ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΡΑΤΟΥΣ – ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Σε θεωρητικό επίπεδο έπρεπε να υπάρχει συνεργασία κράτους-

εκκλησία.

Ωστόσο

Ο αυτοκράτορας ως προστάτης της εκκλησίας απαιτεί από

αυτήν υπακοή και, επειδή είναι υπεύθυνος για την τήρηση του
ηθικού νόμου και της τάξης, έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει στην
οργάνωση και την εσωτερική ζωή της εκκλησίας.

Η εκκλησία θεωρεί ότι ο αυτοκράτορας είναι ένας πιστός που

ανήκει στην εκκλησία και δεν είναι ανώτερός της.

1. ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (324-565)

Δύο χαρακτηριστικά:

Α. Η εκκλησία προσπαθεί να διαμορφώσει το χριστιανικό δόγμα. Έχει

να αντιμετωπίσει πολλές αιρέσεις. Εξαιτίας των διαφωνιών, η
εκκλησία ζητά τη βοήθεια του αυτοκράτορα.

Β. Η βυζαντινή αυτοκρατορία προσπαθεί να εδραιωθεί, οπότε είναι

σκληροί οι αγώνες που δίνει ενάντια σε εξωτερικούς εχθρούς. Για να
επιτευχθεί το παραπάνω, χρειάζεται εσωτερική ενότητα.

Τα δύο αυτά χαρακτηριστικά της πρώτης περιόδου, δίνουν στον

αυτοκράτορα δύναμη. Ονομάζεται «ύπαρχος του Μεγάλου
Βασιλέως», δηλαδή αντιπρόσωπος του Χριστού πάνω στη γη. Αυτό
του δίνει το ηθικό δικαίωμα να επεμβαίνει στην εκκλησία.

Ωστόσο, υπάρχουν ιερείς και εκκλησιαστικοί πατέρες που

αντιτάσσονται στους αυτοκράτορες, όπως ο όσιος Κορδούης, ο
Αμβρόσιος, ο Ιωάννης Χρυσόστομος.
2. ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (565-1081)

Την περίοδο αυτή σημειώνονται αλλαγές στη σχέση κράτους-

εκκλησίας, κυρίως μετά το τέλος της Εικονομαχίας και την οριστική
επικράτηση της Εκκλησίας, με την αναστήλωση των εικόνων. Τον
8αι η εκκλησία διακηρύττει την αυτονομία της έναντι του
αυτοκράτορα.

Κατά τη διάρκεια της Μακεδονικής Δυναστείας, ο πατριάρχης

Φώτιος προσπαθεί να καθορίσει τις αρμοδιότητες του αυτοκράτορα
στην «Επαναγωγή», ένα από τα νομοθετικά έργα της Μακεδονικής
Δυναστείας.

Αλλαγή από την προηγούμενη περίοδο ο αυτοκράτορας δεν

ονομάζεται πια αντιπρόσωπος του Χριστού, αλλά είναι υποχρεωμένος
να φροντίζει για την τήρηση των αποφάσεων και των θεσπισμάτων
των Εκκλησιαστικών Συνόδων. Επιπλέον, η εκκλησία επεμβαίνει και
σε καθαρά αυτοκρατορικές αρμοδιότητες, ενώ δηλαδή ο
αυτοκράτορας νομοθετεί, η εκκλησία θεωρεί ότι αυτός δεν είναι
υπεράνω των νόμων. Τελικά, αυτοκράτορας και εκκλησία
εξομοιώνονται και θεωρούνται ισότιμοι, καθώς ο πατριάρχης
αναλαμβάνει τις θρησκευτικές και εκκλησιαστικές αρμοδιότητες.

Όμως

η «επαναγωγή» δεν επικυρώθηκε ποτέ από τον αυτοκράτορα. Έτσι

το όνειρο για μια αυτόνομη και ανεξάρτητη εκκλησία έσβησε.
3. ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1081-1453)

Όσο εξασθενεί και παρακμάζει η βυζαντινή αυτοκρατορία και κυρίως

τις τελευταίες δεκαετίες πριν την Άλωση, η εκκλησία φαίνεται να
ισχυροποιείται.

Ο πατριάρχης Αντώνιος Δ’ λέει «…και συμβουλεύω…ίνα ως αυτόν

τον Χριστόν, ούτω τιμας τον πατριάρχην και τους λόγους αυτου…».
Όμως, όταν ο Μεγάλος Δούκας της Μοσχοβίας Βασίλειος Α΄ του
πρότεινε να παραλειφθεί το όνομα του Αυτοκράτορα από την
λειτουργία, ο Αντώνιος απάντησε ότι ο Αυτοκράτορας παραμένει η
αγιασμένη κεφαλή της Οικουμένης, ο Βασιλεύς τον οποίο ο άγιος
Πέτρος παρήγγειλε στους πιστούς να τιμούν.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του πατριάρχη Μιχαήλ

Κηρουλάριου (11ος αι μ.Χ.). Ισχυρή προσωπικότητα που
χρησιμοποίησε τον πατριαρχικό θώκο για να ασκεί και πολιτική
εξουσία. Είχε υποχείριο του τους αυτοκράτορες.

Επίλογος

Παρά τις διακυμάνσεις στις σχέσεις κράτους και εκκλησίας, υπήρχε

ένα όριο που κανένας αυτοκράτορας δεν μπορούσε να υπερβεί. Ήταν
υποχρεωμένος να ομολογεί σεβασμό στην εκκλησιαστική παράδοση,
να μην επιχειρεί καινοτομίες που έρχονταν σε αντίθεση μ’ αυτήν και
ήταν επικίνδυνες για την ορθόδοξη διδασκαλία και να
συμμορφώνεται με τις επιταγές του χριστιανικού ηθικού νόμου. Σε
διαφορετική περίπτωση, η εκκλησία αντιδρούσε δυναμικά,
υποχρέωνε τον αυτοκράτορα να κάνει ποικίλες και ταπεινωτικές
εκδηλώσεις μετάνοιας, για να μην τον αφορίσει.

Θεωρητικά, το ζήτημα των σχέσεων κράτους και Εκκλησίας στο

Βυζάντιο δεν ξεκαθαρίστηκε εντελώς. Στην καθημερινή
πραγματικότητα εξαρτιόταν απ’ το θρησκευτικό αρχηγό και τον
πολιτικό ηγέτη που ήταν κάθε φορά στον θρόνο, μ’ άλλα λόγια απ’
την περισσότερο ή λιγότερο ισχυρή προσωπικότητα του
αυτοκράτορα και του πατριάρχη.
Όλοι οι πατριάρχες βρίσκονται εδώ https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE
%B1%CF%84%CE%AC%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%82_%CE%9F%CE%B9%CE%BA
%CE%BF%CF%85%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%BD_%CE%A0%CE
%B1%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%B1%CF%81%CF%87%CF%8E%CE%BD_%CF%84%CE
%B7%CF%82_%CE%9A%CF%89%CE%BD%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE
%B9%CE%BD%CE%BF%CF%85%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CF%89%CF%82

Όλοι οι αυτοκράτορες βρίσκονται εδώ https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A

%CE%B1%CF%84%CE%AC%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%82_%CE%92%CF%85%CE
%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CF%8E%CE%BD_%CE%B1%CF%85%CF
%84%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CF%8C%CF%81%CF%89%CE%BD