ĐOÀN THUYỀN ĐÁNH CÁ - Huy Cận -

A. Giới thiệu chung

I. Tác giả
- Tên đầy đủ là Cù Huy Cận (1919 - 2005), quê Ở làng Ân Phú, huyện Vụ Quang
(trước đây thuộc Hương Sơn, sau là Đức Thọ), tỉnh Hà Tĩnh.
- Ông là nhà thơ nổi tiếng/xuất sắc của phong trào Thơ mới với tập "Lửa thiêng"
(1940). Trước Cách mạng tháng Tám 1945, thơ của Huy Cận mang nặng nỗi
buồn sầu, cô đơn.
- Sau cách mạng, thơ của ông tràn ngập niềm vui tươi, tình yêu cuộc sống
→ Huy Cận là một trong những nhà thơ tiêu biểu của nền thơ hiện đại Việt
Nam.
- Năm 1996 ông được trao tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật
đợt 1.
- Tác phẩm chính: Lửa thiêng (1940); Trời mỗi ngày lại sáng (1958)
II. Tác Phẩm
1. Hoàn cảnh sáng tác, Xuất xứ
Bài thơ được sáng tác năm 1958 và in trong tập "Trời mỗi ngày lại sáng" (1958)
nhân chuyến đi thực tế dài ngày của Huy Cận ở vùng mỏ Quảng Ninh.
2. Bố cục: Bài thơ được triển khai theo trình tự chuyến ra khơi của đoàn
thuyền đánh cá, có 3 phần:
- Hai khổ đầu: Cảnh đoàn thuyền ra khơi và tâm trạng náo nức của con
người
- Bốn khổ tiếp: Cảnh hoạt động/đánh cá của đoàn thuyền trên biển ban đêm
- Khổ cuối: Cảnh đoàn thuyền đánh cá trở về
B. Phân tích
1. Cảm hứng bao trùm:
- Hai cảm hứng bao trùm hòa quyện, thống nhất trong bài thơ là cảm hứng về
thiên nhiên, vũ trụ và cảm hứng về lao động, về những người lao động mới đang
xây dựng đất nước.
- Công việc lao động đánh cá của ngư dân Quảng Ninh trên biển Hạ Long được
miêu tả trong sự thống nhất, hòa quyện với thiên nhiên trời biển, trăng sao bát
ngát, kì vĩ và bay bổng. Cảm hứng thống nhất ấy tạo nên vẻ đẹp riêng của bài thơ
và được thể hiện trong cả bài, trong từng khổ và từng dòng thơ.
2. Cảnh đoàn thuyền ra khơi và tâm trạng con người
* Cảnh thiên nhiên – hoàng hôn trên biển: Mặt trời xuống biển như hòn lửa/
Sóng đã cài then, đêm sập cửa
- Mở đầu bài thơ là hai câu thơ tả cảnh hoàng hôn trên biển thật độc đáo, thú
vị: Mặt trời xuống biển như hòn lửa. Sóng đã cài then, đêm sập cửa. Câu thơ có
những so sánh, liên tưởng (nhân hóa) bất ngờ và kì vĩ: mặt trời như một hòn lửa
đỏ rực khổng lồ. Những lượn sóng dài như những then cài, đang cài then, và đêm
tối bao trùm trời đất như hai cánh cửa vĩ đại đang sập lại. Hai vần trắc: lửa - cửa
liền nhau, nối nhau cùng với động từ sập làm tăng thêm ấn tượng về đêm tối bao
trùm đột ngột nhanh chóng, hòn lửa mặt trời lặn khuất phía chân trời, chìm xuống
lòng biển thật hùng vĩ. Vũ trụ, thiên nhiên trong hai câu thơ được Huy Cận liên
tưởng và cảm nhận như một ngôi nhà vĩ đại mà tạo hóa đã ban tặng cho con
người.
- Trong đêm tối, đoàn thuyền đánh cá ra khơi với một khí thế hăng hái, vui tươi
và mạnh mẽ: Đoàn thuyền đánh cá lại ra khơi/ Câu hát căng buồm cùng gió
khơi.
+ Từ lại cho thấy đây là hoạt động, là công việc hằng ngày thường xuyên của
những người dân biển nơi đây. Đây chỉ là một trong trăm nghìn chuyến đánh cá
đêm trên biển xa, nhưng mỗi chuyến đi là mỗi hào hứng và hi vọng, là niềm vui
lao động.
+ Hình ảnh hình ảnh nhân hóa câu hát căng buồm thật thơ mộng, khỏe khoắn và
đẹp lãng mạn. Đó là những chàng trai biển/ ngư dân khỏe mạnh vạm vỡ cường
tráng vừa chèo thuyền, đưa thuyền ra khơi, vừa cất cao tiếng hát. Tiếng hát vang
khỏe, vang xa, bay cao cùng với gió, hòa với gió thổi căng buồm. Đó là tiếng hát
chan chứa niềm vui của những người dân lao động được làm chủ thiên nhiên,
đất nước, công việc yêu thích và gắn bó suốt đời. Tác giả đã tạo ra một hình ảnh
khỏe, lạ mà thật từ sự gắn kết ba sự vật và hiện tượng: cánh buồm, gió khơi và
câu hát của người đánh cá. Câu hát là niềm vui, sự phấn chấn của người lao động
như đã có một sức mạnh vật chất để cùng với ngọn gió làm căng buồm cho con
thuyền lướt nhanh ra khơi.
- Nội dung lời hát thể hiện ước mơ đánh bắt được thật nhiều hải sản, nhiều cá
tôm, trong hình thức diễn đạt thật lãng mạn: đàn cá bơi ngang dọc trên biển như
đan dệt vào tấm lưới của con người: Hát rằng: cá bạc biển Đông lặng/ Cá thu
biển Đông như đoàn thoi/ Đêm ngày dệt biển muôn luồng sáng/ Đến dệt lưới ta,
đoàn cá ơi!
→ Đoàn thuyền ra khơi đầy khí thế, hào hùng, phấn khởi, lạc quan của những
người lao động được làm chủ làm chủ cuộc đời, đi chinh phục thiên nhiên.
3. Cảnh đánh cá và cảnh biển đêm:
- Vẻ đẹp của lao động và người lao động được Huy Cận thể hiện trong
khung cảnh kì vĩ tráng lệ của thiên nhiên vùng biển:
Thuyền ta lái gió với buồm trăng/ Lướt giữa mây cao với biển bằng/ Ra đậu dặm
xa dò bụng biển/ Dàn đan thế trận lưới vây giăng.
- Cảnh đoàn thuyền lướt đi trên biển đêm trăng và chuẩn bị đánh cá được tả
như bức tranh lãng mạn hào hùng. Đoàn thuyền ấy có gió làm lái, trăng làm
buồm. Đoàn thuyền lướt giữa mây cao với biển bằng, lướt giữa một không gian
bao la, khoáng đạt. Thiên nhiên như mở cửa ra, bát ngát, mênh mông, trên là trời
cao có trăng vàng sáng tỏ, có sao, có mây, dưới là biển rộng bao la, có gió trời
lồng lộng, và ở giữa là đoàn thuyền đang lướt rất nhanh giữa khoảng không gian
cao rộng ấy. Con thuyền như hòa mình vào giữa thiên nhiên. Đoàn thuyền càng
đẹp càng thơ khi gió biển thổi làm lái dẫn thuyền và trăng đậu trên cánh buồm
khiến Huy Cận tưởng như trăng làm buồm dựng gió kéo thuyền lướt sóng.
Dường như, thiên nhiên đã cùng với con người, thay thế con người chỉ huy điều
khiển con thuyền. Nếu như ở đầu bài thơ, thiên nhiên đã chìm vào trạng thái nghỉ
ngơi mặt trời xuống biển, sóng cài then, đêm sập cửa, thì đến đây con người đã
đánh thức thiên nhiên, làm thiên nhiên vũ trụ trở nên sống động, cùng hoạt động
với con người lao động.
- Hai câu thơ tiếp, nhà thơ miêu tả cụ thể công việc của đoàn thuyền đánh cá: đi
tìm luồng cá trong lòng biển, những chiếc thuyền tỏa ra, chuẩn bị bao vây,
buông lưới như đang dàn đan thế trận, khẩn trương mà phấn khởi, tự tin.
Người dân chài bước vào lao động bình thường như bước vào một trận chiến đấu
với vũ khí là những con thuyền, tấm lưới, với sức khỏe cơ bắp, với tâm thế đã
nắm chắc phần thắng.
- Sự giàu có, đẹp đẽ của cá biển được tác giả miêu tả hết sức duyên dáng, lấp
lánh màu sắc như bức tranh sơn mài trong bể cá khổng lồ: Cá nhụ cá chim
cùng cá đé/ Cá song lấp lánh đuốc đen hồng/ Cái đuôi em quẫy trăng vàng chóe/
Đêm thở: sao lùa nước Hạ Long.
- Những loài cá khác nhau được gọi tên, được tả với những đặc điểm hình dáng
và hoạt động cụ thể. Cái đuôi cá được gọi một cách tình tứ là em, ánh trăng vàng
chóe lên, lấp lánh cùng làn nước. Biển đêm với ánh trăng tan, in trong lòng biển.
Cảnh vật thật lung linh huyền ảo như thế giới thần tiên, cổ tích. Những
người dân lao động đang làm việc trong khung cảnh và niềm vui như thế.
- Bài hát trên đường vừa dứt thì bài hát gõ thuyền gọi cá đã vang lên trên sóng
biển:
Ta hát bài ca gọi cá vào/ Gõ thuyền đã có nhịp trăng cao/ Biển cho ta cá như
lòng mẹ/ Nuôi lớn đời ta tự buổi nào.
- Người đánh cá cất cao tiếng hát để gọi cá. Cùng với tiếng hát, ánh trăng gõ vào
mạn thuyền làm nhịp cho lời hát. Trăng chiếu xuống mặt biển, nước biển đẫm
ánh trăng vàng vỗ sóng như gõ nhịp vào mạn thuyền xua cá. Hình ảnh vừa thực
vừa hư ảo do trí trưởng tượng phong phú của nhà thơ sáng tạo nên làm cho cảnh
lao động vừa đẹp, vừa nên thơ, vừa vui vừa mang nhiều ý nghĩa.
Đắm mình trong cảnh lao động thơ mộng đó, nhà thơ nhận thấy biển như lòng
mẹ. Biển được so sánh như lòng mẹ, biển luôn luôn ưu ái, ban tặng cho con
người mọi sản vật cá tôm. Qua lời thơ, ta cảm nhận được lòng yêu mến, biết ơn
biển cả của những người lao động và của cả nhà thơ. (Quê hương – Tế Hanh,
lớp 8 – Nhờ ơn trời, biển lặng cá đầy ghe.)
- Công việc đánh cá của ngư dân ở đây như một trận đánh hào hùng có sự tham
gia của cả thiên nhiên. Phải chăng, vì thiên nhiên quá đẹp làm cho con người
thêm hào hứng, làm tăng thêm nhiệt tình say mê lao động của con người, thiên
nhiên như cũng sẵn sàng hòa đồng, hòa nhịp theo con người. Và như vậy, công
việc lao động trên biển nguy hiểm, nặng nhọc cũng đã trở thành bài ca nhịp
nhàng hòa điệu giữa con người và vũ trụ.
- Công việc đánh cá qua cái nhìn và tưởng tượng của nhà thơ có phần đơn giản:
dong thuyền ra khơi, chọn địa điểm, dàn thuyền, buông lưới, chờ đợi, kéo lưới
thu hoạch hải sản lên thuyền, trở về:
Sao mờ, kéo lưới kịp trời sáng/ Ta kéo xoăn tay chùm cá nặng/ Vẩy bạc đuôi
vàng lóe rạng đông/ Lưới xếp buồm lên đón nắng hồng.
+ Cảnh buông lưới, chờ đợi, ngắm biển đêm, cảnh kéo lưới đều được tác giả hình
dung đầy chất thơ. Riêng cảnh kéo lưới đã được tả khái quát sát thực và cụ thể
bằng hình ảnh kéo xoăn tay chùm cá nặng. Kéo hết sức, kéo liền tay, kéo liên tục
để cá không thể thoát được. Những con cá to, nhỏ mắc lưới, dính sát nhau như
những chùm quả nặng trĩu từ dưới biển sâu đổ xuống khoang thuyền. Cứ kéo như
thế suốt đêm, cho đến lúc sao mờ. Trời vừa sáng thì lưới cá cũng vừa kéo hết lên
thuyền.
+ Hình ảnh vẩy bạc, đuôi vàng lóe rạng đông là hình ảnh lãng mạn - ẩn dụ
+ “Lưới xếp buồm lên...nắng hồng": sự nhịp nhàng giữa lao động của con người
với sự vận hành của vũ trụ. Con người muốn chia sẻ niềm vui bởi thành quả lao
động mà họ đạt được “chùm cá nặng” với ánh bình minh.
⇒ trong ánh nắng ban mai rực rỡ, hiện lên hàng nghìn, hàng vạn con cá lấp lánh
vẩy bạc, đuôi vàng xếp đầy ăm ắp trên những con thuyền trở về. Hình ảnh đàn cá
trong lưới rực rỡ sắc màu tươi rói lấp lánh ánh bình minh vừa thể hiện sự giàu
đẹp của biển cả quê hương, vừa thể hiện kết quả cao của buổi lao động.
* Công việc lao động nặng nhọc của người đánh cá đã thành bài ca đầy niềm vui,
nhịp nhàng cùng thiên nhiên. Nhịp thơ nhanh, giọng thơ nôi nổi, say sưa, bút
pháp lãng mạn và sức tưởng tượng phong phú đã giúp nhà thơ sáng tạo được
những hình ảnh đẹp, biểu hiện niềm hân hoan, hào hứng và những ước mơ bay
bổng của của con người muốn hòa hợp với thiên nhiên và chinh phục thiên nhiên
bằng công việc lao động của mình.
4. Cảnh đoàn thuyền đánh cá trở về:
- Khổ thơ cuối tương ứng với khổ thơ đầu tạo hai cảnh đối xứng. Bài thơ kết thúc
bằng hình ảnh đoàn thuyền đánh cá trở về trong ánh bình minh rực rỡ:
“Câu hát căng buồm cùng gió khơi / Đoàn thuyền chạy đua cùng mặt trời/ Mặt
trời đội biển nhô màu mới/ Mắt cá huy hoàng muôn dặm phơi”
-“Câu hát căng buồm” - lặp lại gần như toàn bộ câu thơ ở khổ thơ 1 → niềm vui
thắng lợi sau một chuyến ra khơi may mắn, tôm cá đầy khoang, bội thu.
- “Đoàn thuyền chạy đua cùng mặt trời” → hào hứng, chạy đua tốc độ với thời
gian, với mặt trời, một ngày mới bắt đầu.
→ Hình ảnh “mắt cá huy hoàng” tưởng tượng sáng tạo → một tương lai huy
hoàng đầy hứa hẹn đang chờ đợi những con người lao động
- Đoàn thuyền trở về trong khung cảnh một ngày mới bắt đầu, con người chạy
đua với thời gian, tranh thủ thời gian để lao động và đã thu được thành quả to
lớn.
5. Tổng kết
a. Giá trị nội dung:
- Bài thơ Đoàn thuyền đánh cá của Huy Cận đã khắc họa nhiều hình ảnh đẹp
tráng lệ, thể hiện sự hài hòa giữa thiên nhiên và con người lao động, bộc lộ niềm
vui, niềm tự hào của nhà thơ trước đất nước và cuộc sống.
b. Giá trị nghệ thuật
- Bài thơ sử dụng phương thức biểu đạt biểu cảm và miêu tả, kết hợp với bút
pháp lãng mạn, các biện pháp tu từ so sánh, ẩn dụ, nhân hoá.
- Có nhiều sáng tạo trong việc xây dựng hình ảnh bằng liên tưởng, tưởng tượng
phong phú, độc đáo; có âm hưởng khỏe khoắn, hào hùng, lạc quan.
Huy Cận tâm sự: “Bài thơ ĐTĐC của tôi được viết trong những năm tháng đất
nước bước đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội. Không khí lúc này thật vui, cuộc
đời phấn khởi, nhà thơ cũng rất phấn khởi. Cả một vùng than, vùng biển hăng
say lao động từ bình minh cho đến hoàng hôn và cả từ hoàng hôn cho đến
bình minh. Bài thơ của tôi thể hiện cuộc chạy đua giữa con người và thiên
nhiên và con người đã chiến thắng. Tôi coi đây là khúc tráng ca, ca ngợi con
người trong lao động với tinh thần làm chủ, với niềm vui. Bài thơ cũng là sự kết
hợp giữa hiện thực và lãng mạn. Chất hiện thực của khung cảnh lao động trên
biển cả khi vùng biển đã về ta. Và chất lãng mạn thì cũng không cần phải tưởng
tượng nhiều. Ở giữa cảnh biển trời cao rộng đó, với gió, với trăng rồi bình minh
và nắng hồng và đặc biệt là sức người trong lao động đều thực sự mang tính chất
lãng mạn, bay bổng.” (Nhà văn nói về tác phẩm)