایــن پرســش ارائــه شــده اســت‪.‬‬
‫اگرچــه ایــن دلیــل در کنــار میــراث عقلــی‌ای کــه از یونــان باســتان بــه ُرم و اروپــای قــرون‬
‫وســطی انتقــال پیــدا کــرد بــدون شــک تأثیــری تعیین‌کننــده در تکویــن عقالنیــت‪ ،‬رشــد‬
‫علــوم‪ ،‬فنــون و هنرهــا و حکمرانــی عقالنــی در اروپــا داشــت‪ ،‬امــا در عصــری کــه بیــش از هر‬
‫چیــز باورهــای دینــی راهنمــای اخالقــی یعنــی عمــل‪ ،‬قواعــد رفتــار و نظــام ارزش‌هــا و معانی‬
‫ـرک عمــل انســا ِن دینــی‬ ‫ن می‌کردنــد‪ ،‬بــدون پشــتیبانی دینــی بــه عنــوان موتــور محـ ّ‬
‫را تعییـ ‌‬
‫قــرون وســطی موفق ّیتــی نمی‌توانســت داشــته باشــد‪.‬‬
‫ماکــس وبــر در توضیحاتــی کــه در زمــان انتشــار دو مقالــه بــه صــورت کتــاب بــه ابتــدای‬
‫کتــاب اضافــه کــرد توضیــح درخشــانی در ایــن زمینــه می‌دهــد کــه نقــل عینــی آن بــه‬
‫وضــوح اصــل مطلــب را انتقــال می‌دهــد‪:‬‬
‫‪77‬‬
‫«کاســبی»‪« ،‬ســودجویی»‪ ،‬جســتجوی پــول‪ ،‬جســتجوی پــول تــا حــد ممکــن زیــاد‪،‬‬

‫هیــچ ربطــی بــه کاپیتالیســم نــدارد‪ .‬ایــن جســتجو در میــان پیشــخدمتان‪ ،‬پزشــکان‪،‬‬
‫درشــکه‌چیان‪ ،‬هنرمنــدان‪ ،‬روســپیان‪ ،‬طنــازان‪ ،‬رشــوه‌بگیران دولتــی‪ ،‬ســربازان‪،‬‬
‫راهزنــان‪ ،‬جنگجویــان صلیبــی‪ ،‬قماربــازان و مفلســان بــوده و هنــوز یافــت می‌شــود‪،‬‬
‫می‌تــوان گفــت در هــر ســنخ و هــر مــدل آدمــی‪ ،‬در همــه اعصــار و در همــه‬
‫ســرزمین‌های ایــن کــره خاکــی‪ ،‬هرجــا کــه امــکان واقعــی‌ای بــرای آن وجــود‬
‫ـدن بــرای مهدکودک‌هاســت کــه یکبــار‬ ‫داشــته اســت‪ .‬جایــش در درس تاریــخ تمـ ّ‬
‫بــرای همیشــه ایــن مفهــوم ســاده‌لوحانه از کاپیتالیســم کنــار گذاشــته شــود‪ .‬حــرص‬
‫ـد و حصــر بــه هیــچ وجــه بــا کاپیتالیســم یکــی نیســت‪ ،‬و کمتــر از آن‬ ‫و طمــع بــی حـ ّ‬
‫بــا «روح» آن‪ .‬کاپیتالیســم دقیقـ ًا می‌توانــد بــا رام کــردن یــا الاقــل تعدیــل عقالنــی‬
‫ایــن غریــزه‌ی غیرعقالنــی یکــی باشــد‪ .‬اگرچــه کاپیتالیســم بــا جســتجوی ســود در‬
‫کســب و کاری مــداوم‪ ،‬عقالنــی و کاپیتالیســتی یکــی اســت‪ :‬جســتجوی ســود مــدام‬
‫تجدیدشــونده‪ :‬بازدهــی (‪.)Rentabilität‬‬
‫شــرح درخشــان وبــر از مفهــوم ‪( Beruf‬همزمــان بــه معنــی رســالت و شــغل) در اله ّیــات‬
‫پروتســتانت و توضیحــات او دربــارة قناعت‌پیشــگی زاهدانــة پروتســتانت‌ها بــه عنــوان ویژگــی‬
‫بــارز اخــاق شــغلی آن‌هــا را می‌تــوان در کتــاب او دنبــال کــرد‪ .‬هــدف مــن بیشــتر نشــان‬
‫دادن نقــش مســیح ّیت پروتســتانت در کنــار دیگــر عوامــل بــه عنــوان مجموع ـه‌ای از ایده‌هــا‪،‬‬
‫ـل پشــتیبان تکویــن کاپیتالیســم در بریتانیــا و شــمال‌غرب اروپــا بــود‪.‬‬‫ارزش‌هــا و الگوهــای عمـ ِ‬
‫ریشه‌های اله ّیاتی آزادی‬

‫بــه تعبیــری کــه هــگل در پدیدارشناســی روح‪ ،‬درس‌هــای فلســفة تاریــخ و درس‌هــای فلســفة‬
‫دیــن در ســال ‪ ،۱۸۳۱‬یعنــی پــس از انقــاب ژوئیــه‪ ،‬بــه کار می‌بــرد می‌تــوان از «دو صــورت‬
‫ـددی کــه از آن ســخن رفــت‪ ،‬نــام بــرد‪ .‬یکــی «آزادی انتزاعــی» در انقــاب‬ ‫آزادی» در دو تجـ ّ‬
‫فرانســه و دیگــری آزادی انضمامــی کــه حاصــل آشــتی «آزادی درون» بــا «آزادی بیــرون» و‬
‫وحــدت یافتــن مرجع ّیــت ایــن دوســت‪ .‬در جهــان پروتســتانت (بریتانیــا‪ ،‬هلنــد و دولت‌هــای‬
‫م ّتحــد آمریــکا) بــر اثــر تح ّوالتــی کــه اله ّیــات پروتســتانت خواســته یــا ناخواســته ایجــاد کــرد‬
‫«زندگــی اخالقــی» و «نظــام آزادی» توانســتند در نســبت بــا یــک مذهــب (پروتستانتیســم)‬
‫چنــان شــکوفا شــوند‪ ،‬کــه آن مذهــب خــودش را بــه عنــوان حامــل و نهــاد آزادی بفهمــد‪.‬‬
‫ســخن هــگل خیلــی راحــت می‌توانــد منجــر بــه ســوءفهم شــود‪ ،‬اگــر بــا د ّقــت و شــکیبایی‬
‫خوانــده و فهمیــده نشــود‪ .‬ایــن نظــام آزادی بیرونــی‪ ،‬دولــت دینــی اســت‪ ،‬امــا نــه بــه ایــن‬
‫معنــا کــه اســاس و مشــروع ّیت خــود را از دیــن می‌گیــرد‪ ،‬بلکــه بدیــن معنــا کــه ایــن دیــن‪،‬‬
‫نقــش اخالقــی ایــن نظــام در تضمیــن آزادی بیرونــی را بــه رســم ّیت می‌شناســند و بــر ایــن‬
‫اســاس اســتوار گردیــده اســت کــه دولــت نیــازی بــه اســاس دینــی نــدارد‪ ،‬بلکــه خــود صاحب‬
‫اساســی مســتقل اســت کــه در کنــار مســیح ّیت پروتســتانت بــه عنــوان مذهــب آزادی درون‬
‫(وجــدان)‪ ،‬آزادی بیرونــی (اجتمــاع) را ضمانــت می‌کنــد‪ .‬هــگل از اولویــت یکــی بــر دیگــری‬
‫یــا نســبت منطقــی یــا ع ّلــی بیــن ایــن دو ســخن نمی‌گویــد بلکــه از یــک نســبت هماهنگــی‬
‫بیــن ایــن دو ســخن می‌گویــد کــه بیــش از هــر چیــز بایــد بــه عنــوان رابطــة درون و بیــرون‬
‫درک شــود‪ .‬امــر بیرونــی بــه امــر درونــی نیــاز دارد‪ ،‬یعنی بــدون آن نظــام اخالقــی و آن آزادی‬
‫درونــی‪ ،‬تأســیس نظــام آزادی در بیــرون ممکــن نیســت‪ ،‬و امــر درونــی نیــز بــه امــر بیرونــی‬
‫نیــاز دارد‪ ،‬کــه روح دچــار دوپارگــی نشــود و در بیــرون بتوانــد آزادی خــود را تح ّقــق بخشــد‪.‬‬
‫بــه عبارتــی دیگــر ایــن درون و بیــرون بــه شــکل جدایی‌ناپذیــری بــا یکدیگــر در ارتباطنــد‬
‫و همزمــان بــه انــدازة کافــی از یکدیگــر جــدا‪ .‬یعنــی در ایــن دولــت دینــی کســی مجبــور‬
‫نیســت بــه ایــن دیــن یــا آن دیــن ایمــان داشــته باشــد چــرا کــه اصــل آن آزادی وجــدان‬
‫اســت‪ ،‬امــا همیــن آزادی وجــدان یــا آزادی درون حافــظ و نگهبــان آزادی بیرونــی یعنــی نظــام‬
‫آزادی اســت‪ .‬هــگل نظــر خــود را صریــح دربــارة وقایــع فرانســه و انقــاب پیشــین آن بازگــو‬
‫می‌کنــد‪« :‬هنــوز بســیار دور اســت کــه ایــن تصــادف و تعــارض (بیــن درون و بیــرون) حــل‬
‫شــود‪ ».‬چــرا کــه هــر دو ســو‪ ،‬یعنــی هــم دولــت فرانســه و هــم مذهــب کاتولیــک‪ ،‬بــا ایــن‬
‫ـدن‪ ،‬علــم‪،‬‬ ‫حقیقــت کــه انســان فی‌نفســه و لنفســه آزاد اســت و تمــام جهــان روحانــی (تمـ ّ‬
‫فلســفه‪ ،‬هنــر و دیــن) را آزادی او پدیــدار ســاخته اســت‪ ،‬مخالف‌انــد‪ ،‬و آزادی زمانــی ممکــن‬
‫خواهــد بــود کــه هــم در اصــول مذهــب کاتولیــک و هــم در قانــون اساســی دولــت فرانســه‪،‬‬
‫ایــن حقیقــت قــرار بگیــرد و صریح‌تــر «اگــر دینــی بــر اصــول آزادی اســتوار نگــردد‪ ،‬همیشــه‬
‫ایــن شــکاف و دوپارگــی [بیــن درون آن انســان و بیــرون یعنــی نظــم اخالقــی و نظــام بیرونی]‬
‫موجــود خواهــد بــود‪ ».‬یعنــی دولــت الئیــک فرانســه نیــز همــان مرجع ّیــت کلیســای کاتولیک‬
‫اســت‪ ،‬چــرا کــه مشــکل ثنو ّیــت درون و بیــرون را حــل نکــرده‪ ،‬بنابرایــن دولــت انقالبــی‬
‫برآمــده از کاتولیسیســم مجبــور و محکــوم بــه بازتولیــد مرجع ّیت کلیســای کاتولیــک در دولت‬
‫اســت‪ ،‬و از آن‌جــا کــه ایــن دولــت همچــون آن کلیســا اصــاح نمی‌شــود‪ ،‬ناگزیــر از تــداوم‬
‫انقــاب اســت‪ ،‬یعنــی مــدام انقــاب می‌کنــد و قانــون اساســی جدیــد می‌نویســد‪ ،‬بــدون‬
‫اینکــه بتوانــد در ایــن انقالب‌هــا تعــارض درون و بیــرون را حــل کنــد و اگــر شــعار آزادی‬
‫دهــد‪ ،‬چــون ایــن آزادی انتزاعــی اســت بــه گیوتیــن و تــرور و بــه تعبیــر روبســپیر کــه نقــل‬
‫شــد بــه تناقضــی تحــت عنــوان اســتبداد آزادی می‌انجامــد‪.‬‬
‫‪79‬‬
‫راه بندگی‬
‫فردریش فون هایک‬
‫یکــی از معروف‌تریــن آثــار فلســفه سیاســی در قــرن بیســتم‪ ،‬کتــاب راه بندگــی نوشــتة‬
‫فردریــش فــون هایــک اســت‪ .‬او ایــن کتــاب را بــرای نخســتین بــار در ســال ‪ ۱۹۴۴‬منتشــر‬
‫کــرد‪ .‬میلتــون فریدمــن‪ ،‬در مقدمــه‌‌ای بــر ســالگرد پنجاهمیــن چــاپ ایــن کتــاب آورده‬
‫اســت‪« :‬در بازخوانــی ایــن کتاب‪...‬دوبــاره تحــت تأثیــر عظمــت آن قــرار گرفتــم»‪ .‬در ادامــه‬
‫ی خوانیــد کــه بــه توصیــف آلمانی‌هــا اختصــاص دارد‪.‬‬ ‫بخش‌هایــی منتخــب از کتــاب را م ـ ‌‬
‫شــرح اینکــه تــا چــه انــدازه متفکــران آلمانــی در ترویــج سوسیالیســم و مهندســی اجتماعــی‬
‫نقــش داشــت ‌ه انــد‪:‬‬
‫نهادهــا و عقایــد آلمانــی چــه از طریــق هــگل یــا مارکــس‪ ،‬لیســت یــا اشــمولر‪ ،‬ســومبارت یــا‬
‫مانهایــم‪ ،‬و چــه به‌واســطة سوسیالیســم در شــکل کامـ ًا رادیــکال آن یــا صرفـ ًا «ســازماندهی»‬
‫و «برنامه‌ریــزی» از نــوع تعدیل‌شــدة آن در تمــام نقــاط دنیــا مــورد تقلیــد قــرار گرفــت‪...‬‬
‫هرچنــد اکثــر اندیشـه‌های جدیــد‪ ،‬و بــه ویــژه سوسیالیســم‪ ،‬در آلمــان ظهــور نیافتنــد‪ ،‬امــا در‬
‫آن‌جــا تکمیــل شــده و در طــول ربــع آخــر قــرن نوزدهــم و ربــع اول قــرن بیســتم بــه بلــوغ‬
‫کامــل رســیدند‪ .‬امــا امــروزه اغلــب فرامــوش می‌کنیــم کــه نقــش رهبــری آلمــان در طــی‬
‫پیشــرفت و تکمیــل نظریــه و تمریــن سوسیالیســم تــا چــه انــدازه چشــمگیر بــوده اســت‪ .‬کافی‬
‫اســت فقــط یــادآور شــویم کــه یــک نســل قبــل از اینکــه سوسیالیســم بــه یــک مســألة جــدی‬
‫در انگلســتان تبدیــل شــود‪ ،‬پارلمــان آلمــان دارای یــک حــزب سوسیالیســت بــزرگ بــود و‬
‫حتــی تــا همیــن اواخــر(‪ )۱۹۴۴‬نیــز بلــوغ تئوریــک سوسیالیســم تــا حــد زیــادی در آلمــان و‬
‫اتریــش صــورت می‌گرفــت و از همیــن روســت کــه حتــی امــروزه نیــز بحــث روس‌هــا از‬
‫سوسیالیســم عمدت ـ ًا از نقط ـه‌ای شــروع می‌شــود کــه آلمان‌هــا رهایــش کــرده بودنــد‪ .‬اکثــر‬
‫سوسیالیســت‌های انگلیســی و آمریکایــی هنــوز هــم نمی‌داننــد کــه اکثریــت مســائلی کــه‬
‫آن‌هــا تــازه کشــف کرده‌انــد‪ ،‬مدت‌هــا قبــل توســط سوسیالیســت‌های آلمانــی بــه طــور‬
‫کامــل مــورد بحــث قــرار گرفتــه بودنــد‪.‬‬
‫آنچــه میــراث مشــترک تمــدن اروپــا بــود‪ ،‬بــرای آلمانی‌هــا به‌صــورت تمــدن «غربــی»‬
‫تعبیــر شــد کــه در آن واژة «غربــی» بــه مفهــوم ســرزمین‌های غــرب رودخانــة «رایــن» بــه کار‬
‫بــرده شــد‪ .‬در ایــن مفهــوم‪ ،‬واژة «غربــی» برابــر بــود بــا لیبرالیســم و دموکراســی‪ ،‬ســرمایه‌داری‬
‫و فردگرایــی‪ ،‬تجــارت آزاد و هــر نــوع انترناسیونالیســم و صلح‌دوستی‪...‬ســیر تفکــر بســیاری‬
‫از رهبــران نــازی و فاشیســتی نیــز از اهمیــت فراوانــی برخــوردار اســت‪ .‬هــر کســی کــه رشــد‬
‫ایــن جنبش‌هــا را در ایتالیــا و یــا آلمــان شــاهد بــوده تحــت تأثیــر تعــداد رهبرانــی‌از قبیــل‬
‫گ قــرار گرفتــه کــه در ابتــدا دارای عقایــد سوسیالیســتی بــوده و‬ ‫موســولینی‪ ،‬الوال و کیســلین ‌‬
‫بعدهــا بــه فاشیســم یــا نازیســم گرویده‌انــد‪ ،‬و ایــن گرایــش در بیــن مــردم عــادی حتــی‬
‫شــدیدتر از رهبــران آن‌هــا بــود‪ .‬مبلغیــن هــر دو جنــاح بهتــر از هــر کســی دیگــر می‌دانســتند‬
‫‪81‬‬
‫کــه در آلمــان‪ ،‬یــک جــوا ِن کمونیســت یــا نــازی بــه راحتــی می‌توانــد بــه گــروه مقابــل‬
‫بگــرود یــا برعکــس‪.‬‬
‫کافــی اســت فقــط یــادآور شــویم کــه یــک نســل قبــل از اینکــه سوسیالیســم بــه‬
‫یــک مســأله جــدی در انگلســتان تبدیــل شــود‪ ،‬پارلمــان آلمــان دارای یــک حــزب‬
‫سوسیالیســت بــزرگ بــود و حتــی تــا همیــن اواخــر(‪ )۱۹۴۴‬نیــز بلــوغ تئوریــک‬
‫سوسیالیســم تــا حــد زیــادی در آلمــان و اتریــش صــورت می‌گرفــت و از همیــن‬
‫روســت کــه حتــی امــروزه نیــز بحــث روســها از سوسیالیســم عمدت ـ ًا از نقط ـه‌ای‬
‫شــروع می‌شــود کــه آلمان‌هــا رهایــش کــرده بودنــد‪.‬‬
‫افــراد کمــی می‌تواننــد انــکار کننــد کــه آلمان‌هــا در مجمــع افــراد ســخت‌کوش‪ ،‬منظــم‪ ،‬دقیــق‬
‫و پرانــرژی تــا درجـه‌ای از ســنگدلی بــوده و در هــر کاری کــه بــه عهــده می‌گیرنــد‪ ،‬دقیــق و‬
‫ـوی نظــم‪ ،‬وظیفه‌شناســی و‬‫در عیــن حــال خــودرأی عمــل می‌کننــد‪ .‬آن‌هــا از یــک حــس قـ ِ‬
‫اطاعــت بــدون چــون و چــرا از دســتورات مافــوق برخــوردار بــوده؛ و اغلــب حاضرنــد خــود‬
‫را قربانــی کــرده و جــان خــود را بــه خطــر اندازنــد‪ .‬تمــام ایــن خصایــص‪ ،‬از یــک آلمانــی‬
‫ابــزار کارآمــدی بــرای انجــام کارهــای محول‌شــده ســاخته اســت و ایــن خصایــص در زمــان‬
‫دولــت پروســی‌های قدیــم و رایــش جدیــد کــه تحــت ســلطة پروســینی‌ها بودنــد‪ ،‬بــه خوبــی‬
‫رشــد یافته‌انــد‪ .‬آنچــه یــک «آلمانــی تیپیــکال» معمــوالً فاقــد آن اســت‪ ،‬ارزش‌هــای فــردی از‬
‫قبیــل بردبــاری‪ ،‬احتــرام بــه ســایر افــراد و عقایــد آن‌هــا‪ ،‬اســتقالل فکــری‪ ،‬صداقــت شــخصی‬
‫و آمادگــی دفــاع از عقایــد خــود در برابــر یــک قــدرت برتــر اســت‪ .‬توجــه بــه افــراد ضعیف و‬
‫ناتــوان و بی‌توجهــی بــه قــدرت و بــی‌ارزش شــمردن آن‪ ،‬فقــط در ســایة یــک سـ ّنت قدیمــی‬
‫آزادی فــردی بــه وجــود می‌آیــد‪ .‬بــا این‌حــال آلمانی‌هــا در بــه کار بســتن برخــی خصایــص‬
‫کوچــک ولــی خیلــی مهــم کــه روابــط بیــن افــراد را در یــک جامعــة آزاد تســهیل می‌کنــد‪،‬‬
‫ناکارآمــد نشــان می‌دهنــد؛ خصایصــی از قبیــل مهربانــی و شــوخ‌طبعی‪ ،‬فروتنــی شــخصی‪،‬‬
‫محتــرم شــمردن زندگــی خصوصــی و اعتقــاد بــه نیــات خیــر همســایگان‪ ،‬این‌هــا ارزش‌هــا‬
‫یــا فضایلــی هســتند کــه در جوامــع فردگــرا یــا تجــاری شــکوفا شــده و بــا ظهــور جوامــع‬
‫جمع‌گــرا یــا نظامــی از بیــن می‌رونــد و ایــن تفاوتــی اســت کــه بیــن بخش‌هــای مختلــف‬
‫کشــور آلمــان و برخــی ویژگی‌هــای جهــان غــرب قابــل مشــاهده بــوده اســت‪ .‬هنگامــی کــه‬
‫ـرات تــاش بــرای داشــتن شــادمانی فــردی را غیراخالقــی قلمــداد‬ ‫فیلســوفان آلمانــی بــه کـ ّ‬
‫کــرده و تنهــا انجــام وظایــف محولــه را شایســتة تقدیــر می‌داننــد‪ ،‬کامــ ًا در گفته‌هایشــان‬
‫صــادق هســتند‪ ،‬هــر چنــد درک ایــن موضــوع بــرای آن‌هایــی کــه بــا یــک دیــدگاه فکــری‬
‫متفــاوت رشــد یافته‌انــد‪ ،‬دشــوار خواهــد بــود‪.‬‬
‫دیــدگاه آلمانی‌هــا نســبت بــه دولــت‪ ،‬کــه توســط فیختــه‪ ،‬الســال و رادبرتــوس‬
‫طراحــی شــده‪ ،‬ایــن اســت کــه دولــت توســط افــراد پایه‌گــذاری و طراحــی‬
‫نمی‌شــود‪ ،‬یــا مجموع ـه‌ای از افــراد نیســت‪ ،‬یــا هــدف آن بــرآورده سـ ِ‬
‫ـاختن هیــچ‬
‫یــک از منافــع افــراد نمی‌باشــد‪ .‬دولــت یــک ‪ Volksgemeinschaft‬اســت کــه در‬
‫آن افــراد هیــچ حقــی نبایــد بــرای خــود قائــل بــوده و فقــط بایــد بــه وظایــف خــود‬
‫عمــل کننــد‬
‫دیــدگاه آلمانی‌هــا نســبت بــه دولــت‪ ،‬کــه توســط فیختــه‪ ،‬الســال و رادبرتــوس طراحــی شــده‪،‬‬
‫ایــن اســت کــه دولــت توســط افــراد پایه‌گــذاری و طراحــی نمی‌شــود‪ ،‬یــا مجموعــه‌ای از‬
‫افــراد نیســت‪ ،‬یــا هــدف آن بــرآورده سـ ِ‬
‫ـاختن هیــچ یــک از منافــع افــراد نمی‌باشــد‪ .‬دولــت‬
‫یــک ‪ Volksgemeinschaft‬اســت کــه در آن افــراد هیــچ حقــی نبایــد بــرای خــود قائــل بــوده‬
‫و فقــط بایــد بــه وظایــف خــود عمــل کننــد‪ .‬در آلمــان‪ ،‬ایــدة ســازماندهی کامــل جامعــه از‬
‫بــاال‪ ،‬به‌‌طــور قابــل مالحظـه‌ای در اثــر تأثیــرات منحصــر بــه فــردی کــه متخصصــان علمــی و‬
‫تکنولوژیکــی آن بــر شــکل‌گیری عقایــد سیاســی و اجتماعــی اعمــال می‌کردنــد‪ ،‬گســترش‬
‫یافتــه اســت‪ .‬نابردبــاری عقــل کــه غالب ـ ًا در متخصصــان علمــی مشــاهده می‌شــود‪ ،‬تحمــل‬
‫نکــردن شــیوه‌های زندگــی افــراد عــادی جامعــه کــه در متخصصیــن مشــاهده می‌شــود و‬
‫همین‌طــور‪ ،‬احســاس نفــرت نســبت بــه هــر چیــزی کــه به‌طــور آگاهانــه توســط «افــراد‬
‫برتــر» و بــر اســاس یــک مشــاهده علمــی ســازماندهی نشــده باشــد‪ ،‬همگــی پدیده‌هایــی‬
‫بودنــد کــه بــرای چندیــن نســل در حیــات اجتماعــی آلمانی‌هــا قابــل مشــاهده بودنــد‪ .‬شــاید‬
‫هیــچ کشــور دیگــری غیــر از آلمــان نتوانــد تأثیــر تغییــر همه‌جانبــة قســمت اعظــم نظــام‬
‫آموزشــی خــود از علــوم انســانی بــه علــوم واقعــی بــر روی یــک م ّلــت را نشــان دهــد‪ .‬نوکری‬
‫دانشــمندان بــه صاحبــان قــدرت‪ ،‬دســت بــه دســت بــا توســعة بیشــتر علـ ِم ســازماندهی شــدة‬
‫حکومتــی‪ ،‬کــه امــروزه مــورد ســتایش‌های وافــر در خــارج اســت‪ ،‬اول‌بــار در آلمــان مشــاهده‬
‫‪83‬‬
‫کس‬
‫کااتال ی‬
‫‪ ۸۱‬اقتصاد سیاسی معجزۀ آسیایی‬

‫‪ ۱۰۶‬اروپا چگونه ثروتمند شد؟‬
‫‪ ۱۲۰‬توسعه‌زدگی‬
‫‪ ۱۲۴‬بررسی اجمالی نظریات توسعه‬
‫‪ ۱۳۲‬صدسال بی‌راهه‬
‫‪ ۱۴۴‬نظریة توسعة تکاملی‬
‫‪ ۱۶۰‬مداخله‌گرایی‬ ‫فصل اندیشه اقتصادی‬
‫اقتصاد سیاسی معجزۀ آسیایی‬

‫سیاست صنعتی به عنوان موتور رشد‬
‫اقتصادی در کره جنوبی‪ :‬افسانه و واقعیت‬
‫یانگ بک چوی‬
‫مترجمان‪ :‬حسن برادران افتخاری و محمد سرافراز‬
‫‪85‬‬
‫گــذار ســریع اقتصــاد کره‌‌جنوبــی از « اقتصــاد ضعیــف ناامیدکننــده» در دهــۀ ‪ ،۱۹۶۰‬بــه‬
‫اقتصاد سیاس ‌ِ‬

‫« معجــزۀ اقتصــادی» در دهــۀ‌ ‪ ،۱۹۸۰‬در رســانه‌های پرمخاطــب و دانشــگاهی بــه موضــوع‬
‫بحث‌هــای بســیاری تبدیــل شــده اســت‪ .‬ایــن واقعیــت کــه کــره از کشــوری کــه زمانــی‬
‫ی معجزۀ آسیایی‬
‫دریافت‌کننــدۀ کمک‌هــای گســترده از آمریــکا بــود بــه دوازدهمیــن کشــور بــزرگ تجــاری‪،‬‬
‫از کشــوری بــا اقتصــاد کشــاورزی بــه صادرکنندۀ بــزرگ کاالهــای کارخانـه‌ای و از کشــوری‬
‫بــا تولیــد ناخالــص ملــی ســرانۀ‌ حــدود ‪ ۱۰۰‬دالر در ســال ‪ ،۱۹۶۰‬بــه ســرانۀ بیــش از ‪۶۰۰۰‬‬
‫دالر در ســال ‪ ۱۹۹۱‬رســید‪ ،‬بســیاری را شــگفت‌زده می‌کنــد‪ .‬تجربــۀ کــره در کنــار اقتصادهــای‬
‫درحــال رشــد دیگــر آســیا ماننــد تایــوان‪ ،‬هنگ‌‌کنــگ‪ ،‬ســنگاپور و تایلنــد ایــن امیــد را زنــده‬
‫نگــه مــی‌دارد کــه صنعتــی شــدن و شــکوفایی اقتصــادی بــرای غیراروپاییــان‪ ،‬تازه‌واردهــا یــا‬
‫کشــورهای بــا منابــع طبیعــی انــدک‪ ،‬غیرممکــن نیســت‪.‬‬
‫البتــه برخــی هــم ایــن پیشــرفت را تحســین نمی‌کننــد و کــره جنوبــی را تهدیــدی بالقــوه‬
‫می‌بیننــد‪ .‬کســانی کــه کــره را «ژاپــن» بعــدی می‌بیننــد‪ ،‬به‌‌دلیــل اینکــه کــره بــه دومیــن‬
‫کشتی‌ســاز بــزرگ دنیــا بعــد از ژاپــن تبدیــل شــده یــا به‌خاطــر اینکــه کــره یکــی از چهــار‬
‫تولید‌کننــدۀ بــزرگ « تراشــه‌های حافظــه دسترســی تصادفــی » در مقیــاس باالســت( بــا‬
‫ســهم ‪۱۳‬درصــد از بــازار جهانــی) ناراحــت هســتند‪ .‬وجــود ایــن احتمــال کــه کشــورهای کــره‌‬
‫جنوبــی و شــمالی بــا جمعیــت درمجمــوع هفتــاد میلیــون نفــری متحــد شــوند و به یــک قدرت‬
‫منطق ـه‌ای بســیار قــوی تبدیــل شــوند‪ ،‬ایــن تهدیــد را دوچنــدان می‌‌کنــد‪.‬‬
‫کســانی هــم هســتند کــه قصــد یادگیــری از کــره را دارنــد‪ .‬بــه نظــر آن‌هــا ایــن تجربــه‌‬
‫می‌توانــد سرمشــقی بــرای کشــور‌های کمتر‌توســعةافته و حتــی بــرای ایــاالت متحــده‬
‫باشد(آمســدن‪ .)۱۹۸۹ ،‬افــراد مختلــف بســته بــه دیدگاهشــان دربــارة اینکــه ایــن کشــور‬
‫چگونــه در دهۀ‌هــای اخیــر بــه چنیــن رشــد ســریع اقتصــادی دســت یافتــه‪ ،‬درس‌هــای متفاوتی‬
‫از تجربــۀ کــره می‌گیرنــد‪ .‬رایج‌تریــن و محبوب‌تریــن دیــدگاه تــا بــه امــروز ایــن اســت کــه‬
‫مداخله‌گرایــی دولــت‪ ،‬علــت رشــد کــره جنوبــی اســت (ویــد‪ .)۸ ،۱۹۹۰ ،‬رابــرت ویــد‪،‬‬
‫مداخله‌گرایــی را « نفــوذ مســتقیم دولــت بــا هــدف اثرگــذاری بــر بــازار» تعریــف می‌کنــد‪.‬‬
‫بعضــی فکــر می‌کننــد کــه مشــارکت گســترده و فراگیــر دولــت‪ ،‬بازاردوســتانه بــوده اســت‬
‫( آگارواال ‪۱۹۸۳ ،‬؛ الل‪ . )۱۹۸۸ ،‬آن‌هــا اســتدالل می‌کننــد کــه بــا وجــود مداخــات‪ ،‬انحــراف‬
‫قیمت‌هــا در کــره جنوبــی بســیار کمتــر از کشــورهایی بــوده کــه رشــد اقتصــادی کمتــری‬
‫داشــتند‪ .‬برخــی نیــز عوامــل دیگــری را در توضیــح رشــد کــره جنوبــی مهــم می‌داننــد‪ ،‬عواملــی‬
‫ماننــد فرهنــگ کنفوسیانیســم ‪ ،‬اســتعمار توســط ژاپــن‪ ،‬کمک‌هــای آمریــکا یــا آمــوزش‪.‬‬
‫هــدف ایــن نوشــته‪ ،‬بررســی نقادانــۀ بعضــی از ایــن دیدگاه‌هــای رایــج و بیــان دیدگاهی‌ســت‬
‫کــه مــن آن را متعادل‌تــر می‌دانــم‪ .‬موفقیــت آشــکار سیاســت صنعتــی در کــره جنوبــی‪ ،‬در‬
‫دهۀ‌هــای ‪ ۱۹۶۰‬و ‪ ،۱۹۷۰‬نتیجــة بســیاری از رویدادهــای تصادفــی‌ای بــود کــه تکــرار آن‌ها‬
‫نــه آســان اســت و نــه لزومـ ًا مطلــوب‪ .‬در ابتــدا‪ ،‬دیــدگاه «منحصــر بــه فــرد بــودن » را بررســی‬
‫می‌کنــم کــه منابــع طبیعــی‪ ،‬کنفوسیانیســم‪ ،‬تجربــۀ اســتعمار و کمک‌هــای خارجــی را‬
‫مســئول رشــد اخیــر کــره می‌دانــد‪ .‬در ادامــه «دولــت فعــال » (یــا مبحــث سیاســت صنعتــی)‬
‫و «انحرافــات نســبت ًا انــدک قیمــت» (یــا طرفــدار بــازار ) را بررســی خواهــم کــرد‪ .‬بعــد از نقد‬
‫ایــن دیدگاه‌هــا‪ ،‬بــا اســتفاده از ایــدۀ «ســازمان فراگیــر » منکــور اولســن (‪)۵۳-۴۷ ،۱۹۸۲‬‬
‫توضیحــی جایگزیــن را کــه بــا مشــارکت گســترده و فراگیــر دولــت در کــره جنوبــی و تئوری‬
‫فراینــد بــازار هم‌خوانــی دارد‪ ،‬ارائــه خواهــم داد‪ .‬در آخــر نوشــته نیــز بــا جــواب بــه تعــدادی‬
‫از ســؤاالت کــه حــدس می‌زنــم نیــاز بــه شفاف‌ســازی بیشــتری دارنــد‪ ،‬بــه پایــان می‌بــرم‪.‬‬
‫تاریخچۀ توسعه اقتصادی‬

‫از مالحظــات زیــر می‌‌تــوان درک بهتــری از مقیــاس و ســرعت توســعۀ اقتصــادی در کــره پیــدا‬
‫کــرد‪ .‬به‌‌وضــوح می‌‌تــوان دیــد کــه ســرانة تولیــد ناخالــص ملــی طــی حــدوداً ســه دهــه‪ ،‬بــه‬
‫میزانــی بیــش از تقریبـ ًا ســه برابــر جمعیــت کــره افزایــش یافتــه اســت‪ .‬ســرانة تولیــد ناخالص‬
‫ملــی بــر حســب دالر آمریــکا از ســال ‪ ،۱۹۸۲‬بــه صــورت اســمی بیــش از هشــتاد برابــر و بــه‬
‫صــورت حقیقــی حــدود بیســت برابــر شــده اســت( ســانگ‪۱۹۹۰ ،‬؛ بانــک کــره‪ .) ۱۹۹۱ ،‬کره‬
‫جنوبــی در ســال ‪ ۱۹۶۲‬از کشــورهای زئیــر‪ ،‬کنگــو و ســودان فقیرتــر بــود( ویــد ‪)۳۵ ،۱۹۹۰،‬‬
‫امــا در ســال ‪ ۱۹۹۱‬از چک‌اســلواکی‪ ،‬پرتقــال و یونــان غنی‌تــر شــد‪ .‬کــره جنوبــی هرچنــد‬
‫نســبت بــه کشــورهای اروپــای غربــی‪ ،‬آمریــکای شــمالی یــا ژاپــن فقیرتــر بــود امــا موضعش‬
‫در جامعــۀ جهانــی بــه طــرز قابــل توجهــی بهبــود یافــت‪.‬‬
‫طــی حــدود دو دهــه ســهم نیــروی کار کشــاورزی از ‪ ۶۰‬درصــد بــه تقریبـ ًا ‪ ۲۰‬درصــد کاهش‬
‫یافــت‪ .‬ســهم بخــش کشــاورزی از تولیــد ناخالــص ملــی‪ ،‬از ‪ ۴۰‬درصــد در ســال ‪ ،۱۹۶۰‬بــه‬
‫حــدود ‪ ۱۰‬درصــد در ســال ‪ ۱۹۸۹‬رســید؛ درحالــی کــه در همیــن دوره زمانــی‪ ،‬ســطح تولیدات‬
‫کارخانـه‌ای از حــدود ‪ ۱۲‬درصــد بــه بیــش از ‪ ۳۰‬درصــد افزایــش یافــت و ارزش صــادرات نیز‬
‫بــه صــورت اســمی بیــش از ‪ ۲۰۰‬برابــر شــد‪ .‬کــره در ســال ‪ ۱۹۸۹‬بــه دهمیــن کشــور بــزرگ‬
‫تجــاری تبدیــل شــد و درحــال حاضــر‌‪ ،‬هفتمیــن شــریک تجــاری ایــاالت متحــده اســت( بانک‬
‫جهانی‪.)۱۹۹۱ ،‬‬
‫شــاخص‌های اجتماعــی نیــز حاکــی از بهبــود قابــل توجــه شــرایط در کــره جنوبــی هســتند‪.‬‬
‫بــرای مثــال‪ ،‬در همــان دوره‪ ،‬ســطح‌امیــد بــه زندگــی در کــره جنوبــی بــه ســطح کشــورهای‬
‫آمریــکای شــمالی و اروپــای غربــی نزدیک‌تــر شــد و از چیــزی کمتــر از ‪ ۶۰‬ســال بــه بیــش‬
‫گو‌میــر نــوزادان‪ ،‬آمــوزش و غیــره‬‫از ‪ ۷۰‬ســال رســید‪ .‬شــاخص‌های دیگــری مثــل ســواد‪ ،‬مر ‌‬
‫‪87‬‬
‫نیــز بهبــود مشــابهی را نشــان می‌دهنــد‪ .‬بــه همیــن خاطــر‪ ،‬اکثریــت بــا ایــن واقعیــت کــه‬

‫کــره جنوبــی بــه رشــد اقتصــادی و اجتماعــی رســیده‪ ،‬موافقنــد؛ امــا دربــارۀ چرایــی و چگونگی‬
‫آن اختــاف نظر‌هایــی وجــود دارد‪.‬‬
‫منابع‪ ،‬کنفوسیانیسم‪ ،‬تجربۀ استعمار و کمک‌های آمریکا‬
‫پیــش از آن‌کــه وارد بحــث مداخله‌گرایــی شــویم‪ ،‬اجــازه دهیــد تــا به‌طــور مختصــر بــه‬
‫نقــش ‪ -۱‬منابــع طبیعــی‪ -۲ ،‬میــراث کنفوســیوس‪ -۳ ،‬تجربــۀ اســتعمار توســط ژاپــن و‬
‫‪ -۴‬کمک‌هــای آمریــکا در توســعۀ اقتصــادی کــره جنوبــی بپردازیــم‪ .‬بحــث درمــورد نقــش‬
‫آمــوزش را بــه بخــش بعــدی موکــول کردیــم‪.‬‬
‫‪ -۱‬منابــع طبیعــی کم‌تریــن نقــش را در تبییــن توســعه‌ي اقتصــادی کــره جنوبــی دارنــد‪ ،‬مگــر‬
‫آنکــه کســی بخواهــد فقــر منابعــش را بــه عنــوان موهبــت تلقــی کنــد‪ .‬کــره جنوبــی کشــوری‬
‫کوچــک‪ ،‬باتراکــم جمعیتــی بــاال و فقیــر از لحــاظ منابع اســت‪ .‬مســاحت ایــن کشــور یک‌چهارم‬
‫کالیفرنیاســت و بعــد از بنــگالدش و تایــوان‪ ،‬ســومین کشــور بــا تراکــم جمعیتــی باالســت (بدون‬
‫درنظــر گرفتــن شــهرهای ایالتــی )‪ .‬از آن‌جایی که بیشــتر مســاحت کشــور را مناطق کوهســتانی‬
‫تشــکیل می‌دهنــد‪ ،‬تنهــا ‪ ۲۰‬درصــد از زمیــن آن بــرای اســتفادۀ شــهری یــا کشــاورزی مناســب‬
‫اســت‪ .‬بــه اســتثناءی معــادن تنگســتن و ســنگ آهــک‪ ،‬از نظــر منابــع معدنــی فقیــر اســت‪ .‬بــه‬
‫همیــن دلیــل‪ ،‬مجبــور اســت اکثــر مــواد خــام و مــواد غذایــی را وارد کنــد‪.‬‬
‫‪ -۲‬به‌‌نظــر بعضــی افــراد‪ ،‬وجــود آییــن کنفوســیوس‌ کــه کره‌ای‌‌هــا‪ ،‬ژاپنی‌هــا و چینی‌هــا‬
‫مشــترک ًا از میــراث او بهره‌‌منــد هســتند‪ ،‬بهتــر می‌توانــد توســعۀ کــره جنوبــی را توضیــح‬
‫دهــد‪ .‬ایــن همتــای شــرقی « اخــاق پروتســتانی» ـ‌کنفوسیانیســم‌ـ بــر تــاش‪ ،‬آمــوزش و‬
‫روابــط هماهنــگ در خانــواده و سلســله مراتــب اجتماعــی تأکیــد دارد‪ .‬ایــن ادعــا بــا دانســتن‬
‫ایــن واقعیــت کــه کنفوسیانیســم بــه مــدت ‪ ۵۰۰‬ســال ایدئولــوژی اصلــی سلســلۀ لــی در‬
‫کــره جنوبــی بــوده منطقــی به‌نظــر می‌رســد امــا دو واقعیــت خــاف ایــن ادعــا را نشــان‬
‫می‌‌دهنــد‪ .‬اوالً اینکــه آییــن کنفوسیوســی کــه در کــره جنوبــی رواج داشــت‪ ،‬چنــدان حامــی‬
‫صنعــت یــا تجــارت نبــود‪ .‬در حقیقــت‪ ،‬در دوران سلســله لــی( ‪ )۱۳۹۲ – ۱۹۱۰‬صنعتگــران و‬
‫بازرگانــان جایــگاه پایین‌‌تــری نســبت بــه دهقانــان داشــتند و فقــط از برده‌‌هــا باالتــر بودنــد‪.‬‬
‫اگــر این‌طــور به‌نظــر می‌رســد کــه کنفوسیانیســم تأثیــر مثبتــی بــر روحیــه کارآفرینــی‬
‫مــردم کــره جنوبــی و دیگــر کشــورهای آســیایی داشــته‪ ،‬حتمــا ایــن آییــن از شــکل س ـ ّنتی‬
‫خــود تغییــر یافتــه بود(ماســون ‪ ۲۸۴ ،۱۹۸۰‬و ‪۲۸۵‬؛ همچنیــن ببینیــد ســانگ ‪-۴۸ ،۱۹۹۰‬‬
‫‪ .) ۵۳‬ثانی ـ ًا کــره دیگــر تحــت تســلط کنفوسیانیســم نیســت بلکــه افــراد مذهبــی در کــره‬
‫جنوبــی ـ کــه اکثــر جمعیــت را تشــکیل می‌دهنــد ـ تقریبـ ًا به‌طــور مســاوی بیــن آیین‌هــای‬
‫کنفوســیوس‪ ،‬بوداییســم و مســیحیت تقســیم شــده‌اند‪ .‬یعنــی می‌تــوان کــره جنوبــی را یــک‬
‫ملــت بودایــی یــا مســیحی نیــز دانســت‪.‬‬
‫کــره دیگــر تحــت تســلط کنفوسیانیســم نیســت بلکــه افــراد مذهبــی در کــره‬
‫جنوبــی ـ کــه اکثــر جمعیــت را تشــکیل می‌دهنــد ـ تقریب ـ ًا به‌طــور مســاوی بیــن‬
‫آیین‌هــای کنفوســیوس‪ ،‬بوداییســم و مســیحیت تقســیم شــده‌اند‪ .‬یعنــی می‌تــوان‬
‫کــره جنوبــی را یــک ملــت بودایــی یــا مســیحی نیــز دانســت‪.‬‬
‫‪ -۳‬بعضــی افــراد معتقدنــد کــه حکومــت اســتعماری ژاپــن بــر کــره( ‪)۱۹۱۰ – ۱۹۴۵‬‬
‫ارتباطــی بــا توســعۀ اقتصــادی کــره جنوبــی دارد( وو‪ .) ۲۰۷-۲۰۸ ،۱۹۹۱ ،‬نظرشــان ایــن‬
‫اســت کــه اســتعمار ژاپــن‪ ،‬کــره را از یــک اقتصــاد فئودالــی بــه یــک اقتصــاد ســرمایه‌داری( از‬
‫نــوع اولیــه و نوپــا ) تبدیــل کــرد‪ .‬برخــی پــا را از ایــن فراتــر می‌‌گذارنــد و بیــان می‌‌کننــد‬
‫کــه ژاپــن‪ ،‬کــره را در یــک موقعیــت برتــر از نظــر زیرســاخت‌ها و برخــی صنایــع کلیــدی‬
‫ماننــد نســاجی‪ ،‬مــواد شــیمیایی و ماشــین‌آالت‪ ،‬در میــان کشــورهای کمتــر توســعةافته قــرار‬
‫داد و ایــن نشــان می‌دهــد کــه ژاپــن نیــت متفاوتــی نســبت بــه دیگــر اســتعمارگران داشــت‪.‬‬
‫اســتعمار مبتنــی بــر اجبــار اســت‪ ،‬نــه بــر اســاس رضایــت داوطلبانــه‪ .‬مســتعمرات مزایایــی‬
‫را کــه اســتعمارگران پیش‌بینــی می‌کننــد‪ ،‬نمی‌بیننــد‪ .‬در ابتــدا‪ ،‬ژاپنی‌هــا قصــد داشــتند‬
‫کــره را بــه «کاســۀ برنجــی » بــرای ژاپــن تبدیــل کننــد و آن را بــه کاالهــای تولیــدی ژاپــن‬
‫وابســته نگــه دارنــد‪ .‬هرچنــد‪ ،‬ایــن انتخــاب کره‌ای‌‌هــا نبــود‪ .‬قطعه‌هــای زمیــن زیــادی از‬
‫دولــت کــره مصــادره شــد و بــه کشــاورزان ژاپنــی داده شــد‪ .‬میلیون‌هــا کشــاورز کــره‌ای‬
‫کــه از زمین‌هــای خــود رانــده شــده بودنــد‪ ،‬مجبــور شــدند بــه شــهر منچــوری [واقــع در‬
‫شــمال شــرق چیــن] کــه پــر از خالفــکار بــود و تحــت ســلطۀ شــوروی کمونیســت قــرار‬
‫داشــت‪ ،‬مهاجــرت کننــد‪ .‬بــرای اینکــه یــک زمانــی کره‌ای‌هــای بــا روحیــه کارآفرینــی‬
‫وارد کار تولیــد نشــوند‪ ،‬اجــازه راه‌انــدازی کارخان ـ ‌ه از آن‌هــا ســلب شــد( وو‪.)۳۱ ،۱۹۹۱ ،‬‬
‫ژاپنی‌هــا بــرای اینکــه کره‌ای‌‌هــا را بی‌ســواد و نــاآگاه نگــه دارنــد‪ ،‬آن‌هــا را از تأســیس‬
‫مــدارس منصــرف می‌کردنــد و تنهــا یــک دانشــگاه را در کــره بــاز نگــه داشــتند‪ ،‬آن هــم‬
‫بــرای آمــوزش فرزنــدان اســتعمارگر ژاپنــی‪ .‬هنــگام آزادی کــره از ژاپــن‪ ،‬کره‌ای‌هــا در فقــر‬
‫شــدید بــه ســر می‌بردنــد ( ســانگ‪۳۹ ،۱۹۹۰ ،‬؛ همچنیــن ببینیــد‪ :‬ماســون ‪ .) ۱۹۸۰‬بحــث‬
‫درمــورد اینکــه اســتعمار ژاپــن بــه کره‌ای‌هــا کمــک کــرد تــا بــرای توســعۀ اقتصــادی بعــد‬
‫از آن آمــاده شــوند ماننــد بحــث دربــارۀ ایــن اســت کــه رشــد دیرهنــگام یــک کــودک بعــد‬
‫از خــاص شــدن از شــر انگل‌هایــی کــه در دوران کودکــی او را آلــوده کرده‌انــد‪ ،‬بــه کمــک‬
‫همــان انگل‌هــا ممکــن شــده اســت‪.‬‬
‫‪89‬‬
‫بعــد از ‪ ،۱۹۳۰‬ژاپــن بــرای مدیریــت بهتــر امپراطــوری درحــال رشــدش کارخانه‌هــای صنعتی‬

‫ســنگین در کــره احــداث کــرد و قصــد داشــت امپراطــوری‌اش را بــه یــک بلــوک اقتصــادی‬
‫رقیــب تبدیــل کنــد‪ ،‬چراکــه کشــورهای غربــی بــه محافظــت بیشــتر از بازارهــای خــود‬
‫پرداختــه بودنــد‪ .‬هرچنــد‪ ،‬ایــن کمکــی بــه توســعۀ اقتصــادی آتــی کــره نکــرد‪ ،‬بــه دالیــل‬
‫زیــر‪ .‬اوالً‪ ،‬کره‌ای‌هــا به‌طــور سیســتماتیک در ســطوح کاری پســت نگــه داشــته شــده بودنــد‬
‫و ســمت‌های مدیریتــی و مهندســی بــرای ژاپنی‌هــا نگــه داشــته شــده بــود‪ .‬ثانی ـ ًا‪ ،‬بســیاری‬
‫از چیزهایــی کــه ژاپنی‌هــا بیــن ســال‌های ‪ ۱۹۳۰‬و ‪ ۱۹۴۵‬ســاخته بودنــد در قســمت شــمالی‬
‫کــره قــرار داشــت و بعــد از آنکــه کــره بــه دو کشــور تقســیم شــد‪ ،‬تعــداد اندکــی از صنایــع به‬
‫کــره جنوبــی رســید‪ .‬ثالثـ ًا‪ ،‬سـ ‌ه ســال جنــگ طاقت‌فرســا در کــره (‪ )۱۹۵۰ – ۱۹۵۳‬کــه جــان‬
‫بیــش از دو میلیــون کــره‌ای را گرفــت‪ ،‬تعــداد کمــی از زیرســاخت‌های شــهری و صنعتــی را‬
‫باقــی گذاشــت‪ .‬عــاوه برایــن‪ ،‬توســعۀ اقتصــادی کــره به‌طــور جــدی تقریب ـ ًا بیســت ســال‬
‫بعــد از آزادی از ژاپــن و ده ســال بعــد از جنــگ وحشــتناک کــره شــروع شــد‪.‬‬
‫در دهــۀ ‪ ،۱۹۵۰‬کمک‌هــای اقتصــادی آمریــکا بیــش از ‪ ۱۰‬درصــد از تولیــد ناخالــص‬
‫ملــی کــره جنوبــی را تشــکیل مــی‌داد و اگــر کمک‌هــای نظامــی را هــم لحــاظ‬
‫کنیــم‪ ،‬بــه عــدد ‪ ۲۵‬درصــد می‌رســیم‪ ۳۸۳ .‬میلیــون دالر کمک‌هــای اقتصــادی‬
‫آمریــکا در ‪ ،۱۹۵۷‬بــا ‪ ۷۰‬درصــد درآمــد دولــت کــره جنوبــی برابــری می‌کــرد‬
‫‪ -۴‬کــره جنوبــی کمک‌هــای خارجــی عظیمــی دریافــت کــرد کــه عمــدۀ آن‌هــا از جانــب‬
‫آمریــکا بــود‪ .‬کمک‌هــای نظامــی و اقتصــادی آمریــکا از ســال ‪ ۱۹۴۵‬تــا ‪ ۱۹۷۶‬بیــش از‬
‫‪۱۲‬میلیــارد دالر بــرآورد شــده اســت‪ .‬قبــل از جنــگ کــره‪ ،‬کمک‌هــای اقتصــادی آمریــکا بــه‬
‫کــره جنوبــی ســاالنه حــدود ‪ ۶۰‬میلیــون دالر بــود‪ .‬بعــد از جنــگ‪ ،‬بــا اصــرار رئیــس جمهــور‬
‫وقــت امریــکا‪ ،‬آقــای آیزنهــاور‪ ،‬و بــه ایــن علــت کــه «پــس از آتش‌بــس تمــام نگاه‌هــا‬
‫بــه کــره جنوبــی خواهــد بــود» کمک‌هــای اقتصــادی آمریــکا بــه ‪ ۲۰۰‬میلیــون دالر در ســال‬
‫افزایــش یافــت ‪ .‬بــرای درک عظمــت کمک‌هــای آمریــکا بــه کــره جنوبــی بایــد یــادآور‬
‫شــد کــه هزینه‌هــای غیردفاعــی فــدرال آمریــکا چیــزی کمتــر از ‪ ۵‬میلیــارد دالر در ســال‬
‫‪ ۱۹۵۰‬و چیــزی حــدود ‪ ۹‬میلیــارد دالر در ســال ‪ ۱۹۵۳‬بــود‪ .‬از همــه مهم‌تــر ایــن اســت کــه‬
‫در دهــۀ ‪ ،۱۹۵۰‬کمک‌هــای اقتصــادی آمریــکا بیــش از ‪ ۱۰‬درصــد از تولیــد ناخالــص ملــی‬
‫کــره جنوبــی را تشــکیل مــی‌داد و اگــر کمک‌هــای نظامــی را هــم لحــاظ کنیــم‪ ،‬بــه عــدد ‪۲۵‬‬
‫درصــد می‌رســیم‪ ۳۸۳ .‬میلیــون دالر کمک‌هــای اقتصــادی آمریــکا در ‪ ،۱۹۵۷‬بــا ‪ ۷۰‬درصــد‬
‫درآمــد دولــت کــره جنوبــی برابــری می‌کــرد ( وو‪.)۴۶ ،۱۹۹۱ ،‬‬
‫اثــرات اقتصــادی مداخلــۀ آمریــکا در کــره احتمــاالً بیشــتر از آن چیزیســت کــه اعــداد نشــان‬
‫‌می‌دهنــد‪ .‬بــه عنــوان مثــال‪ ،‬در ســال ‪ ۱۹۵۶‬ایــاالت متحــده عــاوه بــر حــدود ‪ ۳۰۰‬میلیــون‬
‫دالر کمک‌هــای اقتصــادی‪ ،‬بیــش از ‪ ۴۰۰‬میلیــون دالر کمک‌هــای نظامــی نیــز بــه کــره‬
‫جنوبــی اعطــا کــرد‪ .‬بــه غیــر از ایــن‪ ،‬در همــان ســال آمریــکا ‪ ۳۰۰‬میلیــون دالر دیگــر هــم‬
‫خــرج کــرد تــا هزینــۀ ســربازان و نیروهــای آمریکایــی مســتقر در کــره پوشــش داده شــود‪،‬‬
‫کــه حتم ـ ًا بخشــی از ایــن هزینه‌هــا صــرف خریــد کاالهــا و خدمــات محلــی شــده اســت‪.‬‬
‫اســتعمار ژاپــن‪ ،‬کــره‌ای هــا را فقــرزده کــرد و جنــگ کــره کــه در آن نــوزده ملیــت بیــش‬
‫از ســه ســال جنگیدنــد‪ ،‬کره‌ای‌هــا را بــه فقــر و ویرانــی کامــل کشــاند امــا کمک‌هــای‬
‫عظیــم ایــاالت متحــده در کنــار کمک‌هــای دیگــران‪ ،‬بــه کــره جنوبی‌هــا کمــک کــرد تــا‬
‫دوام بیاورنــد و [کشــور خــود را] از نــو بســازند‪ .‬هجــوم بیــش از دو میلیــون پناهجــو از کــره‬
‫‌شــمالی بــه کــره جنوبــی بــر مشــکالت اقتصــادی افــزود؛ آن هــم در زمانــی کــه بیســت میلیون‬
‫نفــر در کــره جنوبــی‪ ،‬در آســتانۀ گرســنگی بودنــد‪ .‬علی‌رغــم کمک‌هــای گســترده آمریــکا‪،‬‬
‫امیــدی بــه توســعۀ کــره نبــود‪ .‬دولــت ســینگمن ری به‌خاطــر اینکــه کــره جنوبــی پایــگاه‬
‫آمریــکا در زمــان جنــگ ســرد بــود‪ ،‬هزینــۀ زیــادی را متحمــل شــد‪ .‬همچنیــن از تجــارت بــا‬
‫ژاپــن بــه اســم ضداســتعمار یــا به‌خاطــر انجــام توصیه‌هــای کارشناســان آمریکایــی بــرای‬
‫تثبیــت اقتصــادی و مصلحــت سیاســی خــودداری کــرد‪ .‬آقــای ری از جریــان کمک‌هــای‬
‫آمریــکا درجهــت پیشــرفت اهــداف سیاســی خــود اســتفاده کــرد کــه در نتیج ـه‌‪ ،‬بــه فســاد‬
‫گســترده انجامیــد‪ .‬تــا اواســط دهــۀ ‪ ،۱۹۶۰‬دربــارة کــره جنوبــی می‌گفتنــد کــه ایــن کشــور‬
‫« یــک گــودال بی‌انتهاســت» ‪ « ،‬تحــت کنتــرل دائمــی ایــاالت متحــده » یــا اینکــه کمک‌هــای‬
‫بــزرگ‪ ،‬کــره جنوبــی را دچــار « ذهنیــت رفــاه » کرده اســت‪.‬‬
‫دولت فعال‬
‫ایــن مطلــب کــه سیاسـت‌های دولــت کــره جنوبــی در رشــد ســریع اقتصــادی طــی ســه دهــۀ‬
‫گذشــته‪ ،‬نقــش مهمــی داشــتند‪ ،‬می‌توانــد رشــد اقتصــادی ســریع کــره جنوبــی را بهتــر توضیــح‬
‫دهــد‪ .‬بعــد از آنکــه آقــای پــارک کودتــای نظامــی ‪ ۱۹۶۱‬را رهبــری کــرد‪ ،‬دولــت «جمهــوری‬
‫ســوم کــره» [جمهــوری ســوم کــره جنوبــی از دســامبر ‪ ۱۹۶۳‬تــا نوامبــر ‪ ۱۹۷۲‬دولــت رســمی‬
‫کــره جنوبــی بــود] آغــاز بـه‌کار کــرد‪ .‬شــروع ســریع رشــد اقتصــادی نیــز بــا تغییــر اساســی‬
‫سیاس ـت‌های دولــت از حــدود ســال ‪ ۱۹۶۳‬هم‌زمــان شــد‪ .‬جمهوری‌هــای قبلــی بــا توزیــع‬
‫کمک‌هــای خارجــی ســعی داشــتند صنایعــی را توســعه دهنــد کــه می‌توانســتند کاالهــای‬
‫وارداتــی را تولیــد کننــد و جایگزیــن واردات شــوند؛ امــا جمهــوری ســوم از نقــش خــود بــه‬
‫عنــوان یــک نظــام [پیگیــر] توســعۀ اقتصــادی آگاه بــود‪ .‬رئیــس جمهــور‪ ،‬آقــای پــارک‪ ،‬که در‬
‫‪91‬‬
‫نقــض حقــوق بشــر و تعویــق آزادی سیاســی هیچگونــه تعلــل نکــرد‪ ،‬تمــام قــوای سیاســی‌اش‬

‫را بــرای توســعۀ اقتصــادی صــرف کــرد‪« .‬ســاختن کشــور از طریــق صــادرات»‌‪ « ،‬کاهــش‬
‫فقــر از راه توســعة اقتصــادی» و « آزادی سیاســی تجملــی اســت کــه گرســنگی بــه ســختی‬
‫می‌توانــد آن را تأمیــن کنــد » و مــواردی از ایــن دســت‪ ،‬شــعارهای پــارک بــود‪ .‬او بــرای‬
‫اصــاح نگــرش مــردم کارزارهــای ایدئولوژیــک بــه‌راه انداخــت و اراذل و اوبــاش را بــه‬
‫اردوگاه‌هــای کار فرســتاد‪ .‬او بانک‌هــا را ملــی کــرد‪ ،‬سیاسـت‌مداران و تجــار را تحــت فشــار‬
‫قــرار داد و کســانی کــه مطابــق میــل او عمــل نمی‌کردنــد را از میــان می‌بــرد‪ .‬او گروهــی از‬
‫تکنوکرات‌هــا را جمــع کــرد تــا بــرای توســعۀ اقتصــادی برنامه‌ریــزی کننــد و شــخص ًا در‬
‫نشســت‌های ماهانــه‌ای کــه در آن بوروکرات‌هــا و تجــار دربــارة سیاســت‌های صــادرات‬
‫بحــث می‌کردنــد‪ ،‬شــرکت می‌کــرد‪ .‬پــارک بــه کســانی کــه موفــق می‌شــدند بیــش از‬
‫مقــدار تعیین‌‌شــده توســط دولــت صــادرات انجــام دهنــد‪ ،‬جایــزه مــی‌داد‪ .‬مشــوق صــادرات‬
‫فقــط تحســین رئیس‌جمهــور نبــود بلکــه وام‌هــای بــا بهــرۀ پاییــن و اعطــای مجــوز واردات‬
‫کاال بــه بازارهایــی کــه کام ـ ًا محافظــت شــده بودنــد نیــز جــزء بســتۀ تشــویقی صــادرات‬
‫بودنــد‪ .‬تــا ســال ‪ ،۱۹۷۹‬کــه رئیس‌جمهــور پــارک تــرور شــد‪ ،‬نــرخ رشــد کــره جنوبــی‬
‫بــرای بیــش از ‪ ۱۵‬ســال‪ ،‬به‌طــور میانگیــن‪ ،‬حــدود ‪ ۱۰‬درصــد بــود و بــه نظــر می‌رســید‬
‫کــه ایــن کشــور در راه صنعتــی شــدن اســت‪ .‬بــه نظــر می‌آمــد کــه بــه لطــف سیاس ـت‌های‬
‫رئیس‌جمهــور پــارک‪ ،‬کــره جنوبــی از ســال ‪ ،۱۹۶۰‬زمانــی کــه کارشناســان معتقــد بودنــد‬
‫کــه ایــن کشــور یــک «اقتصــاد ناامیدکننــده» اســت‪ ،‬به‌طــور اساســی تغییــر کــرده اســت و‬
‫بــه اقتصــادی تبدیــل شــده کــه رشــد اقتصــادی ســریعش‪ ،‬بــرای همــه عــادی شــده اســت‪ .‬بــا‬
‫شــنیدن چنــد حکایــت رایــج‪ ،‬پرونــدۀ میــزان کارآمــدی سیاس ـت‌های صنعتــی کــره جنوبــی‬
‫بســته می‌شــود‪ .‬بــه عنــوان مثــال‪ ،‬کــره جنوبــی در حــال حاضــر یکــی از به‌صرفه‌تریــن‬
‫تولیدکننــدگان فــوالد اســت‪ .‬زمانــی کــه دولــت کــره جنوبــی در اواخــر دهــۀ ‪ ۱۹۶۰‬تصمیــم‬
‫بــه ســاخت کارخانــۀ فــوالد یکپارچــه گرفــت‪ ،‬گــروه مطالعاتــی بانــک جهانــی دولــت را‬
‫مطلــع کردنــد کــه بــا توجــه بــه کمبــود ســنگ آهــن‪ ،‬زغال‌ســنگ کک‌شــو و مهارت‌هــای‬
‫فوالدســازی در کــره جنوبــی و شــرایط بــازار داخلــی و کمبــود ســرمایه‪ ،‬انجــام چنین پــروژه‌ای‬
‫امکان‌پذیــر نیســت ‪ .‬دولــت خــاف توصیه‌هــای مشــاوران عمــل کــرد و بــرای ســاخت‬
‫کارخانــۀ آهــن و فــوالد پوهانــگ ( پوســکو) در ســال ‪ ،۱۹۶۸‬حــدود چهــار میلیــارد دالر‬
‫ســرمایه‌گذاری کــرد و یــک ژنــرال بازنشســته را بــرای ریاســت آن منصــوب کــرد‪ .‬بســیاری‬
‫گمــان داشــتند کــه پوســکو‪ ،‬یــک پــروژۀ فیــل ســفید‪ 1‬دیگری‌ســت کــه در کشــورهای کمتــر‬
‫‪ - ‌1‬بــه پروژه‌هایــی کــه صرفــه اقتصــادی ندارنــد و هزینــه نگهــداری آن‌هــا بیــش‌از مقــدار خلــق ارزش‬
‫آن‌هاســت‪ ،‬فیــل ســفید می‌گوینــد‬
‫توســعه یافتــه پیــدا می‌شــود‪ .‬هرچنــد بــه فاصلــۀ پنــج ســال‪ ،‬پوســکو بــه تولیــد ســالیانۀ یــک‬
‫میلیــون تنــی رســید و پــس از چندیــن توســعه‪ ،‬ایــن کارخانــه در ســال ‪ ،۱۹۸۳‬بــه ظرفیــت‬
‫تولیــد بیــش از ‪ ۹‬میلیــون تــن فــوالد خــام رســید و فــوالد مــورد نیــاز صنایــع درحــال رشــد‬
‫آن زمــان‪ ،‬یعنــی کشتی‌ســازی‪ ،‬خودروســازی و ســاختمانی را تأمیــن می‌کــرد‪ .‬پوســکو در‬
‫ســال ‪ ۱۹۸۶‬بــا کارخانــۀ اســتیل آمریــکا وارد یــک ســرمایه‌گذاری مشــترک شــد تــا ایــن‬
‫کارخانــۀ آمریکایــی واقــع در کالیفرنیــا را نوســازی کنــد‪ .‬طراحــی اولیــه‪ ،‬نصــف ســرمایه و‬
‫مهارت‌آمــوزی مدیــران و کارگــران آمریکایــی در زمینــۀ عملیــات و نگهــداری را پوســکو‬
‫فراهــم کــرد‪ .‬مثــال دیگــری را درنظــر بگیریــد‪ .‬در ســال ‪ ،۱۹۹۱‬تولیدکننــدگان کــره جنوبــی‬
‫بیــش از ‪ ۱۳‬درصــد از ســهم بــازار جهانــی حافظه‌هــای دسترســی تصادفــی پویــا (‪)DRAM‬‬
‫را دراختیــار داشــتند ‪ .‬دولــت در ســال ‪ ،۱۹۷۶‬یــک موسســۀ تحقیقاتــی بــرای توســعۀ صنعــت‬
‫مــواد نیمه‌هــادی تأســیس کــرد و پــس از آن‪ ،‬صنعــت مــواد نیمه‌هــادی شــکل گرفــت؛ از‬
‫ســال ‪ ،۱۹۸۲‬بســته‌های تشــویقی و حمایتــی بــرای ســرمایه‌گذاری در ایــن صنعــت نیــز ارائــه‬
‫شــدند‪ .‬سامســونگ‪ ،‬تولیــد کننــده پیشــرو نیمه‌هــادی در کــره جنوبــی‪ ،‬نمونه‌هــای مهندســی‬
‫‪ ۴‬مــگ ‪ DRAM‬را تنهــا شــش مــاه بعــد از توشــیبا‪ ،‬رهبــر جهــان‪ ،‬معرفــی کــرد و در اواخــر‬
‫ســال ‪ ،۱۹۸۹‬صــادرات فلــه‌‌ای آن را آغــاز کــرد ‪ .‬روایت‌هایــی از ایــن دســت بــه طــرز‬
‫قانع‌کننــده‌ای نشــان می‌دهنــد کــه سیاس ـت‌های صنعتــی‌‪ ،‬اگــر بــه خوبــی طراحــی و اجــرا‬
‫شــوند‪ ،‬می‌تواننــد موجــب شــگفتی در توســعۀ اقتصــادی شــوند؛ رئیــس جمهــور فقیــد‪ ،‬آقــای‬
‫پــارک‪ ،‬کــه نقــش خــود در تاریــخ کــره را شــبیه نقــش امپراطــور میجــی ژاپــن می‌دیــد‪،‬‬
‫حتمــا بــا ایــن گــزارۀ آخــر موافــق می‌بــود‪.‬‬
‫طرح بازارمحور‬
‫بــا ایــن وجــود‪ ،‬چنیــن اســتدالل‌‌هایی موفقیــت دولــت در مدیریــت رشــد اقتصــادی را اثبــات‬
‫نمی‌‌کنــد‪ .‬چراکــه در یــک ســر طیــف اقتصادهــای ورشکســته‌‌ای را داریــم کــه بــا وجــود‬
‫سیاســت‌‌های صنعتــی بــه منظــور تحریــک رشــد اقتصــادی‪ ،‬موفــق نبوده‌‌انــد‪ .‬در طــرف‬
‫دیگــر‪ ،‬اقتصادهایــی همچــون هنگ‌‌کنــگ را مشــاهده می‌‌کنیــم کــه بــدون تحریــک دولتــی‬
‫چندانــی‪ ،‬رشــد ســریعی را تجربــه کرده‌‌انــد‪ .‬اینکــه بگوییــم سیاسـت‌‌های دولــت کــره موفــق‬
‫بوده‌‌انــد چــون اقتصــادش رشــد ســریعی داشــته اســت‪ ،‬بــدون اینکــه نشــان دهیــم چگونــه‪،‬‬
‫یــک مغالطــه و اســتدالل دوری باطــل اســت‪ .‬مضــاف بــر ایــن‪ ،‬حتــی اگــر اثبــات شــود کــه‬
‫سیاس ـت‌‌های دولتــی می‌‌تواننــد تحــت شــرایط کلــی و معینــی بــه رشــد اقتصــادی کمــک‬
‫کننــد‪ ،‬بازهــم نمی‌‌تــوان لزوم ـ ًا فــرض کــرد کــه دولــت اراده یــا تــوان اتخــاذ سیاس ـت‌‌های‬
‫الزم را دارد‪ ،‬بــه عبارتــی دولت‌‌هــا معمــوالً مجبــور می‌‌شــوند تــن بــه سیاسـت‌‌های بازارمحــور‬
‫‪93‬‬
‫بدهنــد‪ ،‬چراکــه در غیــر این‌صــورت به‌‌طــور کامــل ورشکســت خواهنــد شــد و یــا بایــد‬

‫در برابــر خواســت مــردم و حقــوق طبیعــی آن‌ها بایســتند‪ .‬بــه همیــن دلیــل اگــر طرفــداران‬
‫سیاس ـت‌‌های صنعتــی قصــد دارنــد نظــر ســایر افــراد را جلــب کننــد‪ ،‬بایــد نشــان دهنــد‪:‬‬
‫‪ -1‬چگونــه سیاس ـت‌‌های دولتــی به‌‌تنهایــی بــه صنعتــی شــدن کشــور کمــک کــرده اســت‪،‬‬
‫‪ -2‬چگونــه دولــت از نفــوذ رانت‌‌جویــان و گروه‌‌هــای دارای منافــع خــاص مصــون می‌‌مانــد‪،‬‬
‫‪ -3‬و در نهایــت نشــان دهنــد کــه هیــچ عاملــی بــه انــدازه سیاســت‌‌های دولتــی بــا رشــد‬
‫اقتصــادی همبســتگی نداشــته اســت‪ .‬در ایــن بخــش‪ ،‬بــه اولیــن و آخریــن مســئله می‌‌پــردازم‬
‫و توضیــح مســئلۀ دوم را بــه بخــش بعــد موکــول می‌‌کنــم‪.‬‬
‫اینکــه بگوییــم سیاســت‌‌های دولــت کــره موفــق بوده‌‌انــد چــون اقتصــادش رشــد‬
‫ســریعی داشــته اســت‪ ،‬بــدون اینکــه نشــان دهیــم چگونــه‪ ،‬یــک مغالطــه و اســتدالل‬
‫دوری باطــل اســت‪ .‬مضــاف بــر ایــن‪ ،‬حتــی اگــر اثبــات شــود کــه سیاس ـت‌‌های‬
‫دولتــی می‌‌تواننــد تحــت شــرایط کلــی و معینــی بــه رشــد اقتصــادی کمــک کننــد‪،‬‬
‫بازهــم نمی‌‌تــوان لزومـ ًا فــرض کــرد کــه دولــت اراده یــا تــوان اتخــاذ سیاسـت‌‌های‬
‫الزم را دارد‪.‬‬
‫بــرای نشــان دادن اینکــه چگونــه سیاس ـت‌‌های دولتــی بــه توســعة اقتصــاد کمــک می‌‌کننــد‪،‬‬
‫بو‌‌کارهای خصوصــی نمی‌‌تواننــد‬ ‫ابتــدا بایــد شــرایطی را تصریــح کــرد کــه در آن کســ ‌‌‬
‫(بــ ‌‌ه تنهایــی یــا مشــترک ًا) از فرصت‌‌هــا و منابــع بالقــوه نهایــت اســتفاده و بهره‌‌بــرداری را‬
‫داشــته باشــند‪ .‬بــا نظــر بــه اقتصــاد ارتودکــس‪ ،‬تحــت ســه شــرایط دخالــت دولــت در اقتصــاد‬
‫اصــوالً موجــه اســت‪ :‬مســئلۀ کاالهــای عمومــی‪ ،‬شکســت بــازار بــه دلیــل اثــرات جانبــی و‬
‫افزایــش بــازده نســبت بــه مقیــاس‪ .‬افــرادی کــه سیاسـت‌‌های صنعتــی در کــرۀ جنوبــی را بــه‬
‫عنــوان موتــور محرکــۀ توســعه اقصــادی می‌‌داننــد‪ ،‬بیشــتر بــر روی دو مــورد اخیــر تأکیــد‬
‫دارنــد (وســتفال‪ .)1990 ،‬بــه عنــوان مثــال‪ ،‬اغلــب مشــاهده می‌‌شــود کــه حمایــت از بازارهای‬
‫داخلــی‪ ،‬در کناریارانه‌هــای صادراتــی‪ ،‬باعــث می‌‌شــود کــه صنایــع نوپــا در مقیاســی بــه‬
‫حــد کافــی بزرگــی‪ ،‬عمــل کننــد؛ اتفاقــی کــه اگــر مداخــات دولتــی در حمایــت از صنایــع‬
‫داخلــی صــورت نمی‌‌گرفــت‪ ،‬هرگــز رخ نمـی‌‌داد‪ .‬بــه همیــن منظــور اغلــب بــه صنایــع موفقــی‬
‫همچــون کشتی‌‌ســازی‪ ،‬خودروســازی‪ ،‬فــوالد و صنایــع نیمه‌‌هــادی کــره‌‌ای اشــاره می‌‌شــود‪.‬‬
‫به‌واســطۀ مداخلــه در مســئلۀ اثــرات جانبــی‪ ،‬مشــاهده می‌‌شــود کــه سیاســت‌های دولــت‬
‫کــره جنوبــی‪ ،‬بــه بنگاه‌‌هــای کــره‌‌ای کمــک کــرد کــه تکنولوژی‌‌هایــی را کســب کننــد‬
‫کــه خــود آن‌ها بــه دلیــل عــدم تمایــل بنگاه‌‌هــای چندملیتــی بــه انتقــال تکنولوژی‌‌هــای‬
‫مهــم و رقابــت شــدید بیــن بنگاه‌‌هــای محلــی‪ ،‬قــادر بــه کســب آن نبودنــد‪ .‬بــه همیــن ترتیــب‬
‫مشــاهده می‌‌شــود کــه دولــت می‌‌توانــد بــر اثــرات جانبــی ناشــی از ناتوانــی وام‌‌دهنده‌‌هــای‬
‫خارجــی در ارزیابــی اعتبــار بنگاه‌‌هــای داخلــی (بــه ســبب عــدم دسترســی بــه اطالعــات‬
‫کافــی) غلبــه کند(کــراس‪ .)1991 ،‬یــا در عــوض‪ ،‬برخــی بــه تــز «اقتصــاد عقب‌‌ماندگــی»‬
‫الکســاندر گرشــنکرون معتقــد هســتند‪ ،‬کــه بــا توجــه بــه کمبــود نســبی نیــروی کار ماهــر‬
‫در کشــورهای کمتــر توســعةافته واردکنندگانــی کــه دیرتــر دســت بــه کار شــده‌‌اند‪ ،‬بایــد‬
‫به‌‌منظــور صرفه‌‌‌‌جویــی در نیــروی انســانی ماهــر بــه پروژه‌‌هــای ســرمایه‌‌بر اکتفــا کننــد‪.‬‬
‫ایــن رونــد بیشــتر و بیشــتر نمایــان می‌‌شــود‪ .‬بنابرایــن از آن‌جایــی کــه تنهــا دولــت می‌‌توانــد‬
‫چنیــن حجــم عظیمــی از منابــع را بســیج کنــد‪ ،‬لزومـ ًا به‌‌طــور فزاینــده‌‌ای نیــز درگیــر توســعۀ‬
‫اقتصــادی خواهــد شــد (آمســدن‪.)1989 ،‬‬
‫در حالــی کــه بــه نظــر می‌‌رســد اســتدالل‌‌های بــاال در تأییــد ایــن گــزاره هســتند کــه‬
‫سیاس ـت‌‌های دولتــی نقــش به‌‌ســزایی در فراینــد صنعتــی شــدن کــره دارنــد‪ ،‬امــا بــا بررســی‬
‫دقیــق ســایر جوانــب متوجــه می‌‌شــویم کــه همه‌‌چیــز بــه ســادگی چیــزی کــه بــه نظــر‬
‫می‌‌رســد نیســت‪ .‬اوالً‪ ،‬زمانــی کــه دولــت بــه عنــوان مجــرای اعتبــار خارجــی بــر اســاس‬
‫اثــرات جانبــی یــا اطالعــات ناقــص عمــل می‌‌کنــد‪ ،‬لزومــ ًا باعــث نمی‌‌شــود کــه اعتبــار‬
‫ارزان در اختیــار وام‌‌گیرنــدگان قــرار گیــرد‪ .‬گزارش‌‌هــا نشــان می‌‌دهــد کــه حــدود ‪10‬‬
‫درصــد از کل وام‌‌هــای خارجــی دولــت پرزیدنــت پــارک صــرف اســتفاده‌‌های غیرضــروری‬
‫(میلــی)‪ ،‬سیاســی و شــخصی شــده اســت‪ .‬مضــاف بــر ایــن‪ ،‬مشــخص شــده کــه در بســیاری‬
‫از پروژه‌‌هــای دولتــی‪ ،‬قیمت‌گــذاری کاالهــای خارجــی بســیار بیشــتر از حــد معمــول‬
‫(بیــن ‪ 20‬تــا ‪ 100‬صــد) بــوده و ایــن مابه‌‌التفــاوت بــه عنــوان حــق حســاب (رشــوه) بــه‬
‫چهره‌‌هــای کلیــدی حــزب پرداخــت می‌‌شــده اســت‪ .‬همچنیــن نمی‌‌تــوان گفــت کــه ایــن‬
‫نحــوۀ تخصیــص اعتبــار (بــه خاطــر داشــته باشــید کــه بانک‌‌هــا ملــی شــده بودنــد) روش‬
‫ایده‌‌آلــی بــرای انتخــاب برنــدگان اســت‪ .‬صاحبــان کس ـب‌‌وکارهای بــزرگ بــرای دســتیابی‬
‫بــه اعتبــارات سهمیه‌‌بندی‌‌شــدۀ دولتــی کــه نــرخ بســیار پایین‌‌تــری نســبت بــه بــازار یــا‬
‫بهتــر اســت بگوییــم بــازار ســیاه داشــتد‪ ،‬مجبــور بــه پرداخــت رشــوه بودنــد‪.‬‬
‫ثانیــ ًا‪ ،‬حتــی زمانــی کــه صنعتــی به‌‌واســطۀ سیاســت‌‌های دولــت موفــق به‌نظــر می‌رســد‪،‬‬
‫ممکــن اســت موفقیــت آن لزومـ ًا ناشــی از سیاسـت‌‌های دولــت نباشــد‪ .‬بنگاه‌‌هــای نیمه‌‌هــادی‬
‫کــرۀ جنوبــی در ســال‌‌های اخیــر عملکــرد بهتــری داشــته‌‌اند‪ ،‬امــا ایــن بــه دلیــل عواملــی اســت‬
‫کــه فراتــر از تصــور آن‌هاســت؛ حمایت‌‌گرایــی ایــاالت متحــده‪ .‬محدودیت‌‌هــای واردات‬
‫‪ DRAM‬ژاپــن از ســال ‪ 1986‬کــره جنوبــی را در بــر نگرفتــه‪ ،‬چــرا کــه ایــن کشــور در آن‬
‫زمــان جــزو تولیدکننــدگان شــاخص ایــن محصــول نبــوده اســت‪ .‬در نتیجــه‪ ،‬بنگاه‌‌هــای ژاپنــی‬
‫‪95‬‬
‫تولیدکننــده درم ‪ 4‬مگــی بــا ‪ 50‬تــا ‪ 60‬درصــد ظرفیــت بــه فعالیــت خــود ادامــه می‌‌دهنــد‪،‬‬

‫در حالــی کــه کــره‌‌ای ‌‌هــا بــا تمــام ظرفیــت و بــدون هیچگونــه محدودیتــی از جانــب ایــاالت‬
‫متحــده ایــن محصــول را تولیــد و صــادر می‌‌کننــد‪ .‬بــا ایــن وجــود‪ ،‬وسوســه حمایت‌گرایــی‬
‫ایــاالت متحــده هــر لحظــه می‌‌توانــد تغییــر کنــد [و یــک صنعــت خــاص را هــدف بگیــرد]‪.‬‬
‫ثالثـ ًا‪ ،‬ایجــاد موفقیت‌‌آمیــز صنعتــی کــه در آن صرفه‌‌هــای ناشــی از مقیــاس از اهمیــت باالیــی‬
‫برخــوردار اســت‪ ،‬لزوم ـ ًا ســودمند نیســت‪ .‬بــرای مثــال کشــور کــره جنوبــی در کمتــر از‬
‫یــک دهــه‪ ،‬پــس از آغــاز صــادرات کشــتی‪ ،‬بــه دومیــن کشــور بــزرگ کشتی‌‌ســاز مبــدل‬
‫شــد و بیــش از مجمــوع تولیــد ‪ EC‬و ‪ ،COMECON‬کشــتی تولیــد کــرد (آمســدن‪،1989 ،‬‬
‫‪ :270‬همچنیــن وو ‪ ۱۳۵-۳۸ ،1991‬را مشــاهده کنیــد)‪ .‬امــا کشتی‌ســازان کــره‌‌ای بــرای‬
‫ادامــۀ فعالیتشــان بــه کمک‌‌هــای مالــی دوره‌‌ای دولــت نیــاز دارنــد‪ .‬فلــذا داشــتن یــک صنعــت‬
‫بزرگ‌‌مقیــاس چــه مزیتــی دارد‪ ،‬جــز ایــن واقعیــت کــه آن‌ها همــواره گرایــش بــه «بیــش از‬
‫حــد بــزرگ شــدن بــرای شکســت » دارنــد؟‬
‫گزارش‌‌هــا نشــان می‌‌دهــد کــه حــدود ‪ 10‬درصــد از کل وام‌‌هــای خارجــی دولــت‬
‫پرزیدنــت پــارک صــرف اســتفاده‌‌های غیرضــروری (میلــی)‪ ،‬سیاســی و شــخصی‬
‫شــده اســت‪ .‬مضــاف بــر ایــن‪ ،‬مشــخص شــده کــه در بســیاری از پروژه‌‌هــای دولتــی‪،‬‬
‫قیمت‌‌گــذاری کاالهــای خارجــی بســیار بیشــتر از حــد معمــول (بیــن ‪ 20‬تــا ‪100‬‬
‫صــد) بــوده و ایــن مابه‌‌التفــاوت بــه عنــوان حــق حســاب (رشــوه) بــه چهره‌‌هــای‬
‫کلیــدی حــزب پرداخــت می‌‌شــده اســت‪.‬‬
‫رابعـ ًا‪ ،‬صنایعــی کــه در آن‌ها صرفه‌‌هــای ناشــی از مقیــاس و اثــرات جانبــی از اهمیــت باالیــی‬
‫برخــوردار اســت‪ ،‬نــه ضــروری هســتند و نــه کافــی؛ همــان صنایعــی کــه ممکــن اســت از‬
‫دولــت خواســته شــود تــا آن‌ها را به‌‌منظــور رســیدن بــه توســعۀ اقتصــادی حمایــت کنــد‪ .‬در‬
‫میــان کشــورهایی کــه دیرتــر [بــه باشــگاه کشــورهای توســعةافته] وارد شــده‌اند ‪ ،‬کشــورهایی‬
‫ماننــد تایــوان‪ ،‬ســنگاپور و هنگ‌‌کنــگ عملکــردی به‌‌خوبــی کــره جنوبــی داشــته‌‌اند؛ و ایــن در‬
‫حالــی اســت کــه ایــن کشــورها صنایعــی ماننــد کشتی‌‌ســازی‪ ،‬خودروســازی‪ ،‬نیمه‌‌هادی‌‌هــا‬
‫و غیــره نداشــته‌‌اند‪ .‬ایــن کشــورها ایــن کار را بیشــتر بــا محصــوالت مصرفــی همچــون اســباب‬
‫بازی‌‌هــا و لــوازم الکترونیکــی انجــام داده‌انــد‪ ،‬کــه در آن‌ها صرفه‌‌هــای ناشــی از مقیــاس‬
‫یــا اثــرات جانبــی اهمیــت کمتــری دارد‪ .‬اگــر صنعتی‌‌ســازی‪ ،‬بــدون انجــام پروژه‌‌هــای‬
‫بســیار عظیــم‪ ،‬بــرای کشــورهایی کــه دیــر وارد باشــگاه توســعةافته‌ها شــدند امکان‌‌پذیــر‬
‫باشــد (کــه بــه نظــر می‌‌رســد همین‌‌طــور اســت)‪ ،‬تــز گرشــنکرون(‪ )Gerschenkron‬راجــع‬
‫بــه اقتصــاد عقب‌‌ماندگــی و پیامدهــای آن بــرای توجیــه ضــرورت نقــش پررنــگ دولــت در‬
‫توســعۀ کشــورهای دیــر واردشــده‪ ،‬مــورد تردیــد واقــع می‌‌شــود‪ .‬تــز گرشــنکرون مبتنــی‬
‫بــر ایــن فــرض اســت کــه کشــورهایی کــه دیرتــر واردشــده‌‌اند‪ ،‬بایــد صنایعــی مشــابه بــا‬
‫صنایــع کشــورهای توســعةافته را حمایــت کــرده و توســعه دهنــد‪ .‬امــا اثبــات شــده اســت کــه‬
‫ایــن ادعــا صحیــح نیســت‪ .‬بدبینــی اقتصــادی مــدرن در مــورد خواســت و توانایــی دولــت در‬
‫تحقــق کاالهــای عمومــی‪ ،‬یعنــی شکســت برنامه‌‌ریــزی سوسیالیســتی و رانت‌‌جویــی‪ ،‬تنهــا‬
‫ایــن دیــدگاه را تقویــت می‌‌کنــد‪.‬‬
‫در نهایــت‪ ،‬توضیــح کافــی در مــورد ارتبــاط اقتصــاد و میــزان تحصیــات وجــود دارد‪.‬‬
‫یــک مطالعــۀ اخیــر توســط رابــرت بــارو نشــان می‌‌دهــد کــه بســیاری از نــرخ رشــدهای‬
‫مشاهده‌‌شــده در کشــورهای مختلــف را می‌‌تــوان بــا شــکاف بیــن ســطح واقعــی ســرانة‬
‫تولیــد ناخالــص ملــی و ســطح انتظــاری ســرانة تولیــد ناخالــص ملــی بــا لحــاظ کــردن میــزان‬
‫تحصیــات‪ ،‬توضیــح داد (بــارو‪ .)1991 ،‬بــه دیگــر ســخن‪ ،‬بســیاری از نــر ‌‌خ رشــدهای بــاال‬
‫در کشــورهای آســیای شــرقی را می‌‌تــوان بــا ســطوح درآمــد بســیار پاییــن در ســال ‪1960‬‬
‫نســبت بــه میــزان تحصیــات‪ ،‬توضیــح داد‪ .‬بــه عبارتــی‪ ،‬ایــن کشــورها رشــد بســیار ســریعی‬
‫را تجربــه کرده‌‌انــد تــا بــه میــزان درآمــد انتظــاری مطابــق بــا ســطح تحصیالتشــان دســت‬
‫پیــدا کننــد‪ .‬اگرچــه بــارو گــزارش می‌دهــد کــه نــرخ رشــد کــره جنوبــی و تایــوان کمتــر از‬
‫مقــدار واقعــی بــرآورد شــده (همــان‪ ،)418 ،‬یعنــی آن‌هــا ســریعتر از میــزان مــورد انتظــار بــر‬
‫اســاس ســطح تحصیــات رشــد کردنــد و لزومــی نــدارد آن را بــه مداخــات دولــت نســبت‬
‫دهیــم‪ .‬همچنیــن تعــداد بســیار زیــاد پناهنــدگان در هــر دو کشــور‪ ،‬کــه سطحشــان باالتــر از‬
‫میانگیــن کیفیــت منابــع اســمی ایــن کشــورها بــود‪ ،‬می‌‌توانــد گزینــه بســیار محتمل‌‌تــری‬
‫[نســبت بــه مداخــات دولتــی] باشــد‪ .‬بــه عبــارت دیگــر معیــار ســطح تحصیــات‪ ،‬کــه‬
‫نمایانگــر شــرایط خــاص کــره و تایــوان نیســت‪ ،‬ســطح ســرمایه انســانی را پایین‌تــر از‬
‫میــزان واقعــی نشــان می‌‌دهــد‪ .‬بــا ایــن توصیــف‪ ،‬اگــر ســطح تحصیــات بــرای توضیــح نــرخ‬
‫رشــدهای اخیــر در آســیای شــرقی‪ ،‬از جملــه کــره جنوبــی کافــی باشــد (کــه مــن فکــر می‌‌کنم‬
‫کافــی اســت)‪ ،‬اهمیــت و میــزان تأثیرگــذاری سیاســت صنعتی‌‌ســازی کمتــر هــم می‌‌شــود‪.‬‬
‫سازمان فراگیر‬
‫بــا ایــن حــال‪ ،‬اگــر بــه نظــر می‌‌رســید کــه دولــت کــره جنوبــی در تشــویق و تحریــک‬
‫صنعتی‌‌ســازی نســبت بــه ســایر کشــورهای کمتــر توســعةافته مؤثرتــر عمــل کــرده اســت‪ ،‬بــه‬
‫ایــن علــت بــود کــه نخبــگان حاکــم بــه عنــوان یــک «ســازمان فراگیــر » عمــل کرده‌‌انــد‪.‬‬
‫مانکــور اولســن ســازمان فراگیــر را موجــودی می‌‌دانــد کــه «بــرای مرفه‌‌تــر کــردن جامعـه‌‌ای‬
‫‪97‬‬
‫کــه در آن فعالیــت می‌‌کنــد» انگیــزه دارد؛ البتــه ایــن انگیــزه نــه نــوع دوســتی ایــن ســازمان‬

‫فراگیــر‪ ،‬کــه کســب ســودهای کالن و غیــر معمــول اســت (اولســن‪ .)53 ،1982 ،‬ایــن قضیــه‬
‫بــدان معناســت کــه رئیــس جهمــور پــارک فقیــد و متحــدان سیاسـی‌‌اش به‌‌گونـه‌‌‌‌ای اقتصــاد را‬
‫اداره کردنــد کــه گویــی مالــک یــا مدیــر شــرکت کــره هســتند‪.‬‬
‫بــرای فهــم بهتــر توصیــف مــن از حکومــت پرزیدنــت پــارک بــه عنــوان یــک ســازمان‬
‫فراگیــر‪ ،‬بایــد اوضــاع پیرامــون کودتــای نظامــی در ســال ‪ 1961‬را کــه ژنــرال پــارک را برای‬
‫نــوزده ســال آینــده بــه قــدرت رســاند‪ ،‬درک کــرد‪ .‬تنهــا یــک ســال پیــش از کودتــا‪ ،‬دولــت‬
‫پرزیدنــت ری (‪ )1948-1960‬در خیزش‌‌هــای مردمــی بــه رهبــری دانشــجویان ســرنگون‬
‫شــده بــود‪ .‬اگرچــه نارضایتــی اصلــی معلــول دزدی آرا در انتخابــات ریاســت جمهــوری بــود‪،‬‬
‫امــا ایــن قیــام انعکاس‌‌دهنــدۀ نارضایتی‌‌هــای مــردم از بدتــر شــدن وضعیــت اقتصــادی نیــز‬
‫بــود‪ .‬پرزیدنــت ری عمدت ـ ًا بــه خاطــر ضدیتــش بــا کمونیســم و اســتعمار و سرســختی‌‌اش‬
‫شــناخته می‌شــد‪ .‬در هنــگام جنــگ ســرد و جنــگ ویرانگــر در کــره‪ ،‬پرزیدنــت ری به‌واســطۀ‬
‫لفاظی‌‌هــای کمونیست‌‌ســتیزان ‌‌ه و سرســختی کــه داشــت‪ ،‬از ایــاالت متحــده مبالــغ هنگفتــی‬
‫را دریافــت کــرد‪ .‬ایــن کمک‌‌هــا بــه کــره جنوبــی کــه در نتیجــة جنــگ ویــران شــده بــود‪،‬‬
‫کمــک کــرد تــا دوام بیــاورد و دوبــاره ســاخته شــود‪.‬‬
‫امــا رئیــس جمهــور ســینگمان ری برخــاف توصیه‌هــای مشــاوران اقتصــادی آمریکایــی عمــل‬
‫کــرد؛ صنعتــی شــدن از طریــق تولیــد و جایگزینــی کاالهــای وارداتــی بــا تکیــه بــر کمک‌‌های‬
‫آمریــکا و روحیـه‌ی ضداســتعماری او سیســتمی بــرای محافظــت از بــازار‪ ،‬حــق امتیــاز واردات‬
‫و حــق انحصــار ایجــاد کــرد کــه بســتری بــرای رانــت شــد‪ .‬تغییــر جــو در واشــنگتن و نگرانی‬
‫از وضعیــت کــره کــه آن را یــک «گــودال پــول بی‌‌انتهــا » می‌‌دانســتند‪ ،‬و همچنیــن بــه دلیــل‬
‫ت ثبات‌‌بخشــی در کــره‬ ‫کســری بودجــه روبــه رشــد ایــاالت متحــده‪ ،‬ایــن کشــور بــر سیاس ـ ‌‌‬
‫پافشــاری کــرده و کمک‌‌هــای خــود را بــه ایــن کشــور کاهــش داد (وو‪.)69-72 ،1991 ،‬‬
‫همیــن مــوارد منجــر بــه یــک رکــود طوالنی‌‌مــدت در کــره جنوبــی و در نهایــت ســرنگونی‬
‫ـت ری شــد‪.‬‬‫دولـ ِ‬
‫دولــت نخســت وزیــر چانــگ کــه پــس از قیــام دانشــجویان بــه قــدرت رســید‪ ،‬اقتــدار‬
‫چندانــی نداشــت و در برابــر خواســته‌‌های متناقــض گروه‌‌هــای ذی‌‌نفــع و ایدئولوگ‌‌هــای‬
‫متعــدد‪ ،‬عاجــز مانــد‪ .‬هیــو فارلــی‪ ،‬یــک افســر عملیاتــی در کــره جنوبــی‪ ،‬در مــارس ‪1961‬‬
‫نوشــت‪« :‬جمهــوری کــره یــک جامعــة بیمــار بــا مشــکالت بومــی شــرقی ماننــد اختــاس‪،‬‬
‫فســاد و کالهبــرداری اســت» (بــه نقــل از همــان‪ .)78 ،‬در نهایــت‪ ،‬در کمتــر از یکســال‪،‬‬
‫جمهــوری دوم بــا کودتــای نظامــی ژنــرال پــارک ســرنگون شــد‪.‬‬
‫ـی رهایــی از فســاد‪ ،‬اصــاح جامعــه و رفــع‬ ‫رهبــران کودتــا سرشــار از شــور انقالبــی مدعـ ِ‬
‫مشــکالت اقتصــادی بودنــد‪ .‬بــا ایــن حــال‬

‫اقتــدار آن‌ها متزلــزل بــود؛ حــزب نظامیــان‬
‫حاکــم متشــکل از چهره‌‌هــای گمنــام‬
‫و مبهمــی بــود کــه بــرای عمــوم مــردم‬
‫ناشــناس بــه نظــر می‌رســیدند‪ .‬بــرای‬
‫مــردم کــره جنوبــی کــه قرن‌‌هــا تحــت‬
‫حاکمیــت دودمانــی (دودمــان لــی ) بودنــد‬
‫کــه هرگــز ارتــش را بــه نظــم مدنــی برتری‬
‫نمــی‌‌داد‪ ،‬قــرار گرفتــن تحــت حاکمیــت‬
‫حکومــت نظامیــان (و بدتــر اینکــه متشــکل‬
‫از افــراد گمنــام و کمتــر شناخته‌‌شــده بــود)‪،‬‬
‫اصــ ًا جذابیــت نداشــت‪ .‬سیاســت‌مداران‬
‫ایــاالت متحــده بــه ماهیــت حکومــت نظامی‬
‫مشــکوک بودنــد (حتــی برخــی مقامــات‪ ،‬از‬
‫جملــه مقامــات واشــنگتن‪ ،‬گمــان می‌‌کردنــد‬
‫کــه پــارک کمونیســت اســت)‪ .‬به‌‌طــور‬
‫خالصــه‪ ،‬بســیاری بــاور نداشــتند کــه‬
‫حکومــت نظامــی بتوانــد دوام بیــاورد‪.‬‬
‫ژنــرال پــارک بــرای تحکیــم قــدرت‬
‫سیاســی‌‌اش‪ ،‬بــا دو رویکــرد ســعی داشــت‬
‫کــه دل‌‌هــای مــردم را بــه دســت آورد و بــه‬
‫حکومتــش مشــروعیت بخشــد‪ :‬یــک کمپین‬
‫پوپولیســتی ضــد فســاد و یــک کمپیــن‬
‫توســعۀ اقتصــادی‪ .‬بنــا نبــود کــه ایــن دو‬
‫کمپیــن از هــم جــدا باشــند‪ ،‬بلکــه ســعی‬
‫آن‌ها بــر ایــن بــود کــه از افــرادی کــه‬
‫ثروت‌‌هایشــان را از راه‌هــای غیرقانونــی‬
‫کســب کرده‌‌انــد ســلب مالک ّیــت شــود‬
‫و عوایــد حاصــل آن بــرای تأمیــن مالــی‬
‫برنامه‌‌هــای توســعۀ اقتصــادی صــرف شــود‪.‬‬
‫دو مــورد از کمپین‌‌هــای ضــد فســاد شــایان‬
‫‪99‬‬
‫توجــه هســتند‪ .‬مــورد اول اصالحــات ارزی بــود کــه ادعــا می‌‌شــد پــس از آلمــان غربــی‪ ،‬در‬

‫کــره اتخــاذ شــده اســت‪ .‬هــدف ایــن رویکــرد ثبــت و مصــادره نقدینگــی کنزشــد ‌‌ه و عاطــل‬
‫بــود‪ ،‬کــه البتــه تنهــا بــه تشــدید تــو ّرم منجــر شــد‪ .‬مــورد دیگــر دســتگیری ثروتمندتریــن‬
‫مــردان کــره بــه اتهــام فســاد و خیانــت بــود‪ .‬دســتگیری سیاس ـت‌مداران فاســد یــک مــورد‬
‫بــود؛ و دســتگیری رهبــران کســب‌‌وکارها‪ ،‬خــواه فاســد باشــند یــا نباشــند‪ ،‬مــورد دیگــر‪.‬‬
‫بــا زندانــی شــدن اغلــب صاحبــان کســب‌‌وکار برجســته‪ ،‬اقصــاد روز بــه روز رو بــه زوال‬
‫می‌‌رفــت‪ .‬ژنــرال پــارک از روی اضطــرار و بــه خاطــر احســاس خطــری کــه داشــت‪ ،‬مجبــور‬
‫بو‌‌کار شــد‪ :‬در ازای معافیــت از تعقیــب کیفــری و مصــادره‬ ‫بــه معاملــه بــا صاحبــان کس ـ ‌‌‬
‫امــوال – البتــه بــه هرحــال بانک‌‌هــای تجــاری ملــی شــدند – رهبــران کس ـب‌‌وکارها بایــد‬
‫بــا تأســیس بنگاه‌‌هــای صنعتــی و اهــدای ســهام خــود بــه دولــت‪ ،‬آزادی خــود را می‌‌خریدنــد‬
‫(وو‪84 ،1991 ،‬؛ همچنیــن مراجعــه کنیــد بــه هــاگارد و همــکاران ‪.)859 ،1991‬‬
‫در نتیجــۀ ایــن تــاش اولیــه بــرای اصــاح جامعــه‪ ،‬حکومــت نظامیــان شــبکه سیاســی قدیمــی‬
‫را بــا روش‌‌هــای وحشــیانه‌‌ای ســرکوب کــرد‪ ،‬رهبــران تجــاری را علنـ ًا بی‌‌آبــرو کــرده و آن‌ها‬
‫را مجبــور بــه انجــام وظایــف میهن‌‌پرســتانه بــرای صنعتی‌‌ســازی و [افزایــش] صــادرات‬
‫کــرد‪ ،‬بــا ملــی کــردن بانکــداری بــه عنــوان یــک ســازمان فراگیــر توانســت اعتبــارات را‬
‫بــه شــدت کنتــرل کنــد‪ ،‬و بــر ســر راه توســعۀ اقتصــادی تمــام مخاطــرات بـ ِ‬
‫ـازی سیاســی را‬
‫قــرار داد‪ .‬اعضــاءی حکومــت نظامــی‪ ،‬مرتــاض یــا دارای افــکار شــدیداً عوامانــه نبودنــد‪ ،‬امــا‬
‫دریافتنــد کــه بقــای سیاســی آن‌ها و همچنیــن کســب ســودهای مــادی بــه عنــوان ســهامداران‬
‫عمــده‪ ،‬تمامـ ًا بــه عملکــرد کلــی اقتصــاد کــره جنوبــی بســتگی دارد‪.‬‬
‫سیاست‌‌های تشویق صادرات پارک‬

‫بنابرایــن در مواجهــه بــا کاهــش کمک‌‌هــای ایــاالت متحــده‪ ،‬تمایــل بــرای بــه دســت آوردن‬
‫ارز خارجــی بــه منظــور خریــد کاالهــای ســرمایه‌ای مــورد نیــاز بــرای صنعتی شــدن و ســاخت‬
‫ارتــش‪ ،‬منجــر بــه نبــردی همه‌‌جانبــه بــرای تشــویق صــادرات شــد‪ .‬حکومــت نظامیــان کــه‬
‫پــس از بازنشســتگی ژنــرال از ارتــش خیلــی زود تبدیــل بــه یــک دولــت غیرنظامــی شــد‪،‬‬
‫کشــور را بــه مثابــة یــک گــردان نظامــی کــه تحــت فرمــان یــک واحــد فرماندهــی ارتــش‬
‫اســت اداره می‌‌کــرد؛ بــا تعییــن اهــداف و بــا روش «آن تپــه را فتــح کنیــد »‪ ،‬و نگرانــی‬
‫اندکــی راجــع بــه هزینه‌‌هــا یــا «تلفــات »‪[ .‬و ایــن واحــد فرماندهــی] به‌‌طــور ناگهانــی و‬
‫خیلــی غیرمنتظــره‌‌ای اعــام می‌‌کنــد کــه «در ســال جــاری تولیــد ناخالــص ملــی ‪ 9‬درصــد‬
‫رشــد می‌‌کنــد و صــادرات بایــد دو برابــر شــود»‪ .‬کارفرمایــان و بوروکرات‌‌هــا نیــز به‌‌ســان‬
‫یــک ســرباز وفــادار‪ ،‬تــاش کردنــد کــه کشــور بــه ایــن هــدف دســت یابــد‪.‬‬
‫‪IIFOM 100‬‬
‫پرزیدنــت پــارک بــا اســتفاده از قــدرت و اختیاراتــش هم ـ ‌‌ه کار کــرد کــه محیــط مســاعدی‬
‫بــرای رســیدن بــه ایــن اهــداف ایجــاد شــود‪ .‬درحالــی کــه همچنــان بــازار کاالهــای مصرفــی‬
‫داخلــی شــدیداً حمایــت می‌‌شــد‪ ،‬صادرکننــدگان می‌‌توانســتند تمــام کاالهــای الزم بــرای‬
‫تولیــد محصــوالت صادراتــی را بــدون پرداخــت عــوارض گمرکــی وارد کننــد‪ .‬مشــوق صادراتی‬
‫بیشــتری نیــز در قالــب مجوزهــای واردات‪ ،‬امتیــاز انحصــاری در بازارهــای کاالهــای مصرفــی‬
‫داخلــی و غیــره بــه صادرکننــدگان مذکــور اعطــا می‌‌شــد‪ .‬مضــاف بــر ایــن‪ ،‬دولــت به‌‌طــور‬
‫کلــی هدفمنــد عمــل می‌‌کــرد؛ بــرای مثــال هــدف رســیدن بــه اهــداف صادراتــی تعیین‌‌شــده‬
‫و تصمیم‌‌گیــری در مــورد چگونگــی رســیدن بــه اهــداف‪ ،‬از منظــر انتخــاب صنــف کسـب‌‌وکار‪،‬‬
‫ســازماندهی تولیــد‪ ،‬پیــدا کــردن خریــداران و غیــره را بــه بخــش خصوصــی واگــذار کــرد‪.‬‬
‫رویکــرد پراگماتیــک دولــت کــره جنوبــی در محــدود کــردن خــود بــه تعییــن اهــداف‪ ،‬مجــوز‬
‫تجــارت آزاد بــه صادرکننــدگان و اعطــای یارانــه صادراتــی بــه آن‌ها‪ ،‬باعــث شــده کــه‬
‫بســیاری از افــراد رشــد ســریع کــره جنوبــی را معلــول سیاسـت‌‌های دولتــی «بــازار دوســتانه»‬
‫یــا «بــازار محــور» قلمــداد کننــد‪ .‬منظــور از سیاسـت‌‌های اقتصــادی بــازار دوســتانۀ دولــت چه‬
‫می‌‌توانــد باشــد؟ بــه نظــر می‌‌رســد بــا ســه تفســیر از ایــن گــزاره مواجــه هســتیم‪ )1( :‬میــزان‬
‫مداخلــه‪ ،‬کــه بــا درجــة تحریــف قیمــت اندازه‌‌گیــری می‌‌شــود‪ ،‬نســبت ًا کــم بــوده اســت؛‬
‫(‪ )2‬دولــت مشــوق صــادرات بــوده اســت؛ (‪ )3‬دولــت اصــراری بــه حمایــت از صنایــع یــا‬
‫پروژه‌‌هایــی کــه یــک بــار در بازارهــای جهانــی شکســت خــورده بودنــد نداشــت‪ .‬حــال اجــازه‬
‫دهیــد هــر کــدام از ایــن مــوارد را بررســی کنیــم‪.‬‬
‫‪ .1‬آنالیــز مقطعــی رامگوپــال آگارواال از ســی و یــک کشــور‪ ،‬از جملــه کــره جنوبــی‪،‬‬
‫نشــان می‌‌دهــد کــه بیــن میــزان تحریــف قیمــت و نرخ‌‌هــای رشــد بلنــد مــدت یــک‬
‫همبســتگی منفــی وجــود دارد (آگارواال‪ .)1983 ،‬اگرچــه مــورد کــره جنوبــی بــا یافته‌‌هــای‬
‫فــوق مطابقــت دارد‪ ،‬امــا نتیجه‌‌گیــری اینکــه مداخــات دولــت ایــن کشــور پاییــن بــوده‬
‫اســت‪ ،‬چنــدان منطقــی نیســت‪ .‬شــاخص تحریــف قیمــت کــه مبتنــی بــر دســته‌‌بندی‌‌های‬
‫گســترده‌‌ای اســت می‌‌توانــد گمراه‌‌کننــده باشــد‪ ،‬چــرا کــه دو نظــام تولیــد در کــره‬
‫جنوبــی برقــرار بــوده اســت‪ :‬یکــی بــرای بازارهــای داخلــی و دیگــری بــرای صــادرات‪.‬‬
‫بازارهــای داخلــی شــدیداً تحــت حمایــت دولــت بودنــد‪ .‬دولــت بــرای مختــل نکــردن‬
‫فعالیــت صنایــع صادراتــی در بازارهــای جهانــی‪ ،‬بــه بنگاه‌‌هــای صنایــع صادرات‌‌محــور‬
‫مجــوز واردات معــاف از گمرکــی را بــه منظــور وارد کــردن همــۀ مــواد اولیــه‪ ،‬کاالهــای‬
‫واســطه‌‌ای و کاالهــای ســرمایه‌‌ای اعطــا کــرده اســت‪ .‬ایــن بــدان معناســت کــه تحریــف‬
‫قیمــت در برخــی از دســته‌‌ها بســیار زیــاد و در برخــی دیگــر صفــر بــوده اســت‪ .‬میانگیــن‬
‫ایــن دو دســته‪ ،‬باعــث شــده کــه میــزان اعوجــاج و تحریــف قیمت‌‌هــا نســبت ًا انــدک بــه‬
‫‪101‬‬
‫نظــر برســد‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬ایــن نتیجه‌‌گیــری کــه سیاســت‌‌های دولــت متضمــن تحریــ ‌‌‬
‫ف‬

‫قیمتــی اندکــی بــوده و یــا حتــی بــازار دوســتانه بوده‌‌انــد‪ ،‬گمراه‌‌کننــده بــه نظــر می‌‌رســد‪.‬‬
‫‪ .2‬دولــت کــره جنوبــی از اوایــل دهــۀ ‪ ،1960‬به‌‌طــور جــدی مشــوق صــادرات بــوده‬
‫اســت‪ .‬امــا تشــویق صــادرات ابــداً معــادل بــا بــازار دوســت بــودن نیســت‪ .‬از آن‌جایــی‬
‫کــه کــره جنوبــی کار خــود را بــا حمایت‌‌هــای ســنگین آغــاز کــرد‪ ،‬البتــه بــه جــز‬
‫معافیت‌‌هــای نهاده‌هــای صنایــع صادراتــی از پرداخــت تعرفه‌‌هــا‪ ،‬صادرکننــدگان در‬
‫بازارهــای جهانــی عمـ ًا فلــج شــدند‪ .‬امــا ابزارهــای تشــویق صــادرات‪ ،‬فراتــر از معافیــت‬
‫اینگونــه نهاده‌‌هــا بــود‪ .‬در صــورت موفقیــت در دســتیابی بــه اهــداف صادراتــی‪ ،‬اغلــب‬
‫بــه صادرکننــدگان اجــازه داده می‌‌شــد کــه کاالهایــی مضــاف بــر نیازهــای تولیــدی خــود‬
‫وارد کننــد و آن‌ها بــا قیمــت بــاال در بازارهــای داخلــی بــه فــروش برســانند‪ .‬عــاوه‬
‫ـق داشــتن یــک‬ ‫بــر ایــن‪ ،‬صادرکننــدگان عمــده اغلــب بــرای کســب ســود بیشــتر‪ ،‬حـ ِ‬
‫بنــگاه انحصــاری یــا شــبه‌‌انحصاری در بــازار حمایت‌‌شــدۀ داخلــی داشــتند‪ .‬همچنیــن‬
‫صادرکننــدگان در دریافــت اعتبــارات دولتــی ســهمیه‌‌بندی شــده‪ ،‬اولویــت داشــتند و در‬
‫بســیاری از مــوارد نــرخ بهــرة واقعــی کــه پرداخــت می‌‌کردنــد‪ ،‬منفــی بــود‪ .‬برخــی نیــز‬
‫بــر ایــن عقیده‌‌انــد کــه ایــن مســئله صرف ـ ًا بــه عنــوان مقابلــه بــا تحریف‌‌هــای ناشــی از‬
‫تعرفه‌‌هــای ســایر کاالهــا تعبیــر می‌‌شــود کــه دســتمزدها و ســایر هزینه‌‌هــای تجــارت‬
‫کــردن را باالتــر از چیــزی کــه االن هســت‪ ،‬نگــه می‌‌داشــتند (الل‪ .)۲۱۳-۲۱۴ ،1988 ،‬اما‬
‫چــه کســی می‌‌توانــد ادعــا کنــد کــه ایــن اقدامــات فرضـ ًا متقابــل‪ ،‬دقیقـ ًا درســت بــوده‪،‬‬
‫یــا اینکــه بیــش از حــد شــدید بوده‌‌انــد؟ صحبــت از سیاســت‌‌های تشــویق صــادرات‬
‫بــه عنــوان سیاسـت‌‌های بــازار دوســتانه‪ ،‬تنهــا تحریــف ایــن اصطــاح و نادیــده گرفتــن‬
‫واقعیــات اســت‪.‬‬
‫‪ .3‬سیاســت‌‌های دولــت کــره جنوبــی را تنهــا درصورتــی می‌تــوان بازاردوســتانه‬
‫توصیــف کردکــه صرف‌نظــر از نحــوۀ راه‌‌انــدازی یــک بنــگاه – بــا دریافــت یارانه‌‌هــا‪،‬‬
‫دریافــت وام‌‌هــای کم‌‌بهــره‪ ،‬داشــتن حــق انحصــار در بازارهــای داخلــی و غیــره – اگــر در‬
‫ارزیابی‌‌هــا مشــخص می‌شــد کــه میــزان ســوددهی شــرکت پــس از یــک دورۀ حمایتــی‬
‫ناکافــی بــوده اســت‪ ،‬بــه آن شــرکت اجــازه داده می‌‌شــد کــه بــا نگهــداری اعتبــارات‬
‫ممتــاز [کــه از قبــل بــه آن داده شــده اســت] اعــام ورشکســتگی کنــد‪ .‬بــه ایــن معنــا‬
‫کــه دولــت شــرکت‌‌های تجــاری را کــه تشــویق می‌‌کــرد‪ ،‬به‌‌طــور منظــم آن‌هــا را‬
‫در معــرض آزمون‌‌هــای بــازاری قــرار م ـی‌‌داد (البتــه اســتثناءئاتی نیــز وجــود داشــت)‪.‬‬
‫در بخــش قبــل بیــان کــردم کــه ایــن گرایــش توســط نخبــگان حاکــم‪ ،‬تحــت عنــوان‬
‫ســازمان‌‌های فراگیــر ایجــاد می‌‌شــود‪.‬‬
‫‪IIFOM 102‬‬
‫بــه نوعــی کــره جنوبــی توانســت رشــد کنــد‪ ،‬چراکــه حاکمــان قــادر بودنــد صــرف‬
‫نظــر از خواســته‌‌های بســیاری بــرای کســب منافــع خــاص‪ ،‬آنچــه را کــه بــه عنــوان‬
‫هــدف ملــی تعریــف کــرده بودنــد پیگیــری کننــد و در ایــن راه مــردم را بــا ترکیبــی از‬
‫مشــوق‌‌ها‪ ،‬توصیه‌‌هــا و ســرکوب‌‌های وحشــیانه بســیج کننــد‪ .‬ایــن امــر بــه ایــن دلیــل‬
‫امکان‌پذیــر بــود کــه یــک گــروه پیچیــده و کمترشناخته‌‌شــده توانســت‪ ،‬بــدون ارتبــاط‬
‫بــا گروه‌‌هــای ذی‌‌نفــع ســابق‪ ،‬شــبکه قدیمــی [سیاس ـت‌مداران] گذشــته را قلــع و قمــع‬
‫کــرده و آشــکارا تمــام مقامــات آن را در کمپین‌‌هــای پوپولیســتی ضدفســاد بــی آبــرو‬
‫کنــد و بــا اینکــه هنــوز هــم فاقــد مشــروعیت بــود‪ ،‬بــرای دســتیابی بــه رشــد اقتصــادی‬
‫تمــام داشــته‌‌های سیاسـی‌‌اش را قمــار کــرد؛ در واقــع بقــای حکومــت نظامیــان بــه رشــد‬
‫اقتصــادی بســتگی داشــت‪.‬‬
‫دیگر عوامل مؤثر بر رشد‬

‫بــا ایــن وجــود‪ ،‬ایــن ایــده کــه اقتصــاد تحــت حکومــت گروهــی اقتدارگــرا کــه ســازمانی‬
‫فراگیــر را بــرای پیگیــری منافــع کلــی رهبــری می‌‌کننــد‪ ،‬می‌‌توانــد بــه ســرعت رشــد کــرده‬
‫و جــای خــود را در اذهــان مــردم بــاز کنــد‪ ،‬امــا اگــر بــه ایــن واقعیــت کــه دولــت اطالعــات‬
‫کافــی بــرای برنامه‌‌ریــزی و هدایــت یــک اقتصــاد آزاد را نــدارد توجــه شــود‪ ،‬احتمــاالً [ایــدۀ‬
‫حاکــم اقتدارگــرا] بــه عنــوان یــک ایــدۀ موهــوم اعتبــار خــود را از دســت بدهــد‪ .‬مــن دو‬
‫عامــل را معرفــی می‌کنــم کــه احتمــاالً ایــن مســئله (رشــد کــره جنوبــی) را توضیــح دهنــد‪:‬‬
‫‪ )1‬ســطح تکنولــوژی‪ ،‬زمــان بنــدی و مجــاورت (همســویی) بــا اقتصادهــای در حــال رشــد‪،‬‬
‫‪ )2‬و برخــی اقدامــات دولتــی ماننــد اعــزام نیــرو بــه ویتنــام‪.‬‬
‫ســطح تولیــدات صنعتــی در کــره جنوبــی بــه حــدی پاییــن بــود کــه می‌‌شــد به‌‌راحتــی‬
‫تکنولوژی‌هایــی را در قالــب پروژه‌‌هــای کلیــدی در دســت انجــام یــا کاالهــای ســرمایه‌‌ای و‬
‫یــا از طریــق ســرمایه‌‌گذاری مســتقیم خارجــی وارد کــرد کــه در کشــورهای توســعةافته بــه‬
‫علــت افزایــش هزینه‌‌هــای نیــروی کار و یــا انتشــار آلودگــی شــدید‪ ،‬کنــار گذاشــته شــده‬
‫بودنــد‪ .‬نظــر بــه شــرایط اقتصــادی وخیــم کــره جنوبــی در اوایــل دهــۀ ‪ 1960‬و دســتمزدهای‬
‫پاییــن مرتبــط بــا آن‪ ،‬بســیاری از صنایــع روبـه‌‌زوال در اغلــب کشــورهای توســعةافته بــرای‬
‫کــره مقــرون بــه صرفــه بــوده و حتــی پــس از انتقــال بــه ایــن کشــور‪ ،‬ســودآور نیــز شــدند‪.‬‬
‫کارفرمایــان و صاحبــان کسـب‌‌وکار در هنــگام انجــام «وظایــف میهن‌‌پرســتانه بــرای ســاختن‬
‫کشــور به‌‌وســیلۀ صــادرات»‪ ،‬نهاده‌‌هــای ضــروری تولیــد را وارد کردنــد‪‌.‬مــواد اولیــه‪ ،‬ماشــین‬
‫آالت‪ ،‬و حتــی تکنســین‌‌ها و مهندســان خارجــی بــرای آمــوزش شــیوه‌‌های تولیــد را وارد‬
‫کردنــد (همــۀ پرداخت‌‌هــا در ایــن مــوارد بــه صــورت اعتبــاری صــورت گرفتنــد ‌) نیــروی‬
‫‪103‬‬
‫کار محلــی را اســتخدام کــرده و محصــوالت نهایــی را بــه بازارهــای عمدتـ ًا شناخته‌‌شــدۀ غربــی‬

‫صــادر کردنــد‪ .‬علی‌‌رغــم تمــام درخواس ـت‌‌ها بــرای «ظرفیــت داخلــی» باالتــر‪ ،‬بســیاری از‬
‫فعالیت‌‌هایــی کــه تجــار و کارفرمایــان کــره جنوبــی انجــام می‌‌دادنــد در آربیتــراژ خالصــه‬
‫می‌‌شــد‪ .‬دقیقـ ًا بــه ایــن دلیــل اســت کــه تکــرار ایــن فراینــد نیــاز بــه هیــچ اســتعداد و توانایی‬
‫خاصــی نداشــته کــه امــروزه کره‌‌ای‌‌هــا نگــران تهدیــد صنایــع کاربرشــان توســط کشــورهایی‬
‫همچــون چیــن‪ ،‬اندونــزی‪ ،‬مالــزی‪ ،‬بنــگالدش‪ ،‬ســریالنکا‪ ،‬هندوســتان( و ســایر کشــورهای‬
‫دیــروارد) هســتند‪ .‬همچنیــن زمان‌‌بنــدی تالش‌‌هــای جــدی و صادقانــه بــرای دســتیابی بــه‬
‫توســعۀ اقتصــادی اهمیــت باالیــی دارد‪ .‬مــردم کــره جنوبــی در مجــاورت خــود‪ ،‬نمونه‌‌هــای‬
‫معاصــر را بــرای مطالعــه و تقلیــد داشــته‌‌اند‪ .‬مضــاف بــر ژاپــن کــه بــه لطــف رونق‌‌هــای‬
‫ایجادشــدۀ ناشــی از جنــگ ایــاالت متحــده در کــره و ویتنــام بــا ســرعت خارق‌‌العــاده‌‌ای در‬
‫حــال رشــد بــود‪ ،‬تایــوان‪ ،‬هنگ‌‌کنــگ‪ ،‬و ســنگاپور نیــز از اواســط دهــۀ ‪ 1950‬بــه بعــد‪،‬‬
‫رشــد چشــم‌‌گیری را آغــاز کردنــد‪ .‬بــا پروژه‌‌هــای فراوانــی کــه تنهــا بــرای بازارهــای‬
‫اثبات‌‌شــده اجــرا می‌‌شــدند [بازارهایــی کــه ریســکی نداشــتند و سوددهی‌‌شــان تقریبـ ًا قطعــی‬
‫بــود] ‪ ،‬و میــل کلــی دولــت کــره جنوبــی بــه ایــن واقعیــت کــه اهــداف صادراتــی بــرآورده‬
‫شــده‌‌اند (یــا حتــی فراتــر از میــزان تعییــن شــده بوده‌‌انــد)‪ ،‬و بــا در نظــر گرفتــن صاحبــان‬
‫کس ـب‌‌وکاری کــه به‌‌طــور منظــم بــه حــزب حاکــم کمــک می‌‌کردنــد‪ ،‬رشــد نکــردن کــره‬
‫جنوبــی بعیــد بــود و نــه رشــد کــردن آن‪.‬‬
‫دو مــورد از اقدامــات دولــت کــره جنوبــی در دهــۀ ‪ 1965‬شــایان توجــه ویــژه هســتند‪:‬‬
‫عادی‌‌ســازی روابــط بــا ژاپــن‪ ،‬و مشــارکت در جنــگ ویتنــام بــ ‌‌ه عنــوان متحــد آمریــکا‪.‬‬
‫عادی‌‌ســازی روابــط بــا ژاپــن‪ ،‬کــه در ســال ‪ 1965‬و بیســت ســال پــس از اســتقالل‬
‫کــره از ژاپــن بــه نتایــج رســید‪ ،‬تأثیــرات مثبتــی بــر دروازۀ تجارتــی داشــت کــه بــه ســبب‬
‫استعمارســتیزی پرزیدنــت ری بســته شــده بــود‪ .‬در نتیجــۀ ایــن تأثیــرات مثبــت‪ ،‬اجــازۀ ورود‬
‫ســرمایه‌‌گذار و کاالهــای ســرمایه‌‌ای ژاپنــی بــه کــره داده می‌‌شــد‪ .‬دریافــت ‪ 800‬میلیــون دالر‬
‫اعتبــار اضافــی از ژاپــن بــه عنــوان غرامــت‪ ،‬بــرای تأمیــن مالــی پروژه‌‌هــای توســعۀ اولیــه از‬
‫جملــه ‪ POSCO‬کــه در بــاال ذکــر شــد‪ ،‬مفیــد بــوده اســت (وو‪.)87 ،1991،‬‬
‫اعــزام نیــرو بــه ویتنــام (بیــش از ســیصد هــزار ســرباز بیــن ســال‌‌های ‪ 1965‬و ‪)1972‬‬
‫نیــز بــرای توســعۀ اقتصــادی کــره جنوبــی حیاتــی بــود‪ .‬در ازای آن‪ ،‬ایــاالت متحــده نه‌‌تنهــا‬
‫کمک‌‌هــای نظامــی بــه کــره جنوبــی را افزایــش داد و ســربازان مســتقر در ویتنــام را تجهیــز و‬
‫حقوقشــان را پرداخــت کــرد‪ ،‬بلکــه قراردادهــای غیرنظامــی فراوانــی بــه ارزش یــک میلیــارد‬
‫دالر بــه بنگاه‌‌هــای کــره جنوبــی اعطــا کــرد و مســیرهای مهــم و عمــده‌‌ای را بــرای صنایــع‬
‫نوپــا فراهــم آورد و بنگاه‌‌هــا را قــادر ســاخت تــا در [عقــد و اجــرای] قراردادهــای خارجــی‬
‫‪IIFOM 104‬‬
‫تجربــه کســب کنند‪ .‬دولــت پرزیدنــت پارک‬

‫نه‌‌تنهــا کارفرمایــان و بوروکرات‌‌هــا را بــرای‬
‫دســتیابی بــه اهــداف مرتبــط بــا صــادرات‪،‬‬
‫نــرخ رشــد تولیــد ناخالــص ملــی و غیــره‬
‫مأمــور کــرد‪ ،‬بلکــه ســعی کــرد اعتبــار کافی‬
‫فراهــم کنــد و حتــی از بازارهــا محافظــت‬
‫کنــد‪ .‬در اوج بحــران اعتبــاری ‪ ،1971‬دولــت‬
‫حتــی تمــام بدهی‌‌هــای شــرکت‌‌های بــزرگ‬
‫بــه وا ‌مد‌‌هنــدگان خصوصــی (کــره‌‌ای) را بــه‬
‫مــدت ســه ســال تعلیــق کــرد تــا بــا ایــن‬
‫کار بنگاه‌‌هــای تجــاری را از بــار ســنگین‬
‫پرداخــت بدهــی وام‌‌هــای خارجــی رهــا کنــد‬
‫(همــان‪ .)113 ،‬زمانــی کــه کــر ‌‌ه جنوبــی‬
‫در اوایــل دهــۀ ‪ 1980‬بــا بحــران اعتبــاری‬
‫شــدید دیگــری مواجــه شــد‪ ،‬پیــرو ســ ّنت‬
‫کمــک بــه کســب‌‌وکار‪ ،‬پرزیدنــت چــان‬
‫چهــار میلیــارد دالر کمــک مالــی از ژاپــن‬
‫درخواســت و دریافــت کــرد (درخواســت‬
‫او ابتــدا ‪ 10‬میلیــارد بــود) تــا بســیاری از‬
‫هزینه‌‌هــای دفــاع از شــمال شــرق در برابــر‬
‫کمونیســم را بــه دوش بکشــد (همــان‪.)187 ،‬‬
‫بــه همیــن دلیــل اســت کــه نگــرش دولــت‬
‫کــره جنوبــی بــه توســعه اقتصــادی به‌‌ســان‬
‫نگــرش بهتریــن کارآفریــن [بــه کسـب‌‌وکار‬
‫شــخصی‌‌اش] توصیــف می‌‌شــود‪ .‬اینطــور‬
‫نیســت کــه کره‌‌ای‌‌هــا از رانت‌‌جویــی‬
‫اجتنــاب کــرده باشــند‪ ،‬بلکــه گــروه حاکم آن‬
‫(کل اقتصــاد) را تحــت انحصــار خــود درآورد‬
‫و مدعــی بیشــترین ســهم از دســتاوردهای‬
‫رشــد اقتصــادی شــد‪.‬‬
‫‪105‬‬
‫بــه بهانــۀ توســعۀ اقتصــادی‪ ،‬هزینه‌‌هــای بســیاری بــر شــهروندان عــادی کــره‬
‫جنوبــی تحمیــل شــد‪ .‬فی‌‌المثــل زمانــی کــه در دهه‌‌هــای ‪ 1960‬و ‪ 1970‬تــو ّرم‬
‫ســاالنه تقریبـ ًا ‪ 20‬درصــد بــود‪ ،‬دولــت شــهروندان را مجبــور بــه خریــد اوراق قرضــۀ‬
‫بلندمدتــی می‌‌کــرد کــه خیلــی زود ارزش خــود را از دســت دادنــد و ایــن در حالــی‬
‫بــود کــه همــان زمــان بــه کارفرمایــان منتخــب [و نزدیــک بــه دولــت] وام‌‌هــای‬
‫بی‌‌بهــره یــا کم‌‌بهــره اعطــا می‌‌شــد‪.‬‬
‫هزینه‌‌های حکومت استبدادی‬

‫بــا ایــن حــال‪ ،‬تجربــۀ هیجان‌‌انگیــز نزدیــک بــه ‪ 10‬ســال رشــد ســریع و برخــی معجــزات‬
‫باورنکردنــی ماننــد ‪ POSCO‬و صنعــت کشتی‌‌ســازی‪ ،‬پرزیدنــت پــارک را نســبت بــه توانایــی‬
‫خــود بــرای هدایــت توســعۀ اقتصــادی در کــره جنوبی‪ ،‬خاطرجمــع ســاخت‪ .‬در نتیجه از اواســط‬
‫دهــۀ ‪ ،1970‬مداخــات دولــت شــدیدتر شــد و تصمیــم گرفــت «صنایــع ســنگین و شــیمیایی»‬
‫را کــه آینــده درخشــانی داشــتند توســعه دهــد‪ ،‬تــا کــره جنوبــی را بــه یــک کشــور واقع ـ ًا‬
‫صنعتی‌‌شــده مبــدل کنــد و بــه ســبب تهدید‌‌هــای کمونیس ـت‌‌های متخاصــم کــره شــمالی و‬
‫کاهــش تعهــدات ایــاالت متحــده در قبــال دفــاع از کــره جنوبــی (در زمــان دولــت کارتــر)‪،‬‬
‫بــه خودکفایــی در صنایــع تســلیحاتی دســت پیــدا کنــد‪ .‬دولــت بــرای احــداث پروژه‌‌هــای‬
‫عظیــم در صنایــع ســنگین و شــیمیایی‪ ،‬از خــارج از کشــور وام‌‌هــای ســنگینی دریافــت کــرد‬
‫کــه باعــث ایجــاد تــو ّرم و مشــکالتی در رابطــه بــا بازپرداخــت وام‌‌هــای خارجــی شــد‪ .‬و‬
‫در ادامــه مشــخص شــد کــه بســتن چنیــن حفره‌‌هــای عظیمــی غیــر ممکــن اســت‪ ،‬حتــی‬
‫بــرای دولتــی مثــل کــره جنوبــی کــه بســیار مبتکــر و خــاق اســت‪ .‬تردیدهــای زیــادی حــول‬
‫توانایــی دولــت بــرای بازپرداخــت بدهی‌‌هــای خــود بــه عنــوان چهارمیــن کشــور مقــروض‬
‫(پــس از برزیــل‪ ،‬مکزیــک و آرژانتیــن) وجــود دارد‪ .‬ســرمایه‌‌گذاران خارجــی حتــی بــه مــرور‬
‫از حضــور در کــره بــه عنــوان مقصــد ســرمایه‌‌گذاری خــودداری کردنــد‪ .‬مضــاف بــر ایــن‪ ،‬تــا‬
‫زمانــی کــه ایــن پروژه‌‌هــا در اواخــر دهــه ‪ 1970‬تکمیــل شــدند‪ ،‬بســیاری از کارخانه‌‌هــای‬
‫ساخته‌‌شــده بــه دلیــل کمبــود تقاضــا عاطــل ماندنــد و منجــر بــه بیــکاری شــدیدی شــدند‪.‬‬
‫برنامه‌هــای اقتصــادی جاه‌‌طلبانــۀ پرزیدنــت پــارک‪ ،‬کــه می‌خواســت بــه عنــوان «حامــل‬
‫مأموریــت تاریخــی بازســازی کــره» همیشــه از او یــاد شــود‪ ،‬مشــروعیت قانونــی او را بــه کل‬
‫از بیــن بردنــد کــه خــودش آن را به‌‌طــور ویــژه‌‌ای روی ســوابق موفقیــت اقتصــادی‌اش بنــا‬
‫کــرده بــود‪ .‬در ســال ‪ ،1979‬در بحبوحــه رکــود شــدید‪ ،‬شــورش‌‌های گســترده و اعتراضــات‬
‫سراســری در کــره جنوبــی‪ ،‬پرزیدنــت پــارک بــه دســت رئیــس ‪ KCIA‬تــرور شــد‪.‬‬
‫اگــر هزینه‌‌هــای حاکمیــت اقتدارگرایانــه کــه در راه دســتیابی بــه اهــداف خــود‪ ،‬آحــاد جامعــه‬
‫‪IIFOM 106‬‬
‫را بــه زور بســیج کــرده بــود نادیــده گرفتــه شــود‪ ،‬بحــث دربــارة تجربــۀ کــره به‌‌شــدت ناقــص‬
‫خواهــد بــود‪ .‬بــه بهانــۀ توســعۀ اقتصــادی‪ ،‬هزینه‌‌هــای بســیاری بــر شــهروندان عــادی کــره‬
‫جنوبــی تحمیــل شــد‪ .‬فی‌‌المثــل زمانــی کــه در دهه‌‌هــای ‪ 1960‬و ‪ 1970‬تــو ّرم ســاالنه تقریبـ ًا‬
‫‪ 20‬درصــد بــود‪ ،‬دولــت شــهروندان را مجبــور بــه خریــد اوراق قرضــۀ بلندمدتــی می‌‌کــرد‬
‫کــه خیلــی زود ارزش خــود را از دســت دادنــد و ایــن در حالــی بــود کــه همــان زمــان بــه‬
‫کارفرمایــان منتخــب [و نزدیــک بــه دولــت] وام‌‌هــای بی‌‌بهــره یــا کم‌‌بهــره اعطــا می‌‌شــد‪.‬‬
‫زمانــی کــه بنگاه‌‌هــای تجــاری بــزرگ از رکــود اقتصــادی شــکایت کردنــد‪ ،‬بــرای مثــال در‬
‫پــی بحــران نفتــی اوایــل دهــه ‪ ،1970‬دولــت مــدت زمــان بازپرداخــت وام‌‌هــای خصوصــی‬
‫(وام‌‌هــای غیررســمی از زمــان ملــی شــدن همــه بانک‌‌هــا) بــه مــدت ســه ســال تمدیــد کــرد‪.‬‬
‫در نتیجــۀ ایــن اقــدام شــهروندان عــادی‪ ،‬از کارگــران کارخانه‌‌هــا گرفتــه تــا خدمتــکاران‬
‫و ســرمایه‌‌گذاران خــرد‪ ،‬باالجبــار بــه مــدت ســه ســال بــه شــرکت‌‌های بــزرگ وام بــدون‬
‫بهــره پرداخــت کردنــد‪ .‬مضــاف بــر ایــن‪ ،‬مــردم کــره جنوبــی مجبــور بودنــد بــرای محصــوالت‬
‫نامرغوبــی کــه در بازارهــای محافظت‌‌شــدۀ کاالهــای مصرفــی تحــت ســلطه انحصــارات قهــری‬
‫و چنــد جانبــه دولتــی عرضــه می‌‌شــدند‪ ،‬قیمت‌‌هــای گزافــی پرداخــت کننــد‪ .‬در همــان‬
‫زمــان‪ ،‬اعضــاءی حــزب حاکــم بــا فــروش زمین‌‌هــای بــزرگ بــه خودشــان (بــا قیمــت تقریبـ ًا‬
‫صفــر) بــه اســم خصوصی‌‌ســازی ثــروت کالنــی جیــب زدنــد‪ ،‬چراکــه به‌‌خوبــی می‌‌دانســتند‬
‫پروژه‌‌هایــی کــه توســط دولــت برنامه‌‌ریــزی می‌‌شــود‪ ،‬ارزش ایــن امــاک را بــاال می‌‌بــرد‪.‬‬
‫طبیعت ـ ًا نمی‌‌تــوان مــردم را احمــق فــرض کــرد و از جیــب آن‌ها ثروتمنــد شــد‪ .‬مردمــی کــه‬
‫بــه ناعادالنــه بــودن ایــن شــیوة مدیریــت اقتصــادی معتــرض بودنــد‪ ،‬بــه اتهــام فتنــه و حتــی‬
‫خیانــت‪ ،‬وحشــیانه ســرکوب شــدند‪ .‬بیــش از دو دهــه پــس از گذشــت ایــن جنبه‌‌هــای‬
‫مشــکوک سیاسـت‌‌های صنعتــی‪ ،‬بســیاری از مــردان و زنانــی کــه اســتطاعت چندانــی بــرای‬
‫کســب درآمــد نداشــتند‪ ،‬چــه رســد به‌اینکــه ایــن ثــروت هنگفــت برســند‪ ،‬توانســتند ثــروت‬
‫عظیمــی بــه جیــب بزننــد‪ ،‬کــه ایــن قضیــه مــردم را عصبانــی و رنجیــده می‌‌کــرد‪.‬‬
‫نخبــگان حاکــم بــر کــره شــخص ًا تمایــل زیــادی به رشــد اقتصــاد کــره جنوبــی داشــتند‪ ،‬چراکه‬
‫آن‌ها مدعــی ســهم کالنــی از آن بودنــد‪ ،‬و بــرای رســیدن بــه ایــن هــدف هزینه‌‌هــای تعدیــل‬
‫و اشتباهاتشــان را بــه مــردم تحمیــل می‌‌کردنــد‪ .‬ایــن امــر ســبب شــک و تردیدهــای بســیاری‬
‫راجــع بــه مشــروعیت وضعیــت موجــود شــد‪ .‬بــه نظــر می‌‌رســد بســیاری از مــردم کــره‬
‫جنوبــی بــر ایــن عقیده‌‌انــد کــه اعمــال خــاف قانــون در حــال انجــام اســت و در مشــروعیت‬
‫ثــروت ثروتمنــدان‪ ،‬تردیدهــای بســیاری وجــود دارد‪ .‬بــرای مثــال در اوایــل دهــۀ ‪ 1980‬یــک‬
‫دزد سرشــناس‪ ،‬چــو داهیونــگ‪ ،‬بــا ســرقت‌‌های متمــادی از محله‌‌هــای ثروتمنــد احساســات‬
‫جامعــه را تحریــک می‌‌کــرد‪ .‬هــر زمــان کــه او بــا مکافــات از دســت پلیــس می‌‌گریخــت‪،‬‬
‫‪107‬‬
‫شــهروندان او را تشــویق کــرده و بــرای او آرزوی ســامتی می‌‌کردنــد‪ .‬هنگامــی کــه چــو‬

‫دســتگیر شــد و بســیاری از کاالهــای ســرقتی در مخفیــگاه او کشــف شــدند‪ ،‬کســی بــرای‬
‫بازپس‌‌گیــری ایــن اجنــاس مراجعــه نکــرد و همیــن باعــث تعجــب پلیــس شــد‪ .‬بعــداً معلــوم‬
‫شــد افــرادی کــه اموالشــان توســط چــو بــه ســرقت رفتــه بــود‪ ،‬از ایــن کــه اعــام کننــد کــه‬
‫کاالهــای مســروقه متعلــق بــه ایشــان اســت شرم‌‌ســار بودنــد‪ .‬بســیار بعیــد بــود کــه بتــوان‬
‫چنیــن کاالهایــی را – فی‌‌المثــل الماس‌‌هــای میلیــون دالری – به‌‌واســطۀ درآمدهــای مشــروع بــه‬
‫دســت آورد‪ .‬احســاس ناخوشــایند نامشــروع بــودن ثــروت [اقشــار باالدســتی جامعه]بزرگترین‬
‫تهدیــد بــرای توســعۀ سیســتماتیک و منظــم اقتصــاد کــره در آینــده اســت‪.‬‬
‫نتیجه‌‌گیری‬
‫چــه درس‌‌هایــی می‌‌تــوان از تجربــۀ کــره جنوبــی گرفــت؟ احتمــاالً هنــوز هــم کســانی اصــرار‬
‫داشــته باشــند کــه اگــر سیاســت‌‌های صنعتی‌‌ســازی تحــت شــرایط خاصــی و بــ ‌‌ه شــکل‬
‫دقیــق و ماهران ـه‌‌ای انجــام شــوند‪ ،‬می‌تواننــد کارســاز باشــند‪ .‬یــک غاصــب قــدرت سیاســی‬
‫در کشــوری فقیــر ممکــن اســت تجربــۀ کــره را بــا در نظــر گرفتــن ایــن مالحظــات تکــرار‬
‫کنــد‪ -1 :‬سیاســت صنعتــی را می‌‌تــوان بــه بهتریــن وجــه بــه عنــوان وســیله‌‌ای بــرای تشــویق‬
‫منافــع مشــترک‪ ،‬تعیین‌‌شــده توســط یــک ســازمان فراگیــر‪ ،‬مصــون از خواســته‌‌های گــروه‬
‫خــاص و همچنیــن مصــون از مخالفت‌‌هــای واقعــی‪ ،‬اتخــاذ کــرد؛ ‪ -2‬سیاســت صنعتــی بــه‬
‫جــای انتخــاب برنــدگان یــا تنظیم‌‌گــری و مدیریــت مســتقیم پروژه‌‌هــا‪ ،‬بایــد اهــداف جامــع‬
‫و فضایــی مناســب بــرای دســتیابی بــه آن‌ها را در برگیــرد؛ و ‪-3‬دولــت بایــد بــه صــورت‬
‫دیپلماتیــک مانــور دهــد تــا بــه بازارهایــی کــه به‌‌واســطۀ حماقت‌‌هــای دیگــران ایجــاد‬
‫شــده‌‌اند (مث ـ ًا در نتیجــة جنــگ)‪ ،‬دسترســی پیــدا کنــد‪.‬‬
‫قابــل درک اســت کــه مــورد اول شــامل حکومت‌‌هــای دیکتاتــوری می‌‌شــود‪ .‬ســومین مــورد‬
‫نیــز انســان را بــه ایــن فکــر فــرو می‌‌بــرد کــه آیــا ممکــن اســت ایــاالت متحــده دیگــری بــه‬
‫وجــود بیایــد کــه بتوانــد دو جنــگ بــزرگ در کــره و ویتنــام را از لحــاظ مالــی تأمیــن کنــد‪.‬‬
‫همچنیــن بــدون تقاضــا و نیازهــای هــر دو جنــگ‪ ،‬ژاپــن هرگــز بــه چیــزی کــه امــروز هســت‬
‫مبــدل نمی‌‌شــد‪ .‬و در صــورت رخ نــدادن جنــگ ویتنــام‪ ،‬کــره نیــز آن چیــزی نبــود کــه امــروز‬
‫‪2‬‬
‫اســت‪ .‬اگرچــه بــه نظــر می‌‌رســد کــه می‌‌تــوان برخــی از تجــارب کــره جنوبــی را بــه ‪LDC‬‬
‫هــا نیــز تعمیــم داد‪ ،‬امــا مــن بعیــد می‌‌دانــم کــه آن‌ها بتواننــد تجربــه کــره‌‌ای را تکــرار کننــد‪،‬‬
‫چراکــه مشــخصه‌‌های زیــادی وجــود دارد کــه اهمیــت باالیــی دارنــد و در عیــن حــال تنهــا‬
‫منحصــر بــه کــره هســتند‪.‬‬
‫‪-2‬کشورهای توسعه نیافته‬
‫‪IIFOM 108‬‬
‫مضــاف بــر ایــن‪ ،‬منافــع ظاهــری سیاس ـت‌‌های صنعتــی را بایــد در مقابــل مضــرات ناشــی‬
‫از آن ارزیابــی کــرد؛ چراکــه سیاســت‌‌های صنعتــی زیان‌هــای بســیاری بــه مــردم عــادی‬
‫تحمیــل کــرد و ســرطانی را بــه جــان جامعــه انداخــت کــه ممکــن اســت میثــاق اجتماعــی را‬
‫نابــود کنــد‪ .‬مــا بایــد در پیشــنهاد کــردن سیاســت صنعتــی بــه عنــوان یــک رویکــرد مطلــوب‬
‫بــرای گــذار بــه توســعۀ اقتصــادی‪ ،‬شــدیداً محتــاط باشــیم‪.‬‬
‫امــا دیگــران ممکــن اســت اظهــار کننــد کــه یــک اقتصــاد آزاد بــا مداخلــۀ کمتــر دولــت در‬
‫قالــب سیاســت صنعتــی‪ ،‬بــه دالیلــی کــه در ادامــه می‌‌آینــد [بــر مــدل کــره] ارجحیــت دارد‪.‬‬
‫پــس از ایــن همــه طــرح تشــویق صــادرات‪ ،‬تمــام برنامه‌‌هــای پنــج ســاله‪ ،‬فراهــم آوردن‬
‫بازارهــای فــروش بــرای محصــوالت صنایعــی کــه عجوالنــه ایجــاد شــده‌‌اند‪ ،‬حتــی بــا اعــزام‬
‫نزدیــک بــه نیــم میلیــون نیــرو بــه هــزاران مایــل دورتــر (کــه بســیاری از آن‌ها هرگــز‬
‫بازنگشــتند) و تمــام هزینه‌هایــی کــه بــر شــهروندان عــادی تحمیــل شــد‪ ،‬ســابقۀ توســعۀ‬
‫اقتصــادی کــره در مقایســه بــا کشــورهایی همچــون تایــوان‪ ،‬ســنگاپور و هنگ‌کنــگ‪ ،‬چیــز‬
‫خاصــی محســوب نمی‌‌شــود [و کار چنــدان شــاقی نبــوده اســت‪ ].‬ایــن کشــورها زودتــر از‬
‫کــره جنوبــی مســیر رشــد ســریع اقتصــادی را آغــاز کردنــد و همــواره ســرانة تولیــد ناخالــص‬
‫ملــی خــود را از ‪ 50‬درصــد تــا بیــش از ‪ 100‬درصــد باالتــر کــره جنوبــی حفــظ کردنــد‪ .‬از‬
‫آن‌جایــی کــه دولت‌‌هــای ایــن کشــورها نســبت دولــت کــره‪ ،‬بــه درجــات کمتــری در حــوزۀ‬
‫اقتصــاد مداخلــه کردنــد (هنگ‌‌کنــگ نزدیک‌‌تریــن کشــور بــه تجــارت آزاد اســت) و ایــن‬
‫کار را بــدون انجــام اعمــال عجیبــی (برعکــس دولــت کــره) بــه ســرانجام رســاندند‪ ،‬نمی‌‌دانیــم‬
‫کــه آیــا واقعـ ًا الزم بــود ایــن همــه هیاهــو و یاوه‌‌ســرایی در ارتبــاط بــا توســعۀ اقتصــادی کــه‬
‫شــدیداً توســط دولــت حمایــت می‌‌شــد‪ ،‬صــورت بگیــرد؟‬
‫مضــاف بــر ایــن‪ ،‬در همیــن حیــن کــه کــره شــکاف بیــن خــود و کشــورهای توســعةافته‌‌تر‬
‫و شــکاف بیــن دســتاوردهای بالفعــل و بالقــوه‌‌اش را کاهــش داده اســت‪ ،‬اســتفاده بیشــتر‬
‫از سیاســت‌‌های صالحدیــدی و میلــی بــرای دولــت دشــوارتر شــده اســت‪ .‬در هــر حــال‪،‬‬
‫دولت‌‌هــای مداخله‌‌گــر همــواره بــه جــای کمــک‪ ،‬مانعــی بــر ســر راه آنتروپرونرهایــی هســتند‬
‫کــه قصــد دارنــد از فرصت‌‌هــای کشف‌‌شــده [توســط خودشــان]‪ ،‬نهایــت اســتفاده را ببرنــد‪.‬‬
‫تحقــق تدریجــی ایــن امــر باعــث شــده اســت کــه بســیاری از مــردم کــره جنوبــی بــه دنبــال‬
‫کاهــش تســلط دولــت بــر اقتصــاد بــوده و بــه دنبــال آزادســازی آن باشــند‪ .‬کــره جنوبــی از‬
‫اوایــل دهــۀ ‪ ،1980‬در پاســخ بــه خواســته‌‌های ایــاالت متحــده بــرای آزادســازی اقتصــاد و تــا‬
‫حــدی بــا پذیــرش توصیه‌‌هــای اقتصاددان‌تکنوکرات‌‌هــای متمایــل بــه بــازار آزاد‪ ،‬بــه تدریــج‬
‫و به‌‌طــور یکنواخــت بــه ســمت آزادســازی حرکــت کــرده اســت‪.‬‬
‫‪109‬‬
‫اروپا چگونه ثروتمند شد؟‬
‫در ایــن مقالــه رالــف رایکــو‬
‫(‪ )۱۹۳۶-۲۰۱۶‬اســتاد فقیــد‬ ‫تئوری توسعه اقتصادی و معجزۀ اروپایی‬
‫تاریــخ اروپــا در کالــج ایالتــی‬ ‫رالف رایکو‬
‫بوفالــو و از اعضــای ارشــد مؤسســه‬
‫مترجم‪ :‬جعفر ساعی‌نیا‬
‫میــزس‪ ،‬بنیــاد معجــزة اروپایــی را‬
‫در نگرش‌هــا و نهادهــای مناســبی‬
‫می‌دانــد کــه بــرای رســیدن بــه‬
‫اقتصادبــازار ســده‌ها قبــل از قــرن‬
‫نوزدهــم در غــرب رایــج بــوده‬
‫‪IIFOM 110‬‬
‫در میــان نظریه‌پــردازان توســعه اقتصــادی‪ ،‬پیتــر بائــر به‌عنــوان متفکــری شناخته‌شــده کــه‬
‫بــه دانــش تاریخــی‌ عمیــق و همچنیــن تأکیــدش بــر ضــرورت مطالعــات تاریخــی در درک‬
‫پدیــدة رشــد‪ ،‬مشــهور اســت‪ .‬بائــر در بررســی آثــار دیگــر نظریه‌پــردازان‪ ،‬از عــدم توجــه‬
‫بــه بعــد زمانــی در آثارشــان شــکایت کــرده اســت‪ .‬پیش‌فــرض تاریخــی بــرای حصــول بــه‬
‫مباحــث ارزشــمند در اقتصــاد توســعه کــه پیشــرفت تاریخــی جامعــه جــز جدایی‌ناپذیــر آن‬
‫اســت‪ ،‬ضــروری اســت‪ .‬امــا بســیاری از نوشــته‌های به‌طــور گســترده تبلیغ‌شــده دربــارة‬
‫توســعه‪ ،‬به‌صــورت مؤثــری‪ ،‬هــم پیش‌فــرض تاریخــی و هــم طبیعــت فراینــد توســعه را‬
‫نادیــده گرفته‌انــد‪ .‬حتــی زمانــی کــه یــک نویســنده ظاهــراً بــه موضــوع از دیــد اقتصــادی‬
‫می‌پــردازد‪ ،‬تمرکــز بــر داده‌هــای قابــل ســنجش و نادیده‌گرفتــن عوامــل نهــادی و اجتماعــی‬
‫ِ‬
‫ـناختی اساســی منجــر بــه تقلیــل چشــم‌انداز زمانــی می‌شــود و بنابرایــن نتیجــه را‬ ‫و روانشـ‬
‫مخــدوش می‌کنــد‪.‬‬
‫ایــن یــک کج‌فهمــی اســت کــه شــرایط آغازیــن و بنیادیــن توســعه را بــه قــرون هجــده‬
‫و نــوزده میــادی در اروپــا نســبت دهیــم‪ .‬تــا آن زمــان در غــرب‪ ،‬نگرش‌هــا و نهادهــای‬
‫مناســبی بــرای رســیدن بــه اقتصــاد بــازار رایــج شــده بــود و عصــر فــن در اروپــا بســیار‬
‫فراگیرتــر از آســیای جنوبــی امــروزی بــود‪ .‬ایــن نگرش‌هــا و نهادهــا به‌صــورت تدریجــی‬
‫در بــازۀ زمانــی بیــش از هشــت قــرن در اروپــا پدیــدار شــده بودنــد‪ .‬در ریشــۀ رویکــرد مــورد‬
‫انتقــاد بائــر‪ ،‬به‌نظــر می‌رســد یــک کل‌نگــری روش‌شــناختی وجــود دارد کــه ترجیــح می‌دهــد‬
‫علی‌رغــم تأثیرگــذاری بــر جامعــه‪ ،‬تک‌تــک کنشــگران و همچنیــن نهادهــای ایجادشــده‬
‫ت در ظرفیت‌هــا و نگرش‌هــای مــردم‬ ‫توســط آنــان را نادیــده بگیــرد‪ .‬بــا ایــن حــال تفــاو ‌‬
‫ت در نهادهایشــان‪ ،‬گســترده و عمیــق اســت و تــا حــد زیــادی تفاوت‌هــا‬ ‫و همچنیــن تفــاو ‌‬
‫در عملکردهــای اقتصــادی را توضیــح می‌دهــد و همچنیــن نشــانگر تفاوت‌هــا در ســطوح و‬
‫نرخ‌هــای پیشــرفت مــادی اســت‪ .‬انتقــاد بائــر بــه هــر دو موضــوع‪ ،‬نیــاز بــه مطالعــۀ تاریــخ‬
‫اروپــا قبــل از انقــاب صنعتــی و روابــط متقابــل نهادهــای اجتماعــی‪ ،‬سیاســی و قانونــی را‬
‫پررنــگ کــرد‪ .‬ارزیابــی او بــا بدنــه دانش‌پژوهــی چشـم‌گیری مرتبــط شــده اســت کــه اخیــراً‬
‫به‌طــور دقیقــی بــر ایــن نــکات روشــن تأکیــد کــرده اســت‪.‬‬
‫معجزۀ اروپایی‬
‫در حالی‌کــه پیشــنهاد وجــود هــر گونــه تحلیــل یکپارچــه‌ای اشــتباه اســت‪ ،‬تعــدادی از‬
‫پژوهشــگران عالقمنــد بــه تاریخچــة رشــد اروپایــی‪ ،‬متمایــل بــه اجمــاع در تفســیری از عوامل‬
‫متمایــز خاصــی هســتند و آن را برجســته می‌کننــد‪ .‬بنابرایــن بــرای ســهولت امــر‪ ،‬بــه رغــم‬
‫تفاوت‌هایشــان‪ ،‬بــه عنــوان مجموعــه‌ای از اندیشــه‌ها‪ ،‬از آن‌هــا ســخن بــه میــان خواهیــم‬
‫‪111‬‬
‫آورد‪ .‬ایــن افــق دیــد شــاید بــه نهادگرایــی تعبیــر شــود و در ایــن راســتا بــه عنــوان یکــی از‬

‫شناخته‌شــده‌ترین آثــار در ایــن زمینــه‪ ،‬یعنــی رویکــرد «معجــزة اقتصــادی» بهــره خواهیــم‬
‫جســت‪.‬‬
‫پــس از ســقوط ُرم‪ ،‬هیــچ امپراطــوری جهانــی نتوانســت در اروپــا بوجــود بیایــد‪.‬‬
‫ایــن مســئله از بیشــترین اهمیــت برخــوردار بــود‪ .‬ژان بکلــر بــا تکیــه بــر نظــر‬
‫مونتســکیو اشــاره می‌کنــد کــه «هــر قــدرت سیاســی تمایــل دارد هــر چیــزی را‬
‫کــه بیــرون از دایــرة قدرتــش اســت کاهــش دهــد و موانــع عینــی قدرتمنــدی بــرای‬
‫جلوگیــری از موفقیــت آن وجــود دارنــد»‪ .‬در اروپــا‪« ،‬موانــع عینــی» قبــل از هــر چیز‬
‫توســط مقامــات سیاســی رقیــب فراهــم شــد‪ .‬اروپــا بــه جــای تجربــه هژمونــی یــک‬
‫امپراطــوری جهانــی‪ ،‬بــه موزائیکــی از پادشــاهی‌ها‪ ،‬شاه‌نشــین‌ها‪ ،‬دولت‌شــهرها‪،‬‬
‫حوزه‌هــای کلیســایی و دیگــر نهادهــای سیاســی تبدیــل شــد‪.‬‬
‫معجــزۀ مــورد بحــث شــامل یــک واقعیــت ســاده امــا مهــم اســت‪ :‬در اروپــا‌یعنی در گســترش‬
‫اروپــا‪ ،‬و باالتــر از همــه‪ ،‬آمریــک ‌ا انســان‌ها بــرای اولیــن بــار بــه رشــد اقتصــادی ســرانه‬
‫در یــک دوره زمانــی طوالنــی دســت یافتنــد‪ .‬بــه ایــن ترتیــب‪ ،‬جامعــة اروپایــی از «تلــه‬
‫مالتوســیان» گریخــت و ده‌هــا میلیــون نفــر را قــادر ســاخت کــه زنــده بماننــد و کل جمعیت از‬
‫بدبختــی ناامیدکننــده‌ای کــه در زمان‌هــای پیشــین تــودۀ بــزرگ نســل بشــر درگیــر آن بــود‪،‬‬
‫بگریــزد‪ .‬ســؤال ایــن اســت‪ :‬چــرا اروپــا؟‬
‫یکــی از پاســخ‌های احتمالــی کــه مدت‌هــا در محافــل روشــنفکری در غــرب و در میــان‬
‫مقامــات کشــورهای توســعه نیافتــه از حمایــت قدرتمنــدی برخــوردار بــوده اســت‪ ،‬بــه شــدت‬
‫تحــت تأثیــر اصــول سوسیالیســتی و حتــی مارکسیســتی قــرار گرفتــه اســت‪ .‬ایــن پاســخ بــه‬
‫دلیــل رشــد فوق‌العــادۀ اروپــا عمدتـ ًا بــه دلیــل پیشــرفت ک ‌مو‌بیــش خودجــوش علــم اســت؛‬
‫همــراه بــا «انباشــت اولیــه» ســرمایه‌ یعنــی از طریــق امپریالیســم‪ ،‬بــرده‌داری و تجــارت بــرده‪،‬‬
‫ســلب مالک ّیــت از کشــاورزان کوچــک و اســتثمار طبقــه کارگــر داخلــی‪ .‬ایــن نتیجه‌گیــری‬
‫سوسیالیســتی و مارکسیســتی واضــح بــود؛ رشــد خارق‌العــادۀ اروپــا بــه هزینــه میلیون‌هــا بــردۀ‬
‫تحــت ســتم‪ ،‬تمــام شــد و تجربــه اروپایــی بایــد بیشــتر بــه عنــوان یــک داســتان هشــداردهنده‬
‫در خدمــت تصمیــم گیرنــدگان کشــورهای توســعه‌نیافته باشــد تــا یــک نمونــه‪.‬‬
‫بــا ایــن حــال‪ ،‬نظریه‌پــردازان در مــدل جدیدتــر‪ ،‬ایــن افســانه مقــدس را رد می‌کننــد‪ .‬آن‌هــا‬
‫بــا توجــه بــه تاریــخ اقتصــاد تطبیقــی‪ ،‬بــه دنبــال سرچشــمه‌های توســعۀ اروپایــی در چیــزی‬
‫بوده‌انــد کــه اروپــا را از تمدن‌هــای بــزرگ دیگــر‪ ،‬بــه ویــژه تمدن‌هــای چیــن‪ ،‬هنــد و‬
‫‪IIFOM 112‬‬
‫اســام متمایــز می‌کنــد‪ .‬پاســخ آن‌هــا بــه ســؤال «چــرا اروپــا؟» بــه ایــن شــکل بــوده اســت‪:‬‬
‫زیــرا اروپــا از فقــدان نســبی محدودیــت سیاســی برخــوردار بــود‪ .‬همان‌طــور کــه ژان باچلــر‬
‫در اثــری پیشــگامانه بــه طــور واضــح بیــان کــرد‪« :‬اولیــن شــرط بــرای بــه حداکثــر رســاندن‬
‫بهــره‌وری اقتصــادی‪ ،‬رهایــی جامعــۀ‌مدنــی از ســلطة دولــت اســت‪ ...‬گســترش ســرمایه‌داری‬
‫منشــأ و دلیــل وجــودی خــود را مدیــون آزادی‌هــای سیاســی اســت‪».‬‬
‫منحصر به فرد بودن اروپا‬

‫جــان هیکــس رویکــردی را در اواخــر دهــه ‪1960‬برجســته کــرد و در نظریــه‌ای از تاریــخ‬
‫اقتصــادی‪« ،‬نیازهــای اصلــی» مرحلــۀ رو بــه گســترش و ســوداگرانۀ توســعۀ اقتصــادی‌ یعنــی‬
‫حفاظــت از دارایــی و اجــرای قراردادهــا را بیــان کــرد‌ و توضیــح داد‪« :‬اقتصــاد مرکانتیلیســتی‪،‬‬
‫در فــاز اول خــود‪ ،‬در پــی گریــز از اقتــدار سیاســی بــود‌ مگــر تــا آن‌جــا کــه اقتــدار سیاســی‬
‫خــود را ایجــاد کــرد‪ .‬ســپس‪ ،‬در فــاز میانــی‪ ،‬زمانــی کــه بــه طــور رســمی تحــت اقتــدار‬
‫سیاســی سـ ّنتی بازگشــت‪ ،‬آن اقتــدار آنقــدر قــوی نبــود کــه بتوانــد کنترلــش کنــد‪».‬‬
‫بــا ایــن حــال‪ ،‬گــزارش هیکــس عــاوه بــر محــدود کــردن خــود بــه تحلیــل اقتصــادی و‬
‫نادیده‌گرفتــن عمــدی عوامــل سیاســی‪ ،‬مذهبــی‪ ،‬علمــی و ســایر عوامــل‪ ،‬بیــش از حــد قیاســی‬
‫و الگــووار اســت‪ .‬تقریبـ ًا همزمــان بــا هیکــس‪ ،‬دیویــد لنــدز در حــال ترســیم پایه‌هــای اولیــة‬
‫دیــدگاه جدیدتــری بــود‪ .‬او در تــاش بــرای پاســخ بــه ایــن ســؤال کــه چــرا پیشــرفت صنعتی‬
‫ابتــدا در اروپــای غربــی رخ داد‪ ،‬دو عامــل را برجســته کــرد کــه اروپــا را از ســایر نقــاط‬
‫جهــان متمایــز می‌کنــد‪ ...‬دامنــه و اثربخشــی ســرمایه‌گذاری خصوصــی‪ ،‬یعنــی ارزش باالیــی‬
‫کــه بــرای اعمــال‌نفــوذ عقالنــی آن بــر انســان و محیــط مــادی قائــل اســت‪ .‬از نظــر لنــدز‪،‬‬
‫«نقــش ســرمایه‌گذاری خصوصــی در غــرب شــاید منحصــر بــه فــرد باشــد‪ :‬بیــش از هــر عامــل‬
‫دیگــری‪ ،‬جهانــی مــدرن را ســاخته اســت‪ ».‬امــا چــه چیــزی بــه ســرمایه‌گذاری خصوصــی‬
‫اجــازۀ شــکوفایی داد؟ لنــدز بــه شــرایطی اشــاره کــرد کــه بــرای تفســیر دیــدگاه جدیــد حیاتی‬
‫اســت‌ یعنــی تمرکززدایــی رادیــکال در اروپــا‪ :‬بــه دلیــل ایــن نقــش حیاتــی به‌عنــوان منشــأ‬
‫و ابــزار قــدرت در تقابــل بــا سیاســت‌های چندگانــه و رقیب‌تضــاد بــا امپراطوری‌هــای‬
‫ت ســرمایه‌گذاری خصوصــی در غــرب بــدون‬ ‫فراگیــر مشــرق زمیــن یــا جهــان باســتان اس ـ ‌‬
‫نســخۀ قبلــی یــا مشــابه‪ ،‬دارای نشــاط اجتماعــی و سیاســی بــود‪.‬‬
‫در چنیــن شــرایطی‪ ،‬تهاجم‌هــای مخــرب دولــت شــروع شــد‪ ،‬و شــرایط در برخــی از بخش‌هــای‬
‫اروپــا‪ ،‬ترجیــح اجتماعــی بــرای ارزش‌هــای نظامــی را مشــروط کــرد‪ .‬امــا در حالــت تعــادل‪،‬‬
‫جایــگاه مالک ّیــت خصوصــی‪ ،‬امــن و بــا گذشــت زمــان در حــال بهبــود بــود؛ ایــن مســئله در‬
‫قراردادهــای نهــادی حاکــم بــر کســب و مصــرف ثــروت آشــکار اســت‪ .‬پیــش شــرط توســعۀ‬
‫‪113‬‬
‫اقتصــادی‪ ،‬تعریــف و دفــاع از حقــوق مالک ّیــت در برابــر اقتــدار سیاســی بــود‪ .‬ایــن ابتــدا در‬

‫اروپــا رخ داد‪ .‬النــدز‪ ،‬روش اروپایــی مالیات‌گیــری منظــم (بــا نظــارت مجامــع نماینــدگان‬
‫طبقــات مالیات‌دهنــده) را بــا سیســتم «اخــاذی» رایــج در «امپراطوری‌هــای بــزرگ آســیایی‬
‫و کشــورهای مســلمان خاورمیانــه» مقایســه می‌کنــد‪ .‬جایــی کــه جریمه‌هــا و اخاذی‌هــا تنهــا‬
‫منبــع درآمــد ســریع از مــردم نبودنــد‪ ،‬بلکــه وســیله‌ای بــرای کنتــرل اجتماعــی بودنــد‌ یعنــی‬
‫وســیله‌ای بــرای مهــار ادعــای ســرمایه‌داران نوظهــور و خارجی‌هــا و کم‌کــردن چالــش آن‌هــا‬
‫بــا ســاختار قــدرت مســتقر‪.‬‬
‫پــس از ســقوط ُرم‪ ،‬هیــچ امپراطــوری جهانــی نتوانســت در اروپــا به‌وجــود بیایــد‪ .‬ایــن مســئله‬
‫از بیشــترین اهمیــت برخــوردار بــود‪ .‬ژان بکلــر بــا تکیــه بــر نظــر مونتســکیو اشــاره می‌کنــد‬
‫کــه «هــر قــدرت سیاســی تمایــل دارد هــر چیــزی را کــه بیــرون از دایــرة قدرتــش اســت‬
‫کاهــش دهــد و موانــع عینــی قدرتمنــدی بــرای جلوگیــری از موفقیــت آن وجــود دارنــد»‪.‬‬
‫در اروپــا‪« ،‬موانــع عینــی» قبــل از هــر چیــز توســط مقامــات سیاســی رقیــب فراهــم شــد‪.‬‬
‫اروپــا بــه جــای تجربــه هژمونــی یــک امپراطــوری جهانــی‪ ،‬بــه موزائیکــی از پادشــاهی‌ها‪،‬‬
‫شاه‌نشــین‌ها‪ ،‬دولت‌شــهرها‪ ،‬حوزه‌هــای کلیســایی و دیگــر نهادهــای سیاســی تبدیــل شــد‪.‬‬
‫تمرکززدایــی از قــدرت همچنیــن در ترتیبــات داخلــی سیاسـت‌های مختلــف اروپایــی مشــهود‬
‫شــد‪ .‬در ایــن وضعیــت‪ ،‬فئودالیســم ‪-‬یعنــی اشــرافیت‪ ،‬کــه ریشــه در حــق فئودالــی داشــت نــه‬
‫در خدمــات دولتــی‪ ‌-‬بــه عقیــدة تعــدادی از محققــان‪ ،‬نقــش اساســی داشــته اســت‪ .‬نهادهــای‬
‫نمایندگــی مردمــی از طریــق مبــارزه بــرای قــدرت در قلمروهــا‪ ،‬به وجــود آمدند و شــاهزادگان‬
‫اغلــب دســتان خــود را بــا منشــور حقوقــی (مثـ ًا ‪ )Magna Carta‬بســته می‌یافتنــد کــه مجبــور‬
‫می‌شــدند بــه رعایــای خــود حقوقــی را اعطــا کننــد‪ .‬در نهایــت‪ ،‬حتــی در داخــل ایــاالت نســبت ًا‬
‫کوچــک اروپــا‪ ،‬قــدرت در میــان امــاک‪ ،‬نهادهــا‪ ،‬شــهرهای اجــاره‌ای‪ ،‬جوامــع مذهبــی‪ ،‬ســپاه‪،‬‬
‫دانشــگاه‌ها و غیــره پراکنــده شــد کــه هــر کــدام آزادی‌هــای تضمین‌شــدۀ خــود را داشــتند‪ .‬در‬
‫چنیــن حالتــی‪ ،‬حاکمیــت قانــون در اکثــر نقــاط قــاره برقرار شــد‪.‬‬
‫بنابرایــن‪ ،‬توافــق کلــی وجــود دارد کــه بــه قــول جونــز‪« ،‬کاهــش رفتــار مالیاتــی غارت‌گرانــة‬
‫دولــت» و «محدودیت‌هــای خودســری تعیین‌شــده توســط یــک عرصــة سیاســی رقابتــی»‬
‫بــرای پی‌ریــزی پایه‌هــای معجــزة اروپایــی بســیار مهــم اســت‪ .‬بــا گذشــت زمــان‪ ،‬حقــوق‬
‫مالک ّیــت بــه وضــوح معیــن شــد و بــه مالــکان اجــازه داد تــا بیشــتر از مزایــای ســرمایه‌گذاری‬
‫و بهســازی بهره‌منــد شــوند‪ .‬بــا آزادانه‌تــر شــدن مالک ّیــت خصوصــی‪ ،‬امــکان نوآوری‌هــای‬
‫مســتمر بــه وجــود آمــد کــه در بــازار امتحــان شــد‪ .‬در اینجــا نیــز سیســتم دولتــی رقیــب‬
‫بســیار مطلــوب بــود‪ .‬کشــورهای اروپایــی «به‌عنــوان مجموعـه‌ای از شــرکت‌های ســهامی بــا‬
‫ضمنــی فهرســت‌بندی منابــع و آزادی‌هــا» بــه گونــه‌ای عمــل می‌کردنــد کــه‬ ‫ِ‬ ‫دفترچه‌هــای‬
‫‪IIFOM 114‬‬
‫«در برابــر ســرکوب تــازه و غیرمتعــارف در سیســتم به‌عنــوان یــک کل» بیمــه شــوند‪ .‬طبقــه‬
‫اجتماعــی جدیــدی پدیــد آمــد کــه متشــکل از بازرگانــان‪ ،‬ســرمایه‌داران و تولیدکننــدگان «بــا‬
‫ـف تغییــر‪ ،‬رشــد و نــوآوری» بودنــد‪.‬‬ ‫ـهمگین مخالـ ِ‬
‫ِ‬ ‫ـی سـ‬‫مصونیــت از مداخلــة نیروهــای اجتماعـ ِ‬
‫در نهایــت‪ ،‬اقتصــاد بــه درج ـه‌ای از اســتقالل دســت یافــت‪ .‬همان‌طــور کــه جونــز می‌گویــد‪:‬‬
‫توســعۀ اقتصــادی در شــکل اروپایــی آن بیــش از هــر چیــز مســتلزم آزادی از اعمــال‬
‫ـی خودســرانه(دولتی) در مــورد مالک ّیــت خصوصــی بــود‪ .‬کاالهــا و عوامــل تولیــد بایــد‬ ‫سیاسـ ِ‬
‫آزاد باشــند تــا بتــوان آن‌هــا را مبادلــه کــرد‪ .‬قیمت‌هــا درصورتــی بــا مبادلــه بی‌قیدوشــرط‬
‫تعییــن می‌شــدند کــه ســیگنال‌های تحریف‌ناپذیــری از کاالهــا و خدمــات را نشــان دهنــد‬
‫کــه تقاضــای واقعی‌شــان‪ ،‬کجــا و در چــه مقــدار وجــود داشــته باشــند‪ .‬سیســتم محافظــت از‬
‫مالک ّیــت و اســتقرار مالک ّیــت خصوصــی در اروپــا بــا درجــات آهســته‌ای تکامــل یافــت‌ یعنــی‬
‫حداقــل طــی «هشــت قــرن» کــه بائــر بیــان کــرد‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬بــه طــور کامـ ًا منطقــی‪ ،‬مورخان‬
‫اقتصــادی در رابطــه بــا ســؤال «چگونــه غــرب ثروتمنــد شــد» توجــه خــود را بــه دورۀ قــرون‬
‫وســطی معطــوف کرده‌انــد‪.‬‬
‫قانــون شــرعی کلیســا تأثیــر تعییــن کننــده‌ای بــر نظام‌هــای حقوقــی غــرب داشــته‪:‬‬
‫«ایــن کلیســا بــود کــه بــرای اولیــن بــار بــه انســان غربــی آموخــت کــه یــک نظــام‬
‫حقوقــی مــدرن چگونــه اســت‪».‬‬
‫اهمیت‌‌ قرون وسطی‬

‫کلیشــه قــرون وســطی بــه عنــوان «قــرن تاریــک» کــه توســط اومانیس ـت‌های رنســانس و‬
‫فیلســوفان روشــنگری پــرورش یافتــه بــود‪ ،‬البتــه مدت‌هاســت کــه توســط محققــان کنــار‬
‫گذاشــته شــده اســت‪ .‬بــا ایــن وجــود‪ ،‬نویســندگان «هــم‌رأی»‪ ،‬خطــای بائــر راجــع بــه‬
‫اهمیــت قــرون وســطی در رشــد اروپــا را نادیــده گرفته‌انــد‪ .‬چیــزی کــه بــه همــان انــدازه‬
‫غیرمنطقــی اســت کــه شــرح موفقیت‌هــای اقتصــادی و فرهنگــی یهودیــان اروپــا را از آغــاز‬
‫قــرن هجدهــم در نظــر بگیریــم‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬مورخــان اقتصــادی‪ ،‬بــه پیــروی از مــورخ‬
‫بــزرگ بلژیکی‌هنــری پیــرن‪ ،‬تخمیــن کامــ ًا متفاوتــی از دوره قــرون وســطی داشــته‌اند‪.‬‬
‫کارلــو ســیپوال اظهــار مــی‌دارد کــه «منشــأء انقــاب صنعتــی بــه آن تغییــر عمیــق در ایده‌هــا‪،‬‬
‫ســاختارهای اجتماعــی و نظام‌هــای ارزشــی برمی‌گــردد کــه بــا ظهــور کمون‌هــای شــهری در‬
‫قرن‌هــای یازدهــم و ســیزدهم همــراه بــود‪ ».‬رابــرت اس‪ .‬لوپــز دربــارة اروپــا از اواخــر قــرن‬
‫دهــم تــا چهاردهــم می‌گویــد‪ :‬در اینجــا‪ ،‬بــرای اولیــن بــار در تاریــخ‪ ،‬یــک جامعــة توســعه‬
‫نیافتــه موفــق بــه توســعه خــود شــد‪ ،‬عمدت ـ ًا بــا تــاش خــود ‪ ...‬شــرایط مــادی و اخالقــی‬
‫‪115‬‬
‫ضــروری را بــرای هــزار ســال رشــد تقریبـ ًا بی‌وقفــه ایجــاد کــرد و بــه بیــش از یــک روش‪،‬‬

‫هنــوز بــا مــا اســت‪ .‬لوپــز تکامــل اروپــا را بــا تمــدن همســایه‪ ،‬اســام‪ ،‬کــه در آن فشــارهای‬
‫سیاســی پتانســیل یــک جهــش اقتصــادی را ســرکوب می‌کــرد‪ ،‬مقایســه می‌کنــد‪ :‬قــرون‬
‫اولیــة گســترش اســامی مناظــر وســیعی را بــه روی تجــار و بازرگانــان گشــود‪ .‬امــا آن‌هــا‬
‫نتوانســتند آزادی و قدرتــی را کــه بــرای پیشــرفت آن‌هــا ضــروری بــود بــه شــهرها بیاورنــد‪.‬‬
‫تحــت کنتــرل شــدید اشــرافیت نظامــی و زمینــی‪ ،‬انقالبــی کــه در قــرن دهــم نزدیــک بــود‪،‬‬
‫شــتاب خــود را از دســت داد و شکســت خــورد‪.‬‬
‫در اروپــا‪ ،‬بــا گســترش تجــارت و صنعــت‪ ،‬مــردم دریافتنــد کــه « تجــارت بــا آزادی رشــد‬
‫می‌کنــد و از محدودیــت فــرار می‌کنــد؛ معمــوالً مرفه‌تریــن شــهرها آن‌هایــی بودنــد کــه‬
‫لیبرال‌تریــن سیاســت‌ها را در پیــش گرفتنــد‪« ».‬اثــر نمایشــی» کــه یــک عنصــر ثابــت در‬
‫پیشــرفت اروپــا بــوده اســت‌ و دقیق ـ ًا بــه ایــن دلیــل کــه اروپــا یــک سیســتم غیرمتمرکــز‬
‫تشــکیل شــده از حوزه‌هــای قضایــی رقابتــی بــود‪‌،‬بــه گســترش سیاسـت‌های لیبرالــی کمــک‬
‫کــرد تــا بــرای شــهرهایی کــه بــرای اولیــن بــار جــرأت آزمایــش داشــتند‪ ،‬رونــق بــه ارمغــان‬
‫آورد‪.‬‬
‫محققانــی ماننــد ســیپوال و لوپــز‪ ،‬در تــاش بــرای درک توســعه اروپــا در قــرون وســطی‪ ،‬بــه‬
‫ایده‌هــا‪ ،‬نظام‌هــای ارزشــی‪ ،‬شــرایط اخالقــی و عناصــر فرهنگــی مشــابه اشــاره می‌کننــد‪.‬‬
‫همان‌طــور کــه بائــر تأکیــد کــرده اســت‪ ،‬ایــن بخشــی از تکامــل متمایــز اروپایــی اســت کــه‬
‫نمی‌تــوان آن را از تاریــخ نهــادی آن جــدا کــرد‪ .‬از دیــدگاه بســیاری از نویســندگان‪ ،‬قــرون‬
‫وســطی بــه مســیحیت پیونــد خــورده اســت‪ .‬هارولــد جــی‪ .‬برمــن تأکیــد کــرده اســت کــه‬
‫بــا ســقوط ُرم و در نهایــت تغییــر مذهــب آلمانی‌هــا‪ ،‬اســاوها‪ ،‬مجاری‌هــا و‪ ،...‬ایده‌هــا و‬
‫ارزش‌هــای مســیحی کل فرهنــگ شــکوفا شــده اروپــا را فراگرفــت‪ .‬کمک‌هــای مســیحیت‪،‬‬
‫از کاهــش بــرده‌داری و برابــری بیشــتر در خانــواده تــا مفاهیــم قانــون طبیعــی‪ ،‬از جملــه‬
‫مشــروعیت مقاومــت در برابــر حاکمــان ناعــادل‪ ،‬متغیــر اســت‪ .‬قانــون شــرعی کلیســا تأثیــر‬
‫تعییــن کننــده‌ای بــر نظام‌هــای حقوقــی غــرب داشــته‪« :‬ایــن کلیســا بــود کــه بــرای اولیــن‬
‫بــار بــه انســان غربــی آموخــت کــه یــک نظــام حقوقــی مــدرن چگونــه اســت‪ ».‬عــاوه بــر‬
‫ایــن‪ ،‬برمــن توجــه خــود را بــر تحولــی حیاتــی متمرکــز می‌کنــد کــه در قــرن یازدهــم آغــاز‬
‫شــد‪ :‬ایجــاد یــک «کلیســای ســازمانی‪ ،‬سلســله مراتبــی‪ ...‬مســتقل از امپراطورهــا‪ ،‬پادشــاهان‬
‫و اربابــان فئــودال» توســط پــاپ گریگــوری هفتــم و جانشــینانش‪ .‬بــه ایــن ترتیــب‪ ،‬برمــن‬
‫تحلیــل لــرد اکتــون را در مــورد نقــش مرکــزی کلیســای کاتولیــک در ایجــاد آزادی غربــی بــا‬
‫جلوگیــری از هرگونــه تمرکــز قدرتــی ماننــد ســایر فرهنگ‌هــای بــزرگ تقویــت می‌کنــد‪ ،‬و‬
‫در نتیجــه اروپایــی بــا حوزه‌هــای قضایــی تقسیم‌شــده و متضــاد ایجــاد می‌کنــد‪.‬‬
‫‪IIFOM 116‬‬
‫برمــن در یــک سـ ّنتز عمــده‪ ،‬قانــون و انقــاب و جنبه‌هــای حقوقــی توســعه را برجســته کــرده‬
‫اســت در حالــی کــه ســایر محققــان جنبه‌هــای اقتصــادی‪ ،‬سیاســی و ایدئولوژیکــی آن را‬
‫بررســی کــرده انــد‪ :‬شــاید متمایزتریــن ویژگــی س ـ ّنت حقوقــی غربــی‪ ،‬همزیســتی و رقابــت‬
‫در یــک جامعــه بــا نظام‌هــای حقوقــی متنــوع باشــد‪ .‬همیــن تعــدد صالحیت‌هــا و نظام‌هــای‬
‫حقوقــی اســت کــه برتــری قانــون را هــم ضــروری و هــم ممکــن می‌کنــد‪ .‬کار برمــن در‬
‫س ـ ّنت محقــق بــزرگ انگلیســی‪ ،‬کارالیــل‪ ،‬کــه در پایــان مطالعــة تاریخــی خــود در مــورد‬
‫اندیشــه سیاســی در قــرون وســطی‪ ،‬اصــول اساســی سیاســت قــرون وســطی را خالصــه کــرد‪،‬‬
‫قــرار می‌گیــرد‪ :‬ایــن کــه همــه‌ از جملــه پادشــاه‌ توســط قانــون مقیــد هســتند‪ .‬یــک حاکــم‬
‫بی‌قانــون یــک پادشــاه مشــروع نیســت‪ ،‬بلکــه یــک ظالــم اســت‪ .‬جایــی کــه عدالــت نباشــد‪،‬‬
‫منافــع مشــترکی وجــود نــدارد و در نهایــت قــراردادی بیــن حاکــم و رعایــا وجــود دارد‪.‬‬
‫ســایر مطالعــات اخیــر از ایــن نتایــج حمایــت کــرده اســت‪ .‬ژاکــوب واینــر مــورخ برجســته‬
‫اندیشــة اقتصــادی‪ ،‬در آخریــن اثــری کــه پــس از مــرگ او‪ ،‬منتشــر شــد‪ ،‬ارجاعاتــی مِن‌بــاب‬
‫مالیات‌ســتانی بــه تومــاس آکوینــاس داده اســت کــه «او مالی ‌ات‌ســتانی را یــک عمــل‬
‫کــم و بیــش اســتثناءیی از جانــب حاکــم تلقــی می‌کنــد کــه از نظــر اخالقــی نیــز قدغــن‬
‫نیســت(واینر‪۱۹۸۷،‬؛‪ ».)۶۸-۶۹‬واینــر بــه ‪ In Coena Domini‬کــه ظاهــراً هــر ســال تــا اواخــر‬
‫قــرن هجدهــم بازنشــر می‌شــد‪ ،‬اشــاره کــرد‪ :‬هــر حاکمــی را کــه «مالیات‌هــای جدیــد وضــع‬
‫کنــد یــا مالیات‌هــای قدیمــی را افزایــش دهــد‪ ،‬بــه اســتثناءی مــواردی کــه توســط قانــون‬
‫یــا بــا اجــازه صریــح پــاپ حمایــت می‌شــود‪ ،‬تهدیــد بــه تکفیــر می‌کنــد‪ ».‬قــرون وســطی‬
‫در سراســر جهــان غــرب‪ ،‬منجــر بــه تشــکیل پارلمان‌هــا‪ ،‬رژیم‌هــای قضایــی‪ ،‬ژنرال‌هــا‪،‬‬
‫کورتــس و غیــره شــد کــه در خدمــت محــدود کــردن اختیــارات پادشــاه بودنــد‪ .‬ای‪ .‬آر‪ .‬مایــرز‬
‫یادداشــت می‌کنــد‪ :‬تقریبـ ًا در همــه جــای جهــان مســیحیت التیــن‪ ،‬همزمــان‪ ،‬ایــن اصل توســط‬
‫حاکمــان پذیرفتــه شــده بــود کــه بــه غیــر از درآمدهــای معمولــی شــاهزاده‪ ،‬هیــچ مالیاتــی‬
‫نمی‌تــوان بــدون موافقــت پارلمــان وضــع کــرد‪ ...‬بــا اســتفاده از قــدرت پــول‪ ،‬مجالــس غالبـ ًا‬
‫بــر سیاســت‌های حاکمــان تأثیــر می‌گذاشــتند‪ ،‬بــه ویــژه او را از ماجراجویی‌هــای نظامــی‬
‫بــاز می‌داشــتند‪.‬‬
‫نورمــن اف‪ .‬کانتــور در ترکیــب اخیــر پژوهش‌هــای قــرون وســطایی مــدرن‪ ،‬میــراث قــرون‬
‫وســطی اروپــا را بــا عباراتــی شــبیه بــه آنچــه مورخــان نهــادی کنونــی بــه کار می‌برنــد‪ ،‬خالصه‬
‫کــرده اســت‪ :‬در الگــوی جامعــة مدنــی‪ ،‬بیشــتر چیزهــای خــوب و مهــم خــارج از دولــت اتفاق‬
‫می‌افتــد؛ خانــواده‪ ،‬هنــر‪ ،‬یادگیــری و علــم‪ ،‬شــرکت تجــاری و فراینــد تکنولوژیکــی‪ .‬این‌هــا‬
‫کار افــراد و گروه‌هاســت و دخالــت دولــت‪ ،‬از راه دور و غیرفعــال اســت‪ .‬ایــن حاکمیــت قانون‬
‫اســت کــه پرخاشــگری و فســاد ســیری‌ناپذیر دولــت را کاهــش می‌دهــد و بــه جامعــة مدنــی‬
‫‪117‬‬
‫تحــت حکومــت دولــت آزادی می‌دهــد‪ .‬اتفاقـ ًا دنیــای قــرون وســطی دنیایــی بــود کــه در آن‬

‫مــردان و زنــان بــا دخالــت انــدک یــا بــدون دخالــت دولــت بیشــتر اوقــات سرنوشــت خــود‬
‫را رقــم زدنــد‪.‬‬
‫بــا ایــن حــال‪ ،‬یــک عامــل بســیار مهــم در پیشــرفت غــرب‪ ،‬کــه احتمــاالً بــه مســیحیت مرتبط‬
‫اســت‪ ،‬توســط مورخــان اقتصــادی جدیدتــر مــورد توجــه قــرار نگرفته اســت‪ .‬آن‪ ،‬فقدان نســبی‬
‫حســادت نهادینــه شــده در فرهنــگ غربــی اســت‪ .‬هلمــوت شــوک‪ ،‬جامعه‌شــناس‪ ،‬در اثــری‬
‫کــه بائــر تأییــد کــرده اســت‪ ،‬توجــه را بــه حضــور همــه جانبــه حســادت در جوامــع بشــری‬
‫جلــب می‌کنــد‪.‬‬
‫مطالعات موردی توسعه‬

‫بدیهــی اســت کــه تمــام اروپــا بــا ســرعت یکســان پیشــرفت نکردنــد‪ .‬بــه طــور خــاص‪،‬‬
‫در دوره مــدرن‪ ،‬هلنــد و ســپس انگلســتان به‌ســرعت پیشــروهای رشــد اقتصــادی تبدیــل‬
‫شــدند‪ ،‬در حالــی کــه ســایر کشــورها رو بــه افــول بودنــد‪ .‬ایــن حقایــق را نیــز می‌تــوان‬
‫بــا مــدل توضیــح داد‪ .‬کشــورهای پاییــن‪ ،‬مــدت طوالنــی از سیســتم حقوقــی بــه ارث رســیده‬
‫از دوک‌هــای بورگونــدی بهــره بــرده بودنــد‪ .‬ایــن حاکمــان‪ ،‬کــه بــا همــکاری یــک ژنــرال‬
‫فعــال حکومــت می‌کردنــد‪ ،‬یــک سیســتم بــاز تجــاری و صنعتــی مبتنــی بــر حمایــت از‬
‫حقــوق مالک ّیــت را ترویــج کــرده بودنــد‪ .‬در ظهــور «هلنــد شــمالی» (اســتان‌های متحــد بــا‬
‫«هلنــد») نمونــه تقریب ـ ًا کاملــی از معجــزة اروپایــی در حــال اجــرا داریــم‪ .‬اوالً‪ ،‬ایــن منطقــه‬
‫بــرای ق ‌رن‌هــا یکــی از شــرکت‌کنندگان اصلــی در تحــوالت اقتصــادی‪ ،‬سیاســی‪ ،‬اجتماعــی و‬
‫فرهنگــی اروپــا بــوده اســت‪ .‬همان‌طــور کــه ســیپوال مشــاهده کــرده اســت‪ « ،‬کشــوری کــه در‬
‫نیمــه دوم قــرن شــانزدهم علیــه امپریالیســم اســپانیا قیــام کــرد و ســپس بــه نقــش پویاتریــن‬
‫ملــت اروپــا از نظــر اقتصــادی ارتقــا یافــت‪ ،‬از ابتــدا چیــزی جــز یــک کشــور توســعه نیافتــه‬
‫نبــود‪ ».‬ایــن کشــور بــه دلیــل اســتقالل خــود از سیســتم دولتــی غیرمتمرکــز اروپــا‪ ،‬خــود را‬
‫بــه عنــوان یــک دولــت غیرمتمرکــز‪ ،‬بــدون پادشــاه و دربــار ظاهــر کــرد‪ .‬یــک «رفــاه عمومــی‬
‫بی‌ســر» کــه حقــوق مالک ّیــت مطمئــن‪ ،‬حاکمیــت قانــون‪ ،‬مــدارای مذهبــی و آزادی فکــری را‬
‫بــا درج ـه‌ای از رفــاه ترکیــب می‌کــرد کــه بــه یــک معجــزة اقتصــادی اولیــة مــدرن تبدیــل‬
‫شــد‪ .‬تعجــب آور نیســت کــه هلنــد اثــر نمایشــی قدرتمنــدی را اعمــال کــرد‪ .‬همان‌طــور کــه‬
‫ســوارت بیــان میکنــد‪ :‬هــم خارجی‌هــا و هــم هلندی‌هــا معتقــد بودنــد کــه جمهــوری هلنــد‬
‫در اجــازه دادن بــه درجــة بی‌ســابقه‌ای از آزادی در زمینه‌هــای دیــن‪ ،‬تجــارت و سیاســت‬
‫منحصربه‌فــرد اســت‪ .‬از نظــر معاصــران ایــن ترکیــب آزادی و برتــری اقتصــادی بــود کــه‬
‫معجــزة واقعــی جمهــوری هلنــد را تشــکیل داد‪.‬‬
‫‪IIFOM 118‬‬
‫موفقیــت تجربــه هلنــدی بــا عالقــه فــراوان مــورد توجــه قــرار گرفت‪ ،‬بــه ویــژه در انگلســتان‪،‬‬
‫کــه خــاک آن از قبــل بــه خوبــی بــرای پذیــرش ایــن ایــده آمــاده شــده بــود کــه رفــاه‪،‬‬
‫پــاداش آزادی اســت‪ .‬ریشـه‌های عمیــق فردگرایــی اقتصــادی و در نتیجــه توســعه‪ ،‬در تاریــخ‬
‫قــرون وســطای انگلســتان توســط آلــن مــک فارلیــن مــورد تأکیــد قــرار گرفتــه اســت‪ .‬در‬
‫اوایــل دورة مــدرن‪ ،‬قانــون عمومــی کــه طــی قرن‌هــای متمــادی تکامــل یافتــه بــود‪ ،‬بــه‬
‫عنــوان ضامــن تقــدس امــوال و ورود آزادانــه بــه صنعــت و تجــارت در برابــر سیاس ـت‌های‬
‫پادشــاهان اولیــة خانــدان اســتوارت عمــل می‌کــرد‪ .‬در مواجهــه بــا غصب‌هــای اســتبدادی‪،‬‬
‫ســر ادوارد کــوک و حقوقدانــان همــکارش‪ ،‬نــورث و تومــاس‪ ،‬بــرای ایجــاد حقــوق مالک ّیـ ِ‬
‫ـت‬
‫فراتــر از هــوس ســلطنتی اقــدام کردنــد؛ آن‌هــا ســعی کردنــد تا حقــوق مالک ّیــت موجــود را در‬
‫مجموعـه‌ای از قوانیــن غیرشــخصی کــه توســط دادگاهــا از آن محافظــت می‌شــود بگنجاننــد‪.‬‬
‫در مــورد هلنــد و انگلیــس‪ ،‬حفــظ مجامــع سـ ّنتی نماینــدگان کــه مصمــم بــه محــروم کــردن‬
‫حاکــم از حــق دریافــت مالیــات بــه میــل خــود بودنــد‪ ،‬در برابــر تجــاوزات ســلطنتی‪ ،‬بســیار‬
‫مهــم بــود‪ .‬در اینجــا طــرف ضــد اســتبداد از گفتمــان موروثــی کــه مفاهیــم کلیــدی آن شــامل‬
‫«آزادی‌هــا»‪« ،‬حقــوق»‪« ،‬قانــون طبیعــت» و «قانــون اساســی» بــود‪ ،‬بهره‌بــرداری کــرد و بیشــتر‬
‫آن را توســعه داد‪.‬‬
‫از ســوی دیگــر‪ ،‬افــول اســپانیا نیــز در مــدل لحــاظ شــده اســت‪ .‬مصــادره امــوال یهودیــان‬
‫و مورهــا توســط ولیعهــد اســپانیا بــه گفتــه نــورث و تومــاس‪ :‬مصــادره تنهــا نشــانه ناامنــی‬
‫تمــام حقــوق مالک ّیــت اســت‪ .‬توقیــف‪ ،‬مصــادره‪ ،‬یــا تغییــر یــک جانبــه قراردادهــا‪ ،‬پدیده‌هــای‬
‫تکــراری بودنــد کــه در نهایــت بــر هــر گروهــی کــه در تجــارت یــا صنعــت و همچنیــن‬
‫کشــاورزی مشــغول بودنــد‪ ،‬تأثیــر گذاشــت‪ .‬از آن‌جایــی کــه هیــچ دارایــی ایمــن نبــود‪ ،‬عقب‬
‫ماندگــی اقتصــادی نتیجــه اجتنــاب ناپذیــر آن بــود‪.‬‬
‫انحطــاط اقتصــادی اســپانیا بــه نوبــه خــود‪ ،‬یــک اثــر نمایشــی منفــی ایجــاد کــرد کــه نقــش‬
‫مهمــی در انتخــاب سیاســت ســایر کشــورها داشــت‪ .‬موضــوع اســتقالل بــازار و ممانعــت از دولت‬
‫شــکارچی بــه عنــوان عوامــل اصلــی رشــد اقتصــادی در بررســی فرهنگ‌هــای غیراروپایــی دنبــال‬
‫می‌شــود‪ .‬بــه عنــوان مثــال‪ ،‬باچلــر بیــان می‌کنــد کــه «هــر بــار کــه چیــن از نظر سیاســی تقســیم‬
‫میشــد‪ ،‬ســرمایه‌داری شــکوفا میشــد» و معتقــد اســت کــه تاریخ ژاپــن شــرایطی را نشــان می‌دهد‬
‫کــه نزدیــک بــه اروپــا اســت‪ .‬اندرســون‪ ،‬پــس از بررســی رشــد اقتصــادی در تاریــخ ســونگ‬
‫چیــن و توکــوگاوا ژاپــن‪ ،‬و همچنیــن هلنــد و انگلیــس‪ ،‬بــه ایــن نتیجــه می‌رســد کــه عنصــر‬
‫مشــترک ایــن اســت کــه « آن‌هــا زمانــی رخ داده‌انــد کــه محدودیت‌هــای دولتــی بــر فعالیــت‬
‫اقتصــادی کاهــش یافتــه اســت‪».‬نیازی بــه گفتن نیســت کــه تحقیقــات بســیار بیشــتری در مورد‬
‫توســعه اقتصــادی در تاریــخ تمدن‌هــای غیراروپایــی انجــام می‌شــود‪ ،‬شــواهد تــا کنــون حاکــی از‬
‫‪119‬‬
‫حمایــت قــوی از محــور اساســی رویکــرد نهــادی اســت‪.‬‬

‫تقابل اروپا با روسیه‬
‫معنــای معجــزة اروپایــی را اگــر در مقابــل روســیه قــرار دهیــم بهتــر می‌تــوان فهمیــد‪ .‬کالیــن‬
‫وایــت بــه عنــوان عوامــل تعییــن کننــده عقب‌ماندگــی روســیه «منابــع ضعیــف و محیــط‬
‫خطــر خصمانــه ‪ ...‬یــک س ـ ّنت سیاســی نامناســب و وراثــت نهــادی‪ ،‬تنــوع قومــی‪ ،‬و ضعــف‬
‫گروه‌هــای کلیــدی محــدود کننــده قــدرت دولتــی ماننــد کلیســا و الیگارشــی زمینــی» را‬
‫فهرســت می‌کنــد‪ .‬پــس از نابــودی کییِــوان‪ 1‬روس توســط تاتارهــا و ظهــور مســکووی‪،‬‬
‫روســیه بــرای قرن‌هــا بــا فقــدان نســبی حاکمیــت قانــون‪ ،‬از جملــه قوانینــی بــرای حفــظ‬
‫امنیــت افــراد و اموالشــان شــناخته می‌شــد‪ .‬هنگامــی کــه فرســتادة الیزابــت اول از ایــوان‬
‫کبیــر در مــورد وضعیــت رعایایــش پرســید‪ ،‬بــه او گفتــه شــد‪« :‬همــه برده‌انــد‪ ».‬ایــوان چهــارم‬
‫ـکوفایی نووگــرود و پســکوف را نابــود کــرد‪ ،‬و‬‫ِ‬ ‫(مخــوف) جمهوری‌هــای تجــاری در حــال شـ‬
‫اوپریچینیــای (گارد پراتــوری ایــوان) پادشــاهی را بــه دلیــل کشــتار و قتل‌عــام بی‌رحمانـه‌ای‬
‫کــه در ایالــت مســکووی مجــاز بــود [انجــام دهــد] ‪ ،‬از دســت داد‪ .‬آلــن بزانســون بــه خشــکی‬
‫می‌گویــد‪« :‬از بیــن ســه افســانه (رومانیایــی‪ ،‬آلمانــی و روســی) کــه در کســوت دراکــوال‪،‬‬
‫ســلطنت والد شمشــیرباز را بــه تصویــر می‌کشــد‪ ،‬روس بــه تنهایــی ســتایش شــاهزاده را‬
‫می‌خوانــد‪.‬‬
‫اشــراف در روســیه در خدمــت دولــت و فاقــد هرگونــه پایــگاه مســتقل بودنــد‪ .‬همان‌طــور کــه‬
‫وایــت می‌گویــد‪« :‬روســیه هرگــز بــه معنــای اروپایــی غربــی واقع ـ ًا فئــودال نبــوده اســت‪».‬‬
‫بــر خــاف اروپــا و آمریــکا‪ ،‬شــهرها نیــز «بــه ســادگی بــازوی دیگــری از دولــت» بودنــد‪.‬‬
‫تفاوت‌هــای روســیه و غــرب را می‌تــوان در ایده‌هــای مربــوط بــه «مطلق‌گرایــی» مشــاهده‬
‫کــرد‪ .‬مفهــوم ایــوان مخــوف بــه خوبــی شــناخته شــده اســت‪ .‬می‌تــوان آن را بــا نویســندة‬
‫سیاســی در غــرب کــه بــه عنــوان مدافــع مطلق‌گرایــی ســلطنتی معــروف اســت‪‌،‬ژان بــودن‌‬
‫مقایســه کــرد‪ .‬الکســاندر یانــوف خاطرنشــان کــرده اســت کــه بــا وجــود تمــام اعتقــادش‬
‫بــه مطلــق گرایــی‪ :‬بُــودن‪ 2‬دارایــی شــهروندان را دارایــی غیرقابــل ســلب آن‌هــا می‌دانســت‬
‫کــه در اختیــار آن‌هــا حاکمیــت کمتــری از پادشــاه در حکومــت بــر مردمــش نداشــتند‪ .‬اخــذ‬
‫مالیــات از قســمتی از امــوال غیرقابــل انتقــال شــهروندان بــدون رضایــت داوطلبانــة آن‌هــا از‬
‫دیــدگاه بُــودن یــک ســرقت معمولــی بــود‪.‬‬
‫در ایــن رابطــه‪ ،‬یانــوف حکایتــی گویــا را گــزارش می‌دهــد‪ .‬یــک دیپلمــات فرانســوی در‬
‫‪Kievan rus-1‬‬
‫‪Jean Bodin-2‬‬
‫‪IIFOM 120‬‬
‫گفتگــو بــا یــک همــکار انگلیســی اعتقــاد خــود را بــه اصل بیــان شــده توســط لوئــی چهاردهم‬
‫تأییــد کــرد کــه پادشــاه مالــک نهایــی تمــام دارایی‌هــای داخــل پادشــاهی خــود اســت (اصلــی‬
‫کــه حتــی پادشــاه خورشــید هرگــز جــرأت عمــل بــه آن را نداشــت)‪ .‬انگلیســی‌ها پاســخ‬
‫دادنــد‪ :‬آیــا قوانیــن عمومــی ترکیــه را خوانده‌ایــد؟‬
‫ایــن واقعیــت کــه روســیه بــه جــای ُرم‪ ،‬مســیحیت را از بیزانــس دریافــت کــرد‪ ،‬کل ســیر‬
‫تاریــخ روســیه را شــکل داد‪ .‬بــه قــول ریچــارد پایپــس‪ ،‬کلیســای ارتدکــس در روســیه‪ ،‬ماننــد‬
‫هــر نهــاد دیگــری‪« ،‬خــادم دولــت» شــد‪ .‬پایپــس در مــورد «روابــط بیــن دولــت و جامعــه در‬
‫روســیه قبــل از ‪ »1900‬نتیجــه می‌گیــرد‪ :‬هیــچ یــک از گروه‌هــای اقتصــادی یــا اجتماعــی‬
‫رژیــم قدیــم قــادر نبودنــد یــا نمی‌خواســتند در مقابــل تــاج و تخــت بایســتند و قــدرت‬
‫سیاســی خــود را بــه چالــش بکشــند‪ .‬آن‌هــا قــادر بــه انجــام ایــن کار نبودنــد‪ ،‬زیــرا تــاج بــا‬
‫اجــرای اصــل پــدری‪ ،‬یعنــی بــا ادعــای مؤثــر خــود بــر تمــام قلمــرو بــه عنــوان دارایــی و‬
‫تمــام ســاکنان آن بــه عنــوان خدمتگــزار‪ ،‬مانــع از تشــکیل قدرت‌هــای مســتقل شــد‪.‬‬
‫آنچــه از ایده‌هــای لیبرالیســم بــه روســیه رســید‪ ،‬از ســمت غــرب آمــد‪ .‬الکســاندر رادیشــچف‬
‫بــرای اولیــن بــار از گــوش دادن بــه ســخنرانی‌های حقــوق طبیعــی در دانشــگاه الیپزیــگ‬
‫دریافــت کــه ممکــن اســت بــرای قــدرت تــزار محدودیت‌هایــی در نظــر گرفتــه شــود‪ .‬آغــاز‬
‫تغییــر سیاســت اقتصــادی بازارمحــور قبــل از جنــگ جهانــی اول توســط بزانســون بــه ایــن‬
‫واقعیــت اســت کــه وزرای روســی اقتصاددانــان لیبــرال را مطالعــه کردنــد‪.‬‬
‫سقوط تاریخ نگاری مارکسیستی‬

‫فلســفه تاریــخ مارکسیســتی مملــو از تضادهــا و ابهامــات متعــدد و اغلــب اســتراتژیک اســت‪.‬‬
‫بــا ایــن حــال‪ ،‬اگــر «ماتریالیســم تاریخــی» اص ـ ًا محتــوای مهمــی داشــته باشــد‪ ،‬بــه عنــوان‬
‫یــک تفســیر تکنولوژیــک از تاریــخ اســت‪ .‬اگرچــه ناتــان روزنبــرگ ادعــای مارکــس را رد‬
‫کــرده اســت کــه «عوامــل تکنولوژیکــی‪ ،‬بــه اصطــاح‪ ،‬متغیــر مســتقل در ایجــاد تغییــرات‬
‫اجتماعــی هســتند کــه متغیــر وابســته را تشــکیل می‌دهنــد»‪ ،‬وزن شــواهد بــه شــدت علیــه‬
‫او اســت‪ .‬بــه عقیــدة مارکــس‪ ،‬انگلــس و نظریه‌پــردازان «عصــر طالیــی» انترناســیونال دوم‪،‬‬
‫تاریــخ اساس ـ ًا از طریــق تغییــرات در «نیروهــای مولّــد مــادی» پیــش مــی‌رود کــه «شــیوة‬
‫تولیــد» موجــود را منســوخ می‌کنــد‪ .‬بــه دلیــل تغییــرات تکنولوژیکــی‪ ،‬شــیوة تولیــد مجبــور‬
‫بــه تغییــر اســت‪ .‬بــا آن‪ ،‬همــه چیــز دیگــر ُک ِل «روبنــای» حقوقــی‪ ،‬سیاســی و ایدئولوژیــک‬
‫جامعــه‌ نیــز دگرگــون می‌شــود‪ .‬همان‌طــور کــه مارکــس بیــان می‌کنــد‪ « :‬آســیاب بــادی‬
‫جامع ـه‌ای بــا اربابــان فئــودال را تولیــد می‌کنــد‪ ،‬آســیاب بخــار جامع ـه‌ای بــا ســرمایه‌داران‬
‫صنعتــی‪».‬‬
‫‪121‬‬
‫البتــه مارکسیســم بــرای نس ـل‌ها در بســیاری از جبهه‌هــای مختلــف در معــرض ابطال‌هایــی‬

‫قــرار گرفتــه اســت‪ ،‬بــه ویــژه در رابطــه بــا فلســفة تاریخــی آن‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬درک جدیدتــر‬
‫از تاریــخ اروپــا به‌ویــژه ادعاهــای بنیادیــن آن را مخــرب می‌کنــد‪ ،‬زیــرا توجــه را بــه ســطحی‬
‫خــاص از «ماتریالیســم تاریخــی» معطــوف می‌کنــد‪ .‬ایــن درک جدیدتــر اصــرار دارد کــه‬
‫رشــد عظیــم فنــاوری در جهــان غــرب در هــزاره گذشــته خــود بایــد توضیــح داده شــود‪ ،‬و‬
‫توضیحــی کــه ارائــه می‌دهــد بــر حســب ماتریــس نهــادی و اخالقــی اســت کــه در طــول‬
‫قرن‌هــا در اروپــا ظهــور کــرده اســت‪ .‬ماشــین‌های جدیــد و پربازده‌تــر به‌طــور اســرارآمیز و‬
‫خــود بــه خــود پدیــد نیامدنــد‪ ،‬و همچنیــن گســترش چشــمگیر دانــش فنــی و علمــی بــه نحوی‬
‫اجتناب‌ناپذیــر نبــود‪ .‬همان‌طــور کــه اندرســون شــواهد را خالصــه کــرده اســت‪«،‬رکودعلمی‬
‫و فنــی کــه بــه دنبــال دســتاوردهای چشــمگیر سلســله ســونگ یــا شــکوفایی اوایــل اســام‬
‫رخ داد‪ ،‬نشــان می‌دهــد کــه تحقیقــات علمــی و فنــاوری لزومــ ًا بــه خــودی خــود دارای‬
‫پویایــی پیشــنهادی تجربــه اروپایــی نیســتند»‪ .‬برعکــس‪ ،‬فنــاوری و علــم از مجموعـه‌ای بــه‬
‫هــم پیوســته از عناصــر سیاســی‪ ،‬حقوقــی‪ ،‬فلســفی‪ ،‬مذهبــی و اخالقــی پدیــد آمدنــد‪ ،‬چیــزی‬
‫کــه مارکسیســم ارتدکــس به‌طــور سـ ّنتی آن را به‌عنــوان «روبنــا»ی جامعــه تحقیــر می‌کــرد‪.‬‬
‫نتیجه‌گیری‬
‫بــه گفتــه اقتصــاددان توســعه هنــد‪ ،‬ســاندرام‪ ،‬اگــر بخواهیــم بفهمیــم کــه چگونــه می‌تــوان‬
‫توســعه را در کشــورهای فقیرتــر امــروز ارتقــا داد‪ ،‬بایــد رونــد تاریخــی را کــه در گذشــته‬
‫کشــورهای توســعةافته را متحــول کــرد و چرایــی انجــام نشــدن ایــن فراینــد در جاهــای دیگــر‬
‫را درک کنیــم‪ .‬ایــن موضعــی اســت کــه بائــر نیــز بــر آن اصــرار داشــته اســت‪ .‬بائــر بــا رد‬
‫«رویکــرد بی‌زمــان» توســعه اقتصــادی‪ ،‬قرن‌هــای متمـ ِ‬
‫ـادی مــورد نیــاز بــرای رشــد اقتصــادی‬
‫در جهــان غــرب و تأثیــر متقابــل عوامــل فرهنگــی مختلــف را کــه پیش‌شــرط آن بــود‪ ،‬مــورد‬
‫تأکیــد قــرار داده اســت‪ .‬از نظــر بائــر‪ ،‬مهم‌تــر از همــه‪ ،‬ایــن اســت کــه در جهــان غــرب‪ ،‬نهادها‬
‫و ارزش‌هایــی تکامــل یافته‌انــد کــه بــه نفــع مالک ّیــت خصوصــی و بــازار‪ ،‬محدودیت‌هایــی‬
‫بــرای خودســری و غــارت دولتــی تعییــن می‌کننــد و نــوآوری و ایــن احســاس را تشــویق‬
‫می‌کننــد کــه انســان‌ها می‌تواننــد موقعیــت خــود را از طریــق اقدامات‌شــان در بــازار بهبــود‬
‫بخشند ‪.‬‬
‫بــا در نظــر گرفتــن چنیــن انتقــادی از جانــب یکــی از اشــخاص مهــم ایــن حــوزه‪ ،‬جعلــی‬
‫لقــب گرفتــن ایــن اجمــاع از ســوی بائــر‪ ،‬چنــدان تعج ـب‌آور نخواهــد بــود‪ .‬بــا ایــن حــال‪،‬‬
‫در کار مورخانــی کــه در اینجــا بــه آن‌هــا پرداختــه شــده اســت‪ ،‬پشــتیبانی کمــی می‌یابد(بــه‬
‫دالیلــی‪ ،‬روســتو در تاریــخ نــگاری بســیار طوالنــی خــود از نظریــات رشــد اقتصــادی‪ ،‬کل‬
‫‪IIFOM 122‬‬
‫ایــن مجموعــه تحقیقاتــی را نادیــده می‌گیــرد)‪ .‬برخــی از ایــن نویســندگان نقــش مهمــی را‬
‫بــرای دولــت در زمینه‌هــای خــاص‌ بــه ویــژه در تعریــف و اجــرای حقــوق مالک ّیــت‌ تعییــن‬
‫می‌کننــد‪ ،‬ایــن بــا دیــدگاه بائــر‪ 3‬ســازگار اســت‪ .‬عــاوه بــر ایــن‪ ،‬محــور کلــی کار آن‌هــا‬
‫‪ ‌-‬کــه بــر اهمیــت محدودیت‌هــای اَعمــال دولــت در توســعه غــرب تأکیــد می‌کنــد‪ ‌-‬بــه‬
‫جــای موضــع روســتو‪ ،‬موضــع بائــر را تأییــد می‌کنــد‪ .‬بــرای مثــال‪ ،‬پیتــر بــورک‪ ،‬یکــی از‬
‫اولیــن نمونه‌هــای توســعه اروپــا‌ دولت‌هــای تجــاری شــمال ایتالیــا و هلنــد‌ را بــا‌عنــوان‬
‫«فرهنگ‌هــای طرفــدار بنــگاه‌داری» توصیــف می‌کنــد کــه در آن دولت‌هــای نســبت ًا کــم‬
‫تعــدادی در مســیر تجــارت یــا رشــد اقتصــادی اختــال ایجــاد می‌کننــد؛ ویژگــی منفــی کــه‬
‫در عیــن حــال بــه آن کشــورها برتــری مهمــی نســبت بــه رقبــای خــود می‌بخشــید‪ .‬ویلیــام‬
‫اچ مــک نیــل خاطرنشــان می‌کنــد کــه «در خــود اروپــا‪ ،‬کشــورهایی کــه بیشــترین دامنــه را‬
‫بــه ســرمایه خصوصــی و کارآفرینــی می‌دادنــد‪ ،‬بیشــترین رونــق را داشــتند‪ ،‬در حالــی کــه‬
‫جوامعــی کــه در آن‌هــا رفــاه از یــک ســو یــا جنــگ از ســوی دیگــر بخــش بزرگــی از منابــع‬
‫موجــود را در اختیــار داشــتند و از ایــن حیــث بهتــر اداره می‌شــدند‪ ،‬تمایــل بــه عقــب ماندگــی‬
‫داشــت‪».‬و اف‪ .‬ال‪ .‬جونــز بــه عنــوان یــک اصــل راهنمــا در توضیــح رشــد‪ ،‬عبــارت معروفی از‬
‫آدام اســمیت را در نظــر می‌گیــرد‪« :‬بــرای رســاندن یــک دولــت بــه باالتریــن درجــة ثــروت بــا‬
‫پایین‌تریــن وحشــیگری‪ ،‬صلــح‪ ،‬مالیــات آســان و اجــرای عدالــت قابــل تحمــل‪ ،‬چیــز دیگــری‬
‫الزم نیســت‪ .‬بقیــة چیزهــا توســط ســیر طبیعــی چیزهــا بــه وجــود آمــده اســت‪».‬‬
‫پارادایــم جدیــدی کــه بــه واســطه فعالیت‌هــای ایــن محققــان و دیگــران انجــام شــده‪ ،‬تاکنــون‬
‫نیــز بــه تولیــد آثــار مهــم تحقیقاتــی و تلفیقــی کمــک کــرده اســت‪ .‬ناگفتــه نمانــد کــه مطالعــه‬
‫بســیار بیشــتری مــورد نیــاز اســت‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬ایــن احتمــال وجــود دارد کــه تحقیقــات‬
‫بیشــتر‪ ،‬دالیــل بیشــتری از دیــدگاه ارائــه شــده توســط پروفســور بائــر ارائــه دهنــد‪ .‬همان‌طــور‬
‫کــه اندرســون اشــاره می‌کنــد‪« :‬خــاص شــدن از محدودیت‌هــا‪ ،‬بــر آن مســیر درســت و‬
‫ثمربخــش در تحقیقــات تاکیــد دارد کــه نشــان می‌دهــد چــرا برخــی جوامــع توســعه اقتصــادی‬
‫را تجربــه کردنــد ولــی در جوامــع دیگــر ایــن فراینــد صــورت نگرفــت»‪ .‬در هــر حــال‪ ،‬ایــن‬
‫موضــوع از منظــر تئوریــک مــورد توجــه بســیاری از محققــان بــود‌ه و بــرای میلیون‌هــا نفــر‬
‫در جهــان‪ ،‬موضــوع مــرگ و زندگــی اســت‪.‬‬
‫‪123‬‬
‫توسعه‌زدگی‬
‫تــا یــک قــرن پیــش‪ ،‬رونــد تکامــل تمــدن‬
‫بشــری بی‌آنکــه کلیــدواژة توســعه بــه شــعار‬
‫اصلــی دولت‌هــا تبدیــل شــده باشــد‪ ،‬بــا‬
‫ســرعت قابــل توجهــی در جریــان بــود‪ .‬امــا‬
‫سیاس ـت‌هایی کــه بــا رمــز توســعه در دســتور‬
‫کار دولت‌هــا قــرار گرفــت‪ ،‬در عمــوم مــوارد‬
‫تبعــات منفــی عدیــده‌ای بــه جــای گذاشــت‪.‬‬
‫‪IIFOM 124‬‬
‫تــا یــک قــرن پیــش‪ ،‬رونــد تکامــل تمــدن بشــری بی‌آنکــه کلیــد واژة توســعه بــه شــعار اصلــی‬
‫دولت‌هــا جهــت ســوق دادن جوامــع بــه ســمت افزایــش تولیــد ناخالــص داخلــی تبدیــل شــده‬
‫باشــد‪ ،‬بــا ســرعت قابــل توجهــی در جریــان بــود‪ .‬از آن تاریــخ‪ ،‬و بــا روی کار آمــدن دولت‌هــای‬
‫بــزرگ‪ ،‬بخــش بزرگــی از فعالیت‌هــای اقتصــادی بــه انحصــار ایــن نهــاد درآمــد‪ .‬اگرچــه بــه‬
‫دلیــل ســرازیر شــدن جریــان نقدینگــی از سرچشــمه دولــت بــه بســتر جامعــه‪ ،‬ســطوح مختلفــی‬
‫از رشــد و توســعه بســته بــه میــزان کارآمــدی دولت‌هــا میســر شــد‪ ،‬امــا بــه دلیــل عقالنیــت‬
‫برســاختة نهــاد دولــت و نــگاه قیم‌مآبانــة حکومــت‪ ،‬رونــد پیشــرفت جوامــع کانالیــزه و در‬
‫مســیری از پیــش مقــدر هدایــت شــد‪ ،‬کــه ایــن مهــم بــه بهــای محــدود و منکــوب کــردن ســایر‬
‫مســیرهایی کــه بــدون کنتــرل و راهبــری دولــت قابــل تصــور بــود‪ ،‬بدســت آمــد‪.‬‬
‫در ایــن بیــن‪ ،‬امــر آمــوزش بــه مثابــة کارخانــة تولیــد ربات‌هایــی کــه التــزام بی‌قیــد و شــرطی‬
‫بــه رویه‌هــای مقــدر دولــت داشــتند‪ ،‬در انحصــار نهــاد دولــت درآمــد و ســرفصل‌هایی بــرای‬
‫آن مصــوب شــد کــه افــراد را بــه لحــاظ ایدئولوژیــک همســو بــا امیــال و خواســته‌های ایشــان‬
‫نمایــد‪ .‬بدیــن ترتیــب‪ ،‬مفهــوم «یادگیــری» کــه ماهیتــی فردگرایانه‌تــر و برآمــده از نیــاز آحــاد‬
‫جامعــه داشــت‪ ،‬جــای خــود را بــه مقولــة «آمــوزش» داد و آمــوزگاران مســتخدم دولــت بــه‬
‫انحــاء مختلــف بــه تراشــیدن ســر هــر آنکــه پرداختنــد کــه ســودایی دگــر در ســر داشــت‪ .‬بــه‬
‫عبارتــی دیگــر‪ ،‬یادگیــری کــه می‌بایســت عرصــة بــروز توانمندی‌هــا‪ ،‬کشــف اســتعدادها‬
‫و شــکوفایی خالقیــت افــراد باشــد‪ ،‬بــه قربانگاهــی بــرای هــر اندیش ـه‌ای شــد کــه جایــی در‬
‫کتــب درســی و کالم معلمــان نداشــت‪.‬‬
‫از طرفــی‪ ،‬نظــام آمــوزش دولتــی کــه بــه اشــتباه از آن بــه عنــوان نظــام آمــوزش رایــگان یــاد‬
‫می‌شــود‪ ،‬هزینه‌هــای بــه مراتــب بیشــتری را در ازای راندمــان کمتــر‪ ،‬در قیــاس بــا ســاز و کار‬
‫آمــوزش خصوصــی ایجــاد می‌کنــد‪ .‬در سیســتم آمــوزش دولتــی‪ ،‬بودجــه بــه صــورت کــور و‬
‫بــدون توجــه بــه ترجیحــات دانش‌آمــوزان و والدین‌شــان‪ ،‬صرف ـ ًا بــر مبنــای ایدئولــوژی و‬
‫چشـم‌انداز رهبــران سیاســی در مســیری کــه تمامــی رهروانــش آن را مســیر توســعه می‌نامنــد‪،‬‬
‫تخصیــص داده شــده اســت‪ .‬در چنیــن سیســتمی‪ ،‬دروس و ســرفصل‌های آموزشــی بــه غایــت‬
‫سیاس ـت‌زده می‌شــود‪ ،‬رویه‌هــای آموزشــی بی‌شــباهت بــه فراینــد مغزشــویی نبــوده و تنهــا‬
‫بــا حضــور معلمانــی کــه پیش‌تــر تقیــد خــود را بــه مبانــی آموزشــی اعــام کــرده باشــند‬
‫مقــدر خواهــد شــد‪ .‬در نتیجــه‪ ،‬در رابطـه‌ای هم‌افزایانــه سیســتم آموزشــی و جامعــة آمــوزگاران‬
‫بــه تقویــت گفتمــان واحــدی کــه لزوم ـ ًا بــاب میــل عمــوم جامعــه نیســت می‌پردازنــد‪ .‬در‬
‫نظــام مدرس‌محــور آمــوزش دولتــی کــه در آن معلــم دانــای کل بــوده و ســخنش در حکــم‬
‫فصــل الخطــاب قلمــداد می‌شــود‪ ،‬رابطــة تعاملــی‌ای شــکل نگرفتــه و نســبت خدایــگان و‬
‫بنــده کــه بیــن دولــت و شــهروندان از بــدو تمــدن برپــا بــوده اســت در مقیاســی کوچک‌تــر‬
‫‪125‬‬
‫بازتولیــد می‌شــود‪ .‬فضایــی کــه بیــش از هــر آموزشــی‪ ،‬تربیــت شــهروندان مطیــع را ســرلوحة‬
‫کار خــود قــرار داده اســت‪.‬‬
‫سیاســت‌هایی کــه بــا رمــزواژة «توســعه» در دســتور کار دولت‌هــا قــرار گرفــت‪،‬‬
‫در عمــوم مــوارد تبعــات منفــی عدیــده‌ای از خــود بــه جــای گذاشــت‪ .‬برنامه‌هــای‬
‫توســعه‌ای ‪ 5‬ســاله و ‪ 20‬ســاله کــه در بســیاری از کشــورهای بلــوک شــرق بــه موقــع‬
‫اجــرا گذاشــته شــد‪ ،‬آلــوده بــه برســاختگی عقــل و بی‌اعتنــا بــه خواســت و رویه‌هــای‬
‫بــازاری بــود و هــر چــه اصــرار بــه اجــرای دقیق‌تــر ایــن سیاســت‌ها در دســتور‬
‫کار قــرار می‌گرفــت‪ ،‬جامعــه بیــش از پیــش از مســیر نرمــال خــود خــارج شــده و‬
‫آزادی‌هــای اقتصــادی‪ ،‬و بــه تبــع آن آزادی‌هــای سیاســی و اجتماعــی مــورد تعــدی‬
‫دولت‌هــا قــرار گرفــت‪.‬‬
‫در مقابــل‪ ،‬بــا فــرض آزادســازی نظــام آموزشــی و واگــذار کــردن ایــن عرصــه بــه بخــش‬
‫خصوصــی‪ ،‬ضمــن سیاســت‌زدایی از مقولــة آمــوزش‪ ،‬دولــت بــه مرزهــای کوچک‌تــری‬
‫محــدود شــده و امــکان بســط قــدرت خــود در امــوری کــه لزومـ ًا ربطــی بــه ایــن نهــاد نــدارد‬
‫را نخواهــد داشــت‪ .‬همچنیــن نظــام آمــوزش غیردولتــی بــه ویــژه در عصــر حاضــر ناگزیــر از‬
‫جایگزینــی روش کالســیک آمــوزش بــا شــیوه‌های هم‌آمــوزی اســت کــه در آن گفتگــو و‬
‫تعامــل آموزش‌دهنــده و یادگیرنــده وجــه ممیــزة آن اســت‪ .‬مضافـ ًا‪ ،‬آزادســازی عرصــه آموزش‬
‫بــه رقابتــی شــدن فضــای آمــوزش می‌انجامــد‪ ،‬کیفیــت محتــوای آموزشــی و توانمنــدی‬
‫ت بــرای خدمــات‬ ‫مدرســان در رابطــة عرضــه و تقاضــا ارتقــاء یافتــه و بهینه‌تریــن قیمــ ‌‬
‫آموزشــی کشــف خواهــد شــد‪.‬‬
‫امــا همچنــان ســؤال اصلــی باقــی اســت‪ :‬آیــا بــرای دولــت رســالتی در امر آمــوزش شــهروندان‬
‫قابــل تصــور اســت؟ اگــر بــه چنیــن نقشــی بــرای دولــت قائــل باشــیم‪ ،‬حــدود آن چگونــه‬
‫قابــل تحدیــد اســت؟‬
‫بــه عنــوان مفــروض اگــر بپذیریم کــه حقــوق طبیعی انســان غیرقابــل مذاکــره و مســتلزم صیانت‬
‫اســت‪ ،‬می‌بایســت ســازوکاری جهــت ممانعــت از تعــرض و تهدیــد ایــن حقــوق تعریــف شــده و‬
‫قدرتــی جهــت تضمیــن ایــن حقــوق بــه متولیــان آن اعطــا شــود‪ .‬از طرفــی‪ ،‬بــا بســط نیازهــای‬
‫انســان مــدرن‪ ،‬حداقلــی از آمــوزش کــه ضامــن حقــوق طبیعــی افــراد باشــد هــم شــأن بــا حقــوق‬
‫طبیعــی افــراد قلمــداد خواهــد شــد‪ .‬ایــن مقدمــه خــود دو ســؤال جدیــد مــی آفرینــد‪ :‬مقصــود از‬
‫حداقــل آمــوزش چیســت؟ و بــر چــه مبنــای ایــن حداقل‌هــا قابــل شناســایی اســت؟‬
‫بــه عنــوان تعریــف‪ ،‬مقصــود از آمــوزش بــه مثابــة حــق طبیعــی آن قســم از آموزش‌هایــی‬
‫را مــد نظــر دارد کــه در صــورت عــدم آگاهــی و اشــراف افــراد جامعــه‪ ،‬زندگــی ایشــان‬
‫‪IIFOM 126‬‬
‫در معــرض خطــر قــرار خواهــد گرفــت؛ درســت بــه همــان صــورت کــه در صــورت عــدم‬
‫دسترســی بــه آب و غــذا چنیــن مشــکلی بــرای ایشــان ایجــاد خواهــد شــد‪ .‬بــر ایــن مبنــا‪ ،‬هــر‬
‫آموزشــی کــه بــه نوعــی زیســتن در فضــای یــک جامعــه را قابــل درک و تحمل‌پذیــر نمایــد‬
‫در زمــره حقــوق طبیعــی و هــر آموزشــی فراتــر از آن در زمــرة مــواردی اســت کــه اساس ـ ًا‬
‫شــهروندان مالیات‌پــرداز هیــچ مســئولیتی در قبــال آن‪ ،‬و بــه طبــع آن نهــاد دولــت نخواهنــد‬
‫داشــت‪ .‬حــال‪ ،‬بــا علــم بــه ایــن کــه حداقل‌هــای معیشــتی در جوامــع گوناگــون متفــاوت‬
‫بــوده و دسترســی بــه ســطوح مختلــف تکنولــوژی‪ ،‬آموزش‌هــای دســت باالتــری را طلــب‬
‫می‌کنــد‪ ،‬تعییــن ایــن حداقل‌هــا بــا وضعیــت متفــاوت جوامــع‪ ،‬متغیــر خواهــد بــود‪.‬‬
‫از طرفــی‪ ،‬تأمیــن حقــوق طبیعــی در مــواردی کــه بــه ایــن حقــوق تعــرض یــا تهدیــدی روا‬
‫داشــته شــده باشــد‪ ،‬بخــش خصوصــی از حــل آن عاجــز بــوده و یــا انگیــزه و امکانــات کافــی‬
‫بــرای تأمیــن آن را نداشــته باشــد‪ ،‬در زمــرة حداقــل کارویژه‌هــای دولــت قابــل شناســایی‬
‫اســت‪ .‬بــر ایــن مبنــا‪ ،‬آمــوزش بــه مثابــة حــق طبیعــی تنهــا زمانــی مداخلــة دولــت را مشــروع‬
‫می‌ســازد کــه ایــن نهــاد یــا بــه اضطــرار و یــا بــه ضــرورت ناگزیــر از تأمیــن حداقل‌هــا‬
‫باشــد‪ .‬اگرچــه ضــرورت و اضطــرار همــواره کلیــد واژة دولت‌هــا بــرای مداخلــة در امــور‬
‫جــاری جوامــع بــوده اســت‪ ،‬امــا بــه بهانــة تــرس از قدرت‌طلبــی دولــت و تمکیــن جامعــه‪،‬‬
‫نمی‌تــوان تأمیــن حقــوق طبیعــی افــراد را بــه تعویــق انداخــت‪ ،‬کــه ایــن همــه بــدون‬
‫درغلطیــدن در سیاســت‌های توســعه‌ای دولت‌محــور قابــل انجــام اســت‪.‬‬
‫در مجمــوع‪ ،‬سیاســت‌هایی کــه بــا رمــز واژة «توســعه» در دســتور کار دولت‌هــا قــرار‬
‫گرفــت‪ ،‬در عمــوم مــوارد تبعــات منفــی عدیــده‌ای از خــود بــه جــای گذاشــت‪ .‬برنامه‌هــای‬
‫توســعه‌ای ‪ 5‬ســاله و ‪ 20‬ســاله کــه در بســیاری از کشــورهای بلــوک شــرق بــه موقــع اجــرا‬
‫گذاشــته شــد‪ ،‬آلــوده بــه برســاختگی عقــل و بی‌اعتنــا بــه خواســت و رویه‌هــای بــازاری بــود‬
‫و هــر چــه اصــرار بــه اجــرای دقیق‌تــر ایــن سیاســت‌ها در دســتور کار قــرار می‌گرفــت‪،‬‬
‫جامعــه بیــش از پیــش از مســیر نرمــال خــود خــارج شــده و آزادی‌هــای اقتصــادی‪ ،‬و بــه تبــع‬
‫آن آزادی‌هــای سیاســی و اجتماعــی مــورد تعــدی دولت‌هــا قــرار گرفــت‪ .‬ایــن در حالــی‬
‫اســت کــه دولت‌هایــی کــه بــه دام چنیــن برنامه‌هــای مــدون و مقــدر شــده‌ای نیافتادنــد‪ ،‬بــه‬
‫مراتــب ســطوح باالتــری از توســعه و پیشــرفت را بــرای جوامــع خــود بــه ارمغــان آوردنــد‪ .‬در‬
‫حــوزة آمــوزش نیــز‪ ،‬اگرچــه سیاس ـت‌های ســوادآموزی عمومــی ذیــل برنامه‌هــای توســعه‌ای‬
‫نتایــج مثبتــی نیــز بــه بــار آورد امــا ایــن مهــم بــه قیمــت اتــاف گســتردة منابــع عمومــی‪،‬‬
‫یکسان‌ســازی و تحمیــق ایدئولوژیــک شــهروندان صــورت گرفــت و اکنــون‪ ،‬بعــد از گذشــت‬
‫ده‌هــا ســال از اجــرای ایــن سیاســت‌ها‪ ،‬اختــاف کیفــی و ســطح دانــش شــهروندان ایــن‬
‫جوامــع بــا کشــورهای آزادتــر‪ ،‬بــه وضــوح قابــل تشــخیص اســت‪.‬‬
‫‪127‬‬
‫بررسی اجمالی نظریات توسعه‬

‫مفهــوم توســعه همــواره محــل‬
‫محمود اوالد‬
‫چالــش بــوده اســت تــا جایــی‬
‫کــه حتــی برخــی از دانشــمندان‬
‫معتقدنــد کلمــۀ ‪Development‬‬
‫شــاید واژة مناســبی بــرای بیــان‬
‫آنچــه مدنظــر اســت نباشــد‪.‬‬
‫‪IIFOM 128‬‬
‫تعاریــف مختلــف‌اندیشــمندان نیــز حکایــت از ایــن چالشــی بــودن دارد تــا جائــی کــه بیــن‬
‫اینکــه آیــا توســعه را غایتــی اســت یــا توســعه فراینــدی مــداوم اســت‪ ،‬بحث‌‌هــای زیــادی‬
‫وجــود دارد‪ .‬از ســوی دیگــر‪ ،‬اینکــه مصادیــق توســعه چیســت و چگونــه می‌تــوان تشــخیص‬
‫داد کــه جامعــه‌ای در چــه مرحلــه‌ای از توســعه قــرار دارد‪ ،‬عــاوه بــر چالشــی بــودن‪ ،‬بــا‬
‫قید‌‌هــای امــکا ‌ن اندازه‌گیــری‪ ،‬واجــد ارزش بــودن و در نتیجــه تفاوت‌‌هــای ارزشــی در‬
‫چارچوب‌‌هــای اخالقــی مختلــف مواجــه اســت‪ .‬در ایــن خصــوص‪ ،‬ذکــر ایــن نکتــه قابــل‬
‫تأمــل اســت کــه چــرا تفــاوت درآمــد ســرانة بیــن کشــور‌ها بــه عنــوان شــاخصی بــرای‬
‫ســنجش ســطح توســعه در نظــر گرفتــه می‌شــود‪ .‬آیــا صــرف برخــورداری از درآمــد ســرانة‬
‫بــاال یــا حتــی رشــد‌‌های بــاالی درآمــد ســرانه‪ ،‬می‌توانــد مصــداق الزم بــرای مفهــوم توســعه‬
‫باشــد؟ فــرض کنیــد دو جامعــه بــا ســطح درآمــد بســیار نزدیــک بــه هــم باشــند‪ ،‬در یکــی از‬
‫جوامــع‪ ،‬شــادی و به‌زیســتی وجــود دارد‪ .‬انســان‌‌ها هــم بــا یکدیگــر و هــم بــا طبیعــت رفتــار‬
‫مهربان‌تــری دارنــد‪ .‬در مقابــل‪ ،‬در جامعــة دیگــر‪ ،‬افــراد از غــم و افســردگی رنــج می‌برنــد یــا‬
‫رفتار‌هــا بــا یکدیگــر و طبیعــت مهربانانــه نیســت‪ .‬شــاخص‌‌‌هایی چــون میــزان نــزاع و قتــل‬
‫در دومــی بیشــتر از اولــی اســت‪ .‬آیــا صــرف درآمــد ســرانة یکســان را می‌تــوان مصداقــی‬
‫بــرای ســطح توســعةافتگی دو جامعــه ذکــر کــرد؟ شــاید نکتــۀ مهم‌تــر ایــن اســت کــه آیــا‬
‫مطالعــات توســعه بایــد ماننــد علــوم دیگــر‪ ،‬فــارغ از بحــث ارزشــی بــه شــناخت گذشــته‌نگر و‬
‫تحلیــل علــی عوامــل مؤثــر بــر تفاوت‌‌هــای توســعه کشــور‌‌های مختلــف بپــردازد یــا اینکــه‬
‫در ادامــه وارد جنبــه هنجــاری شــده و راهکار‌‌هــای توســعه را نیــز ارائــه دهــد‪.‬‬
‫رویکرد‌‌هــای جدیــد بــه توســعه‪ ،‬در طــول زمــان‪ ،‬در پــی پاســخ بــه ایــن نــوع ســؤاالت شــکل‬
‫گرفته‌انــد‪ .‬در حالــی توســعه انســانی شــاخص‌‌های بهداشــت و آمــوزش را وارد شــاخص‌‌های‬
‫بررســی ســطح توســعه می‌کنــد کــه توســعه پایــدار‪ ،‬بــه مســائل زیســت محیطــی و رفتــار‬
‫بــا طبیعــت از یــک ســو و رفــع فقــر و محرومیــت از ســوی دیگــر می‌پــردازد‪ .‬بــا ایــن‬
‫حــال‪ ،‬هنــوز اقتصاددانــان سال‌هاســت بــه دنبــال کشــف دالیــل تفــاوت ســطح توســعةافتگی‬
‫بیــن کشــور‌ها هســتند‪ .‬هرچنــد دانــش اقتصــاد توســعه بــه مفهــوم کنونــی‪ ،‬دانشــی جدیــد و‬
‫متولــد نیمــه دوم قــرن ‪ 20‬اســت‪ ،‬امــا در طیفــی وســیع‌تر‪ ،‬می‌تــوان گفــت در طــول تاریــخ‬
‫اقتصــادی‪ ،‬بخــش بزرگــی از پژوهش‌‌هــا و نظریــات اقتصاددانــان بــا طیف‌‌‌هــای مختلــف بــر‬
‫کشــف دالئــل تفاوت‌‌‌هــای توســعه یافتگــی بیــن کشــور‌ها متمرکــز بــود‪.‬‬
‫ثــروت ملــل آدام اســمیت (‪ )1776‬بــه عنــوان نخســتین نوشــتۀ اقتصــادی کالســیک‪ ،‬بــه گفتة‬
‫اســمیت بــه دنبــال ایــن پرســش بــود کــه چــرا برخــی ملت‌‌هــا خیلــی مولّــد هســتند و بقیــه‬
‫چنیــن نیســتند؟ بــه عبــارت دیگــر‪ ،‬چــرا برخــی ملت‌‌هــا توســعةافته‌اند؟(انگل‪.)2010 ،‬‬
‫‌اندیشــمندان در مکاتــب مختلــف اقتصــادی‪ ،‬از اقتصــاد کالســیک و نئوکالســیک تــا اقتصــاد‬
‫‪129‬‬
‫کینــزی‌‪ ،‬اندیشــه‌‌‌های مبتنــی بــر مارکسیســم و نئومارکسیســم و در نهایــت مکاتــب نئولیبــرال‬

‫و نهادگرائــی جدیــد‪ ،‬در پــی پاســخ بــه چرایــی تفاوت‌‌هــای توســعه بیــن کشــور‌ها بــوده و‬
‫در ایــن راه‪ ،‬ضمــن شناســائی و تمرکــز بــر برخــی شــواهد و دالئــل موضــوع‪ ،‬سیاســت‌‌‌هایی را‬
‫متذکــر ش ـ ‌ده‌اند‪ .‬هرچنــد‪ ،‬تفاوت‌‌هــای ماهــوی در نــوع نــگاه بــه موضــوع‪ ،‬اصالــت دادن بــه‬
‫ارزش‌هــا و مهم‌تــر از همــه‪ ،‬تفــاوت در تعریــف و فلســفة مفاهیمــی چــون آزادی‪ ،‬عدالــت و در‬
‫نهایــت توســعه‪ ،‬هــم در شناســائی عوامــل مؤثــر بــر توســعه و هــم سیاســت‌‌های پیشــنهادی و‬
‫به‌ویــژه نقــش دولت‌هــا بســیار مؤثــر بــوده اســت‪.‬‬
‫در حالــی کــه اقتصاددانــان کالســیک بــر انباشــت ســرمایه‪ ،‬تولیــد‪ ،‬پیشــرفت فن‌آورانــه‪،‬‬
‫تقســیم کار و مالک ّیــت خصوصــی و حداقــل مداخلــة دولــت تأکیــد می‌کردنــد و راه رشــد و‬
‫توســعۀ کشــور‌ها را در گســترش تجــارت دنبــال می‌کردنــد (انــگل‪ ،)2010 ،‬اقتصاددانــان‬
‫نئوکالســیک بــا تمرکــز بــر مالک ّیــت خصوصــی‪ ،‬آزادی فــردی و محدودیــت فعالیــت دولــت‪،‬‬
‫تحــرک ســرمایه و نیــروی کار را بــه انگیــزة مــزد و پــاداش متنــوع و میــل فــرد برای بــرآورده‬
‫کــردن خواســته‌‌‌های عینــی معیــن (رول‪ )1973 ،‬بــر عرصه‌‌‌هــای مــورد نظــر اســمیت افــزوده‬
‫اســت‪ .‬از ایــن نظــر‪ ،‬اقتصــاد نئوکالســیک یــک گسســت از اصــول کالســیک بــود چــرا کــه با‬
‫رویکــرد فردگرایانه‌تــری بــه جامعــه پرداخــت و تمرکــز بــر ارزش از طریــق مطلوبیــت ذهنــی‬
‫را بــر ارزش کار جایگزیــن کــرد‪ .‬ایــن رویکــرد‪ ،‬بــا تأســی از قانــون ســی (عرضــه تقاضــای‬
‫خــود را ایجــاد می‌کنــد)‪ ،‬بــر تعادل‌‌‌هــای بــازار تمرکــز یافتــه و بــا فــروض رقابتــی بــودن‬
‫کامــل بــازار و آزاد بــودن ورود و خــروج بــه بازار‌هــا تمرکــز دارد (انــگل‪ )2010 ،‬و بــه نوعــی‬
‫نبــود ایــن بســتر‌ها را عامــل تفــاوت در توســعةافتگی قلمــداد می‌کنــد‪ .‬اقتصــاد کینــزی در‬
‫مقابــل‪ ،‬بــا نقــد تعــادل همیشــگی عرضــه و تقاضــای نئوکالســیک‪ ،‬عــدم تعــادل بــه دلیــل‬
‫کمبــود تقاضــای مؤثــر در نظــام اقتصــادی را مطــرح می‌کنــد‪ .‬پیامــد سیاســی کلیــدی تحلیــل‬
‫کینــز ایــن اســت کــه دولــت می‌توانــد در اقتصــاد مداخلــه کنــد تــا تقاضــا را بــاال بــرده و‬
‫اشــتغال کامــل را ســبب شــود‪ .‬در واقــع‪ ،‬کینــز علی‌رغــم نقــد جامــع اقتصــاد نئوکالســیک‪،‬‬
‫در عیــن حــال متعهــد بــه بازار‌هــا و مالک ّیــت خصوصــی مانــد و نقــد او بــا هــدف نجــات‬
‫ســرمایه‌داری لیبــرال از گرایــش بــه بحــران و احتمــال وقــوع انقــاب کمونیســتی قلمــداد‬
‫می‌شــود (‌هانــت‪ 2015 ،‬و رابینســون‪ .)1978 ،‬نظریــات توســعه کالســیک‪ ،‬مبتنــی بــر‬
‫آموخته‌‌‌هــای اقتصــاد نئوکالســیک و تحــت تأثیــر کینــزی‪ ،‬تغییــر ســاختاری اقتصاد‌هــا از‬
‫اقتصــاد س ـ ّنتی بــه مــدرن را مــد نظــر قــرار دادنــد‪ .‬نظریه‌پردازانــی چــون روســتو و لوئیــس‬
‫و دیگــران‪ ،‬تفکیــک جوامــع س ـ ّنتی و مــدرن و شــیوة انتقــال جامعــه از س ـ ّنتی بــه مــدرن را‬
‫بررســی و راهکار‌‌هایــی بــرای توســعه ارائــه می‌دهنــد‪ .‬نظریــة رشــد لوئیــس را می‌تــوان‬
‫حامــی برنامه‌‌‌هــای گرفتــن مــازاد از بخــش کشــاورزی و تأمیــن مالــی توســعه صنعتــی‬
‫‪IIFOM 130‬‬
‫دانســت کــه البتــه در عمــل تــوأم بــا هزینه‌‌‌هــای زیــادی بــر انســان و محیــط زیســت بــود و‬
‫ارزش‌گــذاری کمــی بــر فعالیت‌‌‌هــای کشــاورزی قائــل بود(انــگل‪ .)2010 ،‬از ســوی دیگــر‪،‬‬
‫نظریاتــی چــون فشــار بــزرگ روزنشــتاین‪‌-‬رودان مبتنــی بــر ضــرورت خــروج از دام فقــر‬
‫کشــور‌‌های در حــال توســعه از طریــق یــک فشــار بــزرگ از بیــرون‪ ،‬منجــر بــه شــکل‌گیری‬
‫سیاســت‌‌‌های صنعتــی شــدن از طریــق جایگزینــی واردات شــد‪.‬‬
‫در مقابــل‪ ،‬رویکرد‌‌هــای توســعه نئومارکسیســتی کــه عمومــ ًا بــا ســاختارگرائی‪ ،‬نظریــة‬
‫وابســتگی و نظریــة نظام‌‌‌هــای جهانــی شــناخته می‌شــوند‪ ،‬عمومــ ًا بــر طبــق آموخته‌‌‌هــای‬
‫خــود از تحلیــل مارکــس از اینکــه ســرمایه‌داری منجــر بــه اســتثمار پرولتاریــا (طبقــه کارگــر)‬
‫توســط بــورژوازی شــده و بــه بحــران ختــم می‌شــود‪ ،‬تحلیل‌‌‌هــای از چگونگــی انتقــال مــازاد‬
‫تولیــد کشــور‌‌های در حــال توســعه (پیرامــون) بــه کشــور‌‌های توســعه یافتــه (مرکــز) دارنــد‪.‬‬
‫پربیــش و ســنگر بــا ایــن تحلیــل کــه کشــور‌‌های جهــان ســوم بایــد محصــوالت اولیــة خــود‬
‫را بیشــتر صــادر کننــد تــا بتواننــد ســطح واردات خــود از جهــان اول را حفــظ کننــد‪ ،‬بیــان‬
‫کردنــد اگــر ایــن کشــور‌ها بخواهنــد واردات خــود را افزایــش دهنــد‪ ،‬بایــد صــادرات خــود‬
‫را حتــی بیشــتر افزایــش دهنــد‪ .‬آن‌هــا ایــن موضــوع را تحــت عنــوان ســندروم رابطــة مبادلــة‬
‫کاهشــی نــام نهادند(ریپلــی‪ .)2013 ،‬اســتدالل آن‌هــا ایــن بــود کــه صنعتــی شــدن باعــث‬
‫تمرکــز ســرمایه شــده و تمرکــز ســرمایه بــه شــکل‌گیری تبانــی و بازار‌‌هــای کمتــر رقابتــی در‬
‫محصــوالت صنعتــی می‌شــود‪ .‬ایــن در حالــی اســت کــه ایــن پدیــده در بازار‌‌هــای بــه شــدت‬
‫رقابتــی محصــوالت اولیــة تولیــدی کشــور‌‌های در حــال توســعه‪ ،‬رخ نمی‌دهــد‪ .‬ایــن بدیــن‬
‫معنــی اســت کــه قیمت‌هــا بــرای محصــوالت کشــور‌‌های صنعتــی بیشــتر از محصــوالت‬
‫کشــور‌‌های در حــال توســعه افزایــش می‌یابــد و در نتیجــه کشــور‌‌های در حــال توســعه‪،‬‬
‫بــرای ثابــت نگــه داشــتن ســطح واردات صنعتــی خــود‪ ،‬نیــاز بــه صــادرات بیشــتر دارنــد‪.‬‬
‫ایــن باعــث خواهــد شــد کــه بیشــتر در فقــر فــرو رونــد‪ .‬راه حــل مقابــل آن‪ ،‬تغییــر ســاختاری‬
‫تولیــد اقتصــادی بود(انــگل‪ .)2010 ،‬پــل بــاران (‪ )1957‬بیــان می‌کنــد کــه در جهــان اول‪،‬‬
‫مــازاد اقتصــادی ســرمایه‌داری دوبــاره ســرمایه‌گذاری می‌شــود و رشــد و پویایــی را بــه‬
‫ارمغــان مــی‌آورد ولــی در جهــان ســوم‪ ،‬مــازاد اقتصــادی‪ ،‬توســط شــرکت‌‌‌های چنــد ملیتــی‬
‫بــه جهــان اول منتقــل می‌شــود(ریپلی‪.)2013 ،‬‬
‫بــا ایــن حــال‪ ،‬رشــد کشــور‌‌های آســیای جنــوب شــرقی‪ ،‬تــا حــدود زیــادی نظریــات‬
‫وابســتگی را تضعیــف کــرد و نشــان داد امــکان توســعه بــرای کشــور‌‌های پیرامــون از طریــق‬
‫اعمــال سیاســت‌‌‌های گزینشــی جایگزینــی واردات و تمرکــز بــر سیاســت‌‌های توســعه صادرات‬
‫وجــود دارد‪ .‬اجمــاع واشــنگتنی و نظریــات نئولیبرالــی‪ ،‬بازگشــتی بــر فــروض نئوکالســیک‬
‫بــود‪ .‬اینکــه افــراد عقالیــی هســتند و مطلوبیــت یــا منافــع خــود را حداکثــر می‌کننــد و در‬
‫‪131‬‬
‫نتیجــه‪ ،‬اقتصاد‌‌هــای مولّــد‪ ،‬اقتصاد‌‌هایــی هســتند کــه در آن‌هــا افــراد بیشــترین آزادی را در‬

‫مشــارکت بــازار و دریافــت پــاداش کامــل ایــن مشــارکت دارند(ریپلــی‪ .)2013 ،‬تمرکــز‬
‫بــر سیاســت‌‌‌های پولــی به‌ویــژه کنتــرل عرضــه پــول و نرخ‌‌‌هــای بهــره توســط میلتــون‬
‫فریدمــن‪ ،‬بــه اقتصــاد نئوکالســیک اضافــه شــد تــا چرخه‌‌‌هــای اقتصــادی سیاســت مالــی کینــز‬
‫را مــورد توجــه قــرار دهــد‪ .‬ایــن امــر باعــث شــد دســتور بــه مداخــات حداقلــی دولــت در‬
‫اقتصــاد داده شــود‪ .‬از ســوی دیگــر‪ ،‬انتظــارات عقالئــی و پیش‌بینــی سیاسـت‌ها توســط مــردم‬
‫و تعدیــل در رفتار‌هــا و خنثــی کــردن اثــرات سیاســت‌‌های دولــت‪ ،‬نیــز در همیــن راســتا‬
‫بــر حداقــل مداخلــة دولــت صحــه گذاشــت‪ .‬بدین‌تریــب‪ ،‬سیاســت‌‌های نئولیبرالــی مبتنــی بــر‬
‫آزادســازی قیمت‌هــا‪ ،‬آزادســازی تجــاری‪ ،‬خصوصی‌ســازی‪ ،‬اصــاح مالیات‌هــا و کاهــش‬
‫نقــش دولــت و حکمرانــی خــوب در دســتور قــرار گرفــت‪ .‬از آن‌جــا کــه اجمــاع واشــنگتنی‬
‫مــورد توافــق بانــک جهانــی و صنــدوق بین‌المللــی پــول بــود‪ ،‬توانســتند از طریــق وابســته‬
‫کــردن حمایت‌‌‌هــای اعتبــاری بــه کشــور‌‌های در حــال توســعه بــه پذیــرش سیاســت‌‌های‬
‫نئولیبرالــی‪ ،‬تحقــق ایــن سیاس ـت‌ها را در کشــور‌‌های در حــال توســعه دنبــال کننــد‪.‬‬
‫آمارتیاســن بــا بیــان اینکــه توســعه بایــد بــه عنــوان یــک فراینــد گســترده‌تر در نظــر گرفتــه‬
‫شــود و هــدف اصلــی آن دســتیابی بــه آزادی‌‌‌‌هــای انســانی اجتماعــی‪ ،‬سیاســی و اقتصــادی‬
‫بــرای محدودتریــن افــراد (فقــرا و تهیدســتان) باشــد‪ ،‬آزادی را هــم هــدف و هــم ابــزار توســعه‬
‫معرفــی کرد(ســن‪.)1999 ،‬‬
‫اقتصــاد نهادگرایــی جدیــد‪ ،‬بــا افــزودن شکســت اطالعــات و هزینــة مبادلــه بــر مشــکالت‬
‫اثــرات بیرونــی (‪ )Externality‬و بازدهــی فزاینــده بــه مقیــاس و انحصــارات بــه عنــوان عوامــل‬
‫شکســت بــازار‪ ،‬انتخــاب عمومــی را بــه عنــوان ابعــاد جدیــد بازار‌هــا وارد کــرد و تصویــری‬
‫از ناقــص بــودن بازار‌هــا را ارائــه داد(فایــن‪ .)2001 ،‬نتیجــة ایــن تحلیــل‪ ،‬بــر گســترش‬
‫نقــش دولت‌هــا‪ ،‬بیــش از آنچــه از ســوی تحلیل‌‌‌هــای نئولیبــرال و حتــی نئوکالســیک تجویــز‬
‫می‌شــود‪ ،‬تأکیــد دارد‪(.‬انــگل‪.)2010 ،‬‬
‫بــا ایــن حــال‪ ،‬بــه دلیــل بیــن رشــته‌ای بــودن دالئــل تفاوت‌‌‌هــای توســعه بیــن کشــور‌ها‪،‬‬
‫مطالعــات توســعه در رشــته‌‌‌های دیگــری چــون جغرافیــا و جامعــه شناســی نیــز بــه تحلیل‌‌‌هــای‬
‫بیشــتری از موضــوع می‌رســد‪ .‬شــاید مهمتریــن جهــت گیــری مطالعــات توســعه اقتصــادی‬
‫را در نظریــات اخیــر‪ ،‬مبتنــی بــر جبــر جغرافیایی(ســاکس و وارنــر ‪ 1995‬و دوالر و کــرای‬
‫‪ ،)2004‬همگرایــی اقتصــاد جهانــی (جفــری و رومــر ‪ )1999‬و عوامــل نهــادی (داگالس نورث‬
‫‪‌،1990‬هــال و جونــز ‪ ،1999‬عاصم‌اوغلــو و دیگــران ‪ )2001‬مالحظــه کــرد‪ .‬دنــی رودریــک‬
‫(‪ )2004‬بــه دنبــال دو موضــوع مهــم زیــر اســت‪:‬‬
‫‪ -‌1‬نقــش کــدام یــک از عوامــل س ـه‌گانه یــاد شــده‪ ،‬یعنــی نهاد‌هــا‪ ،‬همگرایــی اقتصــاد‬
‫‪IIFOM 132‬‬
‫جهانــی و جبــر جغرافیایــی بــر توســعه اقتصــادی پررنــگ تــر اســت‪.‬‬

‫‪-‌2‬تأثیــر متقابــل عوامــل یــاد شــده بــر یکدیگــر و از ایــن طریــق بــر توســعه اقتصــادی‬
‫چگونــه اســت؟ در واقــع‪ ،‬اثــر غیرمســتقیم هریــک از عوامــل‪ ،‬از طریــق عوامــل دیگــر تــا‬
‫چــه حــدی اســت؟(رودریک‪)2004 ،‬‬
‫ســه دســته‌بندی ارائــه شــده در بــاال‌‪ :‬جغرافیــا‪ ،‬یکپارچگــی و نهاد‌ه ـ ‌ا بــه مــا اجــازه می‌دهــد‬
‫تــا افکارمــان را بــر رشــد عوامــل تعیین‌کننــدة اقتصــادی ســازماندهی کنیــم‪ .‬ایــن ســه عامــل‬
‫فاکتور‌‌هایــی هســتند کــه تعییــن می‌کننــد کــدام جوامــع انباشــت و نــوآوری و بنابرایــن‬
‫رشــد خواهنــد کــرد‪ ،‬و کــدام نــه‪ .‬چــه مقــدار از تنــوع حیرت‌انگیــز در متوســط درآمد‌‌هــای‬
‫ملــی در سرتاســر دنیــا را جغرافیــا‪ ،‬یکپارچگــی و نهاد‌هــا می‌توانــد توضیــح دهــد؟ آیــا ایــن‬
‫فاکتور‌هــا به‌صــورت انعطاف‌پذیــر عمــل می‌کننــد‪ ،‬یــا متقابــ ًا بــر یکدیگــر اثــر دارنــد؟‬
‫آیــا همــه بــه یــک میــزان مهــم هســتند؟ آیــا یکــی از توضیحــات بــر آن دو «غلبــه» دارد؟‬
‫نتایــج مطالعــه رودریــک نشــان می‌دهــد زمانــی کــه نهاد‌هــا کنتــرل شــوند‪ ،‬معیار‌‌هــای‬
‫رایــج جغرافیــا در بهتریــن حالــت اثــرات مســتقیم ضعیفــی بــر درآمد‌هــا دارنــد‪ ،‬هرچنــد کــه‬
‫بــا تأثیرگــذاری بــر کیفیــت نهــادی‪ ،‬تأثیــر غیرمســتقیم قــوی دارند(رودریــک‪.)2004 ،‬‬
‫مطالعــات ویلیامســون نیــز نشــان می‌دهــد اهمیــت نهاد‌‌هــای غیررســمی در توســعه کمتــر از‬
‫نهاد‌‌هــای رســمی نیســت‪ .‬نهاد‌‌هــای غیررســمی شــامل عرف‌هــا و باور‌‌هــای رایــج در جامعــه‬
‫اســت‪ .‬کیفیــت نهاد‌‌هــای غیررســمی و رســمی اهمیــت زیــادی در توســعه دارد‪ .‬امــا یافتــه‬
‫مهــم و ارزشــمند ویلیامســون در ایــن خصــوص‪ ،‬ایــن اســت کــه رســمی کــردن نهاد‌‌هــای‬
‫غیررســمی بــر ضــد توســعه عمــل می‌کنــد‪ .‬نمونــه ایــن رســمی کردن‌هــا را در جامعــة‬
‫خودمــان می‌تــوان مالحظــه کــرد‪ .‬در زمان‌‌‌هــای نــه چنــدان گذشــته‪ ،‬بــاور عمومــی مــردم‬
‫در حفــظ و نگهــداری از محیــط زیســت بســیار قوی‌تــر بــود‪ .‬بــه صــورت تکاملــی‪ ،‬آن‌هــا‬
‫یــاد گرفتــه بودنــد کــه بــا طبیعــت چگونــه رفتــار کننــد‪ .‬بهره‌بــرداری از طبیعــت تــا حــدی‬
‫بــود کــه طبیعــت امــکان بازیابــی خــود را داشــته باشــد‪ .‬برداشــت ســاکنین مناطــق جنگلــی‬
‫از منابــع جنگلــی یــا حتــی باور‌هــا در خصــوص شــکار و ماهیگیــری در گذشــته‪ ،‬پایــداری‬
‫منابــع زیســتی را ســبب می‌شــد‪ .‬از زمــان رســمی شــدن حفــظ محیــط زیســت و شــکل‌گیری‬
‫ســازمان‌‌های مرتبــط بــا آن‪ ،‬گویــی بــاری از وظایــف حفــظ محیــط زیســت از دوش مــردم‬
‫برداشــته شــده و بدتــر اینکــه آن‌هــا بــا ایــن تصــور کــه نهــادی دولتــی وظیفــه دارد و بــرای‬
‫ایــن وظیفــه دســتمزد دریافــت می‌کنــد تــا محیــط زیســت را حفــظ کنــد‪ ،‬بنابرایــن‪ ،‬هیــچ‬
‫ـده‌ای‬
‫ضرورتــی در حفــظ محیــط زیســت بــرای خــود قائــل نیســت‪ .‬اینجــا کافــی اســت که عـ ‌‌‬
‫از مــردم‪ ،‬بــدون رعایــت مســائل محیــط زیســتی‪ ،‬بــه برداشــت بی‌رویــه از محیــط زیســت‬
‫بپردازنــد‪ ،‬همان‌طــور کــه در نظریــة بازی‌هــا براســاس تــراژدی منابــع می‌دانیــم‪ ،‬بــه دلیــل‬
‫‪133‬‬
‫مشــاع بــودن محیــط زیســت‪ ،‬رقابتــی بیــن افــراد بــرای برداشــت بیشــتر از منابــع شــکل‬

‫می‌گیــرد‪ .‬ایــن در حالــی اســت کــه نهــاد رســمی نیــز از چنــان بوروکراســی برخــوردار اســت‬
‫کــه ناتــوان از حفــظ آن خواهــد بــود‪.‬‬
‫در ایــن مقالــه ســعی شــد بــه بررســی اجمالــی از نظریــات توســعه از کالســیک تــا نهادگرایــی‬
‫جدیــد پرداختــه شــود‪ .‬تقریب ـ ًا تمــام ادبیــات توســعه اقتصــادی در راســتای پاســخگویی بــه‬
‫چرایــی تفاوت‌‌‌هــای توســعه بیــن کشور‌هاســت‪ .‬امــا مســئلة اصلــی ایــن اســت کــه اکثریــت‬
‫کار‌‌هــای انجــام شــده در عرصــة اقتصــاد توســعه‪ ،‬توســعه را معــادل بــا تفاوت‌‌هــای درآمــدی‬
‫کشــور‌ها دی ‌ده‌انــد‪ .‬نظریــات توســعه کالســیک‪ ،‬مدرنیزاســیون و توســعه صنعتــی و تولیــد‬
‫محصــوالت پیچیــده را بــه عنــوان بخــش توســعه یافتــه در نظــر گرفته‌انــد‪ .‬امــا اینجــا ایــن‬
‫ســؤال مطــرح می‌شــود کــه اصــوالً جایــگاه مــردم در تعریــف توســعه چیســت؟ آیــا مــردم‬
‫جوامــع مختلــف‪ ،‬تعریــف یکســانی از توســعه دارنــد؟ آیــا مفهــوم رفــاه بیشــتر‪ ،‬در ســبک‌‌‌های‬
‫زندگــی مختلــف یکســان اســت کــه بــا ابزار‌‌هــای یکســان بــه ســنجش ســطح توســعةافتگی‬
‫کشــور‌ها و مقایســه آن‌هــا باهــم پرداختــه شــود؟‬
‫شــاید تعریــف آمارتیاســن از توســعه و اینکــه آزادی را هــم هــدف و هــم ابــزار توســعه معرفــی‬
‫می‌کنــد‪ ،‬تعریــف بهتــری از توســعه باشــد‪ .‬اینکــه افــراد مختلــف در جوامــع مختلــف‪ ،‬بــا‬
‫افزایــش ظرفیت‌‌هــای خــود بتواننــد تنــوع بیشــتری بــرای گزینه‌‌‌هــای پیــش رو بــرای‬
‫انتخــاب داشــته باشــند و بتواننــد آزادانــه انتخــاب کننــد‪ ،‬می‌توانــد جایگزیــن بهتــری بــرای‬
‫دنبــال کــردن شــاخص‌‌های توســعه باشــد‪ .‬در چنیــن شــرایطی‪ ،‬بایــد پذیرفــت اگــر جامعـه‌ای‬
‫علی‌رغــم داشــتن ظرفیت‌‌هــای کافــی و برخــورداری از گزینه‌‌‌هــای مختلــف‪ ،‬حتــی ممکــن‬
‫اســت ســبکی از زندگــی را انتخــاب نمایــد کــه از نظــر شــاخص‌‌‌های متــداول توســعه (درآمــد‬
‫و مدرنیتــه و ‪ ،)...‬در ســطح باالیــی نباشــد‪.‬‬
‫امــا اینجــا آنچــه بــاز جــای ســؤال می‌مانــد ایــن اســت کــه آزادی چــه مفهومــی دارد؟ حــق‬
‫انتخــاب جامعــه چگونــه از حــق انتخــاب تــک تــک افــراد جامعــه برخواهــد آمــد؟ آیــا راهــی‬
‫بــرای رســیدن بــه حداکثــر آزادی فــردی در عیــن عــدم تداخــل آزادی‌‌های افــراد وجــود دارد؟‬
‫تــا چــه انــدازه می‌تــوان پذیرفــت کــه رویکرد‌‌هایــی چــون دموکراســی می‌تواننــد تضمیــن‬
‫توســعه بــه مثابــة آزادی باشــند؟ اگــر ‪ 49‬درصــد جامعــه‪ ،‬هدفــی غیــر از ‪ 51‬درصــد داشــته‬
‫باشــند و در فراینــد دموکراســی مقیــد بــه رعایــت حــق انتخــاب ‪ 51‬درصــد باشــند‪ ،‬می‌تــوان‬
‫کمــاکان بــر انتخــاب آزادانــة آن‌هــا صحــه گذاشــت؟ آیــا راه بهتــری وجــود نــدارد؟ چــه‬
‫میــزان تحــرک نیــروی انســانی و ســرمایه می‌توانــد در رفــع ایــن تناقــض مؤثــر باشــد؟‬
‫‪IIFOM 134‬‬
Iranian Institute For Ownership and Market(IIFOM)
:‫منابع‬
Acemoglu, D., Johnson, S., & Robinson, J. A. (2001). The colonial origins of comparative develop-
ment: An empirical investigation. American economic review, 91(5), 1369‌1401.‫‏‬
Baran, P. A. (1957). The political economy of growth, New York (Monthly Review Press) 1957.‫‏‬
Dollar, D., & Kraay, A. (2004). Trade, growth, and poverty. The economic journal, 114(493), F22‌F49.‫‏‬
Engel, S. N. (2010). Development economics: from classical to critical analysis. In R. A. Denemark
(Eds.), The International Studies Encyclopedia Volume II (pp. 874‌892). West Sussex: Blackwell Pub-
lishing.
Engel, S. (2012). The World Bank and the post‌Washington consensus in Vietnam and Indonesia:
inheritance of loss. Routledge.‫‏‬
Fine, B. (2001) Social Capital Versus Social Theory: Political Economy and Social Science at the Turn of
the Millennium.London, Routledge.
Hall, R. E., & Jones, C. I. (1999). Why do some countries produce so much more output per worker
than others?. The quarterly journal of economics, 114(1), 83‌116.‫‏‬
Hunt, E. K., & Lautzenheiser, M. (2015). History of economic thought: A critical perspective. Routledge.‫‏‬
Jeffrey, F., & Romer, D. (1999). Does trade cause growth?. American Economic Review, 83(3), 379‌99.‫‏‬
North, D. C. (1990). Institutions, institutional change and economic performance. Cambridge univer-
sity press.‫‏‬
Rapley, J. (2013). Understanding development: Theory and practice in the third world. Routledge.‫‏‬
Robinson, J. (2014). Contributions to modern economics. Academic Press.‫‏‬
Rodrik, D., Subramanian, A., & Trebbi, F. (2004). Institutions rule: the primacy of institutions over
geography and integration in economic development. Journal of economic growth, 9(2), 131‌165.‫‏‬
Roll, E. (1973) A History of Economic Thought. London, Faber and Faber Ltd.
Sachs, J. D., Warner, A., Åslund, A., & Fischer, S. (1995). Economic reform and the process of global
integration. Brookings papers on economic activity, 1995(1), 1‌118.‫‏‬
Sen, A. (1999) Development as Freedom. Oxford, OxfordUniversity Press.
Smith, A. (1776 / 2001) An Inquiry into the Nature and Causesof the Wealth of Nations. At http://
www.adamsmith.org/smith/won‌intro.htm, accessed July 2009.
135
‫صدسال بی‌راهه‬
‫برخــی واژگان در ســایه ســال‌ها‬ ‫برنامه‌ریزی توسعه‌گرا‬
‫تکــرار بی‌امــان از چنــان بــار‬ ‫چگونه بر مطالعات اقتصادی غالب شد؟‬
‫معنایــی برخــوردار شــده‌اند کــه‬
‫مهران خسروزاده‬
‫افــراد فــارغ از عقایــد‪ ،‬ســن‪‌،‬‬
‫نــژاد‪ ،‬ملیــت و جنســیت‪ ،‬آن‌هــا‬
‫را حامــل فضیلــت یــا رذیلــت‬
‫تلقــی می‌کننــد و هــر مخالفتــی‬
‫بــا جریــان فکــری غالــب را بــه‬
‫دیــده بی‌شــرمی‪ ،‬حماقــت و یــا‬
‫دســتکم پــرت بــودن از ماجــرا‬
‫می‌نگرنــد‪.‬‬
‫‪IIFOM 136‬‬
‫فــارغ از مفاهیمــی کــه لغــات بــر آن‌هــا داللــت دارنــد‪ ،‬کمتــر کســی بــا شــنیدن «عدالــت»‬
‫یــا «برابــری» مشــمئز می‌شــود و بــه صراحــت اعــام می‌کنــد «مــن بــا برابــری مخالفــم»؛‬
‫در عیــن حــال کمتــر کســی را می‌یابیــد کــه خــود را حامــی سرســخت «کاالی قاچــاق»‬
‫معرفــی کنــد و یــا در یــک موضع‌گیــری رســمی خــود را حامــی «طمــع» یــا «طمـع‌کاران»‬
‫جــا بزنــد‪ .‬یکــی از معروف‌تریــن لغاتــی کــه در ایــن طبقه‌بنــدی جــای گرفتــه اســت‬
‫«توســعه» اســت؛ تفاوتــی نمی‌کنــد در چــه جایگاهــی باشــید؛ اقشــار مختلــف جامعــه تلقــی‬
‫مثبتــی از توســعه در ذهــن دارنــد‪ .‬در جهــان سیاسـت‌ نیــز وضعیــت چنــدان فــرق نمی‌کنــد؛‬
‫سیاسـت‌مداران فــارغ از حــزب‪ ،‬مســلک و جایگاهشــان خــود را طرفــدار پروپاقرص توســعه‬
‫معرفــی می‌کننــد و در ایــن زمینــه تفاوتــی میــان دموکــرات‪ ،‬اقتدارگــرا‪‌،‬ســرکوب‌گر و‬
‫آزادی‌خــواه وجــود نــدارد‪ .‬نکتــه مهــم اینجاســت کــه اغلــب اوقــات توســعه متــرادف بــا‬
‫برنامه‌ریــزی بــه کار بــرده می‌شــود؛ عبارتــی کــه در ُکنــه خــود حامــل ایــن پیش‌فــرض‬
‫مهــم اســت کــه جامعــه بــه مثابــة یــک ماشــین قابلیــت کنتــرل و هدایــت دارد و بــرای‬
‫دســتیابی بــه هــدف مهمــی چــون توســعه بایــد از ایــن قابلیــت حداکثــر اســتفاده را بــرد‪ .‬حتی‬
‫سوسیالیس ـت‌ترین و س ـ ّنت‌گراترین افــراد نیــز در ایــن زمینــه هــم نظرنــد و جــز حرکــت‬
‫بــر روی ردپــای برنامه‌ریــزی توســعه‌گرای کشــورهای غربــی مســیری پیــش روی خــود‬
‫نمی‌بیننــد‪ .‬امــا ایــن خوانــش از توســعه از کجــا ســروکله‌اش پیــدا شــد و چگونــه در جهــان‬
‫غالــب گشــت؟‬
‫اقتصاد توسعه پیش از قرن بیستم‬

‫ریشــه‌های اقتصــاد توســعه را بایــد در قــرن هجدهــم و همزمــان بــا شــکل‌گیری اقتصــاد‬
‫مــدرن جســتجو کــرد‪ .‬انتشــار کتــاب ثــروت ملــل آدام اســمیت را می‌تــوان مبــداء‬
‫مناســبی بــرای شــکل‌گیری اولیــن مباحــث مــدون دربــارة توســعه اقتصــادی دانســت‪.‬‬
‫آن چــه مســلم اســت عــدم شــباهت اقتصــاد توســعه اولیــه بــه رویکــرد متــداول آن در‬
‫قــرن بیســتم اســت‪ .‬تــا پیــش از قــرن بیســتم‪ ،‬توســعه اقتصــادی اساس ـ ًا مســئله‌ای مربــوط‬
‫بــه زیرســاخت‌های نهــادی بــه شــمار می‌رفــت و نشــانه‌های تأثیــر تفکــر آدام‌اســمیت و‬
‫دیگــر بازارگرایــان بــه وضــوح در آن قابــل مشــاهده اســت‪ .‬اســمیت اســتدالل می‌کــرد‬
‫کــه توســعه اقتصــادی نتیجــه گســترش تقســیم کار در جامعــه اســت‪ .‬او معتقــد بــود ایــن‬
‫گســترش ناشــی از عملکــرد تعیین‌کننــدة برخــی نهادهــا و رویه‌هــای سیاســی‪ ،‬حقوقــی‬
‫و اقتصــادی اســت‪ .‬حقــوق مالک ّیــت خصوصــی‪ ،‬پولی‌ســازی مبــادالت اقتصــادی‪ ،‬حــذف‬
‫محدودیت‌هــای تجــاری‪ ،‬تــداوم تولیــد و مبادلــة تخصصــی را رقــم زدنــد و بــه ایــن ترتیــب‬
‫نیروهــای بــازار آزاد بــه مهم‌تریــن عامــل تصمیم‌گیــر در امــور اقتصــادی جامعــه تبدیــل‬
‫‪137‬‬
‫شــوند‪ .‬اســمیت مــرز محدود‌کننــدة تقســیم‌کار را وســعت بــازار می‌دانســت‪ .‬از همیــن رو‬
‫معتقــد بــود بــرای بهره‌منــدی از دســتاوردهای تولیــد و مبادلــة تخصصــی‌‪ ،‬یــا همــان توســعه‬
‫اقتصــادی‪ ،‬بازارهــا بایــد گســترش پیــدا کننــد‪ .‬متفکــران بازارگــرای پــس از اســمیت نیــز‬
‫کمابیــش نظریــات او دربــارة توســعه را بــه اشــکال متفاوتــی بیــان کردنــد؛‌ فصــل مشــترک‬
‫تمــام آن‌هــا ایــن نکتــه اســت کــه منشــأء توســعه و شــکوفایی اقتصــادی‪ ،‬اتخــاذ نهادهــا و‬
‫سیاس ـت‌هایی اســت کــه بــه نظــام «آزادی طبیعــی» و یــا همــان دولــت محــدود و نگهبــان‬
‫شــب مــورد تأکیــد در لیبرالیســم کالســیک نزدیــک می‌شــود‪.‬‬
‫هایــک از اولیــن متفکرانــی بــود کــه بــه دنبــال ورود گســتردة پوزیتیویســم در‬
‫اقتصــاد‪ ،‬بــه دام افتــادن اقتصاددانــان در خوانش‌هــای تعــادل محــور در اقتصــاد را‬
‫هشــدار داد‪ .‬پوزیتیویســم بــا مشــروعیت زدایــی از مطالعــه ایدئولــوژی بــه عنــوان‬
‫یــک مؤلفــه مهــم در نظریــة اجتماعــی‪ ،‬بــه برداشــته شــدن تمرکــز از زیرســاخت‌های‬
‫نهــادی کمــک شــایانی کــرد‪.‬‬
‫برمودای انحراف‬
‫در ابتــدای قــرن بیســتم و بــا برافروخته‌شــدن شــعله اندیشــه‌های ســتیزه‌جو در غــرب‬
‫و بــه حاشــیه رفتــن ایده‌هــای لیبرالیســم کالســیک بــه عنــوان یــک دکتریــن سیاســی و‬
‫اقتصــادی‪ ،‬تعاریــف از توســعة اقتصــادی دچــار تحوالتــی شــد‪ .‬در پــی وقــوع ایــن تحــوالت‬
‫ســؤاالت دربــارة توســعه شــکل کام ـ ًا متفاوتــی بــه خــود گرفــت و از ســؤال غیرمســتقیم‬
‫«بــرای توســعه اقتصــادی چــه زیرســاخت‌های نهــادی مــورد نیــاز اســت؟» بــه ســؤال‬
‫مســتقیم « بــرای توســعه اقتصــادی چــه ترکیبــی از سیاســت‌های اقتصــادی اجرایــی از‬
‫ســوی دولــت مــورد نیــاز اســت؟» تغییــر یافــت و برنامه‌ریــزی مناســب جــای تمرکــز بــر‬
‫قوانیــن و نهادهــا را گرفــت‪ .‬بــدون شــک ایــن نــگاه تــازه مدیــون رویکردهــای تــازه‌ای بــود‬
‫کــه در دنیــای اندیشــه‪ ،‬خــودی نشــان می‌دادنــد و طرفــداران زیــادی پیــدا کــرده بودنــد‪.‬‬
‫در یــک دســته‌بندی کلــی‪ ،‬بــا مطالعــة تاریــخ می‌تــوان ســه تحــول مهــم در جهــان اندیشــه‬
‫را کــه موجــب تضعیــف رویکــرد متمرکــز بــر زیرســاخت‌های نهــادی شــد برشــمرد‪.1 :‬‬
‫همه‌گیــر شــدن رویکردهــای پوزیتویســتی در اقتصــاد ‪ .2‬انقــاب بلشــویکی در روســیه‬
‫‪ .3‬وقــوع انقــاب کینــزی در اقتصــاد کالن‪ .‬هــر یــک از ایــن مــوارد بــه نحــوی در شــکل‬
‫دادن بــه مفهــوم تــازه اقتصــاد توســعه در قــرن بیســتم نقشــی حیاتــی را بــازی کردنــد‪ .‬پیــش‬
‫از ایــن‪ ،‬بــا وقــوع انقــاب مارجینالیســتی در اقتصــاد در ســال ‪ ،1871‬پیشــرفتی عظیــم‬
‫در چگونگــی تصمیم‌گیــری انســان و ادراک او از مســائل اقتصــادی پیرامــون خــود بــه‬
‫‪IIFOM 138‬‬
‫وجــود آورد و زمــان و مــکان را در تئــوری‬

‫توضیــح چگونگــی رفتــار افــراد گنجانــد‪،‬‬
‫امــا شــوربختانه ایــن موضــوع جلــوی کنــار‬
‫گذاشــته شــدن اهمیــت نهادهــا در اقتصــاد را‬
‫نگرفــت‪ .‬نتیجــه آن شــد کــه بــا جایگزیــن‬
‫شــدن رویکــرد تعادلــی در اقتصــاد‪ ،‬نهادهــا‬
‫بــه طــور کامــل از نظریــة اقتصــادی جریــان‬
‫اصلــی حــذف شــدند و یــک نظریــة انتخــاب‬
‫در خــاء پدیــد آمــد‪.‬‬
‫فرار از ایدئولوژی‬
‫در بیانــی ســاده اقتصاددانــان بــه صرافــت‬
‫افتادنــد تــا نظریــه‌ای اقتصــادی ارائــه‬
‫دهنــد کــه بــه مثابــة علــوم طبیعــی فاقــد‬
‫جهت‌گیری‌هــای ارزشــی باشــد‪ .‬تــب علمــی‬
‫بــودن ایــن بــار میــان اقتصاددانــان بــاال گرفته‬
‫بــود‪ .‬لیونــل چارلــز رابینــز‪ ،‬اقتصاددانــی‬
‫بــود کــه توانســت یکــی از مشــهورترین و‬
‫مقبول‌تریــن و عام‌تریــن تعاریــف دربــارة‬
‫علــم اقتصــاد را در ســال ‪ ۱۹۳۲‬ارائــه کنــد‪.‬‬
‫همــان تعریفــی کــه اغلــب در کالس‌هــای‬
‫اقتصــاد شــنیده‌ایم ولــی احتمــاالً مبــدع آن را‬
‫نشناســیم‪ .‬او مســئلة اقتصــادی را «تخصیــص‬
‫منابــع محــدود بــه اهــداف رقیــب و نامحدود»‬
‫تعریــف کــرد‪ .‬ممکــن اســت ایــرادی در ایــن‬
‫تعریــف بــه چشــم نیایــد؛ امــا بــا وجــود کنــار‬
‫گذاشــته شــدن اهمیــت نهادهــا در اقتصــاد‪،‬‬
‫دســت‌کم می‌تــوان از ایــن تعریــف پرســید‪:‬‬
‫تخصیــص از ســوی چــه کســی و بــه کــدام‬
‫اهــداف؟ تصمیم‌گیرنــده کیســت و اهــداف‬
‫را چــه کســی تعییــن می‌کنــد؟ شــاید بتــوان‬
‫‪139‬‬
‫ایــن تعریــف مشــهور رابینــز را بــا شــعار معــروف مارکــس مقایســه کــرد‪« :‬از هرکــس بــه‬
‫انــدازه توانــش بــه هرکــس بــه انــدازه نیــازش»‪ .‬بــاز هــم می‌تــوان پرســید تــوان و نیــاز چــه‬
‫کســی؟ چــه کســی آن را تعییــن می‌کنــد؟ بــه عبــارت دیگــر رابینــز بــه طــور کلــی ماهیــت‬
‫کنشــگر و بســتری کــه در آن کنــش می‌کنــد را بــه طــور کامــل از اقتصــاد حــذف کــرد‪.‬‬
‫یــا در مثالــی دیگــر‪ ،‬اســکار النگــه اســتدالل کــرد کــه اقتصــاد «یــک علــم جهان‌شــمول‬
‫اســت کــه هــم در اقتصادهــای سوسیالیســتی و همچنیــن اقتصادهــای ســرمایه‌داری کاربــرد‬
‫دارد‪ ».‬ممکــن اســت ایــن خوانــش النگــه نیــز بــه نظــر صحیــح برســد امــا در تحلیــل تطبیقی‬
‫النگــه از ســرمایه‌داری و سوسیالیســم‪ ،‬مســئله انتخــاب از چارچــوب نهــادی آن جدا و مســئلة‬
‫تخصیــص ایســتا تبدیــل شــد‪ .‬در واقــع‪ ،‬النگــه بــه صراحــت اهمیــت نهادهــا را در تعامــل‬
‫اقتصــادی را نادیــده گرفــت و گویــی یــک تصمیــم اقتصــادی در اقتصــاد مبتنــی بــر بــازار‬
‫آزاد درســت همــان مســئلة اقتصــادی در یــک کشــور سوسیالیســتی اســت‪ .‬النگــه در ایــن‬
‫خوانــش تنهــا نبــود‪ .‬جــوزف شــومپیتر و فرانــک نایــت اقتصاددانــان مشــهور قــرن بیســتمی‪،‬‬
‫هرچــه قــدر کــه درتحلیل‌هــای نهــادی غنــی و درخشــان عمــل کردنــد‪ ،‬امــا بــا خوانــش‬
‫النگــه موافــق بودنــد‪.‬‬
‫هایــک از اولیــن متفکرانــی بــود کــه بــه دنبــال ورود گســتردة پوزیتیویســم در اقتصــاد‪،‬‬
‫بــه دام افتــادن اقتصاددانــان در خوانش‌هــای تعــادل محــور در اقتصــاد را هشــدار داد‪.‬‬
‫پوزیتیویســم بــا مشــروعیت زدایــی از مطالعــه ایدئولــوژی بــه عنــوان یــک مؤلفــة مهــم‬
‫در نظریــة اجتماعــی‪ ،‬بــه برداشــته شــدن تمرکــز از زیرســاخت‌های نهــادی کمــک شــایانی‬
‫کــرد‪ .‬بــدون شــک نهادهــای سیاســی‪ ،‬حقوقــی و اقتصــادی بــر اســاس نظام‌هــای فکــری‬
‫ایدئولوژیــک تــداوم می‌یابنــد‪ .‬یعنــی اســتوار مانــدن هــر نهــاد اجتماعــی نیازمنــد افــرادی‬
‫باورمنــد بــه اندیشـه‌ای اســت کــه آن نهــاد بــر بنیــان آن شــکل گرفتــه اســت‪ .‬پوزیتیویســم‬
‫بــه دلیــل تــرس از مبــارزات ایدئولوژیــک بــه دنبــال حــذف همــه گزاره‌هــای تجربــی‬
‫غیرقابــل آزمــون از علــم بــود‪ .‬تعــادل کــه بــه دغدغــة تــازة علــم اقتصــاد تبدیــل شــده‬
‫بــود بــا ترکیــب رویکــرد پوزیتویســتی‪ ،‬تمــام ســؤاالتی را کــه آدام اســمیت در مــورد‬
‫ماهیــت و علــل توســعه اقتصــادی و شــکوفایی پایــدار مطــرح می‌کــرد‪ ،‬از میــدان بــه در‬
‫کــرد‪ .‬از همین‌جــا می‌تــوان گرایــش طبیعــی اقتصــاد توســعه نئوکالســیک بــه نادیــده‬
‫گرفتــن نهادهــای سیاســی‪ ،‬حقوقــی و اقتصــادی و در عــوض جســتجوی معیارهــای قابــل‬
‫اندازه‌گیــری بــرای توســعه را متوجــه شــد‪ .‬در نتیجــه در ایــن رویکــرد ســؤاالتی کــه بــه‬
‫زیرســاخت‌های نهــادی توســعه پایــدار می‌پرداخــت غیرعلمــی در نظــر گرفتــه شــد و بــه‬
‫جــای آن ایــن بــاور نشســت کــه اندازه‌گیــری بــه تنهایــی مســاوی علــم اســت‪.‬‬
‫‪IIFOM 140‬‬
‫تحفة بلشویکی‬
‫دومیــن عامــل مهــم در تغییــر و تحــول معنــای توســعه اقتصــادی انقــاب بلشــویکی و ظهــور‬
‫سوسیالیســم بــود‪ .‬پــس از شکســت اولیــة سیاس ـت‌های کمونیســم جنگــی (‪،)۱۹۱۸-۱۹۲۱‬‬
‫بلشــویک‌ها یــک آزادســازی جزئــی بــه نــام سیاســت اقتصــادی جدیــد (‪ )۱۹۲۱-۱۹۲۸‬ارائــه‬
‫کردنــد‪ .‬ایــن آزادســازی جزئــی منجــر بــه بهبــود نســبی اقتصــاد روســیه از فاجعــه «کمونیســم‬
‫جنگــی» شــد‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬ایــن سیاســت اقتصــادی جدیــد بــه دلیــل وجــود تضادهــای‬
‫درونــی نتایــج مطلــوب را در توســعه صنعتــی و کشــاورزی بــه همــراه نداشــت‪ .‬مــرگ لنیــن‬
‫در ســال ‪ ،1924‬همــراه بــا نتایــج نــه چنــدان دلچســب ایــن سیاســت اقتصــادی جدیــد‪ ،‬بــه‬
‫بحثــی طوالنــی در میــان اقتصاددانــان شــوروی در مــورد مســیری کــه در توســعه صنعتــی بایــد‬
‫طــی شــود‪ ،‬منتهــی شــد‪ .‬مناظــرات و مناقشــات دهــة ‪ 1920‬بــرای عالقمه‌منــدان بــه تاریــخ‬
‫توســعه حــاوی اطالعــات مهمــی اســت‪ .‬همان‌طــور کــه الــک نــوو اشــاره کــرده اســت‪ ،‬مــی‬
‫تــوان گفــت کــه اقتصــاد توســعه مــدرن در اینجــا متولــد شــده اســت‪ .‬از دل همیــن مناقشــات‬
‫مــدل استالینیســتی صنعتــی شــدن و سیســتم برنامه‌ریــزی پنــج ســاله متولــد شــد‪.‬‬
‫در ایــن الگــو اســتدالل می‌شــد کــه صنعتی‌ســازی و اشتراکی‌ســازی اجبــاری بــرای‬
‫تبدیــل یــک اقتصــاد عقب‌مانــده بــه یــک قــدرت صنعتــی پیشــرفته کــه بتوانــد همزمــان از‬
‫خــود در برابــر محاصــرة خصمانــة ســرمایه‌داری دفــاع کنــد و الگویــی بــرای جهــان مــدرن‬
‫باشــد‪ ،‬ضــروری اســت‪ .‬همزمــان کــه وقــوع رکــورد ‪ 1929‬ایمــان بــه بــازار آزاد در غــرب‬
‫را متزلــزل کــرده بــود‪ ،‬گزارش‌هــای اولیــة دولــت شــوروی از موفقیــت آمیــز بــودن ایــن‬
‫برنامه‌هــا در کنــار نتیجــه جنــگ جهانــی دوم‪ ،‬توجــه بــه ایــن تحفــة تــازة بلشــویکی را‬
‫جلــب کــرد‪ .‬ایــن کــه مــدل اســتالینی‪ ،‬اتحــاد جماهیــر شــوروی را بــرای شکســت نازیســم‬
‫آمــاده کــرده بــود‪ ،‬بــه توجیهــی متــداول بــرای صنعتــی شــدن اجبــاری و اشتراکی‌ســازی‬
‫کشــاورزی تبدیــل شــد‪ .‬اســتدالل شــد هزینــه تحمیــل ایــن سیاســت‌ها در دهــه ‪1930‬‬
‫هرچــه کــه باشــد‪ ،‬موجــب شــده تــا شــوروی بــه دام رکــود بــزرگ نیوفتــد و پیــروزی بــر‬
‫نازیســم را بــه ارمغــان بیــاورد‪ .‬مســیر جدیــدی بــرای توســعه اقتصــادی کشــف شــده بــود‪،‬‬
‫دنیــای جدیــدی خلــق شــده بــود‪ .‬دیگــر جهــان بــه کشــورهای «توســعةافتة ســرمایه‌داری» و‬
‫کشــورهای «توســعه‌نیافتة غیرســرمایه‌داری» تقســیم نمی‌شــد؛ طبقه‌بنــدی تــازه‌ای متولــد‬
‫شــده بــود کــه کشــورها را بــه جهــان اول (اقتصادهــای توســعةافته ســرمایه داری)‪ ،‬جهــان‬
‫دوم (اقتصادهــای توســعةافتة سوسیالیســتی) و جهــان ســوم (اقتصادهــای توســعه‌نیافته)‬
‫تقســیم می‌کــرد‪ .‬توســعه دیگــر متــرادف بــا ســرمایه‌داری‪ ،‬نهادهــا و ارزش‌هــای آن نبــود‪.‬‬
‫‪141‬‬
‫کینز وارد می‌شود‬
‫ضلــع ســوم تحــول تغییــر ماهیــت اقتصــاد توســعه انقــاب کینــزی بــود و بــه ایــن فراینــد‬
‫کمــک شــایانی کــرد‪ .‬اول از همــه کینــز بــر ایــن تئــوری سوسیالیســتی صحــه گذاشــت کــه‬
‫ســرمایه‌داری ذاتـ ًا بی‌ثبــات اســت و ایــن دیــدگاه را بــه شــدت تقویــت کــرد‪ .‬بــرای مثــال‪،‬‬
‫در ایــن دیــدگاه تــازه‪ ،‬رکــود بــزرگ پیامــد شکســت تقاضــای کل تلقــی می‌شــد کــه بــه‬
‫شــکل دوره‌ای و بــه دنبــال ســرمایه‌گذاری‌های آشــفته و غیرمنطقــی بــه وجــود می‌آمــد‪.‬‬
‫در نتیجــه نمی‌تــوان بــه رقابــت در بــازار آزاد بــرای تصحیــح خــودکار پیامدهــای سیسـ ِ‬
‫ـتمی‬
‫خطاهــای فعــاالن اقتصــادی خصوصــی اعتمــاد کــرد‪ ،‬چــه رســد بــه ارتقــای ثبــات و امنیــت‪.‬‬
‫کینــز اســتدالل می‌کــرد کــه لســه‌فر بــه عنــوان یــک ایدئولــوژی مشــروع مــرده اســت‪.‬‬
‫در ســال ‪ ،1933‬او تــا آن‌جــا پیــش رفــت کــه اســتدالل کــرد آزمایش‌هــای اجتماعــی‬
‫بــزرگ آن زمــان در ایتالیــا (فاشیســم)‪ ،‬آلمــان (سوسیالیســم ملــی) و روســیه (کمونیســم)‬
‫می‌توانــد راه را بــرای آینــدة سیاســت اقتصــادی نشــان دهــد‪ .‬در ایــن دوران کشــورها یــک‬
‫بــه یــک پیش‌فرض‌هــای قدیمــی لیبرالیســم کالســیک را کنــار گذاشــته بودنــد‪ .‬متفکــران‬
‫در بریتانیــا و ایــاالت متحــده در تــاش بودنــد تــا ترکیبــی از جنبه‌هــای موفقیت‌آمیــز ایــن‬
‫سیاسـت‌های اقتصــادی مــدرن را بــا مؤلفه‌هــای موفــق نظــام سیاســی خــود ترکیــب کننــد‪.‬‬
‫دیگــر در دنیــای ایده‌هــا لیبرالیســم مبتنــی بــر لس ـه‌فر جایگاهــی نداشــت‪.‬‬
‫اقتصــاددان مشــهور‪ ،‬ایوســی دومــار رســم ًا تأکیــد داشــت کــه اقتصــاد برنامه‌ریــزی‬
‫شــدة شــوروی در دهــه ‪ 1920‬منبــع ارزشــمندی از ایده‌هــا بــرای توســعة رویکــرد‬
‫خــود او بــوده اســت‪ .‬جامعــة شــوروی نوعــی آزمایشــگاه اقتصــادی بــود کــه در آن‬
‫دانشــمند علــوم اجتماعــی می‌توانســت کل دســتگاه فکــری خــود را در زمینــة یــک‬
‫سیســتم اجتماعــی و اقتصـ ِ‬
‫ـادی بــه انــدازة کافــی متفــاوت‪ ،‬بررســی و آزمایــش کنــد‪.‬‬
‫در واقــع مــدل دومــار شــرح و بســط نظریــة رشــدی بــود کــه پیش‌تــر اقتصــاددان‬
‫اهــل شــوروی گریگــوری فلدمــن ارائــه کــرد‪.‬‬
‫دومیــن تأثیــر مهــم کینــز‪ ،‬ابــداع کل‌هــای تجمعــی بــود؛ انقــاب کینــزی راهــی بــرای‬
‫اندازه‌گیــری توســعة اقتصــادی در اختیــار اقتصاددانــان قــرار داد کــه پیــش تــر در‬
‫اختیــار نداشــتند‪ .‬بــا توســعة مفهومــی بــه نــام «تولیــد ناخالــص داخلــی» حــال دولت‌هــا و‬
‫اقتصاددانــان ابــزاری داشــتند تــا عملکــرد خــود را بــا آن بســنجند؛ دیــری نپاییــد کــه توســعة‬
‫اقتصــادی بــا رشــد اندازه‌گیــری شــده در درآمــد ســرانه متــرادف شــد‪ .‬ایــن معــادل ســازی‬
‫توســعه اقتصــادی بــا نظریــة رشــد نئوکالســیک پیامدهــای قابــل توجهــی بــرای مبانــی‬
‫‪IIFOM 142‬‬
‫نظــری اقتصــاد توســعه داشــت‪ .‬دغدغــة «رشــد» و برنامه‌ریــزی اقتصــادی «درازمــدت»‬

‫یــادآور بحث‌هــای اقتصاددانــان شــوروی در دهــه ‪ 1920‬بــود‪ .‬ایــن شــباهت اتفاقــی نبــود‪.‬‬
‫توســعه مــدل رشــد اقتصــادی «هــارود‌دومــار » مســتقیم ًا تحــت تأثیــر بحــث هــای شــوروی‬
‫ارائــه شــد‪.‬‬
‫اندیشــة اقتصــادی هــم در شــرق و هــم در غــرب ایــن ایــده را پذیرفــت کــه مدیریت‬
‫دولتــی اقتصــاد نــه تنهــا راهــی بــرای ادارة یــک اقتصــاد مــدرن بــه شــمار مــی‌رود‪،‬‬
‫بلکــه شــیوه‌ای مناســب بــرای تبدیــل یــک اقتصــاد عقب‌مانــده بــه یــک اقتصــاد‬
‫مــدرن اســت‪ .‬همیــن پذیــرش کافــی بــود تــا مدل‌هــای جایگزیــن مدیریــت دولتـ ِ‬
‫ـی‬
‫توســعة اقتصــادی از جهــان اول و دوم بــه جهــان ســوم صــادر شــود و بــرای بیــش‬
‫از نیم‌قــرن بــه اندیشــة غالــب و روش مســلط بــر گفتمــان نخبــگان جوامــع تبدیــل‬
‫شــود‪.‬‬
‫اقتصــاددان مشــهور‪ ،‬ایوســی دومــار رســم ًا تأکیــد داشــت کــه اقتصــاد برنامه‌ریــزی شــدة‬
‫شــوروی در دهــه ‪ 1920‬منبــع ارزشــمندی از ایده‌هــا بــرای توســعة رویکــرد خــود او بــوده‬
‫اســت‪ .‬جامعــة شــوروی نوعــی آزمایشــگاه اقتصــادی بــود کــه در آن دانشــمند علــوم اجتماعی‬
‫می‌توانســت کل دســتگاه فکــری خــود را در زمینــة یــک سیســتم اجتماعــی و اقتصـ ِ‬
‫ـادی بــه‬
‫انــدازة کافــی متفــاوت‪ ،‬بررســی و آزمایــش کنــد‪ .‬در واقــع مــدل دومــار شــرح و بســط نظریــة‬
‫رشــدی بــود کــه پیش‌تــر اقتصــاددان اهــل شــوروی گریگــوری فلدمــن ارائــه کــرد‪ .‬بــا‬
‫ایــن حــال‪ ،‬دومــار در بســط مــدل فلدمــن‪ ،‬تمرکــز بــر تناســب ســرمایه را کــه رویکــردی‬
‫مارکسیســتی بــود بــا کل‌هــای تجمیعــی کینــزی جایگزیــن کــرد‪ .‬در نتیجــه‪ ،‬نظریــة رشــد‬
‫مــدرن بــه طــور کامــل از توجــه متــداول بــه نظریــة ســرمایه جــدا شــد‪ .‬امــا درک درســت‬
‫تئــوری ســرمایه ســنگ بنــای مهمــی بــرای پایه‌هــای اقتصــاد خــرد در تحلیــل اقتصــاد‬
‫کالن فراهــم می‌کنــد‪ .‬بــدون ایــن مبانــی‪ ،‬نظریه‌پــرداز در جهانــی باقــی می‌مانــد کــه در‬
‫آن یــا هیــچ مشــکلی در بــازار وجــود نــدارد و در تعــادل ایــده‌آل والراســی قــرار دارد یــا‬
‫راه‌حل‌هــای بــازار قــادر بــه حــل مشــکالت نیســت و پــر از شکســت بــازار اســت‪ .‬هیــچ‬
‫‌یــک از جهان‌هــای نظــری بــرای ارتقــای درک مــا از اقتصادهــای واقعــی موجــود و‬
‫پیش‌شــرط‌های توســعه اقتصــادی آن‌هــا کار زیــادی انجــام نمی‌دهنــد‪.‬‬
‫توجیه دایره‌‌وار‬
‫اقتصــاد توســعه مــدرن هــر ســه اندیشــة نامبــرده را در خــود گنجانــده اســت؛ به‌طوری‌کــه‬
‫‪143‬‬
‫هــر کــدام از آن بــه نوعــی در نقــش توجیــه و تأییــد دیگــری عمــل می‌کنــد‪ .‬انقــاب‬
‫پوزیتیویســتی نیازمنــد اندازه‌گیــری بــود‪ ،‬در حالــی کــه شــاخص‌های تجمیعــی کینــزی‬
‫ابزارهــای مــورد نیــاز بــرای اندازه‌گیــری را فراهــم می‌کــرد‪ .‬ایــده سوسیالیســتی هــرج‬
‫و‌مــرج در ســرمایه‌داری از ســوی تئــوری کینــزی مــورد حمایــت قــرار گرفــت‪ .‬ایــن در‬
‫حالــی اســت کــه بــه نظــر می‌رســید تجربــه شــوروی‪ ،‬بــه مفهــوم برنامه‌ریــزی جامــع‬
‫اقتصــادی اعتبــار می‌بخشــد‪ ،‬امــا نظریــة کینــزی مدیریــت تقاضــا‪ ،‬یــک تکنیــک سیاســتی‬
‫بــرای برنامه‌ریــزی غیرجامــع اقتصــاد ارائــه می‌دهــد‪ .‬در پــی ایــن تحــوالت در قــرن‬
‫بیســتم و ظهــور رویکردهــای نامبــرده‪ ،‬اندیشــة اقتصــادی هــم در شــرق و هــم در غــرب ایــن‬
‫ایــده را پذیرفــت کــه مدیریــت دولتــی اقتصــاد نــه تنهــا راهــی بــرای ادارة یــک اقتصــاد مدرن‬
‫بــه شــمار مــی‌رود‪ ،‬بلکــه شــیوه‌ای مناســب بــرای تبدیــل یــک اقتصــاد عقب‌مانــده بــه یــک‬
‫اقتصــاد مــدرن اســت‪ .‬همیــن پذیــرش کافــی بــود تــا مدل‌هــای جایگزیــن مدیریــت دولتـ ِ‬
‫ـی‬
‫توســعة اقتصــادی از جهــان اول و دوم بــه جهــان ســوم صــادر شــود و بــرای بیــش از نیم‌قــرن‬
‫بــه اندیشــة غالــب و روش مســلط بــر گفتمــان نخبــگان جوامــع تبدیــل شــود‪.‬‬
‫بایــد توجــه داشــت کــه بــدون کمــک متحــدان غربــی‪ ،‬اتحــاد جماهیــر شــوروی‬
‫کام ـ ًا ممکــن بــود بــه دســت هیتلــر بیفتــد‪ .‬عــاوه بــر ایــن اســتقبال بســیاری از‬
‫جوامــع دهقانــی ماننــد اوکرایــن از ســربازان هیتلــر بــه عنــوان نیــروی رهایی‌بخــش‬
‫آن‌هــا از دســت اشتراکی‌ســازی‌های اســتالین خــود گویــای نــکات مهمــی اســت‪.‬‬
‫پایان رویا‬
‫هژمونــی ایــن پارادایــم توســعة اقتصــادی بــا تحــوالت فکــری و رویدادهــای سیاســی در‬
‫دهــة هفتــاد و هشــتاد میــادی بــه طــور جــدی بــه چالــش کشــیده شــد‪ .‬رکــود طوالنــی‬
‫مــدت اقتصــاد بریتانیــا و ایــاالت متحــده‪ ،‬همــراه بــا تــو ّرم بــاال‪ ،‬نشــان‌دهندة یــک ناهنجــاری‬
‫جــدی در سیســتم کینــزی بــود‪ .‬ثابــت شــد کــه مــدل سـ ّنتی کینــزی از نظــر منطقــی ناقــص‬
‫و از نظــر تجربــی ضعیــف اســت‪ .‬پــس از آن از اواســط تــا اواخــر دهــه ‪ ،1980‬مــدل‬
‫کمونیســتی اقتصــاد سیاســی ســقوط کــرد‪ .‬طــرد حــزب کمونیســت در سراســر اروپــای‬
‫شــرقی و مرکــزی در ســال ‪ ،1989‬و ســقوط اتحــاد جماهیــر شــوروی در ســال ‪،1991‬‬
‫مطلوبیــت نظــام سیاســی لنینیســتی را زیــر ســؤال بــرد‪ .‬شــرایط وحشــتناک اقتصــادی در‬
‫هــر یــک از کشــورهای کمونیســتی نتیجــه حماقتــی بــه نــام برنامه‌ریــزی اقتصــادی را‬
‫‪IIFOM 144‬‬
‫بــه نمایــش می‌گذاشــت‪ .‬عــاوه بــر ایــن‪ ،‬کارنامــة مدل‌هــای صادراتــی برنامه‌ریــزی‬
‫دولــت بــرای توســعة اقتصــادی در آفریقــا‪ ،‬آمریــکای التیــن‪ ،‬هنــد و دیگــر نقــاط جهــان‬
‫به‌طــور آشــکار بــا شکســت مواجــه شــد‪ .‬افشــاگری‌های دوره گالسنوســت‪ ،‬از بنیــان‬
‫همــه برآوردهــای قبلــی دربــارة عملکــرد اقتصــادی شــوروی را در طــول تاریــخ آن را‬
‫زیــر ســؤال بــرد‪ .‬ایــن افشــاگری‌ها صرفــ ًا جعــل سیســتماتیک آمارهــا توســط دولــت‬
‫شــوروی را نشــان نمــی‌داد‪ ،‬بلکــه ارزیابی‌هــای ســازمان ســیا دربــارة اقتصــاد شــوروی را‬
‫نیــز زیــر ســؤال می‌بــرد‪ .‬همان‌طــور کــه گریگــوری خانیــن و واســیلی ســلیونین نیــز‬
‫اشــاره کرده‌انــد‪ ،‬اســتانداردهای زندگــی در اتحــاد جماهیــر شــوروی‪ ،‬بــرای چندیــن دهــه‬
‫در حــال کاهــش بــود امــا ایــن کاهــش از ســوی ســازمان ســیا تشــخیص داده نشــد‪ .‬بــرای‬
‫مثــال‪ ،‬در ســال ‪ ،1986‬ســیا تخمیــن زد کــه ســرانة تولیــد ناخالــص داخلــی شــوروی حــدود‬
‫‪ 49‬درصــد تولیــد ناخالــص داخلــی ایــاالت متحــده اســت‪ .‬برآوردهــای تجدیدنظــر شــده‬
‫اکنــون ایــن رقــم را حــدود ‪ 25‬درصــد نشــان می‌دهــد‪ .‬اگــر ارقــام ســیا دقیــق بــود‪ ،‬اقتصــاد‬
‫شــوروی یــک اقتصــاد صنعتــی در حــال بلــوغ بــه حســاب می‌آمــد‪ .‬بــا ایــن حــال اکنــون‬
‫برآوردهــای تجدیدنظــر شــده نشــان می‌دهــد کــه اقتصــاد شــوروی اســتانداردی از زندگــی‬
‫را بــه شــهروندانش ارائــه می‌کــرد کــه معــادل یــک اقتصــاد در حــال توســعة جهــان ســومی‬
‫بــود‪ .‬نــه تنهــا نــرخ رشــد ایــن کشــور بــه چالــش کشــیده شــد‪ ،‬بلکــه تمامــی ادعاهــای‬
‫موفقیــت مــدل شــوروی توســط دانشــمندان و روشــنفکران ایــن کشــور زیــر ســؤال رفــت‪.‬‬
‫بایــد توجــه داشــت کــه بــدون کمــک متحــدان غربــی‪ ،‬اتحــاد جماهیــر شــوروی کام ـ ًا‬
‫ممکــن بــود بــه دســت هیتلــر بیفتــد‪ .‬عــاوه بــر ایــن اســتقبال بســیاری از جوامــع دهقانــی‬
‫ماننــد اوکرایــن از ســربازان هیتلــر بــه عنــوان نیــروی رهایی‌بخــش آن‌هــا از دســت‬
‫اشتراکی‌ســازی‌های اســتالین خــود گویــای نــکات مهمــی اســت‪ .‬ایــن مــدل استالینیســتی‬
‫نبــود کــه منابــع یــا وحــدت اراده را بــرای شکســت نازیســم فراهــم کــرد‪ ،‬بلکــه عــزم نهایــی‬
‫مــردم شــوروی و کمــک متحــدان غربــی ایــن مهــم را بــه انجــام رســاند‪ .‬در واقــع توســعة‬
‫اســتالینی‪ ،‬بــا فلــج کــردن اقتصــاد شــوروی و خردکــردن روحیــة میلیون‌هــا انســان ســاکن‬
‫در قلمــرو شــوروی‪ ،‬ایــن ســرزمین را در برابــر حملــه هیتلــر بســیار آســیب‌پذیر کــرده‬
‫بــود‪ .‬فداکاری‌هــای مــردم شــوروی واقعــی بــود‪ ،‬امــا ایــن مــدل توســعه می‌توانــد مدعــی‬
‫چــه موفقیتــی از نظــر رفــاه مصرف‌کننــدگان یــا بهبــود شــیوة زندگــی باشــد؟ یــک لطیفــة‬
‫متــداول در شــوروی کــه شکســت مــدل استالینیســتی بــرای توســعه را نشــان مــی‌داد بــه‬
‫ایــن شــرح اســت‪ :‬مشــکل جهــان اول ایــن اســت کــه بــه دلیــل آلودگــی هــوا نمی‌توانیــد‬
‫نفــس بکشــید‪ .‬مشــکل جهــان ســوم ایــن اســت کــه بــه دلیــل کمبــود بهداشــت نمی‌توانیــد‬
‫آب را بنوشــید‪ .‬متأســفانه‪ ،‬در جهــان دوم نــه می‌توانیــد نفــس بکشــید و نــه آب بنوشــید!‬
‫‪145‬‬
‫چه باید کرد؟‬
‫نگاهــی دقیــق بــه وضعیــت کشــورهای مختلــف در ســطح جهــان ایــن واقعیــت‬
‫تأمل‪‎‬برانگیــز را گوشــزد می‌کنــد کــه بــه غیــر از کشــورهای غربــی‪ ‌،‬تنهــا شــش کشــور‬
‫ژاپــن‪ ،‬کــره جنوبــی‪ ،‬تایــوان‪ ،‬هنگ‌کنــگ‪ ،‬ســنگاپور و اســرائیل توانســته‌اند بــا معیارهــای‬
‫متــداول بــه جرگــة کشــورهای توســعةافته بپیوندنــد‪ .‬تالش‪‎‬هــای گســترده‌ای کــه بســیاری‬
‫از کشــورها از ابتــدای قــرن بیســتم بــرای توســعه انجــام داده‌انــد و تعــداد اندک کشــورهایی‬
‫کــه موفــق شــده‌اند نــکات زیــادی را در دل خــود دارد‪ .‬واقعیــت ایــن اســت کــه برخــاف‬
‫تصــورات نتوانســته‌ایم بــه ســؤالی اساســی دربــارة توســعه پاســخ مشــخصی بدهیــم؛ بــرای‬
‫دســتیابی بــه رشــد مســتمر و توســعه چــه بایــد کــرد؟ ویلیــام ایســترلی‪ ،‬در پاســخ بــه‬
‫ایــن ســؤال می‌گویــد‪ «:‬پیشــرفت‌های نظــری در اواخــر دهــه ‪ 1980‬توســط پــل رومــر و‬
‫رابــرت لــوکاس بــه الهــام بخشــیدن بــه تــاش قابــل توجــه اقتصاددانــان کمــک کــرد تــا در‬
‫داده‌هــای تجربــی جســتجو کننــد کــه کــدام عوامــل بــه طــور قابــل اعتمــاد منجــر بــه رشــد‬
‫می‌شــوند‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬صدهــا مقالــة تحقیقاتــی بعــد از آن‪ ،‬بــه یــک نتیجــة شــگفت‌انگیز‬
‫منتهــی شــد‪ :‬نمی‌دانیــم»‪ .‬نکتــة مشــترک در بیــن چهــار کشــور از شــش کشــور نامبــرده‪،‬‬
‫حضــور مســتقیم و همــکاری آن‌هــا بــا بلــوک غــرب در جنگ‌هــای دوران جنــگ ســرد‬
‫اســت‪ .‬بــرای مثــال آمریــکا پــس از جنــگ جهانــی دوم و تــا بازســازی نظــام سیاســی ژاپــن‬
‫بــر ایــن کشــور حکــم می‌رانــد و بــا شــروع جنــگ کــره‪ ،‬ســرمایة‌ زیــادی راهــی صنایــع‬
‫ســنگین ژاپــن شــد‪ .‬همیــن اتفــاق بــرای کره‌جنوبــی در دوران جنــگ ویتنــام رخ داد‪ .‬بــا ایــن‬
‫حــال در دهــه هفتــاد میــادی بــرای هیچکــس محــرز نبــود کــه کره‌جنوبــی در ســال‌های‬
‫آتــی بــه خیــل توســعةافتگان خواهــد پیوســت‪ ،‬چــرا کــه فســاد سیاســی و نابســامانی‌های‬
‫اقتصــادی چنیــن تصــوری را دور از انتظــار نشــان مــی‌داد‪ .‬ایــن نــکات بیــش از هرچیــز‬
‫اهمیــت برخــی اتفاقــات پیش‌بینــی نشــده را گوشــزد می‌کنــد کــه توســعه بیشــتر از آن‬
‫کــه قابلیــت برنامه‌ریــزی عملیاتــی داشــته باشــد تحــت تأثیــر اتفاقــات برنامه‌ریــزی نشــده‬
‫اســت‪ .‬البتــه ایــن موضــع برانفعــال صحــه نمی‌گــذارد بلکــه بــر ایــن نکتــه تأکیــد می‌کنــد‬
‫کــه فراهــم آوردن بســتری بــرای بــازی از خــود بــازی مهم‌تــر اســت‪.‬‬
‫اکنــون بــا ظهــور الگــوی چینــی توســعه بــار دیگــر اهمیــت نقــش برنامه‌ریــزی دولتــی بــر‬
‫توســعه مــورد توجــه قــرار گرفتــه اســت و زمزمه‌هــای زیــادی در ایــن بــاره بــه گــوش‬
‫می‌رســد؛ جهــش اقتصــادی چیــن جــان تــازه‌ای بــه ایــن عقیــده داده اســت کــه رشــد‬
‫اقتصــادی می‌توانــد فــارغ‌ از بنیان‌هــای نهــادی الزم بــرای توســعه رخ دهــد و ایــن مباحــث‬
‫نهــادی از درجــة اهمیــت پایین‌تریــن برخــودار اســت‪ .‬امــا برعکــس‪ ،‬بــه نظــر می‌رســد‬
‫‪IIFOM 146‬‬
‫الگــوی چینــی تأییــد دیگــری بــر ناتوانــی نگرشــی بــه توســعه اســت کــه از ابتــدای قــرن‬
‫بیســتم و بــا انقــاب بلشــویکی رنــگ واقعیــت بــه خــود گرفــت و تــا بــه امــروز کمابیــش‬
‫ادامــه پیــدا کــرده اســت‪ .‬ایــن روزهــا می‌تــوان دیــد افزایــش تولیــد در چیــن بیشــتر از آن‬
‫کــه بــه توســعه یافتگــی چیــن کمــک کنــد بــه ابــزار کنتــرل حاکمــان تبدیــل شــده اســت‬
‫تــا مــردم را در جهــت اهــداف و اولویت‌هــای حاکمیــت بــه کار بگیرنــد‪ ،‬بــه آن‌هــا در قبــال‬
‫تبعیــت از حکومــت امتیــاز اجتماعــی اعطــا کنــد‪ ،‬و یــا حتــی اگــر ترجیــح دادنــد از آن‌هــا‬
‫در اردوگاه‌هــای کار اجبــاری بیــگاری بکشــند‪ .‬در واقــع تغییــرات مثبتــی کــه می‌توانســت‬
‫در نهادهــای ایــن کشــور بــه وقــوع بپیونــدد بــه واســطة ابزارهایــی کــه رشــد اقتصــادی در‬
‫اختیــار حکومــت چیــن قــرار داده بیشــتر از همیشــه دور از دســترس بــه نظــر برســد و جهــان‬
‫بیش‌تــر از همیشــه از ســوی پکــن مــورد تهدیــد واقــع شــود‪.‬‬
‫در واقــع امــروزه الگــوی چینــی بیشــتر از آن کــه تأییــدی بــر مــدل اســتالینی توســعه‬
‫باشــد‪ ،‬تأییــد دوبــاره‌ای بــر ضــرورت توجــه بــه رویکــرد اســمیتی بــه حســاب‬
‫می‌آیــد‪ .‬ظهــور الگــوی چینــی و تبعــات آن نشــان می‌دهــد بیــش از هــر وقــت‬
‫دیگــری بــه بازگشــت بــه رویکــردی کــه آدام اســمیت نســبت بــه توســعه داشــت‬
‫نیــاز داریــم‪.‬‬
‫در واقــع امــروزه الگــوی چینــی بیشــتر از آن کــه تأییــدی بــر مــدل اســتالینی توســعه باشــد‪،‬‬
‫تأییــد دوبــاره‌ای بــر ضــرورت توجــه بــه رویکــرد اســمیتی بــه حســاب می‌آیــد‪ .‬ظهــور‬
‫الگــوی چینــی و تبعــات آن نشــان می‌دهــد بیــش از هــر وقــت دیگــری بــه بازگشــت بــه‬
‫رویکــردی کــه آدام اســمیت نســبت بــه توســعه داشــت نیــاز داریــم‪ .‬ملت‌هــا یــا توســعه‬
‫می‌یابنــد‪ ،‬یــا نمی‌یابنــد‌‪ ،‬کســی آن‌هــا را توســعه نمی‌دهــد؛ رش ـد‌های ســریع در بازه‌هــای‬
‫زمانــی خــاص را نمی‌تــوان هــم ارز توســعه دانســت‪ .‬صرف ـ ًا می‌تــوان بســته بــه ایده‌هایــی‬
‫کــه در ذهــن داریــم تــاش کنیــم تــا نهادهایــی را بــه وجــود بیاوریــم کــه جــان‪ ،‬مــال و‬
‫آزادی افــراد را بــه شــیوة بهتــری حفاظــت کنــد و افــراد در بســتر آن بــه ســوی توســعه‬
‫حرکــت کننــد‪ .‬البتــه قدرت‌هــا و اقتدارهایــی کــه بــه نــام میانبرهــای زودبــازده وارد‬
‫عمــل می‌شــوند و از ایــن طریــق توســعه را طوالنــی و پرهزینــه می‌کننــد یــا بــه برهــوت‬
‫می‌کشــانند کــم نیســتند‪ .‬امــا بــه نظــر می‌رســد در ایــن ســنگالخ ســخت چــاره‌ای جــز‬
‫مبــارزه و تأکیــد بــر ایــن نــکات مهــم وجــود نــدارد‪.‬‬
‫‪147‬‬
‫نظریة توسعة تکاملی‬
‫نظریه توسعه تکاملی‬

‫در بــاب توســعه و مســائل‬
‫دولت توسعه‌گرا نادرست است؟ پیرامونــش بــا یکــی از‬
‫ِ‬ ‫چرا اصطالح‬
‫پژوهشــگران برجســته ایــن‬ ‫گفتگو با دکتر محمدقلی یوسفی‬
‫حــوزه در ایــران بــه گفتگــو‬
‫نشســته‌ایم؛ دکتــر محمدقلــی‬
‫یوســفی استاد دانشــگاه و مؤلف‬
‫کتــاب «خطاهــای فکــری علــم‬
‫اقتصــاد» در مصاحبــة پی ـش‌رو‬
‫نگاهــی متفــاوت بــه مقولــة‬
‫توســعه دارد‪.‬‬
‫‪IIFOM 148‬‬
‫ســؤال نخســت را بــا معنــا و ادبیــات توســعه آغــاز می‌کنیــم‪ .‬از نظــر شــما توســعه بــه‬
‫چــه معناســت؟‬
‫واژه توســعه در لغــت بیشــتر بــه معنــی یــک فراینــد تحــول اســت و ایــن فراینــد دو بحــث‬
‫اساســی «تغییــرات درون‌زا» و «گذشــت زمــان» را در برمی‌گیــرد‪ .‬در زیســت شناســی توســعه‬
‫و تکامــل اغلــب بــه صــورت متــرادف اســتفاده شــده اســت‪ .‬توســعه بیشــتر هــدف اســت و‬
‫تکامــل وســیله و روش توســعه اســت کــه در برابــر رشــد اقتصــادی مطــرح می‌شــود‪ .‬واژة‬
‫تکامــل ابتــدا توســط اسپنســر و بعــد المــارک و دارویــن به‌کارگرفتــه شــد‪ .‬امــا درکاربــرد‬
‫ایــن واژه‪ ،‬تأکیــد آن‌هــا از یکدیگــر متفــاوت بــود‪ .‬دارویــن در کتــاب «تبــار انســانی»‬
‫(‪ )1859‬بر«منشــأء انــواع» و «تغییــر انــواع» تأکیــد می‌کــرد و اسپنســر (‪1852‬و‪ )1891‬بــر‬
‫«تغییــر انــواع از طریــق انتخــاب» اصــرار می‌نمایــد‪ .‬المــارک بــر ایــن نظــر بــود کــه فراینــد‬
‫تکامــل دســتاورد طبیعــی ظرفیــت ذاتــی ارگانیســم اســت‪.‬‬
‫گرچــه هــر ســه بــر تکامــل تأکیــد می‌کننــد امــا در نظریــة دارویــن تکامــل از طریق«مبــارزه‬
‫بــرای بقــاء » و در دیــدگاه اسپنســر بــر اســاس «بقــاء اصلــح» یــا «بقــاء مناســب‌ترین»‬
‫صــورت می‌گیــرد‪ .‬ولــی وبلــن اولیــن کســی بــود کــه اعتقــاد داشــت اقتصــاد یــک موضــوع‬
‫تکاملــی اســت و بــا فیزیــک مکانیــک تفــاوت دارد‪ .‬افــراد دیگــری ماننــد کارل منگــر نیــز‬
‫معتقــد بودنــد کــه متغیرهــای مهمــی ماننــد پــول‪ ،‬قانــون‪ ،‬و زبــان فراینــد تکاملــی را بــدون‬
‫دخالــت دولــت طــی می‌کننــد‪ .‬میــزس اقتصــاد را یــک ارگانیســم‪ ،‬و بــازار را یــک فراینــد‬
‫تکاملــی تعریــف می‌کــرد و هایــک عــاوه بــر تأکیــد بــر تکامــل‪ ،‬نظریــة نظــم خودانگیختــه‬
‫را مطــرح ســاخت‪ .‬شــومپیتر نیــز آن را «تغییــرات درون‌زا و خودانگیختـه‌ای کــه تعــادل قبلــی‬
‫را بهــم می‌زنــد و تعــادل کامــ ًا متفاوتــی را برقــرار مــی ســازد» تعریــف کــرد‪ .‬در واقــع‬
‫توســعه و تکامــل همــواره حــول محــور انســان قــرار داشــته اســت‪ .‬درحقیقــت‪ ،‬ایــن تغییـ ِر‬
‫عامــل انســانی اســت کــه موجــب تکامــل در اقتصــاد می‌شــود چراکــه او نه‌تنهــا وســیله‬
‫و نیــروی محرکــة توســعه‪ ،‬بلکــه هــدف آن اســت‪ .‬در واقــع ایــن کنــش انســانی اســت کــه‬
‫موضــوع علــم اقتصــاد اســت‪ .‬اگرچــه توســعه‪ ،‬هــدف علــم اقتصــاد اســت و همــه مکاتــب‬
‫فکــری آن را هــدف خــود اعــام می‌کننــد‪ ،‬امــا نئوکالســیک‌ها و سوسیالیس ـت‌ها‪ ،‬توســعه‬
‫را بــا رشــد اقتصــادی متــرادف در نظــر می‌گیرنــد‪ .‬امــا ایــن دو واقع ـ ًا یکــی نیســتند‪ .‬مــن‬
‫در کتــاب «اســتراتژی‌های رشــد و توســعه اقتصــادی» تفــاوت آن‌هــا را تشــریح کــرده و‬
‫حداقــل ‪ 25‬تفــاوت عمــده آن‌هــا را نشــان داده‌ام‪ .‬در دوران پــس از جنــگ جهانــی دوم‪،‬‬
‫عبــارت توســعه بیشــتر مطــرح شــده کــه در واقــع هــدف از آن اعــام جدایــی و نارضایتــی از‬
‫«رشــد اقتصــادی» بــوده اســت‪ .‬اگرچــه توســعة اقتصــادی بــه عنــوان یــک رشــته متمایــز در‬
‫محافــل آکادمیــک و تحقیقاتــی جایگاهــی دارد و بــه برخــی از محققیــن آن جایــزة نوبــل هــم‬
‫‪149‬‬
‫اعطــا شــده اســت امــا هنــوز نتوانســته از رســوبات اقتصــاد نئوکالســیک خــود را جــدا کنــد‪.‬‬

‫ویــت کــه پــس از هایــک نقــش مهمــی در تجدیــد حیــات اقتصــاد توســعه و تکامــل داشــته‬
‫اســت یــک تعریــف مطلــوب از توســعه یــا تکامــل ارائــه نمــوده اســت کــه مــن در این‌جــا‬
‫عین ـ ًا نقــل می‌کنــم‪ .‬او می‌گویــد «اقتصــاد تکاملــی متمرکــز بــر تغییــرات از درون اســت‪...‬‬
‫ایــن فراینــد ناشــی از فعالیت‌هــای کارگزارانــی اســت کــه بــا داشــتن «محدودیــت عقالنیــت»‬
‫از تجربــة خــود و دیگــران می‌آموزنــد و قادرنــد نوآفرینــی کننــد‪ ...‬بنابرایــن مســئله در‬
‫اقتصــاد تکاملــی ایــن نیســت کــه چگونــه تحــت شــرایط مختلــف‪ ،‬منابــع اقتصــادی در‬
‫تعــادل بــه صــورت بهینــه تخصیــص داده شــوند‪...‬بلکه در عــوض مســئله ایــن اســت کــه چــرا‬
‫و چگونــه دانــش‪ ،‬ترجیحــات‪ ،‬تکنولــوژی و نهادهــا در فراینــد طــی زمــان تغییــر می‌کننــد و‬
‫ایــن تغییــرات چــه اثــری بــر وضعیــت اقتصــادی در هــر لحظــه زمانــی برجــای می‌گــذارد‪».‬‬
‫اگــر قبــ ًا رشــد و توســعه متــرادف فــرض می‌شــدند امــروزه تکامــل و توســعه متــرادف‬
‫فــرض می‌شــوند‪ .‬امــا همان‌طــور کــه عــرض شــد توســعه هــدف تمــام رشــته‌ها اســت‪.‬‬
‫ایــن کنــش انســانی اســت کــه موضــوع علــم اقتصــاد اســت‪ .‬اگرچــه توســعه‪ ،‬هــدف‬
‫علــم اقتصــاد اســت و همــه مکاتــب فکــری آن را هــدف خــود اعــام می‌کننــد‪ ،‬امــا‬
‫نئوکالســیک‌ها و سوسیالیس ـت‌ها‪ ،‬توســعه را بــا رشــد اقتصــادی متــرادف در نظــر‬
‫می‌گیرنــد‪ .‬امــا ایــن دو واقع ـ ًا یکــی نیســتند‪.‬‬
‫امــا «رشــد» و «تکامــل» وســیله و فراینــد رســیدن بــه توســعه هســتند‪ .‬رشــد بــه تقلیــد از‬
‫فیزیــک و تکامــل بــه تقلیــد از بیولــوژی مطــرح شــده اســت‪ .‬البتــه بیولــوژی نیــز خــود از‬
‫علــوم اجتماعــی و مخصوصـ ًا اقتصــاد تأثیــر پذیرفتــه اســت‪ .‬مارشــال اقتصــاد را شــاخه‌ای از‬
‫«مکــه اقتصــاد» را زیســت شناســی معرفــی می‌کــرد‪.‬‬ ‫زیست‌شناســی می‌دانســت و حتــی ّ‬
‫فرانــک هــان کــه از دیگــر بنیان‌گــذاران برجســته اقتصــاد نئوکالســیک اســت هــم بعــد‬
‫از چالش‌هــای زیــادی بــا خــود گفتــه اســت کــه خواهــی نخواهــی اقتصــاد بــه ســمت‬
‫زیست‌شناســی متمایــل خواهــد شــد‪ .‬از افــراد برجســته دیگــر نئوکالســیک کــه شــباهت‬
‫اقتصــاد را بــه زیســت شناســی بیشــتر نزدیــک می‌بینــد بــرای مثــال کنــت آرو اســت‪ .‬او‬
‫نیــز معتقــد بــود کــه بــه دلیــل مشــابهت اقتصــاد بــا زیســت شناســی‪ ،‬اقتصــاد بایــد در‬
‫روش‌شناســی خــود بــه جــای فیزیــک از زیست‌شناســی اســتفاده کنــد‪ .‬علی‌رغــم ایــن کــه‬
‫افــرادی ماننــد هربــرت اسپنســر‪ ،‬بنیان‌گــذار علــوم اجتماعــی‪ ،‬بــر اهمیــت زیست‌شناســی بــر‬
‫نظریــات دارویــن تأکیــد کــرد و گفتــه می‌شــود رشــته‌ای کــه امــروزه «داروینیســت‌های‬
‫اجتماعــی» خوانــده می‌شــود از حمایــت اسپنســر برخــوردار بــود‪ ،‬امــا نــه تنهــا از همــان ابتــدا‬
‫بــر «داروینیسـت‌های اجتماعــی» نقدهــای جــدی وارد شــد بلکــه معرفــی آن موجــب ایجــاد‬
‫‪IIFOM 150‬‬
‫شــکاف در بیــن محققیــن علــوم اجتماعــی گردیــد‪ .‬الزم بــه ذکراســت کــه در این‌جــا منظــور‬
‫از شــباهت اقتصــاد بــا زیســت شناســی نبایــد مــا را بــه اشــتباه بیانــدازد‪ .‬در این‌جــا تأکیــد‬
‫بــر تکامــل فرهنگــی یــا اجتماعــی اســت و بــر روش‌شناســی تکاملــی تأکیــد می‌شــود‪ ،‬کــه در‬
‫کتــاب «تکامــل و توســعه» آن را توضیــح داده‌ام‪ .‬تنهــا بایــد بگویــم کــه در تکامــل اجتماعــی‬
‫عامــل تعیین‌کننــدة انتخــاب‪ ،‬خصوصیــات فیزیکــی و ارثــی افــراد نیســت‪ .‬تکامــل فرهنگــی‬
‫برخــاف تکامــل بیولوژیکــی ویژگــی اکتســابی دارد و مبتنــی بــر انتخــاب گروهــی اســت که‬
‫از نظــر تکامــل بیولوژیــک نقشــی نــدارد‪ .‬در واقــع تکامــل اجتماعــی از داروینســم اجتماعــی‬
‫متفــاوت اســت‪ .‬بــازارآزاد چیــزی نیســت کــه داروینیس ـت‌های اجتماعــی تصــور می‌کننــد؛‬
‫آن‌هــا بــازار را مبــارزة بیــن ثروتمنــد و فقیــر یــا قــوی و ضعیــف ترســیم می‌کننــد کــه بــه‬
‫شــدت نادرســت اســت‪ .‬رمــز موفقیــت‪ ،‬همــکاری و تقســیم‌کار اســت‪.‬‬
‫توســعة کشــورهای پیشــرفته از یــک مســیر واحــد و همــوار نگذشــته و آزمــون و‬
‫خطاهــای زیــادی را از ســرگذرانیده‌اند؛ جالــب اینجاســت کــه موفقیت‌هــای آن‌هــا‬
‫نــه تنهــا مبتنــی بــر طــرح و برنام ـه‌ای نبــوده بلکــه حتــی از قبــل قابــل تصــور نبــود‪.‬‬
‫در ســال‌های ابتدایــی قــرن بیســتم اختــاف نظــر میــان صاحب‌نظــران علوم‌اجتماعــی و‬
‫علوم‌زیست‌شناســی چنــان بــاال گرفــت کــه بــه صــورت علنــی و رســمی می‌تــوان گفــت‬
‫ارتبــاط آن‌هــا قطــع یــا بســیار ضعیــف شــد‪ .‬البتــه در آن زمــان خــود نظریــة تکامــل‬
‫هنــوز در بیــن محافــل علمــی کامــ ًا شــناخته شــده نبــود و در ابتــدای راه قــرار داشــت‪.‬‬
‫امــا برخــاف پیشــرفت کنــد زیســت شناســی‪ ،‬علــم فیزیــک بــا بهره‌گیــری از ریاضیــات‬
‫پیشــرفت خیره‌کننــده‌ای داشــته اســت‪ .‬ایــن تحــوالت موجــب شــد در زمینــه علوم‌انســانی‬
‫و مخصوصــ ًا اقتصــاد ایــن ایــده قــوت بگیــرد کــه بــا تقلیــد از فیزیــک می‌تــوان جهــت‬
‫مدیریــت دقیق‌تــر اقتصــاد‪ ،‬رفتــار انســان‌ها را در قالــب مدل‌هــای فیزیــک و ریاضــی‬
‫تفســیر و تبییــن کــرد‪ .‬نئوکالســیک‌ها ایــن شــیوه را اتخــاذ کردنــد و بــر رشــد اقتصــادی‬
‫تأکیــد نمودنــد‪ .‬امــا رویکــرد مدل‌هــای رشــد متــداول نــه تنهــا غیرســازنده بلکــه حتــی‬
‫گمراه‌کننــده اســت‪ .‬ایــن مدل‌هــا روابــط بیــن متغیرهــا و پارامترهــا را نادیــده می‌گیرنــد‪.‬‬
‫لــذا ایــن مدل‌هــا نهادهــا و عواملــی ماننــد وضعیــت سیاســی‪ ،‬گرایش‌هــا و تمایــات مــردم‬
‫و وضعیــت دانــش و اطالعــات را داده‌شــده فــرض می‌کننــد‪ .‬ایــن ساده‌ســازی به‌طــور‬
‫بنیــادی بــا واقعیــات بــرای تحلیــل رشــد کوتاه‌مــدت در یــک اقتصــاد پیشــرفته تردیدآمیــز‬
‫و در خصــوص پیشــرفت بلندمــدت کشــورهای توســعه‌نیافته به‌طورکلــی نامناســب اســت ‪.‬‬
‫امــا بررســی نظــرات صاحــب نظرانــی کــه در ســال هــای بعــد از جنــگ‪ ،‬توســعه را متمایــز‬
‫‪151‬‬
‫از رشــد معرفــی کــرده انــد مخصوص ـ ًا افــرادی ماننــد پیتــر بائــر‪ ،1‬پــال اســتریتن‪ ،‬آمارتیــا‬

‫ســن و جــراد ام‪ .‬میــر و دیگــران حاکــی از آن اســت کــه ایــن افــراد توســعه را «رشــد همــراه‬
‫بــا افزایــش رفــاه‪ ،‬گســترش حــق انتخــاب و افزایــش آزادی» تعریــف کرده‌انــد‪ .‬بــه هــر‬
‫حــال مــن پــس از مطالعــة نظریــات فرهیختــگان در ایــن موضــوع و دســتاوردهای عملــی‬
‫کشــورهای مختلــف یــک تعریــف جامــع از توســعه ارائــه نمــوده‌ام‪ .‬بــه نظــرم توســعه را مــی‬
‫تــوان «مجموعــة تفکیک‌ناپذیــری از آزادی‪ ،‬رفــاه‪ ،‬گســترش فرصت‌هــا و انتخاب‌هــا و‬
‫برقــراری اصــول حقــوق بشــر در جامعــة مدنــی» تعریــف کــرد‪ .‬ایــن تعریفــی اســت کــه‬
‫مــن از توســعه می‌فهمــم و آن را در کتــاب «اســتراتژی‌های رشــد و توســعه»(‪ )1388‬ارائــه‬
‫کــرده‌ام‪ .‬در ایــن تعریــف ویژگــی تفکیک‌ناپذیــری داللــت بــر تعریــف توســعه بــه عنــوان‬
‫یــک ارگانیســم دارد‪ .‬آزادی کلیــدی اســت امــا در جنــگل همــه آزادنــد و قــوی هــم ضعیــف‬
‫را از بیــن می‌بــرد یــا بــه اســارت می‌گیــرد و بــرای زندگــی انســان مناســب نیســت‪.‬‬
‫انســان نیــاز بــه جامعــة مدنــی دارد‪ .‬رفــاه مبیــن ارتقــاء کمــی و کیفــی زندگــی اســت امــا بــه‬
‫تنهایــی کافــی نیســت؛ چــرا کــه در زنــدان هــم می‌تــوان رفــاه افــراد را بــاال بــرد‪ .‬گســترش‬
‫فرصت‌هــا و انتخاب‌هــا هــم بــه همیــن ترتیــب داللــت بــر توســعه و آزادی دارد و رعایــت‬
‫حقــوق بشــر مســتلزم رعایــت حقــوق همــه افــراد در جامعــة قانونمنــد یــا همــان جامعــة‬
‫مدنــی اســت‪ .‬در نتیجــه وجــود و برقــراری همــه این‌هــا بــه صــورت یــک مجموعــه بــا هــم‬
‫«توســعه» را نشــان می‌دهــد‪ .‬امــا همان‌گونــه کــه مالحظــه می‌شــود‪ ،‬مقــوالت «آزادی»‪،‬‬
‫«رفــاه»‪« ،‬گســترش فرصت‌هــا و انتخاب‌هــا» و «حقــوق بشــر» چنــان زیبــا و جــذاب هســتند‬
‫کــه هــر انســانی را مجــذوب خــود می‌ســازند‪ .‬دســتیابی بــه چنیــن اهــداف واالیــی خواســت‬
‫و آرزوی هــر ملتــی اســت و همــه کشــورها ســعی دارنــد کــه بــه ایــن اهــداف دســت یابنــد‪.‬‬
‫امــا علی‌رغــم داشــتن چنیــن اهــداف مشــترکی عملکــرد کشــورها جهــت رســیدن بــه آن‌هــا‬
‫یکســان نبــوده اســت‪ .‬برخــی از کشــورها کــه توســعه یافته‌انــد توانســتند خیلــی از ایــن‬
‫مشــکالت را پشــت ســر گذاشــته و بــه آن اهــداف کــم و بیــش دسترســی پیــدا کننــد‪ .‬امــا‬
‫تعــداد زیــادی از کشــورها علی‌رغــم تــاش زیــاد و صــرف منابــع فــراوان نتوانســتند بــه‬
‫جرگــة کشــورهای توســعه یافتــه راه یابنــد‪.‬‬
‫ســؤالی کــه خودتــان هــم در کتــاب «اســتراتژی هــای رشــد و توســعه» مطــرح کردیــد‬
‫واقعـ ًا مهــم اســت؛ اگــر واقعـ ًا اهــداف مشــترکی در بیــن کشــورها بــرای توســعه وجــود دارد و‬
‫نمونه‌هــای موفقــی هــم وجــود دارد‪ ،‬چــرا کشــورهای توســعه نیافتــه ســعی نمی‌کننــد در همــان‬
‫مســیری حرکــت کننــد کــه کشــورهای توســعه یافتــه رفته‌انــد تــا بــه اصطــاح توســعه یابند؟‬
‫‪Peter Bauer-1‬‬
‫‪IIFOM 152‬‬
‫اگرچــه ســؤال ســاده اســت امــا پاســخ آن بســیار دشــوار اســت‪ ،‬زیــرا بــه بررســی شــرایط‬
‫اقتصــادی‪ ،‬اجتماعــی‪ ،‬سیاســی‪ ،‬فرهنگــی و تاریخــی هــر دو گــروه از کشــورها نیــاز اســت‪.‬‬
‫امــا بــه یقیــن می‌تــوان گفــت کــه کشــورهای موفــق نیــز بــه ســادگی بــه ایــن جایــگاه‬
‫دســت نیافتــه و بــرای رســیدن بــه ایــن موقعیــت هزینه‌هــای مــادی و انســانی زیــادی را‬
‫متحمــل شــده‌اند و بی‌شــک در مســیر توســعة خــود پیــچ و خم‌هــای بســیاری را طــی‬
‫کرده‌انــد‪ .‬توســعة کشــورهای پیشــرفته از یــک مســیر واحــد و همــوار نگذشــته و آزمــون و‬
‫خطاهــای زیــادی را از ســرگذرانیده‌اند؛ جالــب اینجاســت کــه موفقیت‌هــای آن‌هــا نــه تنهــا‬
‫مبتنــی بــر طــرح و برنام ـه‌ای نبــوده بلکــه حتــی از قبــل قابــل تصــور نبــود‪ .‬بعدهــا معلــوم‬
‫شــد کــه کشــورهایی کــه قواعــد و نهادهــای معینــی را دنبــال کننــد موفــق می‌شــوند و‬
‫بــه چیــزی کــه مــا آن را «توســعه» می‌نامیــم می‌رســند‪ .‬بنابرایــن نــه تنهــا الگــو و مــدل‬
‫معینــی وجــود نــدارد بلکــه شــرایط تاریخــی‪ ،‬اقتصــادی و اجتماعــی کشــورهای توســعه‌نیافته‬
‫امــروزی بســیار متفــاوت از وضعیتــی اســت کــه کشــورهای توســعةافته فعلــی برنامه توســعه‬
‫خــود را آغــاز کردنــد؛ امکانــات‪ ،‬فرصت‌هــا‪ ،‬مشــکالت و محدودیت‌هــای ایــن کشــورها‬
‫یکســان نبــوده بنابرایــن امــکان نســخه‌برداری وجــود نــدارد‪ .‬امــا ایــن بــدان معنــی نیســت‬
‫کــه نشــود از تجربیــات آن‌هــا در مــوارد و موقعیت‌هــای مختلــف اســتفاده کــرد‪ .‬برعکــس‬
‫تجربــه کشــورهای توســعةافته نشــان می‌دهــد کــه مســیر موفقیــت کــدام اســت و می‌تــوان‬
‫از امکانــات ودســتاوردهای فنــی و تکنولوژیکــی آن‌هــا بهــره گرفــت و در صــرف هزینــه و‬
‫زمــان صرفــه جویــی کــرد‪ .‬امــا اســتفاده از تجربیــات و دانــش فنــی آن‌هــا مســتلزم شــناخت‬
‫وضعیــت‪ ،‬امکانــات‪ ،‬منابــع و محدودیت‌هــای کشــورهای توســعه نیافتــه اســت‪ .‬اگرچــه‬
‫کشــورها می‌تواننــد اهــداف و امیــال متفــاوت داشــته باشــند امــا مهم‌تریــن مســئله مربــوط‬
‫بــه چگونگــی رســیدن بــه ایــن اهــداف اســت‪.‬‬
‫بخشــی از ناکامی‌هــای کشــورهای توســعه‌نیافته بــه راهنمایــی و مشــاورة غلــط‬

‫خبــرگا ِن توســعه در نهادهــای بین‌المللــی مربــوط می‌شــود کــه بــا ذهنیت‌هــای‬
‫ضدبــازاری ایده‌هــای گمراه‌کننــده‌ای بــه کشــورها داده‌انــد‪ .‬تجربــه آمریکای‌التیــن‬
‫و ایــران پــس از جنــگ در ایــن رابطــه امــروزه بــر همــگان واضــح و عیــان شــده‬
‫بیشــتر کشــورهای توســعه‌نیافته پــس از کســب اســتقالل خــود‪ ،‬مخصوصــ ًا در ســال‌های‬

‫پــس از جنگ‌جهانــی دوم‪ ،‬کــه دوره گســترش سوسیالیســم و اســتقبال از آن در ســطح جهــان‬
‫بــود‪ ،‬وضعیــت اقتصــادی رفاهــی خــود را بــا کشــورهای پیشــرفته مقایســه می‌کردنــد و‬
‫‪153‬‬
‫متوجــه ســطح پاییــن درآمــدی خــود شــده و تــاش داشــتند کــه در کمتریــن زمــان ایــن‬

‫عقب‌ماندگــی خــود را جبــران کننــد‪ .‬لــذا بــرای دســتیابی بــه ایــن هــدف از نهادهــای پولــی‬
‫و مالــی بین‌المللــی مخصوص ـ ًا دو نهــاد پولــی بــزرگ «صنــدوق بین‌المللــی پــول» و «بانــک‬
‫جهانــی» بــرای بازســازی‪ ،‬تقاضــای کمــک مالــی می‌کردنــد و از مشــاوره‌های آن‌هــا بهــره‬
‫می‌بردنــد‪ .‬ایــن نهادهــا مشــاورینی بــه ایــن کشــورها اعــزام می‌کردنــد تــا مشــکالت آن‌هــا‬
‫را بررســی کننــد‪ .‬بــا ایــن حــال کمک‌هــای خارجــی بیشــتر در جهــت ثروتمندکــردن حاکمان‬
‫کشــورهای جهــان ســوم مــورد اســتفاده قــرار گرفتــه اســت‪ .‬جهان‌ســوم و اســتقراض خارجــی‬
‫به‌هــم گــره خورده‌انــد‪ ،‬لــذا جهان‌ســوم یــک اصطــاح سیاســی اســت نــه اقتصــادی‪ .‬انتقــال‬
‫رســمی پــول دولــت بــه دولــت یــک منبــع ضدبــازاری اســت و حاکمــان کشــورهای جهــان‬
‫ســوم از ایــن کمک‌هــا جهــت کنتــرل زندگــی اقتصــادی مــردم خــود اســتفاده می‌کننــد‪.‬‬
‫چــرا کــه ایــن کمک‌هــا بــه دولت‌هــا داده می‌شــود و دولــت را در مقابــل بخــش خصوصــی‬
‫تقویــت می‌کنــد‪ .‬از نظــر بائــر کمک‌هــای خارجــی رســمی در عمــل یــک نیــروی مهــم‬
‫ضدبــازاری اســت‪.‬‬
‫در «بازســازی جامعــه»‪ ،‬چنیــن تصــور می‌شــد کــه دولــت بــا مداخلــة خــود بهتــر می‌توانــد‬
‫از منابــع کمیــاب جهــت تخصیــص منابــع اســتفاده کنــد‪ .‬لــذا ایــن کشــورها براســاس‬
‫خطــوط عقالنــی متمرکــز گردیدنــد تــا اقتصــاد خــود را ســر و ســامان بدهنــد‪ .‬در واقــع تصور‬
‫می‌شــد کــه بــه ســادگی می‌تــوان نهادهــای جامعــة آزاد را کــه بیشــتر محصــول تصادفــی‬
‫تحــوالت خــاص تاریخــی هســتند و مســیرهای متفاوتــی را پیموده‌انــد از طریــق به‌کارگیــری‬
‫عقــل و طــرح‪ ،‬ســازمان‌دهی و از وضعیــت ظاهــراً هــرج و مــرج خــود خــارج کــرد و بــه‬
‫نظــم درآورد تــا در آن عــاوه بــر مســاوات‪ ،‬انصــاف و عدالــت نیــز برقــرار شــود‪ .‬مهندســین‬
‫مدل‌هایــی را تدویــن کردنــد کــه بتواننــد از طریــق تغییــرات چیــزی کــه بــه آن تولیــد‬
‫ناخالــص داخلــی یــا تولیــد ناخالــص ملــی ســرانه کــه بــه آن «رشــد اقتصــادی» گفتــه می‌شــد‬
‫به‌طــور خــاص در وضعیــت نابهنجــار موجــود در کشــورهای توســعه‌نیافته سروســامان بدهنــد‪.‬‬
‫رشــد اقتصــادی بــه فراینــدی گفتــه می‌شــد کــه درآمــد ســرانة واقعــی یــک کشــور طــی‬
‫یــک دوره طوالنــی افزایــش یابــد‪ .‬اعتقــاد بــر ایــن بــود که اگــر رشــد اقتصــادی اتفــاق بیافتد‬
‫ســایر اهــداف نظیــر رفــع فقــر و بیــکاری و نابرابــری اقتصــادی تحقــق خواهــد یافــت‪ .‬لــذا‬
‫مفهــوم رشــد متــرادف توســعه فــرض می‌شــد‪ .‬امــا بــه مــرور علی‌رغــم ایــن کــه کشــورها‬
‫رشــد باالیــی را تجربــه می‌کردنــد‪ ،‬مشــکالت فقــر و بیــکاری و عقب‌ماندگی‌هــای صنعتــی‬
‫آن‌هــا همچنــان پابرجــا باقــی مانــد‪ .‬تجربــه عملــی نشــان می‌دهــد کــه اگرچــه کشــورها‬
‫رشــدهای زیــادی را تجربــه کردنــد امــا ایــن رشــد بــه توســعه نیانجامیــد‪ .‬نــه تنهــا فقــر و‬
‫بیــکاری کــم نشــد بلکــه در بیشــتر مــوارد مشــکالت کشــورها تشــدید گردیــد‪ .‬بــه همیــن‬
‫‪IIFOM 154‬‬
‫خاطــر برخــی از صاحب‌نظــران ایــن تحــوالت را رشــد بــدون توســعه نامیدنــد‪ .‬در واقــع‬
‫رشــد اقتصــادی یــک شــاخص مبهــم‪ ،‬جمعــی‪ ،‬کالن و گمراه‌کننــده اســت و بیشــتر در جهــت‬
‫توجیــه مداخــات دولتــی مطــرح شــده و بیشــتر مبیــن مصــرف اســت و نــه تولیــد‪ .‬پــس از‬
‫روشن‌شــدن نارســایی‌های شــاخص موســوم بــه رشــد اقتصــادی مخصوصــ ًا در ســال‌های‬
‫بعــد از جنگ‌جهانــی دوم‪ ،‬اصطــاح «توســعه» مطــرح شــد‪ .‬توســعه را «رشــد به‌عــاوة‬
‫تغییــر» تعریــف می‌کردنــد‪ .‬دادلــی ســیرز چنیــن نوشــت‪« :‬آن‌چــه در توســعه اهمیــت دارد‬
‫پرســش‌هایی از ایــن قبیــل اســت کــه در ایــن فراینــد فقــر چــه شــده اســت؟ بیــکاری‬
‫چــه تغییــری کــرده و وضعیــت نابرابــری چگونــه اســت؟ اگــر وضعیــت هرســه از ســطح‬
‫بــاال بــه پاییــن نــزول کــرده باشــد‪ ،‬بــدون شــک ایــن یــک دوره توســعه اســت‪ .‬امــا اگــر‬
‫یــک یــا دو مــورد از ایــن مســائل بدتــر شــده باشــد‪ ،‬یــا هــر ســه آن‌هــا بــا هــم بدتــر شــده‬
‫باشــد‪ ،‬نمی‌توانیــم نتیجــه را توســعه بنامیــم حتــی اگــر درآمــد ســرانه دوبرابــر شــده باشــد‪.‬‬
‫در واقــع بخشــی از ناکامی‌هــای کشــورهای توســعه‌نیافته بــه راهنمایــی و مشــاوره غلــط‬
‫خبــرگا ِن توســعه در نهادهــای بین‌المللــی مربــوط می‌شــود کــه بــا ذهنیت‌هــای ضدبــازاری‬
‫ایده‌هــای گمــراه کننــده‌ای بــه کشــورها داده‌انــد‪ .‬تجربــه آمریکای‌التیــن و ایــران پــس از‬
‫جنــگ در ایــن رابطــه امــروزه بــر همــگان واضــح و عیــان شــده اســت‪.‬‬
‫«رویکــرد تکاملــی» کــه هــم واقعی‌تــر و هــم عمل‌گراتــر اســت‪« ،‬توســعه» را نتیجــه‬
‫عمــل میلیون‌هــا انســان (و نــه طــرح تعــدادی انســان) می‌دانــد و اقتصــاد توســعه‬
‫را نــه حاصــل طراحــی و مهندســی از بــاال بــه پاییــن‪ ،‬بلکــه محصــول فراینــد تکاملــی‬
‫خودانگیختــه از پاییــن بــه بــاال تعریــف می‌کنــد‪ .‬ایــن رویکــرد مبتنــی بــر اقتصــاد‬
‫آزاد و مکانیســم بــازار اســت و فعالیــت دولــت را محــدود می‌ســازد‪ .‬در این‌جــا‬
‫«توســعه» به‌عنــوان یــک فراینــد تکاملــی خودانگیختــه تبییــن می‌شــود کــه بی‌نیــاز‬
‫از حکمرانــی اســت کــه نمی‌تــوان آن را از بــاال بــه پاییــن مهندســی و یــا از خــارج‬
‫بــه داخــل تزریــق کــرد‪ .‬در واقــع نظــم خودانگیختــه دســتاورد مهندســی نیســت‪.‬‬
‫در واقــع تمــام تفاوت‌هــا در مکاتــب فکــری و بینــش هــای فلســفی در علــوم مختلــف‬
‫ناشــی از دو برداشــت کامـ ًا متضــاد از موضــوع «عقالنیــت» بــوده اســت کــه بــه نحــو بســیار‬
‫جالبــی توســط «آگوســت فــون هایــک» از متفکــران برجســتة مکتــب اتریشــی اقتصــاد‬
‫مطــرح شــده اســت و مــن مفص ـ ًا در کتــاب «تکامــل و توســعه» بــه آن‌هــا اشــاره کــرده‌ام‪.‬‬
‫ایــن برداشــت‌ها تحــت عنــوان «عقالنیــت ســاخت‌گرا» و «عقالنیــت تکاملــی» شــناخته‬
‫شــده‌اند‪ .‬عنــوان «عقالنیــت ســاخت‌گرا» برخــاف مفهــوم تحســین برانگیــزی کــه تصــور‬
‫‪155‬‬
‫می‌شــود اتــکاء آن بــر «عقالنیــت» در اصطــاح معمــول و متــداول باشــد‪ ،‬بــر عقالنیــت در‬

‫چارچــوب نظریــات دکارت متکــی اســت کــه بــر «حســابگری» تمرکــز دارد و بــه نوعــی‬
‫می‌تــوان آن را عقالنیــت ابــزاری نامیــد‪ .‬تصــور برایــن اســت کــه می‌تــوان دنیــا را بــر‬
‫طبــق تمایــات انســانی قالب‌ریــزی کــرد‪ .‬امــا تــاش جهــت مهندســی اقتصــادی اجتماعــی‬
‫مســتلزم داشــتن چنــان دانــش‪ ،‬اطالعــات و تــوان تحلیلــی و ظرفیتــی اســت کــه فراتــر از‬
‫چیــزی اســت کــه عقــل انســانی قــادر بــه جــذب آن اســت‪ .‬در حقیقــت غــرور کشــنده‬
‫دولت‌مــردان و مهندســین اجتماعــی بــه دالیــل مختلــف اغلــب بــا شکســت مواجــه می‌شــوند‬
‫و بــه جــای برطرف‌کــردن مشــکالت جوامــع بــر آن‌هــا می‌افزاینــد‪ .‬اتــکاء بــه عقــل‪،‬‬
‫موجــب عمل‌گرایــی می‌شــود‪ .‬عقل‌گرایــا ِن واقعــی بــه محدودیــت عقــل واقفنــد و بــه‬
‫خطاهــای انســانی و نااطمینانــی در رفتــار انســان بــاور دارنــد‪ .‬از ایــن رو‪ ،‬رویکــرد عقالنیــت‬
‫ســاخت‌گرا در عمــل مواجــه بــا دشــواری‌های زیــاد و گرفتــار خطاهــای علمــی بســیاری‬
‫اســت‪ .‬از نظــر سیاســی بــه جــای توصیــه بــرای محدودکــردن قــدرت دولــت‪ ،‬بــه ایــده‌آل‬
‫قــدرت اکثریــت خاتمــه یافــت‪ .‬رویکــرد اول را مــی تــوان رویکــرد مهندســی نامیــد‪ .‬ایــن‬
‫رویکــرد دســتیابی بــه توســعه را از طریــق ترتیبــات عامدانــه و عقالیــی توســط یــک نهــاد‬
‫متمرکــز برنامه‌ریــزی میســر می‌دانــد کــه بــا اقتــدار بــه مهندســی روابــط متقابــل انســان‌ها‬
‫در جامعــه و نیــز تخصیــص بهینــة منابــع مــی پــردازد‪ .‬در ایــن رویکــرد «توســعه» محصــول‬
‫طــرح و برنامــه منبعــث از عقــل تعــدادی از افــراد اســت کــه در رأس جامعــه قــرار می‌گیرنــد‬
‫و بــه صــورت مکانیکــی از بــاال بــه پاییــن بــه اجــرا در می‌آیــد‪ .‬ایــن رویکــرد در کشــورهای‬
‫سوسیالیســتی و صاحــب دولــت مداخله‌گــر رایــج بــوده اســت‪ .‬امــا تجربیــات عملــی و‬
‫تحقیقــات نظــری اقتصاددانــان و جامعــه شناســان بــه خوبــی نشــان داده اســت کــه نظــم‬
‫بــدون طــرح یــا «نظــم خودانگیختــة تکاملــی» می‌توانــد دســتاوردی بســیار مهم‌تــر و فراتــر‬
‫از چیــزی تولیــد کنــد کــه برنامه‌ریــزان متمرکــز دولتــی ســعی در عرضــه آن دارنــد و ایــن‬
‫همــان نکتـه‌ای اســت کــه در رویکــرد دوم مــورد تأییــد قــرار می‌گیــرد‪« .‬رویکــرد تکاملــی»‬
‫کــه هــم واقعی‌تــر و هــم عمل‌گراتــر اســت‪« ،‬توســعه» را نتیجــه عمــل میلیون‌هــا انســان‬
‫(و نــه طــرح تعــدادی انســان) می‌دانــد و اقتصــاد توســعه را نــه حاصــل طراحــی و مهندســی‬
‫از بــاال بــه پاییــن‪ ،‬بلکــه محصــول فراینــد تکاملـ ِ‬
‫ـی خودانگیختــه از پاییــن بــه بــاال تعریــف‬
‫می‌کنــد‪ .‬ایــن رویکــرد مبتنــی بــر اقتصــاد آزاد و مکانیســم بــازار اســت و فعالیــت دولــت را‬
‫محــدود می‌ســازد‪ .‬در این‌جــا «توســعه» به‌عنــوان یــک فراینــد تکاملــی خودانگیختــه تبییــن‬
‫می‌شــود کــه بی‌نیــاز از حکمرانــی اســت کــه نمی‌تــوان آن را از بــاال بــه پاییــن مهندســی و‬
‫یــا از خــارج بــه داخــل تزریــق کــرد‪ .‬در واقــع نظــم خودانگیختــه دســتاورد مهندســی نیســت‪.‬‬
‫‪IIFOM 156‬‬
‫پیدایــش و ظهــور تئوری‌هــای توســعه بــه چــه زمانــی بــر می‌گــردد و در واکنــش بــه‬
‫چــه اتفاقاتــی بــوده اســت؟‬
‫همان‌گونــه کــه قبــ ًا گفتــه شــد اقتصــاد توســعه بــه صــورت یــک مجموعــه نظریــات‬
‫منســجم و پیوســته ماننــد اقتصــاد خــرد مطــرح نشــده بلکــه بیشــتر در واکنــش بــه نیازهــای‬
‫سیاســت‌گذاران در ســال‌های پــس از جنگ‌جهانــی دوم بــوده کــه بــه دلیــل توجــه بــه‬
‫بازســازی بیــن المللــی در دوران پــس از جنــگ منجــر بــه مطالعــات اولیــه در خصــوص‬
‫توســعه گردیــد‪ .‬در واقــع بازگشــت بــه توســعه در ســال‌های پــس از جنــگ میســر شــد‬
‫و بیشــتر مبتنــی بــر نظریــات محققیــن مســتقل و یــا گزارشــات مشــاورین نهادهــای‬
‫بین‌المللــی مثــل جامعــة جهانــی توســعه و یــا بانــک جهانــی و صنــدوق بیــن المللــی پــول‬
‫تدویــن گردیــد‪ .‬البتــه ایــن موضــوع بــر رویکــرد غیرعلمــی داللــت نمی‌کنــد بلکــه مبیــن‬
‫ایــن مســئله اســت کــه توســعة اقتصــادی یــک جنبــه بســیار مهــم از فراینــد تاریخــی در کل‬
‫جوامــع اســت و بنابرایــن یــک نظریــة عمومــی بــه آن روشــی کــه عارضه‌هــای طبیعــی‬
‫و تــا حــد کمتــری علــوم اجتماعــی مطالعــه می‌شــوند نیســت‪ .‬عــاوه بــر ایــن توســعه‬
‫اقتصــادی تــا حــد زیــادی بــه عوامــل تعیین‌کننــده‌ای بســتگی دارد کــه نمی‌تــوان به‌آســانی‬
‫بــا ابــزار نظریــة اقتصــادی نئوکالســیک آن را به‌آســانی تحلیــل نمــود‪ .‬خبــرگان توســعه‬
‫در نهادهــای پولــی و مالــی بین‌المللــی و صاحــب نظــران نئوکالســیک بیشــترین تأکیــد و‬
‫تمرکــز را بــر ســرمایه در فراینــد توســعة کشــورهای توســعه‌نیافته داشــته‌اند و اهمیــت‬
‫نهادهــای اجتماعــی و سیاســی را جهــت فراهــم کــردن بســترهای مناســب حقوقــی‪ ،‬قانونــی‬
‫و قضایــی نادیــده می‌گرفته‌انــد‪ .‬اعتقــاد بــر ایــن بــود کــه در مقایســه بــا افــراد آزاد در‬
‫یــک نظــم خودانگیختــه‪ ،‬برنامه‌ریــزان بهتــر می‌تواننــد از اطالعــات موجــود اســتفاده کننــد‬
‫و بــه پیشــرفت بیشــتر اقتصــادی نائــل شــوند‪ .‬همان‌گونــه کــه گــزارش بانــک جهانــی در‬
‫ســال ‪ 1997‬گفتــه اســت توســعه بــا محوریــت مداخــات دولتــی بــر شکســت بــازار تأکیــد‬
‫می‌نمــود و جهــت اصــاح آن نقــش مرکــزی را بــه دولــت م ـی‌داد‪ .‬امــا فرضیــات نهــادی‬
‫مســتتر در ایــن نــگاه جهانــی آن‌گونــه کــه امــروزه می‌بینیــم بســیار ســاده‌انگارانه اســت‪ .‬در‬
‫واقــع نهادهــای بیــن المللــی پولــی و بانکــی و خبــرگان توســعه بــه جــای تقویــت بخــش‬
‫خصوصــی‪ ،‬بیشــترین حمایــت را از دولت‌هــا بــه عمــل آورده‌انــد‪ ،‬بــا ایــن امیــد کــه دولت‌هــا‬
‫از طریــق برنامه‌ریــزی و تخصیــص منابــع‪ ،‬اولویت‌هــا را بــرای ســرمایه‌گذاری مشــخص‬
‫کننــد و بــه توســعة اقتصــادی صنعتــی کشــورها کمــک نماینــد‪ .‬در حقیقــت در بیشــتر‬
‫ســال‌های پــس از جنــگ جهانــی دوم تــا دهــه ‪ 1970‬دانــش مســلط در حــوزة توســعه بــر‬
‫ضــرورت مداخــات دولــت جهــت بیــرون کشــیدن کشــورها از تلــة فقــر تأکیــد می‌نمــود‪.‬‬
‫در ایــن دوران اقتصاددانــان بیشــتر بــر «شکســت بــازار» تأکیــد داشــتند ولــی خطــر شکســت‬
‫‪157‬‬
‫دولــت را نادیــده می‌گرفتنــد‪ .‬در واقــع جــو غالــب در ایــن مقطــع دولت‌گرایــی و گرایــش‬

‫بــه سوسیالیســم بــود‪ .‬بــه مــوازات تحــوالت فــوق در عرصــه سیاســی گســترش جنبش‌هــای‬
‫سوسیالیســتی در بیشــتر کشــورهای اروپایــی و گرایــش بــه ایــن دیــدگاه فکــری حتــی در‬
‫آمریــکا کــه منجــر بــه تحــوالت مک‌کارتیســم گردیــد موجــب رواج دولت‌گرایــی شــد‪.‬‬
‫پــس از گســترش سوسیالیســم در اروپــا و دیگــر نقــاط دنیــا در ســال هــای دهــه ‪ 1920‬و‬
‫‪ 1930‬میــادی‪ ،‬لیبرالیســم ســرمایه‌داری شــاهد محــدود شــدن حــوزه نفــوذ خــود شــد و در‬
‫جنگ‌جهانــی اول کشــورهای پیشــرو هزینه‌هــای زیــادی متقبــل شــدند و درگیــر بازســازی‬
‫خــود بودنــد‪ ،‬اتحادیه‌هــای کارگــری رو بــه گســترش بــود و آن‌هــا وضعیــت خــود را بــا‬
‫کشــورهای سوسالیســتی مقایســه می‌کردنــد و خواهــان حقــوق بیشــتر سیاســی اقتصــادی‬
‫بودنــد‪ .‬رکــود بــزرگ اواخــر دهــه ‪ 1920‬و طــرح نظریــة جــان مینــارد کینــز بــا تأکیــد بــر‬
‫مداخلــة دولــت و موفقیــت وی در بیــرون بــردن کشــورها از رکــود و مجموعـه‌ای از عوامــل‬
‫دیگــر باعــث شــد تــا لیبرالیســم کــه تــا آن موقــع بــر لس ـه‌فر و عــدم مداخلــة دولــت در‬
‫اقتصــاد تأکیــد داشــت در موضــع خــود تجدیــد نظــر کنــد و بــه ایــن نتیجــه برســد کــه الزم‬
‫اســت دولــت مداخلــه کنــد‪ .‬لیبرال‌هــای مشــهور آن زمــان در ســال ‪ 1938‬کنفرانســی در‬
‫فرانســه تشــکیل دادنــد بــه نــام «کنفرانــس والتــر لیپمــن» کــه بــه مناســبت انتشــار کتــاب‬
‫والتــر لیپمــن‪ ،‬یکــی از مشــهورترین لیبرال‌هــای دنیــا‪ ،‬بــه ایــن عنــوان معــروف شــد‪ .‬تعــداد‬
‫زیــادی از مشــهورترین لیبرال‌هــای جهــان در ایــن کنفرانــس شــرکت داشــتند‪ .‬از جملــه‬
‫هایــک‪ ،‬میــزس‪ ،‬روژه‪ ،‬والتــر لیپمــن‪ .‬البتــه بــه غیــر از میــزس بقیــه بــه دخالــت دولــت در‬
‫اقتصــاد رأی دادنــد‪ .‬از آن زمــان بــه بعــد لیبرال‌هــای چــپ قــدرت بیشــتری گرفتنــد و‬
‫از آن دوران بــه بعــد اصطــاح نئولیبــرال بــه لیبرال‌هــای چپ‌گــرا کــه مداخلــة دولــت‬
‫را توجیــه می‌کردنــد اطــاق شــد‪ .‬البتــه ایــن اشــتباه تاریخــی لیبرالیســم کالســیک بــود‪.‬‬
‫چــرا کــه بعدهــا مشــخص شــد دولــت دســتکم ایــن تمایــل را دارد کــه بــه دولــت حداکثــر‬
‫تبدیــل شــود‪ .‬از نظــر روش‌شناســی‪ ،‬سوسیالیســم بــازاری اتخــاذ گردیــد و نئوکالســیک‌ها بــا‬
‫مدل‌هــای خــود ســعی در پیش‌بینــی نــرخ رشــد و تــو ّرم و دیگــر متغیرهــای کالن نمودنــد‪.‬‬
‫بــه هرحــال توســعه بــا محوریــت دولــت گســترش یافــت و فراینــد تکاملــی توســعه کــه‬
‫مبتنــی بــر مکانیســم بــازار و نظــم خودانگیختــه اســت مــورد بی‌توجهــی قــرار گرفــت‪.‬‬
‫مداخالت دولت‌های توسعه‌گرا چه پیامدهایی بر جای گذاشته است؟‬

‫اصطــاح دولــت توســعه‌گرا نادرســت اســت‪ .‬اگرچــه افــراد‪ ،‬رهبــران و دولت‌مــردان ســالم‬
‫می‌تواننــد هزینــه کمتــری بــر مــردم اعمــال کننــد امــا بایــد توجــه داشــت کــه مالک ّیــت‬
‫خصوصــی از نظــر منطقــی و زمانــی قبــل از شــکل‌گیری دولــت بــوده اســت‪ .‬آن‌هــا نتیجــه‬
‫‪IIFOM 158‬‬
‫تصــرف و تصاحــب از طبیعــت بــوده و یــا از مبادلــه بــا شــخصی دیگــر بدســت آمده اســت‪ .‬در‬
‫حقیقــت هــدف مالک ّیــت بــر منابــع فیزیکــی معیــن بــه ایــن خاطــر بــوده اســت کــه از تجــاوز‬
‫دیگــران مصــون بمانــد و از درگیــری و نــزاع در مــورد اســتفاده از منابــع کمیــاب اجتنــاب‬
‫شــود‪ .‬هیــچ صاحــب دارایــی اجــازه دســتبرد و ســوء اســتفاده دیگــران از دارایــی خــود را‬
‫نمی‌دهــد‪ .‬البتــه در همــکاری و مشــارکت در تقســیم کار بــا دیگــران داوطلبانــه شــرکت‬
‫می‌کنــد‪ .‬از جنگ‌جهانــی اول بــه ایــن سو(ازســال ‪ )1914‬مــا شــاهد یــک رشــد آشــکار‬
‫در قــدرت دولــت و مداخلــة آن نــه تنهــا درآمریــکا بلکــه عم ـ ًا در سراســر دنیــا بوده‌ایــم‪.‬‬
‫وودرو ویلســون زمانــی اعــام کــرد «تاریــخ آزادی‪ ،‬تاریــخ محدودســازی قــدرت دولــت‬
‫اســت و نــه افزایــش آن» ایــن بایــد مشــخص باشــد هرچــه قــدرت دولــت در محدودســازی و‬
‫ممنوع‌ســازی بیشــتر باشــد‪ ،‬قــدرت کمتــری بــرای انتخــاب فــرد باقــی می‌مانــد تــا خــودش‬
‫انتخــاب کنــد‪ .‬رشــد قــدرت دولــت را می‌تــوان در میــزان هزینه‌هــای پولــی‪ ،‬تعــداد‬
‫بوروکرات‌هــای اســتخدامی یــا حــوزة فعالیت‌هــای تحــت کنتــرل دولــت اندازه‌گیــری‬
‫کــرد‪ .‬امــا در طــول تاریــخ دولــت توســعه‌گرا وجــود نداشــته اســت‪ .‬برعکــس‪ ،‬تجربــة‬
‫تاریخــی نشــان داده اســت نظم‌هــای خودانگیختــه دســتاوردی بــه مراتــب باالتــر از چیــزی‬
‫تولیــد می‌کننــد کــه نظام‌هــای دســتوری وعــده آن را می‌داده‌انــد‪ .‬اقتصــاد مبتنــی بــر بــازار‬
‫کــه نتیجــه عمــل امــا نــه طــرح انســانی بــوده نتایــج مطلــوب غیرقابــل پیش‌بینــی داشــته‬
‫اســت‪ .‬امــا چنیــن نیســت کــه برتــری نظام‌هــای مبتنــی بــر بــازار نســبت بــه نظام‌هــای‬
‫سوسیالیســتی از قبــل برهمــگان معلــوم بــوده اســت‪ ،‬بلکــه ایــن اتفــاق افتــاده اســت‪ ،‬یعنــی‬
‫در عمــل بعدهــا معلــوم شــد کــه نظــام هــای آزاد و خودانگیختــه دســتاورد بهتــری داشــته‬
‫اســت‪ .‬دســتاوردها و نتایــج اقتصادهــای آزاد مبتنــی بــر نظــم خودانگیختــه‪ ،‬رفــاه‪ ،‬آزادی‪،‬‬
‫پیشــرفت تکنولوژیــک‪ ،‬افزایــش اســتاندارد زندگــی و غیــره بــوده اســت‪ .‬کشــورهایی کــه‬
‫توســعه یافتنــد یــک نظــم تکاملــی خودانگیختــه را اتخــاذ کــرده و اقتصــاد آزاد مبتنــی بــر‬
‫بــازار و فعالیــت بخــش خصوصــی را دنبــال نمودنــد و کشــورهایی کــه توســعه نیافتنــد بــر‬
‫اســاس عقالنیــت ســاخت‪‎‬گرا نظــام برنامه‌ریــزی متمرکــز بــا مدیریــت دولتــی را دنبــال‬
‫نمودنــد‪ .‬یکــی از اشــتباهات نظام‌هــای متمرکــز ایــن اســت کــه تصــور می‌کننــد عملکــرد‬
‫افــراد تعیین‌کننــده اســت‪ .‬درحالــی کــه در ماهیــت چنیــن نظام‌هایــی عــدم کارایــی وجــود‬
‫دارد‪ ،‬به‌طــوری کــه حتــی اگــر بهتریــن و اصلح‌تریــن فــرد و گــروه هــم در رأس دولــت‬
‫باشــد هــم نمی‌توانــد همــان عملکــردی را داشــته باشــد کــه نظــام آزاد مبتنــی بــر بــازار بــه‬
‫ارمغــان مــی‌آورد‪ .‬بائــر از جملــه اولیــن کســانی بــود کــه متوجــه شــد کــه تهدیــد واقعــی‬
‫توســعه کشــورهای توســعه نیافتــه شکســت بــازار نیســت بلکــه شکســت دولــت اســت‪.‬‬
‫یعنــی ناتوانــی دولــت در حمایــت از حقــوق مالک ّیــت‪ ،‬اجــرای قراردادهــا و آزادســازی‬
‫‪159‬‬
‫بازارهــا‪ .‬در حقیقــت همان‌گونــه کــه پیتــر بائــر گفتــه اســت تمرکــز بــر شکســت بازارهــا‬

‫موجــب انحــراف توجــه از شکســت دولــت شــد‪ .‬در ادبیــات اقتصــادی‪ ،‬شکســت بــازار‬
‫اغلــب بــه صــورت مجموعــه‌ای از چــوب و چمــاق جهــت ضربــه زدن بــه سیســتم بــازار‬
‫مــورد اســتفاده قــرار گرفتــه اســت‪ .‬منتقدینــی کــه خواهــان جایگزینــی بــازار بــا تصمیمــات‬
‫دولتــی هســتند‪ ،‬به‌نــدرت بــه [تأثیــرات و تبعــات] مســائل کلیــدی و مهمــی ماننــد تمرکــز‬
‫قــدرت اقتصــادی در دســتان سیاســت‌مداران‪ ،‬محــدود کــردن انتخــاب مــردم‪ ،‬اهــداف‬
‫سیاس ـت‌مداران و سیســتم اداری‪ ،‬کیفیــت و میــزان دانــش و شــیوه‌های انتقــال و توزیــع آن‬
‫در جامعــه توجــه می‌کننــد‪ .‬هنــری هازلیــت معتقــد اســت کــه اقتصــاد برنامه‌ریــزی همیشــه‬
‫منجــر بــه دیکتاتــوری می‌گــردد‪ .‬مداخــات دولتــی معمــوالً از طریــق هزینه‌هــای بیشــتر و‬
‫بیشــتر بــر روی صدهــا برنامــه رفاهــی و چــاپ بیشــتر پــول نقدینگــی و قیمت‌هــا را افزایــش‬
‫می‌دهــد‪ ،‬مشــکل را بــه گــردن فروشــندگان می‌انــدازد و آن‌هــا را مقصــر می‌دانــد و بــه‬
‫عنــوان «منفعت‌طلبــان» بــد معرفــی می‌کنــد و تــاش می‌کنــد بــر روی قیمت‌هــا ســقف‬
‫تعییــن کنــد‪ .‬ســپس در ادامــه ســعی می‌کنــد بــه کار ناممکــن تثبیــت تمــام قیمت‌هــا و‬
‫دســتمزدها بپــردازد‪ .‬دولــت بــه تخصیــص منابــع و تعییــن ســهمیة تولیــد بــرای تولیدکنندگان‬
‫و ســهمیه‌بندی بــرای مصرف‌کننــدگان رو مــی‌آورد و از ایــن طریــق بــه کنتــرل وســایل‬
‫معیشــتی تمــام مــردم می‌شــود و همان‌گونــه کــه الکســاندر همیلتــون گفتــه اســت‪« :‬قــدرت‬
‫بــر روی معیشــت مــردم‪ ،‬قــدرت بــر روی اراده آن‌هاســت»‬
‫مکتــب اتریشــی اقتصــاد را می‌تــوان به معنــی واقعــی وارث اقتصــادآزاد و لیبرالیســم‬
‫اقتصــادی دانســت‪ .‬بنیان‌گــذاران مکتــب اتریشــی اقتصــاد بیشــترین ســهم را در نقــد‬
‫نظریــات نئوکالســیکی و تئوری‌هــای رشــد اقتصــادی داشــته‌اند؛ در عیــن حــال‬
‫بیشــترین ســهم را در مطــرح و معرفــی کــردن نظریــات تکاملــی دربــارة توســعه‬
‫نیــز بــر دوش همیــن اندیشــمندان بوده‌اســت‪ .‬هریــک از پیشــگامان مکتــب اتریشــی‬
‫اقتصــاد بــر جنبه‌هــای مهمــی از نظریــة تکاملــی توســعه تأکیــد داشــته‌اند‪.‬‬
‫موضع مکتب اتریشی اقتصاد در ارتباط با توسعة اقتصادی چیست؟‬

‫مکتــب اتریشــی اقتصــاد را می‌تــوان بــه معنــی واقعــی وارث اقتصــادآزاد و لیبرالیســم‬
‫اقتصــادی دانســت‪ .‬بنیان‌گــذاران مکتــب اتریشــی اقتصــاد بیشــترین ســهم را در نقــد نظریــات‬
‫نئوکالســیکی و تئوری‌هــای رشــد اقتصــادی داشــته‌اند؛ در عیــن حــال بیشــترین ســهم را در‬
‫مطــرح و معرفــی کــردن نظریــات تکاملــی دربــارة توســعه نیــز بــر دوش همیــن اندیشــمندان‬
‫بوده‌اســت‪ .‬هریــک از پیشــگامان مکتــب اتریشــی اقتصــاد بــر جنبه‌هــای مهمــی از نظریــة‬
‫‪IIFOM 160‬‬
‫تکاملــی توســعه تأکیــد داشــته‌اند‪.‬کارل منگــر بــا اینکــه اشــاره‌ای بــه نظریــة انتخــاب‬
‫طبیعــی دارویــن نکــرد امــا یــک نــگاه «ارگانیــک» بــه ظهــور نهادهــای اجتماعــی داشــته‬
‫و تکامــل پــول را توضیــح داده اســت‪ .‬شــومپیتر نظریــة تکاملــی بــودن توســعه صنعتــی را‬
‫مطــرح کــرد‪ .‬هایــک مفهــوم بیولوژیکــی «انتخــاب گروهــی» بــازار آزاد‪« ،‬تکامــل فرهنگــی»‬
‫و «نظــم خودانگیختــه» را کــه بنیــان هــای نظریــة تکاملــی توســعه اســت را تبییــن نمــود‪.‬‬
‫و میــزس نــه تنهــا بــر «نظــم خودانگیختــه بــازار» و فراینــد تکاملــی آن پرداخــت بلکــه‬
‫جامعــه را «یــک ارگانیســم» زنــده معرفــی نمــود کــه در نتیجــة تقســیم‌کار و تمایــات فطــری‬
‫انســان‌ها بــه مــرور شــکل گرفــت‪ .‬البتــه از مکتــب نهادگرایــی وبلــن و کامونــز و دیگــران‬
‫نیــز بــر توســعة تکاملــی نهادهــای اقتصــادی تأکیــد داشــته‌اند‪ .‬منابــع ایــن ادعاهــای مــن‬
‫در کتــاب در دســت انتشــار بــا عنــوان «بــه ســوی توســعه بــدون حکمرانــی» کــه قــرار‬
‫اســت توســط دانشــگاه عالمــه طباطبایــی بــه چــاپ برســد وجــود دارد‪ .‬بــا ایــن حــال در‬
‫صــورت لــزوم می‌توانــم بــه متقاضیــان تقدیــم کنــم‪ .‬در مجمــوع می‌تــوان گفــت بیــش‬
‫از ‪ 80‬درصــد مباحــث مربــوط بــه توســعة تکاملــی منبعــث از نظریــات مکتــب اتریشــی‬
‫اقتصــاد بــوده اســت‪ .‬البتــه در جامعــة ایــران ایــن موضــوع شــناخته شــده نیســت چــرا کــه‬
‫متأســفانه برداش ـت‌های نادرســتی هــم در مــورد توســعه و رشــد وجــود دارد هــم در مــورد‬
‫نهادهــا و فراینــد تکاملــی توســعه اطــاع کافــی وجــود نــدارد‪ .‬همان‌گونــه کــه قب ـ ًا گفتــه‬
‫شــد آن‌چــه به‌نــام نظریــات توســعه وجــود دارد یــک ســری گــزارش اســت کــه توســط‬
‫کارشناســان شــاغل در جامعــة جهانــی توســعه کــه البتــه شــامل نهادهــای پولــی و مالــی ماننــد‬
‫بانــک جهانــی وصنــدوق بیــن المللــی پــول نیــز می‌شــود ارائــه شــده اســت‪ .‬ایــن گزارشــات‬
‫نــه تنهــا انســجام الزم را ندارنــد بلکــه بســیار پراکنده‌انــد و شــدیداً از نظریــات حاکــم بــر‬
‫اقتصــاد جهانــی‪ ،‬یعنــی دولت‌گرایــی و نظریــات شــدیداً ضــد بــازاری متأثــر بــوده و مــورد‬
‫تأییــد ایــن نهادهــا قــرار گرفتــه اســت‪ .‬امــا مکتــب اتریشــی اقتصــاد می‌گویــد‪ :‬محیطــی‬
‫کــه در آن انســان زندگــی و عمــل می‌کنــد و بــه تحقیــق می‌پــردازد صرفــ ًا فیزیکــی‬
‫نیســت بلکــه فرهنگــی هــم هســت‪ .‬گزینش‌هــای فرهنگــی عقالنــی نیســت و از طریــق فکــر‬
‫خــاق ایجــاد نمی‌شــوند؛ بلکــه شــکل‌گیری و انتقــال فرهنــگ بــا تمــام محتــوای آن کــه‬
‫دربرگیرنــده ابزارهــا‪ ،‬هنرهــا‪ ،‬نهادهــا‪ ،‬س ـ ّنت‌ها و اعتقــادات مرســوم اســت انجــام می‌شــود‪.‬‬
‫البتــه انســان بــه مفهــوم متفاوتــی از زنبورهــا و مورچه‌هــا اجتماعــی اســت زیــرا فعالیــت‬
‫آن در محیطــی شــکل می‌گیــرد کــه بــه صــورت فرهنگــی منتقــل می‪‎‬شــود‪ ،‬به‌طــوری کــه‬
‫آن‌چــه انســان انجــام می‌دهــد و چگونــه عمــل می‌کنــد تنهــا بــه‌وســیله ســاختار ارگانیــک‬
‫تعییــن نمی‌شــوند و یــا از طریــق وراثــت فیزیکــی منتقــل نمی‌شــوند بلکــه تحــت تأثیــر‬
‫وراثــت فرهنگــی قــرار دارنــد کــه در سـ ّنت‌ها‪ ،‬نهادهــا‪ ،‬آداب و رســوم‪ ،‬مقاصــد و اعتقاداتــی‬
‫‪161‬‬
‫کــه دارنــد نهفتــه اســت کــه خــود از آن‌هــا الهــام می‌گیرنــد‪ .‬میــزس معتقــد بــود کــه مســئله‬

‫رونــق و رفــاه کشــورهای توســعه‌نیافته از طریــق کمک‌هــای مــادی حــل نمی‌شــود‪ .‬ایــن‬
‫یــک مشــکل روحــی و فکــری اســت‪ .‬رفــاه صرفـ ًا یــک موضــوع مربــوط بــه ســرمایه‌گذاری‬
‫نیســت بلکــه یــک موضــوع ایدئولوژیــک اســت‪ .‬چیــزی کــه کشــورهای توســعه نیافتــه‬
‫الزم دارنــد قبــل از هــر چیــز ایدئولــوژی آزادی و شــرکت‌های خصوصــی اســت‪ .‬هایــک‬
‫نیــز معتقــد اســت کــه دســتاوردهای فرهنگــی تمــدن غــرب صرف ـ ًا محصــول دانــش برتــر‬
‫آن‌هــا نبــوده بلکــه بــه ایــن واقعیــت مربــوط اســت کــه جامعــة غربــی یــک روش هماهنگــی‬
‫(مکانیســم بــازار) را تکامــل بخشــیدند کــه ایجــاد و بهره‌بــرداری از دانــش بیشــتر را بهتــر از‬
‫هــر روش شناخته‌شــده دیگــری امکان‌پذیــر می‌کنــد‪ .‬ب ـ ‌ه طورخالصــه‪ ،‬هماهنگــی خــودکار و‬
‫اتوماتیــک کــه از طریــق فراینــد بــازار صــورت می‌گیــرد نســبت بــه هــر روش طراحــی شــده‬
‫ت در‌حقیقــت‪،‬‬ ‫آگاهانــه و برنامه‌ریــزی شــده دســتاورد بــه مراتــب بهتــری دارد‪ .‬ایــن تحــوال ‌‬
‫نتیجــة عمــل انســان اســت نــه ناشــی از طــرح انســانی‪ .‬از ایــن رو‪ ،‬برخــاف تصــور مرســوم‪،‬‬
‫نظــم سیاســی یــک کشــور کمتــر در نتیجــة ابتــکار فــردی بلکــه در نتیجــه پیــروی از قواعــد‬
‫و قوانیــن مرســوم اســت کــه توســعه می‌یابــد‪ .‬بدیهــی اســت کــه در ایــن مســیر نمــی تــوان‬
‫انتظــار رفتــار یکنواختــی داشــت‪ .‬برخــی افــراد ریســک می‌کننــد و رفتــاری متفــاوت را در‬
‫پــی می‌گیرنــد‪ .‬بــه عبــارت دیگــر‪ ،‬قانون‌شــکنی می‌کننــد‪ .‬در ایــن را‌ه برخــی از آن‌هــا بــا‬
‫ی دیگــران می‌شــوند‌‪ .‬بــا‬ ‫شکســت مواجــه و برخــی موفــق می‌‌شــوند‪ .‬افــراد موفــق الگــو ‌‬
‫پیــروی از گروه‌‌هــای موفــق جامعــه تکامــل پیــدا می‌کنــد‪ .‬آن‌چــه مکتــب اتریشــی اقتصــاد‬
‫در مــورد توســعه می‌گویــد ایــن اســت کــه فراینــد تکاملــی تحوالتــی را در برنمی‌گیــرد‬
‫کــه به‌صــورت مکانیکــی و از بیــرون صــورت می‌گیــرد بلکــه تغییــرات آن درون‌زا و‬
‫خودانگیختــه اســت‪ .‬امــا ایــن تغییــرات به‌صــورت خــودکار و آنــی نیســتند بلکــه تدریجــی‬
‫و در انطبــاق بــا شــرایط محیطــی صــورت می‌گیرنــد‪ .‬جوهــر بحــث ایــن اســت کــه توســعه‬
‫فراینــدی خودانگیختــه و تکاملــی اســت کــه مهندســی‌پذیر نیســت‪ .‬جامعــه نــه بــه ارادة‬
‫انســان‌ها و قــرارداد میــان آن‌هــا بلکــه بــر اســاس میــل فطــری بــه مبادلــه و مشــارکت در‬
‫تقســیم‌کار درجهــت نفــع شــخصی شــکل می‌گیــرد و ارگانیســمی زنــده را ایجــاد می‌کنــد‬
‫کــه اقتصــاد عضــو تفکیک‌ناپذیــر آن بــه شــمار مــی‌رود‪ .‬در ایــن تصویــر‪ ،‬جامعــة انســانی از‬
‫طریــق یــک فراینــد تقلیــد و یادگیــری اجتماعــی‪ ،‬مناسـب‌ترین نهادهــای فکــری و فرهنگــی‬
‫را گزینــش نمــوده و نظمــی را برقرارمی‌ســازند کــه در آن فعالیت‌هــای نفع‌طلبانــة افــراد‬
‫به‌صــورت خودانگیختــه و بــدون نیــاز بــه نظــارت و یــا یــک طــرح انســانی همگــرا شــده و‬
‫به‌صــورت تکاملــی رشــد و توســعه می‌یابــد‪.‬‬
‫به‌طــور خالصــه بــرای فهــم و درک موضــع صاحــب نظــران مکتــب‌اتریشــی اقتصــاد و‬
‫‪IIFOM 162‬‬
‫تفــاوت آن بــا مواضــع مکاتــب فکــری دیگــر در خصــوص فراینــد تکاملی توســعه الزم اســت‬
‫بــه معنــی و مفهــوم اصطالحــات و واژگان معرفــی شــده توســط اندیشــمندان سرشــناس‬
‫ایــن مکتــب فکــری توجــه نمــود‪ .‬در واقــع اقتصاددانــان مکتــب اتریشــی اقتصــاد بــا ایــن‬
‫ده عبــارات شــناخته مــی شــوند‪ .‬در اینجــا ایــن اصطالحــات را کــه بــار ارزشــی باالیــی‬
‫دارنــد بــه اختصــار معرفــی می‌کنــم ولــی امیــدوارم در فرصــت دیگــر بــه تشــریح و چرایــی‬
‫ایــن عبــارات کلیــدی بپردازیــم‪ :‬آزادی بــه جــای حکمرانــی‪ ،‬بــازار بــه جــای دولت‌گرایــی‪،‬‬
‫خودانگیختگــی بــه جــای برنامه‌ریــزی‪ ،‬مالک ّیــت فــردی و شــخصی بــه جــای مالک ّیــت‬
‫اجتماعــی و عمومــی‪ ،‬تقلیــد بــه جــای خلــق و ابــداع‪ ،‬همــکاری و تقســیم کار بــه جــای‬
‫رقابــت‪ ،‬دیــدن اقتصــاد به‌عنــوان یــک ارگانیســم و نــه یــک ســازمان یــا ارگانیزیشــن و‬
‫داشــتن نــگاه تکاملــی بــه توســعه بــه جــای معادله‌نویســی بــرای رشــد اقتصــادی‪ ،‬قانــون‬
‫عرفــی بــه جــای قانــون مــدون و از نظــر معرفت‌شناســی‪ ،‬اقتصــاد یــک علــم اجتماعــی اســت‬
‫و نــه یــک علــم طبیعــی بنابرایــن داده‌هــا نــه ک ّمی‌پذیرنــد و نــه ثابــت می‌ماننــد و مبتنــی بــر‬
‫اعتقــادات افرادنــد یعنــی ذهنــی هســتند‪.‬‬
‫آن‌چــه مکتــب اتریشــی اقتصــاد در مــورد توســعه می‌گویــد ایــن اســت کــه فراینــد‬
‫تکاملــی تحوالتــی را در برنمی‌گیــرد کــه به‌صــورت مکانیکــی و از بیــرون صــورت‬
‫می‌گیــرد بلکــه تغییــرات آن درون‌زا و خودانگیختــه اســت‪ .‬امــا ایــن تغییــرات‬
‫به‌صــورت خــودکار و آنــی نیســتند بلکــه تدریجــی و در انطبــاق بــا شــرایط محیطــی‬
‫صــورت می‌گیرنــد‪ .‬جوهــر بحــث ایــن اســت کــه توســعه فراینــدی خودانگیختــه و‬
‫تکاملــی اســت کــه مهندســی پذیــر نیســت‪.‬‬
‫در پایــان ایــن توصیــه بایــد جــدی گرفتــه شــود کــه اتّــکا بــر مکانیســم قیمت‌هــا در بــازار‬
‫و نهادهــا باعــث تغییــر در انگیزه‌هــا و رفتارهــا شــده و مســیر توســعه آتــی را رقــم خواهــد زد‪،‬‬
‫مشــروط برآن‌کــه قــدرت سیاســت‌مداران کــه همــواره ایــن تمایــل رادارنــد کــه از طریــق‬
‫بــاز توزیــع درآمــد و مهندســی اجتماعــی رأی مــردم را خریــداری کننــد‪ ،‬محــدود گــردد‪ .‬اگرچــه‬
‫برنامه‌ریــزی متمرکــز دیگــر مــرده اســت امــا سیاسـت‌مداران هنــوز بــه کارایــی بــازار بی‌اعتمــاد‬
‫هســتند‪ .‬مفهــوم «نظــم خودانگیختــه» بــازار بــرای آن‌هــا تهدیــد بــه شــمار مــی‌رود‪ .‬چالشــی کــه‬
‫در مقابــل آزادیخواهــان و طرفــداران آزادی بــازار وجــود دارد ایــن اســت کــه کســانی کــه بــر‬
‫کارکــرد مؤثــر فراینــد بــازار و نهادهــای آن واقف‌انــد تــاش کننــد بــه نحــو مؤثــری ایده‌هــای‬
‫خــود را بــه بخــش وســیع‌تر جامعــه برســانند به‌طوری‌کــه سیاس ـت‌های توســعه بــا محوریــت‬
‫دولت‌هــا نتوانــد سوسیالیســم بــازاری را جایگزیــن لیبرالیســم بــازاری نمایــد‪.‬‬
‫‪163‬‬
‫مداخله‌گرایی‬
‫زمانــی(‪ )1940‬کــه لودویــگ فــون‬ ‫لودویگ فون میزس‬
‫میــزس ایــن کتــاب را می‌نوشــت جهــان‬
‫درگیــر جنــگ جهانــی دوم بــود‪ .‬بــا ایــن‬ ‫مترجم‪ :‬مانی بشرزاد‬
‫وجــود مطالعــة کتــاب بــرای زمــان مــا‬
‫نیــز مناســب اســت زیــرا در کنــار ســواد‬
‫اقتصــادی‪ ،‬درس‌هــای آزادی‌خواهــی‪،‬‬
‫ارتبــاط آزادی فــردی بــا آزادی اقتصــادی‬
‫و لــزوم اقتصــاد ســرمایه‌داری بــرای یــک‬
‫جامعــۀ مــدرن را بــه مــا یــادآوری می‌کنــد‪.‬‬
‫‪IIFOM 164‬‬
‫ایــن کتــاب‌مفاهیــم ســرمایه‌داری و سوسیالیســم را بــه زبــان ســاده توضیــح داده اســت و‬
‫بــرای آشــنایی پای ـه‌ای بــا اقتصــاد و علــوم سیاســی مطالعــۀ مقدمــة آن توصیــه می‌شــود‪.‬‬
‫امــا از فصل‌هــای بعــد نویســنده بــه صــورت تخصصــی وارد پیامد‌هــای مداخله‌گــری‬
‫اقتصــادی‌می‌شــود‪ .‬موضوعــات ایــن کتــاب حتــی بــرای اقتصاددانــان نیــز جذابیــت دارد‪.‬‬
‫در ادامــه بخش‌هایــی از مقدمــة کتــاب را می‌خوانیــد‪:‬‬
‫هــدف ایــن کتــاب بررســی مداخــات حکومــت در کســب‌وکارها از دیــدگاه اقتصــادی‬

‫اســت‪ .‬تأثیــر اقتصــادی و اجتماعــی سیاســت مداخله‌گــری دولــت فقــط بــا[ فهــم] اصــول‬
‫علــم اقتصــاد قابــل درک اســت‪ .‬از قــرن نوزدهــم دولت‌هــای اروپایــی در حــال انجــام‬
‫سیاســت‌هایی هســتند کــه آن را سیاســت‌های مشــوق رشــد می‌نامنــد‪ .‬امــا ایــن‬
‫سیاســت‌ها بازگشــتی اســت بــه اصــول مرکانتیلیســم قــرن هفدهــم‪ .‬سیاســت‌هایی کــه‬
‫اقتصاددان‌هــا از همــان روز اول در مقابــل آن مقاومــت کردنــد و بــر ناکارآمــدی آن تأکیــد‬
‫داشــتند امــا دولت‌هــا‪ ،‬احــزاب سیاســی و توده‌هــای مــردم نســبت بــه برهان‌هــای علمــی‬
‫‌و هشــدار‌های اقتصاد‌دانــان بی‌توجــه بودنــد‪ .‬آن‌هــا بــه خــود بــه خاطــر شکســت دادن‬
‫نظریه‌هــای علــم اقتصــاد افتخــار کردنــد و بــه پیــروزی خــود بالیدنــد‪ ،‬امــا ملت‌هــا‬
‫بــرای ایــن پیــروزی بهــای زیــادی پرداختنــد‪ .‬حــوادث اجتماعــی و اقتصــادی کــه پــس‬
‫از آن بــرای مــردم رخ داد‪ ،‬گواهــی بــر پیش‌بینی‌هــای درســت اقتصاددانــان بــود‪.‬‬
‫پیامد‌هــای مداخله‌گــری دولــت در اقتصــاد عبــارت اســت از‪ :‬ناآرامی‌هــای اجتماعــی‪،‬‬
‫حکومــت دیکتاتــوری( قــدرت مطلقــه) و جنــگ‪ .‬ایــن کتــاب تحلیلــی در مــورد سیاســت‬
‫مداخله‌گــری و قــدرت مطلــق حکومــت در کشــور‌ی خــاص نیســت‪ ،‬بلکــه مربــوط بــه‬
‫همــه کشــور‌ها اســت‪ .‬قبــل از ســال ‪ ،1933‬سیاس ـت‌های‌مداخله‌گــری در آمریــکا بــرای‬
‫مــدت محــدودی اجــرا شــد امــا امــروزه مــا شــاهد حمایت‌هــای زیــادی از ایده‌هایــی‬
‫ماننــد سوسیالیســم و کمونیســم هســتیم‪ ،‬ایده‌هایــی کــه‌مداخله‌گــری دولــت را می‌طلبــد‪.‬‬
‫ایــن موضــوع جدیــدی بــرای اســاتید علــم اقتصــاد نیســت‪ ،‬اقتصاددانــان در طــول تاریــخ‬
‫بارهــا بــا ایده‌هایــی از ایــن دســت ســر و کار داشــته‌اند‪ .‬ایــن کتــاب از جنبــۀ اقتصــادی‬
‫بــه موضــوع می‌نگــرد‪.‬‬
‫کارآفریــن بایــد بــر مبنــای خواســتة مصرف‌کننــده‌ای عمــل کنــد کــه مایــل بــه بازپرداخــت‬
‫هزینه‌هــای غیرضــروری تولیدکننــده نیســت‪ .‬آنچــه در کوچــه و بــازار اقتصــاد نامیــده‬
‫می‌شــود‪ ،‬صرف ـ ًا قانونــی اســت کــه مصرف‌کننــده آزاد‪ ،‬بــرای کارآفرینــان وضــع می‌کنــد‪.‬‬
‫در اقتصــاد ســرمایه‌داری‪ ،‬مصرف‌کننــدگان کســانی هســتند کــه غیرمســتقیم قیمت‌هــا‪،‬‬
‫‪165‬‬
‫حقــوق کارگــران و تقســیم ثــروت را تعییــن می‌کننــد‪ .‬تصمیمــات آن‌هــا مشــخص می‌کنــد‬
‫چــه کســی بایــد کارآفریــن باشــد و چــه کســی صاحــب ابزار‌هــای تولیــد‪ .‬فــرد بــا هــر‬
‫دالری کــه خــرج می‌کنــد‪ ،‬بــر مســیر و انــدازه و نــوع تولیــد و بازاریابــی تأثیــر می‌گــذارد‪.‬‬
‫پیامد‌هــای مداخله‌گــری دولــت در اقتصــاد عبــارت اســت از‪ :‬ناآرامی‌هــای‬

‫اجتماعــی‪ ،‬حکومــت دیکتاتــوری( قــدرت مطلقــه) و جنــگ‪.‬‬
‫هــر کســی کــه توانایــی پیش‌بینــی آینــدۀ بــازار قبــل از دیگــران و بهبــود تولیــد و بازاریابــی‬
‫را داشــته باشــد می‌توانــد کارآفریــن شــود‪ .‬اگــر تولیدکننــده بتوانــد رضایــت ســرمایه‌داران را‬
‫جلــب کنــد و خــودش نیــز در ریســک شــریک باشــد می‌توانــد موفــق شــود‪ .‬فــرد بــا تــاش‬
‫زیــاد و مواجهــه بــا چالش‌هایــی کــه هــر روز بــازار برایــش ایجــاد می‌کنــد می‌توانــد‬
‫بــه ســود برســد‪ .‬هــر فــرد بــرای ورود بــه چالــش کارآفریــن شــدن صاحــب اختیــار اســت‪.‬‬
‫کســی او را مجبــور نمی‌کنــد‪ ،‬کارآفریــن بایــد بــا ارادة شــخصی و قبــول نگرانی‌هــای جدیــد‪،‬‬
‫مســیرش را شــروع کنــد‪ .‬ســال‌های ســال مــردم فکــر می‌کردنــد دلیــل فقیــر شــدن فقــرا‪،‬‬
‫ثروتمنــد شــدن کارآفرینــان اســت و نــام ایــن پدیــده را پایــان ســرمایه‌داری می‌نامیدنــد‪ ،‬امــا‬
‫هیچــگاه بــرای ایــن موضــوع دلیلــی منطقــی ارائــه ندادنــد‪.‬‬
‫کارآفرینــان بــه اقتصــاد کمــک می‌کننــد‪ .‬بــازار ســرمایه‌داری تنهــا بــه کارآفرینانــی اجــازه‬
‫حفــظ و بیشــتر کــردن ســرمایه را می‌دهــد کــه می‌داننــد چگونــه از ســرمایه درســت اســتفاده‬
‫کننــد‪ ،‬چگونــه تولیــدی ســود بخــش انجــام دهنــد‪ ،‬چگونــه کارمنــدان را راضــی و در آخــر‬
‫مشــتری را خوشــحال نگــه دارنــد‪ .‬اگــر نتوانــد ایــن کار را انجــام دهــد‪ ،‬ســرمایه‌اش را از‬
‫دســت می‌دهــد‪ .‬در بــازار ســرمایه‌داری‪ ،‬کارآفرینــان بــه ماننــد کارمنــدان و کارگــران بــه‬
‫جامعــه خدمــت می‌کننــد‪ .‬در یــک اقتصــاد راکد‪،‬کارآفرینــان دقیقــ ًا همــان مقــدار پولــی‬
‫را کــه در تولیــد‪ ،‬حقــوق کارگــران و خریــد مــواد اولیــه خــرج می‌کردنــد را بــا قیمــت‬
‫محصــول پــس می‌گرفتنــد‪ .‬در ایــن موقعیــت آن‌هــا نــه ضــرر می‌کردنــد و نــه ســود‪ .‬امــا‬
‫در جهــان واقعــی‪ ،‬اقتصــاد دائمـ ًا در حــال تغییــر اســت و افــراد بــرای رســیدن بــه ســود‪ ،‬بایــد‬
‫ریســک کننــد‪ ،‬امــا حکومت‌هــا بــا یارانه‌هایــی کــه از بودجــه کشــور حاصــل می‌شــود‪،‬‬
‫بــه جــای کــم کــردن ریس ـک‌ها‪ ،‬آن‌هــا را بــه جــای دیگــری منتقــل می‌کننــد [کــه ایــن‬
‫اهــداف در اکثــر قریــب بــه اتفــاق مــوارد‪ ،‬اشــتباه و موجــب اتــاف منابــع اســت]‪ .‬دلیــل‬
‫ایــن امــر ایــن اســت کــه یارانه‌هــا بایــد از جایــی تأمیــن شــوند‪ .‬چــه از طریــق چــاپ پــول‬
‫تأمیــن شــوند و چــه از مالیات‌هــا‪ ،‬هــر دو باعــث مشــکالت تــازه‌ای می‌شــوند و‌مداخله‌گــری‬
‫دولــت‪ ،‬نــه تنهــا بــه اهدافــش نمی‌رســد‪ ،‬بلکــه مشــکالت را بزرگ‌تــر می‌کنــد‪.‬‬
‫‪IIFOM 166‬‬
‫مداخله‌گــری‪ ،‬دســتور حکومــت بــه دســتگاه قــدرت اجتماعــی بــرای دخالــت‬

‫در اقتصــاد اســت‪ .‬دولــت‪ ،‬کارآفرینــان و صاحبــان ابزار‌هــای تولیــد را مجبــور‬
‫بــه اســتفاده از ابزار‌هــای تولیــد در حــوزه‌ای غیــر از خواســت مصرف‌کننــدگان‬
‫می‌کنــد‪ .‬روش دولــت بــرای ایــن کار می‌توانــد دســتور یــا ممنوعیــت باشــد‪.‬‬
‫دولت مداخله‌گر‬
‫در هــر دو اقتصــاد مداخله‌گــر و ســرمایه‌داری‪ ،‬کارآفرینــان و حکومــت دو نهــاد جــدا‬
‫و مســتقل در فعالیت‌هــای اقتصــادی هســتند‪ .‬جــدا بــودن اقتصــاد و حکومــت در یــک‬
‫دولــت مداخله‌گــر نیــز وجــود دارد‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬برخــاف نظــام اقتصــاد آزاد‪ ،‬قــدرت‬
‫خــود را بــه جلوگیــری از اختــاالت و محافظــت از رونــد بــازارآزاد محــدود نمی‌کنــد و‬
‫فراتــر مــی‌رود و خــود دولــت بــا تعامــات مجــزا در کار بــازار مداخلــه و امــر و نهــی‬
‫می‌کنــد‪ .‬مداخله‌گــری‪ ،‬دســتور حکومــت بــه دســتگاه قــدرت اجتماعــی بــرای دخالــت در‬
‫اقتصــاد اســت‪ .‬دولــت‪ ،‬کارآفرینــان و صاحبــان ابزار‌هــای تولیــد را مجبــور بــه اســتفاده از‬
‫ابزار‌هــای تولیــد در حــوزه‌ای غیــر از خواســت مصرف‌کننــدگان می‌کنــد‪ .‬روش دولــت‬
‫بــرای ایــن کار می‌توانــد دســتور یــا ممنوعیــت باشــد‪ .‬لزومــی‌ نــدارد کــه فرمــان و ممانعــت‬
‫از دولــت نشــأت بگیــرد‪ .‬ممکــن اســت دســتورات و ممنوعیت‌هــا از منبــع دیگــری صــادر‬
‫شــود و ایــن منبــع دیگــر نیــز حمایــت دســتگاه قــدرت را بــرای اجــرای دســتورات خــود بــه‬
‫دســت آورد‪ .‬اگــر دولــت از ایــن امــر حمایــت کنــد‪ ،‬فرقــی بــا دســتور خــودش نــدارد‪ .‬اگــر‬
‫حکومــت ناخواســته موافقــت کنــد و بــا دســتگاه قــدرت خــود بــا ایــن اقــدام مخالفــت کنــد‪،‬‬
‫امــا بــی فایــده باشــد‪ ،‬گــواه بــر ایــن اســت کــه یــک مرجــع دیگــر در تثبیــت خــود و بــه‬
‫چالــش کشــیدن برتــری ذهنــی حاکمیــت موفــق بــوده اســت‪.‬‬
‫بــدون شــک دولــت توانایــی دســتور دادن و ایجــاد ممنوعیــت بــه وســیلۀ قــدرت و دســتگاه‬
‫نظامــی را‌دارد‪ .‬امــا ســؤال مــا در ایــن کتــاب ایــن اســت‪ :‬آیــا ایــن منابــع باعــث می‌شــود‬
‫حکومــت بــه اهدافــش برســد؟ آیــا دولــت مداخله‌گــر بــا دخالــت اقتصــادی‌اش حتــی از‬
‫اهدافــش دورتــر نمی‌شــود و وضعیــت از اقتصــاد بــازار بدتــر نمی‌شــود؟ بنابرایــن ســؤال‬
‫ایــن نیســت کــه حکومــت در دســت انســان‌های بــد اســت یــا انســان‌های خــوب‪ ،‬حتــی‬
‫بهتریــن [خیرخواه‌تریــن] سیاســت‌مداران نیــز بــرای رســیدن بــه اهدافشــان نیازمنــد‬
‫ابزار‌هــای مناســب هســتند‪ :‬ابــزار اقتصــاد‪.‬‬
‫بیاییــد فــرض کنیــم حکومــت بــرای مدتــی بــه دالیــل ســامتی یــا مذهبــی‪ ،‬تولیــد یــک‬
‫مــاده غذایــی را متوقــف می‌کنــد‪ .‬از دیــد منطقــی شــاید امــری شایســته باشــد‪ ،‬امــا در‬
‫‪167‬‬
‫حقیقــت آســیب‌زننده اســت‪ ،‬زیــرا بــه آزادی مصرف‌کننــده در انتخابــش و صنعــت قانونــی‬
‫غــذا لطمــه زده اســت‪ .‬زمانــی کــه یــک مــاده غذایــی از نظــر قانونــی ممنــوع شــود‪ ،‬کار مافیا‬
‫آغــاز می‌شــود‪ .‬مشــکالتی ماننــد انحصــار‪ ،‬غیرقانونــی بــودن و کیفیــت پاییــن آن مــاده‬
‫غذایــی باعــث بیمــاری و مریضــی مــردم می‌شــود‪ .‬دولــت مداخله‌گــر می‌خواســته یــک‬
‫مشــکل را حــل کنــد‪ ،‬امــا ده‌هــا مشــکل جدیــد ایجــاد کــرده اســت‪ .‬ممنوعیــت و قــدرت‬
‫دولــت یــک موضــوع سیاســی اســت نــه اقتصــادی‪ .‬بعضــی شــاید فکــر کننــد کــه قــدرت‪،‬‬
‫خــدادادی اســت و بــرای همیــن آن‌هــا صاحــب اختیــار هســتند‪ .‬بعضــی نظرشــان ایــن اســت‬
‫کــه دولــت بایــد از منافــع گروه‌هــا در برابــر افــراد خودخــواه و قدرت‌طلــب محافظــت‬
‫کنــد‪ ،‬و شــاید فــردی ک ًال قــدرت حکومــت را رد کنــد‪ .‬اگــر دولــت از شــهروندان باهوش‌تــر‬
‫باشــد‪ ،‬منافــع و مصلحــت آن‌هــا را بهتــر از خودشــان تشــخیص بدهــد‪ ،‬یــا حکومــت بخواهــد‬
‫خــودش را فــدای شــادکامی‌ آحــاد جامعــه کنــد‪ ،‬پــس نبایــد در دخالــت حکومــت یــک‬
‫ثانیــه دریــغ کــرد‪.‬‬
‫در یــک نظــام ســرمایه‌داری‪ ،‬اقتصــاد آزاد وجــود دارد‪ .‬موجودیــت اقتصــاد آزاد‪ ،‬در‬
‫گــرو آزادی مصرف‌کننــدگان اســت‪ .‬انتخــاب افــراد ارجحیــت دارد‪ .‬اقدامــات فــرد‬
‫بــر بــازار و رقبــا تأثیر‌گــذار اســت‪ .‬بازتــاب اعمــال مصرف‌کننــده در بــازار در‬
‫قالــب ســود و زیــان بــرای شــرکت‌ها ظاهــر می‌شــود و در تعامــات اجتماعــی‬
‫تأثیــر می‌گــذارد‪ .‬در یــک حکومــت لیبــرال جامعــه بــه شــخص نمی‌گویــد چــه‬
‫کاری انجــام بدهــد و چــه کاری را انجــام ندهــد‪ ،‬چــرا کــه فــرد آزاد اســت‪ .‬هیــچ‬
‫اجبــار و زوری اعمــال نمی‌شــود مگــر اینکــه فــرد باعــث ایجــاد خشــونت شــود و‬
‫بــه دیگــران آســیب بزنــد‪ .‬ایــن همــکاری نتیجــه عملکــرد بــازار اســت‪.‬‬
‫امــا ایــن موضــوع ســاده‌انگارانه اســت کــه فکــر کنیــم همــۀ ایــن احتمــاالًت اتفــاق‬
‫می‌افتــد‪ .‬تصــور اینکــه یــک حکومــت خیــر شــهروندانش را بهتــر از خــود شــهروندان‬
‫تشــخیص دهــد‪ ،‬موضوعــی خنــده‌دار اســت‪ .‬مداخلــة دولــت در ســامت تــا حــدی الزم‬
‫اســت‪ ،‬مث ـ ًا کنتــرل دولــت در تولیــد س ـم‌های خطرناکــی ماننــد مورفیــن و نیکوتیــن بــه‬
‫شــهروندان کمــک می‌کنــد‪ ،‬امــا اگــر از ایــن حــد تجــاوز کنــد‪ ،‬باعــث از بیــن رفتــن‬
‫آزادی مردمــان می‌شــود‪ .‬هنگامی‌کــه ایــن اصــل پذیرفتــه شــد کــه انتخاب‌هــای مصرفــی‬
‫فــرد بایــد توســط مقامــات‪ ،‬نظــارت و محــدود شــود‪ ،‬اینکــه تــا چــه حــد ایــن کنتــرل‬
‫گســترش خواهــد یافــت‪ ،‬تنهــا بــه مقامــات و افــکار عمومــی‌ کــه آن را برمی‌انگیــزد بســتگی‬
‫دارد‪ .‬بنابرایــن ایــن موضــوع از منظــر منطقــی بــا گرایش‌هایــی کــه می‌خواهنــد تمــام‬
‫‪IIFOM 168‬‬
‫فعالیت‌هــای فــرد را تحــت مراقبــت دولــت قــرار دهنــد در تضــاد اســت‪ .‬آیــا دولــت قــرار‬
‫اســت فقــط از بــدن در برابــر ســموم محافظــت کنــد؟ یــا قــرار اســت از فکــر و اندیشــه‬
‫هــم در مقابــل نظــرات مخالــف خــودش محافظــت کنــد؟ آیــا ایــن کمــک در آینــده منجــر‬
‫بــه تحدیــد آزادی افــراد می‌شــود؟ حــاال کــه از بــدن او محافظــت کردیــم‪ ،‬چــرا از ذهــن او‬
‫محافظــت نکنیــم؟ هرگونــه ســرکوب اندیش ـه‌های مخالــف‪ ،‬باعــث ایجــاد بــردگان فکــری‬
‫می‌شــود‪.‬‬
‫حــال می‌توانیــم بــه موضــوع‌مداخله‌گــری از نظــر اقتصــادی نــگاه کنیــم‪ .‬زمانــی کــه‬
‫مــا بــه یــک موضــوع از نظــر اقتصــادی نــگاه می‌کنیــم‪ ،‬نتایــج موضــوع برایمــان اهمیــت‬
‫دارد نــه اهــداف موضــوع‪ .‬بهتریــن معیــار بــرای ســنجش موفقیــت دولت‌هــا‪ ،‬دســتاورد‌ها‬
‫و نــه شــعار‌های آن‌هاســت‪ .‬مــا هیــچ معیــار بهتــری بــرای ســنجش موفقیــت دولــت در‬
‫سیاســت‌های اقتصــادی‌اش نداریــم‪ .‬ایــن واقعیــت کــه حکومــت قــدرت آن را دارد کــه‬
‫در تقاضــا تغییــر ایجــاد کنــد‪ ،‬خــارج از بحــث اقتصــادی اســت‪ .‬بنابرایــن ســخن مــا ایــن‬
‫نیســت کــه‌مداخله‌گــری بــر جنبه‌هــای دیگــر زندگــی افــراد تأثیــر نمی‌گــذارد‪ ،‬بلکــه‬
‫هــدف مــا در ایــن کتــاب بررســی تأثیــرات اقتصــادی ایــن سیاســت در کشورهاســت‪ .‬مــا‬
‫اقدامــات مصرف‌کننــدگان را می‌پذیریــم و بــه تحلیــل روانشــناختی اینکــه چــه میــزان از‬
‫ایــن تصمیمــات تحــت تأثیــر [دخالت‌هــا و اقدامــات] حکومــت اســت‪ ،‬کمتــر کار داریــم‪.‬‬
‫مــا خواســته‌ها و نیاز‌هــای مصرف‌کننــدگان را بــه عنــوان یــک واقعیــت می‌پذیریــم‪ .‬مــا‬
‫بــه آزادی انتخــاب شــهروندان احتــرام می‌گذاریــم‪ ،‬امــا سیاس ـت‌های مداخله‌گــر گرایــش‬
‫بــه دخالــت در زندگــی افــراد دارد‪ .‬ایــن سیاســت عالقه‌منــد بــه ممنــوع کردن‪...‬بــرای مردمان‬
‫اســت‪ .‬امــا سیاســت‌مداخله‌گــری بــه جــز در زندگــی مصرف‌کننــده‪ ،‬در کار تولیدکننــدگان‬
‫و کارآفرینــان هــم نقــش عمــده‌ای را بــازی می‌کنــد‪ .‬مــا در ایــن کتــاب‪‌،‬مداخله‌گــری را‬
‫از دیــدگاه اقتصــادی بررســی می‌کنیــم و می‌بینیــم کــه آیــا می‌توانــد بــه اهــداف خــودش‬
‫برســد یــا در مســیری مخالــف آن حرکــت می‌کنــد؟‬
‫درخواست برای اصالحات اخالقی‬

‫اکنــون الزم اســت بــه دکترین‌هایــی توجــه کنیــم کــه برجســته‌ترین مغز‌هــای عصــر مــا‬
‫نیــز از آن حمایــت می‌کننــد‪ .‬مــا بــه ایــن بــاور اشــاره می‌کنیــم کــه نیــازی بــه مداخلــۀ‬
‫دولــت بــرای کشــاندن اقتصادبــازار بــه ســمتی کــه بــه مــردم کمــک‌کنــد نیســت‪ .‬متفکــران‬
‫مســیحی و مســیحیان فکــر می‌کننــد انگیزه‌هــای اخالقــی‪ ،‬فــرد را در مســائل اقتصــادی نیــز‬
‫راهنمایــی و هدایــت می‌کنــد‪ .‬آن‌هــا می‌گوینــد اگــر کارآفرینــان فقــط بــه ســود خودشــان‬
‫فکــر نکننــد و اخالقیــات را در نظــر گرفتــه و در مســیر درســت باشــند‪ ،‬نیــازی بــه دخالــت‬
‫‪169‬‬
‫دولــت نیســت‪ .‬اگــر مردمــان و ســرمایه‌داران بــه ذات الهــی خــود برگردنــد و از خودخواهــی‬
‫دوری کننــد‪ ،‬نیــازی بــه دخالــت دولــت نیســت و اینگونــه بــه راحتــی می‌توانیــم مالک ّیــت‬
‫خصوصــی را بــه وســیله حکومــت مهربــان و امنیــت همگانــی در کنــار ثــروت همگانــی‬
‫داشــته باشــیم!‬
‫اگــر انگیــزه کســب ســود در کار نباشــد‪ ،‬کارآفریــن بایــد مطیــع دســتور دولــت‬
‫شــود‪ .‬اطاعــت کارآفریــن از دولــت و نــه از مصرف‌کننــده خــود ریشـه‌ای از اســتبداد‬
‫ایــن فــرض بســیار ســاده‌انگارانه اســت زیــرا کارآفریــن اگــر بــه ســود خــود فکــر نکنــد‬
‫و بــه دنبــال جلــب رضایــت الهــی باشــد‪ ،‬نمی‌توانــد حقــوق کارمندانــش را بدهــد و‬
‫کارمندانــش نمی‌تواننــد غذایــی ســر ســفره خانواده‌شــان داشــته باشــند‪ .‬در قــدم بعــدی‪،‬‬
‫ســنجش ایــن اصالحــات کاری غیرممکــن اســت‪ .‬مــا فقــط بــه پیشــنهاد آن‌هــا بــرای ایجــاد‬
‫یــک نظــم اجتماعــی بــر پایــه دوگانــة مالک ّیــت خصوصـ ِ‬
‫ـی ابــزار تولیــد و قانــون اخالقــی که‬
‫اعمــال ایــن حــق مالک ّیــت را محــدود می‌کنــد عالقه‌مندیــم‪ .‬ایــن نظــام اجتماعــی رویایــی‪،‬‬
‫سوسیالیســم نیســت بلکــه ســرمایه‌داری‌ اســت کــه انگیــزة کارآفریــن در آن کســب ســود‬
‫اســت‪ .‬لــذا نیــازی بــه مداخلــة دولــت نــدارد‪.‬‬
‫در یــک نظــام ســرمایه‌داری‪ ،‬اقتصــاد آزاد وجــود دارد‪ .‬موجودیــت اقتصــاد آزاد‪ ،‬در گــرو‬
‫آزادی مصرف‌کننــدگان اســت‪ .‬انتخــاب افــراد ارجحیــت دارد‪ .‬اقدامــات فــرد بــر بــازار و‬
‫رقبــا تأثیر‌گــذار اســت‪ .‬بازتــاب اعمــال مصرف‌کننــده در بــازار در قالــب ســود و زیــان‬
‫بــرای شــرکت‌ها ظاهــر می‌شــود و در تعامــات اجتماعــی تأثیــر می‌گــذارد‪ .‬در یــک‬
‫حکومــت لیبــرال جامعــه بــه شــخص نمی‌گویــد چــه کاری انجــام بدهــد و چــه کاری را‬
‫انجــام ندهــد‪ ،‬چــرا کــه فــرد آزاد اســت‪ .‬هیــچ اجبــار و زوری اعمــال نمی‌شــود مگــر‬
‫اینکــه فــرد باعــث ایجــاد خشــونت شــود و بــه دیگــران آســیب بزنــد‪ .‬ایــن همــکاری‬
‫نتیجــه عملکــرد بــازار اســت‪ .‬کســانی کــه در ایــن همــکاری اجتماعــی از توانایی‌هایشــان‬
‫اســتفاده نمی‌کننــد و در تــاش بــرای ایجــاد اختــال در ایــن نظــم هســتند‪ ،‬پاســخ کارشــان‬
‫را می‌گیرنــد و کمتــر ســود می‌کننــد‪ .‬بــرای همیــن نیــازی نیســت یــک حکومــت واحــد‬
‫بــه آن‌هــا بگویــد چــه کار کننــد و چــه کار نکننــد‪ .‬نیــازی بــه یــک حاکــم مطلــق بــرای‬
‫اینــکار نیســت‪.‬‬
‫فراتــر از قلمــرو مالک ّیت‌خصوصــی و مبادله‌بــازار‪ ،‬حــوزۀ اقدامــات غیرقانونــی قــرار دارد‪.‬‬
‫در آن‌جــا جامعــه موانعــی بــرای حفاظــت از مالک ّیــت خصوصــی و بــازار در برابــر زور‪،‬‬
‫‪IIFOM 170‬‬
‫تقلــب و ســوء‌نیت ایجــاد کــرده‬

‫اســت‪ .‬در اینجــا بحــث آزادی‬
‫نیســت‪ ،‬بحــث اجبــار اســت‪.‬‬
‫در ایــن قســمت همــه چیــز آزاد‬
‫نیســت و بیــن بــد و خــوب مرزی‬
‫کشــیده می‌شــود‪ .‬قــدرت پلیــس‬
‫آمــادة مداخلــه اســت‪ .‬اگــر غیــر‬
‫از ایــن بــود‪ ،‬هــر انســانی قــادر‬
‫بــه عبــور از مــرز قانــون بــود‪.‬‬
‫اصالح‌طلبانــی کــه پیشــنهادات‬
‫آن‌هــا را اینجــا مــورد بحــث‬
‫قــرار می‌دهیــم‪ ،‬می‌خواهنــد‬
‫عــاوه بــر نظــم قانونــی و قوانیــن‬
‫اخالقــی کــه بــرای حفــظ و‬
‫حمایــت از مالک ّیــت خصوصــی‬
‫طراحــی شــده‌اند‪ ،‬هنجارهــای‬
‫اخالقــی بیشــتری را ایجــاد‬
‫کننــد‪ .‬بــا یــک نگــرش متفــاوت‬
‫می‌تــوان گفــت آن‌هــا خواهــان‬
‫دخالــت در بــازار هســتند‪ ،‬زیــرا‬
‫می‌خواهنــد تولیــدات در مســیری‬
‫جــز خواســتة مصرف‌کننــدگان‬
‫حرکــت کنــد‪ .‬آن‌هــا می‌خواهنــد‬
‫مســیر بــازار را از مســیر‬
‫انتخــاب شــخصی افــراد بیــرون‬
‫ببرنــد‪ .‬آن‌هــا انتخــاب آزادانــه‬
‫افــراد را خودخواهــی‪ ،‬غــرور و‬
‫پول‌پرســتی می‌داننــد‪ .‬آن‌هــا‬
‫برای اثبــات سخنانشــان از وجدان‬
‫و خداترســی ســخن می‌گوینــد و‬
‫می‌خواهنــد «تولیــد بــرای ســود»‬
‫‪171‬‬
‫را بــا «تولیــد بــرای مصــرف» جایگزیــن کننــد‪ .‬آن‌هــا بــر ایــن باورنــد کــه ایــن امــر بــرای‬
‫تأمیــن همــکاری هماهنــگ مــردم در اقتصــاد مبتنــی بــر تقســیم کار کافــی اســت تــا‬
‫نیــازی بــه مداخلــة‌ فرمــان و منــع‌ توســط یــک مقــام نباشــد‪ .‬خطــای اصلــی ایــن دکتریــن‬
‫ایــن اســت کــه نمی‌توانــد نقــش مهــم نیروهایــی را کــه عملکــرد بــازار بــه عنــوان بــازی‬
‫غیراخالقــی‪ ،‬محکــوم می‌کنــد‪ ،‬تشــخیص دهنــد؛ یعنــی تشــخیص و ســنجش ایــن عوامــل‬
‫بــه ماننــد غــرور و خودپســندی ســخت اســت‪ .‬بــازارآزاد از یــک فــرد نمی‌خواهــد چگونــه‬
‫فکــر کنــد و چگونــه رفتــار کنــد‪ ،‬در یــک اقتصــادآزاد‪ ،‬فــرد همانگونــه کــه هســت پذیرفتــه‬
‫می‌شــود و بــازار از او رفتــار خاصــی را تقاضــا نمی‌کنــد‪ .‬از آن‌جایــی کــه «خودپرســتی»‬
‫او بــرای هماهنــگ کــردن او بــا کل همــکاری اجتماعــی کافــی اســت‪ ،‬فعالیــت او نــه بــه‬
‫جهت‌گیــری هنجارهــا نیــاز دارد و نــه بــه مقاماتــی کــه پایبنــدی بــه ایــن هنجارهــا را‬
‫اعمــال می‌کننــد‪ .‬در همــکاری اجتماعــی انگیــزه ســود یــک محــرک مثبــت اســت‪ ،‬زیــرا‬
‫باعــث می‌شــود فــرد بــه رشــد اقتصــاد کمــک کنــد‪.‬‬
‫بــا تــاش بــرای جایگزینــی انگیــزه کســب ســود‪ ،‬کــه محرکــة اصلــی رشــد در مالک ّیــت‬
‫خصوصــی ابــزار تولیــد اســت بــا انگیزه‌هــای اخالقــی‪ ،‬مــا در حــال نابــودی کارآمــدی‬
‫اقتصــادآزاد هســتیم‪ .‬بــا نصیحــت کــردن بــه افــراد بــرای گــوش دادن بــه وجدانشــان و‬
‫جایگزینــی آن بــا خودخواهــی‪ ،‬مــا نمی‌توانیــم یــک ســامانة همــکاری اجتماعــی مؤثــر در‬
‫نظــام اقتصــادی داشــته باشــیم‪ .‬ایــن کافــی نیســت کــه بــه افــراد بگوییــم بــا پایین‌تریــن‬
‫قیمــت ممکــن چیــزی را بخرنــد و بــا باالتریــن قیمــت ممکــن نفروشــند‪ .‬بایــد پــا از‬
‫نصیحت‌هــا فراتــر گذاشــت و عملــی قانونــی انجــام داد‪ .‬افــراد حامــی‌دکتریــن اصــاح‬
‫اخالقــی فکــر می‌کننــد زمانــی کــه یــک کارآفریــن بــا محصولــی بهتــر گــوی رقابــت را از‬
‫کارآفرینــی بــا محصــول ضعیف‌تــر می‌بــرد‪ ،‬کاری غیراخالقــی و خودخواهانــه انجــام داده‬
‫اســت! امــا کارآفریــن نوع‌دوســت بایــد چــه کنــد؟ او نبایــد بــرای راحتــی مصرف‌کننــده‬
‫بــا قیمتــی کمتــر از ســایر رقبــا محصولــش را بفروشــد!؟‬
‫نقــد دیگــری کــه اصالح‌طلبــان اخالقــی مطــرح می‌کننــد ایــن اســت کــه ســود کارآفریــن‬
‫باعــث می‌شــود مصرف‌کننــده‌ای کــه اســتطاعت مالــی نــدارد بــه زحمــت بیفتــد‪ .‬خــوب‪،‬‬
‫آیــا کارآفریــن بایــد محصــوالت را مجانــی بــه بــازار عرضــه کنــد؟ هــر چقــدر هــم قیمت‌هــا‬
‫ارزان باشــد‪ ،‬بــاز یــک نیــازی وجــود دارد کــه بــه آن پاســخ داده نمی‌شــود‪ .‬ایــن نیــاز عامــل‬
‫ورود کارآفرینــان جدیــد بــه بــازار اســت‪ .‬مــا مجبــور نیســتیم در اینجا بــه تفصیــل پیامدهای‬
‫انحــراف از قیمــت بــازار را تحلیــل کنیــم‪ .‬اگــر تولیدکننــده مجــاز نباشــد رقبــای خــود را که‬
‫محصــوالت بی‌کیفیت‌تــری دارنــد از بــازار حــذف کنــد‪ ،‬بخشــی از نیــاز مشــتریان بــدون‬
‫پاســخ می‌مانــد و مجبورنــد از محصــوالت گران‌تــر و بی‌کیفیت‌تــر اســتفاده کننــد‪ .‬در‬
‫‪IIFOM 172‬‬
‫تحلیــل خــود از مداخلــه در ســاختار قیمــت‪ ،‬در ایــن مــورد چیزهــای بیشــتری بــرای گفتــن‬
‫خواهیــم داشــت‪ .‬در اینجــا‪ ،‬مــا فقــط می‌خواهیــم تأکیــد کنیــم صرف ـ ًا توصیــة اخالقــی بــه‬
‫تولیدکننــده و کارآفریــن کــه نبایــد توســط بــازار هدایــت شــود‪ ،‬کافــی نیســت‪ .‬مــا بایــد‬
‫بــه او بگوییــم چــه کنــد‪ .‬اگــر انگیــزه کســب ســود در کار نباشــد‪ ،‬کارآفریــن بایــد مطیــع‬
‫دســتور دولــت شــود‪ .‬اطاعــت کارآفریــن از دولــت و نــه از مصرف‌کننــده خــود ریش ـه‌ای‬
‫از اســتبداد اســت‪ .‬ایــن بــه ظاهــر اصالح‌طلبان(اخالقــی)‪ ،‬یکــی از ریش ـه‌های دیکتاتــوری‬
‫و اســتبداد را در قالــب مهربانــی و وجــدان نشــان می‌دهنــد‪.‬‬
‫وقتــی از قیمت‌هــای «عادالنــه» و دســتمزدهای «عادالنــه» صحبــت می‌کنیــم‪ ،‬بایــد در نظــر‬
‫داشــته باشــیم کــه تنهــا معیــاری کــه می‌توانیــم عدالــت و عادالنــه بــودن قیمت‌هــا و‬
‫دســتمزدها را بســنجیم‪ ،‬ســازگاری آن‌هــا بــا نظــم اجتماعــی ایــده‌آل اســت‪ .‬اگــر ایــن نظــام‬
‫اجتماعــی آرمانــی در خــارج از سیســتم بــازارآزاد جس ـت‌وجو شــود‪ ،‬نمی‌تــوان صرف ـ ًا بــا‬
‫تشــویق فــرد نســبت بــه عــادل بــودن بــه آن تحقــق بخشــید‪ .‬بایــد مشــخص شــود کــه در‬
‫هــر مصــداق چــه چیــزی عادالنــه یــا ناعادالنــه اســت‪ .‬عــاوه بــر ایــن‪ ،‬قوانیــن بایــد دقیقـ ًا‬
‫تنظیــم شــود کــه همــه مــوارد ممکــن را تنظیــم کنــد‪ ،‬و یــک شــرکت بایــد مجــاز باشــد کــه‬
‫ایــن هنجارهــا را بــه طــور واقعــی تفســیر کنــد‪ ،‬آن‌هــا را اجــرا کنــد‪ ،‬و همچنیــن در صــورت‬
‫لــزوم آن‌هــا را تکمیــل و اصــاح کنــد‪ .‬فرقــی نمی‌کنــد کــه ایــن قــدرت‪ ،‬حکومــت دنیــوی‬
‫باشــد یــا یــک حکومــت دینــی‪.‬‬
‫افــرادی کــه مــی خواهنــد مشــکالت اقتصــادی را بــا نصیحت‌هــای اخالقــی حــل کننــد‪ ،‬فکــر‬
‫می‌کننــد مشــکالت موجــود در بــازار بــه خاطــر رفتــار کارآفرینــان و مالکان اســت امــا عامل‬
‫محرکــه بــازار‪ ،‬مصرف‌کننــدگان هســتند‪ .‬مصرف‌کننــدگان و مردمــان عــادی نحــوة رفتــار‬
‫کارآفرینــان را تعییــن می‌کننــد‪ .‬بنابرایــن اگــر اصــاح اخالقــی می‌خواهــد مؤثــر باشــد‪،‬‬
‫بایــد مربــوط بــه مصرف‌کننــدگان باشــد‪ .‬در واقــع اصالح‌طلبــان بایــد مصرف‌کننــده‬
‫را وادار کننــد کــه از کاالهــای بهتــر و ارزان‌تــر صــرف نظــر کنــد تــا از تولیدکننــدگا ِن‬
‫بــا ســرمایه کمترحمایــت شــود‪ .‬مصرف‌کننــدگان بایــد خریــد محصوالتــی کــه از نظــر‬
‫اجتماعــی تأثیــری منفــی بــر جامعــه می‌گــذارد را متوقــف کننــد‪ .‬اگــر مصلحیــن اخالقــی‬
‫ایــن رفتــار را از مصرف‌کننــده توقــع دارد‪ ،‬پــس بایــد بــه او بگویــد کــه کــی‪ ،‬کجــا‪ ،‬بــه‬
‫چــه قیمتــی و از چــه کســی خریــد کنــد‪ ،‬در پــی ایــن اتفــاق آن‌هــا بایــد افــرادی کــه‬
‫نمی‌خواهنــد از ایــن رویــه پیــروی کننــد را مجبــور کننــد امــا در انتهــا ایــن اصالحــات بــه‬
‫هدفــی کــه در نظــر دارنــد‪ ،‬نمی‌رســد‪.‬‬
‫‪173‬‬
‫ل‬ ‫ط‬
‫اس‬
‫‪ ۱۷۱‬توسعه؛ رمز مصادره‬

‫‪ ۱۷۸‬حمایت‌گرایی دولت هند و فاجعه بوپال‬
‫‪ ۱۸۸‬نابودی ولگا‬
‫‪ ۲۰۰‬آلمان و صنعتی شدن‬
‫‪ ۲۳۰‬بهار؛ گذر از مشروطه به استبداد‬
‫فصل تاریخ‬
‫‪IIFOM 174‬‬
‫توسعه؛ رمز مصادره‬

‫گزارشــی از صــورت مذاکــرات شــورای‬
‫ناصرالیاسی‬
‫انقــاب در تابســتان ‪ ۱۳۵۸‬در بــاب‬
‫مصــادرة صنایــع خصوصــی‪.‬‬
‫‪175‬‬
‫از همــان ماه‌هــای نخســتین پــس از پیــروزی انقــاب‪ ،‬تصمیمــات اقتصــادی مهمــی‬
‫از ســوی دولــت و شــورای انقــاب کــه در غیــاب مجلــس‪ ،‬وظایــف آن را بــر عهــده‬
‫داشــت‪ ،‬گرفتــه شــد‪ .‬بخــش اعظــم ایــن تصمیمــات‪ ،‬ناظــر بــر خلع‌یــد اقتصــادی از‬
‫بخــش خصوصــی و ســپردن مالک ّیــت و مدیریــت بنگاه‌هــا بــه بخــش دولتــی بــود‪.‬‬
‫ایــن رفتــار حکایــت از نفــوذ عمیــق اندیش ـه‌های چپ‌گرایانــه در میــان نیروهــای‬
‫هــوادار انقــاب داشــت‪ .‬نیروهایــی کــه در کل نظــر مســاعدی نســبت بــه مالک ّیــت‬
‫خصوصــی و بخــش خصوصــی نداشــتند و حتــی جناح‌هــای تندروشــان‪ ،‬آشــکارا‬
‫نابــودی ســرمایه‌داری را یکــی از اهــداف اصلــی انقــاب می‌دانســتند‪.‬‬
‫موسی غنی‌نژاد‬
‫یکــی از فصــول محبــوب و معمــول در انقالب‌هــا‪ ،‬فصــل مصــادره اســت‪ .‬محبــوب بــرای‬
‫توده‌هــا و معمــول بــرای رهبــران سیاســی کــه از مصــادرة قــدرت آغــاز می‌شــود و در ادامــه‬
‫بــه مصــادرة زمیــن‪ ،‬کارخانــه‪ ،‬مســکن و‪ ...‬می‌رســد‪ .‬انقــاب ایــران نیــز از ایــن قاعــده‬
‫مســتثنی نیســت‪ .‬بــرای مصــادره‪ ،‬تابســتان دا ِغ ســال ‪ ۱۳۵۸‬معیــن می‌شــود‪ .‬در تیــر مــاه‬
‫ـات شــورای انقــاب بــا آن ترکیــب‬‫همــان ســال یکــی از موضوعــات محــل بحــث در جلسـ ِ‬
‫گ کــه البتــه تهــی از طیف‌هــای تــوده‌ای‪ ،‬مجاهدیــن‪ ،‬فدایــی و‪ ...‬اســت‪،‬‬ ‫سیاســی رنگارن ـ ‌‬
‫مصــادرة صنایــع خصوصــی اســت‪ .‬بــا ایــن وجــود تصمیمــات اتخــاذ شــده در شــورا‪ ،‬زاویــة‬
‫زیــادی بــا نظــر گروه‌هــای ســوپرانقالبی غایــب نــدارد‪ .‬دســتور جلســه این‌بــار «قانــون‬
‫حفاظــت و توســعة صنایــع ایــران» ذیــل عنــوان «م ّلــی کــردن صنایــع» اســت‪.‬‬
‫جلســة نخســت بــا صحبت‌هــای دکتــر صــدر حاج‌ســیدجوادی آغــاز می‌شــود‪ .‬او قانــون‬
‫مذکــور را چیــزی می‌دانــد کــه « قب ـ ًا تهیــه شــده‪[ ،‬امــا]در بعضــی جاهــا اشــکال پیــش‬
‫آمــده»‪ .‬دکتــر بهشــتی ادامــه می‌دهــد کــه بایــد « تعییــن قیمــت فرآورده‌هــای صنعتــی‬
‫ایــن مؤسســات و دســتمزد و ســود طبــق آیین‌نام ـه‌ای باشــد کــه دولــت معیــن می‌کنــد»‬
‫وگرنــه « انقــاب‪ ،‬ضداســتثمار نبــوده» اســت‪ .‬صــدر پاســخ می‌دهــد کــه ایــن سیســتم‬
‫عمـ ًا [یعنــی از زمــان پهلــوی] وجــود دارد‪ « :‬از نظــر دســتمزد‪ ،‬وزارت بهداشــت‪...‬حداقل را‬
‫معیــن می‌کنــد‪ .‬از نظــر قیمــت‪ ،‬مرکــز بررســی قیمت‌هــا ایــن وظیفــه را داشــته و ســود را‬
‫معیــن می‌کند‪».‬مهنــدس بــازرگان می‌گویــد‪ « :‬نظــارت خیلــی دخالــت می‌کنــد‪ ،‬دســت‬
‫و پــای آن‌ها[صنایــع] بســته می‌شــود‪ ،‬بــرای بخــش خصوصــی تــا حــدی آزادی باشــد‪...‬‬
‫اگــر آزادی و ابتــکار نباشــد‪ ،‬دســت و دلشــان نمــی‌رود بــه کار‪ ».‬لــذا پیشــنهاد می‌دهــد‬
‫یــا حــدی آزادی بدهیــد یــا «همــة صنایــع ملــی شــود!» دکتــر صــدر در پاســخ می‌گویــد‪:‬‬
‫‪IIFOM 176‬‬
‫« دولــت قــادر نیســت تمــام صنایــع را اداره‬

‫کند‪...‬هــر شــرکت دولتــی فلــج اســت» امــا‬
‫در ادامــه اصــل قضیــه را تأییــد می‌کنــد کــه‬
‫« تعــدادی آدم‌هــا بایــد ســهام آن‌هــا م ّلــی‬
‫شــود‪ ».‬بــازرگان ســپس می‌خواهــد کــه «‬
‫اســامی در آیین‌نامــه بیایــد»‪ .‬در واقــع اســامی‬
‫صاحبــان صنایعــی کــه اموالشــان «م ّلــی»‬
‫می‌شــود‪ ،‬در قانــون ذکــر شــود‪ ،‬نــه اینکــه‬
‫کل صنعــت‪ ،‬دولتــی اعــام گــردد‪ .‬در ایــن‬
‫بیــن دکتــر بنی‌صــدر کــه خــود در فرانســه‪،‬‬
‫اقتصــاد خوانــده و کتــاب هــم نوشــته اســت از‬
‫بــازرگان می‌پرســد «خدماتــی چیســت؟» بــه‬
‫نظــر می‌رســد اقتصــاددا ِن شــورای انقــاب از‬
‫مصادیــق خدمــات در اقتصــاد بی‌خبــر اســت‪.‬‬
‫مهنــدس ســحابی در پاســخ بــه او «خدمــات‬
‫کامپیوتــر یــا مهندســین مشــاور» را مثــال‬
‫می‌زنــد‪.‬‬
‫بحــث بــا مشــارکت دکتــر صــدر‪ ،‬مهنــدس‬
‫موســوی‪ ،‬دکتــر بهشــتی و مهنــدس بــازرگان‬
‫ادامــه پیــدا می‌کنــد تــا زمانی‌کــه هاشــمی‬
‫رفســنجانی خواســتار معیــن کــردن مصادیــق‬
‫می‌شــود؛ یعنــی دقیقــ ًا امــوال چــه کســانی‬
‫بایــد مصــادره شــود‪ .‬بنی‌صــدر می‌گویــد‪:‬‬
‫«وظیفــة دولــت بــوده کــه پــول نفــت را‬
‫بدهد[بــه آقایــان]‪[ ،‬تا]صاحــب صنعــت‬
‫شــوند»‪ .‬ســحابی امــا اصــرار دارد کــه هــدف‬
‫از دولتــی کــردن صنایــع «جلوگیــری از تو ّرم»‬
‫اســت! م ّلی‌کــردن را هــم غیــر از مصــادره‬
‫می‌دانــد چــرا کــه «غرامــت داده می‌شــود»‪.‬‬
‫ســپس هاشــمی می‌گویــد کــه بــا موســوی‬
‫طرحــی در حــزب جمهــوری اســامی تهیــه‬
‫‪177‬‬
‫کرده‌انــد کــه مســتندات فقهــی هــم دارد‪ .‬موســوی بالفاصلــه می‌گویــد‪« :‬مــن ایــن را‬

‫نــگاه کــرده‌ام‪ ،‬اصلــش در ایــن هســت‪ .‬شــرکت کارگــر در ادارة[صنایــع]»! جالــب اینکــه‬
‫طــرح حــزب جمهــوری اســامی بســیار شــبیه بــه یــک اصــل در انقــاب ســفید پهلــوی‬
‫اســت‪ :‬ســهیم شــدن کارگــران در ســود کارخانجــات‪ .‬بــازرگان نیــز ماننــد طــرح حــزب‬
‫رقیــب‪« ،‬شــرکت در ســود» را حــرف بــدی نمی‌دانــد و می‌گویــد‪ « :‬فرمــول دســتمزد‬
‫مشــخص شــود بــر اســاس حداقــل احتیــاج‪ ،‬بعــد مقــداری هــم بــه تناســب تولیــد‪ ».‬در ادامه‪،‬‬
‫اعضــاء در مــورد رعایــت انضبــاط در تشــکیل جلســات شــورای انقــاب بحــث می‌کننــد‬
‫و از هــم می‌خواهنــد تــا «جلســات ســر ساعت[باشــد] و [اعضــاء] قب ـ ًا مطالعــات داشــته‬
‫باشــند!» این‌بــار اقتصــاددان جمــع ادامــه بحــث را پــی می‌گیــرد‪ .‬بنی‌صــدر می‌گویــد‬
‫مارک‌هــا و انحصــارات از عوامــل گرانــی هســتند و اینکــه صاحبــان صنایــع بــا ســرمایة‬
‫خــود ســرمایه‌گذاری نمی‌کردنــد بلکــه اعتبــار می‌گرفتنــد‪ .‬ســحابی کــه بــه نظــر می‌رســد‬
‫از نظــرات بنی‌صــدر خســته شــده اســت در پاســخ بــه او می‌گویــد‪ « :‬تــو بــا اقتصــاد‬
‫توحیــدی‪ ،‬تمــام صنایــع را به‌هــم ریختــه‌ای‪ ».‬بهشــتی امــا در ایــن میــان هــم نظــر بــا‬
‫بنی‌صــدر اســت و تأییــد می‌کنــد کــه «ســرمایه‌ها عمومــ ًا متکــی بــه وام بهــره‌دار بانکــی‬
‫معظــم ایــن ســرمایه‌ها ملــک دولــت اســت!» بــازرگان وارد شــدن در ایــن‬ ‫بــوده‪ ..‬و قســمت ّ‬
‫وادی را پیچیــده می‌دانــد و بــه آقایــان می‌گویــد مطابــق نظــر آن‌هــا‌«خانــة ملکــی» او نیــز‬
‫بایــد مصــادره‌شــود! بهشــتی کــه کتابــی بــه نــام «نظــام اقتصــادی در اســام» هــم نوشــته‬
‫اســت در واکنشــی منفع ًالنــه می‌گویــد «پــس چــه کنیــم کــه از ابتــکار اشــخاص اســتفاده‬
‫شــود و انگیــزه همــه باشــد؟»‬
‫در ادامــه ملــی شــد ِن صنایعــی ماننــد فــوالد‪ ،‬مــس و آلومینیــوم کــه مصــرف عمــده دارد‬
‫تصویــب شــده و فقــط پتروشــیمی‌ها کــه در دســت ژاپنی‌هاســت حــذف می‌شــود‪ .‬در ادامــه‬
‫ســحابی می‌پرســد «بــا شــانزده هــزار خــرده ســهام‌دار ایران‌ناســیونال چــه کنیم؟»بنی‌صــدر‬
‫بی‌درنــگ جــواب می‌دهــد «می‌تــوان ملــی کــرد!» ســپس از ســایرین می‌خواهــد‬
‫داروســازی‪ ،‬رادیــو و تلویزیون‌ســازی هــم اضافــه شــود‪ .‬بهشــتی بــاز هم‌نظــر بــا بنی‌صــدر‬
‫ـدف یکــی(دارو)‪ ،‬راه انداختــن اســت و‬ ‫اســت‪« :‬بایــد دارو و رادیــو را اضافــه کــرد‪ ،‬چــون هـ ِ‬
‫دیگری(رادیــو) انقالبــی بــودن»‪ .‬احمــدزاده هــروی‌وزیــر صنایــع و معــادن دولــت بــازرگان‌‬
‫نیــز می‌خواهــد صنایــع الکترونیــک هــم اضافــه شــود چــرا کــه اغلــب مونتــاژ هســتند و اگــر‬
‫صنایــع رادیــو و تلویزیــون در دســت افــراد باشــد در نصــب دکل اعمــال نفــوذ می‌کننــد!‬
‫بهشــتی هــم تأییــد می‌کنــد‪ .‬در ادامــه ســاخت و مونتــاژ کشــتی‪ ،‬هواپیمــا و اتومبیــل را هــم‬
‫اضافــه می‌کننــد تــا بخشــی از قلــم نیافتــاده باشــد‪ .‬بعــد از بحث‌هــای حاشــیه‌ای نظیــر‬
‫اینکــه اســم مصــادرة امــوال را ملی‌کــردن بگذاریــم یــا دولتــی کــردن‪ ،‬موســوی خطــاب بــه‬
‫‪IIFOM 178‬‬
‫احمــدزاده می‌گویــد‪« :‬مــن بــه جــای شــما بــودم اســامی را منتشــر می‌کــردم»‪ .‬احمــدزاده‬
‫هــم در پاســخ بــه او می‌گویــد «مشــخص اســت قانــون را نخوانده‌ایــد چــون در مــادة دو‪،‬‬
‫نحــوة اعــام اســامی را آورده اســت‪ ».‬در ایــن لحظــه جلســه هفتــم تیــر مــاه ‪ 1358‬شــورای‬
‫انقــاب تمام می‌شــود‪.‬‬
‫بحــث در بــاب ایــن موضــوع در جلســه دهــم تیــر ادامــه پیــدا می‌کنــد‪ .‬در نحــوة اعــام‬
‫اســامی اختالف‌نظــر وجــود دارد چــرا کــه برخــی از صاحبــان صنایــع افــراد موجهــی هســتند‬
‫کــه بــه تعبیــر هاشــمی ممکــن اســت «همــه را بترســاند‪ ».‬احمــدزاده امــا می‌گویــد وضــع‬
‫روشــن اســت و احتیــاج بــه تحقیــق نــدارد‪ .‬ســحابی نیــز افــرادی چــون علــی رضایــی را‬
‫رســوا می‌دانــد امــا در مــورد برخــوردار و ایروانــی می‌خواهــد جانــب احتیــاط رعایــت‬
‫شــود‪ .‬دکتــر باهنــر نیــز می‌خواهــد اســامی «خیلــی ســریع و باطمطــراق اعــام شــود‪».‬‬
‫موســوی هــم می‌گویــد «کاری نکنیــم کــه ســروصدا دربیایــد‪ ».‬ســپس بیــن احمــدزاده‪،‬‬
‫ســحابی‪ ،‬بهشــتی و بنی‌صــدر گفتگویــی شــکل می‌گیــرد و هــر یــک از مفاســد درســت‬
‫و غلــط صاحبــان صنایــع مثــال می‌آورنــد‪ .‬از محمــود رضایــی و خیامــی و فرمانفرمائیــان‬
‫گرفتــه تــا برخــوردار و قریـن‌راد و القانیــان و عنایــت بهبهانــی‪ .‬قطـب‌زاده نیــز وارد شــده و‬
‫فــوالدی را مثــال می‌زنــد‪« :‬حســین فــوالدی ســه میلیــون زمیــن نزدیک شــهر اشرف(بهشــهر)‬
‫دارد‪ ،‬خانه‌ســازی دارد‪ .‬آورد بدهــد تــا او را نجــات بدهیــم!» بحــث داغ می‌شــود و هــر کــه‬
‫مصداقــی مــی‌آورد تــا اینکــه بهشــتی مهــر تأییــد بــر تمــام ایــن حــرف و حدیث‌هــا می‌زنــد‬
‫و می‌گویــد «انقــاب یــا حکومــت شــرعی‪ ،‬باید‪...‬گرفتــه شود‪».‬هاشــمی هــم می‌گویــد‪:‬‬
‫«مصــادرة خیلــی از این‌هــا بایــد بشــود‪ .‬ثروتمنــد زیــاد اســت‪ .‬در بــازار‪ ،‬در زمیــن‪.‬‬
‫میلیــاردر از زمیــن هســتند‪ .‬بــا طــرح باشــد‪ .‬صنایــع رفتــه رفتــه م ّلــی شــود‪ ».‬هاشــمی امــا‬
‫در خــال بحــث خــود بــه نکتــة دیگــری هــم اشــاره می‌کنــد‪ .‬او و تمــام اعضــاء حامــی‬
‫مصــادرة امــوال خصوصــی هســتند منتهــی تصمیمــی کــه گرفته‌انــد از نظــر فقهــی بســیار‬
‫شــبهناک اســت‪ .‬او ظاهــراً نگــران اســت کــه چنیــن مصــادرة گســترده‌ای بــه «چپ‌گرایــی»‬
‫تعبیــر شــود لــذا می‌گویــد‪« :‬یــک وقــت حالــت چپ‌زدگــی و انقالبی‌نمایــی اســت‪.‬‬
‫بهشــتی صحبــت می‌کنــد کــه این‌هــا حــرام اســت‪ ،‬خــوب اســت حالــت مصــادره‪ ،‬کار مــا‬
‫ایــن نیســت!» در حقیقــت منظــور ایــن اســت کــه بــه مصــادرة صنایــع خصوصــی‪ ،‬ظاهــر‬
‫شــرعی بدهیــم‪ .‬بهشــتی در تأییــد حــرف هاشــمی می‌گویــد‪« :‬حکــم بــه اســترداد آن‌هــا از‬
‫مبنــای والیتــی اشــکالی ندارد‪...‬صنایــع بــاالی هشــت میلیــون تومــان ملــی شــود!» ســحابی‬
‫خواســتار قاطعیــت انقالبــی اســت و اینکــه «دولــت بایــد تســلط روی کارخانجــات داشــته‬
‫باشــد و پاک‌ســازی بکنــد‪ .‬این‌هــا قربانــی شــوند تــا دولــت بتوانــد بایســتد‪ .‬بایــد اعــام‬
‫کــرد‪ ».‬بنی‌صــدر نیــز اســتفاده از زور را درســت می‌دانــد تــا «بقیــه حســاب دستشــان‬
‫‪179‬‬
‫ی امــا نکتـه‌ای شــرعی می‌گویــد کــه شــاید از نظــر اعضــاء مطلــوب نباشــد‪.‬‬ ‫بیایــد‪ ».‬مهــدو ‌‬

‫اینکــه شــورا در «الیحــة زمیــن‪ ،‬توجــه بــه فتــاوای آقایان[مراجــع] نکرد‪...‬مخصوص ـ ًا آن‌هــا‬
‫کــه چهــرة مذهبــی دارنــد‪ ،‬وجوهــات می‌دهنــد‪ ،‬مثــل برخــوردار‪ »...‬بــا نظــر مهــدوی بحــث‬
‫شــرعی‌نبودن مصــادرة صنایــع در بیــن اعضــاء داغ می‌شــود و اینکــه مراجــع مخالفــت‬
‫خواهنــد کــرد‪ .‬بهشــتی امــا معتقــد اســت «در فتــوای حکومتــی نمی‌شــود فتــاوای متضــاد‬
‫را دخالــت داد‪ ».‬او می‌خواهــد «به‌صــورت انقالبــی عمــل شــود‪ .‬مالک ّیــت صنعتــی را‬
‫مطابــق موازیــن اســام[!] عمــل کــرد‪ ».‬مهــدوی در جــواب می‌گویــد «مملکــت را خــراب‬
‫می‌کننــد‪ ».‬دکتــر حبیب‌الــه پیمــان نیــز وارد بحــث می‌شــود‪ .‬او کــه از اعضــاءی حــزب‬
‫خداپرســتان سوسیالیســت اســت لــب بــه اعتــراض گشــوده کــه «ایــن قالــب را بشــکنید‪.‬‬
‫ایــن توهــم اســت‪...‬همه این‌هــا در حــال تعطیــل و زد و بنــد و خیانــت هســتند‪...‬عدم اعتمــاد‬
‫بــه خودمــان و ظرفیــت انقالبــی مــردم اســت‪...‬باید قاطــع عمــل کــرد و نگــران نباشــید‪...‬اگر‬
‫تولیــد پاییــن آمــد اشــکال نــدارد‪ ،‬نــه از لحــاظ اصــول اســام صحیــح اســت و نــه از لحــاظ‬
‫اقتصــاد مملکــت‪ ».‬پیمــان کــه خــود یــک چپ‌گراســت و در تحریــک کارگــران علیــه‬
‫مالــکان صنایــع بســیار فعــال بــوده اســت گویــی میــخ آخــر را بــر تابــوت صنایــع خصوصی‬
‫می‌زنــد‪ .‬ناگهــان بهشــتی می‌خواهــد تــا تکلیــف کار معیــن شــود‪ .‬ســحابی می‌گویــد‬
‫«رســیدن بــه اقتصــاد توحیــدی یک‌مرتبــه نمی‌شــود‪...‬از نظــر اســامی خــود مــا‪ ،‬ملــی‬
‫شــدن راه اســامی نیســت‪ ،‬مردمــی شــدن و اجتماعــی شــدن اســامی اســت!» التقــاط فکــر‬
‫ســحابی بســیار عجیــب اســت‪ .‬بهشــتی در ادامــه احمــدزاده و صدر(وزیــران دولــت موقــت)‬
‫را تنــدرو می‌خوانــد و اینکــه مهنــدس بــازرگان بــه هــر دو تشــر زده و اکثریــت هیئــت‬
‫دولــت بــا تصمیــم آن‌هــا موافــق نیســتند‪ .‬دکتــر صــدر امــا بــازرگان را دموکــرات می‌دانــد‬
‫به‌طوری‌کــه مخالفــت بــا تصمیــم جمــع نمی‌کنــد‪ .‬بــاری در اعــام اســامی صاحبــان‬
‫صنایــع اتفــاق نظــر وجــود نــدارد‪ .‬احمــدزاده و صــدر کــه طــراح پیش‌نویــس ایــن الیحــه‬
‫هســتند از واکنــش «مراجــع» نگران‌انــد‪ .‬آن‌هــا از آقایــان شــورای انقــاب می‌خواهنــد کــه‬
‫ـت قطعــی معلــوم شــود‪ ،‬ســپس‬ ‫حامی‌شــان باشــد‪ .‬در نهایــت بهشــتی می‌خواهــد کــه لیسـ ِ‬
‫می‌پرســد «تقریبــ ًا لیســت بنــد ب چنــد نفــر می‌شــود؟» احمــدزاده می‌گویــد خانوادگــی‬
‫باشــد‪۶۰ ،‬نفــر می‌شــود‪ .‬اینجــا جلســه تمــام می‌شــود‌‌‌تــا در چهاردهــم تیــر بحــث تعییــن‬
‫اســامی ادامــه پیــدا‌کنــد‪.‬‬
‫در جلســه چهاردهــم تیــر زمــان کمــی بــه موضــوع مصــادرة صنایــع اختصــاص پیــدا می‌کند‪.‬‬
‫احمــدزاده‌وزیــر صنایــع دولــت موقــت‌اســامی پنجــاه نفــر را اعــام می‌کنــد‪ .‬بنی‌صــدر نیــز‬
‫می‌گویــد کــه بــا ایــن حســاب ‪ ۸۰‬تــا ‪۸۵‬درصــد کل صنایــع م ّلــی می‌شــوند‪ .‬جلســة بعــدی‬
‫کــه در مــورخ بیســت و یــک تیــر مــاه برگــزار می‌شــود بــه اعتــراض مالــکان بــه «قانــون‬
‫‪IIFOM 180‬‬
‫م ّلی‌کــردن صنایــع» اختصــاص پیــدا‬

‫می‌کنــد‪ .‬مهــدوی می‌گویــد کــه‬
‫«آقــای برخــوردار نامــه‌ای نوشــته‬
‫بــه شــورا کــه چــه کردیــد‪ ».‬ســحابی‬
‫طبــق معمــول بــا یــک عــداوت‬
‫خاصــی می‌گویــد «بــازار انحصــاری‬
‫داشــت‪ ،‬از دولــت اســتفادة زیــاد‬
‫کــرد‪ ».‬مهــدوی می‌گویــد از آن‌هــا‬
‫ســلب حیثیــت شــد‪ .‬ســحابی پاســخ‬
‫مضحکــی می‌دهــد‪« :‬در مــورد ســلب‬
‫حیثیــت‪ ،‬خــود آن‌هــا امــوال خــود‬
‫را بــه دولــت بدهنــد‪ .‬بگوینــد چــون‬
‫خودشــان داده‌انــد و ســوابق آن‌هــا مثل‬
‫دیگــران نیســت!» هاشــمی می‌گویــد‬
‫اگــر حرف‌هــای برخــوردار صحیــح‬
‫باشــد «بــه او ظلــم شــده»‪ ،‬و اینکــه‬
‫بــه هاشــمی گفتــه اســت «معافیــت‬
‫کلــی بــوده‪ ،‬مــن اســتفاده کــردم‪،‬‬
‫‪۹‬مــاه مــواد خــام را تأمیــن کــردم‪ ،‬در‬
‫کارخانــة مــن بلبشــو نشــده‪ »‌ .‬هاشــمی‬
‫هــم در پاســخ او گفتــه کــه «کاری‬
‫بــرای تــو نمی‌شــود کــرد!» اعضــاء‬
‫آشــفته بــه نظــر می‌رســند چــرا کــه‬
‫حتــی ســازوکاری بــرای «اســتیناف»‬
‫در نظــر نگرفته‌انــد البتــه اگــر بــه‬
‫وجــود چنیــن حقــی معتقــد باشــند‪.‬‬
‫در نهایــت بــا اجــرای قانــون «حفاظت‬
‫و توســعه صنایــع ایــران» بخــش‬
‫بزرگــی از صنایــع خصوصــی ایــران‬
‫مصــادره شــده و اغلــب ورشکســت‬
‫می‌شــو ند ‪.‬‬
‫‪181‬‬
‫حمایت‌گرایی دولت هند و فاجعه بوپال‬
‫حمایت‌گرایی دولت هند و فاجعة بوپال‬
‫دولت چگونه به ‪7‬شیوه در فاجعه بوپال نقش بازی کرد؟‬
‫شری راوی و شری شامانث‬
‫مترجم‪ :‬شاهو صالح‬
‫‪IIFOM 182‬‬
‫ســی و ســه ســال پیــش‪ ،‬در یــک کارخانــة مــواد شــیمیایی در بوپــال هنــد‪ ،‬آب وارد مخــزن‬
‫شــماره( ‪) E 610‬شــد کــه نتیجــه آن نشــت چهــل و دو تــن متیــل ایزوســیانات بــود‪.‬‬
‫متیــل ایزوســیانات یــک ترکیــب شــدیداً ســمی بــا نقطــة جــوش بســیار پاییــن اســت و تنهــا‬
‫می‌شــود در مخازنــی از جنــس فــوالد ضدزنــگ یــا شیشــه نگهــداری‌اش کــرد‪ .‬در واکنــش‬
‫بــا آب‪ ،‬متیــل ایزوســیانات بــه ســرعت دســت بــه آزاد کــردن گازهــای ســمی می‌زنــد‪،‬‬
‫چیــزی کــه در کارخانــة یونیون‌کاربایــد در بوپــال رخ داد‪ .‬نشــت گســتردة گازهــای‬
‫ســمی منجــر بــه مــرگ ‪ 2500‬نفــر شــد؛ بزرگتریــن فاجعــة مرتبــط بــا کارخانه‌هــای مــواد‬
‫شــیمیایی در تاریــخ‪.‬‬
‫چطــور ممکــن بــود یونیون‌کاربایــد‪ ،‬کــه شــعارش «اول ایمنــی» بــود در ایــن حادثــه‬
‫مقصــر باشــد؟ چگونــه بــود کــه هیچــگاه حــوادث قابــل مالحظ ـه‌ای در کارخانــة ســوین‬
‫شــرکت یونیون‌کاربایــد در ویرجینیــا رخ نــداد؟ کمــال پاریــک‪ ،‬یــک مهنــدس جــوان‬
‫اهــل هنــد کــه بــرای آمــوزش راهــی آمریــکا شــده بــود بــا اشــتیاق و شــگفتی توأمــان از‬
‫اخــاق حرف ـه‌ای و مکانیس ـم‌های مفصــل ایمنــی در کارخانــة یونیون‌کاربایــد در ویرجینیــا‬
‫حــرف می‌زند(کــه در طــرح مشــابه کارخانــة برپــا شــده در بوپــال بــود)‪« :‬کار کــردن بــا‬
‫آن مهندســان آمریکایــی لــذت بخــش بــود‪ .‬آن‌هــا بســیار حرفـه‌ای و حســاس بــه جزئیــات‬
‫بودنــد‪ ،‬حــال آن کــه هندی‌هــا معمــوالً تمایــل دارنــد بــا یــک نــگاه کلــی از جزئیــات‬
‫بگذرنــد‪ .‬در ویرجینیــا اگــر در مرحل ـه‌ای از کار رضایــت حاصــل نمی‌شــد‪ ،‬اجــازة انتقــال‬
‫بــه مرحلــة بعــدی داده نمی‌شــد‪ .‬هفته‌هــای مــداوم کار مــا و و همــکاران آمریکایی‌مــان‬
‫ایــن بــود کــه هــر نــوع حادثــه و نتایــج احتمالــی‌اش را در ذهــن مجســم کنیــم‪ ».‬از کتــاب‬
‫«پنــج دقیقــه پــس از نیمــه شــب در بوپــال‪ ،‬اثــر دومینیــک الپیــر و خاویــر مــورو‪.‬‬
‫در حالــی کــه انگشــتان اتهــام در ایــن حادثــه بــه درســتی بــه ســوی کمپانــی یونیون‌کاربایــد‬
‫و ســهل انــگاری‌اش در ایــن خصــوص گرفتــه شــده‌اند‪ ،‬موضــوع شــگفت‌آور فــرار دولــت‬
‫هنــد طــی چنــد دهــه از زیــر بــار مســئولیت در خصــوص اتخــاذ تصمیمــات ایدئولــوژی‬
‫محــوری اســت کــه بــه همــان انــدازه در وقــوع فاجعــه دخیــل بوده‌انــد‪ .‬کمپانــی‬
‫یونیون‌کاربایــد کارش را در ســال ‪ 1934‬در هنــد شــروع کــرد‪ .‬آغــاز کار بــا وارد کــردن‬
‫و فروختــن باتــری بــود کــه بــه زودی بــه برپایــی یــک کارخانــة باتری‌ســازی گســترش‬
‫یافــت و برنــد مصرفــی ‪ Everyday‬را تــا دورافتاده‌تریــن روســتاهای هنــد و روشــن کــردن‬
‫چــراغ قوه‌هــای اهالی‌شــان رســاند‪ ،‬کســانی کــه ‪ ٪86‬جمعیــت آن روزگار هنــد را تشــکیل‬
‫می‌دادنــد و خانه‌هایشــان بــرق نداشــت‪.‬‬
‫در مرحلــة اول ایــن پرســش مطــرح می‌شــود کــه چــرا یونیون‌کاربایــد کارخانــه‌ای بــا‬
‫محتــوای گازهایــی چنیــن خطرنــاک را در چنیــن منطقـه‌ای برپــا کــرد؟ در حقیقــت ســوای‬
‫‪183‬‬
‫تصمیمــات سس ـت‌بنیان شــرکتی در مراحــل مختلــف‪ ،‬بایــد درنظــر داشــت مجموع ـه‌ای از‬

‫سیاســت‌های دولتــی منجــر بــه برپایــی کارخانــه در آن مــکان شــدند‪ ،‬کاری کــه منجــر‬
‫بــه حــوادث و در نهایــت فاجعــة عظیمــی شــد کــه ‪ 2500‬نفــر را در منطق ـه‌ای بــا تراکــم‬
‫جمعیتــی بــاال قربانــی کــرد‪.‬‬
‫در حالــی کــه انگشــتان اتهــام در ایــن حادثــه بــه درســتی بــه ســوی کمپانــی‬
‫یونیون‌کاربایــد و ســهل انــگاری‌اش در ایــن خصــوص گرفتــه شــده‌اند‪ ،‬موضــوع‬
‫شــگفت‌آور فــرار دولــت هنــد طــی چنــد دهــه از زیــر بــار مســئولیت در خصــوص‬
‫اتخــاذ تصمیمــات ایدئولــوژی محــوری اســت کــه بــه همــان انــدازه در وقــوع فاجعــه‬
‫دخیــل بوده‌انــد‪.‬‬
‫‪-‌1‬سیاست صنعتی دولت‬

‫بــا اســتقالل هنــد در ســال ‪ ،1947‬کل فضــای صنعــت و کســب و کار در کشــور دگرگــون‬
‫شــد‪ .‬بــا تصویــب قوانیــن صنعتــی ســال هــای ‪ 1948‬و ‪ ،1956‬جواهــر لعــل نهــرو کــه‬
‫نخســت وزیــر و مدیــرکل دفاکتــوی کمیســیون ملــی برنامه‌ریــزی بــود‪ ،‬شــالودة الگــوی‬
‫یــک اقتصــاد سوسیالیســتی را پی‌ریخــت کــه قــرار بــود راه میانـه‌ای بیــن بخــش خصوصــی‬
‫و عمومــی باشــد و بــه دولــت اجــازه دخالــت بی‌محابــا در محــدود کــردن آزادی‌هــای‬
‫بخــش خصوصــی بدهــد‪ .‬عــاوه بــر ایــن‪ ،‬دولــت تحــت تســلط حــزب کنگــره کــه تحــت‬
‫تأثیــر آموزه‌هــای مکتــب فلســفی سوادشــی کــه گانــدی از آن پیــروی می‌کــرد بــود‪،‬‬
‫ســرمایه‌گذاری خارجــی در هنــد را محــدود کــرد و بــر «انتقــال تکنولــوژی» اصــرار داشــت‪،‬‬
‫در حالــی کــه توجهــی بــه میــزان مهــارت کاربــران داخلــی بــرای مدیریــت تکنولوژی‌هــای‬
‫پیشــرفته نمی‌شــد‪ .‬هــر جــا تکنولــوژی در هنــد در دســترس اســت‪ ،‬فــارغ از کیفیتــش بایــد‬
‫بــر تکنولــوژی خارجــی ترجیــح داده شــود‪ .‬هــر تکنولــوژی کــه بــه هنــد وارد شــود زان پــس‬
‫تکنولــوژی هنــدی بــه شــمار مـی‌رود و بیشــتر از یــک دورة پنــج ســاله نبایــد بابتــش پولــی‬
‫پرداخــت (سیاســت صنعتــی‪ .)۱۹۴۸،‬چنیــن شــد کــه در ســال ‪ 1956‬و پــس از تصویــب‬
‫قانــون کمپانی‌هــا‪ ،‬یونیون‌کاربایــد ناچــار شــد ‪ 40‬درصــد ســهامش در هنــد را بفروشــد کــه‬
‫قســمت اعظمــش از راه بخــش عمومــی و شــرکت‌های دولتــی ســهم دولــت هنــد شــد و بــر‬
‫خــود نــام «یونیــون کاربایــد هنــد‌ســهامی خــاص» گرفــت‪ .‬بــه هنــگام وقــوع حادثــه‪ ،‬دولــت‬
‫هنــد حــدود ‪25‬درصــد ســهام کمپانــی را در اختیــار داشــت‪.‬‬
‫‪IIFOM 184‬‬
‫‪-‌2‬کمبود مواد غذایی‬

‫در ســال ‪ ،1957‬یونیون‌کاربایــد پــس از ســه ســال تحقیــق دســت بــه تولیــد آفت‌کــش‬
‫ســوین بــا نــام تجــاری کارباریــل زد‪ .‬تــا آن زمــان د‪.‬د‪.‬ت محبوب‌تریــن آفت‌کــش‬
‫مصنوعــی مــورد اســتفاده در سراســر جهــان بــود‪ ،‬امــا مضراتــش بــرای انســان هــم بــه‬
‫حــد کافــی روشــن شــده بــود‪ .‬تولیــد ســوین توســط یونیون‌کاربایــد از بخــت بلنــدش‬
‫در لحظــه‌ای حســاس رخ داده بــود و بــرای نشــان دادن بی‌ضــرر بودنــش بــرای آدمیــان‪،‬‬
‫عکس‌هایــی از آزمایشــگاه‌های یونیون‌کاربایــد منتشــر شــد کــه در آن دانشــمندان در‬
‫حــال آزمایــش نمونه‌هــای ســوین بودنــد‪ .‬متیــل ایزوســیانات یکــی از ترکیبــات اصلــی‬
‫ســوین اســت‪ .‬ایــن یکــی از نمودهــای شــگفت نبــوغ بشــری اســت کــه از چنیــن ســم مهلکی‬
‫می‌تــوان در تولیــد یــک آفت‌کــش کــم ضــرر اســتفاده کــرد‪ .‬موفقیــت ســوین در نجــات‬
‫محصــول پنبــه مصــر در ســال ‪ 1961‬کــه مانــع از وقــوع یــک فاجعــة اقتصــادی بــرای آن‬
‫کشــور شــد‪ ،‬ســبب محبوبیــت جهانــی آن شــد‪.‬‬
‫هنــد در دهــه ‪ 1960‬گرفتــار کمبــود مــواد غذایــی بــود و لعــل بهــادر شاســتری‪ ،‬نخســت‬
‫وزیــر کشــور‪ ،‬مــردم را دعــوت بــه روزه گرفتــن یــک روز در هفتــه می‌کــرد‪ .‬طبــق مــاده‬
‫شــماره ‪ 480‬عمومــی‪ ،‬ایــاالت متحــده از راه صلیــب ســرخ جهانــی ‪ 870‬تــن آفت‌کــش‬
‫ســوین را بــه منظــور کمــک بــه هنــد بــرای کســب خودکفایــی در تولیــد مــواد غذایــی‬
‫طــی عهــد انقــاب ســبز اهــدا کــرد‪ .‬کمپانــی یونیون‌کاربایــد هنــد‌ســهامی خــاص بــا‬
‫بهره‌گیــری از ایــن فرصــت فعالیت‌هــای خــود را بــه حــوزة آفت‌کش‌هــای کشــاورزی‬
‫گســترش داد‪ .‬پــس از کســب مجوزهــای رایــج از دولــت هنــد‪ ،‬کمپانــی کارش را در مرحلــة‬
‫اول بــا واردات ســوین از کارخانه‌هــای یونیون‌کاربایــد مســتقر در آمریــکا شــروع کــرد بــا‬
‫ترکیــب کــردن گازهــای بی‌اثــر تولیــد داخــل هنــد آن را کــم غلظت‌تــر می‌کــرد و ســپس‬
‫در اقصــی نقــاط هنــد می‌فروخــت‪.‬‬
‫‪-‌3‬بحران ارز خارجی‬

‫یونیون‌کاربایــد هنــد بــرای وارد کــردن ســوین بایــد بــه یونیون‌کاربایــد مســتقر در آمریــکا‬
‫بــه دالر پــول پرداخــت می‌کــرد‪ .‬امــا در همــان زمــان در هنــد بحــران کمبــود دالر در میــان‬
‫بــود و ســوای آن دولــت هنــد بــا سیاس ـت‌های حمایتگرایان ـه‌اش چنــدان دیــد مثبتــی بــه‬
‫وارد کــردن ســوین از آمریــکا نداشــت و از شــرکت می‌خواســت بــه جــای آن دســت بــه‬
‫تولیــد در داخــل بزنــد‪ .‬کمبــود دالر پدیــدة ناشــناخته و غیرقابــل توضیحــی نبــود‪ ،‬بلکــه از‬
‫یــک خرافــة اقتصــادی کــه دولت‌هــای هنــد از بــدو اســتقالل دنبالــش می‌کردنــد‪ ،‬نشــأت‬
‫می‌گرفــت‪ :‬تثبیــت قیمت‌هــا بــا دســتور دولتــی‪ .‬در چنیــن وضعیتــی دولــت هنــد دســت‬
‫‪185‬‬
‫بــه دســتکاری نســبت مبادلــه ارز مـی‌زد و ارزش روپیــه نســبت بــه دالر را بــه شــکل تصنعــی‬

‫افزایــش م ـی‌داد‪ ،‬کاری کــه ذخیــرة ارزی هنــد را بــه صفــر نزدیــک کــرد‪ .‬در حالــی کــه‬
‫یونیون‌کاربایــد در ‪ 38‬کشــور جهــان شــعبه داشــت‪ ،‬کارخانــة بوپــال تنهــا جایــی در دنیــا‬
‫خــارج از آمریــکا بــود کــه آفت‌کــش ســوین را تولیــد می‌کــرد‪ .‬اگــر ایــن دخالت‌هــا و‬
‫سیاســت‌های کنترلــی گیج‌کننــدة دولــت هنــد در میــان نبــود‪ ،‬هیــچ نیــازی بــه برپایــی‬
‫چنیــن کارخانــة پرریســکی در خــاک هنــد وجــود نداشــت‪ .‬کشــورهای دوراندیــش اکنــون‬
‫دیگــر تمایلــی بــه برپاشــدن صنایــع آلــوده کننــده در خاکشــان ندارنــد‪.‬‬
‫‪-‌4‬شروط دولتی برای تولید‬

‫براســاس معیارهــای مدنظــر کمیســیون ملــی برنامه‌ریــزی کــه خودشــان بــر پایــة مدل‌هــای‬
‫آمــاری پــر از خطــا و اشــتباه و غیرقابــل اتّــکای ســازمان ملــی آمــار هنــد تعریــف شــده‬
‫بودنــد‪ ،‬یونیون‌کاربایــد هنــد از دولــت درخواســت کــرد مجــوز تولیــد ســاالنه ‪ 5‬هــزار‬
‫تــن ســوین در کارخانــة بوپــال صــادر شــود‪ .‬در همــان حــال کــه دولــت مجــوز گســترش‬
‫کارخانــه را صــادر کــرده بــود‪ ،‬از راه تعییــن مجموعــه‌ای از شــروط بــرای خــودش نیــز‬
‫نقــش مهمــی بــرای بــازی کــردن در فراینــد تولیــد تعریــف کــرد‪ .‬آفت‌کــش ســوین (نــام‬
‫تجــاری حشــره‌کش کارباریــن) از راه واکنــش مــاده آ‌ناپتــول بــا متیــل ایزوســیانات طــی‬
‫واکنشــی موســوم بــه «کربامیلــه شــدن» تولیــد می‌شــود‪ .‬بــه عبارتــی ایــن کار نیازمنــد‬
‫وجــود تأسیســات تولیــد آ‌ناپتــول‪ ،‬متیــل ایزوســیانات و یــک واحــد ویــژه اجــرای فراینــد‬
‫کربامیلــه شــدن اســت‪.‬‬
‫بــا ایــن حــال یونیون‌کاربایــد تمایلــی بــه برپایــی واحــد تولیــد آ‌ناپتــول کــه جــز تولیــد‬
‫ســوین کاربــرد بــزرگ دیگــری نداشــت نشــان نم ـی‌داد‪ .‬ســوین ‪12‬ســال بــود در بــازار‬
‫جهانــی آفت‌کــش هــا حضــور داشــت‪ .‬حشــرات انــدک انــدک خــود را بــا آفت‌کش‌هــا‬
‫وفــق می‌دهنــد و تأثیرشــان را کــم می‌کننــد و از همیــن رو یونیون‌کاربایــد قصــد داشــت‬
‫طــی ‪ 5‬تــا ‪ 8‬ســال بــرای ســوین جایگزیــن مناســبی بیابــد‪ .‬واحــد تحقیــق و توســعه شــرکت‬
‫در همــان زمــان چنــد ترکیــب مولکولــی جدیــد بــرای جایگزیــن کــردن بــا ســوین در‬
‫اختیــار داشــت کــه تولیــد هیــچ کدامشــان نیازمنــد وجــود آ‌ناپتــول نبــود‪ .‬یونیــون کاربایــد‬
‫هنــد هــم بــه همیــن دالیــل اعتقــاد داشــت تولیـد‌آ ناپتــول در حالــی کــه بــا بودجــة اندکــی‬
‫می‌شــد واردش کــرد منطقــی نیســت‪ .‬امــا مدیــران دولتــی و بوروکرات‌هــا چنیــن فکــر‬
‫نمی‌کردنــد و تصمیمــات سیاســی آنــان جــای تصمیمــات منطقــی تجــاری و علمــی را‬
‫گرفــت‪ .‬آنــان اصــرار داشــتند تکنولــوژی بومــی بــرای تولیــد آ‌ناپتــول توســعه داده شــود‪.‬‬
‫فقــدان مهــارت و تخصــص در هنــد بــرای چنیــن کاری باعــث شــد در نهایــت بــی آنکــه‬
‫‪IIFOM 186‬‬
‫کارخانــة تولیــدی برپــا شــود‪ ،‬میلیون‌هــا دالر ســرمایه در فراینــدی افتضــاح آمیــز هــدر‬
‫بــرود‪.‬‬
‫‪-‌5‬مشکالت ناشی از قانون «مدیریت تبادل ارز خارجی» و «بومی سازی»‬

‫در ســال ‪ 1974‬و بــه منظــور پیشــبرد هــر چــه بیشــتر قانــون «هندی‌ســازی»‪ ،‬دولــت ایندیــرا‬
‫گانــدی مصوبــة «کنتــرل تبــادل ارز خارجــی» را بــه قانــون تبدیــل کــرد‪ .‬ایــن قانــون راه‬
‫را بــرای ســرمایه‌گذاران خارجــی و رقابــت آنــان بــا همتایــان هندیشــان در بــازار هنــد‬
‫ناهموارتــر و دشــوارتر کــرد‪ .‬قانــون مصــوب حتــی اســتخدام افــراد غیربومــی و غیرســاکن‬
‫در هنــد را تحــت کنتــرل و محدودیــت قــرار م ـی‌داد‪ .‬حاصــل آن کــه یونیون‌کاربایــد هنــد‬
‫ناچــار بــود هــر بــار بــرای نگــه داشــتن یــک متخصــص خارجــی کــه حضــورش الزامــی بــود‬
‫بــه دولــت التمــاس کنــد‪.‬‬
‫ایــن قانــون باعــث شــد مجموعــة جدیــدی از ضوابــط کــه هدفشــان کاهــش دادن ســهم‬
‫ســرمایه‌گذاری خارجــی در صنایــع و بــازار بــود بــه عرصــة عمــل درآینــد‪ .‬چنیــن شــد کــه‬
‫ســهم شــرکت اصلــی یونیون‌کاربایــد در شــعبه هنــدش از ‪ 60‬درصــد بــه ‪ 50.9‬کاهــش‬
‫یافــت‪ .‬بــا وضعیــت نامطلــوب حاصــل از تصویــب قانــون مدیریــت تبــادل ارز خارجــی‪،‬‬
‫بیشــتر کمپانی‌هــای خارجــی فعــال در هنــد شعبه‌هایشــان را تعطیــل کردنــد‪ .‬نزدیــک‬
‫‪40‬درصــد از شــعبات شــرکت‌های بــزرگ خارجــی در هنــد (از جملــه ‪ IBM‬و کــوکا کــوال‬
‫کــه ملــزم بــه فاش‌کــردن اســرار تجــاری خــود شــده بودنــد) بیــن ســال هــای ‪ 1973‬تــا‬
‫‪ 1980‬تعطیــل شــدند‪ .‬امــروز نخســت‌وزیر مــودی‪ 1‬بــرای جــذب ســرمایه خارجــی ایــن‬
‫ســو و آن ســو مــی‌رود‪ ،‬حــال آنکــه در آن ســال‌ها کار دولتی‌هــا فــراری دادن ســرمایه‬
‫خارجــی بــود‪ .‬یونیون‌کاربایــد هنــد اجــازه یافتــه بــود طــرح کارخانــه را از شــرکت اصلــی‬
‫در آمریــکا وارد کنــد‪ ،‬امــا ملــزم شــد همــة جنبه‌هــای ســاخت تأسیســات را بومی‌ســازی‬
‫کنــد‪ .‬شــرکت اصلــی مســتقر در آمریــکا در جریــان فراینــد پیچیــده و پرجزییــات برپایــی‬
‫و عملیاتــی کــردن تأسیســات عامدانــه دور از صحنــه نگه‌داشــته شــد‪ .‬امــا بــا ایــن حــال‬
‫یونیون‌کاربایــد در توافق‌نامــه انتقــال‪ ،‬قانونــ ًُا خــود را از هرگونــه مســئولیت در خصــوص‬
‫رخ دادن مشــکالت احتمالــی مبــرا کــرده بــود‪ .‬در صورتی‌کــه توافــق خــارج از دادگاهــی‬
‫در کار نمی‌بــود‪ ،‬ایــن تبصــره در درجــة اول قــرار می‌گرفــت و یونیون‌کاربایــد بــدون‬
‫پرداخــت هیــچ خســارتی می‌توانســت خــود را از قضیــه کنــار بکشــد‪.‬‬
‫‪Narendra Modi-1‬‬
‫‪187‬‬
‫‪-‌6‬تغییر قواعد بازی‬

‫در اواخــر دهــه ‪ 1970‬دولــت هنــد کارگاه‌هــای کوچــک تولیــدی را تشــویق کــرد کودهــای‬
‫کشــاورزی درجــة دو بــا تأثیرگــذاری اندک‌تــر تولیــد کننــد‪ ،‬چیــزی کــه بعــداًُ توســط ایــن‬
‫تولیدکننــدگان بــا قیمتــی نصــف ســوین فروختــه میشــد‪ .‬همزمــان دولــت بــرای خریــد ایــن‬
‫کودهــا بــه کشــاورزان یارانــه مـی‌داد‪ .‬همــة ایــن کارهــا باعــث شــد زیــر ‪ ۱۰۰۰‬تــن ســوین‬
‫در هنــد فروختــه شــود‪ ،‬در حالــی کــه کارخانــة بوپــال بــر اســاس طرح‌ریــزی کمیســیون‬
‫ملــی برنامه‌ریــزی قــرار بــود ‪ 5‬برابــر ایــن میــزان تولیــد داشــته باشــد‪.‬‬
‫بــا وجــود ایــن که قــرار بــود کارخانة بوپــال از طــرح کارخانــة اصلــی یونیون‌کارباید‬
‫در ویرجینیــا الهــام بگیــرد‪ ،‬بخــش مهمــی از فرایندهــای اتوماتیــک تولیــد با اســتدالل‬
‫«اشــتغال‌زایی» حــذف شــد کــه راه را بــرای رخ دادن بیشــتر خطــای انســانی بــاز‬
‫می‌کــرد‪ .‬از طــرف دیگــر دولــت از یونیون‌کاربایــد هنــد خواســته بــود هــر چــه‬
‫زودتــر بــه هرگونــه همــکاری خارجــی و از جملــه بــا یونیون‌کاربایــد مســتقر در‬
‫ایــاالت متحــده پایــان دهــد‪.‬‬
‫‪ -‌7‬پوپولیسم سیاسی‬
‫هنگامــی کــه بــار اول بــه یونیون‌کاربایــد زمینــی بــرای برپایــی کارخانــة تولیــد ســوین‬
‫واگــذار شــد‪ ،‬هیــچ زاغــه و خــراب آبــادی در اطــراف بوپــال دیــده نمی‌شــد‪ .‬بــا گذشــت‬
‫زمــان و بــزرگ شــدن شــهر‪ ،‬جمعیــت راهــی زمین‌هــای اطــراف کارخانــه شــد‪ .‬دولت‌هــای‬
‫محلــی بــه شــکایت‌های مدیریــت یونیون‌کاربایــد هنــد در ایــن مــورد وقعــی نگذاشــتند و‬
‫بــا دادن حقــوق مالک ّیــت بــرای کســب رأی و وعــدة رســاندن خطــوط آب و بــرق‪ ،‬برپاشــدن‬
‫ایــن زاغه‌هــا را بــه امــری عــادی و منظــم تبدیــل کردنــد‪ .‬هنگامــی کــه احــزاب مخالــف در‬
‫مجلــس‪ ،‬امنیــت زندگــی در ایــن زاغه‌هــا را زیــر ســؤال بردنــد‪ ،‬وزیــران دســت انــدرکار‬
‫امــر در دفــاع از کارهایشــان عاجــز ماندنــد‪.‬‬
‫شــرم‌آورترین جنبــة ایــن افتضــاح تصویــب شــدن قانــون «فاجعــة نشــت گاز بوپــال ‪»1985‬‬
‫بــود کــه در آن بــه دولــت مرکــزی (صاحــب ‪ 25‬درصــد ســهام کمپانــی یونیون‌کاربایــد‬
‫هنــد و شــریک در اداره آن) اختیــار قانونــی بــرای تحــت پیگــرد قــرار دادن یونیون‌کاربایــد‬
‫از جانــب مــردم آســیب دیــده داده شــد‪ .‬در حالــی کــه یونیون‌کاربایــد غرامتــی معــادل‬
‫‪ 187.5‬میلیــون دالر بــه مــردم آســیب دیــده ســاکن زاغه‌هــا پرداخــت کــرد‪ ،‬دولــت از زیــر‬
‫بــار همــة مســئولیت‌های اخالقــی و مالــی خــود گریخــت‪ .‬همــان طــور کــه می‌شــود دیــد‪،‬‬
‫کارخانــة بوپــال مثــال زنــده‌ای از همــة مشــکالتی بــود کــه برنامه‌ریــزی مرکــزی دولتــی‬
‫‪IIFOM 188‬‬
‫پدیــد مــی‌آورد‪ .‬در چنیــن سیســتمی دولت‌هــا می‌ســازند امــا زیــر بــار هیــچ مســئولیتی‬
‫نمی‌رونــد‪ ،‬حــال آن کــه شــرکت‌ها ملــزم بــه پیــروی از قواعــد بــازار هســتند‪ .‬رابــرت‬
‫بیدینوتــو در مقالــه‌اش کــه در ســال ‪ 1985‬در نیویــورک تایمــز منتشــر شــد بــرای بــار‬
‫نخســت روی دخالــت مســتقیم دولــت در وقــوع فاجعــه دســت گذاشــت‪:‬‬
‫تحــت شــرایطی کــه سیاســت صنعتــی هنــد ایجــاد کــرده اســت‪ ،‬کســب و کارهــا و دولــت‬
‫«شــریک» هــم در تالش‌هــای مشــترک بــرای ارتقــای «اهــداف ملــی» پنداشــته می‌شــوند‪.‬‬
‫کســب و کارهــا در چنیــن «شــراکت»ی قــرار اســت چــه کننــد؟ در حقیقــت تقریب ـ ًا همــة‬
‫کارهــا‪ :‬دیــد‪ ،‬ایــده‪ ،‬تــاش‪ ،‬مســیریابی و ســرمایه بــر عهــدة آن‌هاســت‪ .‬امــا ســهم دولت‌هــا‬
‫چیســت؟ تقریبــ ًُا همــة چیزهــای مضــر‪ :‬اعمــال ســلیقه‪ ،‬دادن معافیــت‪ ،‬یارانــه و ســایر‬
‫«هویج»هایــی کــه ســهم کســب و کارهــای مــورد تأییــد سیاس ـت‌مداران می‌شــود از یــک‬
‫طــرف‪ ،‬و از طــرف دیگــر ممنوعیت‌هــا‪ ،‬محدودیت‌هــا‪ ،‬مالیات‌هــای تنبیهــی و دیگــر‬
‫«چمــاق» هایــی کــه ســهم کســب و کارهــای نامحبــوب دولــت اســت‪.‬‬
‫طنــز ماجــرا آن‌جاســت کــه‪ ،‬تولیــد در بوپــال هرگــز بــرای یونیون‌کاربایــد هنــد ســودزا‬
‫نبــود‪ .‬در ســال ‪ 1984‬گــردش مالــی ‪ 4‬میلیــون دالر ضــرر را نشــان مــی‌داد کــه منجــر بــه‬
‫کــوچ کارگــران ماهــر بــه کســب و کارهــای پردرآمدتــر شــد‪ .‬حتــی کارمنــدان قدیمــی هــم‬
‫کــم کــم در حــال باختــن روحیه‌شــان بودنــد‪ .‬حلقــة نهایــی پیونــد میــان یونیون‌کاربایــد‬
‫هنــد و شــرکت اصلــی مســتقر در آمریــکا وارن بومــر بــود‪ .‬او مهنــدس کارکشــته‌ای بــود کــه‬
‫مهندســان هنــدی را در ویرجینیــا آمــوزش داده بــود و بــه عنــوان مدیــر کارگــران منصــوب‬
‫شــده بــود‪ .‬بومــر از ‪ 1980‬تــا ‪ 1982‬کــه تولیــد متیــل ایزوســیانات در کارخانــة شــروع شــد‬
‫مســئول ایمنــی آن بــود‪ .‬در ‪ 1982‬و بــه دلیــل قانــون جدیــد «مدیریــت تبــادل ارز خارجــی»‬
‫و گســترش «هنــدی ســازی»‪ ،‬بومــر از ســوی دولــت هنــد بــه آمریــکا پــس فرســتاده شــد و‬
‫از آن بــه بعــد یونیون‌کاربایــد هنــد کــم کــم تمایــل خــود بــه ادامــه کار را از دســت داد و‬
‫شــروع بــه مقدمه‌ســازی بــرای بســتن کارخانــه کــرد‪.‬‬
‫بــا وجــود ایــن کــه قــرار بــود کارخانــة بوپــال از طــرح کارخانــة اصلــی یونیون‌کاربایــد‬
‫در ویرجینیــا الهــام بگیــرد‪ ،‬بخــش مهمــی از فرایندهــای اتوماتیــک تولیــد بــا اســتدالل‬
‫«اشــتغال‌زایی» حــذف شــد کــه راه را بــرای رخ دادن بیشــتر خطــای انســانی بــاز می‌کــرد‪.‬‬
‫از طــرف دیگــر دولــت از یونیون‌کاربایــد هنــد خواســته بــود هــر چــه زودتــر بــه هرگونــه‬
‫همــکاری خارجــی و از جملــه بــا یونیون‌کاربایــد مســتقر در ایــاالت متحــده پایــان دهــد‪.‬‬
‫معافیــت تمدیــدی اعطــاء شــده از ســوی دولــت بــرای تــداوم همــکاری دو شــرکت قــرار‬
‫بــود در ژانویــه ‪ 1985‬پایــان یابــد‪ .‬فاجعــه در دســامبر ‪ 1985‬رخ داد‪ .‬پــس از وقــوع‬
‫حادثــه‪ ،‬حــرف و حدیــث در مــورد اســتانداردهای ایمنــی صنعتــی نقــل محافــل شــد‪ .‬بــه‬
‫‪189‬‬
‫قــول تومــاس ســاول‪ ،‬پایه‌ای‌تریــن پرســش در ایــن خصــوص ایــن نیســت کــه بهتریــن‬

‫اســتانداردهای ایمنــی بایــد چگونــه تعریــف شــوند‪ ،‬بلکــه ایــن اســت کــه چــه کســی آن‌هــا‬
‫را تعریــف می‌کنــد‪ .‬دولــت؟ همــان دولتــی کــه روزانــه صدهــا نفــر را در جاده‌هایــی کــه بــا‬
‫طــرح افتضــاح ســاخته و بدتــر از طراحــی اداره می‌کنــد بــه کشــتن می‌دهــد؟‬
‫در یــک اقتصــاد مبتنــی بــر «کنتــرل و فرماندهــی» شــبیه اقتصــاد هنــد‪ ،‬دولــت کــه‬
‫از ســوی تعــدادی سیاســتمدار و مدیــر فاقــد ســواد فنــی هدایــت می‌شــود تصــوری از‬
‫ایمنــی صنعتــی وجــود نــدارد‪ .‬بــا ایــن حــال همین‌هــا بــرای جنبه‌هــای گوناگــون صنایــع‬
‫مختلــف قانــون تصویــب می‌کننــد و مدیریت‌شــان را بــر عهــده می‌گیرنــد و بــرای افــراد‬
‫تصمیــم می‌گیرنــد و در همــان حــال تــودة مــردم را از جزئیــات ایــن کارهــا بی‌خبــر‬
‫نگــه می‌دارنــد‪ .‬دولــت هرگــز نمی‌توانــد بــه درســتی نیازهــای بــازار را کــه بــه ســبب‬
‫سیاســت‌های مختــل کننــده‌اش دچــار تغییــر قواعــد بــازی می‌شــود تخمیــن بزنــد‪ .‬در‬
‫ســناریویی بــا بــازاری آزادتــر‪ ،‬وظیفــة حفــظ ایمنــی بــر عهــدة خــود کارخان ـه‌دار اســت‪.‬‬
‫بــازاری بــرای طرف‌هــای ســوم خدمــات دهنــده متشــکل از متخصصــان ایمنــی صنعتــی‬
‫بــرای حفــظ امنیــت کارخانه‌هــا نیــز در میــان خواهــد بــود‪ .‬ماننــد هــر مؤسســه دولتــی‬
‫دیگــر‪ ،‬می‌شــود بــه کســی کــه قــرار اســت مجوزهــای ایمنــی را صــادر کنــد رشــوه داد‪،‬‬
‫امــا بــه زودی کســب و کار چنیــن خدمــات دهنده‌هایــی کســاد خواهــد شــد‪ .‬از ســوی دیگــر‬
‫بــه سیاسـت‌مداران می‌شــود رشــوه داد‪ ،‬امــا مســئولیت آنــان تنهــا در قبــال تــوده رأی‌دهنــده‬
‫بــه خودشــان تعریــف می‌شــود کــه آن هــم بــا رشــوه خریدنــی اســت‪ .‬ایــن چرخــة شــوم‬
‫ادامــه دار اســت‪.‬‬
‫ناایمــن بــودن بــرای کارخانه‌هــا ســودآور نیســت‪ .‬همــان طــور کــه بســیاری از متخصصــان‬
‫فنــی هنــدی بــا احســاس ناامنــی کارخانــة بوپــال را تــرک کردنــد‪ ،‬یــک کمپانــی بی‌توجــه‬
‫بــه امنیــت در یافتــن نیــروی کار متخصــص دچــار مشــکل خواهــد شــد و بــا درخواسـت‌های‬
‫غرامــت و شــکایت‌های قانونــی مواجــه می‌شــود‪ ،‬چیــزی کــه هیــچ شــرکتی نمی‌خواهــد‪.‬‬
‫ایمــن نبــود بــرای یــک کســب و کار خصوصــی تهدیــد وجــودی اســت‪ .‬بــرای دهه‌هــای‬
‫متمــادی‪« ،‬هنــدی ســازی‪-‬حمایت‌گرایی» مصرف‌کننــدگان را از دسترســی بــه بهتریــن‬
‫کیفیــت کاال محــروم کــرد و تولیدکننــدگان خــوب را از بــازار حــذف کــرد‪ .‬بــرای‬
‫ســرمایه‌گذار خارجــی اســتخدام نیــروی بومــی هنگامــی صرفــه دارد کــه آنــان قــادر بــه‬
‫انجــام وظایــف مــورد نظــر باشــند‪ .‬حتــی اگــر نیــروی کار قابلــی در میــان نباشــد‪ ،‬بــاز هــم‬
‫بــه ســود ســرمایه‌گذار خارجــی اســت کــه مؤسســاتی بــرای آمــوزش نیــرو برپــا کنــد‪،‬‬
‫البتــه اگــر بــه ســرمایه‌گذار آزادی عمــل داده شــود‪.‬‬
‫تنهــا هنگامــی کــه افــراد قــادر بــه تبــادل ایده‌هــا و همــکاری از دو ســوی مرزهــا هســتند‬
‫‪IIFOM 190‬‬
‫بهتریــن گزینه‌هــای ممکــن در دســترس‬

‫قــرار می‌گیرنــد‪ .‬ســوای ایــن در نهایــت‬
‫راه‌حل‌هــای درجــة دوم در میــان خواهنــد‬
‫بــود‪ .‬در کســب و کارهــا و در آمــوزش‬
‫اگــر بــه دنبــال بهترین‌هــا هســتیم‪ ،‬رانــت‬
‫راه‌گشــا نیســت‪ ،‬تنهــا رقابــت اســت کــه‬
‫درســت کار می‌کنــد‪ .‬ایده‌هــا هنگامــی‬
‫کــه امــکان حیــات می‌یابنــد بــه رخــداد‬
‫بــدل می‌شــوند‪ .‬ایــن امــر در محیطــی‬
‫ایزولــه و فاقــد تمــاس بــا جهــان خــارج‬
‫رخ نمی‌دهــد‪ .‬مــا بیشــتر اوقــات دیدمــان‬
‫را بــه آن چــه می‌بینیــم و می‌شــنویم‪،‬‬
‫محــدود می‌کنیــم و در پــی یافتــن رد‬
‫ایده‌هایــی کــه منجــر بــه وقــوع رخدادهــا‬
‫می‌شــوند‪ ،‬نمی‌رویــم‪ .‬یــک جرقــة‬
‫کوچــک از ایــده‌ای انتزاعــی ممکــن‬
‫اســت در نهایــت بــه پیــاده کــردن یــک‬
‫ربــات روی یــک ســیارک منجــر شــود‬
‫یــا از ســوی دیگــر فاجع ـه‌ای رقــم بزنــد‪.‬‬
‫یکی از این ایده ها چنین بود‪:‬‬
‫«مــن بــه عنــوان پیشــنهادی عملــی بــاور‬
‫دارم کــه بهتــر اســت اجنــاس درجــة دوم‬
‫تولیــد ایــن کشــور را بــه اجنــاس درجــة‬
‫اول وارداتــی ترجیــح دهیــم»‌ جواهــر لعــل‬
‫نهــرو ‪ ،‬از یــک ســخنرانی ایــراد شــده در‬
‫دهــه ‪1950‬‬
‫این فلسفه و اعمال شدن نامحدودش خیلی‬
‫بیشتر از کمپانی یونیون‌کارباید برای فاجعة‬
‫بوپال مستحق سرزنش‌اند‪.‬‬
‫‪191‬‬
‫نابودی ولگا‬
‫شــوروی‪ ،‬ولــگا را بــه یــک ماشــین‬
‫اولگا دوبرویدوا‬
‫بــدل کــرد و ماشــین هــم بــه زودی از‬
‫میــان رفــت‪ .‬ســدهای بی‌شــمار‪ ،‬نفــس‬ ‫مترجم‪ :‬شاهو صالح‬
‫مهم‌تریــن رودخانــة روســیه را بــه شــماره‬
‫انداخــت‪.‬‬
‫‪IIFOM 192‬‬
‫دوبنــا ‪ ،‬یــک شــهرک کوچــک در فاصلــة ســه ســاعت از مســکو بــا قطــار اســت‪ .‬اســمش را‬
‫هــم در نقشـه‌ها می‌شــود یافــت و هــم در جــدول تناوبــی عناصــر‪ :‬عنصــر ‪105‬م‪ ،‬دوبنیــم در‬
‫یــک آزمایشــگاه تحقیقاتــی در ایــن شــهرک کشــف شــد و اســمش را از آن گرفــت‪ .‬شــهرک‬
‫آرام و بی‌ســروصدا بیشــتر بــا جنگل‌هــا و آب‌هــای اطرافــش شــناخته می‌شــود‪ :‬در کرانــة‬
‫مخــزن آبــی ایوانکوفســکو کــه قســمت اول از پــروژة عظیــم انــرژی برق‌آبــی «ولــگای‬
‫بــزرگ» اســت‪ .‬تکمیــل ایــن پــروژه در عهــد شــوروی ســابق چنــد دهــه طــول کشــید‪.‬‬
‫مجموعــة کامــل پــروژه شــامل ‪11‬ســد روی ولــگا می‌شــد و بزرگتریــن آن‌هــا‪ ،‬ســد کامــا‪5 ،‬‬
‫درصــد از کل نیــروی بــرق تولیــد شــده در روســیه را تأمیــن می‌کنــد‪ .‬مخــزن ایوانکوفســکو‬
‫هــم قدیمی‌تریــن بخــش پــروژه و هــم منتهی‌الیــه آن اســت و در دوردســت‌ترین بخــش‬
‫حوضــة آبریــز ولــگا قــرار می‌گیــرد‪ .‬بــا طــول ‪ 2300‬کیلومتریــش‪ ،‬ولــگا را گاهــی وقت‌هــا‬
‫بــا عنــوان طوالنی‌تــرش‪« ،‬مــادر ولــگا» می‌شناســند‪ .‬طوالنی‌تریــن رودخانــه در اروپــا‬
‫و پرآب‌تریــن آن‌هــا‪ ،‬از شــمال غــرب مســکو سرچشــمه می‌گیــرد و بــه دریــای خــزر‬
‫می‌ریــزد‪ .‬نزدیــک بــه ‪ 60‬میلیــون نفر‌حــدود ‪ 40‬درصــد جمعیــت روســیه‌در حوضــة آبریــز‬
‫ولــگا زندگــی می‌کننــد کــه تقریب ـ ًا یــک دهــم وســعت کشــور را در برمی‌گیــرد‪ .‬مســکو و‬
‫جمعیــت ‪ 12‬میلیــون نفریــش بخــش عمــدة آب آشــامیدنی‌اش را از ولــگا و از طریــق کانــال‬
‫مســکو تأمیــن می‌کنــد‪ 1500 .‬کیلومتــر پایین‌تــر‪ ،‬شــهر بنــدری اســتراتژیک ولگوگــراد‬
‫(اســتالینگراد ســابق) قــرار دارد کــه بــه خاطــر یکــی از خونین‌تریــن نبردهــای تاریــخ در‬
‫جنــگ جهانــی دوم شــهرت یافتــه اســت‪ .‬ولــگا بــه عنــوان منبــع آب آشــامیدنی و انــرژی‬
‫و همچنیــن شــهرت تاریخــی‌اش تقریب ـ ًا هــر جنب ـه‌ای از زندگــی در روســیه را تحــت تأثیــر‬
‫قــرار می‌دهــد‪ .‬ولــگا بــرای روســیه همــان می‌سی‌ســی‌پی در آمریــکا و رایــن در آلمــان‬
‫هنگامــی کــه پــروژة بــزرگ در دوبنــا در دهــه ‪ 1930‬کلیــد خــورد‪ ،‬دولــت جــوان شــوروی‬
‫قصــد داشــت بــا توســعة پرشــتاب صنعتی بــه ســرعت در رقابت بــا کشــورهای ســرمایه‌داری‬
‫غربــی پیــش بیفتــد‪ .‬امــا بــرای رســیدن بــه ایــن هــدف تولیــد انــرژی در مقیاســی وســیع الزم‬
‫بــود‪ .‬هنگامــی کــه آخریــن بخــش پــروژة «ولــگای بــزرگ» در دهــه ‪ 1980‬تکمیــل شــد‪،‬‬
‫شــوروی بــه تازگــی میزبــان مســابقات المپیــک شــده بــود و برنامــه اصالحــات موســوم‬
‫بــه پرســترویکا در حــال کلیــد خــوردن بــود کــه ایــن اصالحــات قــرار بــود بــه دوره‌ای از‬
‫رکــود پایــان دهــد و جــان تــازه‌ای بــه کشــور بدمــد‪ .‬تاریــخ پــروژة ولــگای بــزرگ بــه‬
‫یــک معنــی‪ ،‬تاریــخ صنعتــی شــدن شــوروی اســت‪ ،‬و نمــودی از رقابــت بــا ایــاالت متحــده‬
‫نیــز هســت‪ ،‬کــه بــرای دهه‌هــا شــوروی را بــه ســاختن ســدهای بزرگ‌تــر و چش ـم‌گیرتر‬
‫واداشــته بــود‪.‬‬
‫‪193‬‬
‫پــروژة ولــگای بــزرگ یکــی از عظیم‌تریــن پدیده‌هــای تغییردهنــدة طبیعــت در تاریــخ‬
‫بــود‪ :‬مخــازن آب مصنوعــی بــر روی رودخانــة ولــگا روی هــم رفتــه حجمــی بــه انــدازة‬
‫دریاچــه اری‪ 1‬در ایالــت اوهایــو را شــکل می‌دهنــد‪ .‬قــرار بــود مــردم روســیه از ولــگا‬
‫بهره‌هــای ضــروری خــود را برگیرنــد‪ :‬انــرژی‪ ،‬حمــل و نقــل و آب‪ .‬امــا در ایــن میــان‬
‫در بهره‌گیــری از ولــگا زیــاده‌روی شــد‪ .‬حــاال ولــگا‪ ،‬آلــوده‪ ،‬مملــو از گل و الی و پــر از‬
‫گونه‌هــای مهاجــم شــده اســت‪ .‬ســرعت جریــان آب طبــق تخمیــن پژوهشــگران انســتیتوی‬
‫محیــط زیســت حوضــة آبریــز ولــگا (مؤسســه در شــهر بنــدری توگلیاتــی قــرار دارد) تنهــا‬
‫یــک دهــم ســرعتش قبــل از ســاخته شــدن ســدها اســت‪ .‬شــکوفه‌های جلبکــی سـ ّمی دیگــر‬
‫در ولــگا چیــز غیرعــادی بــه شــمار نمی‌رونــد‪.‬‬
‫ولــگا بــه عنــوان منبــع آب آشــامیدنی و انــرژی و همچنیــن شــهرت تاریخــی‌اش‬
‫تقریبـ ًا هــر جنبـه‌ای از زندگــی در روســیه را تحــت تأثیــر قــرار می‌دهــد‪ .‬ولــگا بــرای‬
‫روســیه همــان می‌سی‌ســی‌پی در آمریــکا و رایــن در آلمــان اســت‪.‬‬
‫بــا بــاال رفتــن دمــا در ســطح جهــان‪ ،‬بــارش در حوضــة آبریــز ولــگا در فصــل هــای‬
‫بهــار و تابســتان ســال بــه ســال کمتــر و کمتــر می‌شــود‪ ،‬حــال آن‌کــه بــارش بــرف در‬
‫زمســتان رو بــه فزونــی گذاشــته اســت‪ .‬ایگــور موخــوف‪ ،‬دانشــمند ارشــد در انســتیتوی‬
‫فیزیــک اتمســفری اوبوخــوف کــه بخشــی از آکادمــی علــوم روســیه محســوب می‌شــود‪،‬‬
‫بــه ایــن موضــوع اشــاره می‌کنــد کــه میــزان بارش‌هــای بهــاری و تابســتانه احتمــاالً بــه‬
‫زودی افزایــش پیــدا خواهــد کــرد‪ ،‬و طراحــی کارکــرد ســدها در چنیــن وضعیتــی دشــوار‬
‫می‌شــود‪ .‬یــک گــروه از هیدرولوژیســت‌های روس کــه در آگوســت ‪ 2021‬مقالــه‌ای در‬
‫مــورد هیدرولــوژی محیط‌زیســتی و هیدروبیولــوژی می‌نوشــتند بــر ایــن بــاور بودنــد کــه‬
‫بــه ســبب تغییــر اقلیــم «در آن بخش‌هایــی کــه آب کافــی در دســترس اســت آب بیشــتر‬
‫خواهــد شــد‪ ،‬حــال آن کــه جاهایــی کــه آب مــورد نیــاز اســت دچــار نقصــان خواهنــد شــد»‪.‬‬
‫یکــی از مناطــق در معــرض خطــر از نظــر آنــان حوضــة ولــگا بــود‪ .‬گفتــن ایــن کــه ولــگا‬
‫در آســتانة مــرگ اســت چنــدان اغراق‌آمیــز بــه نظــر نمــی رســد‪.‬‬
‫مــن در یــک روز بادگیــر در مــاه ســپتامبر بــه دوبنــا رفتــم‪ .‬دونده‌هــا بــا لباس‌هــای‬
‫رنگارنگشــان در کنــار مردمــی کــه سگ‌هایشــان را همــراه داشــتند ســاحل مخــزن آب را‬
‫شــلوغ کــرده بودنــد‪ .‬خــودم را میــان یــک عکــس ســیاه و ســفید در زمین ـه‌ای از ابرهــای‬
‫شــیری رنــگ و آب نقــره‌ای یافتــم کــه رنــگ ســبز درختــان کاج و برگ‌هــای قهــوه‌ای شــده‬
‫‪IIFOM 194‬‬
‫پاییــزی مغشوشــش کــرده بودنــد‪ .‬آن طــرف‬

‫دریاچــه دیــواری نفوذناپذیــر از درختــان کاج‬
‫بــود کــه مــه‪ ،‬فرایــش گرفتــه بــود‪ .‬بــدون‬
‫هیــچ توفیقــی ســعی کــردم خــودم را متقاعــد‬
‫کنــم داســتانی کــه در مــورد ایجــاد شــدن این‬
‫دریاچــه رواج داشــت درســت اســت‪ :‬داســتان‬
‫از ایــن قــرار بــود کــه در اواخر نوامبــر ‪1941‬‬
‫نیروهــای آلمانــی در حــال نزدیــک شــدن بــه‬
‫مســکو بودنــد و قــرار بــود از رودخانــة یــخ‬
‫زده بگذرنــد‪ .‬کارگــران نیــروگاه برق‌آبــی‬
‫تصمیــم گرفتنــد آب مخــزن را تخلیــه کننــد‬
‫و بــا بــاال بــردن ارتفــاع آب بــه انــدازة دو‬
‫متــر و شکســتن یــخ رودخانــه‪ ،‬آلمانی‌هــا را‬
‫متوقــف کننــد و پیشروی‌شــان را بــه تأخیــر‬
‫بیندازنــد‪80 .‬ســال بعــد و در همــان روزهــا‬
‫امــا‪ ،‬مــن اثــری از یــخ نمی‌دیــدم‪ .‬نیــروگاه‬
‫برق‌آبــی خــود یــک منطقــه ورود ممنــوع‬
‫بــرای افــراد عــادی اســت و بــا ســیم خــاردار‪،‬‬
‫عالئــم هشــداردهنده و برج‌هــای نگهبانــی‬
‫احاطــه شــده اســت‪ .‬بــه هنــگام قــدم زدن در‬
‫اطــراف ســد‪ ،‬صــدای جریــان آب را گهــگاه‬
‫عبــور خودروهــا و آوای مرغــان دریایــی بــه‬
‫هــم مــی‌زد‪ .‬روز وحــدت بــود‪ ،‬یــک مناســبت‬
‫روســی نویــن کــه قــرار بــود جایگزیــن یــک‬
‫جشــن کمونیســتی در یادبــود انقــاب ‪1917‬‬
‫باشــد‪ .‬البتــه برخــی از خودروهــا در حــال‬
‫طــی مســیر بــه ســوی یادبــود لنیــن بودنــد‬
‫کــه مــورد عالقــة ســاکنان محلــی اســت‪.‬‬
‫می‌توانســتم لنیــن را در انتهــای مســیر ببینــم‪.‬‬
‫اطــراف مجســمه پــر از درختــان کاج تزئینــی‬
‫بــود کــه البتــه در نزدیــک آب‌هــای ســد چیــز‬
‫‪195‬‬
‫عجیبــی بــه نظــر نمی‌رســید‪ .‬یادمــان اســتالین در همــان اطــراف در ســال ‪ 1962‬و آغــاز‬
‫عهــد اســتالین‌زدایی دولــت شــوروی تخریــب شــده بــود‪ .‬ایــن دو مجســمه کــه هــر یــک‬
‫‪40‬متــر ارتفــاع داشــتند زمانــی نگهبــان نقطــة ورود بــه کانــال مســکو بودنــد‪ ،‬یــک شــاهکار‬
‫مهندســی عهــد شــوروی کــه دو رودخانــة مســکوا و ولــگا را بــه هــم پیونــد مــی‌داد‪ .‬در‬
‫کنــار ایــن مجموعــه یــک مجســمة یادبــود بــا ارتفاعــی بــه زحمــت بلندتــر از قــد مــن‬
‫هــم وجــود داشــت‪ .‬بــه نظــر یــک بلــوک ســاده گرانیتــی کــه بــه ســویی کــج شــده بــود‪،‬‬
‫ظاهــراً در اثــر فشــار آب‪ .‬قطعــه ســنگ را در ســال ‪ 2013‬بــه یــاد ‪22‬هــزار زندانــی کــه‬
‫جانشــان را بــر ســر ســاختن کانــال نهادنــد ایــن جــا گذاشــته بودنــد‪ .‬دســته گل‌هــا و شــاخه‬
‫گل‌هــای قــرار داده شــده در محــل هنــوز زنــده و باطــراوت بودنــد‪ ،‬چیزهایــی کــه روس‌هــا‬
‫در روز ‪ 30‬اکتبــر و بــه یــاد جانباختــگان در عهــد دولــت کمونیســتی قــرار داده بودنــد‪ ،‬مثــل‬
‫خیلــی جاهــای دیگــر در روســیه و بــه هنــگام خوانــدن اســامی قربانیــان بــا صــدای بلنــد‪.‬‬
‫یــک پســر جــوان بــا کاپشــنی زردرنــگ از مــادرش کــه در حــال قــراردادن چیزهایــی در‬
‫خــودروی پــارک شده‌شــان در نزدیــک مجموعــه یادبــود بــود پرســید‪:‬‬
‫«مادر‪ ،‬چی روی سنگ نوشته شده؟»‬
‫به یاد سازندگان کانال؛ جوابی بود که مادر بدون نگاه کردن به پسرش داد‪.‬‬
‫ولــی ایــن جــواب باعــث شــد پســر ســؤال دیگــری از مــادرش بپرســد‪« :‬چــرا کارگــران؟‬
‫مگــر ولــگا یــک رودخانــة واقعــی نیســت؟»‬
‫البتــه بــه یــک معنــی ولــگا حــاال دیگــر یــک رودخانــة واقعــی نیسـت‌دیگر در یــک مســیر‬
‫طبیعــی و بــه شــکل طبیعــی جریــان نــدارد‪ .‬حــاال دخالــت بشــری آن را بیشــتر بــه شــکل‬
‫یــک ماشــین درآورده اســت‪ .‬فقــط دو مــاه پــس از ایــن کــه نخســتین دســته از زندانیــان‬
‫گــوالگ در نوامبــر ‪ 1933‬بــه محوطــة ســاخت ســد در دوبنــا رســیدند‪ ،‬متخصصــان امــر در‬
‫آکادمــی علــوم شــوروی در مســکو دور هــم گــرد آمدنــد تــا وضعیــت ولــگا و دریــای‬
‫خــزر را بــه بحــث بگذارنــد‪ .‬یوگنــی بوردیــن کــه یــک مــورخ ســاکن شــهر اولیانوفســک‬
‫در ســاحل ولــگا (‪ 900‬کیلومتــر پاییــن تــر از دوبنــا) اســت‪ ،‬یکــی از گزارش‌هایــی کــه‬
‫از ایــن نشســت تهیــه شــده بــود را بــرای مــن خوانــد‪ .‬گــزارش پیش‌بینــی کــرده بــود کــه‬
‫مخــازن آب «ســبب شــکل گیــری باتــاق بــر اثــر ســیل‪ ،‬وضعیــت نامطلــوب خــاک بــرای‬
‫باززایــی خــودش‪ ،‬راه یافتــن آب بــه زیرزمیــن خانه‌هــا‪ ،‬تغییــر اقلیــم در مقیــاس کوچــک‪،‬‬
‫شــکوفه‌های جلبکــی ســمی و مانــداب‪ ،‬آلودگــی‪ ،‬کاهــش دبــی آب رودخانــه و احتمــال‬
‫شــیوع بیمــاری ماالریــا در ســطح محلــی»‪.‬‬
‫«حتــی اگــر آگاهــی عمیــق عمومــی و بحــث و جدلــی در ایــن مــورد در کار نبــود‪ ،‬مطمئنـ ًا‬
‫ـر غیرقابــل اجتنــاب زیــادی‬ ‫خیلــی از هیدرولوژیس ـت‌ها و مهندســان می‌دانســتند آثــار مضـ ّ‬
‫‪IIFOM 196‬‬
‫در کارنــد‪ .‬خیلی‌هــا در ایــن مــورد چیزهایــی می‌دانســتند‪ ،‬امــا مــن مطمئنــم حــرف زدن در‬
‫موردشــان خیلــی دشــوار بــود»‪ .‬پل‪.‬آر‪.‬جوزفســون‪ ،‬اســتاد تاریــخ روســیه شــوروی در کالــج‬
‫کولبــی در ایــن خصــوص چنیــن می‌گویــد‪.‬‬
‫البتــه کــه دشــوار بــود‪ :‬کســی کــه جــرأت انتقــاد از دولــت بــه خــود مــی‌داد ممکــن‬
‫بــود ســال‌های ســال از عمــرش را در اردوگاه کار اجبــاری بگذرانــد‪ .‬در حقیقــت حتــی‬
‫ممکــن بــود همراهــی بــا دولــت هــم در ایــن مــورد در نهایــت ســودی نداشــته باشــد و‬
‫فــرد توســط دســتگاه هــای امنیتــی تصفیــه شــود‪ .‬ایــن چیــزی بــود کــه بــرای کنســتانتین‬
‫بوگویاولنســکی‪ ،‬مهنــدس نامــدار طــراح نخســتین نیــروگاه برق‌آبــی روی ولــگا اتفــاق‬
‫افتــاد‪ .‬او در ســال ‪ 1910‬پیشــنهاد داد نیــروگاه طراحــی شــده‌اش در ســامارا(کمی پاییــن‬
‫دســت تــر از اولیانوفســک) ســاخته شــود‪ ،‬امــا مقامــات و روحانیــون محلــی بــا ایــن ایــده‬
‫کــه موجــب زیــرآب رفتــن مســاحت‌های بزرگــی از زمیــن میشــد مخالفــت کردنــد و تــا‬
‫ســال ‪ 1917‬و وقــوع انقــاب پــروژه مســکوت مانــد‪ .‬بوگویاولنســکی کــه یــک کمونیســت‬
‫متعصــب شــناخته مــی شــد ســال‌های ســال را بــه البــی کــردن درمحافــل دولتــی بــرای‬
‫عملــی شــدن ایــده‌اش گذرانــد و ســرانجام هــم موفــق شــد‪ ،‬امــا بعــد از ایــن طولــی نکشــید‬
‫کــه جاســوس و دشــمن انقــاب معرفــی شــد و به یــک اردوگاه گــوالگ در ســیبری فرســتاده‬
‫شــد و تــا زمــان مرگــش در آن جــا مانــد‪ .‬بوردیــن حرف‌هایــش بــا مــن را ایــن طــور ادامــه‬
‫داد‪« :‬چیزهــای مهمــی کــه میشــد از ولــگا گرفــت انــرژی بــرای صنعــت و شــرایط مناســب‬
‫بــرای کشــتی‌رانی بــه و از مســکو بودنــد»‪ .‬اندیشــة تکنوکــرات و هــدف محــو ِر آن عهــد‪،‬‬
‫جایــی بــرای اعتراضــات مؤدبانــه دانشــمندان یــا هــر چیــز دیگــری کــه بــا توســعة صنعتــی‬
‫هــم راســتا نبــود باقــی نمی‌گذاشــت‪.‬‬
‫درآوریــل ‪ 1941‬و دو مــاه قبــل از تهاجــم آلمــان نــازی بــه شــوروی در جنــگ جهانــی دوم‪،‬‬
‫مهندســان آبگیــری مخــزن آبــی ریبینســکو را کــه ســومین مخــزن در مســیر ولــگا و در ‪50‬‬
‫مایلــی شــمال شــرق دوبنــا بــود آغــاز کردنــد (مخــزن دوم همزمــان در حــال پــر شــدن بــود‪،‬‬
‫امــا بــا ظرفیتــی در حــد یــک بیســتم)‪ .‬مخــزن ریبینســکو در آن زمــان بزرگتریــن مخــزن‬
‫آبــی مصنوعــی در جهــان بــود‪ .‬بیــش از ‪ 130‬هــزار نفــر در طــی ســاخته شــدن آن ناچــار بــه‬
‫نقــل مــکان شــدند‪ ،‬از جملــه ‪ 6‬هــزار ســاکن شــهر قدیمــی مولــوگا کــه از قــرن ‪12‬میــادی‬
‫اســمش در تاریــخ منطقــه ثبــت شــده بــود‪ .‬کلیســاهای مولــوگا کــه بلندتریــن ســاختمان‬
‫هــای شــهر بودنــد بایــد بــا انفجــار تخریــب می‌شــدند‪ .‬ســد و مخــزن را هــم بازداشــتی‌های‬
‫اردوگاه‌هــای گــوالگ ســاختند کــه در طــول دوران جنــگ هــم بــه کار واداشــته شــدند تــا‬
‫از رســیدن بــرق از نیــروگاه تکمیــل نشــده بــه مســکو در آینــده اطمینــان حاصــل شــود‪.‬‬
‫ســاخته شــدن مخــزن آبــی ریبینســکو هــزاران مایــل مربــع زمیــن قابــل کشــاورزی را بــه‬
‫‪197‬‬
‫بهــای دســتیابی بــه میــزان اندکــی از نیــروی بــرق از میــان بــرد‪ ،‬تــازه آن هــم بعــد از‬
‫بارهــا و بارهــا اصــاح ســاختار نیــروگاه‪ .‬در نهایــت ظرفیــت تولیــد بــرق نیــروگاه بــه ‪376‬‬
‫مــگاوات رســید‪ ،‬کمتــر از یــک پنجــم ظرفیــت نیــروگاه ســد هــوور در ایــاالت متحــده‪.‬‬
‫در دهــه ‪ 1980‬فایــدة وجــود ســد در شــوروی پرســش‌برانگیز شــده بــود‪ .‬گاســپالن‌ادارة‬
‫مرکــزی برنامه‌ریــزی کشــور‌ در حــال بررســی خالــی کــردن مخــزن و خشــک کــردن آن‬
‫بــود‪ .‬در نهایــت متخصصــان بــه ایــن نتیجــه رســیدند کــه « هــر یــک از تبعــات منفــی خالــی‬
‫شــدن مخــزن ریبینســکو بدتــر از آن‌هایــی خواهنــد بــود کــه بــر اثــر آبگیــری‌اش پدیــد‬
‫آمــده انــد»‪ ،‬چیــزی کــه ویکتــور دانیلف‌دانیلیــان‪ ،‬رئیــس بخــش تحقیقــات در انســتیتوی‬
‫مســائل آب (‪ )WPI‬آکادمــی علــوم روســیه بــه مــن شــرحش داد‪ .‬حداقــل چنــد صــد ســال‬
‫طــول خواهــد کشــید تــا منطقــه‌ای کــه مملــو از رســوبات رودخانــه‌ای و آالینده‌هــای‬
‫خانگــی و صنعتــی شــده بــه وضعیــت طبیعــی خــودش بازگــردد و پاکســازی منطقــه هــم‬
‫حامــل ایــن حقیقــت اســت کــه ایــن «خرابــکاری وحشــتناک را بایــد بــه جــای دیگــری‬
‫منتقــل کــرد»‪ ،‬آن هــم بــه بهایــی کــه روســیه تــوان پرداختــش را نــدارد‪ ،‬و بــه همیــن خاطــر‬
‫مخــزن آبــی فع ـ ًا ســرجایش خواهــد مانــد‪.‬‬
‫دهه‌هــا بعــد‪ ،‬آخریــن بازمانــدگان ســکنة مولــوگا و نوادگانشــان هنــوز بــه شــهر نزدیــک‬
‫ریبینســک می‌آینــد تــا در یــک گردهمایــی ســاالنه در میانــه مــاه آگوســت شــرکت کننــد‪.‬‬
‫برخــی از آنــان از خرابه‌هــای شهرشــان کــه گاهــی در ماه‌هــای خشــک ســال پدیــدار‬
‫میشــد بازدیــد می‌کننــد‪ ،‬اتفاقــی کــه بــار دیگــر در ‪ 2021‬بــر اثــر پاییــن رفتــن ســطح آب‬
‫ناشــی از خشکســالی رخ داد و نگرانی‌هــا در مــورد کمبــود آب در مناطــق پاییــن دســت را‬
‫تشــدید کــرد‪ .‬در تصاویــر هوایــی‪ ،‬خیابان‌هــا و ســاختمان‌های مولــوگا هندســه منظمــی را‬
‫نشــان می‌دادنــد کــه از میــان آب ســربرآورده بــود‪.‬‬
‫آبگیــری ســدها عمـ ًا ولــگا را بــه زنجیــره‌ای از مخــازن آبــی بــدل کــرده اســت‪ .‬هــر میــزان‬
‫آبــی کــه از باالدســت جریــان پیــدا کنــد تــا بــه پاییــن دســت برســد در یــک فراینــد پیچیده‬
‫فنــی کــه شــامل رقابــت هــر دو جنبــة عــدم قطعیــت داخلــی و الگوهــای نگران‌کننــدة‬
‫جهانــی اســت درگیــر می‌شــود‪ .‬ناتالیــا فلــوروا‪ ،‬یــک هیدرولوژیســت و جغرافــی‌دان در‬
‫دانشــگاه دولتــی لومونوســوف مســکو‪ ،‬شــرح می‌دهــد کــه چگونــه الگــوی جابه‌جایــی‬
‫محــدودة بــارش در حوضــة آبریــز ولــگا در ســال ‪ 2021‬آثــارش را نشــان داد‪ :‬آب فــراوان‬
‫حاصــل از بــارش در بهــار ولــگا کمابیــش طبیعــی و قابــل پیش‌بینــی بــود و مخــازن آبــی‬
‫پــر شــدند‪ ،‬امــا بازه‌هــای زمانــی خشــک‌تر ســبب پدیــدار شــدن خرابه‌هــای مولــوگا‬
‫شــدند‪ ،‬رخــدادی کــه در پاییــن رفتــن ســطح آب همــة مخــازن هــم دیــده شــد‪ .‬بــرای‬
‫شــهرهای واقــع در مســیر ولــگا‪ ،‬مســأله تنهــا در میــزان آب نیســت‪ ،‬بلکــه در کیفیتــش هــم‬
‫‪IIFOM 198‬‬
‫هســت‪ .‬ولــگا مدت‌هاســت جایــگاه خــود را بــه عنــوان یکــی از ســه رودخانــة شــدیداً آلــوده‬
‫در روســیه تثبیــت کــرده اســت و نزدیــک بــه ‪ 40‬درصــد شــیرابه‌های آلــوده صنعتــی کشــور‬
‫بــه آن می‌ریــزد‪ .‬الکســاندر دمیــن‪ ،‬یــک پژوهشــگر حوضــة رودخانه‌هــا در انســتیتوی‬
‫مســائل آب آکادمــی علــوم روســیه‪ ،‬می‌گویــد تنهــا ‪ 10‬درصــد از همــة آب‌هــای آلــوده‌ای‬
‫کــه از منشــأهایی ماننــد لوله‌هــای فاضــاب نشــأت می‌گیرنــد در روســیه مشــمول قوانیــن‬
‫مربــوط بــه آلودگــی محیط‌زیســت می‌شــوند‪ .‬منابــع آلوده‌کننــدة مختلــف دیگــری نیــز‬
‫در میــان هســتند کــه چنــدان تحــت نظــارت نیســتند‪ :‬آب جریــان یافتــه از مــزارع و‬
‫رواناب‌هــای ناشــی از آب شــدن بــرف و یــخ‪ ،‬شــیرابة آلــودة کشــتی‌ها و حتــی خــاک‬
‫شســته شــده و رســوبات آلــودة محتــوی آن‪ .‬از آن‌جــا کــه همــه شــهرها و شــهرک‌های در‬
‫مســیر ولــگا‌و البتــه مســکو‪ ،‬از طریــق کانــال‌از رودخانــه بــرای تأمیــن آب‌شــان اســتفاده‬
‫می‌کننــد‪ ،‬رفــع ایــن آلودگی‌هــا بهــای ســنگینی در پــی دارد‪« .‬هــر چــه وضــع آب ولــگا‬
‫بدتــر می‌شــود‪ ،‬قابــل آشــامیدن کــردن آن گران‌تــر تمــام مــی شــود»‪ .‬دمیــن ایــن طــور‬
‫می‌گویــد‪ .‬از آن‌جا‌کــه آب آشــامیدنی ‪ 60‬میلیــون نفــر و آب مصرفــی نزدیــک بــه نیمــی‬
‫از صنایــع روســیه و بخــش قابــل توجهــی از کشــاورزی کشــور از حوضــة ولــگا تأمیــن‬
‫می‌شــود‪ ،‬هزینه‌هــای تصفیــه روز بــه روز بیشــتر می‌شــود‪.‬‬
‫بــا فرارســیدن دهــه ‪ 1980‬و اصالحــات «گالسنوســت» گورباچــف‪ ،‬قــرار بــر ایــن‬
‫شــد کــه شــوروی اندکــی رنــگ آزادی مطبوعــات و شــفافیت بــه خــود ببینــد‪ ،‬و‬
‫شــهروندان اجــازه پیــدا کننــد در مــورد تصمیمــات دولــت بحــث کننــد و حتــی از‬
‫آن‌هــا انتقــاد کننــد پــس چنیــن شــد کــه خســارت جبــران ناپذیــر وارد شــده بــه‬
‫محیــط زیســت حوضــة ولــگا بــه تدریــج بــه یکــی از موضوعــات جنجــال برانگیــز‬
‫در مباحثــات عمومــی تبدیــل شــد‪.‬‬
‫یــک تحلیــل جدیــد انجــام شــده از ســوی کربــن بریــف‪ ،‬یــک مؤسســه رســانه‌ای فعــال در‬
‫حــوزة اقلیــم و مســتقر در بریتانیــا‪ ،‬شــوروی و روســیه را بیــن ســه کشــوری قــرار می‌دهد که‬
‫در تاریــخ بیــش از هــر موجودیــت سیاســی دیگــری گازهــای گلخان ـه‌ای منتشــر کرده‌انــد‪.‬‬
‫یــک گــزارش تخمینــی کشــوری در روســیه کــه از ســوی اقلیم‌شناســان روســی در ســال‬
‫‪ 2014‬تهیــه شــده بــود اعــام کــرد بــر اثــر تغییــر اقلیــم ناشــی از فعالیت‌هــای بشــری‪،‬‬
‫درجــة حــرارت متوســط ســاالنه در کشــور ســرعت رشــدی بیــش از دو برابــر متوســط‬
‫جهانــی داشــته‌اند‪ .‬گــزارش همچنیــن اعــام کــرد رونــد بــه احتمــال زیــاد ادامــه خواهــد‬
‫یافــت‪ .‬آثــار ناشــی از تغییــر اقلیــم کــه بخشــی از آن محصــول فعالیت‌هــای صنعتــی در‬
‫شــوروی ســابق اســت اکنــون بــه روشــنی در روســیه قابــل مشــاهده هســتند‪ :‬از ذوب شــدن‬
‫‪199‬‬
‫یخچال‌هــای طبیعــی تــا بیابان‌زایــی در مناطــق کشــاورزی جنــوب کشــور‪ .‬همــان توســعة‬
‫صنعتــی بــزرگ مقیاســی کــه ولــگای بــزرگ را دربــر گرفــت و از آب‌هــای رودخانــه یــاری‬
‫جســت در مســأله تغییــر اقلیــم جهانــی دخیــل بود‌چیــزی کــه حــاال موجــب کمبــود آب‬
‫بــرای میلیون‌هــا ســاکن حوضــة آبریــز ولــگا شــده اســت‪.‬‬
‫وقتــی کــه مــن در ســال ‪ 2010‬بــه نقطــة آخــر مســیر‪ ،‬مخــزن چبوکســارکویه در ‪370‬‬
‫کیلومتــری جنــوب مســکو رســیدم‪ ،‬شــکوفه‌های جلبکــی بی‌شــماری روی آب دیــدم کــه‬
‫رودخانــه را شــبیه معجــون جادوگــران کــرده بودنــد‪.‬‬
‫شــهر چبوکســاری‪ ،‬پایتخــت جمهــوری خودمختــار چوواشســتان در همــان نزدیکــی قــرار‬
‫دارد‪ .‬شــهری پردرخــت و بــی ســروصدا و دوســت داشــتنی‪ ،‬البتــه آن موقــع کــه مــن‬
‫دیدمــش‪ .‬مــن بخشــی از تــور خبرنــگاری بــودم کــه مؤسســه روس هیــدرو‪ ،‬مالــک مخــازن‬
‫آبــی مســیر ولــگا هزینه‌هایــش را متقبــل شــده بــود‪ .‬مؤسســه در حــال البی‌گــری در‬
‫محافــل دولتــی بــرای کســب مجــوز بــاال بــردن ســطح آب در مخــازن بــود‪ .‬ســالها بعــد‬
‫ســطح آب هنــوز پنــج متــر پایین‌تــر از آن چیــزی اســت کــه روس هیــدرو می‌خواهــد‪،‬‬
‫چــون مخــزن چبوکســارکویه جایــی قــرار دارد کــه پــس از پنــج دهــة «باشــکوه»‪ ،‬در نهایــت‬
‫پــروژة ولــگای بــزرگ در آن بــه گل نشســته اســت‪.‬‬
‫بــا فرارســیدن دهــه ‪ 1980‬و اصالحــات «گالسنوســت» گورباچــف‪ ،‬قــرار بــر ایــن شــد کــه‬
‫شــوروی اندکــی رنــگ آزادی مطبوعــات و شــفافیت بــه خــود ببینــد‪ ،‬و شــهروندان اجــازه‬
‫پیــدا کننــد در مــورد تصمیمــات دولــت بحــث کننــد و حتــی از آن‌هــا انتقــاد کننــد پــس‬
‫چنیــن شــد کــه خســارت جبران‌ناپذیــر وارد شــده بــه محیط‌زیســت حوضــة ولــگا بــه‬
‫تدریــج بــه یکــی از موضوعــات جنجال‌برانگیــز در مباحثــات عمومــی تبدیــل شــد‪ .‬یــک‬
‫کتــاب منتشــر شــده در ســال ‪ 1989‬افــراد دخیــل در ســاخته شــدن مخــازن را مســئول‬
‫رونــدی دانســت کــه منجــر بــه «مــرگ آب‌هــای زندگــی بخــش ولــگا شــده اســت‪ ،‬بــی‬
‫آنکــه مــا بتوانیــم در مــوردش کاری انجــام دهیــم»‪ « .‬چنــد بــار در ســطح دنیــا بــا بــوق‬
‫و کرنــا ایــن خبــر منتشــر شــد کــه «مــادر ولــگا» رام شــده اســت‪ ،‬همان‌هایــی کــه هنــوز‬
‫خودشــان را فرزنــدان ولــگا می‌نامیدنــد‪ ،‬بــا رام کردنــش او را دچــار بیمــاری طوالنــی‪،‬‬
‫دردنــاک و هولناکــی کردنــد»‪.‬‬
‫آب چــه کســانی آلــوده می‌شــود تــا کســانی دیگــر‬ ‫«زمیــنِ چــه کســانی نابــود می‌شــود و ِ‬
‫پــول دربیاورند؟»‬
‫روشــن بــود کــه دیگــر ممکــن نیســت ماننــد آنچــه در مولــوگا رخ داد‪ ،‬بــه هــزاران نفــر‬
‫هشــدار داد ظــرف دو مــاه بایــد زمین‌هــای آبــا و اجدادیشــان را تــرک کننــد(در حقیقــت‬
‫‪IIFOM 200‬‬
‫بــرای مولــوگا ایــن فراینــد چهــار ســال طــول کشــید)‪ .‬دو منطقــة نزدیــک در بخــش‬
‫اروپایــی روســیه کــه همســایة چوواشســتان هســتند بیــش از هــر جــای دیگــری تحــت‬
‫تأثیــر رهاســازی مدنظــر آب مخزن‌هــا قــرار خواهنــد گرفــت‪ :‬اســتان نیژگورودســکایا از‬
‫غــرب و جمهــوری مــاری ال از شــمال‪ .‬هــر دو منطقــه در معــرض از دســت رفتــن زمیــن و‬
‫گنجینه‌هــای تاریخــی ماننــد گورســتان‌ها و کلیســاهای قدیمــی بــر اثــر بــاال آمــدن ســطح‬
‫آب خواهنــد بــود‪ .‬دو منطقــه معتــرض امــر شــدند و تعویق‌هایــی ایجــاد کردنــد‪ ،‬بــه ایــن‬
‫امیــد کــه بودجــة دولــت فــدرال بــرای ایــن کار تــه بکشــد‪ ،‬چیــزی کــه ســرانجام رخ داد‪.‬‬
‫در ســال ‪ 1989‬دولــت شــوروی تصمیــم گرفــت ســطح آب در مخــزن چبوکســارکویه را‬
‫در ســطحی نگــه دارد کــه تنهــا کفــاف ‪60‬درصــد ظرفیــت بــرق تولیــدی را مــی‌داد‪ .‬حــاال‬
‫مســاحت مخــزن ‪ 380‬مایــل مربــع کمتــر از آن چیــزی بــود کــه برایــش طراحــی شــده بــود‪.‬‬
‫در دهــه ‪ 1930‬و بــه عنــوان بخشــی از برنامــة نیودیــل‪ ،‬دولــت ایــاالت متحــده‬
‫ســاخت زنجیــره‌ای از نیروگاه‌هــای برق‌آبــی در حوضــة آبریــز رودخانــه کلمبیــا‬
‫در ایالــت واشــنگتن را آغــاز کــرد‪ .‬بــرای بــازه‌ای در اواخــر دهــه ‪ ،1950‬نیــروگاه‬
‫کوییبیشوســکایا بــر روی رودخانــه ولــگا بیشــترین ظرفیــت تولیــد بــرق در رده‬
‫نیروگاه‌هــای برق‌آبــی در جهــان را داشــت‪ ،‬امــا نیــروگاه ســد گرانــد کولــی‬
‫در ایالــت واشــنگتن بــه زودی ایــن جایــگاه را از آن خــود کــرد‪ .‬هــر دو پــروژه‪،‬‬
‫بزرگتریــن در ردة خــود توصیــف می‌شــدند‪ ،‬و چنــان کــه پــل جانســون‪ ،‬متخصــص‬
‫ایــن حــوزه اظهــار مــی‌دارد‪« :‬آن‌هــا حقیقتـ ًا ایــن دو رودخانــه را بــه ماشــین تبدیــل‬
‫کردنــد»‪.‬‬
‫رودخانه‌ای که دیگر مثل قدیم جریان ندارد‬

‫بــه دلیــل افتضــاح چبوکســارکویه‪ ،‬پــروژة اتصــال ولگا‌کامــا روی کاغــذ هنــوز ناتمــام‬
‫مانــده اســت‪ .‬بــه یــک معنــی‪ ،‬شــوروی یکــی از مهمتریــن مســابقه‌هایش در جنــگ ســرد را‬
‫باختــه بــود‪ :‬در دهــه ‪ 1930‬و بــه عنــوان بخشــی از برنامــة نیودیــل‪ ،‬دولــت ایــاالت متحــده‬
‫ســاخت زنجیــره‌ای از نیروگاه‌هــای برق‌آبــی در حوضــة آبریــز رودخانــة کلمبیــا در ایالــت‬
‫واشــنگتن را آغــاز کــرد‪ .‬بــرای بــازه‌ای در اواخــر دهــه ‪ ،1950‬نیــروگاه کوییبیشوســکایا بــر‬
‫روی رودخانــة ولــگا بیشــترین ظرفیــت تولیــد بــرق در رده نیروگاه‌هــای برق‌آبــی در جهــان‬
‫را داشــت‪ ،‬امــا نیــروگاه ســد گرانــد کولــی در ایالــت واشــنگتن بــه زودی ایــن جایــگاه را‬
‫از آن خــود کــرد‪ .‬هــر دو پــروژه بزرگتریــن در ردة خــود توصیــف می‌شــدند‪ ،‬و چنــان کــه‬
‫پــل جانســون‪ ،‬متخصــص ایــن حــوزه اظهــار مــی‌دارد‪« :‬آن‌هــا حقیقت ـ ًا ایــن دو رودخانــه را‬
‫‪201‬‬
‫بــه ماشــین تبدیــل کردنــد»‪.‬‬
‫پــس از فروپاشــی اتحــاد شــوروی‪ ،‬دولــت تــازه تشــکیل یافتــة روســیه خــود را درگیــر‬
‫تعمیــر ماشــین بــه ارث رســیده یافــت‪ .‬برنامــة دولــت فــدرال بــرای احیــای ولــگا بــه قصــد‬
‫حفــظ و دادن زندگــی دوبــاره بــه رودخانــه از ســال ‪ 1996‬آغــاز شــد و تنهــا دو ســال بعــد‬
‫بــا برخــورد کشــور بــه بحران‌هــای بغرنــج اقتصــادی و سیاســی بــه شــکلی رقت‌بــار پایــان‬
‫یافــت‪ .‬جدیدتریــن دور تالش‌هــا‪ ،‬پــروژة ولــگای ســالم‪ ،‬در ســال ‪ 2018‬آغــاز شــده اســت؛‬
‫دولــت قــرار اســت طــی ‪ 6‬ســال ‪ 205‬میلیــارد روبــل (معــادل ‪ 2.5‬میلیــارد دالر) بــرای‬
‫الیروبــی و پاکســازی ولــگا از آب‌هــای آلــوده اختصــاص دهــد‪ .‬امــا پــروژة ولــگای ســالم‬
‫همیــن حــاال هــم بــه خاطــر کــم اثــر بــودن در حــل مشــکل مــورد انتقــاد اســت‪ :‬در پایــان‬
‫ســال ‪ 2020‬کمیتــة بررســی امــور مالــی پارلمــان روســیه در گزارشــی بــا عنــوان «ولــگای‬
‫ســال ِم ناســالم» مدیــران پــروژه را بــه ســبب تمرکــز بیــش از حــد روی منابــع آلودگــی‬
‫نقط ـه‌ای و ســاختار مدیریتــی ســردرگم‌کننده بــه بــاد انتقــاد گرفــت‪ .‬طبــق ایــن گــزارش‬
‫کیفیــت آب ولــگا طــی ســه دهــة گذشــته بهبــود خاصــی بــه خــود ندیــده اســت‪ .‬جوزفســون‪،‬‬
‫یــک مــورخ فعــال در ایــن حــوزه‪ ،‬می‌گویــد گام ضــروری اول بــرای نجــات ولــگا اعمــال‬
‫ـر میــراث شــوم ریختن پــس ماندهــای آلوده‬ ‫تمهیــدات اندیشــیده شــده و خــاص شــدن از شـ ّ‬
‫بــدون تصفیــه بــه رودخانــه بــه ســبب ارزان تمــام شــدن اســت کــه از عهــد شــوروی بــه جــا‬
‫مانــده اســت‪ .‬همــان طــور کــه جوزفســون اشــاره می‌کنــد‪ ،‬یــک گفتگــوی بــاز و رک در‬
‫مــورد ریس ـک‌های ناشــی از پروژه‌هایــی ماننــد «ولــگای بــزرگ» بــه وضــوح گســتره‌ای‬
‫فراتــر از حوضــة آبریــز رودخانــه خواهــد داشــت‪ .‬خیلــی از پــروژه هــای «زامبــی»‌وار عهــد‬
‫شــوروی در روســیه نویــن بــه زندگــی بازگشــته‌اند‪ .‬در نزدیکــی کامچاتــکا و در شــرق‬
‫دور روســیه‪ ،‬یــک مجموعــة ‪ 100‬گیگاواتــی تولیــد بــرق از جــزر و مــد اقیانــوس کــه‬
‫زمانــی بیــش از حــد پرهزینــه انگاشــته می‌شــد اکنــون بــه عنــوان پای ـه‌ای بــرای برپایــی‬
‫احتمالــی یــک کارخانــه هیــدروژن در حــال مــورد بررســی قــرار گرفتــن اســت‪ .‬دو نیــروگاه‬
‫برق‌آبــی دیگــر نیــز کــه طرح‌هایشــان در عهــد شــوروی آمــاده شــده بــود اکنــون بــرای‬
‫احــداث شــدن روی رودخانــة آنــگارا مدنظرنــد‪ ،‬تنهــا رودخانـه‌ای کــه در شــرق ســیبری از‬
‫دریاچــه بایــکال سرچشــمه می‌گیــرد‪ .‬فعــاالن محیط‌زیســت از ایــن هــراس دارنــد کــه‬
‫بــا برپایــی شــش ایســتگاه نیروگاهــی روی رودخانــه‪ ،‬آنــگارا هــم بــه زودی بــه زنجیــره‌ای‬
‫از مخــازن آبــی «مــرده» تبدیــل شــود‪ .‬بــرای رودخانــة آمــور در مــرز چیــن و روســیه نیــز‬
‫کــه بــه تازگــی حوضــه‌اش دچــار ســیالب شــده اســت (ســیالبی کــه ‪ 7.5‬میلیــارد دالر‬
‫خســارت وارد کــرد) طرح‌هــای احیــای ســدهای احــداث شــده در زمین‌هــای کــم ارتفــاع‬
‫و نیروگاه‌هــای برق‌آبــی مدنظرنــد‪ ،‬ســدها و نیروگاه‌هایــی کــه در دهه‌هــای ‪ 1970‬و‬
‫‪IIFOM 202‬‬
‫‪ 80‬ســاخته شــده انــد‪ .‬در ســال ‪2017‬‬

‫و بــا ‪ 80‬ســاله شــدن کانــال مســکو‪،‬‬
‫رئیــس هیــأت مدیــره کمپانــی دولتــی‬
‫اداره کننــدة کانــال بــه رســانه‌ها چنیــن‬
‫گفــت‪« :‬تصــور کردنــش ســخت اســت‪،‬‬
‫امــا اکنــون ‪ 80‬درصــد آب رودخانــة‬
‫مســکوا از ولــگا می‌آیــد»‪ .‬منظــور او‬
‫ایــن بــود کــه در دهــة ‪ 1930‬و پیــش از‬
‫احــداث کانــال‪ ،‬وضعیــت چنــان وخیــم‬
‫بــود کــه مســکوا بــه نهــری کوچــک‬
‫تنــزل یافتــه بــود‪ ،‬نزدیــک کرملیــن‬
‫راحــت می‌شــد در بســتر آن قــدم زد و‬
‫از آن گذشــت‪ .‬همچنــان کــه شــهرهای‬
‫پاییــن دســت ولــگا روز بــه روز بیشــتر‬
‫بــا ریســک‌های ناشــی از کمیابــی آب‬
‫مواجــه می‌شــوند‪ ،‬مقامــات مســکو‬
‫می‌گوینــد تــا آینــدة قابــل پیش‌بینــی‬
‫چنیــن تهدیــدی متوجــه پایتخــت‬
‫کشــور نیســت‪.‬‬
‫گفتــه می‌شــود ولــگا بــه بهــای حیــات‬
‫مســکو به اســتثمار کشــیده شــده اســت‪.‬‬
‫همان‌طــور کــه جوزفســون می‌گویــد ‪:‬‬
‫« زمیــن چــه کســانی نابــود می‌شــود و‬
‫آب چــه کســانی آلــوده می‌شــود تــا‬
‫کســانی دیگــر پــول دربیاورنــد؟ ولــگا‬
‫در خدمــت کرملیــن اســت و دیگــر‬
‫بــه مردمــی کــه در اطرافــش زندگــی‬
‫می‌کننــد تعلــق نــدارد‪».‬‬
‫‪203‬‬
‫آلمان و صنعتی شدن‬
‫افسانه دولت توسعه‌گرا در آلمان‬
‫شیال اوگووی‬
‫‪IIFOM 204‬‬
‫شــاید صحبــت کــردن از آغــاز رونــد صنعتــی شــدن در مــورد تاریخــی مثــل ‪ 1600‬امــری‬
‫غریــب بــه نظــر برســد‪ .‬صنعتــی شــدن غالبـ ًا متــرادف بــا آغــاز تولیــد مکانیــزه در کارخانه‌هــا‬
‫در نظــر گرفتــه می‌شــود‪ ،‬چیــزی کــه حتــی در انگلســتان پیــش از (‪ )۱۷۶۰-۱۷۸۰‬و در‬
‫آلمــان پیــش از (‪ )۱۸۳۰-۱۸۵۰‬رخ نــداد‪ .‬امــا ظهــور ماشــین‌آالت و کارخانه‌هــا تنهــا‬
‫نقطــة عطفــی دیرهنــگام‌ هرچنــد مهــم‌ در یــک رونــد بســیار دیرپا‌تــر رشــد صنعتــی در‬
‫اروپــا بــود کــه قدمــت آن حداقــل بــه حــدود ســال‌های ‪ ۱۵۰۰‬بازمی‌گشــت‪ .‬ایــن رونــد‬
‫طوالنــی صنعتی‌ســازی‌ تقریب ـ ًا بــه شــکل کامــل در حالتــی نامتمرکــز و داخــل خانه‌هــای‬
‫صنعتگــران‪ ،‬بــا اســتفاده از نیــروی کار خانگــی و فناوری‌هــای ســاده و بــا ســرعت انــدک‬
‫تغییــر شــکل پاگرفــت‪ .‬امــا همیــن رونــد بــه گســترش تدریجــی نســبت نیــروی کار شــاغل‬
‫در صنعــت و همچنیــن افزایــش ســهم تولیدکننــدگان از تولیــد و بــازده کل اقتصــاد انجامیــد‪.‬‬
‫در عیــن حــال‪ ،‬بیــن ســال‌های ‪ 1500‬تــا ‪ ،1800‬همیــن ســیر صعــودی آرام بــه ظهــور‬
‫پدیــده‌ای منجــر شــد کــه مورخیــن آلمانــی آن را «‪ »Gewerbelandschafte‬یــا «مناطــق‬
‫صنعتــی» می‌نامنــد‪ ،‬کــه در آن بیــش از نیمــی از مــردم در صنعــت کار می‌کردنــد و‬
‫بخــش قابل‌توجهــی از آنچــه تولیــد می‌کردنــد‪ ،‬بــه خــارج از منطقــة زندگیشــان صــادر‬
‫می‌شــد‪ .‬بــه همــان میــزان کــه صنعتــی شــدن کارخان ـه‌ای اهمیــت داشــت‪ ،‬بذرهــای اولیــة‬
‫ایــن فراینــد مدت‌هــا قبــل‪ ،‬در طــول رونــد صنعتی‌ســازی ُکنــد و پراکنــده در بســیاری‬
‫از مناطــق اروپــای مــدرن‪ ،‬کاشــته شــده بــود‪ .‬ایــن رشــد صنعتــی مــدرن نوظهــور‪ ،‬بخشــی‬
‫از یــک فراینــد گســترده‌تر تخصصی‌ســازی منطق ـه‌ای بــود کــه بــه آرامــی در اواخــر دورة‬
‫قــرون وســطی آغــاز شــده‌بــود‪ ،‬امــا بــه طــور قطــع در طــول قــرن شــانزدهم شــتاب گرفــت‪.‬‬
‫طــی ایــن فراینــد‪ ،‬بســیاری از مناطــق اروپــا بیــش از پیــش بــه صــورت تخصصی‌ در اشــکال‬
‫خاصــی از کشــاورزی‪ ،‬و همچنیــن شــاخه‌های خــاص صنعــت متمرکــز شــدند‪ .‬آن‌هــا تولیــد‬
‫مــازاد خــود را بــه صــادرات اختصــاص داده و آنچــه را کــه خــود تولیــد نمی‌کردنــد‪ ،‬وارد‬
‫می‌کردنــد‪ .‬بــه ایــن ترتیــب خودکفایــی منطقـه‌ای کاهــش و تجــارت بیــن منطقـه‌ای رشــد‬
‫یافــت‪ .‬بــرای اولیــن بــار‪ ،‬حجــم بزرگــی از کاالهــای غیرلوکــس نــه تنهــا در بیــن خانوارهــا‬
‫و جوامــع‪ ،‬بلکــه میــان مناطــق در حــال مبادلــه شــدن بــود‪ .‬در پایــان قــرن شــانزدهم‪،‬‬
‫مناطــق تخصصــی شــده‌ای در سراســر اروپــا پدیــد آمدنــد کــه مــازاد غــات‪ ،‬دام‪ ،‬مــواد‬
‫خــام صنعتــی و محصــوالت کارخانـه‌ای خــود را تولیــد و صــادر می‌کردنــد‪ .‬بــدون افزایــش‬
‫تولیــدات کشــاورزی و پیشــرفت تجــارت‪ ،‬شــاغالن در بخــش صنعــت فاقــد غــذا می‌ماندنــد‬
‫و تولیدکننــدگان مــواد غذایــی‪ ،‬بــازاری بــرای مبادلــه نداشــتند‌ و از ایــن رو تخصصــی‬
‫شــدن و رشــد صنعــت نمی‌توانســت رخ دهــد‪.‬‬
‫همان‌طــور کــه می‌شــود دیــد؛ قدم‌هــای آغازیــن صنعتــی شــدن بخشــی از فراینــد‬
‫‪205‬‬
‫گســترده‌تر تخصصی‌ســازی منطق ـه‌ای بــود کــه در آن رشــد کشــاورزی و تجــارت نقشــی‬

‫اساســی ایفــا می‌کــرد‪ .‬در قــرن شــانزدهم آلمــان نیــز بــه شــکلی کامــل بــه جرگــة تخصــص‬
‫منطقـه‌ای و رشــد اقتصــادی وارد شــده بــود‪ .‬بــا آغــاز قــرن شــانزدهم منطقــة شــمالی آلمــان‬
‫در اطــراف نورنبــرگ و اولــم‪ ،‬بــه همــراه ایتالیــای شــمالی و مرکــزی و همچنیــن هلنــد‪،‬‬
‫یکــی از ســه منطقــة مهــم تولیــدی اروپــا بــود‪ .‬چنیــن بــود کــه یــک قــرن بعــد برخــی‬
‫از پررونق‌تریــن مناطــق صنعتــی و تجــاری اروپــا‪ ،‬در اروپــای مرکــزی آلمانــی زبــان‬
‫قــرار گرفتــه بودنــد‪ .‬بــه شــکلی خــاص‪ ،‬صنعــت معــادن و تولیــد فلــزات در ایــن دوران‬
‫نوآوری‌هــای مهــم تکنولوژیکــی و رشــد فوق‌العــاده‌ای را تجربــه کــرد‪ .‬در حالی‌کــه در‬
‫آغــاز ســدة شــانزدهم امپراطــوری مقــدس ُرم نیمــی از آهــن اروپــا را تولیــد می‌کــرد‪ ،‬طــی‬
‫قــرن آتــی تولیــد محصــوالت فلــزی تقریبـ ًا دو برابــر شــد و مناطــق تولیــد فلــز در راینلنــد‪،‬‬
‫هســه‪ ،‬هارتــز‪ ،‬ساکســونی علیــا و مناطــق جنگلــی تورینگیــا‪ ،‬رشــد و توســعة زیــادی پیــدا‬
‫کردنــد‪ .‬البتــه آلمــان در حــوزة تولیــد نســاجی‪ ،‬کــه بــه نوعــی بخــش پیشــروی صنعــت‬
‫مــدرن محســوب می‌شــد پیشــرفت کمتــری داشــت‪ .‬فــی المثــل در حوضــة محصــوالت‬
‫پشــمی‪ ،‬واردات انگلیســی و هلنــدی عموم ـ ًا ارزان‌تــر و بهتــر از محصــوالت آلمانــی بــود‪،‬‬
‫امــا اروپــای قــرن شــانزدهم شــاهد گســترش گله‌هــای گوســفند آلمانــی‪ ،‬معرفــی نخ‌هــای‬
‫باکیفیــت جدیــد از ســوی پناهنــدگان مذهبــی هلنــدی بــه بــازار و در نهایــت ظهــور صنایــع‬
‫پشــمی باکیفیــت آلمــان بــود‪ .‬گســترة وســیع آلمــان‪ ،‬بــرای کشــت پنبــه بســیار مناســب‬
‫بــود و در طــول قــرن شــانزده ایــن شــکوفایی از مناطــق سـ ّنتی کشــت پنبــه در آلمــان نیــز‬
‫فراتــر رفــت و تــا راینلنــد‪ ،‬وســتفالن‪ ،‬زاکســن و ســیلزی توســعه یافــت‪ .‬در اوایــل قــرن‬
‫پانــزده شــهرهای بــزرگ آلمــان جنوبــی مقادیــر عظیمــی از پنبــه را وارد و ســپس آن را بــه‬
‫فوســتیان (مخلوطــی از کتــان و پنبــه) تبدیــل می‌کردنــد‪ .‬در قــرن شــانزده‪ ،‬گــردش مالــی‬
‫و ســود حاصــل از فوســتیان رنــگ شــده بیســت برابــر شــد و حجــم آن طــی یــک دهــه‪ ،‬از‬
‫‪ 1600‬قطعــه بــه ‪ 410‬هــزار قطعــه ســاالنه رســید‪.‬‬
‫از دیــد تجــاری نیــز آلمــان در آغــاز قــرن هفدهــم در موقعیــت جغرافیایــی مناســبی قــرار‬
‫داشــت‪ .‬طــی بخــش عمــدة قــرن شــانزدهم‪ ،‬مرکــز ثقــل اقتصــادی اروپــا هنــوز بــه وضــوح‬
‫در مدیترانــه قــرار داشــت و شــهرهای جنوبــی آلمــان کــه بخشــی از امپراطــوری مقــدس ُرم‬
‫بودنــد بــه عنــوان حلقــة اتصــال مهمــی میــان مدیترانــه و شــمال اروپــا عمــل می‌کردنــد‪.‬‬
‫بــا ایــن حــال‪ ،‬مرکــز ثقــل اقتصــاد اروپــا بــه تدریــج بــه ســمت شــمال و ســاحل اقیانــوس‬
‫اطلــس تغییــر کــرد‪ ،‬کــه آلمــان نیــز روابــط مهــم متعــددی بــا آن داشــت‪ .‬راینلنــد و‬
‫وســتفالیا مدتــی بــود در حــال صــادر کــردن منســوجات خــود بــه بازارهــای هلنــد بودنــد و‬
‫بــه لطــف هزینــة پایین‌تــر نیــروی کار‪ ،‬می‌توانســتند بــه خوبــی بــا محصــوالت انگلیســی و‬
‫‪IIFOM 206‬‬
‫هلنــدی رقابــت کننــد‪ .‬ساکســونی و سیلیســیا مدقال‌هــای کتــان و فلــزات را بــرای تبــادالت‬
‫راه‌هــای دریایــی اطلــس تأمیــن می‌کردنــد و شــمال‌شــرقی آلمــان غــات را بــه بازارهــای‬
‫مصرفــی و رو بــه رشــد هلنــد و انگلیــس عرضــه می‌کــرد‪ .‬همچنیــن شــهرهای اتحادیــة هانــزه‬
‫(بــه ویــژه هامبــورگ) و مراکــز بزرگــی نظیــر الیپزیــگ و فرانکفــورت نقــش مهم‌تریــن‬
‫کانال‌هــای تجــاری را بــرای انتقــال مــواد خــام از شــرق اروپــا بــه ســمت تأمیــن تقاضــای‬
‫رو بــه رشــد اقتصادهــای اقیانــوس اطلــس ایفــا می‌کردنــد‪ .‬آلمــان از طریــق ارتباطــات‬
‫متعــدد خــود بــا دنیــای مدیترانــه و آتالنتیــک‪ ،‬موقعیــت مرکــزی را در اقتصــاد رو بــه رشــد‬
‫اروپــای قــرن شــانزدهم بــه خــود اختصــاص داد‪.‬‬
‫در پایــان قــرن شــانزدهم‪ ،‬مناطــق تخصصــی شــده‌ای در سراســر اروپــا پدیــد آمدنــد‬
‫کــه مــازاد غــات‪ ،‬دام‪ ،‬مــواد خــام صنعتــی و محصــوالت کارخانـه‌ای خــود را تولیــد‬
‫و صــادر می‌کردنــد‪ .‬بــدون افزایــش تولیــدات کشــاورزی و پیشــرفت تجــارت‪،‬‬
‫شــاغالن در بخــش صنعــت فاقــد غــذا می‌ماندنــد و تولیدکننــدگان مــواد غذایــی‪،‬‬
‫بــازاری بــرای مبادلــه نداشــتند‌ و از ایــن رو تخصصــی شــدن و رشــد صنعــت‬
‫نمی‌توانســت رخ دهــد‪.‬‬
‫بــا وجــود همــة آن چــه گفتــه شــد‪ ،‬شــگفت‌ بــه نظــر می‌رســد کــه آلمــان بــا فرارســیدن‬
‫ســال ‪ ،1800‬نســبت بــه بقیــه اروپــای غربــی‪ ،‬بــه ویــژه انگلســتان و فالنــدرز و حتــی‬
‫فرانســه و ســوئیس‪ ،‬عقــب مانــده بــه نظــر می‌رســید‪ .‬عقب‌ماندگــی نســبی آلمــان در‬
‫حوزه‌هــای کشــاورزی و تجــارت‪ ،‬کمابیــش وضعیتــی مشــابه بــا صنعــت آلمــان در اواخــر‬
‫قــرن هجدهــم داشــت‪ .‬در حالــی کــه انگلســتان در دهــة ‪ 1750‬آغــاز صنعتــی شــدن را بــه‬
‫خــود دیــد و بلژیــک‪ ،‬ســوئیس و فرانســه نیــز همیــن رونــد را دنبــال می‌کردنــد‪ .‬آلمــان‬
‫تــا دهــة ‪ 1840‬هنــوز شــاهد جهــش صنعتــی نبــود‪ .‬البتــه یکــی دو منطقــة بســیار پیشــرفتة‬
‫ایــن کشــور‪ ،‬راینلنــد و زاکســن‪ ،‬از اواخــر دهــة ‪ 1780‬بــه بعــد‪ ،‬بــا پدیــدار شــدن پراکنــدة‬
‫کارخانه‌هــا و ماشــین‌آالت‪ ،‬آنچــه را «پیــش صنعتی‌ســازی» می‌نامنــد تجربــه کردنــد‪ .‬امــا‬
‫همیــن شــهرها نیــز تــا اواخــر دهــة ‪ 1810‬شــاهد صنعتــی شــدن واقعــی نبودنــد‪ .‬وســتفالیا‬
‫تــا دهــة ‪ 1850‬صنعتــی نشــد‪ ،‬وورتمبــرگ و بــادن تــا دهــه ‪ ،1870‬باواریــا و اکثــر مناطــق‬
‫شــرق پــروس نیــز تــا اواخــر قــرن نوزدهــم‪ ،‬رنــگ صنعتــی شــدن بــه خــود نگرفتنــد‪.‬‬
‫بنابرایــن‪ ،‬تــا قــرن هجدهــم؛ توســعة صنعتــی آلمــان دو ویژگــی برجســته داشــت‪ :‬عقــب‬
‫ماندگــی کلــی (حتــی در پیشــرفته‌ترین مناطــق)‪ ،‬و تنــوع منطق ـه‌ای بســیار زیــاد‪.‬‬
‫چگونــه آلمــان از اقتصــاد پویــا و پیشــرفتة قــرن شــانزدهم‪ ،‬بــه مردابــی نســبت ًا راکــد و‬
‫‪207‬‬
‫محافظــه‌کار در قــرن هجدهــم تبدیــل شــد؟ ایــن ســؤال زیربنــای تمامــی گزارش‌هــا و‬

‫توصیفاتــی اســت کــه درخصــوص رشــد ایــن کشــور بیــن ســالهای ‪ 1600‬تــا ‪ 1800‬ارائــه‬
‫می‌شــود‪ .‬دو پاســخ پیشــنهادی؛ بــر تأثیــرات خارجــی تأکیــد دارنــد‪ .‬نخســتین جــواب بــه‬
‫آغــاز افــول نســبت ًا طوالنــی آلمــان – جنگ ســی ســاله‌‪ -‬اشــاره دارد و دومیــن پاســخ‪ ،‬علت را‬
‫رقابــت بــا کارخانه‌هــا و ماشــین‌آالت مرتبــط بــا پنبه(مخصوصـ ًا بریتانیــا) می‌دانــد‪ .‬مطمئنـ ًا‬
‫درســت اســت کــه «جنــگ بــزرگ» بیــن ســالهای ‪ 1620‬تــا ‪ ،1650‬برخــی از مناطــق آلمان‬
‫را ویــران کــرد‪ ،‬اغلــب تخریب‌هــای مســتقیم جمعیتــی و اقتصــادی ایــن جنــگ بــه ســرعت‬
‫بهبــود یافــت‪ .‬طبــق تحقیقــات گســتردة کارل هاینریــش کافهولــد‪ ،‬اکثــر مناطــق صنعتــی‬
‫آلمــان کــه از جنــگ ســی ســاله بــه شــدت آســیب دیــده بودنــد‪ ،‬بــه ســرعت بازســازی و‬
‫ترمیــم شــدند و روال ســابق خــود را از ســر گرفتنــد‪ .‬واقعیــت ایــن اســت کــه در بســیاری‬
‫از مناطــق آلمــان‪ ،‬تــا پایــان قــرن شــانزدهم یعنــی یــک نســل قبــل از جنــگ‪ ،‬نشــانه‌هایی‬
‫از رکــود وجــود داشــت‪ .‬ایــن تاریــخ بــه نوعــی معــادل بــا آغــاز «بحــران قــرن هفدهــم»‬
‫اســت کــه بســیاری از کشــورهای اروپایــی را درگیــر خــودش کــرد‪ .‬جنــگ ســی ســاله بــه‬
‫لحــاظ جغرافیایــی‪ ،‬ارتباطــی بــا عقب‌ماندگی‌هــای بعــدی صنعتــی آلمــان نداشــت‪ .‬دقیق ـ ًا‬
‫برعکــس‪ ،‬برخــی از مناطقــی کــه طــی جنــگ به‌شــدت تخریــب شــده بودنــد‪ ،‬متعاقبـ ًا جــزء‬
‫صنعتی‌تریــن مناطــق آلمــان شــدند‪ :‬مثــل نواحــی تولیــد کتــان و پارچــة وورتمبــرگ کــه‬
‫در طــول جنــگ بــه ویرانه‌هایــی خالــی از ســکنه تبدیــل شــده بودنــد‪ ،‬همچنیــن بخــش‬
‫اعظــم رایلنــد کــه مســیری بــرای جابه‌جایــی نیروهــا بــه شــمار می‌رفــت‪ ،‬و مناطــق‬
‫تولیــد پنبــه در ساکســونی و ســیلزی‪ .‬عمــوم مورخــان اتفــاق نظــر دارنــد کــه عمیق‌تریــن‬
‫و ماندگارتریــن تأثیــرات جنــگ غیرمســتقیم بــوده اســت‪ :‬نــه از دســت دادن نیــروی کار یــا‬
‫ســرمایه و نــه حتــی تخریــب راه‌هــای تجــاری‪ ،‬بلکــه رشــد چرخ‌دنــده‌ای ماننــد قدرت‌هــای‬
‫دولتــی و افزایــش امتیازاتــی کــه شــاهزادگان بــرای تضمیــن حمایت‌هــای مالــی و سیاســی‬
‫در طــول بحران‌هــای نظامــی‪ ،‬بــه گروه‌هــای اجتماعــی مــورد عالقــه اعطــا می‌کردنــد‪ .‬در‬
‫واقــع ایــن تأثیــرات غیرمســتقیم ریشــه در نهادهــای اجتماعــی و سیاســی داشــت و حتــی‬
‫در بخــش هــای مختلــف آلمــان بــا یکدیگــر متفــاوت بــود‪ .‬آن چــه بــرای صنعــت اهمیــت‬
‫داشــت خــود جنــگ نبــود‪ ،‬بلکــه چگونگــی واکنــش هــر بخــش یــا جامعــة آلمانــی نســبت‬
‫بــه آن بــود و ایــن واکنــش نیــز بــه ویژگی‌هــای درونــی هــر حــوزه برمی‌گشــت‪.‬‬
‫از طــرف دیگــر‪ ،‬گاهــی اوقــات دلیــل عقب‌ماندگــی نســبی صنایــع آلمــان را رقابــت‬
‫بــا کارخانه‌هــای انگلیســی پــس از دهــة ‪ 1760‬ذکــر می‌کننــد‪ .‬امــا ایــن توجیــه نیــز‬
‫چنــدان قابل‌پذیــرش نیســت‪ .‬بســیاری از صنایــع آلمــان در اوایــل قــرن هفدهــم‪ ،‬یعنــی‬
‫مدت‌هــا قبــل از فعالیــت جــدی اولیــن کارخانه‌هــا‪ ،‬نســبت بــه صنایــع غیرکارخانــه‌ای‬
‫‪IIFOM 208‬‬
‫در انگلســتان‪ ،‬فالنــدرز و ســوئیس عقــب افتاده‌تــر بودنــد‪ .‬عــاوه بــر ایــن‪ ،‬پیشــرفت و‬
‫توســعة کارخانه‌هــا در خــود انگلســتان هــم بســیار کنــد بــود‪ :‬تنهــا درصــد بســیار کمــی از‬
‫صنایــع انگلیــس تــا حــدود ســال ‪ 1820‬مکانیــزه شــد و جایگزینــی پارچــة پشــمی بــا پنبــه‬
‫در بخــش نســاجی اروپــا حداقــل ‪ 50‬ســال طــول کشــید(از ‪ 1780‬تــا ‪ .)1830‬اقتصادهــای‬
‫قــارة اروپــا زمــان زیــادی بــرای بــه روز کــردن خــود داشــتند و کشــورهای مختلف ایــن کار‬
‫را بــه طــرق مختلــف انجــام دادنــد‪ .‬بلژیــک و ســوئیس بــا تغییــر مبــادالت پارچــه به‌جــای‬
‫کتــان و معرفــی تولیــدات مکانیــزه‪ ،‬واکنــش مناســبی نشــان داده و زاکســن و راینلنــد هــم‬
‫بــا تأخیــر همیــن کار را انجــام دادنــد‪ .‬اما ســایر مناطــق کتانــی آلمان(ســیلزی‪ ،‬وورتمبرگ و‬
‫وســتفالن) تــا مــدت هــا سرســختانه در برابــر پنبــه و ماشــین‌ مقاومــت می‌کردنــد‪ .‬بنابرایــن‪،‬‬
‫تأثیــر رقابــت کارخانه‌هــا بــا توجــه بــه توانایــی و تمایــل مناطــق مختلــف آلمــان بــرای‬
‫انطبــاق خــود بــا شــرایط‪ ،‬بســیار متفــاوت بــود‪.‬‬
‫آلمــان تــا دهــة ‪ 1840‬هنــوز شــاهد جهــش صنعتــی نبــود‪ .‬البتــه یکــی دو منطقــة‬
‫بســیار پیشــرفتة ایــن کشــور‪ ،‬راینلنــد و زاکســن‪ ،‬از اواخــر دهــه ‪ 1780‬بــه بعــد‪ ،‬بــا‬
‫پدیــدار شــدن پراکنــدة کارخانه‌هــا و ماشــین‌آالت‪ ،‬آنچــه را «پیــش صنعتی‌ســازی»‬
‫می‌نامنــد تجربــه کردنــد‪ .‬امــا همیــن شــهرها نیــز تــا اواخــر دهــة ‪ 1810‬شــاهد‬
‫صنعتــی شــدن واقعــی نبودنــد‪ .‬وســتفالیا تــا دهــة ‪ 1850‬صنعتــی نشــد‪ ،‬وورتمبــرگ‬
‫و بــادن تــا دهــه ‪ ،1870‬باواریــا و اکثــر مناطــق شــرق پــروس نیــز تــا اواخــر قــرن‬
‫نوزدهــم‪ ،‬رنــگ صنعتــی شــدن بــه خــود نگرفتنــد‪.‬‬
‫ش صنعتی شدن‬ ‫نظریة پی ‌‬

‫اگــر توســعة صنعتــی آلمــان در قــرن هفدهــم و هجدهــم را نمی‌تــوان بــا عوامــل برونــی‬
‫ماننــد جنــگ یــا رقابــت خارجــی توضیــح داد‪ ،‬چگونــه می‌تــوان آن را توضیــح داد؟ یــک‬
‫ایــده بــرای نقــش تبییــن توســعة صنعتــی‪ ،‬نــه فقــط در آلمــان‪ ،‬بلکــه در سراســر اروپــا در‬
‫اوایــل دورة مــدرن‪« ،‬نظریــة پیــش صنعتــی‌ شــدن» اســت‪« .‬پیــش صنعتــی شــدن» اصطالحی‬
‫اســت کــه در ســال ‪ 1972‬توســط مــورخ فالنــدری‪ ،‬فرانکلیــن مندلــز‪ ،‬بــرای توصیــف رشــد‬
‫صنایــع روســتایی صــادرات محــور کــه در بســیاری از نقــاط اروپــا بیــن ســال‌های ‪1600‬‬
‫تــا ‪ 1800‬اتفــاق افتــاد‪ ،‬ابــداع شــد‪ .‬بــه گفتــه مندلــز‪ ،‬ایــن «صنایــع اولیــه» در تولیــد رشــد‬
‫جمعیــت‪ ،‬نیــروی کار‪ ،‬ســرمایه‪ ،‬کارآفرینــی‪ ،‬کشــاورزی تجــاری و بازارهــای مصرفی نقشــی‬
‫ایفــا کردنــد کــه در نهایــت بــرای صنعتــی شــدن کارخانــه مــورد نیــاز بــود‪ .‬فرضیه‌هــای‬
‫مندلــز در ســال ‪ 1977‬یعنــی زمانــی قــوت گرفــت کــه ســه مــورخ آلمانــی‪ ،‬پیتــر کریــت‪،‬‬
‫‪209‬‬
‫هانــس مدیــک و یورگــن شــلمبوهم‪ ،‬بیــان کردنــد کــه پیــش صنعتی‌‌شــدن نقــش عمــده‌ای‬

‫در گــذر اروپــا از «فئودالیســم» بــه «ســرمایه‌داری» ایفــا کــرده اســت‪.‬‬
‫امــا چگونــه «پیــش صنعتــی شــدن» جوامــع اروپایــی را تــا ایــن حــد متحول کــرد؟ بــا تغییر‬
‫رفتــار جمعیتــی مــردم‪ .‬اســتدالل می‌شــود کــه قبــل از پیــش صنعتــی شــدن‪ ،‬رشــد جمعیــت‬
‫آهســته بــود‪ ،‬چــرا کــه بــه دلیــل شــرایط اقتصــادی‪ ،‬ازدواج دیرهنــگام (از اواســط تــا اواخــر‬
‫دهــة بیســت) و تجــرد بــاال بــود(‪ ۱۰‬الــی ‪ ۱۵‬درصــد افــراد هرگــز ازدواج نمی‌کردنــد)‪.‬‬
‫فــرض بــر ایــن اســت کــه پیــش صنعتی‌شــدن‪ ،‬ازدواج همگانــی را در ســنین پاییــن ممکــن‬
‫می‌ســازد‪ .‬ازدواج زودهنــگام و جهانــی‪ ،‬همــراه بــا افزایــش کار کــودکان در کارهــای اولیــة‬
‫صنعتــی‪ ،‬بــاروری را افزایــش داد و منجــر بــه «انفجــار جمعیــت» شــد‪ .‬ایــن رشــد جمعیــت‪،‬‬
‫عرضــة نامحــدودی از نیــروی کار ارزان صنعتــی را بــرای اولیــن کارخانه‌هــا ایجــاد کــرد‬
‫و همچنیــن‪ ،‬بــه گفتــة کریــد‪ ،‬مدیــک‪ ،‬و شــلمبوهم‪ ،‬بــه فروپاشــی ســاختارهای «جامعــة‬
‫فئودالــی» سـ ّنتی کمــک کــرد‪.‬‬
‫همچنیــن پیــش صنعتی‌شــدن از طریــق دگرگــون کــردن نهادهــای اجتماعــی‪ ،‬جامعــه و‬
‫اقتصــاد را مســتقیم ًا تغییــر داد‪ .‬از آن‌جایــی کــه صنایــع اولیــه در حومــة شــهرها شــکل‬
‫گرفتنــد‪ ،‬اســتدالل می‌شــود کــه امتیــازات شــهر‪ ،‬اصنــاف صنایــع دســتی و شــرکت‌های‬
‫بازرگانــی را تحــت الشــعاع قــرار داد و باعــث فروپاشــی ایــن نهادهــای ســ ّنتی شــهری‬
‫شــدند‪ .‬از آن‌جایــی کــه آن‌هــا بــه همــراه خــود معیشــت غیرکشــاورزی‪ ،‬افزایــش مســتمر‬
‫تولیــد و شــیوه‌های جدیــد اقتصــادی و اجتماعــی را بــه ارمغــان آوردنــد‪ ،‬بــه فروپاشــی‬
‫نهادهــای ســ ّنتی روســتایی ماننــد جوامــع روســتایی و سیســتم‌های ارباب‌نشــین کمــک‬
‫کردنــد‪ .‬بــه جــای «نهادهــای فئودالــی ‌» اصنــاف‪ ،‬انجمن‌هــای بازرگانــان‪ ،‬جوامــع دهقانــی‪،‬‬
‫و نظام‌هــای ارباب‌نشــینی‌ پیــش صنعتی‌شــدن‪ ،‬چیــزی را معرفــی کــرد کــه قــرار بــود‬
‫بــه نهــاد مرکــزی جامعــة ســرمایه‌داری تبدیــل شــود؛ بــازار‪ .‬در نهایــت‪ ،‬پیش‌صنعتی‌شــدن‬
‫ورودی‌هــای الزم بــرای صنعتی‌ســازی کارخانه‌هــا را بــه صحنــه آورد‪ .‬بــه گفتــة‬
‫نظریه‌پــردازان‪ ،‬آن‌هــا بــا تشــویق بــه ظهــور مناطــق تخصصــی بــرای کشــاورزی‪ ،‬تولیــد‬
‫مــازاد مــواد غذایــی‪ ،‬مــواد خــام صنعتــی مــورد نیــاز کارخانــه هــا را تولیــد کردنــد‪ .‬آن‌هــا‬
‫نیــروی کار ارزان صنعتــی را فراهــم آورده و ســرمایه الزم بــرای ســرمایه‌گذاری در اولیــن‬
‫کارخانه‌هــا را از طریــق ســودهایی کــه بازرگانــان و فروشــندگان بــه دســت می‌آوردنــد‬
‫جمـع‌آوری نمودنــد‪ .‬درنهایــت‪ ،‬آن‌هــا بازارهــای مصرفــی را هــم در داخــل و هــم در خــارج‬
‫از کشــور خلــق کردنــد‪.‬‬
‫اصطالحــات «پیش‌صنعتــی شــدن» و «پیــش صنعــت» در میــان مورخــان آلمانــی کــه‬
‫ـی تخصــص منطقـه‌ای هســتند کــه در اینجــا‪،‬‬ ‫به‌دنبــال راهــی بــرای اشــاره بــه مؤلفــة صنعتـ ِ‬
‫‪IIFOM 210‬‬
‫ماننــد ســایر نقــاط اروپــا‪ ،‬در دوران اولیــة مــدرن رخ داده اســت‪ ،‬مقبــول هســتند‪ .‬امــا نظریــة‬
‫پیش‌صنعتــی شــدن چقــدر در توضیــح توســعه صنعــت در آلمــان بیــن ســالهای ‪ 1600‬و‬
‫‪ 1800‬بــه کارمی‌آیــد؟ از زمانــی کــه فرضیه‌هــای اولیــه در مــورد پیش‌صنعتــی شــدن‬
‫در دهــة ‪ 1970‬مطــرح شــد‪ ،‬تحقیقــات زیــادی در زمینــة صنایــع اولیــة صــادرات مــدرن در‬
‫سراســر اروپــا‪ ،‬از جملــه آلمــان‪ ،‬صــورت گرفتــه اســت‪ .‬تحقیقــات نشــان مــی‌داد تغییــرات‬
‫سیســتماتیکی کــه رشــد صنایــع صادراتــی روســتایی می‌بایســت در رفتــار جمعیتــی ایجــاد‬
‫کــرده باشــد‪ ،‬تحقــق نیافتــه بودنــد و درعــوض‪ ،‬تنــوع بســیار گســترده‌ای از الگوهــای‬
‫جمعیتــی را می‌تــوان در مناطــق مختلــف پیش‌صنعتــی شــده مشــاهده کــرد‪ .‬ایــن امــر‬
‫بــا تغییــرات دموگرافیــک قابــل توجهــی در میــان مناطــق مختلــف صنعتــی آلمــان قبــل از‬
‫ســال ‪ 1800‬منعکــس می‌شــود‪ .‬جایگزیــن شــدن نهادهــای اجتماعــی سـ ّنتی توســط بازارهــا‬
‫هیــچ ارتبــاط جغرافیایــی یــا زمانــی خاصــی بــا افزایــش صنایــع صادراتــی روســتایی نشــان‬
‫نمی‌دهــد‪ .‬در آلمــان‪ ،‬همان‌طــور کــه در ادامــه خواهیــم دیــد‪ ،‬مؤسســات سـ ّنتی در بســیاری‬
‫از مناطــق صنعتــی باقــی ماندنــد‪.‬‬
‫به‌نظــر می‌رســد تجاری‌ســازی کشــاورزی در بســیاری از نقــاط قبــل از ظهــور پیــش‌‬
‫صنعتی‌شــدن آغــاز شــده بــود‪ .‬مراکــز شــهری‪ ،‬مســتقل از مناطــق صنعتــی روســتایی‪ ،‬قبـ ًا‬
‫حجــم قابــل توجهــی از تقاضــا بــرای مــازاد کشــاورزی را فراهــم کــرده بودنــد‪ .‬در واقــع‪،‬‬
‫نادیــده گرفتــن نقــش شــهرها در پیــش صنعتی‌شــدن مــدرن بــه عنــوان یکــی از اشــتباهات‬
‫مهــم نظریــه شــناخته می‌شــود‪ .‬بــه همیــن دلیــل هــم ســخت اســت کــه پیونــدی روشــن‬
‫بیــن پیــش صنعتی‌شــدن و صنعتی‌ســازی کارخانه‌هــا رســم کنیــم‪ .‬نیــروی کار‪ ،‬ســرمایه‪،‬‬
‫مهارت‌هــا‪ ،‬مــواد غذایــی‪ ،‬مــواد خــام و بازارهــای مصــرف بــرای کارخانه‌هــای اولیــه‬
‫لزومــ ًا از پیــش صنعتی‌شــدن سرچشــمه نمی‌گرفتنــد‪ .‬برخــی از نواحــی پیــش صنعتــی‬
‫بــا موفقیــت بــه ماشــین‌آالت و کارخانه‌هــا انتقــال یافتنــد‪ ،‬برخــی دیگــر پیش‌صنعتــی‬
‫باقــی ماندنــد و برخــی دیگــر بــه کشــاورزی بازگشــتند‪ .‬بــه طــور خالصــه‪ :‬رشــد صــادرات‬
‫روســتایی‪ ،‬اگرچــه در اروپــای مــدرن اولیــه گســترده بــود‪ ،‬امــا اثــرات جمعیتــی‪ ،‬اجتماعــی‬
‫و اقتصــادی بســیار متفاوتــی داشــت‪ .‬در واقــع‪ ،‬ایــن تنــوع منطقــه‌ای خــود یکــی از‬
‫برجســته‌ترین یافته‌هایــی اســت کــه از بیســت ســال اخیــر تحقیقــات تجربــی در پیــش‬
‫صنعتی‌شــدن پدیــد آمــده اســت‪.‬‬
‫«نســل دوم مطالعــات پیــش صنعتی‌شــدن» اکنــون بــر توضیــح تنــوع بیــن صنایــع و مناطــق‬
‫متمرکــز شــده اســت کــه رویکــردی امیدوارکننده‌تــر بــرای توضیــح تغییــر و توســعه‬
‫اقتصــادی بــه شــمار مــی‌رود‪ .‬ایــن امــر بــه ویــژه در زمینــة آلمــان بســیار کارآمــد اســت‪،‬‬
‫ی پیــش صنعتی‌‌شــدن بــر ایــن فــرض اســتوار اســت کــه تمــام مناطــق اروپــا‬ ‫زیــرا تئــور ‌‬
‫‪211‬‬
‫بــه تغییــرات اقتصــادی دورة اولیــة مــدرن واکنــش مشــابهی نشــان داده‌انــد‪ .‬ایــن ایــده حتــی‬

‫بــه ایــن ســؤال کــه چــرا برخــی از کشــورهای اروپایــی (ماننــد آلمــان) کندتــر از ســایرین‬
‫(ماننــد انگلســتان‪ ،‬فالنــدرز‪ ،‬ســوئیس یــا فرانســه) رشــد کردنــد و صنعتــی شــدند نی ‌ز پاســخ‬
‫نمی‌دهــد‪ .‬تئوری‌‌هــای پیــش صنعتی‌‌شــدن همچنیــن بــه ایــن موضــوع نمی‌پردازنــد کــه‬
‫چــرا برخــی از مناطــق پیــش صنعتــی شــدة مدرن(ماننــد مناطقــی در ساکســونی یــا راینلنــد)‬
‫توســعة ســریع اقتصــادی‪ ،‬اجتماعــی و جمعیتــی را بیــن ســال‌های ‪ 1600‬و ‪ 1800‬تجربــه‬
‫کردنــد‪ ،‬در حالــی کــه برخــی دیگــر (ماننــد مناطــق وســتفالن‪ ،‬وورتمبــرگ یــا ســیلزی)‬
‫قرن‌هــا بــه شــکلی عجیــب در برابــر تغییــرات مقاومــت کردنــد‪ .‬پــس چگونــه مورخــان‬
‫می‌تواننــد گــزارش رضایت‌بخشــی از توســعة صنعتــی بخش‌هــای مختلــف آلمــان مــدرن‬
‫اولیــه ارائــه دهنــد؟‬
‫مناطق صنعتی آلمان مدرن‬

‫یکــی از رویکردهــای مهــم ایــن بحــث‪ ،‬تــاش بــرای گــردآوری یــک تصویــر کامــل از‬
‫صنایــع آلمــان قبــل از ســال ‪ 1800‬بــود‪ .‬اگرچــه در ایــن حیطــه ادبیاتــی غنــی‌ وجــود‬
‫داشــت‪ ،‬امــا ایــن ادبیــات عمومــ ًا بــه صنایــع خــاص‪( Landesgeschichte،‬تاریــخ‬
‫ســرزمین‌های خاصــی از آلمــان)‪ ،‬یــا دیدگاه‌هــای صنعتی‌ســازی کارخانه‌هــای آلمــان‬
‫در قــرن نوزدهــم معطــوف بــود و هیــچ گــزارش کاملــی از آنچــه بــرای صنعــت آلمــان در‬
‫جریــان اوایــل دورة مــدرن اتفــاق افتــاده اســت‪ ،‬ثبــت نشــده بــود‪ .‬کارل هاینریــش کافهولــد‬
‫در ســال ‪ 1986‬و در تــاش بــرای اصــاح ایــن وضعیــت نامطلــوب‪ ،‬وظیفــة قهرمانانــة‬
‫بررســی کامــل صنایــع آلمــان در فاصلــة ســال هــای ‪ 1650‬و ‪ 1800‬را برعهــده گرفــت‪ .‬او‬
‫بــا اجتنــاب از اینکــه اصطــاح «پیــش صنعتی‌شــدن» را بیــش از حــد محدودکننــده ببینــد؛‬
‫روی‪( Geebebebelandschaftenwer‬مناطــق صنعتــی) تمرکــز کــرد و ایــن مناطــق را بــه‬
‫عنــوان مناطقــی بــا تراکــم اشــتغال صنعتــی باالتــر از متوســط و نســبت باالیــی از فــروش‬
‫خــارج از محــدودة منطقــه تعریــف نمــود‪.‬‬
‫کافهولــد بــر اســاس شــواهد پراکنــدة موجــود‪ ،‬ســی و نــه منطقــة صنعتــی را در آلمــان قبــل‬
‫از ســال ‪ 1800‬شناســایی کــرد‪ .‬بررســی کافهولــد تصویــر بســیار بهتــری نســبت بــه قبــل از‬
‫ویژگی‌هــای پیش‌صنعتــی شــدن در آلمــان بــه مورخــان ارائــه می‌دهــد‪ .‬همان‌طــور کــه‬
‫در جــدول زیــر مشــاهده می‌شــود‪ ،‬در گســترة وســیعی از آلمــان منطقــة صنعتــی وجــود‬
‫نداشــته اســت‪ .‬در شــمال و شــرق‌ اشلسویگ‌هولشــتاین‪ ،‬مکلنبــورگ‪ ،‬و اســتان‌های‬
‫شــرقی و مرکــزی پروس(پومرانــی‪ ،‬پــروس شــرقی و غربــی‪ ،‬لیتوانــی‪ ،‬ناحیــه نتــزه (نوتــچ)‪،‬‬
‫نومــارک‪ ،‬کورمــارک‪ ،‬ماگدبــورگ و هالبرشــتات)‌ تنهــا صنایــع کوچــک روســتایی وجــود‬
‫‪IIFOM 212‬‬
‫داشــت و حتــی متراکم‌تریــن مناطــق صنعتــی شــهری (ماننــد برلیــن) عمدتــ ًا بــه بــازار‬
‫محلــی معطــوف بودنــد‪ .‬مناطــق صنعتــی بــه مناطقــی گفتــه می‌شــود کــه در آن تراکــم‬
‫ـد متوســط (بــر اســاس تعــداد افــراد شــاغل در صنعــت بــه ازای هــر‬ ‫صنعــت باالتــر از حـ ّ‬
‫‪ 1000‬نفــر اندازه‌گیــری می‌شــود) و تولیدکننــدگان بخــش قابــل توجهــی از تولیــد خــود‬
‫را فراتــر از منطقــة محلــی فروخته‌انــد‪.‬‬
‫منطقة صنعتی‬ ‫مهم‌ترین محصوالت و شاخة صنعت‬

‫لوزاتیا(ساکسونی)‬ ‫پارچة‌کتانی و نخ‌کتانی‬
‫کمنیتز و منطقة (ساکسونی)‬ ‫جوراب‪ ،‬دستکش‪ ،‬کاله‪ ،‬و غیره‪ ،‬چاپ‬
‫ازربگریگه (ساکسونی)‬ ‫نقره‪ ،‬کبالت‪ ،‬قلع‪ ،‬رنگ‌ها؛ آهن و آهن آالت؛ توری‌ ساخت‬
‫تزئینات‪ ،‬گلدوزی‪ .‬نی بافی اسباب بازی‬
‫نخ پنبه‌ای و پارچة پنبه ای؛ گلدوزی؛ توری سازی; جوراب وکتلند (ساکسونی)‬
‫ساق بلند‪ ،‬کاله؛ آالت موسیقی‬
‫منطقة اشماکادن‪ ،‬زهال‪،‬مهلیس و سول (تورینگیا)‬ ‫اسباب‌بازی؛ ظروف چوبی‪ ،‬لوح زغال‌سنگ و مداد زغالی‬
‫(تورینگیا)شواربورگیشه ‪ .‬اوبرهرشافن‪،‬‬ ‫ظروف چوبی و آهنی؛ داروها‬
‫امیرنشین‌های رویس (تورینگیا)‬ ‫پارچه‌های پشمی؛ پارچه‌های نخی‪ ،‬جوراب ساق بلند‬
‫دوک نشین وایمار (تورینگیا)‬ ‫جوراب ساق بلند‬
‫اوبریشفلد (تورینگیا)‬ ‫متقال‪ ،‬نخ کتانی‬
‫بلندی‌های سیلزی سفلی (سیلزی)‬ ‫پارچة کتانی و نخ کتانی‬
‫بلندی‌های سیلزی علیا‬ ‫آهن‪ ،‬سرب‪ ،‬نقره‪ ،‬قلع‪ ،‬زغال سنگ معدنی‬
‫ناحیه اطراف نورنبرگ‬ ‫پارچه‌های کتان و اجناس پنبه‌ای‪ ،‬جوراب ساق بلند؛‬
‫سوزن؛ آینه‬
‫نواحی اطراف بایروت (فرانکانیا)‬ ‫پارچة کتانی و نخ کتانی‬
‫نواحی اطراف کاف (قرانکانیا)‬ ‫پارچة کتانی و نخ کتانی‬
‫پاالتینای علیا‬ ‫آهن؛ شیشه؛ پارچة کتانی‬
‫اولم و حوالی آن‬ ‫پارچة کتانی و نخ کتانی‬
‫سوابیا‬ ‫پارچة کتانی و نخ کتانی‬
‫وورتمبرگ‬ ‫پارچةکتانی و نخ کتانی‬
‫جنگل سیاه شرقی و کوهپایه‌های آن (وورتمبرگ)‬ ‫پارچة کتانی و نخ کتانی‬
‫‪213‬‬
‫جنگل سیاه جنوبی (بادن‪ ،‬اتریش)‬ ‫گلدوزی؛ نخ پنبه‌ای و پارچة پنبه‌ای‬

‫جنگل سیاه فوقانی ( فورت وانگن‪ ،‬نویشتات‪ ،‬تریبرگ‪،‬‬ ‫ساعت؛ جعبه‌های موسیقی؛ نی بافی‪ ،‬قلم مو‪ ،‬قاشق‬
‫اتریش)‬
‫زارلند (راینلند میانه)‬ ‫سنگ‌های معدنی‪ ،‬شیشه‪ ،‬آهن‬
‫نویوید و وستروالد (راینلند میانه)‬ ‫آهن؛ مبلمان؛ کوزه‌گری‬
‫نوردیفل (راینلند شمالی)‬ ‫آهن‪ ،‬سرب؛ پشم های خوب؛ زیرة چرم‬
‫آخن‪ ،‬استولبرگ‪ ،‬دورن (راینلند شمالی)‬ ‫زغال‌سنگ معدنی‪ ،‬برنج؛ پارچه‌های پشمی و آهن‌آالت؛‬
‫کاغذ؛ سوزن‬
‫کرفلد‪ ،‬گالدباخ‪ ،‬ریت (راینلند شمالی)‬ ‫ظروف ابریشم؛ نخ کتانی و پارچة کتان؛ پارچة پنبه‌ای‬
‫سیگرلند و ناسائو‪ ،‬دیلنبورگ (راینلند شمالی)‬ ‫آهن‪ ،‬فوالد‪ ،‬سرب‪ ،‬نقره‪ ،‬مس؛ پارچة کتانی؛ پنبه‪ ،‬پارچه‪،‬‬
‫چرم‬
‫شهرستان مارک (راینلند شمالی)‬ ‫آهن‪ ،‬فوالد؛ ظروف آهن و فوالد؛ سیم؛ سوزن؛ ظروف‬
‫برنجی؛ پارچه‌های پشمی پارچة پنبه‌ای‬
‫نیمه باالیی دوک‌نشین برگ (راینلند شمالی)‬ ‫اجناس کوچک‪ ،‬فوالد وآهن‪ ،‬آهن‌آالت؛ نخ پنبه‌ای و پارچة‬
‫پنبه‌ای و پشمی‬
‫تکلنبرگ (وستفالیا)‬ ‫پارچة کتانی و نخ کتانی‬
‫میندن راونزبرگ (وستفالیا)‬ ‫پارچة کتانی و نخ کتانی‬
‫مونسترلند غربی (وستفالیا)‬ ‫پارچة کتانی‬
‫لیپ‌دتمولّد (وستفالیا)‬ ‫نخ کتانی و پارچة کتانی‬
‫امیر‌اسقف نشین اسنابروک (وستفالن)‬ ‫نخ کتانی و پارچة کتانی‬
‫هارز‬ ‫آهن‪ ،‬مس‪ ،‬نقره‪ ،‬سرب‬
‫ساکسونی غربی و مرکزی‬ ‫نخ کتانی ‪ ،‬پارچة کتانی‬
‫هسه شمالی‬ ‫نخ کتانی و پارچة کتانی‬
‫مناطــق صنعتــی در بخش‌هایــی از جنــوب آلمــان نیــز وجــود نداشــتند‪ :‬باواریــا و بیشــتر‬
‫مناطــق بــادن امــروزی بــه جــز جنــگل ســیاه دارای حجــم باالیــی از صنایــع دســتی‬
‫روســتایی محلــی بودنــد‪ ،‬امــا هیــچ منطقــة صنعتــی متمرکــز و صادرکننــده‌ای نداشــتند‪ .‬از‬
‫طــرف دیگــر‪ ،‬چهــار منطقــة جغرافیایــی بــزرگ در آلمــان وجــود داشــت کــه مجموعــ ًا‬
‫بیــش از ســه چهــارم مناطــق صنعتــی شناســایی شــده توســط کافهولــد را تشــکیل می‌دادنــد‪:‬‬
‫زاکس ـ ّنتورینگیا (شــامل بیــش از یــک چهــارم کل مناطــق صنعتــی آلمــان)‪ ،‬راینلنــد (بــا‬
‫‪IIFOM 214‬‬
‫بیــش از یــک پنجــم تولیــدات)‪ ،‬جنــوب غربــی آلمــان و وستفالیا‌نیدرزاکســن‪ .‬همان‌طــور‬

‫کــه می‌شــود دیــد صنعــت در آلمــان بســیار نابرابــر توزیــع شــده بــود و تولیــدات صنعتــی‬
‫اولیــة آلمــان مــدرن در بخش‌هــای خاصــی متمرکــز شــده بودنــد‪ .‬دو ســوم مناطــق صنعتــی‬
‫شناســایی شــده توســط کافهولــد «تــک ســاختاری» بودنــد( فقــط روی یــک صنعــت واحــد‬
‫کار‌ می‌کردنــد)‪ .‬اکثریــت قریــب بــه اتفــاق در حیطــة منســوجات کار می‌کردنــد‪ :‬در نــه‬
‫منطقــه از ده منطقــة تــک ســاختاری‪ ،‬صنعــت عمــده نســاجی بــود و در دو ســوم مناطــق چنــد‬
‫ســاختاری‪ ،‬منســوجات نقــش مهمــی داشــتند‪ .‬کتــان تقریبـ ًا مهمتریــن صنعــت واحــد بــود‪:‬‬
‫نیمــی از مناطــق نســاجی تک‌ســاختاری و بیــن یــک چهــارم تــا یــک ســوم از کل مناطــق‬
‫صنعتــی آلمــان‪ ،‬فقــط پارچــة کتــان تولیــد می‌کردنــد‪.‬‬
‫در مناطــق صنعتــی آلمــان‪ ،‬تولیــدات روســتایی نقــش مهمــی ایفــا می‌کردنــد‪ ،‬امــا تنهــا‬
‫نقــش موجــود نبودنــد‪ .‬در بیشــتر مــوارد‪ ،‬صنعــت یــک کار مشــترک روستایی‌شــهری را‬
‫شــکل مــی‌داد کــه برخــی از مراحــل تولیــد در اطــراف شــهر‪ ،‬برخــی دیگــر در شــهرها و‬
‫برخــی دیگــر بیــن آن دو مــکان تقســیم می‌شــد‪ .‬در آن عهــد صنعــت بــه اشــکال مختلفــی‬
‫از تشــکیالت اقتصــادی تبدیــل شــد‪ .‬تئــوری اصلــی پیش‌صنعتــی‌شــدن بر‌گــذار جهانــی‬
‫و تــک خطــی بــه ســمت صنعــت داخلــی در تولیــد و سیســتم خــروج در امــور مالــی و‬
‫بازاریابــی تأکیــد داشــت‪ .‬کافهولــد دریافــت کــه ایــن دو شــکل ســازمانی در بیشــتر مناطــق‬
‫صنعتــی آلمــان بیــن ســال‌های ‪ 1650‬و ‪ 1800‬وجــود داشــتند‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬تجزیــه و‬
‫‪215‬‬
‫تحلیــل او تصویــری پیچیده‌تــر از آنچــه کــه بــود نشــان داد‪ :‬اغلــب‪ ،‬اشــکال مختلفــی از‬

‫تشــکیالت اقتصــادی در کنــار هــم در یــک صنعــت وجــود داشــتند‪ .‬بدیــن معنــا کــه یافتــن‬
‫صنعتــی کــه در آن برخــی از تولیــدات (بــا نیــروی کار‪ ،‬اســتادان‪ ،‬کارآمــوزان و شــاگردان‬
‫کــه در یــک کارگاه صنایــع دســتی تولیــد می‌شــود) و برخــی دیگــر در صنایــع داخلــی‬
‫(بــا نیــروی کار خانوادگــی‪ ،‬و تولیــد در خانــه) و دیگــری در یــک کارخانــه (بــا نیــروی کار‬
‫اســتخدامی کــه در یــک کارخانــه کار می‌کننــد) قابــل دیــده شــدن بــود اصــا نامعقــول‬
‫نبــود‪.‬‬
‫بــر اســاس ایــن یافته‌هــا‪ ،‬کافهولــد بــه ایــن نتیجــة جالــب و البتــه منفــی رســید کــه در‬
‫آلمــان بیــن ســال هــای ‪ 1650‬تــا ‪ ،1800‬وضعیــت کلــی مناطــق صنعتــی (حتــی تولیــد‬
‫کننــده کتــان) توســط هیــچ شــاخة تولیــدی تعییــن نمی‌شــد‪ .‬نــه توســط صنعــت شــهری‬
‫یــا روســتایی‪ ،‬و نــه حتــی توســط هیــچ شــکل خاصــی از تشــکیالت اقتصــادی (نــه صنعــت‬
‫ی‌ شــدن‪ ،‬بــا تأکیــد بــر صنعــت داخلــی‬ ‫داخلــی‪ ،‬نــه شــبکه صــادرات)‪ .‬تئــوری پیش‌صنعت ـ ‌‬
‫روســتایی و پیشــرفت یک‌خطــی بــه ســمت شــبکة صــادرات «توضیحــی بیــش از حــد‬
‫یــک طرفــه و ســطحی» را ارائــه می‌کــرد‪ .‬امــا همچنــان وقتــی نوبــت بــه توضیــح ایــن‬
‫می‌رســد کــه چــرا مناطــق صنعتــی در بخش‌هــای خاصــی از آلمــان بــه وجــود آمدنــد‪ ،‬یــا‬
‫چــرا برخــی رشــد کردنــد و برخــی دیگــر نــه‪ ،‬کافهولــد جوابــی نــدارد‪ .‬بررســی تجربــی‪ ،‬او‬
‫را بــه ایــن نتیجــه رســاند کــه ســه «عامــل» ضــروری در میاننــد‪ :‬عرضــة نیــروی کار‪ ،‬مــواد‬
‫خــام‪ ،‬و خروجی‌هــای بــازار‪ .‬ســرمایه‪ ،‬فنــاوری و سیاس ـت‌های صنعتــی اهمیــت کمتــری‬
‫داشــتند‪ .‬او همچنیــن دریافــت کــه نمی‌تــوان در مــورد ایــن کــه کــدام مناطــق آلمــان‬
‫می‌تواننــد چنیــن «فاکتورهایــی» را در مقادیــر الزم تأمیــن کننــد‪ ،‬نتیجــة خاصــی گرفــت‪.‬‬
‫عرضــة نیــروی کار صنعتــی متأثــر از رشــد جمعیــت‪ ،‬کشــاورزی‪ ،‬طبقه‌بنــدی اجتماعــی‬
‫و محدودیت‌هــای ورود(ماننــد قوانیــن صنفــی) بــود‪ .‬مــواد خــام گاهــی اوقــات در مناطــق‬
‫صنعتــی آلمــان تولیــد می‌شــد‪ ،‬امــا اغلــب وارد می‌شــد‪ .‬بــازار تولیــدات آلمانــی بــه خاطــر‬
‫رشــد تقاضــای داخلــی‪ ،‬مراکــز فــروش اروپایــی‪ ،‬رشــد مســتعمرات خــارج از کشــور و‬
‫فعالیت‌هــای کارآفرینانــة بازرگانــان ایجــاد شــد‪.‬‬
‫بــه طــور مشــابه‪ ،‬یــک صنعــت واحــد ممکــن اســت هــر ســه سیســتم مالــی و بازاریابــی‬
‫صنعتــی اولیــه را ببینیــد‪ :‬سیســتم ‪( Kaufsystem‬سیســتم حرفـه‌ای)‪ ،‬کــه در آن تولیدکنندگا ِن‬
‫مســتقل مــواد خــام خــود را تهیــه می‌کننــد‪ ،‬ابــزار خــود را در اختیــار دارنــد و محصــول‬
‫خــود را بــه خریــداران‪ ،‬می‌فروشــند‪ .‬سیســتم‪( Verlagsss‬سیســتم خــارج کــردن)‪ ،‬کــه در آن‬
‫بازرگانــان مــواد خــام و گاهــی اوقــات ابزارهــای پیشــرفته را بــه تولیدکننــدگان می‌رســانند‬
‫کــه در ازای دریافــت هزینــه کمــی بــرای هــر کاال‪ ،‬آن‌هــا را بــه محصــوالت نهایــی تبدیــل‬
‫‪IIFOM 216‬‬
‫می‌کننــد‪ ،‬و سیســتم کارخانــه‌ای‪ ،‬کــه در آن ســرمایه و بازاریابــی بــه برخــی یــا همــه‬
‫مراحــل تولیــد در یــک کارخانــه عرضــه می‌شــد‪ .‬اینکــه کــدام شــکل ســازمانی‪ ،‬چــه در‬
‫تولیــد و چــه در امــور مالــی و بازاریابــی‪ ،‬غالــب بــود‪ ،‬در مراحــل مختلــف تولیــد و در‬
‫مقاطــع زمانــی مختلــف متفــاوت بــود‪.‬‬
‫بــه طــور خالصــه‪ ،‬نظرســنجی کافهولــد نــکات بســیار مفیــدی را ارائــه می‌دهــد‪ ،‬امــا هیــچ‬
‫توضیحــی درمــورد اینکــه چــرا صنایــع آلمــان در آن مکان‌هایــی کــه بودنــد قــرار داشــتند‬
‫و چــرا آن‌جــا توســعه یافتنــد‪ ،‬ارائــه نمی‌شــود‪ .‬آیــا بایــد بــه توصیفــات تجربــی بســنده کنیــم‬
‫یــا ابزارهــای توضیحــی کلی‌تــری در دســترس هســتند کــه می‌تواننــد بــه درک درســت‬
‫توســعة صنعتی‌شــدن آلمــان مــدرن کمــک کننــد؟ در واقــع‪ ،‬یــک مفهــوم کلــی وجــود دارد‬
‫کــه زیربنــای همــه «عوامــل مکانــی» اســت کــه در گزارش‌هــای توصیفــی پیش‌صنعتــی‬
‫شــدن مــدرن مشــاهده می‌شــود‪ .‬ایــن مفهــوم‪ ،‬هزینــة فرصــت اســت‪ ،‬کــه توضیحــی اســت‬
‫اساســی بــرای اینکــه چــرا برخــی از مناطــق اروپایــی در اوایــل دوره مــدرن‪ ،‬کاالهــای‬
‫صنعتــی عرضــه می‌کردنــد‪ .‬همــة اشــکال تولیــد نیازمنــد نهاده‌هــای منابــع هســتند‌ نیــروی‬
‫کار‪ ،‬ســرمایه‪ ،‬زمیــن‪ ،‬مــواد خــام‪ .‬زیــرا هــر یــک از ایــن منابــع می‌توانــد بــه روش‌هــای‬
‫دیگــری مــورد اســتفاده قــرار گیــرد‪ ،‬چیــزی کــه اقتصاددانــان آن را «هزینــه فرصــت»‬
‫می‌نامنــد‌ هزین ـه‌ از نظــر بهتریــن اســتفادة جایگزیــن بــرای آن‪« .‬هزینــه فرصــت» روشــی‬
‫مفیدتــر بــرای تفکــر در مــورد هزینه‌هــا نســبت بــه هزینه‌هــای پولــی ســاده اســت‪ ،‬زیــرا‬
‫هزینه‌هایــی را در نظــر می‌گیــرد کــه در بــازار مبادلــه نمی‌شــوند یــا بــه صــورت پولــی‬
‫بیــان نمی‌شــوند‪.‬‬
‫در روزگار اوایــل اروپــای عهــد مــدرن‪ ،‬بســیاری از کاالهــا بــه طــور رســمی در بازارهــا‬
‫معاملــه نمی‌شــدند و بنابرایــن قیمــت پولــی نداشــتند‪ ،‬بــه ویــژه در مــورد نیــروی کار کــه‬
‫مهم‌تریــن ورودی بــرای صنعــت اولیــة مــدرن بــود‪ .‬امــا همــه نهاده‌هــا دارای هزینه‌هــای‬
‫فرصــت بودنــد‪ :‬نیــروی کاری کــه یــک خانــوار بــه بافندگــی اختصاص مــی‌داد نمی‌توانســت‬
‫بــه طــور همزمــان بــرای کشــاورزی اســتفاده شــود‪ .‬زمینــی کــه بــرای کشــت پنبــه اســتفاده‬
‫می‌شــود نمی‌توانــد بــه طــور همزمــان بــرای کاشــتن غــات مــورد اســتفاده قــرار گیــرد؛‬
‫ســرمایة ســرمایه‌گذاری شــده در پشــم یــا ماشــین بافندگــی نمی‌توانــد بــرای خریــد گاو یــا‬
‫ســاخت انبــار اســتفاده شــود‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬بــرای مثــال‪ ،‬هزینه‌هــای فرصــت توضیــح می‌دهنــد‬
‫کــه چــرا صنایــع اغلــب در مناطــق بایــر و کوهســتانی بــه وجــود می‌آینــد‪ :‬زیــرا هزینــة‬
‫فرصــت تخصیــص نیــروی کار‪ ،‬زمیــن و ســرمایه بســیار پاییــن اســت‪ .‬یکــی از مهمتریــن‬
‫ارکان هزین ـ ‌ة فرصــت‪ ،‬هزین ـة‌ مبادلــه اســت‪ :‬هزینه‌هایــی کــه در تمــام معامــات مرتبــط‬
‫بــا دریافــت هزینــه‪ ،‬انتقــال محصــول از یــک مرحلــة تولیــد بــه مرحلــة بعــدی و فــروش آن‬
‫‪217‬‬
‫بــه مشــتری نهایــی انجــام می‌شــود‪ .‬هزینه‌هــای معامــات شــامل هزینه‌هــای حمــل و نقــل‪،‬‬

‫مذاکــره‪ ،‬اطالعــات‪ ،‬اجــرای قــرارداد‪ ،‬حفاظــت و غیره‌انــد‪.‬‬
‫اضافــه شــدن هزینــة حمــل و نقــل و هزینــة گمرکــی قیمــت نهایــی را بــه مشــتریان نشــان‬
‫می‌دهــد کــه بــه ســادگی توســط دو مــورد از هزینه‌هــای تراکنــش کــه بــه راحتــی قابــل‬
‫اندازه‌گیــری هســتند‪ ،‬ایجــاد می‌شــود‪ .‬ســایر هزینه‌هــای معامالتــی‪ ،‬ماننــد هزینه‌هایــی‬
‫کــه بــرای جلوگیــری از حیــف و میــل شــدن مــواد خــام یــا انتقــال اطالعــات از مشــتریان به‬
‫تولیدکننــدگان انجــام می‌شــوند‪ ،‬ســخت‌تر محاســبه می‌شــوند امــا اهمیــت زیــادی دارنــد‪.‬‬
‫ـی صنایــع مــدر ِن اولیــه از نظــر هزینــه‪ ،‬ابــزار قدرتمنــدی بــرای‬
‫تفکــر در مــورد عوامــل مکانـ ِ‬
‫درک ایــن موضــوع بــه مــا می‌دهــد کــه چــرا صنایــع در برخــی مناطــق خــاص آلمــان‬
‫پدیــد آمدنــد و چــرا صنایــع مختلــف بــه شــرایط در حــال تغییــر بــه روش‌هــای متفاوتــی‬
‫واکنــش نشــان دادنــد‪.‬‬
‫صنعت و جامعة روستایی‬

‫در ســال ‪ ۱۸۰۰‬نســبت بــه ســال ‪ ۱۶۰۰‬ســهم بیشــتری از تولیــدات صنعتــی در روســتاها‬
‫اتفــاق می‌افتــاد‪ ،‬بخشــی بــه دلیــل زوال شــهرها و بخشــی بــه دلیــل رشــد ســریع‌تر‬
‫روســتایی‪ .‬فعالیــت اقتصــادی روســتایی توســط مالــکان طبــق سیســتم ارباب‌نشــینی‬
‫و توســط جوامــع روســتایی تنظیــم می‌شــد‪ .‬اگرچــه ایــن نهادهــا به‌طــور رســمی حــول‬
‫تولیــدات کشــاورزی ســازماندهی شــدند‪ ،‬امــا بــه دلیــل اینکــه اســتفاده از نیــروی کار‪،‬‬
‫زمیــن و ســرمایه در کشــاورزی را تنظیــم می‌کردنــد‪ ،‬ناگزیــر بــر هزینــة فرصــت در‬
‫صنعــت تأثیــر می‌گذاشــتند‪ .‬زمیــن‌داران تــا اواخــر قــرن هجدهــم دراکثــر نقــاط آلمــان‬
‫قدرتمنــد باقــی ماندنــد( بیشــتر از کشــورهایی مثــل فالنــدرز یــا انگلســتان)‪ .‬امــا روش‌هــای‬
‫تنظیــم اقتصــاد روســتایی از یــک قلمــرو آلمانــی بــه قلمــرو دیگــر بســیار متفــاوت بــود‪،‬‬
‫بــه نحــوی کــه نمی‌تــوان آن را صرف ـ ًا بــه تمایــز بیــن دو سیســتم ارضــی آلمانــی ایــده‌آل‪،‬‬
‫یعنــی ‪ Gutsherrschaft‬شــرقی و ‪ Grundherrschaft‬غربــی محــدود کــرد‪ .‬غالب ـ ًا اســتدالل‬
‫می‌شــود کــه ‪‌Gutsherrschaft‬یــا در واقــع هــر سیســتم کشــاورزی کــه بــه مالــکان قــدرت‬
‫قابــل توجهــی مــی‌داد‌ بــا گســترش صنعــت مــدرن اولیــه ناســازگار بــوده اســت‪ .‬در‬
‫بســیاری از مناطــق شــمالی و شــرقی آلمــان‪ ،‬مالــکان دقیقـ ًا ایــن کار را انجــام دادنــد‪ .‬ایــن‬
‫مناطــق حاصل‌خیــز بودنــد و بازدهــی باالیــی بــرای کشــاورزی داشــتند‪ .‬بنابرایــن دهقانــان‬
‫بــه دنبــال ورود بــه صنعــت بودنــد‪ ،‬نــه بــه ایــن دلیــل کــه صنعــت نســبت بــه کشــاورزی‬
‫بهتــر بــود‪ ،‬بلکــه بــه ایــن دلیــل بــود کــه کمتــر در معــرض اخــاذی از مالــکان قــرار داشــت‪.‬‬
‫در مناطــق حاصل‌خیــز‪ ،‬مالــکان زمیــن انگیــزه کمــی بــرای متحمــل شــدن هزینه‌هــای‬
‫‪IIFOM 218‬‬
‫کار صنعتــی دهقانــان داشــتند‪ .‬امــا در مناطــق کمتــر حاصل‌خیــز انگیزه‌هــا متفــاوت بــود‪.‬‬
‫در آن‌جــا مــردم واقعـ ًا محصــول ارزشــمندتری را در صنعــت نســبت بــه کشــاورزی تولیــد‬
‫می‌کردنــد‪ ،‬و تــا زمانــی کــه مالــکان می‌توانســتند قــدرت خــود را بــرای ســود بــردن‬
‫از آن حفــظ کننــد‪ ،‬انگیــزة‌ ایــن را داشــتند کــه بــه روســتاییان خــود اجــازه دهنــد بــه‬
‫صنعــت روی آورنــد‪ .‬مالــکا ِن در صنعــت به‌هیچ‌وجــه ضعیف‌تــر از کشــاورزی نبودنــد‪.‬‬
‫برعکــس‪ ،‬آن‌هــا دقیقـ ًا بــه ایــن دلیــل اجــازه دادنــد کــه صنایــع بــه وجــود بیاینــد‪ :‬صنعــت‬
‫بــه آن‌هــا امــکان مـی‌داد تــا از آن‌هــا درآمــد اســتخراج کننــد‪ :‬از طریــق کارمــزد بافندگــی‪،‬‬
‫فــروش حقــوق انحصــاری بــر محصــول دهقانــان بــه بازرگانــان خارجــی‪ ،‬اجبــار کارگــران‬
‫بــه خریــد کتــان دمنــه بــا قیمت‌هــای باالتــر از بــازار‪ ،‬اخــذ حقــوق کار بــه شــکل حمــل‬
‫ســنگ معــدن‪ ،‬ســوخت و حتــی گاهــی اوقــات ریسـ ِ‬
‫ـندگی کتــان‪ ،‬اســتفاده از روابــط رعیتــی‬
‫بــرای اســتخدام بــا دســتمزدهای کمتــر از بــازار‪ ،‬و بســیاری از اســتراتژی‌های دیگــر‪ .‬دقیقـ ًا‬
‫هزینه‌هــای پاییــن نیــروی‌کار آن‌هــا‪ ،‬کــه بــه اجبــار از طریــق قدرت‌هــای غیراقتصــادی‬
‫مالــکان حفــظ می‌شــد‪ ،‬صنایــع صادراتــی را در مناطقــی ماننــد ســیلزی و بوهــم در ســطح‬
‫بین‌المللــی بســیار رقابتــی کــرد‪ .‬آنچــه بــرای صنعــت مهــم بــود قــوی بــودن یــا نبــودن‬
‫مالــکان نبــود‪ ،‬بلکــه قــدرت دقیــق آن‌هــا و نحــوة اســتفاده از آن‌هــا بــود و این‌هــا از‬
‫منطق ـه‌ای بــه منطقــة دیگــر متفــاوت بــود‪ .‬تنهــا در درازمــدت بــود کــه قــدرت مالــکان‬
‫گوتشررشــافت(که در ســیلزی قــرار داشــت)‪ ،‬کــه هزینه‌هــای کتــان و نیــروی کار را بســیار‬
‫پاییــن نگــه می‌داشــتند و صــادرات نــخ و کتانــی منطقــه را بســیار رقابتــی کــرده بودنــد‪،‬‬
‫بــه مانعــی بــرای توســعه صنعتــی تبدیــل شــد‪.‬‬
‫چالش‌هــای پنبــه و تولیــد مکانیــزه انگلیســی را نمی‌شــد بــه تنهایــی بــا کتــان و نیــروی‬
‫کار ارزان پاســخ داد‪ ،‬بلکــه نیــاز بــه انطبــاق فنــی‪ ،‬مهــارت و ســرمایه داشــت‪ .‬امــا تغییــرات‬
‫تکنولوژیــک در تولیــد کتــان بــا مخالفــت مالــکان ســیلزیایی مواجــه شــد کــه بــه دنبــال‬
‫حفــظ جریــان درآمــد حاصــل از بافنــدگان رعیــت بودنــد‪ .‬در آن زمــان‌دولــت پــروس‬
‫قانــون جدیــدی وضــع کــرد‪ .‬ســرمایه‌ها در زمــان گوتشررشــافت بــه مالک ّیــت زمیــن‬
‫ســرازیر شــد تــا ماشــین‌های صنعتی(بــه دلیــل برخــورداری از امتیــازات حقوقــی عظیــم)‪.‬‬
‫در دهه‌هــای پایانــی قــرن هجدهــم‪ ،‬زمانــی کــه صنایــع کتانــی ساکســون و رانــی‌ البتــه بــه‬
‫تدریــج‌ بــه ســمت پنبــه و ماشــین‌آالت روی آوردنــد‪ ،‬بزرگ‌تریــن صنعــت کتانــی آلمــان‪،‬‬
‫یعنــی ســیلزی‪ ،‬بــه طــور اجتناب‌ناپذیــری بــه ســمت بحــران و صنعتی‌زدایــی فــرو رفــت‪.‬‬
‫بــه قــول هربــرت کیــش‪ :‬تجــارت کتانــی ســیلزی ایــن ادعــا را تأییــد می‌کنــد کــه صنعــت‬
‫داخلــی همیشــه‪ ،‬همان‌طــور کــه در مــورد انگلیــس درســت اســت‪ ،‬عامــل پیشــرفت نبــوده‬
‫اســت‪ .‬بلکــه‪ ،‬در جایــی کــه تجــارت داخلــی ضمیمــة نظــم فئودالــی بــوده اســت‪ ،‬تأثیــر‬
‫‪219‬‬
‫معکــوس داشــته اســت‪ .‬قــدرت مالــکان قــوی بــا صنعــت صادرات‌محــور ناســازگار نبــود‪،‬‬

‫ـادی بلندمــدت ناســازگار بــود‪ .‬ظهــور صنایــع صادرات‌محــور در مناطقــی‬‫امــا بــا رشــد اقتصـ ِ‬
‫ماننــد زاکســن‪ ،‬راینلنــد و وورتمبــرگ بــه دلیــل اختیــارات محــدود مالــکان آن‌جــا بــرای‬
‫تنظیــم جامعــة روســتایی بــود‪.‬‬
‫کریــد دریافــت کــه فــرآوری ابریشــم در روســتاهای اطــراف کرفلــد در راینلنــد کــه مالکان‪،‬‬
‫کمتریــن محدودیــت را داشــتند بــه وجــود آمــد‪ ،‬الگویــی کــه در بخش‌هایــی از انگلســتان‬
‫و ســوئیس نیــز مشــاهده شــد‪ .‬همچنیــن مناطقــی از گوتشررشــافت ماننــد وســتفالیا‪ ،‬کــه‬
‫اگرچــه قــدرت مالــکان بــه طــور کلــی مانــع از افزایــش تولیــد کتانــی صادرات‌محــور‬
‫نشــدند‪ ،‬امــا تأثیــر محــدودی بــر آن اعمــال کردنــد‪ .‬بنابرایــن در بخش‌هایــی از وســتفالیا‪،‬‬
‫مالــکان بــه اعمــال نفــوذ قابــل توجهــی بــر اســتفاده از زمیــن و گســترش نیــروی کار‬
‫صنعتــی روســتایی ادامــه دادنــد‪ ،‬حداقــل تــا زمــان لغــو ‪‌Acker‌MarkenWirtschaft‬سیســتم‬
‫جمعــی تنظیــم کشــاورزی‪ ،‬کــه اغلــب شــامل اختیــارات مهمــی بــرای مالــکان و همچنیــن‬
‫جوامــع دهقانــی بــود‪ Acker‌MarkenWirtschaft .‬تــا دهــة ‪ 1770‬در شهرســتان راونســبرگ‬
‫تحــت حاکمیــت پــروس و تــا حــدود ســال ‪ 1810‬در اســنابروک لغو نشــد‪ .‬ولفگانــگ ماگر‪،‬‬
‫صنعتی‌ســازی موفــق راونســبرگ را در کارخانــه بــه قــرن نوزدهــم نســبت می‌دهــد‪ .‬حتــی‬
‫در غــرب الــب‪ ،‬قدرت‌هــای زمیــن‌دار‪ ،‬در حالــی کــه از ظهــور صنایــع صادرات‌محــور‬
‫جلوگیــری نکردنــد‪ ،‬رشــد آن‌هــا را در برخــی مناطــق تــا دهه‌هــای آخــر امپراطــوری قدیــم‬
‫محــدود کردنــد و مناطــق خاصــی را در مســیرهای صنعتی‌ســازی قــرار دادنــد‪ .‬دیگــر نهــاد‬
‫اجتماعــی اصلــی تنظیم‌کننــدة اقتصــاد روســتایی‪ ،‬جامعــة روســتایی بــود‪ .‬در ابتــدا ایــن‬
‫بحــث مطــرح شــد کــه صنایــع روسـ ِ‬
‫ـتایی صــادرات محــور تنهــا در جایــی بــه وجــود آمدنــد‬
‫کــه جوامــع ضعیــف بودنــد‪ .‬به‌نظــر می‌رســد طبــق تحقیقــات اولیــة نشــان داده شــده‬
‫اســت کــه ایــن امر‌وجــود صنایــع اولیــه در جوامــع ضعیــف بــه جــای جوامــع قــوی‌ در‬
‫بخش‌هایــی از انگلســتان و ســوئیس قابــل مشــاهده اســت‪ .‬امــا تحقیقــات بعــدی نشــان داد‬
‫کــه اگرچــه نهادهــای قــوی اجتماعــی هزینه‌هــای صنایــع را افزایــش می‌دهنــد‪ ،‬امــا مانــع‬
‫از ظهــور آن‌هــا نشــده اســت‪.‬‬
‫در اینجــا بــه مزایــای جوامــع ضعیــف در ساکســونی و راینلنــد می‌شــود پرداخــت‪‌،‬جایی‌کــه‬
‫نهادهــای روســتایی اغلــب بــه انــدازة انگلســتان یــا کشــورهای پاییــن ضعیــف بودنــد‪ .‬در‬
‫بســیاری از بخش‌هــای زاکســن‪ ،‬جوامــع روســتایی در اوایــل قــرن شــانزدهم شــروع بــه‬
‫تضعیــف کردنــد و حمایــت کمــی از دولــت دریافــت کردنــد‪ :‬بازارهــای ســکونت‌گاهی و‬
‫عوامــل روســتایی نســبت ًا آزادانــه شــروع بــه کار کردنــد و صنایــع صادراتــی روســتایی را‬
‫گســترش دادنــد‪ .‬در ســایر مناطــق صنعتــی آلمــان‪ ،‬نهادهــای روســتایی در کل بســیار قوی‌تــر‬
‫‪IIFOM 220‬‬
‫بودنــد‪ .‬اگرچــه آن‌هــا بــه طــور کامــل از رشــد صنایــع صادراتــی جلوگیــری نکردنــد‪ ،‬امــا‬
‫هزینه‌هایــی را تحمیــل کردنــد کــه اثــرات زیــادی داشــت‪ .‬بنابرایــن در منطقــة کتانــی‬
‫راونســبرگ در وســتفالیا‪ ،‬ولفگانــگ ماگــر«‪ » MarkenWirtschaft‬را بــه عنــوان یکــی از«دو‬
‫عامــل اساســی عقب‌ماندگــی اقتصــادی و اجتماعــی» معرفــی می‌کنــد کــه تــا اواخــر قــرن‬
‫هجدهــم یــا اوایــل قــرن نوزدهــم ادامــه داشــت‪.‬‬
‫اراضی سازمان‌یافته‬
‫‪ MarkenWirtschaft‬یــک سیســتم ارضــی ســازمان‌یافته بــه صــورت جمعــی بــود کــه‬
‫مقــررات دقیقــی را بــر بازارهــای زمیــن و کار و همچنیــن بســیاری از شــیوه‌های اقتصــادی‬
‫دیگــر تحمیــل می‌کــرد‪ ،‬و بــه تدریــج در طــول قــرن هجدهــم‪ ،‬دولــت پــروس در راونســبرگ‬
‫شــروع بــه اجــازة نقــض آن داد‪ .‬لغــو اجبــاری کنترل‌هــای جمعــی در دهــه ‪ 1770‬باعث رشــد‬
‫ســریع صنعــت شــد‪ ،‬نیــروی کار کارگــری را قبــل از کاهــش تقاضــای بین‌المللــی ایجــاد‬
‫کــرد و بــه راونســبرگ بــرای بقــا تــا ‪‌1850‬زمــان شــروع فراینــذ مکانیــزه شــدن‌کمک کــرد‪.‬‬
‫در مقابــل‪ ،‬در اوســنابروک‪ ،‬شــاهزاده‌اســقف‌ها‪ Markenwirtschaft ،‬را تــا ســال ‪ ۱۸۱۰‬حفــظ‬
‫کردنــد و ایــن امــر مســبب محــدود شــدن رشــد صنعتــی ایــن منطقــه شــد و از نظــر ولفگانگ‬
‫ماگــر و یورگــن شــلمبوهم‪ ،‬اوســنابروک در مســیر صنعت‌زدایــی قــرار گرفــت‪ .‬در جنــوب‬
‫آلمــان‪ ،‬نقــش جوامــع تــا قــرن نوزدهــم بســیار قــوی بــود و ازدواج و اســکان را محــدود‬
‫می‌کــرد‪ ،‬بازارهــا را بــرای اکثــر کاالهــا تنظیــم می‌کــرد‪ ،‬و امتیــازات اصنــاف روســتایی از‬
‫ایــن طریــق اعمــال می‌شــد‪ .‬اگرچــه ایــن محدودیت‌هــا باعــث افزایــش هزینه‌هــا و کاهــش‬
‫انعطاف‌پذیــری می‌شــدند‪ ،‬امــا رشــد صنایــع داخلــی را به‌طــور کلــی منتفــی نمی‌کردنــد‪.‬‬
‫مزایایــی هــم وجــود داشــت‪ .‬بــرای مثــال‪ ،‬در وورتمبــرگ‪ ،‬نیــروی کار فراوانــی تولیــد شــد‪،‬‬
‫محدودیت‌هــای ارباب‌نشــینی ضعیــف بــود‪ ،‬و شــهرهای بــزرگ تجــاری آلمــان جنوبــی‬
‫نزدیــک بودنــد‪ .‬در نتیجــه‪ ،‬ســوابیای آلپــی (بــا شــرایط مســاعد بــرای کشــت پنبــه) بــه یــک‬
‫منطقــة صنعــت کتــان تبدیــل شــد‪ ،‬در حالــی کــه حاشــیه جنــگل ســیاه شــرقی(با خاک‌هــای‬
‫نابــارور‪ ،‬پــرورش گوســفند بومــی‪ ،‬نیــروی آب فــراوان و ســ ّنت پشــم‌‌بافی) شــکل یــک‬
‫مرکــز صــادرات ضعیــف بــه خــود گرفــت‪ .‬بــه ایــن ترتیــب جوامــع روســتایی قــوی باقــی‬
‫ِ‬
‫بــزرگ‬ ‫ماندنــد‪ ،‬و در اواخــر قــرن هجدهــم بــود کــه ثقــل آنــان بــر دو منطقــة صنعتــی‬
‫وورتمبــرگ ســنگینی کــرد و بــه رکــود صنعتــی‪ ،‬عقب‌ماندگــی تکنولوژیــک و ناتوانــی در‬
‫انطبــاق بــا چالش‌هــای پنبــه و مکانیزاســیون منجــر شــد‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬در بســیاری از مناطــق‬
‫آلمــان‪ ،‬قــدرت جوامــع روســتایی‪ ،‬ماننــد قــدرت مالــکان‪ ،‬مانــع از ظهــور صنایــع صادراتــی‬
‫نشــد‪ ،‬امــا توســعه آن را محــدود کــرد‪.‬‬
‫‪221‬‬
‫صنعت و جامعة شهری‬

‫اگرچــه صنعــت روســتایی بیــن ســال‌های ‪ 1600‬و ‪ 1800‬به‌طــور چشــمگیری رشــد کــرد‪،‬‬
‫شــهرها هــم دارای اهمیــت صنعتــی مهمــی بودند‌چیــزی کــه همیشــه در نظریه‌هــای پیــش‬
‫صنعتی‌شــدن بــه رســمیت شــناخته نمی‌شــود‪ ،‬چــون تمایــل بــر ایــن اســت کــه شــهرها‬
‫صرف ـ ًا مــکان بازرگانــی تلقــی شــوند‪ .‬شــهرها قطع ـ ًا نقــش مهمــی را در مدیریــت تجــارت‬
‫موادخــام صنعتــی‪ ،‬مــواد غذایــی بــرای جمعیــت صنعتــی‪ ،‬و همچنیــن در تأمیــن ســرمایه‬
‫بــرای خریــد و فــروش محصــوالت ایفــا می‌کننــد‪ .‬ایــن امــر در آلمــان هــم صــدق می‌کــرد‪،‬‬
‫جایــی کــه‪ ،‬اگــر چــه بازرگانــان صنعتـ ِ‬
‫ـی روســتایی بــه وجــود آمدنــد‪ ،‬امــا در اکثــر مناطــق‬
‫(تــا اواخــر قــرن هجدهــم) وضعیــت غیرقانونــی آن‌هــا فعالیتشــان را محــدود می‌کــرد‪.‬‬
‫شــهرها امــا جایــی بودنــد کــه تولیــدات بــه ویــژه بــرای برخــی از صنایــع و مراحــل ســاخت‬
‫آن صــورت می‌گرفــت؛ بــرای مثــال بــرای فرایندهــای مربــوط بــه مــواد خــام گــران قیمــت‬
‫ماننــد ابریشــم‪ ،‬شــهر هــدر رفتــن آن‌هــا را کاهــش مـی‌داد‪ .‬بــرای کســانی کــه به نیــروی کار‬
‫بســیار ماهــر بــرای کارهایــی مثــل بافتــن پارچه‌هــای پشــمی خــوب نیــاز داشــتند‪ ،‬شــهرها‬
‫آمــوزش و نظــارت را تســهیل می‌کردنــد‪ .‬بــرای کســانی کــه نیــاز بــه اطــاع ســریع بــه‬
‫تغییــرات مــد‪ ،‬ماننــد رنگــرزی و منســوجات داشــتند‪ ،‬شــهرها انتقــال اطالعــات را تســهیل‬
‫می‌کردنــد و بــرای کســانی کــه از قطعــات بــزرگ تجهیــزات ســرمایه ماننــد چــاپ کالیکــو‬
‫اســتفاده می‌کردنــد‪ ،‬شــهرها موقعیــت مرکــزی خوبــی را فراهــم می‌کردنــد‪ .‬در نهایــت‪،‬‬
‫شــهر بــه عنــوان منبــع غنــی و متمرکــز مصــرف و تقاضــا و در نتیجــه بــه عنــوان بــازاری‬
‫مهــم بــرای فــروش تولیــدات روســتایی عمــل کــرد‪ .‬از آن‌جــا کــه شــهرها ایــن طیــف از‬
‫نقش‌هــای اساســی را در دوره پیش‌صنعتــی شــدن مــدرن ایفــا کردنــد‪ ،‬نهادهــای شــهری بــر‬
‫هزینه‌هــای صنعتــی تأثیــر بســزایی می‌گذاشــتند‪ .‬قب ًال(بر‌اســاس مثال‌هــای انگلســتان)‪،‬‬
‫ایــن بحــث مطــرح شــد کــه پیــش صنعتــی‌ شــدن منجــر بــه فروپاشــی مؤسســات صنعتــی‬
‫شــهری شــد‪ :‬حکمرانــی اقتصــاد شــهرها بــر روســتاها‪ ،‬و امتیــازات قانونــی اصنــاف و‬
‫شــرکت‌های تجــاری از میــان رفــت‪ .‬امــا تحقیقــات بعــدی نشــان داد کــه فروپاشــی‬
‫نهادهــای شــهری همزمــان بــا ظهــور مناطــق صنعتــی در قــرن شــانزدهم‪ ،‬یــک اســتثناء‬
‫بــود و نــه یــک قاعــده‪ .‬تنهــا مناطقــی از آلمــان کــه در آن امتیــازات صنعتــی شــهرها‪،‬‬
‫اصنــاف و شــرکت‌های تجــاری بــه انــدازه انگلســتان نقــش کمــی داشــتند‪ ،‬بخش‌هایــی از‬
‫شــمال راینلنــد‪ ،‬به‌ویــژه شهرســتان مــورس(در اطــراف کرفلــد) و یولیــخ بودنــد‪ .‬شــهرهای‬
‫بســیار موفــق جینــن و کرفلــد هیــچ قــدرت نهــادی بــر روســتاها نداشــتند و تولیدکننــدگان‬
‫صنعتــی و بازرگانــان آن از هیــچ امتیــاز شــرکتی برخــوردار نبودنــد‪ .‬ایــن تــا حــدی بــه‬
‫دلیــل خاســتگاه شــبه روســتایی کرفلــد (بــا جمعیتــی حــدود ‪ 600‬نفــر در ســال ‪)1650‬‬
‫‪IIFOM 222‬‬
‫و تــا حــدودی بــه ایــن دلیــل بــود‬

‫کــه شــاهزادگان هلنــدی اورانــژ تــا‬
‫ســال ‪ 1702‬بر‌اســاس سیاســت‌های‬
‫اقتصــادی لســه‌فر بــر آن حکومــت‬
‫می‌کردنــد‪.‬‬
‫بازرگانــان کرفلــد تنهــا در عهــد‬
‫حکومــت پــروس در قــرن هجدهــم‬
‫شــروع بــه کســب انحصــارات و‬
‫امتیــازات کردنــد‪ .‬امــا یولیــخ‪ ،‬س ـ ّنت‬
‫قانونــی ‪( Gewerbefreiheit‬آزادی از‬
‫اصنــاف) را داشــت کــه پناهنــدگان‬
‫پروتســتان کارآفریــن را در قــرن‬
‫شــانزدهم جــذب کــرد و آن را بــه‬
‫مونشــو(مهمترین مرکــز پشــمی‬
‫خــوب در آلمــان) تبدیــل کــرد‪ .‬تــا‬
‫اواســط قــرن هجدهــم تولیدکننــدگان‬
‫بــه دنبــال ایجــاد اصنــاف نبودنــد‪ .‬امــا‬
‫زیــن پــس بازرگانــان بــا تأســیس‬
‫‪ ( Feine Gewandschaft‬یــک گــروه‬
‫شــرکتی کــه بــا تولیدکننــدگان‬
‫مخالــف بــود‪ ،‬و تــاش می‌کــرد ورود‬
‫بــه تجــارت را محــدود کنــد) پاســخ‬
‫دادنــد‪ .‬در ســال ‪ ۱۵۲۷‬در دره ووپــر‪،‬‬
‫دوک‌هــای بــرگ بــه یــک شــرکت‬
‫بازرگانی‌قدرتمنــد‪Wuppertaler ،‬‬
‫‪ ،Garnnahrung‬کــه هنــوز در اواخــر‬
‫قــرن هجدهــم صنعــت نســاجی بــود‪،‬‬
‫امتیــازات دولتــی در زمینــة تجــارت‬
‫کتــان اعطــا کردنــد‪ .‬امتیــازات‬
‫گارناهرونــگ (‪ )Garnnahrung‬آنقــدر‬
‫مؤثــر و ســخت بــود کــه کتانــی‬
‫‪223‬‬
‫بافــان روســتایی در ســال ‪ 1738‬اتحادیــة روســتایی خــود را تأســیس کردنــد کــه ســعی‬

‫در تنظیــم صنعــت در جهــت منافــع اعضــاءی خــود داشــت‪ ،‬تــا اینکــه در ســال ‪1783‬‬
‫از طریــق مخالفــت گارناهرونــگ و مداخلــة ارتــش لغــو شــد‪ .‬اصنــاف روســتایی مشــابهی‬
‫در جاهــای دیگــر در بــرگ توســط تولیدکننــدگان کارد و چنــگال‪ ،‬داس و ظــروف آهنــی‬
‫کوچــک در ســولینجن و رمشــید تأســیس شــدند‪ .‬تــا اواخــر دهــه ‪ 1750‬هنــوز اصنــاف‬
‫جدیــد در حــال شــکل‌گیری بودنــد‪ .‬بعضــی می‌گوینــد کــه اصنــاف در تعییــن قوانیــن‬
‫اقتصــادی مؤثــر شکســت خــورده انــد؛ بــرای مثــال ایــن کــه آن‌هــا افــراد خارجــی را آزادانه‬
‫می‌پذیرفتنــد‪ ،‬دســتمزدهای پایینــی را بــر کارمنــدان خــود تحمیــل نمی‌کردنــد‪ ،‬بــرای کار‬
‫زنــان یــا جوانــان محدودیــت ایجــاد نمی‌کردنــد‪ ،‬تولیــد را محــدود نمی‌کردنــد‪ ،‬قیمــت را‬
‫بــرای مشــتریان بــاال نمی‌بردنــد و در مقابــل تکنیک‌هــا و شــیوه‌های جدیــد تولیــد مقاومــت‬
‫نمی‌کردنــد‪ .‬حتــی گاهــی ادعــا می‌شــود کــه اصنــاف از طریــق غلبــه بــر نواقــص بــازار‬
‫ســرمایه‪ ،‬حفــظ اســتانداردهای کیفیــت‪ ،‬دفــاع از حقــوق مالک ّیــت معنــوی‪ ،‬هدایــت و نظارت‬
‫بــر فراینــد تولیــد و ارائــة چارچوبــی کم‌هزینــه بــرای حــل تعارضــات صنعتــی‪ ،‬بــه نفــع‬
‫اقتصــاد بوده‌انــد‪ .‬فرضیه‌هــای نظــری از ایــن قبیــل‪ ،‬در مــورد اثــرات خنثــی یــا حتــی‬
‫ســودمند اقتصــادی اصنــاف‪ ،‬تنهــا از طریــق تحقیقــات تجربــی در ســطح انــدک در مــورد‬
‫فعالیت‌هــای اصنــاف خــاص در صنایــع خــاص قابــل بررســی اســت‪ .‬چنیــن تحقیقاتــی بــه‬
‫شــکل منســجم هنــوز انجــام نشــده‌اند‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬مطالعــات موجــود در مــورد مناطــق‬
‫صنعتــی آلمــان نشــان می‌دهنــد کــه تأثیــر اصنــاف و شــرکت‌های تجــاری‪ ،‬حتــی در‬
‫صنایــع نســبت ًا «لیبــرال» راینلنــد‪ ،‬اغلــب مثبــت نبــوده اســت‪ .‬صنــف کارد و چنگال‌ســازان‬
‫ســولینگن در برابــر ورود فنــون جدیــد صنعتــی مقاومــت کــرد و نهایتــ ًا در مقایســه بــا‬
‫رقبــای اروپــای غربــی از نظــر تکنولــوژی عقــب مانــد‪ .‬اینگونــه تضادهــا بیشــتر موجــب‬
‫رکــود آنــان در پایــان قــرن هجدهــم شــد‪.‬‬
‫تالش‌هــای بروگلمــان‪ ،‬تاجــر دره ووپــر‪ ،‬بــرای راه‌انــدازی اولیــن کارخانــة ریســندگی بــه‬
‫ســبک انگلیســی در آلمــان در ســال ‪ ،1782‬با مخالفــت شــدید ‪Wuppertaler Garnnahrung‬‬
‫و صنــف بافنــدگان روســتایی مواجــه شــد‪ .‬در نهایــت او امتیــاز انحصاردولتــی را گرفــت‪،‬‬
‫امــا آســیاب را در خــارج از دره ووپــر ســاخت‪ .‬در اواخــر ســال ‪ ،1792‬گارناهرونــگ‬
‫یکــی از اعضــاءی خــود را کــه ســعی داشــت یــک کارخانــة تولیــد روبــان در آلــزاس‬
‫راه‌انــدازی کنــد‪ ،‬تحــت پیگــرد قانونــی قــرار داد‪ .‬اهمیــت تــداوم امتیــازات شــرکتی در طول‬
‫«پیش‌صنعتــی‌شــدن» و پیش‌صنعتی‌شــدن کارخانه‌هــا احتمــاالً باعــث عقب‌ماندگــی‬
‫صنعتــی آلمــان در ســال ‪ 1800‬شــده اســت‪ .‬در‬ ‫ِ‬ ‫صنعتــی حتــی پیشــرفته‌ترین مناطــق‬
‫زاکســن نیــز امتیــازات شــهری و شــرکتی گســترش صنعــت بیــن ســال‌های ‪ 1600‬و‬
‫‪IIFOM 224‬‬
‫‪ 1800‬را بســیار ســخت کــرد‪ .‬تــا جنــگ ســی ســاله‪ ،‬کتانــی بافــی در بســیاری از مناطــق‬
‫فقــط منحصــر بــه شــهر بــود‪ .‬بیشــتر کتانی‌هــا از طریــق‪( Zünftkäufe‬خریدهــای صنفــی)‬
‫کــه توســط خانه‌هــای بازرگانــی خارجــی‪ ،‬بــه ویــژه خانه‌هــای نورنبــرگ انجــام می‌شــد‪،‬‬
‫فروختــه می‌شــد‪ .‬فقــط در طــول قــرن هفدهــم بــود کــه تولیــد کتانــی ساکســونی به‌طــور‬
‫قطعــی بــه روســتاها منتقــل شــد‪ .‬در آن زمــان‪ ،‬شــهرها و اصنــاف بــا موفقیــت بــر بســیاری‬
‫از جنبه‌هــای تولیــد کنتــرل داشــتند‪ :‬نــه تنهــا بــرای کتانی‌بافــی‪ ،‬بلکــه بــرای توری‌ســازی‬
‫و زیــورآالت‪ ،‬روبان‌بافــی‪ ،‬و صنعــت نوظهــور پنبــه‪ .‬بنابرایــن در اواخــر قــرن هفدهــم و‬
‫‌ای جدیــدی بــرای ســازندگان تزئینــات و تــوری در‬ ‫اوایــل قــرن هجدهــم اصنــاف منطق ـه ِ‬
‫ارزگبیرگــه‌وگتلنــد شــکل گرفــت‪ .‬اصنــاف روبان‌ســازان شــهری لوزاتیــا ممنوعیــت ایالتــی‬
‫بــرای کارخانه‌هــای روبان‌ســازی ایجــاد کردنــد‪ ،‬به‌طــوری کــه لغــو آن در ســال ‪ 1765‬بــا‬
‫رونــق تولیــد روســتایی همــراه شــد‪ .‬بــار دیگــر‪ ،‬ایــن نشــان می‌دهــد کــه مقــررات صنفــی‬
‫اثــرات منفــی اقتصــادی بــر تولیــد روســتایی داشــته اســت‪ .‬صنعــت نوظهــور پنبــه وگتلنــد‬
‫بــه ریســندگان روســتایی اجــازه فعالیــت مــی‌داد‪ ،‬امــا بافندگــی کام ـ ًا بــه عنــوان یــک‬
‫انحصــار شــهری تلقــی می‌شــد‪ ،‬به‌طــوری کــه تــا اواخــر ســال ‪ 1786‬دو ســوم کارگــران‬
‫شــاغل در صنعــت پارچــة نــازک موصلــی در منطقــة اطــراف پلوئــن هنــوز صنفــی بودنــد‪.‬‬
‫امــا تجــارت در تولیــدات صنعتــی بــه ویــژه در زاکســن‪ ،‬در انحصــار شــهرها و اصنــاف بــود‪.‬‬
‫تــا اوایــل قــرن نوزدهــم‪ ،‬تولیدکننــدگان روســتایی قانون ـ ًا موظــف بودنــد محصــول خــود‬
‫را از طریــق شــهرها و اصنــاف بازرگانــان شــهری در بیشــتر مناطــق صنعتــی ساکســونی‬
‫بفروشــند‪ .‬اگرچــه بــه طــور طبیعــی تولیدکننــدگان غیرقانونــی روســتایی پدیــدار شــدند‪،‬‬
‫امــا فعالیــت آن‌هــا بــه دلیــل خطــرات و مجازات‌هــای ناشــی از تجــارت در بخــش‬
‫غیررســمی بســیار محــدود بــود‪ .‬بایــد توجــه داشــت کــه ایــن تاجــران شــهری زیتائــو و‬
‫ـد تولیــد منســوجات از پشــم بــه‬‫لوبائــو نبودنــد کــه در دهــه ‪ 1770‬در لوزاتیــا تغییــر رونـ ِ‬
‫کتــان را ترویــج دادنــد و پــس از ســال ‪ 1800‬بــه ریســندگی مکانیکــی پنبــه روی آوردنــد‪،‬‬
‫بلکــه ایــن حاصــل تــاش بازرگانــان غیرقانونــی روســتایی بــود‪ .‬در ســال ‪ ۱۷۶۴‬در وگتلنــد‪،‬‬
‫صنف‌هــای رقیــب بازرگانــان و تولیدکننــدگان پنبــه بــه فاصلــة اندکــی از هــم تأســیس‬
‫شــدند‪ ،‬طــی ‪ 50‬ســال بعــدی درگیــر رقابتــی ســنگین شــدند و امتیــازات ارزشــمند خــود را‬
‫تــا دهــه ‪ 1840‬حفــظ کردنــد‪ .‬در تورینگیا‌کــه تعــدادی از مناطــق صنعتــی بیــن ســال‌های‬
‫‪ 1600‬و ‪ 1800‬در آن بــه وجــود آمدنــد‌ شــهرها نســبت بــه ساکســونی قــدرت کمتــری‬
‫داشــتند‪ ،‬و اصنــاف روســتایی گســترده‌تر بودنــد‪ .‬تــا اواخــر قــرن هجدهــم‪ ،‬ســازمان‌های‬
‫صنفــی بــر برخــی یــا همــه مراحــل تولیــد ســازندگان اســلحه‪ ،‬چاقوســازا ِن روهــا در‬
‫جنــگل تورینگیــا‪ ،‬اســباب‌بازی ســازان ماینینگــر اوبرلنــد‪ ،‬جوراب‌بافــان و بافنــدگان در‬
‫‪225‬‬
‫وایمــار تســلط کامــل داشــتند‪ .‬همچنیــن شــرکت‌هایی تشــکیل دادنــد کــه از انحصــارات‬

‫و امتیــازات دولتــی در صنایــع صادراتــی برخــوردار بودنــد‪ ،‬ماننــد شــرکتی کــه در ســال‬
‫‪ 1710‬در صنعــت اسلحه‌ســازی زال و مهلیــس در جنــگل تورینگیــا شــکل گرفــت‪ ،‬یــا‬
‫شــرکتی کــه در ســال ‪ 1789‬بــرای اســباب‌بازی ســازی تشــکیل شــد‪ .‬اصنــاف بــه دور‬
‫از ارائــة چارچوبــی مناســب بــرای حــل درگیری‌هــای اقتصــادی‪ ،‬باعــث ایجــاد مشــکالت‬
‫زیــادی در صنایــع شــدند؛ بــرای مثــال‪ ،‬درگیری‌هــای صنفــی باعــث افــت شــدید صنعــت‬
‫جوراب‌بافــی وایمــار بیــن ســال‌های ‪ 1740‬و ‪ 1760‬شــد‪ .‬همچنیــن اعمــال محدودیت‌هــا‬
‫بــر حجــم تولیــد‪ ،‬رشــد صنــف کتانی‌بافــان اوبریشســفلد را محــدود کــرد و تنهــا زمانــی‬
‫کــه امتیــازات صنفــی و شــرکتی در اوبریشســفلد از بیــن رفــت‪ ،‬کتانی‌بافــی مجــدداً‬
‫گســترش یافــت‪.‬‬
‫فقــدان حمایــت دولتــی نــه تنهــا تأثیــر منفــی بــر صنعــت آلمــان نداشــت بلکــه‬
‫باعــث رشــد آن شــد‪ .‬چندیــن منطقــة صنعتی مهــم آلمــان‪ ،‬ماننــد مناطق دوک‌نشــین‬
‫بــرگ‪ ،‬ســاحل چــپ رایــن‪ ،‬شهرســتان مــارک‪ ،‬و تقریبـ ًا تمــام مناطــق کتانــی‪ ،‬بدون‬
‫کمــک دولــت یــا بــا کمــک بســیار انــدک آن توســعه یافتنــد‪.‬‬
‫در مناطــق کتانــی وســتفالیا نیــز امتیــازات شــهرها و بازرگانــان شــهری‪ ،‬ســایه‌ای طوالنــی‬
‫مــدت بــر توســعة صنعتــی انداختــه بــود‪ .‬اصنــاف کتانی‌بــاف شــهری در اواخــر قــرن هفدهــم‬
‫یــا اوایــل قــرن هجدهــم قــدرت انحصــاری خــود را از دســت دادنــد‪ .‬ریســندگان و بافندگان‬
‫روســتایی طبــق قانــون موظــف بودنــد نــخ و پشــم خــود را فقــط از طریــق دفاتــر بازرســی‬
‫در شــهرها بفروشــند‪ .‬ایــن امــر تجــارت صــادرات کتانــی را بــه انحصــار قانونــی بازرگانــان‬
‫شــهری درآورد‪ .‬در دهــه ‪ 1770‬بیشــتر دفاتــر بازرســی وســتفالیا تحــت حمایــت شــاهزادگان‬
‫بــود و تــا قــرن نوزدهــم ایــن رونــد ادامــه داشــت‪ .‬اگرچــه مقــداری قاچــاق روســتایی وجــود‬
‫داشــت‪ ،‬امــا اکثــر کتانی‌هــای تولیــد شــده بیــن دهــه ‪ 1770‬تــا اواســط قــرن نوزدهــم‪ ،‬از‬
‫طریــق دفاتــر بازرســی پخــش می‌شــد‪ .‬شــرکت انحصـ ِ‬
‫ـاری کتانــی بازرگانــان در بیله‌فلــد‪،‬‬
‫مکانیزاســیون را بــرای ســال‌ها نپذیرفــت و اولیــن کارخانــة ریســندگی را در ســال ‪1852‬‬
‫تحریــم کــرد‪ .‬در وورتمبــرگ‪ ،‬امتیــازات شــهری شــکل متفاوتــی داشــت‪ :‬شــهرها قــدرت‬
‫کمــی بــرای تحمیــل بــه روســتا داشــتند‪ ،‬امــا شــرکت‌های تجــاری و اصنــاف «منطق ـه‌ای»‬
‫(شهری‌روســتایی) بــر صنایــع شــهری و روســتایی انحصــار و کنتــرل داشــتند‪ .‬از ســال‬
‫‪ 1650‬تــا ‪ ،1797‬بافنــدگان موظــف بودنــد کــه تمــام پارچه‌هــای خــود را بــه یــک‬
‫شــرکت رنگــرزی تجــاری بــه نــام‪ ،Calwer Zeughandlungskompagnie‬بــا ســهمیه‌ها و‬
‫‪IIFOM 226‬‬
‫قیمت‌هــای ثابــت بفروشــند‪ .‬تضادهــای شــرکتی گویــای اثربخشــی اقتصــادی هــر دو گــروه‬
‫اصنــاف و شــرکت اســت و ایــن واقعیــت کــه چارچوبــی مناســب بــرای حــل و فصــل‬
‫مســالمت‌آمیز اختالفــات فراهــم نکــرده اســت‪ ،‬غیــر قابــل انــکار اســت‪.‬‬
‫صنعت و دولت در آلمان‬

‫صنعــت آلمــان تحــت تأثیــر دولــت نیــز قــرار داشــت‪ .‬دو دیــدگاه کامــ ًا متضــاد در‬
‫مــورد نقــش دولــت در رشــد صنعــت در اروپــای مــدرن اولیــه وجــود دارد‪ .‬یــک دیــدگاه‬
‫ایــن اســت کــه سیاس ـت‌های صنعتــی آن زمــان را در نظــر بگیریــم‪ ،‬و فــرض کنیــم کــه‬
‫گرایــش رو بــه رشــد شــاهزادگان آن زمــان بــرای تأســیس کارخانه‌هــا‪ ،‬یارانــه دادن بــه‬
‫صنایــع‪ ،‬ایجــاد قوانیــن حمایت‌گرایانــه‪ ،‬و ایجــاد ســاختارهای دقیــق مقــررات صنعتــی بیــن‬
‫ســال‌های ‪ 1600‬تــا ‪ 1800‬بــا موفقیــت صنعتــی شــدن را تشــویق کردنــد‪ .‬دیــدگاه دوم‬
‫در واکنــش بــه بســیاری از ضعف‌هــای ایــن دیــدگاه‪ ،‬بســیاری از مورخــان اقتصــادی‪ ،‬از‬
‫جملــه نظریه‌پــردازان پیش‌صنعتــی‌شــدن‪ ،‬تقریب ـ ًا به‌طــور کامــل نقــش دولــت را نادیــده‬
‫گرفته‌انــد و آن را صرف ـ ًا بــه تضمیــن معامــات بــازار و گه‌گاهــی کمــک بــه بازرگانــان‬
‫محــدود کرده‌انــد‪ .‬هیچ‌یــک از ایــن دو دیــدگاه کامــ ًا رضایت‌بخــش نیســتند‪.‬‬
‫‪227‬‬
‫گزارش‌هــای مربــوط بــه نقــش دولــت در صنایــع اولیــة آلمــان مــدرن حاکــی از تالش‌هــای‬

‫بســیاری از امیــران آلمانــی بــرای حمایــت مســتقیم از صنایــع خــاص اســت‪ ،‬کــه بــا اصــول‬
‫مرکانتیلیســم تطابــق داشــت ‪:‬روشــی کــه در آن دولــت بیشــتر بــه صــادرات تأکیــد دارد‬
‫تــا واردات‪ .‬در صورتــی کــه چنیــن قوانیــن حمایتــی تولیدکننــدگان صنعتــی را از پرداخــت‬
‫مالیــات یــا خدمــت اجبــاری رهــا کنــد‪ ،‬بــه آن‌هــا یارانــه اعطــا کنــد‪ ،‬یــا قیمت‌هــای کمتــر‬
‫از بــازار را بــرای نیــروی کار یــا مــواد خــام آن‌هــا اعمــال کنــد‪ ،‬می‌توانــد هزینه‌هــای‬
‫آن‌هــا را نســبت بــه تولیدکننــدگان پایین‌تــر کاهــش دهــد و توانایــی آن‌هــا را بــرای‬
‫رقابــت افزایــش دهــد‪ ،‬حداقــل در کوتــاه مــدت‪ .‬در بیشــتر مــوارد‪ ،‬ایــن کاهــش هزینــه‬
‫بــا امتیــازات دیگــری ترکیــب می‌شــد کــه هزینه‌هــا را افزایــش مــی‌داد؛ بــرای مثــال‬
‫انحصارهــا (کــه منجــر بــه محدودیت‌هــای تولیــد و قیمت‌هــای باالتــر می‌شــد)‪ .‬اعمــال‬
‫محدودکننــده (موانــع ورود‪ ،‬مقــررات بــازار کار‪ ،‬ممنوعیــت کار زنــان) و مقاومت(یــا‬
‫ممنوعیــت آشــکار)در برابــر تکنیک‌هــای جدیــد‪ ،‬محصــوالت جدیــد یــا شــیوه‌های‬
‫جدیــد تولیــد‪ .‬تأثیــر حمایــت دولتــی از صنعتــی بــه صنعــت دیگــر در آلمــان متفــاوت‬ ‫ِ‬
‫بــود‪ ،‬امــا در مجمــوع اکثریــت قریــب بــه اتفــاق ایــن تالش‌هــا شکس ـت‌های پرهزین ـه‌ای‬
‫بودنــد و بســیاری از آن‌هــا بــه دیگــر تالش‌هــای اقتصــادی آســیب رســاندند‪ .‬بــرای مثــال‬
‫شــاهزادگان پــروس بــه دلیــل تالش‌هــای مــداوم و پرهزینه‌شــان بــرای ایجــاد و حفاظــت از‬
‫صنایــع لوکــس‪ ،‬به‌ویــژه در برلیــن و پوتســدام‪ ،‬مشــهور بودنــد‪ .‬امــا‪ ،‬تحقیقــات عمیق‌تــر‪،‬‬
‫هزینه‌هــای زیــادی را کــه ایــن سیاســت‌ها بــر ســایر فعالیت‌هــای اقتصــادی محلــی و‬
‫دارایی‌هــای خــود پــروس و راینلنــد تحمیــل‌کــرد‪ ،‬و ناکارآمدی‌هــا و فســادی کــه آن‌هــا‬
‫در صنایــع ایجــاد کردنــد‪ ،‬نشــان می‌دهــد‪.‬‬
‫شــاید هزینه‌هــای نظامی(یــا دربــاری) دولت‌هــای بزرگــی ماننــد پــروس‪ ،‬بــازاری‬
‫را بــرای صنایــع در دیگــر قلمروهــای آلمــان فراهــم می‌کــرد‪ ،‬کــه ایــن امــر کامـ ًا‬
‫بعیــد بــه نظــر می‌رســد امــا اگــر تقاضــای نظامــی‪ ،‬نقــش محرکــی در صنعــت ایفــا‬
‫می‌کــرد‪ ،‬پــس بایــد انتظــار داشــت کــه رشــد در بخــش آهــن‪ ،‬ســاخت ســاح و‬
‫منســوجات پشــمی ســنگین بــرای لباس‌هــا مشــاهده شــود‪ .‬امــا همان‌طــور کــه‬
‫در جــدول‪ ۱‌۱‬مشــاهده می‌شــود‪ ،‬تنهــا یکــی از ‪ 39‬منطقــة صنعتــی آلمانــی (منطقــه‬
‫اطــراف زال‪ ،‬مهلیــس و ســوهل در جنــگل تورینگیــا) بــه تولیــد ســاح مشــغول بــود‪.‬‬
‫موفقیــت آن‌هــا بســیار ناچیــز بــود؛ قبــل از ســال ‪ 1800‬حتــی یــک منطقــة صنعتــی در‬
‫اســتان‌های مرکــزی و شــرقی پــروس توســعه پیــدا نکــرده بــود و تــا پایــان قــرن هجدهــم‬
‫‪IIFOM 228‬‬
‫تنهــا صنعــت توســعه یافتــه پنبــه بــود‪ ،‬شــاخه‌ای کــه تقریبـ ًا بــه طــور کامــل توســط دولــت‬
‫نادیــده گرفتــه شــده بــود و در عــوض بخــش نســاجی برلیــن را تحــت ســلطه داشــت‪ .‬ســوابق‬
‫ـن حمایــت ســلطنتی از صنعــت ابریشــم برلیــن بســیار بدنــام بــود‬ ‫طوالنــی‪ ،‬گــران و خشـ ِ‬
‫کــه کنــت دو میرابــو در دهــه ‪ 1790‬بــا اشــاره بــه کارخانه‌هــای ابریشــم موفــق کرفلــد در‬
‫راینلنــد نوشــت‪:‬‬
‫بدا به حال این کارخانه‌ها اگر پادشاه پروس آن‌ها را دوست می‌داشت!‬
‫ایــن الگــوی پــروس در جاهــای دیگــر آلمــان نیــز تکــرار شــد‪ .‬در بــادن و جاهــای دیگــر‬
‫صنعــت نتوانســت شــکوفا شــود‪ ،‬در حالــی کــه جنــگل ســیاه در همســایگی‌اش‪ ،‬کــه توســط‬
‫دولــت نادیــده گرفتــه شــده بــود‪ ،‬تــا ســال ‪ 1800‬بــه «یکــی از مهم‌تریــن مناطــق صنعتــی‬
‫آلمــان» تبدیــل شــد‪ .‬جنــگل تورینگیــا یکــی از مهم‌تریــن مناطــق ذوب شیشــه آلمــان بــود‪،‬‬
‫امــا کارخانه‌هــای شیش ـه‌ای جدیــد کــه بــا حمایــت شــاهزادگان در اوایــل قــرن هجدهــم‬
‫تأســیس شــدند‪ ،‬تقریبــ ًا همگــی شکســت خوردنــد زیــرا بــدون در نظــر گرفتــن ذخایــر‬
‫ســوخت راه‌انــدازی شــدند‪ .‬کافهولــد بــر اســاس بررســی خــود از مناطــق صنعتــی آلمــان‬
‫قبــل از ســال ‪ ،1800‬بدیــن شــکل نتیجــه می‌گیــرد‪ :‬هنگامی‌کــه مناطــق صنعتــی مختلــف‬
‫مــورد بازرســی قــرار می‌گیرنــد‪ ،‬بــه ســرعت مشــخص می‌شــود کــه تأثیــر حمایــت‬
‫مرکانتیلیســم از صنعــت بــر توســعة آن‌هــا عمومــ ًا زیــاد نبــوده اســت‪[ . . . .‬در] چندیــن‬
‫منطقــه حمایــت دولتــی از صنعــت وجــود داشــته‪ ،‬امــا تأثیــری بســزایی بــر آن نداشــت‪.‬‬
‫مهمتریــن نکتــه ایــن بــود کــه فقــدان حمایــت دولتــی نــه تنهــا تأثیــر منفــی بــر صنعــت‬
‫آلمــان نداشــت بلکــه باعــث رشــد آن شــد‪ .‬چندیــن منطقــة صنعتــی مهــم آلمــان‪ ،‬ماننــد‬
‫مناطــق دوک‌نشــین بــرگ‪ ،‬ســاحل چــپ رایــن‪ ،‬شهرســتان مــارک‪ ،‬و تقریبــ ًا تمــام‬
‫مناطــق کتانــی‪ ،‬بــدون کمــک دولــت یــا بــا کمــک بســیار انــدک آن توســعه یافتنــد‪.‬‬
‫اگرچــه مداخلــة دولــت در صنعــت بــه نــدرت موفقیت‌آمیــز بــود‪ ،‬فعالیــت دولتــی بــرای‬
‫مقاصــد غیراقتصــادی پیامدهــای غیرمســتقیم گســترده‌ای بــر بســیاری از صنایــع آلمــان‬
‫داشــت‪ .‬بــرای مثــال الحــاق ســیلزی بــه پــروس در ‪ ۱۷۴۲‬صنعــت کتانــی را نــه تنهــا‬
‫در خــود ســیلزی‪ ،‬بلکــه در ساکســونی و بوهــم بــا پیامدهــای مانــدگاری بــرای هــر ســه‬
‫رو‌بـه‌رو کــرد‪ .‬در دهــة ‪ ،1790‬زمانــی کــه بخــش اعظــم کرانــة غربــی رایــن تحــت ســلطة‬
‫فرانســه قــرار گرفــت‪ ،‬صنایــع شــمال راینلنــد دچــار اختــال شــدند‪ .‬امــا مهم‌تــر از همــه‪،‬‬
‫تقویــت یــا تضعیــف ســایر نهادهــای اجتماعــی بــود‪ .‬بــه خصــوص از جنــگ ســی ســاله‬
‫بــه بعــد‪ ،‬حکومــت در اکثــر نقــاط آلمــان بــدون همــکاری ســایر نهادهــا غیرممکــن بــود‪:‬‬
‫مثــا همــکاری آن‌هــا در مالیــات‪ ،‬اســتقراض دولتــی‪ ،‬خدمــت اجبــاری‪ ،‬تنظیــم مقــررات‬
‫‪229‬‬
‫و ســرکوب نارضایتــی داخلــی‪ .‬نقــش شــاهان آلمانــی در حفــظ و شــکل دادن بــه قــدرت‬

‫مالــکان و جوامــع روســتایی در توســعة بســیاری از مناطــق آلمــان مشــهود اســت‪ .‬در‬
‫اســتان‌های مرکــزی و شــرقی پــروس‪ ،‬زمی ـن‌داران گوتشررشــافت‪ ،‬کــه مانــع از مشــارکت‬
‫روســتایی‌ها در فعالیت‌هــای صنعتــی می‌شــدند‪ ،‬قــدرت و طــول عمــر خــود را از حمایــت‬
‫دولــت می‌گرفتنــد‪ .‬کنتــرل صنعــت کتانــی ســیلزی توســط مالــکان فئــودال‪ ،‬تنهــا بــه دلیــل‬
‫حمایــت دولــت از ‪ Gutsherrschaft‬بــود‪ .‬از دهــه ‪ 1760‬بــه بعــد‪( Landschaft،‬یک مؤسســه‬
‫اعتبــاری دولتــی) تقریبـ ًا تمــام ســرمایة موجــود در ســیلزی را بــه زمیـن‌داران فئــودال داد و‬
‫در نتیجــه صنعــت را از صندوق‌هــای ســرمایه‌گذاری محــروم کــرد‪.‬‬
‫براندنبـ ِ‬
‫ـورگ‌پــروس کــه تــا حــد زیــادی نظامی‌تریــن قلمــرو آلمــان بــود‪ ،‬یکــی‬
‫ن مناطــق آلمــان هــم بــود‪ .‬چــرا کــه هزینه‌هــای نظامــی‪،‬‬ ‫از کــم صنعت‌تریــ ‌‬
‫اســتفاده‌های پربارتــر از منابــع را از بیــن می‌بــرد یــا حتــی اگــر تقاضــا وجــود‬
‫داشــت‪ ،‬بــه انــدازة کافــی قدرتمنــد نبــود کــه بتوانــد کاری بیــش از پــرورش چنــد‬
‫کارخانــة تولیــدی منــزوی کــه مســتقیم ًا بــرای ارتــش تولیــد می‌کردنــد‪ ،‬انجــام‬
‫دهــد‪.‬‬
‫هوهنزولرن‌هــا همچنیــن مکانیزاســیون کتانــی را ممنــوع کردنــد تــا از ســودی کــه مالــکان‬
‫از قــدرت فئودالی‌شــان از بافنــدگان بــه دســت می‌آوردنــد‪ ،‬محافظــت کننــد‪ .‬موضــع‬
‫شــاهان آلمانــی بــرای شــرکت و اصنــاف آن زمــان مهــم بــود‪ .‬اصنــاف و شــرکت‌های‬
‫بازرگانــی در طــول دورة مــدرن اولیــه بــه طــور فزاینــده‌ای نگــران منشــورهای دولتــی و‬
‫نحــوة عملکــرد دولــت بودنــد بنابرایــن در ازای آن‪ ،‬مالیــات‪ ،‬وام و رشــوه‪ ،‬بــرای حمایــت‬
‫سیاســی و نظــارت مفیــد مالــی بــر تولیــدات صنعتــی و تجــارت می‌دادنــد‪ .‬زمانــی کــه‬
‫شــرکت‌های تجــاری در دهــة ‪ 1790‬بی‌ســود شــدند و بــه دنبــال انحــال خــود بودنــد‪،‬‬
‫بــا مخالفت‌هــای دولتــی زیــادی مواجــه شــدند‪ .‬در دره ووپــر در راینلنــد‪ ،‬دولــت امتیــازات‬
‫‪ Wuppertaler Garnnahrung‬و صنــف کتانی‌بافــان روســتایی را صــادر کــرد‪ .‬حمایــت‬
‫دولــت از شــرکت‌های تجــاری تــا ســال ‪ 1780‬همچنــان ادامــه داشــت‪.‬‬
‫امتیــازات دفاتــر بازرســی و بازرگانان شــهری در صنایــع کتانی وســتفالیا و امتیــازات اصناف‬
‫بازرگانــی ساکســونی بــر صــادرات صنعتــی نیــز بــه شــدت متکــی بــه اجــرای دولــت بــود‪.‬‬
‫تــا اوایــل قــرن هجدهــم در بیشــتر قلمروهــای آلمــان‪ ،‬دولــت بــه انــدازه‌ای قدرتمنــد نشــده‬
‫بــود کــه بتوانــد از حمایــت نهادهــای س ـ ّنتی‌ مالــکان‪ ،‬جوامــع‪ ،‬شــهرهای ممتــاز‪ ،‬اصنــاف‬
‫‪IIFOM 230‬‬
‫و شــرکت‌های بــازرگان‌ صرف‌نظــر کنــد ‪ .‬بــه عنــوان مثــال‪ ،‬در زاکســن‪ ،‬ایــن رشــد‬
‫قــدرت ایالــت مرکــزی بــود کــه لغــو تدریجــی حمایــت دولــت از امتیــازات شــهر و صنــف‬
‫را ممکــن کــرد‪ .‬در وگتلنــد تــازه در ‪ 1817‬بــود کــه دولــت شــروع بــه حــذف ممنوعیت‌هــا‪،‬‬
‫حقــوق انحصــاری و محدودیت‌هایــی کــرد کــه رقابــت و مکانیزاســیون در صنعــت پنبــه را‬
‫مختــل کــرده بــود‪ .‬از دهــة ‪ 1840‬بــود کــه در زاکســن از نظــر سیاســی امــکان لغــو اصنــاف‬
‫فراهــم شــد‪ .‬در وســتفالیا ایــن قــدرت دولــت پــروس بــود کــه اصالحــات ارضــی را در‬
‫شهرســتان راونســبرگ در دهــة ‪ 1970‬ممکــن کــرد‪ ،‬کــه بــه نوبــة خود باعــث ایجــاد حرکت‬
‫صنعتــی در جهــت صنعــت کتــان منطق ـه‌ای بــرای دســتیابی بــه صنعتــی شــدن کارخانه‌هــا‬
‫در ســال ‪ 1850‬شــد‪ .‬دولت‌هــای کمتــر قدرتمنــد‪ ،‬ماننــد اوســنابروک در وســتفالیا یــا‬
‫وورتمبــرگ در جنــوب تــا قــرن نوزدهــم بیشــتر بــه منافــع محلــی وابســته بودنــد‪ .‬ظهــور‬
‫دولــت مــدرن در آلمــان منجــر بــه افزایــش هزینه‌هــای عمومــی شــد و دولــت را بــه منبــع‬
‫اصلــی تقاضــا تبدیــل کــرد کــه ایــن امــر می‌توانســت دو اثــر بــر صنعــت داشــته باشــد‪ .‬از‬
‫یــک ســو‪ ،‬تقاضــا می‌توانســت منابــع بیــکار (ســرمایه احتــکار شــده) را بــه اســتفاده مولّــد‬
‫بکشــاند‪ .‬امــا ایــن امــر تنهــا در صورتــی اتفــاق می‌افتــد کــه ایــن منابــع بــرای ارتش‌هــا‪،‬‬
‫اســتحکامات و دادگاه‌هــای شــاهزادگان قب ـ ًا بالاســتفاده می‌بودنــد‪ .‬در غیــر ایــن صــورت‪،‬‬
‫تقاضــا بــه ســادگی منابعــی را کــه قب ـ ًا در ســایر فعالیت‌هــای تولیــدی اســتفاده می‌شــد‪،‬‬
‫از بیــن می‌بــرد و بخش‌هــای محــروم آســیب می‌دیدنــد‪ .‬هــر دو مکانیســم از نظــر تئــوری‬
‫امکان‌پذیــر هســتند‪ .‬اینکــه کــدام یــک در آلمــان آن زمــان غالــب بــود را فقــط می‌تــوان‬
‫بــه صــورت تجربــی پاســخ داد‪ .‬بیشــتر هزینه‌هــای دولتــی آن زمــان بــرای مقاصــد نظامــی‬
‫بــود‪ ،‬بنابرایــن بایــد انتظــار داشــت کــه نظامی‌تریــن ســرزمین‌های آلمــان‪ ،‬زنده‌تریــن‬
‫صنایــع را داشــته باشــند‪.‬‬
‫مــورد براندنبورگ‌پــروس بیشــتر نمونه‌هایــی را ارائــه می‌کنــد کــه در حمایــت از ایــن‬
‫دیــدگاه اســت کــه تقاضــای دولتــی باعــث رشــد صنعــت اولیــه شــده اســت؛ ‪Königliches‬‬
‫‪ ،Lagerhaus‬یــک کارخانــه بــزرگ نســاجی اســت کــه بــرای تأمیــن نیــاز ارتــش در‬
‫ســال ‪ 1713‬تأســیس شــد‪ .‬شــرکت‌های تســلیحاتی پــروس بســیار ســودآور بودنــد‪ ،‬امــا‬
‫همان‌طــور کــه قبــ ًا دیده‌ایــم‪ ،‬براندنبورگ‌پــروس کــه تــا حــد زیــادی نظامی‌تریــن‬
‫قلمــرو آلمــان بــود‪ ،‬یکــی از کــم صنعت‌ترین‌هــای آلمــان بــه شــمار می‌رفــت‪ ،‬چراکــه‬
‫هزینه‌هــای نظامــی اســتفاده‌های پربارتــر از منابــع را از بیــن می‌بــرد‪ .‬یــا حتــی اگــر تقاضــا‬
‫وجــود داشــت‪ ،‬بــه انــدازة کافــی قدرتمنــد نبــود کــه بتوانــد کاری بیــش از پــرورش چنــد‬
‫کارخانــة تولیــدی منــزوی کــه مســتقیم ًا بــرای ارتــش تولیــد می‌کردنــد‪ ،‬انجــام دهــد‪.‬‬
‫می‌تــوان گفــت شــاید هزینه‌هــای نظامی(یــا دربــاری) دولت‌هــای بزرگــی ماننــد پــروس‪،‬‬
‫‪231‬‬
‫بــازاری را بــرای صنایــع در دیگــر قلمروهــای آلمــان فراهــم می‌کــرد‪ ،‬کــه ایــن امــر کامـ ًا‬

‫بعیــد بــه نظــر می‌رســد امــا اگــر تقاضــای نظامــی نقــش محرکــی در صنعــت ایفــا می‌کــرد‪،‬‬
‫پــس بایــد انتظــار داشــت کــه رشــد در بخــش آهــن‪ ،‬ســاخت ســاح و منســوجات پشــمی‬
‫ســنگین بــرای لباس‌هــا مشــاهده شــود‪ .‬امــا تنهــا یکــی از ‪ 39‬منطقــة صنعتــی آلمانــی‬
‫(منطقــة اطــراف زال‪ ،‬مهلیــس و ســوهل در جنــگل تورینگیــا) بــه تولیــد ســاح مشــغول بــود‪.‬‬
‫مناطــق آهــن‪ ،‬کــه ممکــن اســت بخشــی از تولیــد آن‌هــا بــرای تولیــد تســلیحات بــه جاهــای‬
‫دیگــر صــادر شــده باشــد‪ ،‬اقلیتــی از مناطــق صنعتــی آلمــان را تشــکیل می‌دادنــد‪ .‬بخــش‬
‫عمــده‌ای از تولیــدات مناطــق آهن(ماننــد مناطــق راینلنــد) شــامل کاالهــای فلــزی کوچــک‬
‫بــرای مصــارف خانگــی بــود‪ .‬پارچه‌هــای پشــمی ســنگین‪ ،‬کــه بــرای لباس‌هــای نظامــی‬
‫اســتفاده می‌شــدند‪ ،‬تنهــا در ســه منطقــة صنعتــی آلمــان (منطقــة تورینگیــا‪ ،‬مــارک و بــرگ‬
‫در راینلنــد) تولیــد می‌شــدند‪.‬‬
‫ســرآغاز صنعتــی شــدن در آلمــان‪ ،‬ماننــد ســایر نقــاط اروپــا‪ ،‬نــه در ماشــین‌ها و‬
‫کارخانه‌هــا و انقــاب صنعتــی‪ ،‬بلکــه در مقیاســی کوچــک در منســوجات‪ ،‬فلــزات‪،‬‬
‫چــوب و شیشــه پــس از حــدود ســال ‪ 1500‬در سرتاســر ایــن کشــور رخ داد‪ .‬خاســتگاه‬
‫صنعــت آلمــان را بایــد به‌طــور گســترده‌تری در کشــاورزا ِن بازارمحــور کــه مــواد‬
‫غذایــی تولیــد می‌کردنــد‪ ،‬کوشــش مبتکرانــة تجــار کوچــک و بازرگانــان بــزرگ در‬
‫ایجــاد بازارهایــی کــه مصرف‌کننــدگان را بــا تولیدکننــدگان مــواد غذایــی و کاالهــای‬
‫تولیــدی در مناطــق تخصصــی مرتبــط می‌کــرد‪ ،‬جســتجو کــرد‪.‬‬
‫اگــر دربارهــای شــاهان حرکتــی بــرای صنعــت اولیــه ایجــاد می‌کردنــد‪ ،‬انتظــار می‌رفــت‬
‫کــه رشــد منســوجات لوکــس (پشــم‌های ظریــف و ابریشــم) و اثاثیــه (چینــی‪ ،‬شیشــه‪،‬‬
‫آینــه‪ ،‬ســاعت‪ ،‬جعبه‌هــای موســیقی و آالت موســیقی) مشــاهده شــود‪ .‬امــا نســبت ًا تعــداد کمی‬
‫از مناطــق صنعتــی آلمــان مبتنــی بــر چنیــن محصــوالت لوکســی بودنــد‪ .‬در عوض‪ ،‬بیشــترین‬
‫رشــد صنعتــی در اوایــل آلمــان مــدرن در منســوجات ارزان و ســبک (کتانــی و پنبــه) و‬
‫تنــوع عظیمــی از اقــام کوچک‌تــر (جــوراب‪ ،‬دســتکش‪ ،‬کاله‪ ،‬تــوری‪ ،‬زیــور‌آالت‪ ،‬قیطــان‪،‬‬
‫گل‌دوزی‪ ،‬نــی‪ ،‬کاله‪ ،‬اســباب‌بازی‪ ،‬قــاب‪ ،‬ســوزن‪ ،‬ســیم‪ ،‬بُ ـ ِرس‪ ،‬قاشــق‪ ،‬ظــروف ســفالی‪،‬‬
‫کارد و چنــگال‪ ،‬و لــوازم خانگــی آهنــی کوچــک) بــود کــه نــه بــه تقاضــای نظامــی و نــه‬
‫دربــاری‪ ،‬بلکــه بــه بــازار مصــرف انبــوه پاســخ مــی‌داد‪ .‬بیشــتر هزینه‌هــای دولتــی آن زمــان‬
‫ـن ســرزمین‌های‬ ‫بــرای مقاصــد نظامــی بــود‪ ،‬بنابرایــن بایــد انتظــار داشــت کــه نظامی‌تریـ ِ‬
‫آلمــان‪ ،‬زنده‌تریــن صنایــع را داشــته باشــند‪ .‬براندنبورگ‌پــروس بیشــتر نمونه‌هایــی را‬
‫‪IIFOM 232‬‬
‫ارائــه می‌کنــد کــه در حمایــت از ایــن دیــدگاه اســت کــه تقاضــای دولتــی باعــث رشــد‬
‫صنعــت اولیــه شــده اســت؛ ‪ Königliches Lagerhaus‬یــک کارخانــة بــزرگ نســاجی اســت‬
‫کــه بــرای تأمیــن ارتــش در ســال ‪ 1713‬تأســیس شــد‪ .‬شــرکت‌های تســلیحاتی پــروس‬
‫بســیار ســودآوربودند‪ ،‬امــا همان‌طــور کــه قبــ ًا دیده‌ایــم‪ ،‬براندنبورگ‌پــروس کــه تــا‬
‫حــد زیــادی نظامی‌تریــن قلمــرو آلمــان بــود‪ ،‬یکــی از کــم صنعت‌تریـن‌ مناطــق آلمــان هــم‬
‫بــود‪ .‬چــرا کــه هزینه‌هــای نظامــی‪ ،‬اســتفاده‌های پربارتــر از منابــع را از بیــن می‌بــرد یــا‬
‫حتــی اگــر تقاضــا وجــود داشــت‪ ،‬بــه انــدازه کافــی قدرتمنــد نبــود کــه بتوانــد کاری بیــش‬
‫از پــرورش چنــد کارخانــه تولیــدی منــزوی کــه مســتقیم ًا بــرای ارتــش تولیــد می‌کردنــد‪،‬‬
‫انجــام دهــد‪.‬‬
‫اگــر تقاضــا نقــش اساســی در تحریــک صنعــت آلمــان مــدرن ایفــا می‌کــرد‪ ،‬نــه از ســوی‬
‫دولــت بلکــه از بازارهــای مصرفــی‪ ،‬چــه در داخــل و چــه در خــارج از کشــور سرچشــمه‬
‫می‌گرفــت‪ .‬شــواهد مشــخصی وجــود دارد مبنــی بــر اینکــه از اواســط قــرن هفدهــم بــه‬
‫بعــد‪ ،‬مــردم بخش‌هایــی از اروپــا (بــه ویــژه انگلســتان) کاالهــای تولیــد شــده در بــازار را‬
‫بیشــتر مصــرف می‌کردنــد‪.‬‬
‫از قــرن ‪۱۸‬ام بــه بعــد می‌تــوان ایــن گرایــش را در آلمــان نیــز مشــاهده کــرد‪ .‬امــا ارتبــاط‬
‫ع ّلــی بیــن رشــد مصــرف بازارمحــور و رشــد تولیــد بازارمحــور هنــوز مبهــم اســت‪ :‬آیــا‬
‫تولیــد بــه دلیــل افزایــش تقاضــای مصرف‌کننــده بــود یــا بــه دلیــل اینکــه تولیدکننــدگان‬
‫و بازرگانــان می‌توانســتند کاالهــای مطلــوب را ارزان‌تــر عرضــه کننــ ‌د یعنــی بــه دلیــل‬
‫تغییــر تکنولــوژی و قیمت‌هــا‪ .‬قبــل از پاســخ بــه ایــن ســؤال‪ ،‬بایــد بدانیــم کــه دانــش‬
‫تجربــی بســیار بهتــری دربــارة پیوندهــای بیــن تولیــد صنعتــی و مصرفــی در آلمــان مــدرن‬
‫اولیــه مــورد نیــاز اســت‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬کام ـ ًا واضــح بــه نظــر می‌رســد کــه تقاضــا از‬
‫مصرف‌کننــدگان عــادی در مقیــاس اجتماعــی سرچشــمه می‌گیــرد‪.‬‬
‫شــواهد کمــی وجــود دارد کــه نشــان دهــد دولــت – چــه ارتــش و چــه دربــار – بیــش‬
‫از یــک نقــش جزئــی در تأمیــن بــازار بــرای صنایــع اولیــة آلمــان نقشــی دیگــر ایفــا‬
‫کــرده باشــند‪ .‬در هــر صــورت‪ ،‬مخــارج دولتــی‪ ،‬بــا دریافــت مالیات‌هــای بــاال‪ ،‬درآمــد‬
‫مصرف‌کننــدگان عــادی را کاهــش داده و در نتیجــه توانایــی آن‌هــا را بــرای تأمیــن بــازار‬
‫کاالهــای صنعتــی کاهــش مــی‌داد‪ .‬در ایــن میــان تشــویق بــرای صنعتــی شــدن بــازار از‬
‫کم‌تریــن اهمیــت ممکــن برخــوردار بــود‪ .‬دولــت آلمــان در ایــن زمــان همــواره درگیــر‬
‫جنــگ‪ ،‬اخــذ مالیــات‪ ،‬تصــرف و از دســت دادن قلمــرو و اِعمــال موانــع گمرکــی بــود و همــة‬
‫ایــن فعالیت‌هــا بازارهــای بین‌المللــی را شــکل دادنــد کــه صنایــع اولیــة صــادرات در آن‬
‫فعالیــت می‌کردنــد‪ .‬امــا راه اصلــی تأثیرگــذاری دول ـت‌ مــدرن آلمــان بــر صنعــت‪ ،‬کمــک‬
‫‪233‬‬
‫بــه حفــظ و شــکل‌دهی نهادهــای س ـ ّنتی مختلــف بــود کــه تأثیــر گســترده‌ای بــر صنایــع‬

‫آلمــان داشــت‪.‬‬
‫نتیجه گیری‬
‫ســرآغاز صنعتــی شــدن در آلمــان‪ ،‬ماننــد ســایر نقــاط اروپــا‪ ،‬نــه در ماشــین‌ها و کارخانه‌هــا‬
‫و انقــاب صنعتــی‪ ،‬بلکــه در مقیاســی کوچــک در منســوجات‪ ،‬فلــزات‪ ،‬چــوب و شیشــه پــس‬
‫از حــدود ســال ‪ 1500‬در سرتاســر ایــن کشــور رخ داد‪ .‬خاســتگاه صنعــت آلمــان را بایــد بــه‬
‫طــور گســترده‌تری در کشــاورزا ِن بازارمحــور کــه مــواد غذایــی تولیــد می‌کردنــد‪ ،‬کوشــش‬
‫مبتکرانــة تجــار کوچــک و بازرگانــان بــزرگ در ایجــاد بازارهایــی کــه مصرف‌کننــدگان را‬
‫بــا تولیدکننــدگان مــواد غذایــی و کاالهــای تولیــدی در مناطــق تخصصــی مرتبــط می‌کــرد‪،‬‬
‫جســتجو کــرد‪ .‬ایــن رونــد تخصصــی شــدن در طــول نخســتین مدرنیزاســیون در سراســر‬
‫ِ‬
‫مرکــزی آلمانی‌زبــان‪ ،‬ادامــه یافــت و‬ ‫اروپــا‪ ،‬از جملــه در بیشــتر بخش‌هــای اروپــای‬
‫شــتاب گرفــت‪ .‬امــا تــا ســال ‪ ، ۱۸۰۰‬آلمــان از نظــر صنعتــی عقــب مانــده بــود‪ .‬برخــی از‬
‫مورخــان دلیلــش را بــه ویرانی‌هــای جنــگ ســی ســاله نســبت می‌دهنــد‪ ،‬برخــی دیگــر بــه‬
‫رقابــت کارخانه‌هــای خارجــی در پایــان قــرن هجدهــم‪ .‬امــا بررســی وضعیــت بخش‌هــای‬
‫مختلــف آلمــان نشــان می‌دهــد کــه عوامــل داخلــی ممکــن اســت مهم‌تــر بــوده باشــند‪.‬‬
‫پیش‌صنعتــی شــدن و مــدرن شــدن‪ ،‬بســیار نابرابــر در سراســر آلمــان توزیــع شــد‪ .‬از یــک‬
‫ســو‪ ،‬در زاکسـ ّنتورینگیا‪ ،‬راینلنــد‪ ،‬جنــوب غربــی آلمــان و وســتفالن‌ نیدرزاکســن‪ ،‬صنعــت‬
‫بســیار خوبــی وجــود داشــت‪ .‬از ســوی دیگــر‪ ،‬گســترة وســیعی از آلمــان وجــود داشــت کــه‬
‫تقریب ـ ًا غیرصنعتــی بــود‪ .‬بــرای مثــال در شــمال و شــرق (بــه ویــژه اســتان‌های مرکــزی و‬
‫شــرقی پــروس) و باواریــا‪ .‬ســؤال مهــم ایــن اســت کــه چــرا؟‬
‫بررســی‌های تجربــی انجــام شــده تعــدادی از «عوامــل مکانــی» را کــه بــرای ظهــور یــک‬
‫منطقــة صنعتــی بایــد وجــود داشــته باشــد‪ ،‬نشــان می‌دهــد‪ .‬عامــل دیگــر‌ بــا در نظــر‬
‫گرفتــن هزینه‌هــای نهاده‌هــا و معامــات مــورد نیــاز صنایــع‪ ،‬کــه بــا ویژگی‌هــای طبیعــی‬
‫و اجتماعــی متفــاوت تعییــن می‌شــوند‪ ،‬ارائــه می‌شــود‪ .‬آلمــان بــا هیــچ معیــاری از‬
‫ـوب صنعــت‪ ،‬محــروم نبــود‪ :‬ذخایــر ســنگ معدنــی بســیار قابــل‬ ‫ویژگی‌هــای طبیعــی مطلـ ِ‬
‫توجــه‪ ،‬وســعت قابــل توجــه جنــگل بــرای ســوخت؛ برخــی از بزرگتریــن ذخایــر زغــال‬
‫ســنگ در اروپــا (تــا ســال ‪ 1800‬همگــی اســتفاده نشــده)؛ و شــرایط مســاعد بــرای رشــد‬
‫پنبــه و کنــف‪ .‬اگرچــه خــط ســاحلی محــدودی داشــت‪ ،‬امــا دارای پنــج رودخانــة داخلــی‬
‫بــزرگ قابــل کشــتیرانی و تعــدادی آبــراه تــا حــدی قابــل اســتفاده بــود‪ .‬شــهرهای جنوبــی‬
‫آن در مســیرهای تجــاری بــزرگ زمینــی از دریــای مدیترانــه قــرار داشــتند و الیپزیــگ‬
‫‪IIFOM 234‬‬
‫و فرانکفــورت واســطه‌گری تجــارت از شــرق بــه غــرب اروپــا را بــه عهــده داشــتند‪.‬‬
‫بنابرایــن‪ ،‬عقب‌ماندگــی صنعتــی آلمــان در ســال ‪ 1800‬را نمی‌تــوان بــه فقــدان مزایــای‬
‫طبیعــی نســبت داد‪ .‬عــاوه بــر ایــن‪ ،‬بــا پیشــرفت رونــد مدرنیزاســیون و گســترش تجــارت‪،‬‬
‫صنایــع آلمــان بــه طــور فزاینــده‌ای از منابــع طبیعــی محلــی مســتقل شــدند‪ .‬امــا هزینه‌هــای‬
‫صنعتــی نیــز بــه شــدت تحــت تأثیــر نهادهــای اجتماعــی قــرار گرفــت‪ .‬بــه دلیــل پراکندگــی‬
‫سیاســی‪ ،‬ایــن مــوارد از یــک منطقــة آلمانــی بــه منطقــة دیگــر بســیار متفــاوت بــود‪ .‬امــا بــه‬
‫عنــوان یــک قاعــدة کلــی‪ ،‬مؤسســات س ّنتی(سیســتم‌های ارباب‌نشــین‪ ،‬مالــکان قدرتمنــد‪،‬‬
‫جوامــع روســتایی و شــهری‪ ،‬اصنــاف و شــرکت‌های بازرگانــی) پــس از فروپاشــی در ســایر‬
‫بخش‌هــای اروپــای غربــی بــرای مــدت طوالنــی در آلمــان همچنــان برقــرار بودنــد‪ .‬حتــی‬
‫در «پیشــرفته‌ترین» مناطــق‌زاکســن و راینلنــد‌ نهادهــای س ـ ّنتی تــا اواخــر قــرن هجدهــم‬
‫از بیــن نرفتنــد‪ .‬در ســایر بخش‌هــا‪ ،‬تــا قــرن نوزدهــم دوام آوردنــد و صنعتی‌شــدن را در‬
‫وســتفالیا تــا دهــة ‪ 1850‬و در وورتمبــرگ و ســیلزی تــا دهــة ‪ 1870‬بــه تعویــق انداختنــد‪.‬‬
‫در باواریــا و بیشــتر بخش‌هــای پــروس‪ ،‬نهادهــای اجتماعــی کــه از ظهــور صنایــع بیــن‬
‫ســال‌های ‪ 1600‬و ‪ 1800‬جلوگیــری کــرده بودنــد‪ ،‬صنعتی‌ســازی کارخانه‌هــا را تــا‬
‫پایــان قــرن نوزدهــم بــه تعویــق انداختنــد‪.‬‬
‫‪235‬‬
‫بهار؛ گذر از مشروطه به استبداد‬

‫‪IIFOM 236‬‬
‫محمدتقــی بهــار؛ شــاعر دموکــرات و انقالبــی کــه لقــب و منصــب خــود را از پــدر و طبــق‬
‫فرمــان مظفرالدیــن شــاه بــه ارث بــرده اســت‪ ،‬آن‌طــور کــه خــود می‌گویــد «مســتخدم دولــت‬
‫ـر مســت ّمری دولتــی» در دربــار‬
‫و آســتانه» هــر دو بــود و امــر معــاش او و خانــواده‌اش از «ممـ ّ‬
‫مظفــری می‌گذشــت‪ .‬او کــه شــاعری مشــروطه‌خواه اســت بــه شــکرانة صــدور فرمــان‬
‫مشــروطیت قصیــدة بلنــد «عــدل مظفــر» را بــا مطلــع زیــر می‌ســراید‪:‬‬
‫کشور ایران ز عدل شاه مظفر‬
‫رونقی از نو گرفت و زینتی از سر‬
‫بهــار کــه بــه مناســبت توشــیح ملوکانــة قانــون اساســی مشــروطه‪ ،‬مســرور از عیــش و طــرب‬
‫اســت‪ ،‬در قصیــده‌ای دیگــر از شــاه مظفــر این‌گونــه تمجیــد می‌کنــد‪:‬‬
‫پادشه دادگر مظفرالدین شاه‬
‫آنکه ضد عدلش بنای ظلم برافتاد‬
‫بخت شاه که گشته است‬ ‫خرم و شاد است ِ‬ ‫ّ‬
‫خرم و رعیت از او شاد‬
‫کشور از او ّ‬
‫پــس از فــوت شــاه مظفــر‪ ،‬بهــار در کشــاکش میــان مجلســیان و محمدعلــی شــاه جانــب‬
‫مجلســیان ایســتاده و پیوســته قصایــدی در لَــه آزادی می‌ســراید‪ .‬او شــاهِ جــوان را نصیحــت‬
‫می‌کنــد کــه «تــا جوانــی هســت از شاهنشــهی دریــاب کام» چــرا کــه « ُملــک ایــران ســر بســر‬
‫در انقــاب اســت ای َملِــک!» در ُمســتزاد معـ ِ‬
‫ـروف «کار ایــران بــا خداســت» بــا کنایه‌هــای‬
‫تنــد‪ ،‬شــاه را نواختــه و در مقابــل‪ ،‬خنج ـ ِر «حضــرت ســتارخان» را «کشورگشــا» می‌‌نامــد‪:‬‬
‫سنگر شه چون به دوشان‌تپه رفت از باغ‌شاه‬
‫تازه‌تر شد دا ِغ شاه‬
‫روز دیگر سنگرش در سر حد ملک فناست‬
‫کار ایران با خداست‬
‫مجلســیان کــه پــس از فتــح تهــران بــه پیــروزی رســیدند و چنــدی بعــد شــاه را از ســلطنت‬
‫خلــع‪ ،‬و نائب‌الســلطنه مع ّیــن کردنــد‪ ،‬بــه برگــزاری جشــن‌های م ّلــی و شــادی عمومــی‬
‫پرداختنــد‪ .‬بهــار در همــان ســال قصیــده‌ای در ســتایش «آزادی» می‌ســراید کــه مطلعــش‬
‫چنیــن اســت‪:‬‬
‫بیا ساقی که کرد ایزد قوی بنیا ِن آزادی‬
‫نمود آباد از نو خانة ویرا ِن آزادی‬
‫‪237‬‬
‫شــور و حــال فتــح کــه می‌خوابــد‪ ،‬محمدتقــی در ســال ‪ ۱۳۲۸‬ه‪.‬ق روزنامــة «نوبهــار» را کــه‬

‫ـرای دموکــرات ایــران اســت دایــر می‌کنــد‪ .‬حزبــی کــه بــه تعبیــر‬ ‫ناشــر افــکار حــزب چپ‌گـ ِ‬
‫بهــار «بــا تعالیــم حیدرخــان عمواوغلــی کــه از پیشــوایان احــرا ِر مرکــز بــود» دایــر گردیــد‪ .‬او‬
‫دموکرات‌هــا را «آزادیخواهــا ِن قدیــم» می‌نامــد کــه «پاکــی نیــت و صفــای عقیــدت» آن‌هــا‬
‫ایــران را نجــات داد!‬
‫بــاری پــس از پیــروزی انقــاب اکتبــر‪ ،‬جنــاب ملک‌الشــعرا کــه روزگاری در خراســان از‬
‫ـت انقالبــی‌ بهــره می‌بُــرد و صدهــا‬ ‫«پیشــوای احــرار تهــران» یعنــی عمــو اوغلــی‪‌،‬تروریسـ ِ‬
‫بیــت در لَــه آزادی و علیــه اســتبداد می‌ســرود‪ ،‬آن‌طــور کــه خــود می‌نویســد‪ ،‬درمی‌یابــد کــه‬
‫«بایــد حکومــت مرکــزی را قــدرت داد» و «حکومــت مقتــدر مرکــزی از هــر قیــام و جنبشــی‬
‫کــه در ایــاالت بــرای اصالحــات بــر پاشــود صالح‌تــر اســت‪ ».‬آقــای بهــار کــه تمــام ذوق و‬
‫اســتعداد هنــری خــود را علیــه شــاه و لَــه مجاهدیــن خــرج کــرده بــود‪ ،‬بــا نااُمیــدی می‌گویــد‪:‬‬
‫«همیشــه صاحــب ایــن عقیــده بــوده‌ام کــه بایــد دولــت مرکــزی‪ ،‬مقتــدر باشــد‪ ».‬در واقــع حاال‬
‫ـدرت مرکــز تقریب ـ ًا از بیــن رفتــه و اوضــاع مملکــت از هــر جهــت نابســامان شــده‪،‬‬ ‫کــه قـ ِ‬
‫ـعرای مــا بــه فکــر تجدیــد بنایــی افتــاده کــه خــود در ویــران کردنــش نقــش داشــته‬‫ملک‌الشـ ِ‬
‫مجلــس سرنوشت‌ســاز پنجــم فــرا می‌رســد و بهــار کــه از ابتــدا در جرگــة‬ ‫ِ‬ ‫عهــد‬
‫مشــروطه‌خواهان قــرار داشــت مشــاهده می‌کنــد کــه «مــردی بــا قــوای کامــل و وســایل‬
‫خارجــی و داخلــی بــر اوضــاع کشــور و آزادی و مجلــس و بــر جــان و مــال همــه مســلط‬
‫شــده» و بــه یکبــاره «حکومــت مقتــدر مرکــزی کــه در آرزویــش بودیــم بقــدری دیــر آمــد‬
‫کــه قدرتــی در مرکــز بــه وجــود آمــده‪ ،‬بــر حکومــت‪ ،‬شــاه و کشــور مســلط شــد»‪ .‬شــاع ِر‬
‫پــر شــو ِر داســتا ِن مــا در ایــن مرحلــه و بــه زعــم خــود «بــه کوچــة بن‌بســت» می‌رســد‪.‬‬
‫یکه‌تــاز میــدان سیاســت می‌شــود و نســبت بــه «آزادی‪ ،‬مشــروطه و مطبوعــات»‬ ‫سردارســپه ّ‬
‫بســیار بدبیــن اســت‪ .‬بهــار در چارچــوب تفکــر روشــنفکری آن زمــان کــه از مشــروطه بــه‬
‫اســتبداد متمایــل شــده بــود‪ ،‬میــل داشــت کــه بــه ســردار ســپه خدمــت کنــد امــا این‌بــار‬
‫پــردة جمهوری‌خواهــی بــاال رفــت و رضاخــان در فکــر تأســیس جمهــوری افتــاد‪ .‬بهــار کــه‬
‫ـال جمهــوری» اســت می‌گویــد‪« :‬گروهــی کــه بــه تفکــر معتــاد بودنــد‪...‬‬ ‫خــود «مفتــون جمـ ِ‬
‫ـت‬ ‫ـس پــرده دیدنــد‪ ».‬از ایـن‌رو غزلــی نیــز در مخالفـ ِ‬‫ســر و کلــة دیکتاتــوری عظیمــی را از پـ ِ‬
‫جمهــوری بــا مطلــع زیــر می‌ســراید‪:‬‬
‫جمهوری سردار سپه مایة ننگ است‬
‫صحبت اصالح وطن نیست که جنگست‬ ‫ِ‬ ‫این‬
‫‪IIFOM 238‬‬
‫مجلــس پنجــم کــه بــاز شــد «شــاه فــرار کــرد» و تمــام قــدرت در رضاخــان مجتمــع گشــت‬
‫ولــی «افــکار عامــه و ســواد جماعــت و اغلــب محافظـه‌کاران و خانواده‌هــای قدیمــی و رجــال‬
‫بــزرگ‪ ،‬و معــدودی هــم آزادی‌خــواه ‪ ...‬دم از مخالفــت زدنــد» و در نبــرد نخســت بــا طوفــان‬
‫ســهمگین‪ ،‬در غائلــة جمهوری‌خواهــی پیــروز شــدند‪ .‬آن‌هــا توانســتند برخــاف میــل رضاخان‪،‬‬
‫ظاهــراً نهــاد ســلطنت را حفــظ کننــد‪.‬‬
‫بــا وجــود ناکامــی سردارســپه در تأســیس جمهــوری‪ ،‬قــدرت او روزافــزون بــود‪ .‬بهــار در بــاب‬
‫قدرت‌یافتــن رضاخــان می‌نویســد‪« :‬چشــم و ابــروی دیکتاتــوری کــه در پــردة پیشــین از پـ ِ‬
‫ـس‬
‫پــرده نمایــان بود‪...‬اینــک بــا تمــام قــد و قامــت‪...‬و هیبــت و صولــت در پیــش پــرده ایســتاده‬
‫بــا مــا ســخن می‌گویــد‪ ،‬رعــد و بــرق می‌کنــد‪ ،‬تهدیــد می‌کنــد و هــر چــه می‌خواهــد‬
‫می‌توانــد کــرد‪ ».‬البتــه بــه زودی کار از تشــویق و تنبیــه گذشــته و بــه «جان‌بــازی» می‌رســد‪.‬‬
‫رجــال «یکــی یکــی می‌رونــد و تســلیم می‌شــوند‪ ».‬در نهــم آبــان کار تمــام شــده و «بســاط‬
‫خانــدان کهــن برچیــده می‌شــود‪ ».‬شــاع ِر دموکــرات مــا در نهایــت و بــا تأســیس پهلــوی از‬
‫سیاســت کنــاره گرفتــه و خــود را خانه‌نشــین می‌کنــد‪ .‬در واقــع «امــر شــد کــه زیــر نظــر‬
‫وزارت معــارف به‌کارهــای فنــی بپــردازم»‪ .‬بــا وجــود اینکــه بهــار تنهــا بــه «صــرف و نحــو و‬
‫تاریــخ ادبیــات» روی مــی‌آورد امــا از ‪ ۱۳۰۵‬تــا ‪ ۱۳۲۰‬او را دو بــار حبــس می‌کننــد و ســالی‬
‫تمــام بــه تبعیــد اصفهــان می‌فرســتند‪:‬‬
‫مانده‌ام در شکنج رنج و تعب‬
‫زین بال وارهان مرا یا رب‬
‫بخت بد بین که با چنین حالی‬
‫پادشا هم نموده است غضب‬
‫در ادامــة ایــن قصیــده کــه «غضـ ِ‬
‫ـب شــاه» نــام دارد‪ ،‬بهــار اشــارة نغــزی بــه نحــوة برخــورد‬
‫حکومــت جدیــد بــا اقــوام ایرانــی دارد آن‌جــا کــه می‌گویــد‪:‬‬
‫نه بلوچم من و نه کرد و نه ترک‬
‫نه ِ‬
‫رئیس لرم نه شیخ عرب‬
‫کیستم‪ ،‬شاعری قصیده‌سرا‬
‫چیستم؟ کاتبی بهار لقب‬
‫محمدتقــی کــه روزی علیــه محمدعلی‌شــاه قصیــده می‌ســرود و بــه همــراه دوســتان دموکــرا ‌‬
‫ت‬
‫ـش آزادی در خراســان بــود‪ ،‬دیگــر حتــی نمی‌توانســت دیــوان شــعرش را چــاپ‬ ‫خــود‪ ،‬علم‌کـ ِ ‌‬
‫کنــد و بــه جــرم طبــع آن بــه حبــس و تبعیــد مبتــا شــد‪ .‬شــهربانی‪ ،‬مجموعــه کاغذهــای شــعر‬
‫او را «ضایــع و نفلــه» کــرد و جــز «صــد و چهــل صفحــه» باقــی را از بیــن‌بــرد! بهــار از ایــن‬
‫‪239‬‬
‫حادثــه دچــار «لطمــه و مــزاج عصبــی» شــده و «بهتریــن ایــام جوانــی‌اش هــدر مــی‌رود‪ ».‬در‬

‫قصیــدة بلنــد دیگــری‪ ،‬از درون زنــدان رضاشــاه فعلــی بــا ابیــات التماس‌گونــه‌ای تمنــای‬
‫خالصــی از محبــس را دارد‪:‬‬
‫یاد ندارد کس از ملوک و سالطین‬
‫شاهی چو پهلوی به عز و به تمکین‬
‫بــا ایــن وجــود رضاشــاه دســت از ســر شــاع ِر دموکــرات مــا برنداشــته و پــس از ســپری‬
‫شــدن «هــزارة فردوســی» رئیــس شــهربانی را بــه ســراغ او می‌فرســتد‪ .‬بهــار در همیــن رابطــه‬
‫می‌نویســد‪« :‬آیرم[رئیــس وقــت شــهربانی]‪...‬مکرر مــرا می‌خواســت و تکلیــف کــرد یــک‬
‫روزنامــة یوم ّیــه بایــد راه بیاندازی‪...‬کــه زیــر نظــر مــا و بقلــم تــو اداره شــود‪ ».‬رئیــس شــهربانی‬
‫«از نویســندگان معاصــر هــم شــکوه داشــت کــه چیــزی نمی‌نویســند کــه مفیــد و حقیقــی‬
‫باشــد و شــاه بپســندد!» در نهایــت رضاشــاه‪ ،‬محمدتقــی را مجبــور بــه ســرودن قصیــدة «دیــروز‬
‫خــود بهــار ســرودن جبــری آن را بــرای «دفــع ضــرر آشــکار»ی‬ ‫ِ‬ ‫و امــروز» می‌کنــد کــه‬
‫خوانــده کــه از جانــب حکومــت متوجــه او بــود‪ .‬ایدئولــوژی غالــب و مــورد تأییــد حکومــت‬
‫جدیــد در سراســر ابیــات قصیــده بــه چشــم می‌خــورد‪:‬‬
‫یک روز بود لهجة دربار‪ ،‬اجنبی‬
‫امروز قند پارسی آن‌جا مکرر است!‬
‫طنـ ِز تلــخ ماجــرا اینجاســت کــه جنــاب بهــار و پدرشــان از قضــا ملک‌الشـ ِ‬
‫ـعرای پارســی‌گوی‬
‫دربــار شــاهانی بودنــد کــه حــاال لهجــة آن‌هــا را اجنبــی می‌خوانــد تــا حــرف بی‌حســابش در‬
‫حســاب حکومــت جدیــد بگنجــد‪ .‬اجنبــی یــا بیگانــه نامیــدن زبان‌هــا و فرهنگ‌هــای متنــوع‬
‫اقــوام ایرانــی ریشــه در فکــر مســمومی داشــت کــه در ذهــن روشــنفکرا ِن قبــل از پهلــوی‬
‫جوانــه زد‪ ،‬بعــد از فتــح طهــران رشــد کــرد و نهایت ـ ًا در حکومــت جدیــد بــه درجــة کمــال‬
‫رســید‪ .‬بیگانــه نامیــد ‌ن زبان‌هــای غیرفارســی و نفــی تنــوع فرهنگــی و چندزبانــی مــردم ایــران‬
‫بیــش از اینکــه ناشــی از عالقــه بــه ادبیــات غنــی فارســی باشــد‪ ،‬بیشــتر ابــزاری بــود سیاســی‪،‬‬
‫تــا قــدرت را در مرکــز مجتمــع‪ ،‬و جامعــه را از بــاال مهندســی کنــد‪ .‬بهــار در بیتــی دیگــر‪ ،‬بــه‬
‫رضاشــاه کــه پیــش از اســتعفا‪ ،‬کمتــر از شــانزده ســال حکومــت می‌کنــد‪ ،‬لقــب «صاحبقــران‬
‫شــرق» می‌دهــد‪:‬‬
‫صاحبقرا ِن شرق رضاشاهِ پهلوی‬
‫خلق اکبر است!‬ ‫شاهنشهی که سایة ّ‬
‫‪IIFOM 240‬‬
‫بهــار در قصیــده‌‌ای دیگــر بــه نــام «دیــن و دولــت» نیــز بــه یــک س ـ ّنت مرســوم در تاریــخ‬
‫ایــران یعنــی همــزادی دیــن و پادشــاهی اشــاره می‌کنــد کــه بــا روی کار آمــدن صاحبقــران‬
‫شــرق تــا حــد زیــادی از بیــخ و بُــن کنــده می‌شــود‪َ .‬مط َلــع قصیــده بــاز تمجیــد از رضاشــاه و‬
‫نــام بــردن از او بعنــوان «خســرو صاحبقــران» اســت‪:‬‬
‫نابغة راستین‪ ،‬قائد ایران زمین‬
‫پادشه بی‌قرین‪ ،‬خسرو صاحبقران!‬
‫در میانــة شــعر بــا وجــود اینکــه شــاعر مــا خــود واقــف اســت کــه مجلــس شــورای م ّلــی‬
‫در حکومــت جدیــد عم ـ ًا از اســتقالل افتــاده و مجلســیا ِن عهــد محمدعلی‌شــاه‪ ،‬مســتخدمان‬
‫حکومــت جدیــد شــده‌اند‪ ،‬بــاز می‌گویــد‪:‬‬
‫مجلس شورا سترگ‪ ،‬روحِ وکیالن بزرگ‬
‫بهر بداندیش‪ ،‬گرگ‪ ،‬بهر خالیق‪ ،‬شبان!‬
‫ایــن تناقض‌گویی‌هــا نتیجــة آشــوب فکــری‪ ،‬و همچنیــن انقالبــی اســت کــه روشــنفکران‬
‫در ایــران بــه راه انداختنــد‪ .‬گویــی شــاعر داســتان مــا پــاک آرمان‌هــای خــود را از خاطــر‬
‫بــرده و تنهــا بــه دنبــال دفــع شــر در روزگار جدیــد اســت‪ .‬چگونــه ممکــن اســت وکیــل‪،‬‬
‫همزمــان شــبا ِن مــوکل خــود باشــد؟ آیــا بهــار کــه در خراســان آزادی‌خــواه بــود و در تهــران‬
‫دولت‌خــواه‪ ،‬نمی‌دانــد کــه وکیــل‪ ،‬مــوکل دارد و شــبان‪ ،‬رمــه؟ روشــنفکران کــه روزگاری‬
‫بــا اقدامــات ایضایــی خــود در مطبوعــات و مجلــس‪ ،‬تمــام حرمت‌هــا را در انــدک زمانــی‬
‫شکســته و حتــی اقــدام بــه تــرور شــاه کردنــد‪ ،‬حــال طرفــدار «اســتبداد من ـ ّور» شــده و هــر‬
‫یــک در عدلیــه و مالیــه و نظیمــه منصــب و مقــام گرفتــه‪ ،‬خامــوش شــده‌اند‪ .‬بهــار بــه رضاشــاه‬
‫لقــب «قائــد» می‌دهــد کــه بیشــتر مناســب یــک رئیس‌جمهــور اســت تــا شــاه‪ .‬دیگــر کســی‬
‫بــرای آزادی‪ ،‬غصــه نمی‌خــورد و جــرأت اظهارنظــر مخالــف هــم نــدارد‪ .‬اینــان بــا دســت خــود‬
‫چیــزی را خلــق کردنــد کــه مدعــی بودنــد در مشــروطه علیــه آن مبــارزه کرده‌انــد! مع‌االســف‬
‫بهــار بــا وجــود طبــع معتدل‌تــری کــه داشــت‪ ،‬از همیــن ســنخ بــه حســاب می‌آیــد‪.‬‬
‫منبع‪:‬‬
‫‪-۱‬دیباچــة کتــاب تاریــخ مختصــر احــزاب سیاســی ایــران اثــر ملک‌الشــعرا بهــار‪ ،‬جلــد اول‪،‬‬
‫انتشــارات امیرکبیــر‪۱۳۵۷ ،‬‬
‫‪-۲‬دیوان اشعار ملک‌الشعرای بهار‬
‫‪241‬‬
‫‪ ۲۳۷‬زوال هنر در شوروی‬

‫ّ‬
‫‪ ۲۵۶‬سنت زیبایی‌شناسی آلمانی‬
‫ُ‬
‫‪ ۲۶۴‬آفرینش و نه قلمرو جهان نورس‬
‫‪ ۲۷۰‬بقای نمادین مرشد و مارگاریتا‬ ‫فصل هنر و ادبیات‬
‫‪IIFOM 242‬‬
‫زوال هنر در شوروی‬

‫رضا زارع‌پور‬
Sergei Kirov Reviews the Athletic Parade, A.N. Samokhvalov, 1935
243
‫نقــل اســت‪ ،‬زمانــی کــه در پایــان قــرن دهــم فرســتادگان شــاهزاده والدیمیر‌کیِــف از‬

‫امپراطــوری بیزانــس بازدیــد کردنــد‪ ،‬خــود امپراطــور بــه اســتقبال آن‌هــا رفــت و بــه داخــل‬
‫کلیســای بیزانــس راهنمایی‌شــان کــرد‪ .‬فرســتادگان والدیمیــر ایــن فرصــت را پیــدا کردنــد‬
‫کــه از نزدیــک و زیــر نــور هــزاران شــمع شــاهد مراســم آیینــی و آوازهــای کلیســای شــرقی‬
‫باشــند‪ .‬آن‌هــا در بازگشــت بــه والدیمیــر گــزارش دادنــد کــه‪« :‬نمی‌دانیــم در بهشــت بودیــم‬
‫یــا زمیــن‪ ،‬چــرا کــه چنیــن زیبایــی و شــکوهی روی زمیــن وجــود نــدارد‪]۱[ ».‬‬
‫والدیمی ـ ِر بی‌دیــن‪ ،‬کــه از نــوادگان وایکینگ‌هــا بــود‪ ،‬در مواجهــه بــا ایــن شــکوه و عظمــت‬
‫بــه مســیحیت گروییــد‪ .‬او در ایــن زمینــه اســتثناء نبــود‪ .‬امــا توانســت نقطــة عطفــی را در‬
‫تاریــخ هنــر روســیه بــه وجــود آورد کــه دســتاوردهای آن در بیــن تمامــی ملــل دنیــا بی‌ســابقه‬
‫بوده‌انــد‪ .‬میــراث هنــر روس بی‌ماننــد اســت‪ :‬گرایــش بــه انتــزاع‪ ،‬رنگ‌هــای بســیار و‬
‫گســترة روایــی بســیار متنــوع‪.‬‬
‫نقطــة اوج هنــر بیزانســی را می‌تــوان قــرن پانزدهــم دانســت‪ .‬روبلــف و تئوفانــس در ایــن‬
‫زمــان ظهــور کردنــد و هنــر بیزانــس در ایــن زمــان نمــادی شــد از شــکوه و غنــای هنــر قــرون‬
‫وســطی و نشــانگر دســتاوردهای واالی روســیه در هنرهــای تجســمی‪.‬‬
‫عظمــت هنــر روســیه در قرن‌هــای بعــدی نیــز پایــدار بــود‪ .‬پــس از آغــاز قــرن نــوزده و‬
‫اجــرای سیاســت اروپایی‌ســازی توســط پطــر کبیــر و اخــاف او‪ ،‬گونه‌هــای هنــر اروپایــی‬
‫وارد ســرزمین‌های روســیه شــد و هنرمنــدان نامــداری در زمینــة ادبیــات و موســیقی رمانتیــک‬
‫در روســیه ظهــور کردنــد‪ .‬امــروزه شــاهکارهای ادبــی و موســیقی روســیه بخشــی جدانشــدنی از‬
‫میــراث هنــری تمــدن غــرب بــه حســاب می‌آینــد‪.‬‬
‫روس‌هــا علی‌رغــم فاصلــة جغرافیایــی زیــاد بــا قلــب اروپــا‪ ،‬همــواره در پیشــرفت‌ها و‬
‫تحــوالت هنــری بــا اروپــای غربــی همــگام بودنــد‪ .‬در اواخــر قــرن نوزدهــم بــا ظهــور گرایش‬
‫بــه رئالیســم در اروپــای غربــی‪ ،‬هنرمنــدان بزرگــی نظیــر نیــکالی گوگــول در ادبیــات و ایلیــا‬
‫رپیــن در نقاشــی پــا بــه عرصــة هنــر نهادنــد و نســلی جدیــد از هنرمنــدان روس بــه پیــروی‬
‫از آن‌هــا برخاســتند‪ .‬گــزاف نیســت کــه بگوییــم بــدون حضــور ایــن هنرمنــدان هیــچ‌گاه‬
‫جنبش‌هــای اروپــای غربــی بــه اوج و کمــال خــود نمی‌رســیدند‪.‬‬
‫کوتــاه ســخن آن کــه روســیه قرن‌هــا بــه عنــوان مهــد هنــر بیزانســی و پــس از آن هــم بــه‬
‫عنــوان یکــی از مراکــز هنــر تمــدن غــرب جایگاهــی تثبیت‌شــده داشــت‪ .‬در میــان نام‌هــای‬
‫مانــدگار در دنیــای هنــر پیشــامدرن‪ ،‬هنرمنــدان روســی اگــر از باقــی هنرمنــدان غربــی باالتــر‬
‫نباشــند‪ ،‬پایین‌تــر نیــز نخواهنــد بــود‪.‬‬
‫بــا ایــن حــال بــا پیشــروی در قــرن بیســتم‪ ،‬نام‌هــای بــزرگ روســی در دنیــای هنــر رنــگ‬
‫می‌بازنــد و تبدیــل بــه اســتثناء می‌شــوند‪ .‬هنرمنــدان روس کــه زمانــی بــا بــزرگان دیگــر‬
‫‪IIFOM 244‬‬
‫ملــل غربــی برابــری می‌کردنــد و پــا بــه پــای آن‌هــا تحــوالت هنــری تمــدن غــرب را بــه اوج‬
‫می‌رســاندند‪ ،‬از محافــل هنــری محــو می‌شــوند‪ .‬انــدک هنرمنــدان بــزرگ باقــی مانــده یــا‬
‫بــرای ادامــة فعالیــت خــود بــه کشــورهای غربــی پنــاه می‌بردنــد یــا بــا کاهــش اســتانداردها و‬
‫خالقیــت خــود در ســرزمین مــادری بــه دور از شــهرت و هیاهــو آثــاری را خلــق می‌کردنــد‬
‫کــه حتــی بــاب میــل خودشــان نیــز نبــود‪.‬‬
‫در ایــن متــن بــه بررســی تحوالتــی می‌پردازیــم کــه زمینه‌ســاز افــول هنــر در روســیه و‬
‫نابــودی جایــگاه واالی ایــن ســرزمین در تمــدن غربــی بودنــد‪.‬‬
‫نگارة موزاییکی مسیح؛ قرن سیزدهم‪ ،‬کلیسای ایاصوفیه‬

‫‪245‬‬
‫تحوالت هنری قرن بیستم‬

‫بــا آغــاز قــرن بیســتم‪ ،‬جنبش‌هایــی علیــه ســبک رئالیســم در سراســر اروپــا پدیــدار شــدند‪.‬‬
‫هنرمنــدان‪ ،‬خســته از ســبک بــی‌زرق و بــرق‪ ،‬ســخت‌گیرانه و غیــر فــردی رئالیســت‌ها‪،‬‬
‫شــروع بــه جســتجو بــرای راه‌هــای فــرار از رئالیســم کردنــد‪.‬‬
‫در روســیه‪ ،‬گــروه دنیــای هنــر‪ ،‬بــه رهبــری میخائیــل وروبــل ‪ ،‬در برابــر رئالیســم آکادمیــک‬
‫رپیــن قــد علــم کردنــد‪ .‬آن‌هــا بــه عناصــر باســتانی هنــر روس و بیزانســی روی آوردنــد‪:‬‬
‫معمــاری‌ای کــه در نقطــة مقابــل ســبک کالســیک مــد روز بــود‪ ،‬رزق و بــرق و رنگ‌هــای تنــد‬
‫و شــمایل هنــر بیزانســی کــه سمبولیســم قدرتمنــد آن‌هــا ابــزاری بــود بــرای ابــراز احساســات‬
‫درونــی هنرمنــد‪.‬‬
‫پیــرو وروبــل‪ ،‬هنرمندانــی نظیــر بنــوا ‪ ،‬باکســت و ُرریــخ کــه از نقاشــیاءن گــروه دنیــای‬
‫هنــر و طــراح تئاتــر بودنــد‪ ،‬بــا ترکیــب موســیقی‪ ،‬رقــص و طراحــی لبــاس و صحنــه بــه بیــان‬
‫ایده‌هایــی جدیــد پرداختنــد‪ .‬آن‌هــا توانســتند بــا تئاترهــای درخشــان خــود بالــة روســی را‬
‫در ســطح جهــان مشــهور ســازند‪ .‬هنرمنــدان بــزرگ دیگــری نیــز از ایــن گــروه در روســیه‬
‫و جهــان بــا ایده‌هــای نوآورانــة خــود بــه شــهرت رســیدند‪ .‬کاندینســکی در مونیــخ بــا‬
‫کاندینسکی؛ نخستین آبرنگ انتزاعی‪۱۹۱۰ ،‬‬

‫‪IIFOM 246‬‬
‫نقاشــی‌های خــود راه را بــرای هنــر غیر‌عینــی بــاز کــرد‪ .‬هــدف از او در نقاشــی بــه تصویــر‬
‫کشــیدن دریافت‌هــای احساســی در قالــب رنگ‌هــا بــود‪ .‬در روســیه نیــز ماله‌ویــچ بــا الهــام‬
‫از کوبیســم در حــال ایجــاد نقاشــی‌های بــدون بازنمایــی بــا الهــام از ســبک کاندینســکی بــود‪.‬‬
‫در مســکو‪ ،‬کالس‌هــای درس آکادمــی ســلطنتی جــای خــود را بــه کارگاه هنــری اعضــاءی‬
‫گــروه دنیــای هنــر‪ ،vchutemas ،‬دادنــد‪ .‬کارگاه تبدیــل بــه محــل بحــث و جدل‌هــای داغ در‬
‫میــان اعضــاءی گــروه شــد‪.‬‬
‫بــا پیشــروی در قــرن بیســتم‪ ،‬نام‌هــای بــزرگ روســی در دنیــای هنــر رنــگ‬
‫می‌بازنــد و تبدیــل بــه اســتثناء می‌شــوند‪ .‬هنرمنــدان روس کــه زمانــی بــا بــزرگان‬
‫دیگــر ملــل غربــی برابــری می‌کردنــد و پــا بــه پــای آن‌هــا تحــوالت هنــری تمــدن‬
‫غــرب را بــه اوج می‌رســاندند‪ ،‬از محافــل هنــری محــو می‌شــوند‪ .‬انــدک هنرمنــدان‬
‫بــزرگ باقــی مانــده یــا بــرای ادامــة فعالیــت خــود بــه کشــورهای غربــی پنــاه‬
‫می‌بردنــد یــا بــا کاهــش اســتانداردها و خالقیــت خــود در ســرزمین مــادری بــه‬
‫دور از شــهرت و هیاهــو آثــاری را خلــق می‌کردنــد کــه حتــی بــاب میــل خودشــان‬
‫نیــز نبــود‪.‬‬
‫نبرد بین آیندة شاد و حال تاریک‬

‫در بــازة زمانــی بیــن ســال‌های ‪ ۱۹۱۰‬تــا ‪ ،۱۹۲۰‬جنبش‌هــای تــازة روســی در نهایــت‬
‫باعــث بــه وجــود آمــدن ســه مکتــب هنــری مهــم در روســیه شــدند‪ .‬میخائیــل الریونــوف و‬
‫ناتالیــا گونچــاروا تحــت تأثیــر فوتوریس ـت‌ها (آینده‌گرایــان) در ایتالیــا مکتــب ریونیســم‬
‫(تابش‌گرایــی) را پایه‌گــذاری کردنــد‪ .‬ســبک نقاشــی‌های ایــن مکتــب اســتفاده از قوانیــن‬
‫تابــش و شکســت نــور بــرای نشــان دادن رنگ‌هــا و روشــنایی در آثــار بــود‪ .‬هــدف آن‌هــا از‬
‫ایــن هنــر نمایــش ســرعت و پویایــی ماشــینی و ترکیــب فضــا و جســم در اثــر ایــن پویایــی‬
‫اســت کــه ایــن هــدف بــا اســتفاده از نمایــش پرتوهــای نــور ممکــن می‌شــود‪ .‬ماله‌ویــچ بــا‬
‫اثــر معــروف خــود‪ ،‬مربــع ســیاه روی زمینــة ســفید ســبک هنــری سوپره‌ماتیســم (واالگرایــی)‬
‫را بــه جهــان معرفــی کــرد‪ .‬در ایــن ســبک‪ ،‬هــدف اســتفاده از فرم‌هــای هندســی بــرای بیــان‬
‫انتزاعــات شــخصی و از بیــن بــردن ابــژه در نقاشــی اســت‪ .‬در ایــن روش‪ ،‬اثــر هنــری بــدون‬
‫ایــن کــه فاقــد ارتباطــی عینــی بــا جهــان بیــرون باشــد‪ ،‬دارای هویت و عینیت مشــخص اســت‬
‫و می‌توانــد «روح حســاس و غیــر مــادی» را بــه تصویــر بکشــد‪ .‬بــه ایــن ترتیــب اثــر هنــری‬
‫می‌توانــد بــا واقعیــت ارتبــاط برقــرار کنــد‪.‬‬
‫‪247‬‬
‫ماله‌ویچ؛ مربع سیاه روی زمینة سفید‪۱۹۱۵ ،‬‬ ‫زوال هنر در شوروی‬
‫تاتلیــن از هنرمنــدان برجســته‌ای بــود کــه بــا ماله‌ویــچ ارتبــاط و همــکاری داشــت‪ .‬او‬
‫بــه زودی بــا حفــظ فرم‌گرایــی ماله‌ویــچ از فردگرایــی و ذهنیت‌گرایــی موجــود در هنــر‬
‫او فاصلــه گرفــت‪ .‬تاتلیــن بــه همــراه ال لیسیتســکی و رودچنکــو جــذب مســائل انقــاب‬
‫اکتبــر شــدند‪ .‬آن‌هــا بــه دنبــال راهــی بودنــد بــرای بازتــاب اصــول و عقایــد ایــن انقــاب‬
‫در زیبایی‌شناســی هنــر خــود‪ .‬نتیجــة ایــن پژوهــش ظهــور ســبک هنــری کانستراکتیویســم‬
‫(ســاخت‌گرایی) بــود‪ .‬آن‌هــا علی‌رغــم حفــظ ویژگی‌هــای ظاهــری هنــر سوپره‌ماتیســم‪،‬‬
‫بــاور داشــتند کــه هنرشــان ابــزاری بنیادیــن بــرای پیش‌بــرد اهــداف و موفقیــت انقــاب‬
‫بلشــوویکی اســت‪ .‬از دیــد آن‌هــا هــدف هنــر‪ ،‬عینی‌کــردن مفاهیــم انقــاب و تعهــد بــه نقــش‬
‫اجتماعــی خــود بــود‪.‬‬
‫طــرح یادبــود انترناســیونال ســوم‪ ،‬اثــری اســت کــه تاتلیــن بــرای همیــن منظــور ســاخت‪.‬‬
‫وظیفــة ایــن اثــر ســه‌بعدی و نامتقــارن از جنــس فلــز محافظــت از تاالرهــای شیشــه‌ای‬
‫‪IIFOM 248‬‬
‫شــوروی بــود‪ .‬ایــن نقــش نشــان می‌دهــد کــه هنــر‪ ،‬برخــاف چیــزی کــه ماله‌ویــچ عقیــده‬
‫داشــت‪ ،‬بایــد نقشــی دولتــی داشــته باشــد و در ســاختن واقعیــات عینــی مشــارکت کنــد‪]۲[ .‬‬
‫علی‌رغــم دعوت‌هــا و اصرارهــای تاتلیــن‪ ،‬ماله‌ویــچ‪ ،‬کــه خــود بــا ارزش‌هــای انقــاب‬
‫همدلــی می‌کــرد‪ ،‬از هنــر کانستراکتیویســتی اســتقبال نکــرد‪ .‬در عــوض او در ‪ ۱۹۱۸‬بــا خلــق‬
‫تاتلین؛ طرح یادبود انترناسیونال سوم‪۱۹۱۹ -۱۹۲۰ ،‬‬

‫‪249‬‬
‫تابلــوی مربــع ســفید روی زمینــة ســفید بیــش از پیــش بــه دنیــای انتزاعــی و شــخصی هنــر‬

‫خــود فــرو رفــت‪ .‬ایــن واکنــش ماله‌ویــچ آغازگــر یــک دوگانگــی بیــن اســاتید کارگاه بــود‪.‬‬
‫همراهــان ماله‌ویــچ و ریونیســت‌ها بــه هنــر بــرای بیــان واقعیــات انتزاعــی‪ ،‬احساســات‬
‫هنــری و وجــود مســتقل هنــر بــاور داشــتند و روی فرم‌هــای رنگــی و اکسپرسیونیســتی تأکیــد‬
‫می‌کردنــد‪ .‬از طــرف دیگــر‪ ،‬کانستراکتیویســت‌های پیــرو تاتلیــن روی نقــش عینــی اثــر‬
‫هنــری در پیشــبرد اهــداف انقــاب اصــرار می‌کردنــد‪.‬‬
‫کمیساریای آموزش وارد می‌شود‬

‫فضــای هنــری روســیه هنــگام انقــاب اکتبــر ‪ ۱۹۱۷‬موجــی از آزادی هنرمندانــه را در خــود‬
‫می‌دیــد‪ .‬هنرمنــدان و مکاتــب روســی بازتابــی بودنــد از تمامــی جنبش‌هــای آوانــگارد‬
‫معاصــر خــود‪ .‬مکاتبــی نظیــر ریونیســم‪ ،‬فوتوریســم روســی و کانستراکتیویســم همــگام بــا‬
‫باقــی کشــورهای اروپــای غربــی و آمریــکا در ایــن دوره ظهــور کــرده و تثبیــت شــدند‪.‬‬
‫لنیــن نظــرات صریحــی دربــارة هنــر داشــت‪ .‬آزاد کــردن هنــر از ســلطة طبقــات بــاال و‬
‫بــورژوازی یکــی از اهــداف مهــم انقــاب بــود‪ .‬بــه گفتــة او «هنــر بــه مــردم تعلــق دارد‪ .‬هنــر‬
‫بایــد در بدنــة مســتحکم توده‌هــا ریشـه‌های عمیــق بدوانــد‪ .‬مــردم بایــد هنــر را درک کننــد و‬
‫بــه آن عشــق بورزنــد‪ ».‬بــه عقیــدة لنیــن هــدف هنــر آمــوزش و بیــدار کــردن توده‌هایــی بــود‬
‫کــه قــرار بــود انقــاب آزادشــان کنــد‪]۳[ .‬‬
‫در ســال ‪ ،۱۹۱۷‬آناتولــی لوناچارســکی ‪ ،‬منتقــد هنــری و نمایشــنامه‌نویس‪ ،‬کــه عقایــدی‬

‫نزدیــک بــه لنیــن داشــت‪ ،‬بــه ریاســت کمیســاریای آمــوزش خلــق رســید‪ .‬او بــا تقلیــد از‬
‫لنیــن اعــام کــرد کــه هنــر بایــد روی نمایــش «انســان طــراز نویــن شــوروی» تمرکــز کنــد‪.‬‬
‫شــهروندان شــوروی از ایــن طریــق بــا ارزش‌هــای سوسیالیســم آشــنا شــده و تبدیــل بــه‬
‫«شــهروندانی بی‌نقــص» می‌شــوند!‬
‫علی‌رغــم درگیــری بلشــویک‌ها در جنــگ داخلــی روســیه و ناتوانــی آن‌هــا در کنتــرل‬

‫فضــای هنــری در اوایــل انقــاب‪ ،‬رفتــه رفتــه شــرایط بــرای فعالیــت هنرمنــدان مخالــف بــا‬
‫ایــن فلســفه دشــوار شــد‪ .‬بــا ایــن کــه تالش‌هــای حاکمیــت شــوروی بــرای حــذف هنرمنــدان‬
‫آوانــگاردی کــه بــرای هنــر دولتــی ارزشــی قائــل نبودنــد در ابتــدا چنــدان زیــاد نبــود‪ ،‬امــا‬
‫حمایــت از هنرمنــدان کانستراکتیویســت باعــث کمرنــگ شــدن تنــوع ســبک‌های هنــری در‬
‫روســیه شــد‪.‬‬
‫‪IIFOM 250‬‬
‫ال لیسیتسکی؛ سفیدها را با َگوة قرمز بزنید‪۱۹۲۰ ،‬‬
‫رفیق گورکی‬
‫پــس از مــرگ لنیــن در ‪ ،۱۹۲۴‬اســتالین بــا شکســت دادن تروتســکی‪ ،‬کامنــف‪ ،‬بوخاریــن و‬
‫زینوویــف رهبــر اتحــاد شــوروی شــد‪ .‬اســتالین بــاور داشــت کــه هنــر بایــد بــرای نشــان دادن‬
‫تصویــری مثبــت از زندگــی در شــوروی بــه شــهروندان نشــان دهــد‪ .‬همچنیــن ایــن تصویــر‬
‫بایــد واقع‌گرایانــه باشــد و ســبک تجســمی «حقیقــی بــه زندگــی» داشــته باشــد‪.‬‬
‫ماکســیم گورکــی‪ ،‬نویســنده و متفکــر مارکسیســت‪ ،‬از هنرمنــدان محبــوب اســتالین بــود‪ .‬او با‬
‫الهــام از عقایــد اســتالین‪ ،‬مانیفســتی بــرای هنرمنــدان شــوروی تهیــه کــرد و در آن بــه بســط‬
‫ســبک هنــری «رئالیســم سوسیالیســتی» پرداخــت‪ .‬طبــق نظریــة گورکــی‪ ،‬کــه در مقالـه‌ای در‬
‫ســال ‪ ۱۹۳۳‬منتشــر و ســال بعــد در کنگــرة حــزب کمونیســت ارائــه شــد‪ ،‬هنرمنــدان بایــد‬
‫چهــار اصــل را در آثــار خــود رعایــت کننــد‪ )۱ :‬هنــر بایــد در ارتبــاط بــا کارگــران و بــرای‬
‫آنــان قابــل فهــم باشــد؛ ‪ )۲‬بایــد صحنه‌هایــی از زندگــی روزمــره ارائــه دهــد؛ ‪ )۳‬تصاویــر‬
‫آن بایــد واقع‌گرایانــه باشــد؛ ‪ )۴‬حزبــی باشــد و از اهــداف حکومــت و حــزب حمایــت کنــد‪.‬‬
‫[‪ ]۳‬طبــق اعــام گورکــی‪ ،‬هنــری کــه دیدگاهــی منفــی از حاکمیــت حــزب ارائــه دهــد غیــر‬
‫قانونــی اســت‪ .‬بــه ایــن ترتیــب اســتالین بــه کمــک گورکــی هنــر رســمی شــوروی را بــه‬
‫عنــوان گونـه‌ای از پروپاگانــدای حکومــت تثبیــت کــرد‪.‬‬
‫‪251‬‬
‫پدر استالین‬

‫س ـ ّنت‌ها و نمادهــای فرهنــگ روســی همــواره در تاریــخ تحــت تأثیــر پدرســاالری پررنگــی‬
‫قــرار داشــتند‪ .‬تــزار نیکــوالی دوم‪« ،‬پــدر کوچــک» لقــب داشــت‪ ،‬چــرا کــه ادعــا می‌کــرد‬
‫خــدا او را بــرای حاکمیــت بــه ملــت روس برگزیــده اســت‪ .‬بــا الهــام از ایــن پدرســاالری‪،‬‬
‫اســتالین از هنــر بــه عنــوان ابــزاری اســتفاده کــرد تــا خــود را بــه عنــوان پــدر ملــی شــوروی‬
‫بــه تصویــر در آورد‪.‬‬
‫تابلــوی مالقاتــی فراموش‌نشــدنی (‪ )۱۹۳۶‬اثــر واســیلی یوانــوف یکــی از تصویرپردازی‌هــای‬
‫مشــهور از اســتالین بــه عنــوان پــدری مهربــان اســت‪ .‬در ایــن نقاشــی‪ ،‬اســتالین بــا مهربانــی‬
‫پیشکشــی را بــه نماینــدة همســران مهندســان شــوروی اعطــا می‌کنــد‪ .‬عــاوه بــر نقــش‬
‫اســتالین بــه عنــوان پــدر مهربــان‪ ،‬نقــش زنــان بــه عنــوان حامــی تــاش شــوهران خــود‪ ،‬در‬
‫ایــن نقاشــی بــه تصویــر کشــیده شــده؛ یکــی از پروپاگانداهــای متــداول شــوروی بــرای نشــان‬
‫دادن جایــگاه بــاالی زنــان در حاکمیــت سوسیالیســتی در مقایســه بــا کشــورهای ســرمایه‌داری‪.‬‬
‫تردیدهــای زیــادی در مــورد واقعــی بــودن ایــن صحنــه وجــود دارد‪ .‬یوانــوف نقاشــی خــود را‬
‫براســاس مالقــات اســتالین بــا همســران فرماندهــان ارتــش ســرخ‪ ،‬کــه از نزدیــک شــاهد آن‬
‫بــود‪ ،‬خلــق کــرده اســت‪.‬‬
‫هــدف اســتالین از ایــن آثــار هنــری خلــق یــک کیــش شــخصیتی بــود تــا جایــگاه خــود را‬
‫بــه عنــوان رهبــر شــوروی‪ ،‬کــه بــا جنجــال زیــادی بــه آن رســیده و مخالفــان بســیار داشــت‪،‬‬
‫تثبیــت کنــد‪ .‬بــه همیــن دلیــل‪ ،‬عــاوه بــر تصویر‌کــردن او بــه عنــوان پــدر ملــت روســیه‪،‬‬
‫یوانوف؛ مالقاتی فراموش‌نشدنی‪۱۹۳۶ ،‬‬

‫‪IIFOM 252‬‬
‫آثــار هنــری بایــد او را وارث حقیقــی لنیــن نشــان می‌دادنــد‪.‬‬

‫یکــی از نمودهــای بــارز ایــن هــدف‪ ،‬اثــر اولیــن مالقات‪/‬ســخنرانی والدیمیــر لنیــن در مجمــع‬
‫پتروســووت در اســمولنی در ‪ ۲۵‬اکتبــر ‪ ۱۹۱۷‬اســت‪ .‬در ایــن اثــر‪ ،‬لنیــن در روز انقــاب و پس‬
‫از پیــروزی در جمــع افــراد پتــروگارد ســویت ســخنرانی می‌کنــد‪ .‬در نســخة اصلــی (‪،)۱۹۲۷‬‬
‫تروتســکی‪ ،‬کامنــف و رایکــوف افــرادی هســتند کــه در ســمت راســت لنیــن دیــده می‌شــوند‪.‬‬
‫این‌هــا افــرادی بودنــد کــه رقیبــان سیاســی اســتالین در رســیدن بــه رهبــری شــوروی بــه‬
‫شــمار می‌رفتنــد‪ .‬در ســال ‪ ،۱۹۳۵‬کنســتانتین یــون ‪ ،‬خالــق اثــر‪ ،‬نســخه‌ای اصــاح شــده از‬
‫ایــن نقاشــی را دوبــاره خلــق کــرد کــه در آن مخالفــان اســتالین حــذف‪ ،‬و خــود اســتالین در‬
‫جــای آن‌هــا نشــان داده می‌شــود‪.‬‬
‫یون؛ اولین مالقات‪/‬سخنرانی والدیمیر لنین در مجمع پتروسووت در اسمولنی در ‪ ۲۵‬اکتبر ‪ ،۱۹۱۷‬نسخة ‪ ۱۹۲۷‬و ‪۱۹۳۵‬‬
‫همه چیز عالی است‬

‫جــدای از کیــش شــخصیتی اســتالین و بت‌ســازی از او‪ ،‬دیگــر هــدف هنــر در شــوروی ســاخت‬
‫تصویــری جــذاب از زندگــی و مخصوصـ ًا کار در شــوروی بــود‪ .‬برنامه‌هــای توســعة شــوروی‪،‬‬
‫موســوم بــه برنامه‌هــای پنــج ســاله‪ ،‬کانــون توجــه آثــار هنــری بودنــد‪ .‬آثــار هنــری بــا هــدف‬
‫انگیــزه بخشــی بــه کارگــران و فراتــر رفتــن از اهــداف تعییــن شــده خلــق می‌شــدند‪.‬‬
‫دومیــن برنامــة پنــج ســاله‪ ،‬کــه از ســال ‪ ۱۹۳۵‬آغــاز شــد‪ ،‬بــه جنبــش اســتاخانوفی معــروف‬
‫شــد‪ .‬الکســی اســتاخانوف کارگــر معــدن زغال‌ســنگ بــود کــه بــا اســتفاده از متــة برقــی‪ ،‬بــه‬
‫جــای کلنــگ آهنــی‪ ،‬توانســت ‪ ۱۰۲‬تــن زغال‌ســنگ در طــول شــش ســاعت اســتخراج کنــد‪.‬‬
‫ایــن میــزان ‪۱۴‬برابــر بیشــتر از کارگــران معمولــی بــود‪ .‬نــوآوری و دســتاورد اســتاخانوف بــه‬
‫زودی بــه ســوژه‌ای بــرای پروپاگانــدای شــوروی تبدیــل شــد‪ .‬او و اعضــاءی تیمــش – چــرا‬
‫‪253‬‬
‫کــه هیــچ دســتاورد فــردی در شــوروی غیرممکــن نبــود – بــا شــمایلی قهرمانانــه در آثــار‬

‫هنــری بــه تصویــر کشــیده می‌شــدند‪ .‬اســتاخانوف بــه زودی تبدیــل بــه یــک ســلبریتی در‬
‫شــوروی شــد و از دولــت یــک آپارتمــان و یــک اســب و ارابــه هدیــه گرفــت‪]۳[ .‬‬
‫جــدای از کیــش شــخصیتی اســتالین و بت‌ســازی از او‪ ،‬دیگــر هــدف هنــر در‬
‫شــوروی ســاخت تصویــری جــذاب از زندگــی و مخصوص ـ ًا کار در شــوروی بــود‪.‬‬
‫برنامه‌هــای توســعة شــوروی‪ ،‬موســوم بــه برنامه‌هــای پنــج ســاله‪ ،‬کانــون توجــه‬
‫آثــار هنــری بودنــد‪ .‬آثــار هنــری بــا هــدف انگیــزه بخشــی بــه کارگــران و فراتــر‬
‫رفتــن از اهــداف تعییــن شــده خلــق می‌شــدند‪.‬‬
‫نقاشــی تیــم اســتاخانوف (‪ )۱۹۳۷‬اثــر جورجــی ریاژســکی تنهــا یکــی از بی‌شــمار نقاشــی و‬
‫پوســتری بــود کــه در رثــای اســتاخانوف خلــق شــدند‪ .‬در ایــن تصویــر پرچــم شــوروی و متــة‬
‫برقــی‪ ،‬نمــادی از تکنولــوژی و صنعــت شــوروی هســتند‪ .‬اســتاخانوف و همــکاران‪ ،‬بــه عنــوان‬
‫کارگــران الگــوی شــوروی‪ ،‬بــا شــمایلی قهرمانانــه‪ ،‬امــا در لباس‌هــای ســادة کار دیــده می‌شــوند‪:‬‬
‫کارگــران در برنامــة توســعه بــدون هیــچ چشم‌داشــت مالــی و بــا انگیــزة تمــام بــرای تحقــق‬
‫اهــداف برنامــة توســعه تــاش می‌کننــد‪ .‬ایــن اثــر را می‌تــوان نمون ـه‌ای بی‌نقــص از رئالیســم‬
‫سوسیالیســتی مدنظــر گورکــی و اســتالین در نظــر گرفــت‪ .‬همــة این‌هــا در حالــی صــورت‬
‫می‌گرفــت کــه شــوروی در رســیدن بــه اهــداف توســعة خــود بــا چالش‌هایــی جــدی مواجــه‬
‫بــود و ایــن برنامه‌هــا تبدیــل بــه نیرویــی اساســی بــرای عقب‌افتادگــی شــوروی شــده بودنــد‪.‬‬
‫ریاژسکی؛ قبل از شیفت‪ ،‬تیم استاخانوف‪۱۹۳۷ ،‬‬

‫‪IIFOM 254‬‬
‫وضعیــت در کشــاورزی نیــز بهتــر از صنعــت نبــود‪ .‬شــبکه‌ای پیچیــده از عوامــل حاکمیتــی‪،‬‬
‫برنامه‌ریــزی و بحران‌هــای طبیعــی باعــث بــروز فاجعــه در مــزارع بودنــد‪ .‬در حالــی کــه‬
‫روســیه از قحطــی شــدید مــواد غذایــی رنــج می‌بــرد و دیگــر کشــورهای تابــع شــوروی‪ ،‬از‬
‫جملــه اوکرایــن‪ ،‬ایــن قحطی‌هــا را نسل‌کشــی‌هایی عامدانــه تلقــی می‌کردنــد‪ ،‬هنرمنــدان‬
‫شــوروی بــه خلــق آثــاری از وفــور و فراوانــی غــذا و نعمــت در شــوروی می‌پرداختنــد‪.‬‬
‫نقاشــی جشــن مزرعــة اشــتراکی (‪ )۱۹۳۷‬اثــر پالســتوف‪ ،‬روســتاییانی را در پایــان برداشــت‬
‫در حــال جشــن و پایکوبــی نشــان می‌دهــد؛ همگــی افــرادی خوش‌خــوراک بــا لباس‌هایــی‬
‫رنگارنــگ و تمیــز هســتند و غــذا بــه انــدازة کافــی بــرای همــه روی میزهــا دیــده می‌شــود‪.‬‬
‫ایــن وضعیــت در جنــگ جهانــی دوم نیــز تغییــر نکــرد‪ .‬بــا وجــود تلفــات ســنگین شــوروی‬
‫در ایــن جنــگ میهن‌پرســتانة بــزرگ و دفــاع در برابــر آلمــان نــازی – چیــزی بیــن ‪ ۱۸‬تــا ‪۲۶‬‬
‫میلیــون نفــر – تبلیغــات شــوروی از طریــق آثــار هنــری همچنــان ادامــه داشــت‪ .‬در حالــی کــه‬
‫زنــان و کــودکان بــه طــور اجبــاری بــرای کنــدن خندق‌هــای ضــد تانــک در اطــراف شــوروی‬
‫بــه کار گرفتــه می‌شــدند و حــدود یــک میلیــون نفــر از مــردان تحــت ســلطة شــوروی بــرای‬
‫فــرار از حکومــت سوسیالیســتی بــه آلمــان نــازی پیوســتند‪ ،‬شــمایل موجــود در پوســترها و‬
‫نقاشــی‌های شــوروی مــردم را در حــال رشــادت و از جــان گذشــتگی در میــدان نبــرد نشــان‬
‫می‌دادنــد و پــدر اســتالین بــا شــکوه و بینــش خــود در حــال رهبــری ارتــش شــوروی بــه‬
‫ســمت پیــروزی بــود‪.‬‬
‫پــس از جنــگ جهانــی‪ ،‬شــوروی توانســت مرزهــای حاکمیــت و نفــوذ خــود را در جهــان‬
‫گســترش داده و جبهــة شــرق را بزرگ‌تــر از همیشــه کنــد‪ .‬در حالــی کــه مــردم بلــوک‬
‫پالستوف؛ جشن مزرعة اشتراکی‪۱۹۳۷ ،‬‬

‫‪255‬‬
‫شورپین ؛ صبح سرزمین مادری‪۱۹۴۸ ،‬‬
‫شــرق در کشــورهای غیــر از روســیه بــه بهانــة تحقــق اهــداف سوسیالیســم زیــر ظالمانه‌تریــن‬
‫سیاســت‌ها و محرومیت‌هــا و حتــی قتــل عام‌هــا بــه ســر می‌بردنــد‪ ،‬هنرمنــدان شــوروی‬
‫در آثارشــان مــردم بــا ملیت‌هــا و نژادهــای مختلــف را بــه صــورت برابــر در کنــار یکدیگــر‬
‫نشــان می‌دادنــد کــه در کمــال شــادی بــرای تحقــق اهــداف سوسیالیســم تــاش می‌کننــد!‬
‫وضعیــت در شــاخه‌های دیگــر هنــری نیــز بــه همیــن منــوال بــود‪ .‬ملتــی کــه روزی نــام‬
‫افــرادی چــون داستایوفســکی و چایکوفســکی را در میــان بــزرگان ادبیــات و موســیقی خــود‬
‫می‌دیــد‪ ،‬در طوفانــی از پروپاگانــدای دولــت در قالــب موســیقی و ادبیــات گرفتــار شــده بــود‪.‬‬
‫موســیقی و بالــة منحصــر بــه فــرد و پــر زرق و بــرق روســی جــای خــود را بــه ســرودهای‬
‫خشــک کمونیســتی داده بــود و در کتاب‌هــا و تئاترهــا چیــزی جــز شــعارهای همیشــگی‬
‫حــزب تکــرار نمی‌شــد‪.‬‬
‫نویســندگان و شــعرای بســیاری را می‌تــوان در میــان کشته‌شــدگان سیاســت پاکســازی‬
‫روســیه تحــت رهبــری اســتالین یافــت‪ :‬بابــل ‪ ،‬خارمــس ‪ ،‬ماندلشــتام ‪ ،‬پیلنیــاک و کلیوئف از‬
‫نویســندگان بااســتعدادی بودنــد کــه در جوانــی و اوج دوران کاری خود کشــته شــدند‪ .‬تا ســال‬
‫‪ ۱۹۳۲‬تمــام گروه‌هــای مســتقل نویســندگی منحــل شــدند و اتحادیــة نویســندگان شــوروی‬
‫تنهــا نهــادی بــود کــه کار نظــارت و کنتــرل بــر نویســندگان را بــر عهــده گرفــت‪ .‬رئالیســم‬
‫سوسیالیســتی بــه تنهــا ســبک قابــل قبــول تبدیــل شــد‪ .‬ادبیــات روســیه تحــت ســلطة تمــام‬
‫‪IIFOM 256‬‬
‫و کمــال «بخشــنامه‌ها» قــرار گرفــت‪ .‬ایــن بخشــنامه‌ها تمــام جنبه‌هــای مربــوط بــه ســبک‬
‫و محتــوای نوشــته‌ها را بــه نویســندگان دیکتــه می‌کردنــد؛ ادبیــات بایــد بــا ذهنیــت حزبــی‬
‫نوشــته می‌شــد و تیپیــکال می‌بــود؛ یعنــی از جنبه‌هــای غیرتیپیــکال (بخوانیــد نامطلــوب)‬
‫واقعیــت شــوروی اجتنــاب می‌کــرد‪.‬‬
‫پــس از جنــگ جهانــی‪ ،‬شــوروی توانســت مرزهــای حاکمیــت و نفــوذ خــود را‬
‫در جهــان گســترش داده و جبهــة شــرق را بزرگ‌تــر از همیشــه کنــد‪ .‬در حالــی‬
‫کــه مــردم بلــوک شــرق در کشــورهای غیــر از روســیه بــه بهانــة تحقــق اهــداف‬
‫سوسیالیســم زیــر ظالمانه‌تریــن سیاســت‌ها و محرومیت‌هــا و حتــی قتــل عام‌هــا‬
‫بــه ســر می‌بردنــد‪ ،‬هنرمنــدان شــوروی در آثارشــان مــردم بــا ملیت‌هــا و نژادهــای‬
‫مختلــف را بــه صــورت برابــر در کنــار یکدیگــر نشــان می‌دادنــد کــه در کمــال‬
‫شــادی بــرای تحقــق اهــداف سوسیالیســم تــاش می‌کننــد!‬
‫در ایــن فضــا‪ ،‬تعــدادی از نویســندگان بااســتعداد روس بــه حوزه‌هایــی امن‌تــر نظیــر ادبیــات‬
‫کــودکان و ترجمــه روی آوردنــد‪ .‬پــس از تثبیت رئالیســم سوسیالیســتی‪ ،‬نویســندگان روســیه به‬
‫دو دســتة نویســندگان مــورد تأییــد حکومــت و نویســندگان فــراری و زیرزمینــی تقســیم شــدند‪.‬‬
‫بســیاری از نویســندگان‪ ،‬نظیــر الکســی تولســتوی ‪ ،‬کــه پــس از انقــاب از روســیه گریختــه‬
‫بودنــد‪ ،‬بــا روی آوردن بــه رئالیســم سوسیالیســتی توانســتند محبــوب اســتالین شــوند و دوبــاره‬
‫بــه ســرزمین مــادری خــود بازگردنــد‪ .‬بســیاری از نویســندگان‪ ،‬پذیرفتــن اصــول رئالیســم‬
‫سوسیالیســتی و خــرج کــردن ذوق و اســتعداد خــود در ایــن ســبک را تنهــا راه بقــا دیدنــد‪]۴[ .‬‬
‫پراهیم ؛ جنگ برای صلح‪۱۹۵۰ ،‬‬

‫‪257‬‬
‫پدر استالین نه‪ ،‬رئالیسم سوسیالیستی آری‬

‫بــا مــرگ اســتالین و رســوایی او توســط خروشــچف‪ ،‬دوره‌ای از اســتالین‌زدایی در بلــوک‬
‫شــرق آغــاز شــد‪ .‬تصاویــر پدرســاالرانه‌ی اســتالین بــه مــرور از هنــر شــوروی حــذف شــدند‪،‬‬
‫امــا رئالیســم سوسیالیســتی همچنــان بــه عنــوان تنهــا ســبک هنــری قابــل قبــول در جامعــة‬
‫سوسیالیســتی بــه حیــات خــود ادامــه داد‪.‬‬
‫در ســال‌های جنــگ ســرد‪ ،‬آثــاری از نبــرد میــان بلــوک شــرق و غــرب را می‌تــوان در قلمــرو‬
‫ـت حــزب حیاتــی بــود کــه رقیبــی را در برابــر‬ ‫هنــر نیــز مشــاهده کــرد‪ .‬بــرای افــراد باالدسـ ِ‬
‫اکسپرسیونیســم انتزاعــی معرفــی کننــد‪ .‬ســبکی تمــام آمریکایــی و بســیار پررونــق و گــران‬
‫کــه در آن هنرمنــد از هــر ابــزاری بــرای عینــی کــردن هویــت درونــی خــود بهــره می‌بــرد‪.‬‬
‫اکسپرسیونیســم انتزاعــی بیشــتر از آن کــه یــک ســبک واحــد باشــد‪ ،‬شــرایطی اجتماعــی‬
‫بــود کــه هنرمنــد در آن از طریــق کنــش روی بــوم یــا مدیوم‌هــای دیگــر بــه اثرگــذاری‬
‫می‌پرداخــت‪ .‬کنش‌هــای عصبــی پــوالک و آرامــش روتکــو روی بــوم از مشــهورترین‬
‫نمودهــای اکسپرسیونیســم انتزاعــی بودنــد کــه در ســال‌های پــس از جنــگ جهانــی دوم‪،‬‬
‫آمریــکا و ســپس کل اروپــای غربــی را در نوردیــد‪]۲[ .‬‬
‫پوالک؛ نقاشی دیواری روی زمینة سرخ هندی‪۱۹۵۰ ،‬‬

‫‪IIFOM 258‬‬
‫رواج اکسپرسیونیســم انتزاعــی‬

‫بــه عنــوان هنــری آمریکایــی‬
‫بــه ســران شــوروی ایــن اجــازه‬
‫را نمــی‌داد کــه حتــی بــا وجــود‬
‫سیاســت اســتالین‌زدایی در‬
‫دهــة ‪ ۱۹۵۰‬فضــای هنــری‬
‫شــوروی را آزاد کننــد‪ .‬عــاوه‬
‫بــر وضعیــت هنرهایــی ماننــد‬
‫نقاشــی و ادبیــات کــه پیش‌تــر‬
‫بــه آن‌هــا اشــاره شــد‪ ،‬رئالیســم‬
‫سوسیالیســتی بــه هنرهــای غیــر‬
‫بازنمایانــه – مشــخص ًا موســیقی‬
‫و معمــاری – نیــز بســط پیــدا‬
‫کــرد‪.‬‬
‫بــا وجــود طرفــداری اســتالین‬
‫از موســیقی کالســیک غربــی‪ ،‬روتکو؛ نارنجی و زرد‪۱۹۵۶ ،‬‬
‫بســیاری از پیشــرفت‌ها و روندهــای موســیقی کالســیک در ســال‌های منتهــی بــه انقــاب رد‬
‫شــدند‪ .‬جریان‌هــای موســیقی رمانتیــک متأخــر و آوانــگارد قابــل قبــول نبودنــد و در نتیجــه‬
‫آهنگســازان روس‪ ،‬کــه همــواره در مرکــز بســط و پیشــرفت موســیقی اروپــا قــرار داشــتند‪،‬‬
‫در عقب‌گــردی بی‌ســابقه بــه فرم‌هــای پیشــارمانتیک و ملودی‌هــای ســاده و محلــی روی‬
‫آوردنــد‪.‬‬
‫پروکفیــف ‪ ،‬شوســتاکوویچ و خاچاطوریــان ســه قطــب موســیقی کالســیک در شــوروی بودند‪.‬‬
‫ایــن ســه علی‌رغــم نوآوری‌هــا و ســبک منحصــر بــه فــرد خــود در موســیقی‪ ،‬بخــش بزرگــی‬
‫از ســاخته‌های خــود را بــه موســیقی‌های محلــی‪ ،‬جنگــی و اصــول کهنــة موســیقی اروپایــی‬
‫اختصــاص دادنــد‪ .‬موســیقی کالســیک در شــوروی نقشــی انگیزشــی داشــت و فرم‌هایــی ماننــد‬
‫اپــرا و موســیقی‌های برنامــه‌ای (موســیقی‌های کالســیکی کــه روایتــی خــاص را بازنمایــی‬
‫می‌کننــد) تبدیــل بــه ابــزار پروپاگانــدای دولــت شــده بودنــد‪.‬‬
‫بــا ایــن حــال وضــع موســیقی‌دانان مشــهور شــوروی را می‌تــوان از هنرمنــدان دیگــر‬
‫شــاخه‌های هنــر مســاعدتر در نظــر گرفــت‪ .‬شــهرت جهانــی ایــن موســیقی‌دان‌ها و نفــوذ‬
‫قوی‌شــان در محافــل هنــری اروپــای غربــی و آمریــکا باعــث می‌شــد حــزب توانایــی‬
‫ســرکوب آن‌هــا را نداشــته باشــد‪ .‬بــرای مثــال‪ ،‬بســیاری از عناصــر آوانــگار موســیقی‬
‫‪259‬‬
‫شوســتاکوویچ بــرای اســتالین قابــل تحمــل نبــود‪ ،‬امــا شوســتاکوویچ بــا آزادی نســبی بــه‬

‫اســتفاده از ایــن نوآوری‌هــا در موســیقی خــود ادامــه مــی‌داد‪ .‬بــه لطــف میــراث آموزشــی کــه‬
‫از دوران تــزاری در روســیه باقــی مانــده بــود‪ ،‬کنســرواتوارهای موســیقی روســیه محــل ظهــور‬
‫بســیاری از نوازنــدگان بی‌ماننــد قــرن بیســتم بودنــد‪ .‬پدیده‌هایــی همچــون اویســتراخ و‬
‫روســتروپوویچ بــه شــهرت جهانــی رســیدند و بــا اجــرا در کنســرت‌های بلــوک غــرب خــود‬
‫را از کمنــد محدودیت‌هــای حــزب جــدا کردنــد‪.‬‬
‫امــا در دیگــر شــاخه‌های هنــر‪ ،‬وضعیــت بغرنج‌تــر بــود‪ .‬هنرمنــدان زیــادی بــه طــور مخفیانــه‪،‬‬
‫زیرزمینــی و مســتقل در شــوروی بــه فعالیــت مشــغول بودنــد‪ .‬حتــی بســیاری از هنرمندانــی‬
‫کــه بــه طــور رســمی آثــار رئالیســتی سوسیالیســتی خلــق می‌کردنــد نیــز بــه طــور پنهانــی بــه‬
‫فعالیــت مســتقل خــود ادامــه می‌دادنــد‪ .‬امــا موانــع بســیاری بــرای پیشــرفت ایــن بخــش از هنــر‬
‫تحــت حاکمیــت سوسیالیســتی وجــود داشــت‪ .‬اولیــن و مهم‌تریــن دلیــل‪ ،‬ســرکوب و سانســور‬
‫شــدید حــزب در مواجهــه بــا هرگونــه انتشــار و نمایــش ایــن آثــار بــود‪ .‬در ســال ‪ ،۱۹۷۴‬گروهی‬
‫از هنرمنــدان مســتقل در زمینــی نزدیــک بــه مســکو بــه برگــزاری یــک نمایشــگاه اقــدام کردند‪.‬‬
‫نمایشــگاه بــه ســرعت توســط حــزب لغــو و تمــام آثــار توســط ماشــین‌های آب‌پــاش و بولدوزر‬
‫تخریــب شــد؛ نمایشــگاهی کــه «نمایشــگاه بولــدوزر» نــام گرفت‪.‬‬
‫عــاوه بــر ســرکوب صریــح حــزب‪ ،‬موانــع دیگــری نیــز بــر ســر راه هنــر مســتقل در شــوروی‬
‫وجــود داشــت‪ .‬روســیه در طــول تاریــخ قبــل از انقــاب خــود همــواره یکــی از کانون‌هــای‬
‫هنــر تمــدن غــرب بــود و هنرمنــدان روس پــا بــه پــای دیگــر ملــل اروپــای غــرب بــه‬
‫پیشــرفت و نــوآوری در هنــر می‌پرداختنــد‪ .‬پــس از انقــاب ارتبــاط هنرمنــدان روســیه بــا‬
‫باقــی ملــل اروپــای غربــی قطــع شــد‪ .‬آثــار هنرمنــدان مســتقل شــوروی بیشــتر از ایــن کــه‬
‫حرکتــی در جهــت پیشــرفت‌های هنــری بلــوک غــرب باشــند‪ ،‬مقاومتــی بودنــد در برابــر‬
‫رئالیســم سوسیالیســتی و بخشــنامه‌های هنــری دولــت‪ .‬دوری از فضــای هنــری غــرب باعــث‬
‫می‌شــد تــا هنرمنــدان شــوروی بــا فلســفه و منابــع جنبش‌هــای جدیــد آشــنایی نداشــته باشــند‪.‬‬
‫ایــن شــکاف رفتــه رفتــه باعــث ایجــاد فاصلــه بیــن تکنیــک و محتــوای هنــر روســی و هنــر‬
‫بلــوک غــرب شــد‪ .‬آثــار هنــری زیرزمینــی باقی‌مانــده از دوران شــوروی – بــه جــز چنــد‬
‫اســتثناء – امــروزه بیشــتر بــه عنــوان آثــاری خــاص و منحصــر بــه فــرد مــورد توجــه قــرار‬
‫می‌گیرنــد‪ ،‬نــه آثــاری جریان‌ســاز و انقالبــی در تاریــخ هنــر‪.‬‬
‫رئالیســم سوسیالیســتی شــاید بیشــتر از همــه بــه معمــاری روســیه آســیب زد‪ .‬بدیهــی بــود‬
‫کــه تحــت فلســفه و فقــر دیکتاتــوری پرولتاریــا جایــی بــرای معماری‌هــای پــر زرق و‬
‫بــرق و تزیینــات بــورژوازی باقــی نمی‌مانــد‪ .‬بــا فروپاشــی شــوروی‪ ،‬ســرزمینی کــه روزی‬
‫فرســتادگان اوکرایــن آن را تکـه‌ای از بهشــت می‌پنداشــتند‪ ،‬تبدیــل بــه ملغمـه‌ای خاکســتری‬
‫‪IIFOM 260‬‬
‫نمایشگاه بولدوزر‪۱۹۷۴ ،‬‬

‫از ســاختمان‌های بــی‌روح و یکنواخــت بتنــی شــده بــود‪ .‬هفــت دهــه سیاســت اصــاح طبقاتــی‪،‬‬
‫از بنــای خارق‌العــادة هنــر روســیه چیــزی جــز یــک ویرانــه باقــی نگذاشــت‪ .‬کمتــر ملتــی‬
‫را می‌تــوان در تاریــخ یافــت کــه صاحــب قــدرت سیاســی بــه بزرگــی شــوروی بــوده و‬
‫یادگارهــای هنــری ایــن چنیــن اندکــی از خــود بــه جــا گذاشــته باشــد‪.‬‬
‫منابع‬
‫‪1 -‌Art in the Soviet Union; Richard B. K. McLanathan; Atlantic‬‬
‫‪ – ۲‬شورشــیان هنــر قــرن بیســتم‪ ،‬جنبش‌هــا‪ ،‬نظریه‌هــا‪ ،‬مکاتــب و گرایش‌هــا؛ لوردانــا‬
‫پارمزانــی؛ ترجمــة مریــم چهــرگان‪ ،‬ســمانه میرعابــدی؛ چــاپ ســوم ‪۱۳۹۳‬؛ مؤسســه فرهنگــی‬
‫پژوهشــی چــاپ و نشــر‬
‫‪3 ‌- Socialist Realism: Stalin’s Control of Art in the Soviet Union; James Newman; The‬‬
‫‪Collector‬‬
‫‪4 – Russian Literature ‌The Stalin Era; Britannica‬‬
‫‪261‬‬
‫ّ‬
‫سنت زیبایی‌شناسی آلمانی‬

‫ُ‬
‫الیب‌نیتس و ولف‬
‫آرمان زنده‌روح‬
‫‪IIFOM 262‬‬
‫شــاید در زمانــی بعــد از ارائ ـ ‌ه کــردن پیشــابگاهی مردانــه توســط مارســل دوشــان‪ ،‬نقــاش و‬
‫مجسمه‌ســاز فرانســوی‪ ،‬بــه عنــوان یــک اثــر هنــری بــه یــک نمایشــگاه و پذیــرش عمومــی آن‬
‫اثــر بــه عنــوان اثــری هنــری؛ دیگــر جایــی بــرای ایــن اندیشــه نباشــد کــه همــة آثــار هنــری‬
‫بایــد زاییــدة دســت هنرمنــد باشــند یــا از نظــر زیبایی‌شناســی زیبــا باشــند و یــا از نظــر‬
‫احساســی عمیــق‪ .‬بــه نظــر می‌رســد بــا وجــود ایــن نــوع از فلســفة بصــری کــه آثــاری از ایــن‬
‫دســت را بــه مــا ارائــه کرده‌انــد دیگــر جــای کار زیــادی بــرای فلســفه باقــی نمانــده باشــد‪.‬‬
‫امــا نبایــد فرامــوش کــرد کــه امکانــات فلســفه بــرای ســخن گفتــن از چیســتی هنــر بیــش‬
‫از امکانــات یــک اثــر تجســمی اســت‪ .‬فلســفه‪ ،‬درگیــری انتقــادی بــا اندیش ـه‌ها از طریــق‬
‫کلمــات اســت‪ .‬فلســفه بــا اســتدالل و اســتدالل متقابــل‪ ،‬بــا مثــال و مثــال متقابــل ســروکار‬
‫دارد‪ .‬فیلســوف‌ها فقــط اعتقــادات خــود را بیــان نمی‌کننــد‪ ،‬بلکــه بــا برهــان و اســتدالل‬
‫آن‌هــا را توجیــه می‌کننــد‪ .‬فالســفه دلیــل می‌آورنــد‪ ،‬تعریــف می‌کننــد و توضیــح می‌دهنــد‪.‬‬
‫و مهم‌تــر از همــه آنــان بــه حقیقــت دلبســته‌اند و مــدام در تالش‌انــد تــا از ظواهــر فراتــر‬
‫رونــد‪ .‬آن‌هــا ســعی می‌کننــد موقعیــت خــود را بــه وضــوح و دقــت شــرح دهنــد و همیــن‬
‫اســت کــه امــکان بــه مبــارزه طلبیــدن و نقــد آن‌هــا را فراهــم می‌کنــد‪ .‬بنابرایــن فلســفه بیانیــه‬
‫صــادر نمی‌کنــد و بــه اشــاره نیــز حــرف نمی‌زنــد‪ ،‬بلکــه بــه ارائــة مــوارد مســتدل می‌پــردازد‬
‫و از طریــق آن‌هــا نتیجــه می‌گیــرد‪ .‬امــا در عیــن حــال‪ ،‬فلســفه می‌توانــد پرشــور و ســرزنده‬
‫نیــز باشــد و نیــازی نیســت کــه صرفـ ًا منطقــی بمانــد‪ .‬بــه نظــر می‌رســد چیســتی هنــر بیشــتر‬
‫شایســتة واکنشــی فلســفی اســت تــا هنــری امــا ایــن بــه آن معنــا نیســت کــه فلســفه پاســخ‬
‫ســاده‌ای بــرای آن دارد‪ .‬یکــی از دســتاوردهای مطالعــة فلســفه‪ ،‬آگاهــی از ایــن نکتــه اســت‬
‫کــه بــه پرس ـش‌هایی کــه بــه ظاهــر ســاده‌اند‪ ،‬نمی‌تــوان بــه ســادگی پاســخ داد(واربرتــون‪،‬‬
‫‪ ،1387‬ص‪.)12‬‬
‫پرســش‌هایی کــه هنــر و زیبایــی را مــورد ســؤال قــرار می‌دادنــد بــه انــدازة پرســش‌های‬
‫فلســفی و چــه بســا بیشــتر از آن‌هــا قدمــت دارنــد‪ .‬بــا ایــن همــه بــرای مدتــی طوالنــی در طــی‬
‫تاریــخ‪ ،‬هنــر و زیبایــی را از یکدیگــر جــدا می‌انگاشــتند‪ .‬زیبایــی عمومـ ًا مفهومــی متافیزیکــی‬
‫انگاشــته می‌شــد کــه می‌تــوان رد آن را در آثــار افالطــون و ارســطو جســت‌وجو کــرد و‬
‫هنــر هــم از طرفــی دیگــر تحوالتــی طوالنــی را پشــت ســر گذاشــت‪ .‬سمت‌وســوی کلــی‬
‫ایــن تحــوالت عبــارت بــود از تحدیــد گســترة مفهــوم هنــر و مستثنی‌شــدن بیــش از پیــش‬
‫فعالیت‌هــا و محصــوالت دیگــر از ایــن گســتره‪ .‬صنایــع دســتی‪ ،‬تجــارت و مهارت‌هــا همگــی‬
‫در آغــاز ذیــل مفهــوم هنــر‪ ،‬البتــه در معنــای «تِخنــه» و «فــن»‪ ،‬جــای می‌گرفــت‪ .‬یکســان‬
‫شــدن هنــر بــا هنرهــای زیبــا تحولــی اســت بســیار متأخــر‪ .‬هیــچ هنــری چــه در مقــام مهارتــی‬
‫عملــی و چــه در مقــام عضــوی از خانــوادة هنرهــای زیبــا‪ ،‬پیــش از کانــت مســتقل و خودآییــن‬
‫‪263‬‬
‫نبــود‪ .‬هنــر جزئــی از برنامه‌هــای اجتماعــی‪ ،‬آموزشــی‪ ،‬الهیاتــی یــا صرف ـ ًا اقتصــادی بــود و‬

‫همین‌هــا بــه تولیــدات هنــری قــرار و قاعــده می‌بخشــید‪ .‬در قــرن هجدهــم بــود کــه مســائل‬
‫مربــوط بــه ارزش معرفت‌شناســی عملــی و نیــز ماهیــت اثــر هنــری و زیبایــی‪ ،‬در قالــب‬
‫یــک رشــتة مســتقل فلســفی یکپارچــه شــد و زیبایی‌شناســی نــام گرفت(همرمایســتر‪،1395 ،‬‬
‫صــص ‪.)10‌9‬‬
‫فلســفة هنــری کــه طــی قــرون نوزدهــم و بیســتم در بریتانیــا‪ ،‬فرانســه‪ ،‬ایتالیــا‪،‬‬
‫ایــاالت متحــده و ســایر مناطــق خلــق می‌شــد بــر سـ ّنت آلمانــی مبتنــی و متکــی‬
‫بــود‪ .‬خالصــه آنکــه «رشــتة» زیبایی‌شناســی فلســفی یکســره در تفکــر آلمانــی‬
‫شــکل گرفــت و بنابرایــن بــدون شــناخت دقیــق ایــن س ـ ّنت‪ ،‬فهمیــده نخواهــد‬
‫آن طــور کــه کای همرمایســتر‪ ،‬فیلســوف‪ ،‬محقــق ادبــی و اســتاد فلســفه و فرهنــگ آلمانــی‬
‫در دانشــگاه ایالتــی اوهایــو‪ ،‬می‌گویــد زیبایی‌شناســی فلســفی نــه تنهــا در آلمــان زاده‬
‫شــد‪ ،‬بلکــه تحــول ایــن رشــته نیــز بنــا بــه دو دلیــل مشــخص عمدت ـ ًا بــه دســت آلمانی‌هــا‬
‫صــورت پذیرفــت‪ ،‬اوالً‪ ،‬س ـ ّنت زیبایی‌شناســی آلمانــی بــه شــکل غریبــی در برابــر تأثیــرات‬
‫خارجــی بســیار مقــاوم بــود‪ .‬نویســندگانی کــه جزئــی از ایــن س ـ ّنت بودنــد در مباحثــه بــا‬
‫یکدیگــر از ایده‌هــای رایــج در مباحثــات ســایر زبان‌هــا بهــره نمی‌گرفتنــد‪ ،‬البتــه بــه جــز‬
‫ارجاعــات معمــول بــه فلســفة باســتان‪ .‬ثانی ـ ًا گرچــه س ـ ّنت زیبایی‌شناســی فلســفی آلمانــی‬
‫خودبســنده اســت‪ ،‬فیلســوفانی بیــرون از ایــن گفتمــان بــه مفاهیــم آلمانــی واکنــش نشــان‬
‫می‌دادنــد‪ ،‬بی‌آنکــه خــود تأثیــر چشــمگیری در شــکل‌گیری ایــن سـ ّنت داشــته باشــند‪ .‬بدیــن‬
‫ترتیــب دیویــی‪ ،‬ســارتر‪ ،‬کروچــه‪ ،‬ســانتایانا‪ ،‬دانتــو‪ ،‬النگــرو و ریکــور از جملــه فیلســوفان‬
‫بی‌شــماری‌اند کــه همگــی مفاهیــم پرورش‌یافتــه در زیبایی‌شناســی آلمانــی را کار‬
‫می‌گرفتنــد‪ .‬فلســفة هنــری کــه طــی قــرون نوزدهــم و بیســتم در بریتانیــا‪ ،‬فرانســه‪ ،‬ایتالیــا‪،‬‬
‫ایــاالت متحــده و ســایر مناطــق خلــق می‌شــد بــر سـ ّنت آلمانــی مبتنــی و متکــی بــود‪ .‬خالصــه‬
‫آنکــه «رشــتة» زیبایی‌شناســی فلســفی یکســره در تفکــر آلمانــی شــکل گرفــت و بنابرایــن‬
‫بــدون شــناخت دقیــق ایــن س ـ ّنت‪ ،‬فهمیــده نخواهــد شد(همرمایســتر‪ ،1395،‬ص ‪.)10‬‬
‫بــه نظــر می‌رســد بــرای پیگیــری تاریــخ ســ ّنت زیبایی‌شناســی آلمانــی‪ ،‬برخــاف آنچــه‬
‫مرســوم اســت‪ ،‬بایــد بــه ســراغ فیلســوف و ریاضیــدان شــهیر قــرن هفدهــم‪ ،‬گوتفریــت‬
‫ویلهلــم الیب‌نیتــس (‪ ،)۱۶۴۶-۱۷۱۶‬رفــت‪ .‬الیب‌نیتــس اثــری در بــاب زیبایی‌شناســی و‬
‫هنــر ننوشــت امــا تأثیــر منظومــة فلســفی او بــر ایــن س ـ ّنت قابــل توجــه اســت‪.‬‬
‫محــور اساســی فلســفة الیب‌نیتــس الهیاتــی اســت و اصــل اساســی تفکــر او ایــن بــود کــه‬
‫‪IIFOM 264‬‬
‫عالَــم مخلــوق خداونــد اســت بنابرایــن دارای وحدتــی در خــود اســت و بنیــان واقعیــت بــا‬
‫قوانیــن و قواعــد عقلــی بایــد ایــن‌همــان باشــد‪ .‬او بــر ایــن بــاور بــود کــه ایــن این‌همانــی‬
‫در ریاضیــات‪ ،‬منطــق و فیزیــک تجلــی پیــدا کرده‌انــد‪ .‬الیب‌نیتــس اعتقــاد داشــت کــه‬
‫ســطوح مختلفــی از شــناخت وجــود دارد و در نظــرش شــناخت از ادراک ناخــودآگاه شــروع و‬
‫بــه شــناخت مطلــق ختــم می‌شــد‪ .‬بررســی ایــن ســطوح شــناخت بســتری مناســب را بــرای‬
‫فعالیــت دیگرانــی چــون ولــف‪ ،‬بامگارتــن و مندلســون بــه وجــود آورد‪.‬‬
‫الیب‌نیتــس در «رســاله‌ای جدیــد در بــاب فاهمــة بشــر» ابتــدا شــناخت مبهــم را از شــناخت‬
‫واضــح تفکیــک می‌کنــد بــه ایــن صــورت کــه شــناخت مبهــم بــه شــکل کامــل بــه آگاهــی‬
‫درنمی‌آیــد و آنقــدر مبهم‌انــد کــه نمــی شــود بــه واقــع از موضــوع ادراک‪ ،‬شــناختی حاصــل‬
‫کــرد‪ .‬ماننــد صــدای امــواج اقیانــوس کــه قابــل تقلیــل بــه صــدای تک‌تــک امــواج نیســت‪.‬‬
‫امــا شــناخت واضــح آگاهانــه اســت و بــه تشــخیص و تمیــز متعلــق شــناخت منتهــی می‌شــود‪.‬‬
‫شــناخت واضــح خــود بــه دو نــوع تقســیم می‌شــود یکــی شــناختی مغشــوش (آشــفته) و‬
‫دیگــری شــناختی متمایــز‪ .‬در شــناخت واضــح و مغشــوش‪ُ ،‬مــد َرک مؤلفه‌هــای محســوس‬
‫زیــادی دارد کــه بــرای مــا قابــل تمایــز نیســت امــا بــه هــر صــورت می‌دانیــم کــه ایــن‬
‫مؤلفه‌هــا وجــود دارنــد‪ .‬امــا در شــناخت واضــح‪ ،‬متمایــز برشــمردن ایــن مؤلفه‌هــا ممکــن‬
‫اســت‪ .‬در ادامــه الیب‌نیتــس شــناخت متمایــز را هــم بــه دو دســته تقســیم می‌کنــد‪ .‬یکــی‬
‫شــناخت تــام و دیگــری غیرتــام‪ .‬شــناخت تــام مطلقـ ًا عقالنــی اســت و بــه نــدرت بــرای بشــر‬
‫اتفــاق می‌افتــد و عالی‌تریــن ســطح آن مخصــوص خداونــد اســت‪ .‬بــرای بحــث در مــورد‬
‫ـناخت واضــح و مغشــوش اســت کــه اهمیــت دارد‪ .‬شــناختی کــه تمامــی‬ ‫زیبایی‌شناســی‪ ،‬شـ ِ‬
‫عناصـ ِر عیــن را تــک بــه تــک اســتخراج نمی‌کنــد بــا اینکــه مــا از پیچیدگــی عیــن و وجــود‬
‫عناصــر متعــدد در آن آگاهیــم‪ .‬در نظــر الیب‌نیتــس چنیــن شــناختی غنــی‪ ،‬چندوجهــی و دارای‬
‫بارعاطفــی اســت و می‌تــوان ســبب برانگیختــن احساســاتی چــون عالقــه یــا بی‌عالقگــی‬
‫باشــد‪ .‬الیب‌نیتــس هنــر و زیبایــی را در ایــن ســطح از شــناخت قــرار می‌دهــد و اظهــار‬
‫می‌کنــد کــه داوری زیبایی‌شــناختی ضرورتــ ًا شــامل گزاره‌هــای توجیه‌ناپذیــر و عمومــ ًا‬
‫عاطفــی اســت‪ .‬او همچنیــن زیبایــی را صرفـ ًا متعلــق شــناخت ناکامــل بشــری می‌دانــد چــرا‬
‫کــه شــرط مقدماتــی بــرای داوری زیبایی‌شناســانه داشــتن تصــوری آشــفته از آن اســت‪ .‬پــس‬
‫زیبایــی در ذهــن خداونــد غایــب اســت‪ ،‬چــرا کــه شــناخت خداونــد‪ ،‬شــناختی کامــل و متمایز‬
‫است(همرمایســتر‪ ،1395،‬صــص ‪.)۲۱-۲۳‬‬
‫اندیشــمند بعــدی کــه مســتقیم ًا وام‌دار الیب‌نیتــس بــود و تأثیــری ژرف بــر تاریــخ‬
‫زیبایی‌شناســی داشــت؛ کریســتین ولــف (‪ )۱۶۷۹-۱۷۵۴‬اســت‪ .‬دیــدگاه ولــف در بــاب‬
‫ادراک حســی چارچوبــی الیب‌نیتســی دارد و اســاس زیبایی‌شناســی او را می‌ســازد‪ .‬نبایــد‬
‫‪265‬‬
‫فرامــوش کــرد منطــق و روش‌شناســی ولــف بــا الیب‌نیتــس متفــاوت اســت و خــود ولــف نیــز‬

‫از برچســب «الیب‌نیتســی‌ولفی» کــه بــه او می‌زدنــد آشــفته می‌شــد و نظــام فلســفی‌اش را‬
‫مســتقل از الیب‌نیتــس می‌انگاشــت‪.‬‬
‫دو ایــدة اساســی کــه ولــف از الیب‌نیتــس اخــذ می‌کنــد یکــی ایــده‌ی شــناخت واضــح و‬
‫مغشــوش اســت کــه شــرح آن پیش‌تــر رفــت و دیگــری اینکــه لــذت‪ ،‬خــود عبــارت اســت‬
‫حســی کمــال موجــود در شــیء چــرا کــه در نظــر الیب‌نیتــس کلیــة صفاتــی را‬ ‫ِ‬ ‫از ادراک‬
‫کــه در اشــیاءء موجودنــد را می‌تــوان تعبیــر بــه کمــال کــرد زیــرا خداونــد جهــان موجــود را‬
‫بــه ایــن دلیــل از میــان جهان‌هــای ممکــن برگزیــد کــه کامل‌تریــن آن‌هــا بــود‪ .‬از طرفــی‬
‫الیب‌نیتــس معتقــد اســت کمالــی کــه در ســایر اشــیاءء درک می‌کنیــم بــه اعتبــاری بــه‬
‫خودمــان منتقــل می‌شــود‪ .‬و نتیجــه آنکــه ادراک زیبایــی در حیطــة هنــر‪ ،‬ولــو نــه صرف ـ ًا در‬
‫ـذات لذت‌بخــش اســت و هــم ابــزاری ارزشــمند اســت زیــرا بــه بهبــود‬ ‫حیطــة هنــر‪ ،‬هــم بالـ ّ‬
‫نفــس منتهــی می‌شــود(گایر‪ ،1399 ،‬ص ‪.)۱۷-۱۸‬‬
‫تفــاوت اساســی ولــف و الیب‌نیتــس در ایــن اســت کــه منطــق و روش‌شناســی ولــف تــاش‬
‫می‌کنــد تــا اســتنتاج‌های مختلــف خــود را تــا جایــی کــه ممکــن اســت بــه یــک ترکیــب‬
‫ســاده و همســان تحویــل کنــد‪ .‬مفهــوم هماهنگــی و اصــل پیوســتگی و اصــل جهــت کافــی‬
‫در نظــام ولــف هماننــد الیب‌نیتــس‪ ،‬جایــگاه ویــژه‌ای دارنــد‪ ،‬ولــی ولــف تــاش می‌کنــد‬
‫تــا اهمیــت و اســتقالل آن‌هــا را تحدیــد کنــد و نشــان دهــد کــه آن‌هــا پیامدهــا و نتایجــی‬
‫از اصــل عــدم تناقــض هســتند‪ .‬اهمیــت دیگــر ولــف در تاریــخ زیبایی‌شناســی ایــن اســت‬
‫کــه بــرای نخســتین بــار مســأله‌ی زیبایی‌شناســی در مکتــب آلمانــی بــه مــدد بســتری کــه او‬
‫فراهــم کــرد‪ ،‬برخــاف مکاتــب زیبایی‌شناســی بریتانیــا و فرانســه‪ ،‬تحــت مراقبــت و راهنمایــی‬
‫فلســفة سیســتماتیک قــرار می‌گیــرد(داودی‪ ،‬ســلمانی و ماحــوزی‪.)1397 ،‬‬
‫ایــن ایــدة سـ ّنتی کــه هنــر واســطة خاصــی بــرای بیــان حقایــق مهــم اســت مبنــای کار ولــف‬
‫قــرار گرفــت‪ .‬در نظــر ولــف نوعــی از فلســفة هنرهــا امکان‌پذیــر اســت ولــی صرفـ ًا بــه عنوان‬
‫بخشــی از فنــون‪ .‬در واقــع ولــف «هنــر» را در معنــای وســیع کلمــه و هم‌ســان بــا واژة یونانــی‬
‫«تِخنــه» بــه کار می‌بــرد‪ .‬یعنــی هرصورتــی از مهــارت یــا صناعــت کــه هــم مســتلزم اســتعداد‬
‫باشــد و هــم نیازمنــد تمریــن و نــه بــه معنــای مشــخص ًا مــدرن «هنرهــای زیبا»(گایــر‪،1399 ،‬‬
‫ص ‪.)۱۵-۱۶‬‬
‫ولــف در بیــن ده‌هــا جلــد اثــری کــه تألیــف کــرد هیــچ کــدام را مشــخص ًا بــه زیبایی‌شناســی‬
‫اختصــاص نــداد و زیبایی‌شناســی تنهــا محصــول فرعــی نظــام فلســفی ولــف بــود‪ .‬دلیــل ایــن‬
‫امــر را بایــد در فلســفة عــام ولــف جسـت‌وجو کــرد‪ .‬در قــرن هفدهــم و اوایــل قــرن هجدهــم‬
‫تعییــن نقش‌هــای عقــل و تجربــه در شــناخت‪ ،‬موضوعــی اساســی در فلســفه بــود و فلســفه بــه‬
‫‪IIFOM 266‬‬
‫صحنــة تنــازع فیلســوفان عقل‌گرایــی چــون دکارت‪ ،‬مالبرانــش‪ ،‬اســپینوزا و الیب‌نیتــس بــا‬
‫فالســفة تجربه‌گرایــی چــون الک‪ ،‬برکلــی‪ ،‬هیــوم‪ ،‬ریــد و کندیــاک بــدل شــده بــود‪ .‬فالســفة‬
‫عقل‌گرایــی کــه نام‌شــان ذکــر شــد عموم ـ ًا معتقــد بودنــد کــه عقــل بــه تنهایــی قــادر بــه‬
‫کشــف حقایقــی اســت کــه مســتقل از تجربه‌انــد و نمی‌تواننــد از تجربــه آموختــه شــوند امــا‬
‫ضرورتـ ًا در تجربــه اعمــال می‌شــوند‪ .‬چنیــن حقایقــی از زمــان کانــت بــه بعــد حقایق پیشــینی‬
‫نامیــده می‌شــدند‪ ،‬برخــاف حقایــق پســینی یعنــی حقایقــی کــه فقــط از تجربــه آموختــه‬
‫می‌شــوند(وایت‌بک‪ ،1390 ،‬ص‪.)42‬‬
‫ولــف را معمــوالً عقل‌گرایــی رادیکال‌تــر از عقل‌گرایــان پیــش از او قلمــداد می‌کننــد‪ .‬بــرای‬
‫مثــال در مقایســه بــا الیب‌نیتــس کــه یــک «نمی‌دانــم چــه» را جنبــة غیرقابــل تبییــن تجربــة‬
‫زیبایی‌شناســانه می‌دانســت کــه از هرگونــه توصیــف عقالنــی طفــره مــی‌رود؛ ولــف ابــداً‬
‫چنیــن چیــزی را برنمی‌تابید(همرمایســتر‪ ،1395 ،‬ص‪ .)22‬امــا بــرای درک بهتــر نظــر ولــف‬
‫در بــاب زیبایی‌شناســی الزم اســت تــا تفــاوت اساســی عقل‌گرایــی او را بــا عقل‌گرایــان‬
‫پیشــین بــه طــور مختصــر از نظــر بگذرانیــم‪.‬‬
‫ولــف عمومــ ًا اعتقــاد داشــت کــه هیــچ حقیقــت پیشــینی بــه معنایــی کــه پیش‌تــر ذکــر‬
‫شــد وجــود نــدارد و هیــچ عقــل نــاب انســانی‌ای خالــی از محتــوای حســی وجــود نــدارد و‬
‫چیــزی در عقــل وجــود نــدارد کــه ابتــدا در حــس موجــود نبــوده باشــد‪ .‬در واقــع ولــف نظریــة‬
‫ایده‌هــای فطــری را کــه از بنیان‌هــای اساســی مکتــب عقل‌بــاوری بــود رد می‌کــرد‪ .‬از ایــن‬
‫جهــت شــاید مایــة تعجــب باشــد کــه بــه او لقــب عقل‌گــرا داده می‌شــود‪ .‬امــا حقیقــت ایــن‬
‫اســت کــه عقل‌بــاوری ولــف شــکل خاصــی از عقل‌بــاوری اســت کــه شــناخت پیشــینی را‬
‫بــا بســط شــناخت تجربــی ایجــاد می‌کنــد‪ .‬ادعــای ولــف ایــن اســت کــه می‌توانــد شــرحی‬
‫منطقــی از آن‌چــه اساســ ًا بــه نحــو تجربــی درک می‌شــود بدهــد‪ .‬او ایــن کار را بــا ایجــاد‬
‫تمایــز بیــن دو نــوع شــناخت انجــام می‌دهــد و آن‌هــا را شــناخت تاریخــی و شــناخت فلســفی‬
‫می‌نامــد‪ .‬شــناخت تاریخــی‪ ،‬شــناختی اســت متکــی بــر درک یــک امر‌واقــع خــام‪ ،‬چیــزی‬
‫کــه وجــود دارد یــا اتفــاق می‌افتــد‪ .‬امــا مــا بــا حافظــه‪ ،‬طبقه‌بنــدی و فرضیه‌ســازی شــناخت‬
‫خــود را از امر‌واقــع بــا مشــاهدة آن بــه عنــوان نــوع معینــی از یــک امــر واقــع روشــن‬
‫می‌ســازیم‪ .‬بــه ایــن ترتیــب ایده‌هــای حســی بــه ایده‌هــای عقلــی تبدیــل می‌شــوند و عقــل‪،‬‬
‫همــان توانایــی مشــاهدة پیوندهــای ایده‌هــا و شــرایط الزم آن بــا چشــم ذهــن اســت‪ .‬لــذا تمــام‬
‫شــناخت عقلــی از تجربــه می‌آیــد و از ایــن جهــت بــود کــه ولــف ادعــا می‌کــرد بیــن عقــل‬
‫و تجربــه ازدواجــی رخ داده کــه او مایــل نیســت آن را برهــم بزنــد‪ .‬لــذا عقل‌بــاوری ولــف‬
‫شــکلی بــاز و انعطاف‌پذیــر از عقل‌بــاوری اســت کــه بــر کارکــرد عقــل درتبدیــل دادة خــام‬
‫حــواس بــه شــناخت عقالنــی تأکیــد مــی‌ورزد و بــا همیــن رویکــرد ســعی دارد تــا همــه چیــز‬
‫‪267‬‬
‫را اثبــات کند(وایت‌بیــک‪ ،1390 ،‬ص ‪.)۴۳-۴۴‬‬

‫ولــف در اثــرش‪« ،‬مابعداًلطبیعــة آلمانــی»‪ ،‬مفهومــی را معرفــی می‌کنــد کــه مبنــای محتــوای‬
‫هستی‌شناســی اوســت‪ ،‬یعنــی کمــال‪ .‬کمــال در نظــر ولــف هماهنگــی یــا همســازی انبوهــی‬
‫از اشــیاء یــا اجــزا اســت‪ .‬ماننــد هماهنگــی اجــزای یــک ســاعت بــرای رســیدن بــه هــدف کــه‬
‫نمایــش صحیــح ســاعت و دقیقــه اســت(‪.)German Metaphysics, p. 66‬‬
‫کمــال نــزد ولــف از دو وجــه حائــز اهمیــت اســت‪ .‬وجــه صــوری و وجــه محتوایــی‪ .‬کمــال‬
‫از حیــث صــوری‪ ،‬صرف ـ ًا بــه نظــم و هماهنگــی اجــزا ارتبــاط دارد؛ امــا از حیــث محتوایــی‬
‫مناســبت ایــن هماهنگــی در راســتای تحقــق هدفــی اســت کــه از مجموعــه انتظــار مــی‌رود‪.‬‬
‫جالــب آنکــه حقیقــت نیــز در نــزد ولــف خاصیتــی عینــی اســت کــه عبــارت اســت از انســجام‬
‫در درون خــود اشــیاء‪ ،‬و ایــن درســت همــان چیــزی اســت کــه کمــال را هــم شــکل می‌دهــد‪.‬‬
‫بــا ایــن وجــود‪ ،‬زیبایی‌شناســی ولــف بــه طــرز چشــمگیری قالبــی شــناختی دارد(گایــر‪،‬‬
‫‪ ،1399‬صــص ‪ ،)21‌20‬زیــرا همچــون الیب‌نیتــس‪ ،‬زیبایی‌شناســی او ناظــر بــر ادراک‬
‫واضــح و مغشــوش اســت و ایــن نــوع ادراک‪ ،‬گذشــته از هــر چیــز‪ ،‬در نســبت بــا نوعــی‬
‫شــناخت اســت‪ ،‬اگرچــه شــأن آن دو ِن مرتبــة شــناخت واضــح و متمایــز عقلــی اســت(داودی‪،‬‬
‫ســلمانی و ماحــوزی‪ ،1397 ،‬ص ‪ .)۸۲-۸۳‬ولــف ادراک زیبایی‌شناســی را ســطحی از شــناخت‬
‫می‌دانــد کــه البتــه هیـچ‌گاه بــه ســطح شــناخت کمــال مطلــوب نمی‌رســد‪ .‬او لــذت را شــناخت‬
‫حســی یــا شـ ِ‬
‫ـهودی کمــال تعریــف می‌کنــد و بــا اشــاره بــه نظــر دکارت اذعــان می‌کنــد کــه‬
‫تــا بدان‌جــا کــه کمــال را شــهود می‌کنیــم‪ ،‬لــذت در مــا حاصــل می‌شــود‪ .‬در واقــع لــذت‬
‫چیــزی جــز شــهودی از کمــال نیســت (‪.)German Metaphysics, p.344‬‬
‫ولــف بــر پایــة تعریفــش از لــذت‪ ،‬زیبایــی را بدیــن گونــه تعریــف می‌کند‪ :‬کمــال عیــن از آن‬
‫حیــث کــه می‌توانیــم آن را مقــرون بــه احســاس لــذت و از راه احســاس لــذت ادراک کنیــم‪.‬‬
‫بــه بیانــی دیگــر زیبایــی همــان وحــدت در کثــرت یــا انســجام کثــرات اســت تــا جایــی کــه‬
‫می‌توانیــم آن را از طریــق احســاس لــذت ادراک کنیــم‪ .‬بــه عقیــدة ولــف زیبایــی ویژگــی‌ای‬
‫عینــی اســت کــه بــر کمــال چیزهــا مبتنــی اســت‪ ،‬امــا در عیــن حــال ویژگــی‌ای نســبی اســت‬
‫و نــه ذاتــی‪ ،‬زیــرا فقــط از آن جهــت بــه کمــال منســوب می‌شــود کــه ســوژه‌هایی ماننــد‬
‫مــا وجــود دارنــد کــه آن را بــه طــرز حســی ادراک کننــد‪ .‬در واقــع زیبایــی در جهانــی عــاری‬
‫از ســوژه‌های همچــون مــا ممکــن نیســت بــا زیبایــی برابــر باشــد(گایر‪ ،1399 ،‬ص‪ )21‬و‬
‫ایــن یــادآور همــان نتیجـه‌ای اســت کــه الیب‌نیتــس در مــورد عــدم وجــود زیبایــی در ذهــن‬
‫خداونــد گرفتــه بــود‪.‬‬
‫امــا نظریــة ولــف در بــاب زیبایــی و کمــال بــه همیــن ســطح انتزاعــی محــدود نمی‌شــود و‬
‫او در مــورد هنرهــای مختلــف‪ ،‬برداشــت‌های خاص‌تــری از کمــال و زیبایــی ایــن هنرهــا‬
‫‪IIFOM 268‬‬
‫ارائــه می‌دهــد‪ .‬بــرای نمونــه در مــورد هنرهــای نقاشــی و مجسمه‌ســازی ولــف معیــار قدیمــی‬
‫«بازنمایــی» و «تطابــق» را مطلــوب می‌دانســت‪ .‬در واقــع نقــاش خــوب نقاشــی بــود کــه‬
‫ماهرانه‌تــر از طبیعــت تقلیــد کنــد‪ .‬امــا در مــورد ســایر هنرهــا او بــه «کاربــرد مطلــوب» هــم‬
‫توجــه داشــت‪ .‬مثـ ًا در زمینــة معمــاری‪ ،‬ســاختمانی زیبــا بــود کــه هــم مظهــر کمــال صــوری‬
‫«انســجام» باشــد و هــم کمــال محتوایــی «تناســب» را داشــته باشــد‪ .‬یعنــی بــرای کاربــردی‬
‫کــه بــه منظــور آن ســاخته شــده مطلــوب باشــد‪ .‬در واقــع در اینجــا هــم معیــار تطابــق نقــش‬
‫کلیــدی را بــازی می‌کنــد امــا این‌بــار ایــن تطابــق بــا طبیعــت نیســت کــه اهمیــت دارد‬
‫بلکــه کمــال تطابــق بــا مقاصــد معمــار اســت کــه مهــم اســت(گایر‪ ،1399 ،‬ص ‪.)22‬‬
‫چنان‌کــه گفتــه شــد الیب‌نیتــس و ولــف بــدون آنکــه مشــخص ًا دغدغــة مســألة زیبایــی و‬
‫زیبایی‌شناســی را داشــته باشــند آغازگــر مهم‌تریــن س ـ ّنت زیبایی‌شناســی در تاریــخ شــدند‪.‬‬
‫س ـ ّنتی کــه شــاگردان ولــف‪ ،‬ماننــد الکســاندر گوتلیــب بامگارتــن‪ ،‬آن را ادامــه دادنــد‪ .‬امــا‬
‫نــه بــه عنــوان موضوعــی حاشــیه‌ای‪ ،‬بلکــه بــه مثابــة مســأله‌ای کلیــدی در فلســفه‪ .‬در واقــع‬
‫ایــن آینــدگان بودنــد کــه برخــاف ولــف کــه زمیــن زیبایی‌شناســی را بایــر و کم‌اهمیــت‬
‫می‌دیــد‪ ،‬بســتری حاصل‌خیــز را بــرای پــرورش ایده‌هایــی نویــن در آن تشــخیص دادنــد و‬
‫در بالیــدن آن کوشــیدند‪.‬‬
‫کتابنامه‪:‬‬
‫‪ -1‬واربرتون‪ ،‬نایجل‪ ،‬چیستی هنر‪ ،‬ترجمه مهتاب کالنتری‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر نی‪.1387 ،‬‬
‫‪ -2‬همرمایســتر‪ ،‬کای‪ ،‬سـ ّنت زیبایی‌شناســی آلمانــی‪ ،‬ترجمــه محمدرضــا ابوالقاســمی‪ ،‬تهــران‪،‬‬
‫نشــر ماهــی‪.1395 ،‬‬
‫‪ -3‬میرزایــی‪ ،‬داود؛ ســلمانی‪ ،‬علــی و ماحــوزی‪ ،‬رضــا(‪ ،)1397‬رابطــة ادراک حســی‪ ،‬کمــال و‬
‫لــذت بــا زیبایــی در اســتتیک کریســتین ولــف‪ .‬پژوهش‌هــای فلســفی کالمــی‪ ،‬شــماره پیاپــی‬
‫‪.75‬‬
‫‪ -4‬گایــر‪ ،‬پــل‪« ،‬زیبایی‌شناســی آلمانــی قــرن هجدهــم»‪ ،‬مجموعــة زیبایی‌شناســی آلمانــی‬
‫دانشــنامة فلســفة اســتنفورد‪ ،‬ترجمــه ســید مســعود حســینی‪ ،‬تهــران‪ ،‬نشــر ققنــوس‪.1399 ،‬‬
‫‪ -5‬وایت‌بــک‪ ،‬لوییــس‪« ،‬از الیب‌نیتــس تــا کانــت»‪ ،‬جلــد ‪ 6‬از مجموعــه تاریــخ فلســفه‬
‫راتلــج‪ ،‬ترجمــه حســن مرتضــوی‪ ،‬تهــران‪ ،‬نشــر چشــمه‪.1390 ،‬‬
‫‪6. Wolf، C.(1965). German Metaphysics, in Gesammelte Werke,، eds. Jean Ecole, J.E.‬‬
‫‪hofmann, and H.W. Arndt. Hildesheim: Olms.‬‬
‫‪269‬‬
‫ُ‬
‫آفرینش و نه قلمرو جهان نورس‬
‫بقای نمادین مرشد و مارگاریتا‬

‫پریا طاهایی‬
‫تصویر صفحه‌ای از یکی از نسخه‌های ادای منثور که شخصیت‌های اودین‪،‬‬

‫هیمدال‪ ،‬هوگین و مونین‪ ،‬آوتمال‪ ،‬فنریر و اسلپیر را به تصویر کشیده است‪.‬‬
‫‪IIFOM 270‬‬
‫اســاطیر نــورس شــامل باورهــا و داســتان‌ها در مــورد آفرینــش و پایــا ‌ن جهــان و خدایــان‬
‫و موجــودات اســطوره‌ای مردمــان مناطــق اروپــای شــمالی‪ ،‬اســکاندیناوی و ایســلند پیــش‬
‫از تســلط مســیحیت بــر نظــام فکــری ایــن مردمــان اســت‪ .‬از مهم‌تریــن منابعــی کــه ایــن‬
‫اســطوره‌ها را‪ ،‬کــه قبـ ًا بــه طــور شــفاهی و ســینه بــه ســینه در میــان مردمــان آن زمــان وجــود‬
‫داشــته اســت‪ ،‬به دســت مــا رســانده‪ ،‬دســت نوشــته‌ای بــه نــام اِدای منظــوم اســت(‪)Poetic Edda‬‬
‫کــه حــدوداً در ســال ‪ 1200‬میــادی و بــه زبــان اولــد نــورس‪ ،‬زبــان رایــج ایــن مردمــان‬
‫در آن دوره نگاشــته شــده اســت‪ ،‬البتــه بــه نظــر می‌رســد کــه شــعرهای موجــود در ایــن‬
‫دست‌نوشــته قدمــت و پیشــینة بســیار بیشــتری دارد‪ .‬دیگــر منبــع مهــم در مــورد اســاطیر‬
‫نــورس اِدای منثــور (‪ )Prose Edda‬اســت کــه تاریخ‌نــگار ایســلندی‪ ،‬اســنوری استورلوســن آن‬
‫را بــا توجــه بــه شــعرهای اِدای منظــوم و بــه منظوردرســت کــردن منبعــی بــرای فهــم اشــارات‬
‫اشــعار اســکالدیک‪ ،‬نوعــی از شــعر کــه در آن زمــان رایــج بــود‪ ،‬بــه رشــتة تحریــر در آورده‬
‫اســت‪ .‬ایــن دو نســخه از اســاطیر در برخــی از جزییــات و وقایــع بــا یکدیگــر تفاوت‌هایــی‬
‫دارنــد کــه در متــن پی ـش‌رو بــا توجــه بــه نظــرات پژوهشــگران ایــن حــوزه و بــه ســلیقة‬
‫نویســنده انتخــاب شــده‌اند‪ .‬اســاطیر نــورس منابــع دیگــری نیــز ماننــد ســاگاها‪ ،‬داســتان‌های‬
‫منثــوری در مــورد جهــان و تاریــخ ایســلند و اســکاندیناوی و اشــعار اســکالدیک‌‪ ،‬به‌‌طــور‬
‫غیر‌مســتقی ‌م دارنــد‪.‬‬
‫دربارة آفرینش جهان اینگونه آورده‌اند‪:‬‬

‫در آغــاز چیــزی بــه جــز آتــش و یــخ وجــود نداشــت‪ .‬موســفلهایم قلمــرو آتــش ابــدی بــود‬
‫و نیفلهایــم قلمــرو مه‌آلــود و تاریــک یــخ‪ .‬میــان ایــن دو قلمــرو ورط ـه‌ای وجــود داشــت‬
‫کــه گینونــگاگاپ نامیــده می‌شــد‪ .‬آتــش موســفلهایم و یــخ نیفلهایــم در گینونــگاگاپ بــه‬
‫ســمت هــم حرکــت کردنــد و جایــی در میانــة آن بــه هــم رســیدند‪ .‬گرمــای آتــش موســفلهایم‬
‫یخ‌هــای نیفلهایــم را ذوب کــرد و از قطــرات آن اولیــن موجــود زنــده آفریــده شــد‪ :‬ایمیــر ‪،‬‬
‫اولیــن غــول یخــی و نیــای تمــام غول‌هــای پــس از خــود‪ ،‬از جملــه خانــدان خدایــان‪.‬‬
‫دومیــن موجــود زنــده گاوی بــود کــه آوتِمــا نــام داشــت و ایمیــر از شــیر او تغذیــه می‌کــرد‪.‬‬
‫ایــن دو موجــود نســل موجــودات پــس از خــود را پدیــد آوردنــد‪ .‬آوتِمــا بــرای غــذا یخــی را‬
‫لیــس مــی‌زد کــه کــم کــم شــکل ســومین موجــود زنــده را بــه خــود گرفــت کــه بــوری نــام‬
‫داشــت‪ .‬بــوری اولیــن نفــر از خانــدان ایســیر اســت؛ خانــدان خدایــان‪ .‬همزمــان از عــرق بــدن‬
‫ایمیــر غول‌هــای یخــی بوجــود آمدنــد‪ .‬از وصلــت بــوری و یکــی از غول‌هــای یخــی ایمیــر‬
‫فرزنــدی زاده شــد کــه بــور نــام گرفــت‪ .‬بــور بــا بســتال ‪ ،‬دختــر غــول یخــی بــه نــام بولفــور‬
‫درآمیخــت و ســه پســر از ایــن وصلــت بدنیــا آمدنــد‪ِ :‬وه ‪ ،‬ویلــی و اودیــن ‪ ،‬خــدای خدایــان‪.‬‬
‫‪271‬‬
‫اودیــن‪ ،‬وه و ویلــی نیــای خــود ایمیــر را بــه قتــل رســاندند و جهــان را از اجــزای بــدن او‬

‫ســاختند‪.‬‬
‫از گوشت ایمیر زمین خلق شد‬
‫و از خون او دریا‬
‫کوه‌ها از استخوان‬
‫درختان از مو‬
‫و از جمجمه‌اش آسمان‬
‫و خدایان دلسوز از ابروهایش میدگارد را ساختند‬
‫منزلگاه پسران انسان‬
‫و از تکه‌های مغزش‬
‫ابرهای شوم را ساختند‬
‫«‌اِدای منظوم»‬
‫از جمجــة ایمیــر آســمان ســاخته شــد کــه توســط چهــار دورف بــا نام‌هــای شــمال‪ ،‬جنــوب‪،‬‬
‫شــرق و غــرب نگــه‌داشــته شــده اســت‪ .‬خــود دورف‌هــا آفریــده شــده از کرم‌هایــی بودنــد کــه‬
‫از جســد ایمیــر بیــرون آمدنــد‪.‬‬
‫دربــارة آفرینــش انســان‌ها آورده شــده اســت کــه اودیــن و دو بــرادرش در کنــار‬
‫دریــا دو تکــه چــوب شــبیه انســان را پیــدا کردنــد‪ .‬ایــن چوب‌هــا در ابتــدا‬
‫«بــدون تقدیــر» بودنــد‪ .‬اودیــن و برادرانــش در آن‌هــا روح و نفــس دمیدنــد و بــه‬
‫آن‌هــا توانایــی حــرف زدن و دیــدن و شــنیدن دادنــد‪ .‬ایــن دو تکــه چــوب آســکر‬
‫و امبــا نــام گرفتنــد و اولیــن انســان‌ها بودنــد‪.‬‬
‫خورشــید و مــاه خواهــر و بــرادری هســتند کــه بــا ارابه‌هایــی جهــان را می‌پیماینــد‪ .‬اسـب‌های‬
‫ایــن ارابه‌هــا بســیار ســریع هســتند چــرا کــه مــاه و خورشــید توســط دو گــرگ بــا نام‌هــای‬
‫هاتــی و اســکول دنبــال می‌شــود‪ .‬گفتــه شــده اســت کــه در پایــان جهــان‪ ،‬رگنــاروک ایــن‬
‫دو گــرگ باالخــره موفــق می‌شــوند خورشــید و مــاه را ببلعنــد‪ .‬اجــرام آســمانی و ســتارگان‬
‫نیــز جرقه‌هایــی از آتــش موســفلهایم هســتند کــه خدایــان در آســمان قــرار داده‌انــد تــا‬
‫انســان‌ها بتواننــد زمــان و فصل‌هــا را بــا اســتفاده از آن‌هــا تشــخیص دهنــد‪.‬‬
‫دربــارة آفرینــش انســان‌ها آورده شــده اســت کــه اودیــن و دو بــرادرش در کنــار دریــا دو‬
‫تکــه چــوب شــبیه انســان را پیــدا کردنــد‪ .‬ایــن چوب‌هــا در ابتــدا «بــدون تقدیــر» بودنــد‪.‬‬
‫اودیــن و برادرانــش در آن‌هــا روح و نفــس دمیدنــد و بــه آن‌هــا توانایــی حــرف زدن و دیــدن‬
‫و شــنیدن دادنــد‪ .‬ایــن دو تکــه چــوب آســکر و امبــا نــام گرفتنــد و اولیــن انســان‌ها بودنــد‪.‬‬
‫‪IIFOM 272‬‬
‫ســرزمین میــدگارد بــه آســکر و امبــا‬

‫داده شــد‪ ،‬جایــی کــه محــل زندگــی‬
‫فرزنــدان ایــن دو و تمــدن انســان‌ها‬
‫شــد‪ .‬خدایــان حفاظــی از جنــس‬
‫ابروهــای ایمیــر بــرای محافظــت از‬
‫انســان‌ها بــه دور میــدگارد کشــیدند‪.‬‬
‫دور تــا دور میــدگارد را دریــای درونــی‬
‫و دریــای بیرونــی احاطــه کرده‌انــد‪.‬‬
‫مــار بــزرگ‪ ،‬یورمونگانــدر در دریــای‬
‫بیرونــی زندگــی میکنــد و بــه دور آن‬
‫حلقــه زده اســت‪.‬‬
‫میــدگارد یکــی از نــه قلمرویــی اســت‬
‫کــه بــر درخــت زبــان گنجشــک‬
‫بــزرگ‪ ،‬ایدگدراســیل وجــود دارنــد‪.‬‬
‫نیفلهایــم و موســفلهایم قدیمی‌تریــن‬
‫قلمروهــای جهــان هســتند کــه بقیــة‬
‫دنیــا از بــه هــم رســیدن آن‌هــا خلــق‬
‫می‌شــود‪ .‬نیفلهایــم ســرزمین خالــی از‬
‫ســکنه و پــر شــده بــا بــرف و یــخ اســت اودین‪ /‬وتان‪ ،‬خدای خدایان در اساطیر نورس و دو کالغش هوگین و‬
‫و حتــی غول‌هــای یخــی هــم در ایــن مونین اثر آرپاد اشمیدهامر‬
‫ســرزمین زندگــی نمی‌کننــد‪.‬‬

‫موســفلهایم ســرزمینی ســوزان و پــر شــده بــا آتــش و گــدازه اســت‪ .‬غــول آتشــین‪ ،‬ســورت‬
‫‪ ،‬دشــمن قســم خــوردة خدایــان در موســفلهایم زندگــی می‌کنــد و پیش‌بینــی شــده کــه‬
‫در رگنــاروک‪ ،‬شــامگاه خدایــان‪ ،‬بــا شمشــیر آتشــینش آســگارد و هــر آنچــه باقیســت را‬
‫می‌ســوزاند‪.‬‬
‫آســگارد ســرزمین خدایــان خانــدان ایســیر اســت‪ .‬جایــی کــه اودیــن بــه همــراه خانــواده‌اش‬
‫آن‌جــا زندگــی‌ می‌کنــد‪ .‬فریــگ ملکــة خدایــان همســر اودیــن اســت و بالــدر ‪ ،‬والــی و‬
‫تــور فرزنــدان او هســتند‪ .‬تاالرهــای اودیــن والهــاال نــام دارنــد و محــل ســکونت روح نیمــی از‬
‫کشــته شــدگان دلیــر نبردهــا هســتند‪ .‬ایــن جنگجویــان هــر روز تمریــن می‌کننــد تــا در نبــرد‬
‫رگنــاروک بــرای خدایــان بجنگنــد‪.‬‬
‫خدایــا ِن خانــدان وانیــر در قلمــرو واناهایــم زندگــی می‌کننــد‪ .‬خاندانــی کــه زمانــی در رقابــت‬
‫‪273‬‬
‫بــا خانــدان ایســیر بودنــد و در نهایــت در نبــرد وانیر‌ایســیر شکســت خوردنــد و بــه صلــح‬

‫رســیدند‪ .‬خدایــان وانیــر بــا جــادو و پیبشــگویی و بــاروی شــناخته می‌شــوند‪ .‬نیــورد ‪ ،‬فربــا و‬
‫فــری پــس از نیــرد ایســیر و وانیــر بــه نشــانه‌ی صلــح ســاکن آســگارد شــدند‪ .‬فریــا و فــری‪،‬‬
‫خدایــان خواهــر و بــرادر از خانــدان وانیــر هســتند‪ .‬فریــا الهــه عشــق و زیبایــی و بــاروری و‬
‫فــری خــدای فراوانــی و بــاروری محصــوالت کشــاورزی اســت‪ .‬نیــم دیگــر کشــته شــدگان‬
‫نبردهــا بــه تاالرهــای فریــا می‌رونــد‪.‬‬
‫اولفهایــم ســرزمین الف‌هاســت‪ .‬موجوداتــی بــا زیبایــی خیره‌کننــده کــه بــا طبیعــت ارتبــاط‬
‫عمیقــی دارنــد و بــه هنــر و موســیقی خــود معــروف هســتند‪ .‬آن‌هــا قــدرت جادویــی و دانــش‬
‫فراوانــی دارنــد و ممکــن اســت از آن بــرای کمــک کــردن یــا آزار دادن انســان‌ها اســتفاده‬
‫کننــد‪ .‬فریــا الهــة وانیــر ملکــة الف‌هاســت‪.‬‬
‫ســوارتااولفهایم ســرزمین تاریــک و دودآلــود دورف‌هاســت و زیــر صخره‌هــا و ســنگ‌ها‬
‫درون تونل‌هــا و غارهــا قــرار دارد‪ .‬تنهــا نــور ایــن ســرزمین تاریــک از نــور مشــعل‌ها و‬
‫شــعله‌های آتشــی اســت کــه بــرای کوره‌هــا اســتفاده می‌شــود‪ .‬دورف‌هــا بــه صناعــت و‬
‫ســازه‌های جادویــی و شگفت‌انگیزشــان معــروف هســتند و بســیاری از وســایل معــروف‬
‫خدایــان ماننــد میولنیــر ‪ ،‬پتــک تــور و نیــزة اودیــن ســاختة دورف‌هاســت‪.‬‬
‫یوتنهایــم قلمــرو زندگــی غول‌هــای یخــی اســت و جایــی نزدیــک آســگارد و میــدگارد واقــع‬
‫شــده اســت‪ .‬ایــن ســرزمین جایــگاه باســتانی جــادو و آشــوب و طبیعــت رام نشــدنی اســت‪.‬‬
‫لوکــی خدایــی اســت کــه از یوتنهایــم بــه آســگارد آمــده اســت‪ .‬یوتنهایــم بــه عنــوان یــک‬
‫ســرزمین جادویــی و پــر آشــوب معمــوالً مــورد بازدیــد خدایــان قــرار نمی‌گیــرد امــا اودیــن‬
‫بــرای نوشــیدن شــراب خــرد میمیــر و تــور بــرای ماجراجویــی بــا اوتــگاردا‌ غولــی کــه لوکــی‬
‫خــود را بــه آن شــکل در آورده بــو ‌د بــه یوتنهایــم ســفر کرده‌انــد‪.‬‬
‫هــل در زیــر ریشـه‌های ایگدراســیل واقــع شــده و ســرزمین مــردگان اســت‪ ،‬ملکـه‌ی آن کــه‬
‫همنــام بــا همیــن ســرزمین هــل نــام دارد‪ ،‬دختــر لوکــی اســت‪ .‬هــل جایــگاه مردگانــی اســت‬
‫کــه بــر خــاف ســاکنان تاالرهــای اودیــن‪ ،‬والهــاال در اثــر کهولــت ســن و بیمــاری مرده‌انــد‬
‫یــا بــه هــر نحــوی مرگــی غیرشــرافتمندانه داشــته‌اند‪ .‬هــل جهنــم محســوب نمی‌شــود بلکــه‬
‫مکانــی ســاکن و دلگیــر اســت‪ .‬در رگنــاروک روح افــرادی کــه در هــل زندگــی می‌کننــد آزاد‬
‫می‌شــوند و علیــه خدایــان آســگارد شــورش می‌کننــد‪ .‬تنهــا راه رســیدن بــه هــل عبــور از پــل‬
‫طوالنــی و باریکــی اســت کــه هلوگــر نــام دارد‪.‬‬
‫تمــام ایــن قلمروهــای نه‌گانــه توســط ایدگدراســیل‪ ،‬درخــت زبــان گنجشــک بــزرگ بــه‬
‫هــم متصــل شــده‌اند‪ .‬گفتــه می‌شــود کــه ســه ریشــه‌ی ایگدراســیل در هــل‪ ،‬آســگارد و‬
‫یوتنهایــم قــرار دارنــد‪ .‬بــر روی ایگدراســیل نیــز جانورانــی زندگــی می‌کننــد و ریشــة آن در‬
‫‪IIFOM 274‬‬
‫هــل را مــاری بــه نــام نیدهوگــر‬

‫می‌خــورد‪ .‬همچنیــن چهــار‬
‫گــوزن شــاخدار نیــز بــه جویــدن‬
‫شــاخه‌های ایدگدراســیل مشــغول‬
‫هســتند‪ .‬ســنجابی بــه نــام‬
‫راتاتوســکور بــر روی درخــت‬
‫زندگــی می‌کنــد و از بــاالی‬
‫ایگدراســیل بــه روی ریشـه‌هایش‬
‫می‌آیــد‪ .‬بــر باالتریــن نقطــة‬
‫درخــت‌نیــز عقابــی بــه اســم‬
‫ودرفولنیــر زندگــی می‌کنــد‪.‬‬
‫در کنــار ریشــه‌های ایگدراســیل‬
‫نورن‌هــا زندگــی می‌کننــد‪،‬‬
‫الهه‌هــای سرنوشــت‪ ،‬ســه خواهــر‬
‫بــا نام‌هــای اورتــر ‪ ،‬ورتانــدی و‬
‫اســکولد کــه سرنوشــت انســان‌ها‬
‫و خدایــان را بــر تکه‌هــای چــوب‬
‫حــک می‌کننــد‪.‬‬
‫جهان‌های نه‌گانة اسطوره‌های نورس بر روی درخت زبان گنجشک ایگدراسیل‬ ‫ایگدراســیل همــان درختــی‌‬
‫اســت کــه اودیــن خــود را بــرای‬
‫خــودش بــر آن قربانــی کــرد‪ .‬او بــرای آموختــن جــادو نــه روز و نــه شــب خــود را بــه‬
‫ایگدراســیل آویخــت‪ ،‬در حالــی کــه بــا نیــزه مجــروح شــده بــود‪.‬‬
‫ماجراهای خدایان و قهرمانان در چنین جهانی اتفاق می‌افتد‪.‬‬
‫منابع‪:‬‬
‫‪www.norse‌mythology.org‬‬
‫‪www.worldhistory.org‬‬
‫‪www.skjalden.com‬‬
‫‪Jackson Crawford ‌youtube channel‬‬
‫‪275‬‬
‫نــه نیروهــای مــاوراء الطبیعــه و نــه‬ ‫بقای نمادین مرشد و مارگاریتا‬
‫سانســورچیان شــوروی نتوانســتند‬
‫خالقیــت و ارادۀ فــردی را ســرکوب‬ ‫امیلی زارویچ‬
‫کننــد‪.‬‬ ‫مترجم‪ :‬هادی ستوده‬
‫‪The Master and Margarita ‌Artist:‬‬

‫‪Miles Hyman, Paris, France ‌2020‬‬
‫‪IIFOM 276‬‬
‫«دست‌نوشته‌ها نمی‌سوزند‪».‬‬
‫ایــن جملــۀ نمادیــن‪« ،‬مرشــد و مارگاریتــا»‪ ،‬اثــر میخائیــل بولگاکــف را بــه یکــی از اصلی‌ترین‬
‫ارکان ادبــی روســیه تبدیــل کــرد‪ .‬ایــن جملــه بــه طــور مــداوم بــه زبــان اصلــی و در تمــام‬
‫ترجمه‌هــای آن نقــل می‌شــود‪ .‬خواننــدگان ناآشــنا ممکــن اســت تعجــب کننــد هنگامــی‬
‫کــه متوجــه شــوند ایــن کلمــات توســط شــیطان گفتــه می‌شــود‪ ،‬کــه در رمــان‪ ،‬محصـ ِ‬
‫ـول‬
‫ـندگی شــخصیت اصلــی را کــه مهجــور مانــده اســت‪ ،‬پــس از تــاش بــرای از بیــن بــرد ِن‬
‫نویسـ ِ‬
‫آن در آتــش‪ ،‬احیــا می‌کنــد و برمی‌گردانــد‪ .‬ایــن مبادلــه تمثیلــی بیــن دنیــای مــا و جهــان‬
‫پســین اســت کــه نشــان می‌دهــد حتــی موجــودات مــاورای طبیعــی نیــز ابتــکار عمــل الزم‬
‫را بــرای خامــوش کــردن قــدرت خالقیــت انســان ندارنــد‪ .‬همان‌طور‌کــه شــیطا ِن بولگاکــف‌‬
‫کــه در لبــاس یــک اســتاد خارجــی ظاهــر شــده و تحــت نــام ووالنــد فعالیــت می‌کنــد‌ از‬
‫طریــق کلمــات ســادۀ خــود اصــرار مــی‌ورزد‪ ،‬شــاهکارهای راســتین‪ ،‬مانــدگار خواهنــد شــد و‬
‫ـوس اســطوره‌ای از خاموشــی برمی‌خیزنــد؛ همان‌طــور کــه ایــن حقیقــت توســط‬ ‫هماننــد ققنـ ِ‬
‫ـود «مرشــد و مارگاریتــا» کــه از شــعله‌های فاجعــه بــا ِر سانســو ِر شــوروی دســت نخــورده‬ ‫خـ ِ‬
‫بیــرون آمــد‪ ،‬ثابــت شــد‪.‬‬
‫ـن اتحــاد جماهیــر شــوروی‪ ،‬سکوالریس ـ ِم سرســخت بــود؛‬ ‫یکــی از اصــول بنیادیـ ِ‬
‫از شــهروندان انتظــار می‌رفــت کــه اگــر اص ـ ًا بــه نهــاد دیــن اعتقــاد داشــتند‪،‬‬
‫ـدرت کمونیســتی خــود و در مرحلــۀ دوم بــه ایمــا ِن خــود‬‫ابتــدا بــه کشــو ِر ابرقـ ِ‬
‫وفــادار باشــند‪.‬‬
‫پوپوف به النا نوشت‪" :‬هرچه مردم کمتر در مورد رمان بدانند‪ ،‬بهتر است‪".‬‬
‫مســیر آغازیــن «مرشــد و مارگاریتــا» تــا انتشــار تاحــدودی رازآمیز اســت‪ .‬بــه دنبــال چرخه‌ای‬
‫ـش ایــن رمــان در بســت ِر مــرگ آغاز شــد‪ .‬همســر ســوم‬ ‫وحشـت‌آور و طبیعــی از زندگــی‪ ،‬زایـ ِ‬
‫بولگاکــف‪ ،‬النــا‪ ،‬کــه الهام‌بخــش او بــرای شــخصیت انتقام‌جــوی مارگاریتــا بــود‪ ،‬بــر بالیــن‬
‫ـف رنج‌دیــده ســوگند یــاد کــرد ‪ ‌-‬بولگاکــف در ‪ 10‬مــارس ‪ 1940‬در ســن ‪ 48‬ســالگی‬ ‫بولگاکـ ِ‬
‫درگذشــت‌‪ -‬کــه شــاهکار بــزرگ او را مأموریــت زندگــی خــود قــرار دهــد؛ و بــر ســرکوب‬
‫پیــروز شــود‪ .‬امــا متأســفانه‪ ،‬برخــاف کاراکتــر داسـ ِ‬
‫ـتانی مارگاریتــا‪ ،‬النــا بــه حلقــۀ دلســوز‬
‫ـن دوبــارۀ رویای گمشــدۀ معشــوقش‬ ‫شــیاطینی کــه بتواننــد بــه او قــدرت الزم بــرای برانگیختـ ِ‬
‫را پیشــکش کننــد‪ ،‬دسترســی نداشــت‪ .‬او یــک انســا ِن زن بــود و دوســت صمیمــی بولگاکــف‪،‬‬
‫پــاول پوپــوف‪ ،‬توصیه‌هــای بســیار انســانی و محتاطانــه‌ای بــه او کــرد؛ همان‌طــور کــه در‬
‫ـاب همــراهِ خواننــده اثــر جــی‪ .‬آ‪ .‬کورتیــس آمــده اســت‪:‬‬
‫کتـ ِ‬
‫‪277‬‬
‫پوپــوف بــه النــا نوشــت‪« :‬هرچــه مردم کمتــر در مــورد رمــان بداننــد‪ ،‬بهتر اســت‪ ».‬و «اسـ ِ‬
‫ـتادی‬

‫یــک نابغــه همیشــه اســتادانه باقــی خواهــد مانــد‪ ،‬امــا در حــال حاضــر رمــان غیرقابــل پذیرش‬
‫اســت‪ 50 .‬تــا ‪ 100‬ســال باید بگــذرد‪».‬‬
‫ـبینی پوپــوف حــدود ســی ســال دور از انتظــار بــود‪ .‬بیســت ســال طــول می‌کشــد تــا‬ ‫پیشـ ِ‬
‫کتــاب منتشــر شــود‪ .‬امــا دو دهــه هنــوز زمــان زیــادی اســت تــا یــک رمــان‪ ،‬همچــون‬
‫جنایتــکاری کــه از قانــون فــرار می‌کنــد‪ ،‬مخفــی بمانــد‪.‬‬
‫چیــزی کــه ایــن رمــان را بــرای سانســورچیا ِن شــوروی تــا ایــن حــد غیرقابــل قبــول می‌کــرد‪،‬‬
‫ـی زنانــه بــود‪ ،‬بلکــه تصویرسـ ِ‬
‫ـازی آن‬ ‫نــه تنهــا بــه تصویــر کشــیدن قــدرت و میـ ِ‬
‫ـل غیرقانونـ ِ‬
‫ـی پــس‬ ‫از یــک اتحــاد جماهیــر شــوروی بــود کــه بــه مــوازات قلمروهــای آســمانی زندگـ ِ‬
‫بنیادیــن اتحــاد جماهیــر شــوروی‪ ،‬سکوالریســ ِم‬‫ِ‬ ‫از مــرگ وجــود داشــت‪ .‬یکــی از اصــول‬
‫سرســخت بــود؛ از شــهروندان انتظــار می‌رفــت کــه اگــر اصـ ًا بــه نهــاد دیــن اعتقــاد داشــتند‪،‬‬
‫ـدرت کمونیســتی خــود و در مرحلــۀ دوم بــه ایمــا ِن خــود وفــادار باشــند‪.‬‬ ‫ابتــدا بــه کشــو ِر ابرقـ ِ‬
‫چیــزی کــه مرشــد و مارگاریتــا جــرأت ارائــۀ آن را دارد‪ ،‬مســکوی دهــه ‪ 1930‬اســت کــه در‬
‫معــرض شــرارت‌های ماوراء‌الطبیعــه و حضــور فراگیـ ِر مســیح و کتــاب مقــدس قــرار گرفتــه‬
‫و از توقــف یــا نادیــده گرفتــن هــر یــک درمانــده اســت‪ .‬دولــت هرگــز در هیــچ نقطـه‌ای از‬
‫کتــاب بــه عنــوان قــدرت برتــر ظاهــر نمی‌شــود ‌‪ -‬یــک تهدیــد بــزرگ بــرای دســتور کار‬
‫دولــت برتری‌طلــب‪ -‬و بنابرایــن النــا نتوانســت بــه عهــد خــود بــرای انتشــار بــه موقــع کتــاب‬
‫عمــل کنــد‪ .‬حتــی یــک نامــۀ مســتقیم بــه اســتالین‪ ،‬کــه اســتعدادهای بولگاکــف در نوشــتن را‬
‫ـش روی کتــاب دســتاورد چندانــی نداشــت‪.‬‬ ‫تحســین می‌کــرد‪ ،‬بــرای حــل مســائل مه ـ ِم پیـ ِ‬
‫بــا ایــن حــال‪ ،‬کاری کــه النــا انجــام داد‪ ،‬محافظــت از دست‌نوشــتۀ رمــان بــه عنــوان زاییــدۀ‬
‫ـی بازمانــده از میــراث شــوهر نویســنده‌اش بــود و در ســال ‪ 1963‬نســخۀ جدیــدی از آن را‬ ‫ذهنـ ِ‬
‫بــا زحمــت ویرایــش و بازنویســی کــرد؛ عملــی کــه نشــانگ ِر از خــود گذشــتگی و اســتقامتی‬
‫ـف یکــی از بزرگتریــن همســرا ِن نوابــغ در تاریــخ قــرار می‌دهــد‪.‬‬ ‫بــود کــه او را در ردیـ ِ‬
‫در طــول ســال‌های بیــن تکمیــل و انتشــار کتــاب‪ ،‬وجــود رمــان «مرشــد و مارگاریتــا»‬
‫در میــان محافــل ادبــی روســیه بــه یــک راز آشــکار تبدیــل شــد‪ .‬مجلــۀ ‪ Moskva‬تصمیــم‬
‫جســورانه‌ای گرفــت تــا ســرانجام در ســال ‪« 1966‬مرشــد و مارگاریتــا» را منتشــر کنــد‪ ،‬امــا‬
‫ایــن نســخه تــا حــد قصابــی سانســور شــد و بســیاری از پیام‌هــای زیرکانــۀ بولگاکــف در‬
‫ایــن رونــد ناپدیــد شــدند‪ .‬بــه عنــوان مثــال‪ ،‬آزادی جنســی مارگاریتــا و تمســخر بولگاکــف‬
‫از فســاد و بی‌کفایتــی اتحــاد جماهیــر شــوروی بــه عنــوان یــک ملــت کمونیســتی حــذف‬
‫شــد‪ .‬بــرای اینکــه کتــاب بــا شــکوه کامــل و بــدون اختصــار منتشــر شــود‪ ،‬بایــد بــه خــارج از‬
‫کشــور قاچــاق می‌شــد‪ .‬ناشــر ‪ Eesti Raamat‬در اســتونی می‌توانــد افتخــار ارائــۀ اولیــن نســخۀ‬
‫‪IIFOM 278‬‬
‫ویرایــش نشــده را در ســال ‪ 1967‬داشــته باشــد‪ ،‬امــا بایــد توجــه داشــت کــه ایــن تنهــا یــک‬
‫ترجمــه بــود‪ .‬و از آن‌جــا کــه بــه زبــان اســتونیایی و نــه روســی منتشــر شــده بــود‪ ،‬متأســفانه‬
‫ـود بولگاکــف تفســیر کــرد‪ .‬ناشــر ایتالیایــی ‪ Einaudi‬در‬ ‫نمــی تــوان آن را بــه عنــوان صــدای خـ ِ‬
‫اواخــر همــان ســال آن را بــه زبــان روســی منتشــر کــرد‪ ،‬امــا در اتحــاد جماهیــر شــوروی‪ ،‬تــا‬
‫ســال ‪ ،1973‬ســه ســال پــس از مــرگ النــا‪ ،‬بــه درســتی منتشــر نشــد؛ اگرچــه او از دانسـ ِ‬
‫ـتن‬
‫ـت خواننــدگان ســرکش روس کــه مخفیانــه و دور از چشــم دولــت شــوروی‪ ،‬نســخه‌های‬ ‫رضایـ ِ‬
‫کپــی کتــاب را دســت بــه دســت می‌کردنــد‪ ،‬لــذت می‌بــرد‪.‬‬
‫طبیعتـ ًا زمانــی کــه همشــهریان بولگاکــف توانســتند بــه نســخه‌های عمومــی دسترســی پیــدا‬
‫کننــد کــه توســط سانســورچیان فیلتــر نشــده بودنــد یــا در رونــد ترجمــه تحلیــل نرفتــه بودند‪،‬‬
‫رمــان باعــث جنجــال و بهــت گســتردۀ مخاطبانــش شــد‪ .‬مســلم ًا ایــن کتــاب عجیبــی اســت‬
‫ـات کالســیک‬ ‫و همان‌طــور کــه اســتفان الول توضیــح می‌دهــد‪« :‬خوانندگانــی کــه بــه القائـ ِ‬
‫شــوروی عــادت کــرد‌ه بودنــد‪ ،‬بــرای تفســیر شــبکۀ پیچیــدۀ نمادهــا و ســطوح داســتان در‬
‫رمــان‪ ،‬برخــورد غیرعــادی آن بــا مفهــوم زمــان‪ ،‬اســتفاده از کنایــه و بــه ویــژه فانتــزی و‬
‫ارجاعــات آن بــه مســیحیت و اســطوره‪ ،‬مجهــز نبودنــد‪».‬‬
‫خانوادگــی آثــا ِر لئــو‬
‫ِ‬ ‫«مرشــد و مارگاریتــا» آمیــزه‌ای بــه دور از دعواهــای سرراســت و‬
‫ـط انســانی در آثــار الکســاندر‬ ‫ـک روابـ ِ‬‫تولســتوی و آنتــوان چخــوف یــا عاشــقانه‌های تراژیـ ِ‬
‫پوشــکین اســت‪ .‬امــروزه‪ ،‬ایــن رمــان بــه عنــوان یکــی از بهتریــن رمان‌هایــی اســت کــه از‬
‫آشــفتگی سیاســی قــرن بیســتم بیــرون آمــده‪ ،‬شــناخته می‌شــود؛ بــا خوانندگانــی مــدرن بــا‬
‫آمادگــی بیشــتر بــرای شــناخت شایســتگی‌های آن (و قدردانــی از گربــۀ ســخنگوی بامــزه)‪.‬‬
‫واقعــ ًا کــه «دست‌نوشــته‌ها نمی‌ســوزند»؛ آثــار جاودانــه بــه نــدرت می‌ســوزند‪.‬‬
‫‪279‬‬

فصلنامۀ مالکیّت و بازار شمارۀ دوم

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

فصلنامۀ مالکیّت و بازار شمارۀ دوم

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫ّ‬

‫مالکیت و بازار‬ ‫فصلنامه‬

‫همکاران این شماره‪:‬‬

‫صحافی و چاپ‪ :‬شهریار صحاف‬

‫فروش و پذیرش آگهی‪093۵ ۴۱۹ ۱۵۵۵ :‬‬

‫اطلس‬ ‫فصل تاریخ‬

‫‪ 50‬اقتصاد توسعه؛ راه میانه سوسیالیسم‬

‫‪ 234‬بهار؛ گذر از مشروطه به استبداد‬

‫‪ 241‬زوال هنر در شوروی‬ ‫‪ 128‬بررسی اجمالی نظریات توسعه‬

‫‪ 260‬س ّنت زیبایی‌شناسی آلمانی‬ ‫‪ 136‬صدسال بی‌راهه‬

‫‪ 268‬آفرینش و نُه قلمرو جهان نورس‬ ‫‪ 148‬نظریة توسعة تکاملی‬

‫‪ 274‬بقای نمادین مرشد و مارگاریتا‬ ‫‪ 164‬مداخله‌گرایی‬

‫داور؛ معمار توسعه‬

‫دورةپساجنگ و غلبه چپ‌گرایی‬

‫‪-2‬تکنوکرات و بنیان‌گذار سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران‬

‫طرح نیشکر هفت‌تپه‬

‫توسعه با حسن ارسنجانی‬

‫انقالب‪ ۵۷‬و برنامه‌های توسعه‬

‫و برنامه‌هــای توســعه‌ای اســت کــه او می‌نویســد‪ .‬عاقبــت توســعه در جمهــوری انقالبــی‬

‫توسعه با فوالد مبارکه‬

‫زندگی‪ ،‬مالک ّیت و آزادی‬

‫‪ ۱۵‬قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫بند نخست‪ :‬قانون‪ ،‬کهن است‬

‫‪10- Eike von Repgow‬‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫بند دوم‪ :‬قانون‪ ،‬خیر است‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫امــا در ایــن میــان‪ ،‬تضــاد میــان ایده‌هــای کهــن و قانــو ِن سـ ّن ِ‬

‫عدالــت‪« ،25‬ســاختة دســت خــدا‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫پیوســته واقعیت‌هــا و وضعیت‌هــای تــازه خلــق‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫بند ششم‪ :‬مفاهیم تقنینی و عمل تقنینی‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫بند هفتم‪ :‬انتقال از برداشت‌های قرون‌سطایی از قانون به برداشت‌های مدرن‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫قانون بر دولت تقدم دارد‬

‫اقتصادتوسعه به مثابة یک طرح رفاه اشتراکی‬

‫اقتصاد توسعه؛ راه میانه سوسیالیسم‬

‫چرا رابطه ساالری‪ ،‬کاری احمقانه است؟‬

‫اقتصاد توسعه؛ راه میانه سوسیالیسم‬

‫بهترین راه رشد ثروت‬

‫معضل توسعة اقتصادی دولتی‬

‫اقتصاد توسعه؛ راه میانه سوسیالیسم‬

‫شیادی تحت عنوان توسعة‌پایدار‬

‫اقتصاد توسعه؛ راه میانه سوسیالیسم‬

‫تولیــد ناخالــص ملــی می‌شــود‪ .‬از آن‌جایــی‬

‫اقتصاد توسعه؛ راه میانه سوسیالیسم‬

‫مالحظات شناخت‌شناسانه و روش‌شناسانه‬

‫اقتصاد توسعه؛ راه میانه سوسیالیسم‬

‫دو انقالب و شباهت‌های آن‌ها‬

‫اقتصاد توسعه؛ راه میانه سوسیالیسم‬