324

ЈУНИ/ЈУЛИ 2023

Укотвување на пристаништето Галатапорт во Истанбул

Г РА ДЕ Ж Н И Ш Т ВО Чарлс Бродли, кралски инженер вклучен во
А РХИ Т Е К Т УР А обновата на Скопје по земјотресот
Е КОЛО Г И Ј А Фотографски паралели за урбаниот лик на Охрид
во минатото и сегашноста

120 ДЕНАРИ
ПОРТА
 СОДРЖИНА
12 28
ИНФО 6
КОНФЕРЕНЦИЈА ЗА ГОЛЕМИ БРАНИ –
ICOLD, ГЕТЕБОРГ, ШВЕДСКА

ИН МЕМОРИЈАМ 8
ПРОФ. Д-Р ЗОРАН МИЛУТИНОВИЌ (1950 - 2023)

ГРАДЕЖНИШТВО 12
УКОТВУВАЊЕ НА ПРИСТАНИШТЕТО
ГАЛАТАПОРТ ВО ИСТАНБУЛ

ИНТЕРВЈУ 18
ЧАРЛС БРОДЛИ, КРАЛСКИ ИНЖЕНЕР ВКЛУЧЕН
ВО ОБНОВАТА НА ЗЕМЈОТРЕСОТ ВО СКОПЈЕ
36

СТАВ 22
ВИЗИЈАТА И СТРАТЕГИЈАТАКОН КОЈА ТРЕБА
ДА ЦЕЛАТ АЗИСКИТЕ ГРАДОВИ НА ИДНИНАТА

AРХИТЕКТУРА 28
ФОТОГРАФСКИ ПАРАЛЕЛИ ЗА УРБАНИОТ ЛИК
НА ОХРИД ВО МИНАТОТО И СЕГАШНОСТА

AРХИТЕКТУРА 32
ДОМ НА РАБОТ НА СКОПЈЕ

AРХИТЕКТУРА 36
ДАНСКИОТ ПАВИЛЈОН НА БИЕНАЛЕ НА
АРХИТЕКТУРАТА, ВЕНЕЦИЈА 2023 40 44
УРБАНИЗАМ 40
СТРУГА ВО ПОТРАГА ПО ЗАГУБЕНИОТ
ГРАДСКИ ИДЕНТИТЕТ

ЕНТЕРИЕР 44
ВРАЌАЊЕ НА РЕТРОЕЛЕГАНЦИЈАТА:
ИСКЛУЧИТЕЛНИОТ MID-CENTURY
МОДЕРЕН ДИЗАЈН

EКОЛОГИЈА 48
МОЖЕМЕ ЛИ ДА СОЗДАДЕМЕ
ЕКОПАМЕТНИ ОПШТИНИ?
58
РЕПОРТАЖА 54
СКРИЕНО БОГАТСТВО ЗА БЕГСТВО
ВО ПРИРОДАТА - КОЊСКО 

ХОРТИКУЛТУРА 58
ЗАШТИТНИК НА АНГЕЛСКИОТ
ВОДОПАД, ЕДНО ОД СЕДУМТЕ
ЧУДА НА ЈУЖНА АМЕРИКА

ПОРТА 25 јули 2014

БРОЈ 324 ПЕТОК 30.6.2023 ГОДИНА XVII
Редакција:
ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ,
главен и одговорен уредник:
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ
Oвој летен број на „Порта 3“ го започнуваме со пркосат на бројни векови, други за објекти кои се
значајна информација, станува збор за најзначајниот видоизменети, но со задржана симболика на охридската соработници:
Ангел СИТНОВСКИ
светски настан во „Инженерството за брани“ во текот архитектура, а трети инкорпорирани како чир-ткиво Ангела СТЕФАНОВСКА
на 2023-та година, 91-вата Годишна конференција на до идентитетска непрепознатливост на местото. Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
Меѓународната комисија за големи брани – ICOLD која Ви претставуваме куќа во Скопје, која спокојно Бојана ПАЛИФРОВСКА
Бошко ВИДОЕСКИ
се одржа во Гетеборг, Шведска. На настанот беше лежи на благо закосениот терен на работ на градот. Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија)
презентиран реферат од член на MACOLD, подготвен Со белината се истакнува на зеленилото, а пејзажот Даниела МЛАДЕНОВСКА
од авторите Љ. Петковски, Ф. Пановска, С. Митовски наспроти белината делува уште позелен. Ретки се објекти Душанка ШУЛОВИЌ
Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА)
Но, за жал имаме тажна вест, почина нашиот во кои истовремено се живее и во град и во природа. Ивана ГРУПЧЕ
драг колега, редовниот професор на Институтот за Соработникот на „Порта 3“ од Данска е дел од Јулија ВЕЛКОВСКА (САД)
земјотресно инженерство и инженерска сеизмологија тимот кој учествува на Венецианското архитектонско Натка ЌОСЕВА
Невена ГЕОРГИЕВСКА
(ИЗИИС), Скопје, Проф. д-р Зоран Милутиновиќ. биенале 2023. Станува збор за Дански павилјон - Никола ЃОРЃИЕВСКИ (Данска)
Професионалец со исклучително богата и значајна „Крајбрежни имагинации“, кој прикажува визионерски Огнен АРСОВ (Словенија)
кариера, кој остави длабог траг во инженерството. труд на данските архитекти и дизајнери кои ја графички уредник:
Деканот на Градежниот факултет Скопје, му истражуваа комплексноста на крајбрежното живеење Гоце ЦВЕТАНОСКИ
додели признанието на проф. д-р Ахмет Сагламер долж иновативни решенија за одржлива иднина.
фоторепортер:
од Истанбулскиот технички универзитет, кој од 2015 Со задоволтво го објавуваме текстот на нашиот нов, Kиро ПОПОВ
год. е визитинг-професор на факултет во Скопје, млад соработник кој ни раскажува за Струга, која е во
лектор:
по повод 70-годишнината од формирањето на ГФ, потрага по потрага по загубениот градски идентитет. Дијана РИСТОВА
за придонес и развој на факултетот. Почитуваниот Претставуваме дизајн на идејно ентериерно решение
Издавачки совет:
професор одржа и предавање за укотвување и 3Д визуализација на стан во Скопје. Употребата на Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА,
на пристаништето Галатапорт во Истанбул. природните материјали ја игра главната улога во овој дипл.инж.арх. - претседател
Се ближи еден значаен настан – 60. години проект за ентериер. Комбинацијата на темно дрво - орев Александра ПЕТРОВСКА
дипл.инж.арх.
од катастрофалниот земјотрес во Скопје. По тој и камен травертин, придонесуваат кон надоградување вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ
повод нашиот постојан дописник од Англија, на стилот и создавање на елементи со ретро влијание. дипл.град.инж.
разговараше со Чарлс Бродли, кралски инженер кој Под покровителство на Амбасадата на САД во Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
дипл.шум.инж.
во далечната 1963. година дошол да му помогне на Скопје, веќе една година трае проектот „Патоказ за
нашиот град. Во интервјуто тој говори за сеќавањата Вашата екопаметна општина“. Односно веќе е во завршна Управител:
Раде ЈАНКОВ,
и онбовувањето на Скопје по земјотресот. фаза, а се имплементира во две општини во земјава –
Нашата соработничка ни ги изнесува своите Аеродром и Струмица, кои се избрани врз основа на Издавач:
размислувања за азиските градови во иднина, особено отворен повик со претходно дефинирани критериуми. „Биропрес“ ДОО Скопје
Aдреса на издавачот и редакцијата:
затоа што Азија се соочува со појави кои доведуваат Во заборавените села природата како да е „Биропрес“ ДОО Скопје
до декаденција на постојната урбана форма. Таа најкреативна, вели нашиот архитект, фотограф Ул. Васил Ѓоргов број 21,
бара одговори на дилемите, дали воскреснувањето на и патеписец. Овој пат то беше во Коњско, село влез 2, локал 7, 1000 Скопје
минатите метаболички соништа е вистинска насока на Преспанското езеро, каде мир, бескраен мир
за создавање азиски градови на иднината или е само и тишина бликаат од секое дрво низ шумата. e-mail: porta3@porta3.com.mk
www.porta3.com.mk
уште еден микрокосмос на социјална неправда? Националниот парк Канајама во Венецуела,
Колешката од Охрид која е запознаена и покрај тоа што ги штити неверојатните пејзажи Печати:
ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72,
посветена со случувањата во нејзиниот град, особено и живеалиштата на животните, заштитник е и на 2300 Кочани
во сферата на архитектурата и урбанизмот, ни Ангелскиот водопад, кој е највисок во светот, каде
преставува низа фотографии од нејзин сограѓанин водата паѓа од речиси еден километар височина. Маркетинг:
info@porta3.com.mk
кои сведочат за различни ситуации во градот. biroproekt@biroproekt.com.mk
Некои се фотографии за објекти кои успеале да ОД РЕДАКЦИЈАТА Тел: 071 252 641

ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 1.000 ден.

324
ЈУНИ/ЈУЛИ 2023 за физички лица: 800 ден.
жиро сметка: 300000001995035 во
Укотвување на пристаништето Галатапорт во Истанбул
ГРАДЕЖНИШТВО ЧарЛс Бродли, кралски инженер вклучен во

Комерцијална банка АД Скопје

АРХИТЕКТУРА обновата на Скопје по земјотресот
ЕКОЛОГИЈА Фотографски паралели за урбаниот лик на Охрид
во минатото и сегашноста
ЕДБ: 4030004528485

Првиот број на списанието Порта3

излезе на 29.12.2004 година

Насловна страница ФОТО: Датум на печатење: 29.5.2023

Број на примероци: 600
КОЊСКО, ПРЕСПА АНГЕЛ СИТНОВСКИ
Редакцијата на Порта3, не
се согласува со сите ставови
објавени во списанието.

120 ДЕНАРИ
 инфо

Конференција за големи брани

На настанот, со говорна презентација беше презентиран реферат од член на
MACOLD со наслов „Stability analysis of the existing tailings storage facilities
heightening with the upstream construction method, susceptible to static and dynamic
liquefaction“, подготвен од авторите Љ. Петковски, Ф. Пановска, С. Митовски
проф. д-р. Љупчо ПЕТКОВСКИ,
Градежен факултет во Скопје
ековната забрзана енергетска

Т транзиција се карактеризира со
исклучување на термоцентралите
на фосилни горива и геометриски
пораст на инсталираната моќност
на ветерни и соларни централи. Од една страна,
нивното производство, како и производството
на електрични возила, на планетарно ниво
предизвика пораст на побарувачката за метали
за пет пати, кое може да се обезбеди само со
соодветен пораст на рударската индустрија. Од
друга страна, со ветерните и соларните
централи се зголемува уделот на исклучително
нерамномерно и непредвидливо производство
на електрична енергија. За енергетската
стабилност на системите по параметрите напон
и фреквенција, неопходно е балансирање со
флексибилни еколошки централи, односно
инвестирање во нови акумулациони и
реверзибилни хидроцентрали. Забревтаниот
раст на рударството и хидроенергетиката
предизвикан од забрзаната енергетска
транзиција е поттик за развој на инженерството
за брани. Затоа, безбедноста на рударските
брани (за трајно одлагање на отпадни материи) и
водните брани (за времено складирање на
водните ресурси) беше основно обележје на
најзначајниот светски настан во „Инженерството
за брани“ во текот на 2023-та година, 91-вата
Годишна конференција на Меѓународната
комисија за големи брани (The International
Commission on Large Dams - ICOLD). Во оваа
најавторитетна институција за брани во светот,
основана во 1928 година со седиште во Париз,
Maria Bartsch (претседател на – SwedCOLD), отворање на конференцијата
Swedish Exhibition Centre
членуваат повеќе национални комитети за
брани, меѓу кои и Македонскиот комитет за
големи брани (MACOLD), со повеќе од 10.000
индивидуални членови. Годишниот собир се
одржа во периодот од 10 до 15 јуни 2023 година,
во Гетеборг, Шведска, најзначајно пристаниште
во Скандинавија, изградено пред 400 години, и
втор по големина град во Шведска.
Во склоп на овогодишната манифестација на
ICOLD се одржаа бројни настани: состаноци на
25 технички комитети на 12 јуни, меѓу кои и на
Комитетот за сеизмички аспекти при
проектирање на брани (каде членува
претставник на MACOLD), состаноци на
регионалните комитети, меѓу кои и на
Европскиот регионален клуб (Europеan Regional
Club, EurCOLD) каде припаѓа MаCOLD на 11 јуни,
централниот научен настан – 91. Меѓународен
симпозиум на 13 и 14 jуни, претконференциски,
конференциски (на 14 јуни) и постконгресни
стручни екскурзии, работилници на техничките
комитети и Генералното собрание на ICOLD на
15 jуни. Годишната конференција се одржа во
грандиозниот конференциски центар Swenska
Massan, Swedish Exhibition Centre поврзани во
една целина со Gothia Towers спроти Liseberg -
најголемиот забавен парк во Скандинавија
(слики 1.1,2.3). Конференцијата ја отвори Maria
Bartsch (претседател на Организациониот
одбор, слика 1.4 и претседател на - SwedCOLD),
a успешна работа на учесниците им посакаа
Michel Lino (претседател на ICOLD) и Hakan
Eriksson (градоначалник на Гетеборг).
Темите на 91-виот симпозиум, насловен
„Management for Safe Dams“, беа следните: 1.
Safety Management of Dams and Levees, 2.
Surveillance and condition monitoring, 3. Analysis,
modelling and decision making, 4. Rehabilitation
and dam safety measures, 5. Climate &
environmental adaptation, 6. Innovation. На
годишната конференција na ICOLD присуствуваа
повеќе од 1.000 делегати. На настанот, со
говорна презентација беше презентиран
реферат од член на MACOLD, слики 2.1,2, со
наслов „Stability analysis of the existing tailings
storage facilities heightening with the upstream
construction method, susceptible to static and
dynamic liquefaction“, подготвен од авторите Љ.
Петковски, Ф. Пановска, С. Митовски. Воведниот
дел од презентацијата на рефератот беше
искористен да се афирмира македонското
градителство на брани со концизен преглед на

– ICOLD, Гетеборг, Шведска
Презентација на Љупчо Петковски на Meeting of the Technical Committee on
Seismic Aspects of Dam Design
изградените големи брани во РС Македонија.
Од административниот дел најзначаен настан
беше Генералното собрание (General Assembly),
слика 3.1, на кое MaCOLD го претставуваше м-р
Славко Милевски, генерален секретар на
ЗМКГБ, слика 3.2. Сите одлуки на Собранието
беа донесени со тајно гласање на присутните
претседатели/делегати на националните
комитети за брани.
На крајот би истакнал дека учеството на
делегати од здружението Македонски
комитет за големи брани (ЗМКГБ или
MACOLD) на манифестациите во организација
на ICOLD е од огромно значење за развојот
на инженерството за брани во РС
Учесници на Meeting of the Technical Committee on Seismic Aspects of Dam Design
Делегати на 91. Генерално собрание на ICOLD
НАјЗНАчАјНИОТ СВЕТСКИ НАСТАН ВО „ИНЖЕНЕРСТВОТО ЗА бРАНИ“
Претставници од MaCOLD на 91. Генерално собрание
на ICOLD
Македонија. Тоа претставува можност да се
набават зборниците со рефератите, активно
да се учествува во техничките комитети на
ICOLD, да се обезбеди континуиран трансфер
на знаење од најавторитетното здружение за
брани во светот и да се запознаеме со
новините за браните со придружните објекти,
што претставува прв услов тие да бидат
имплементирани кај нас. Ја ползувам оваа
можност да им се заблагодарам на
Градежниот факултет и на ЕСМ, без чија
финансиска поддршка, учеството на делегати
од Македонија на 91. годишна конференција
за големи брани, во организација на ICOLD во
Гетеборг, ќе беше тешко изводливо. n
13-ТО СОВЕТУВАЊЕ ЗА ВОДОСТОПАНСТВО И
ХИДРОТЕХНИКА
Во организација на Здружението
Македонски комитет за големи брани (ЗМКГБ
или MaCOLD)
Ќе се одржи во Скопје, 6 - 7.10.2023 година
ТЕМИ НА СОВЕТУВАЊЕТО
1. Сегашна состојба во користењето на водите
(водоснабдување, наводнување,
хидроенергетика) и одбрана од поплави,
2. Администрирање со водите и можности за
подобрување на организационата
поставеност на водостопанството,
3. Подобрување на сигурноста и
функционалноста на старите брани,
4. Повеќенаменски акумулации - активна мерка
за ублажување на влијанието од климатските
промени,
5. Предизвици за браните и акумулациите
предизвикани од изградба на соларни и
ветерни централи.
ВАЖНИ ДАТУМИ
1.9.2023 Доставување на комплетни реферати
1.10.2023 Конечно соопштение со програма на
Советувањето
6.10.2023 Работен ден на Советувањето,
Скопје
7.10.2023 Стручна посета на брана во фаза на
градба, Отиња, Штип
Подетални информации побарајте на e-mail:
macold@macold.org.mk
 ин меморијам
Богата академска кариера и
значајни професионални позиции
Резултатите од неговата научноистражувачка и
професионална работа се презентирани во повеќе
од 155 трудови, повеќе од 350 стручни извештаи,
учебни помагала и селектирани поглавја. Ќе биде
запаметен и по неговото неуморно собирање и
каталогизирање на вредни стручни материјали,
придонесувајќи во збогатувањето на уникатната
ризница на ИЗИИС
вонр. проф. д-р Радмила ШАЛИЌ-МАКРЕСКА
едовниот професор на
Р Институтот за земјотресно
инженерство и инженерска
сеизмологија (ИЗИИС), Скопје
проф. д-р Зоран Милутиновиќ
е роден на 18 декември 1950 година во
Скопје, каде ги завршува основното и
средното образование. Дипломирал на
Градежниот факултет во Скопје во
далечната 1976 год., а магистерските
студии од областа на земјотресното
инженерство ги завршува во ИЗИИС во
1982 год. на тема „Примена на теоријата
8 30 јуни 2023
ПРОФ. Д-Р ЗОРАН МИлУТИНОВИЌ (1950 - 2023)
на пластичност при динамичко
однесување на почвена средина“.
Докторските студии ги реализира на
престижниот Јапонски универзитет во
Кјото во 1986 год., на тема „Интегрален
модел за предвидување и проценка на
сеизмички оштетувања на региони и
урбани подрачја“.
Богатата академска кариера ја
започнува уште во 1976 год., на
Градежниот факултет во Скопје како
хонорарен асистент по предметот
„Техничка механика“, за да од 1978 год.,
најпрво започнувајќи како демонстратор,
па сè до пензионирање академската
кариера ја гради во ИЗИИС. Во 1983 год.,
избран е за асистент по предметот
„Динамика на почви и фундирање“. По
неговото докторирање во 1987 год. е
избран за доцент по предметот
„Сеизмички влијанија врз инженерски
објекти“, на кој е избран и за вонреден
професор во 1992 год. Во 1997 год.
избран е за редовен професор по
предметите: „Инженерска сеизмологија“,
„Планирање за редукција на сеизмичкиот
ризик“, „Асеизмичко проектирање на
витални инфраструктурни системи“ и
„Санација и зајакнување на инженерски
конструкции“. Во овој контекст, вреден е
да се спомене и неговиот ангажман како
визитинг професор на Кјото универзитетот
во Јапонија при Научниот институт за
заштита од катастрофи во 1994 и во 2000
год.
Од професионалните позиции,
позначајни се неговото раководење со
одделите „Природни хазарди и
повредливост“ од 1993 до 1989 год., и со
одделот за „Ризик, управување со
катастрофи и стратешко планирање“ од
1993 до 2017 год. Беше основач и
директор на Европскиот центар за
повредливост на индустриски и витални
системи (ЕЦИЛС - Скопје) формиран во
рамките на EUR-OPA MHA при Советот на
Европа (1997 – 2018). Во својата кариера
консултант е на голем број меѓународни
организации и институции, од кои најдолг
е неговиот ангажман како перманентен
консултант на Европска банка за
реконструкција и развој (2010 – 2023).
Од особена важност се и неговите
ангажмани како генерален секретар на
Македонската асоцијација за земјотресно
инженерство (МАЕЕ) (1992 – 2017) во рамки
на која бил национален делегат во
Светската асоцијација за земјотресно
инженерство (IAEE) (2000 - 2008) и во
Европската асоцијација за земјотресно
инженерство (EAEE) (2008 -2017). Не можат
да се изостават и неговите долгогодишни
ангажмани во: „Комисијата за проценка и
утврдување на висината на штетата од
елементарни непогоди при Владата на
РМ“, во „Меѓусекторската комисија за
подготовка на здравствениот систем на
РМ за одговор и функционирање во
кризни ситуации“ и во „Советот за
вонредни ситуации и катастрофи на
Црвениот крст на Македонија“.
Во текот на својата богата кариера
проф. Милутиновиќ реализира и значајни
специјализации во областа, од кои како
поважни може да се издвојат:
„Националниот завод за безбедност при
Цивилно-воениот институт, САД (1998);
„Меѓународниот институт за сеизмологија
и земјотресно инженерство, Цукуба,
Јапонија (1998); „Одделот за транспортно
инженерство, Кјото универзитет, Јапонија
(1986); „Меѓународниот курс за
дипломирани студенти и истражувачи,
Кјото универзитет, Јапонија (1982 - 1984); и
„Специјализацијата во областа на
интеракција почва -конструкција и
имплементација на методот на конечни

30 јуни 2023 9
 разлики во различни проблеми на
земјотресното инженерство во Dames and
Moore, канцеларија во Лондон, Обединето
Кралство (1979)“.
Проф. Зоран Милутиновиќ во својот
работен век реализираше и бројни
експертски и проектно-консултантски
мисии, од кои како позначајни ќе останат
запаметени: 2008 -2013 „консултант на
Општината Абу Даби (ОАЕ) за проектот:
Систем за следење и ублажување на
сеизмичкиот ризик на Емиратот Абу Даби“;
2002 – „консултант на UNDP за проектот:
Програма за управување со катастрофи и
подготвеност за итни случаи на Албанија“;
2000 - 2001 – „консултант на Советот на
Европа за проектот Школа за цивилна
заштита во Косово“; 1994 - 1995 – „главен
советник на Меѓународната федерација
Во сеќавање на проф. д-р Зоран Милутиновиќ на друштвата на црвени крстови и црвени
Со проф. д-р Зоран Милутиновиќ се запознав при неговото гостување на Мартиновиот центар полумесечини за проектот: Планирање на
при Универзитетот во Кембриџ на залезот на Југославија. Тој го презентираше истражувањето подготвеност во Република Македонија“;
за земјотресот во Вранчеа, Романија, (1986), што со голем интерес и почит беше проследено од 1991 – 1993 – „консултант на UNCHS-
домаќините и од присутните. Поттикнат од неговите истражувања во доменот на повредливоста, Habitat за проектот: Мерки по земјотресот
превенцијата и ублажување на последиците од земјотресите, по магистрирањето имав чест во Манџил (Иран)“; 1990 – „консултант на
професор Милутиновиќ да ми биде ментор за докторатот кој го бранев на неговиот роденден. UNESCO за проектот: Изработка на
Неговото прерано заминување остави голема празнина кај сите оние коишто го познаваа, а на материјал за обука од катастрофи –
неговите колеги, соработници и ученици обврската да го продолжат неговото дело следејќи го Сектор: Земјотреси“; 1988 – „консултант на
неговиот пример, скромност, пристапност, трудољубивост, неуморен елан и посветеност кон UNCHS-Habitat за проектот Сеизмичка
струката. Вечна ти слава и почивај во мир професоре! повредливост и анализа на ризик за
Владимир ладински условите што преовладуваат во
историскиот центар на Мексико Сити“;
1987 – „консултант на UNEP во Сирија и во
Кипар за проектот: Планирање на
користење на земјиштето во земјотресни
зони“.
Името на проф. Зоран Милутиновиќ во
професионалната јавност е меѓу другото
познато по бројните учества и водењето
на проценките на штети од земјотресите
во државата и регионот, но и по водењето
на експертските мисии по
катастофалните земјотреси во светот
како: Ел Аснам (Алжир) во 1980 год.,
Мичоакан (Мексико) во 1985 год., Кочаели
(Турција) 1999 год. и Азад Кашмир
(Пакистан) во 2005 год. Исто така,
исклучителен е и неговиот придонес во
изработката на стратешки документи и
планови од интерес за државата.
Резултатите од неговата
научноистражувачка и професионална
работа се презентирани во повеќе од 155
трудови, повеќе од 350 стручни извештаи,
учебни помагала и селектирани поглавја.
Ќе биде запаметен и по неговото
неуморно собирање и каталогизирање на
вредни стручни материјали,
придонесувајќи во збогатувањето на
уникатната ризница на ИЗИИС.
Добитник е на бројни награди и
признанија. n
10 30 јуни 2023
www.konstrukta.mk
 градежништво

Укотвување на пристаништето
За остварување на плановите во ограничени просторни и сложени геотехнички
околности (директен контакт со длабока морска вода и голем потисок од неа,
разлики во геолошки услови, присуство на дебели слоеви од градежен шут,
водопропусност на тло, изразена сеизмичност, последична ликвефакција,
обезбедување функционалност во соседни објекти итн.), при проектирањето и
изведбата инженерите совладувале бројни сериозни предизвици

вонр. проф. д-р. Игор ПЕШЕВСКИ годишнината од формирањето на ГФ, за

претседател на ДГМ придонес и развој на Факултетот.
Воедно, во свечениот дел, до присутните се
раќањето во „колосек“ во

В
обрати и раководителот на Одделението за
постпандемискиот период носи и
геотехника при Комората на овластени
згусната програма за реализирање
архитекти и овластени инженери (КОАОИ),
и на некогаш одложени и на
проф. д-р Јосиф Јосифовски, кој го искажа
однапред планирани настани.
своето задоволство од гостувањето и најави
Доследен во нивното спроведување е и
поддршка за организирање на вакви настани и
почитуваниот проф. д-р Ахмет Сагламер од
во иднина, како преку ГФ и ДГМ, така и преку
Истанбулскиот технички универзитет, кој од
манифестацијата „Геотехнички денови“ што
2015 год. е гостин професор на Градежниот
двапати годишно се организира во КОАОИ.
факултет во Скопје (ГФ). Како близок пријател и
поддржувач на работата на инженерите во
ПОСТАВУВАЊЕ НА ТЕМЕлИТЕ ЗА
Македонија, и почесен член на Друштвото за
УСПЕШНА ИДНИНА
геотехника на Македонија (ДГМ), во изминатите
А при актуелното предавање, присутните имаа
години тој во повеќе наврати одржа предавања
можност да се запознаат со историјата на
кај нас, за што „Порта 3“ веќе известуваше, а на
црвено-жолтиот дел на Истанбул и да сведочат
12.4.2023 година ги претстави Innovative
за поставувањето на темелите за успешна
Approaches in Geotechnical Engineering:
иднина, и тоа не само од комерцијален аспект.
Construction of Galata Cruise Port (Galataport).
Впрочем, локацијата на пристанишниот
Но, пред сè, а имајќи ги предвид отежнатите
комплекс Галатапорт и во минатото (и поблиско,
околности на работа и здравствените
и подалечно) имала слична улога, но до
предизвици, посетата овозможи деканот на ГФ,
2017 год. била поделена во две секции: Каракој Деканот на Градежниот факултет, проф.
проф. д-р Горан Марковски, да му го додели
и Сал’пазар, каде во експлоатација биле бројни д-р Горан Марковски, доделува признание на
признанието на проф. Сагламер по повод 70-
објекти. Денес тој е изграден на територија од проф. д-р Ахмет Сагламер

Изглед на Галатапорт пред реконструкцијата

12 30 јуни 2023
 ПРЕДАВАЊЕ - ПРОФ. Д-Р АХМЕТ САГлАМЕР ОД ИСТАНбУлСКИОТ ТЕХНИчКИ УНИВЕРЗИТЕТ

Галатапорт во Истанбул

Предвиден изглед на Istanbul Peninsula Hotel во секцијата Каракој

112 000 m2, додека вкупната градежна

површина изнесува 400 000 m2, достигнувајќи
вредност од 1,7 милијарди долари.
Централната конструкција што го одликува
Галатапорт, покрај ослободениот отворен
шеталишен простор од 1 200 метри долж
морскиот брег, е главниот терминал на
пристаништето во секцијата Сал’пазар: тој има
капацитет од 15 000 патници на ден, а покрај
масовноста, особен печат му дава податокот
дека претставува единствен подземен
пристанишен терминал во светот. Од него, на
истото ниво, понатака се пристапува кон
контролни и царински точки и пространо
паркиралиште за автомобили и автобуси.

ОГРАНИчЕНИ ПРОСТОРНИ И СлОЖЕНИ

ГЕОТЕХНИчКИ ОКОлНОСТИ
За да се овозможи укотвување на големи
патнички бродови, за кои е потребно
минимум 13 метри длабочина на водата, било
неопходно целата кејска структура да се
помести за 10 метри кон Босфорот.
Дополнително, за да се формира шеталиштето и
да се изградат објектите, поголем дел од
постојните магацини се срушени, а за потребите
на Istanbul Peninsula Hotel се изградени
дополнителни три подземни нивоа. За објектите
што останале, во рамките на реконструкциите Проектирање на
при кои се предвидувале катови под површината фазна изведба и
на теренот, едно од основните барања било да реализација на
се задржат постојните фасади бидејќи станува кејски потпорен
збор за објекти проектирани од страна на ѕид во секцијата
француски архитекти на самиот почеток на 20- Сал’пазар
тиот век: истите сега служат како трговски
центри, магацински и гаражен простор.
За остварување на плановите во ограничени
просторни и сложени геотехнички околности
(директен контакт со длабока морска вода и
 голем потисок од неа, разлики во геолошки
услови, присуство на дебели слоеви од
градежен шут, водопропусност на тло, изразена
сеизмичност, последична ликвефакција,
обезбедување функционалност во соседни
објекти итн.), при проектирањето и изведбата
инженерите совладувале бројни сериозни
предизвици:
⦁ За кејскиот ѕид, што треба да се изведе во
водна средина и да овозможи укотвување на
големи бродови, да исполни улога на
водонепропусна и на безбедна потпорна
конструкција, вклучувајќи и при длабоки
ископи за терминалот за патници и паркинзи,
но и во услови на ерозија на морско дно при
работа на пропелери од бродови.
Изградба на контрафорни ѕидови за потпирање на дијафрагма покрај Музејот за фини уметности ⦁ Некои од конструкциите ќе бидат фундирани
на основна карпа, а некои на алувиум или на
насип од градежен шут депониран уште од
периодот на Византија. Во овие околности,
посебно внимание е посветено на прашањата
на носивост на теренот, диференцијални
слегања и на изразениот потенцијал за
ликвефакција.
⦁ За длабоките ископи се наметнува потреба од
процена на условите на оводнетост на
средината и предвидување мерки за
справување.
⦁ План за постепено рушење на постоен кејски
ѕид фундиран на бетонски колови, а кој
потпира и магацини, дел од кои нема да се
рушат.
⦁ Дефинирање на однесувањето на темелите на
лесните конструкции во услови на постоење
на изразени сили на потисок итн.
За опишаните проблеми, но и за многу други
отворени прашања, разгледувани се различни
третмани, со што е избегната потреба од
понатамошна скапа интервенција за санација.
Така, со цел формирање на суви и безбедни
услови за работа, за долгиот кејски ѕид најпрвин
Тридимензионален модел на зафати за безбедни градежни јами по секции (дијафрагми, распонки, е реализиран континуиран систем со поврзани
контрафорни ѕидови, микроколови, подобрување на тло) вертикални и закосени колови изведени во

Изведба на распонки и на темел за кран

14 30 јуни 2023
 Прилагодување на постоен „Меркез ан“ – зграда бр.1 на Istanbul Peninsula Hotel: изведба на колови во челични цевки испод објектот
(лево); млазно инјектирање изведено од внатрешноста на објектот (десно)

Распоред на инструменти за набљудување на градежата јама и соседните објекти

челични цевки со ф1 300, по што хидраулички се
насипани почви и изолирани се коловите со
млазно инјектирање (Jet Grouting). Со тоа,
овозможено е пристапување кон подобрување
на почвите со техника на длабоко мешање (Deep
Soil Mixing) и формирање на подлога за идните
објекти, а кои во фазата на изведба би
функционирале како водонепропустен тепих и
би создавале солиден контрапритисок на
бочното хидростатско дејство. Сепак, истиот
кампадно би се намалувал поради каскаден
ископ на насипаната градежната јама. Но,
поради присуството на бројни (природни и
вештачки) слоеви во темелната основа,
претходно се изведени низа лабораториски
тестови на постигнатите мешавини, кои искуства
се пренесени и при дефинирање на условите и
на параметрите за млазно инјектирање, кога на
соодветни примероци се одредувани модулите
на еластичност и јакост на притисок. Во контекст
на фундирањето, треба да се напомене дека за
редуцирање на сосема извесниот потенцијал од
ликвефакција, во морското дно, на одредено
растојание од новиот кејски ѕид, се изведени
колови со камен.
На другите страни, пак, т.е. на деловите од
длабоката градежна јама кон постојните
соседни објекти (музеи, факултети, градски
сообраќајници и сл.), потпорната дијафрагма е
дополнително стабилизирана со анкери, а кога
тоа било оневозможено поради имотно-
правни причини, применети се контрафорни
ѕидови.

Спречување на ротација на Саат-кула во непосредна близина на градежната јама на Галатапорт

30 јуни 2023 15
 ИНСТАлИРАНИ ГОлЕМ бРОј ИНСТРУМЕНТИ
За геотехнички мониторинг на градбите
кои го сочинуваат Галатапорт, но и на
околните градби, од кои дел се со историско
значење, биле инсталирани голем број на
инструменти, вклучувајќи: ќелии за мерење на
порен притисок, инклинометри, пиезометри,
тилтметри, сензори за мерење на слегања,
класични геодетски репери и др.
Помеѓу нив особено интересна е
истанбулската верзија на Кривата кула од
Пиза, во чија близина се формираат дел од
длабоките ископи на Галатапорт. Имено, Саат
кулата Топхане била изградена во 19-тиот век,
кога била во непосредна близина на морскиот
брег. Некаде во минатото, таа започнала да се
закосува, достигнувајќи износ до 12°, што е
речиси двојно повеќе од измереното во Пиза.
Своевремено биле преземени мерки за
стабилизација, а за да се спречи повторување
на појавата, во рамките на реализацијата на
Галатапорт изведени се и обемни зафати
сочинети од: обиколна дијафрагма со
дебелина 1,5 метри и длабочина под дното на
градежната јама; еден ред од колови со
дијаметар 2,0 метра формирани со млазно
инјектирање; и два реда од колови со
дијаметар 1,5 метри постигнати со длабоко
мешање на почви. На таков начин, лоцирана во
првиот музејски плоштад во Истанбул, Саат-
кулата одамна сведочела за првите чекори на
гостите кои пристигнале во градот по долги
морски патешествија, a и ќе продолжи да ги
следи и на оние од новиот туристички,
трговски и гастрономски центар.
Позиционирани во амфитеатарот на ГФ,
блискоста изразена преку едвај еден час Заеднички фотографии на дел од присутните со проф. Сагламер
авионски лет до Истанбул, ја потврди и проф. деталите од сложените фази на планирање, геодезија, членовите на стручните друштва од
Сагламер, кој, како низ предавањето, така и низ проектирање и изведба на капиталниот овие полиња и гостите од регионот. Во
живите дискусии што следуваа и развиената пристанишен комплекс Галатапорт до исчекување на следно предавање: аферим за
топла атмосфера, ги пренесе предизвиците и студентите по градежништво, геотехника и професорот и за колегите! n
 интервју чАРлС бРОДлИ, КРАлСКИ ИНЖЕНЕР ВКлУчЕН ВО ОбНОВАТА НА СКОПјЕ ПО ЗЕМјОТРЕСОТ

„Еден копач и две топки“

би било погрешно да се
мисли дека помошта од
Велика британија дојде
од Владата. Во тоа време
се сметаше дека Владата
е бавна да одговори и
скромна во она што го
понудила. Во најголема
мерка британската
помош дојде од
граѓаните
а 26 јули 2023 година се навршува

Н 60-годишнината од земјотресот
во Скопје од 1963 година во кој
скоро 1.100 лица загинаа и околу
3.300 беа повредени. Господинот
Чарлс Бродли, кралски инженер и член на
редот на Британската Империја е еден од
учесниците во меѓународните напори за
ублажување на последиците и за поддршка на
обновата по земјотресот. По земјотресот
тој бил назначен за командант на Единицата
на британските кралски инженери на
хуманитарна мисија во Скопје. Сега тој во 80-
тите години ужива во своите пензионерски
денови. Го замоливме г-динот Бродли да ги
сподели своите спомени за неговата мисија во
Скопје.

Владимир. Б. ЛАДИНСКИ, дипл. инж. арх.
(Специјално за Порта 3 од Англија)
Почитуван г-дине бродли, Ви
благодариме за Вашето време и за
можноста да ни ги пренесете Вашите
сеќавања за земјотресот во Скопје од 1963-
та година. Ќе Ви бидеме благодарни
доколку ни кажете нешто повеќе за
појдовните задачи на Вашата единица во
хуманитарната мисија во Скопје и за
Вашето патување до Скопје.
n На 26 јули 1963 година јас бев помлад
офицер и командант на Единицата при
инженерските трупи на воени маневри во
северна Германија. Ние немавме слушнато
за земјотресот сè до нашето враќање во
касарната во Оснабрук.
18 30 јуни 2023
Во 1963 година Европа беше поделена по
должината на границата со Источна
Германија. На западната страна беа силите
на НАТО, а на источната страна СССР со
армиите на другите советски републики. Две
години пред тоа претседателот Тито
раководеше со првиот собир на неврзаните
земји во Белград. Еден месец подоцна имаше
кризна состојба помеѓу Русија и Америка
околу рускиот план да воспостави база со
интерконтинентални балистички ракети во
Куба. Тоа беше врвот на Студената војна кој
резултираше со големи тензии во светот.
Една недела по земјотресот мојата
сопруга и јас требаше да одиме во
Холандија, кога заменик-командантот на
полкот нè сопре: „Здраво мајор Џими“, јас му
реков: „Ние само што тргнавме за Еншаде“.
„Не вие нема да одите таму“, ни рече тој, „Ти
ќе одиш во Скопје.“
Следните неколку дена поминаа во
формирање на тимот, организација на
материјалите, платата и утврдување на
задачите. Британската влада донираше 24
Нисен монтажни објекти 7,32 метри широки
и 10,97 метри долги и ја плати нивната
испорака до Скопје. Мојата задача, со
помош на мојот тим, беше да ги обучиме
локалните градежници како да ги изградат
овие монтажни објекти. И покрај тоа што
Нисен монтажните објекти беа многу
вообичаени во војската, тие не биле
подигнати со години и ниту еден кој
служеше во моментот немаше искуство,
немаше изградено ниту еден од овој тип,
ниту пак постоеја какви било упатства.
Претпоставеното време за изградба на еден
монтажен објект беше шест часа за четири
лица.
Ние заминавме од Германија со идеја да ја
завршиме работата за девет дена.
Мојот тим се состоеше од пет каплари и
од еден наредник со два возачи, кои ќе
довезат два ленд ровера. Седуммината кои
патувавме со воз заминавме од Диселдорф
на 7-ми август и на станицата во Бон морав
да се наведнам низ прозорецот на купето за
да го земам Одобрението за да влеземе во
Југославија.
Сè беше во ред додека не пристигнеме на
станицата во Салцбург. По Втората светска
војна во Австрија имаше забрана за
странски војници преку територијата на
земјата, така што австриските царински
службеници при прегледот на нашите
пасоши ни наредија да слеземе од возот. На
групата ѝ кажав да остане во возот по што
следуваше долго сослушување и
објаснување. На крајот ги одведов
царинскиот службеник и раководителот на
станицата до вагонот со седум тони
материјал.
„Ние нема да се симнеме сè додека овој
вагон не се истовари“ им реков и се качив на
возот. По ова возот замина и пристигна во
Белград вечерта на 8-ми август.
Следниот ден пристигнавме во Скопје со
г-динот Дејвид Бурнс, секретарот на
Амбасадата, тој беше мојот преведувач и
надгледувач.
Какви беа Вашите впечатоци за нивото
на штета од земјотресот во Скопје, како и
за напорите за ублажување на
последиците?
n Дејвид и јас патуваме со автомобил на
Амбасадата и влеговме во градот преку мост
на реката Вардар на плоштадот, каде што
предниот дел на зградата на Офицерскиот
дом беше целосно разрушен. Како што
патувавме низ градот работите не ни
изгледаа многу лошо. Одевме кон паркот
каде што беше воспоставена градската
администрација, ова беше само две недели
по земјотресот. Во меѓувреме имало голема
евакуација на жени и деца, улиците беа
расчистени од урнатини и изгледот на многу
објекти не беше онолку лош колку што
замислував. Кога ќе се погледнеше во
зградите подетално можеше да се види дека
најголемиот дел од оштетувањата беа
внатрешни. Најголемиот дел човечки загуби
беа предизвикани од рушење на
вертикалните столбови на подолните катови
под оптоварувањето на објектот и, во исто
време, под оптоварувањето на објектот кој
се ниша. Бетонските меѓукатни конструкции
на секое ниво потоа паднале врз оние
подолу.
За споредба, во стариот дел на градот,
каде што биле користени традиционални
градежни материјали и решенија (со типични
„Х“ носачи) беа претрпени релативно мали
оштетувања. Јас не можам да се присетам на
деталите, но Службата за реконструкција се
соочила со задача да обезбеди место за
живеење за 60.000 лица пред зимата.
Задачите на мисијата биле сменети и
значително проширени наскоро по вашето
пристигнување. Дали можете да ни кажете
за ова?
n Дејвид Бурнс и јас истата вечер се
состанавме со две лица кои раководеа со
задачите за обнова. Тоа беа инженерот
Трајко Стојков и архитектот Душко Пецовски
кои работеле на претходно одобрен план за
тоа како Скопје да се прошири. Истиот беше
без детали, но генерално укажуваше на
„10.000 лица тука“ на картата. Тие се
обидуваа ефективно да ја изготват
инфраструктурата која може да се користи
сè додека соодветната обнова не биде
реализирана. Нивниот планерски хоризонт
беше 15 години!
За да се задоволат овие критериуми
нашите монтажни објекти требаше да се
изградат на бетонски темели и плафоните
да се изолираат со стаклена волна за да
штитат од високите летни температури.
Оригиналните Нисен монтажни објекти се
испроектирани во 1916 година и предвидени
да бидат положени на железнички прагови
со конструкција зашрафена во нивелирана
дрвена конструкција. Тогаш не се
размислувало за заштита со стаклена волна,
таа не постоела во 1916 година. На четири
лица им требаше цел ден да ископаат темели
за еден објект, друг ден за да ги
избетонираат, и десет дена за да му се
дозволи на бетонот да се оформи.
Определбата да се завршат 24 објекти во
девет дена јасно беше дека е невозможна.
Беше присутно и трето лице, тоа беше
градскиот директор за образование: „Дали
вашата влада ќе замери ако ние ги
користиме вашите објекти како наши
училишта?“, праша.
Јас без двоумење одговорив „Овие
објекти се подарок од мојата влада на
вашата и на вашите луѓе. Подарокот е
наменет да се користи на кој било начин што
најдобро ќе помогне“, и Дејвид, мојот
дипломатски надледувач, се согласи.
И покрај понудите за времени станбени
објекти од многу земји, ниту еден не беше
доволно голем за да овозможи сместување
на училница. Планот беше секој монтажен
објект да се подели во две училници и да се
користи во две смени на ден од 7 до 12 и од
13 до 18 часот – значи да работат две
училишта во една група на згради.
Друг проблем кој ние не го предвидовме
беше дека бетонот и стаклената волна нè
направија зависни од локалните снабдувачи.
Со оглед дека за очекување беше дека ќе
има голема побарувачка, снабдувањето
стана критичен проблем.
Беше јасно дека третото очекување на
домаќинот било дека ние седум сме
работната сила. Јас на брзина му шепнав на
Дејвид „те молам да им кажеш дека ние
имаме само еден копач и две лопати со нас“.
Со оглед дека разговорот се одвиваше на
српско-хрватски јазик Дејвид направи
грешка во преводот и наместо „лопате“
(лопати) рече „лопте“ (топки) на што
присутните се изнасмеаја.
Во текот на еден час нашето сфаќање на
нашата улога беше превртено наопаку, како
и локалното разбирање за тоа што ние ќе
можеме да направиме како резултат на
нашиот ограничен капацитет.
30 јуни 2023 19

Дали се сеќавате на некои други
придонеси на Велика британија кон обнова
по земјотресот?
n Би било погрешно да се мисли дека
помошта од Велика Британија дојде од
Владата. Во тоа време се сметаше дека
Владата е бавна да одговори и скромна во
она што го понудила. Во најголема мерка
британската помош дојде од граѓаните.
Британската добротворна организација
Вар он Вант „War on Want“ (WoW) имаше
претходно искуство во изградбата на
времени станбени објекти со примена на
Дексион системот на перфорирани профили
од челик. Тие стапија во контакт со Дексион
и нарачаa доволно материјал за да може да
се изградат 1.560 двокуќи со примена на
Дексион системот. Цената на профилите и
на превозот бeше проценета на 150 илјади
фунти, но нивниот апел до британската
јавност успea да собере 400 илјади фунти,
што претставува 2,5 милиони и 6,8 милиони
фунти последователно денес. (прим. авт. Во
1963-та година една британска фунта
вредела 2,8 американски долари).
Кога пристигнавме во нашиот камп во
Ѓорче Петров, тимот на Брато Стјуарт и три
млади британски инженери од Вор он Вант
веќе работеа на првите од 780-те планирани
носиви рамки. Тие пристигнале два дена
пред нас и имале младинска работна
бригада која ја составувала секоја рамка на
издигната платформа. По комплетирањето
рамката била подигната од платформата од
40 младинци и пренесена до темелите.
Некои од овие куќи сè уште се во употреба.
Ние соработувавме колку можевме, но
имаше многу малку време за социјални
активности. Во текот на првите четири
недели ние стануваме во 5:30 наутро за да
бидеме на градилиштето во 7:00 часот и
работевме до доцна попладне.
Со значителен вишок на донации Вор он
Вант ја контактираше британската Влада со
барање за повеќе Нисен монтажни објекти.
Беа известени дека има доволно монтажни
објекти со ширина од 4,88 метри за да се
обезбедат два работни кампа секој
оспособен да смести по 1.000 лица.
Оригинално овие кампови беа планирани за
работниците вклучени во обновата и
требаше да се изградат во Маџари и во
Момин Поток којшто стана „Girls' Creek“ во
сите наши референции.
Овие преговори и договарањата се
случија до крајот на август и до 1 септември
и сета листа на расположливи материјали од
британски извори стана достапна. Ова им
овозможи на градежните фирми „Гранит“ и
„Бетон“ да направат проценка за
дополнителните потребни материјали од
локални извори.
На врвот на британската листа беа Нисен
монтажните објекти: од 160 од 4,88 метри
ширина и од 20 од 7,32 м ширина.
Беше јасно дека ќе ни требаат многу
повеќе луѓе.
Камп-приколки
Питер Бегин, камерман на вестите на Би-
би-си, беше меѓу привите репортери во
Скопје по катастрофата. По неговото
враќање тој ја убеди добротворната
организација Роунд табле оф Ханслов
(Round Table of Hounslow) да купат камп-
приколки, да ги превезат низ Европа и да ги
испорачаат на властите во Скопје. Ханслов
камп- приколката беше во конвој од по 19
донирани од Роунд Таблес од Велика
Британија. Патувањето траеше пет дена, а
по испораката на камп-приколките конвојот
се враќаше дома. Идејата беше прифатена и
до Божиќ се испорачаа 102 камп-приколки.
Тие беа распределени по скопските
општини, пропорционално според степенот
на претрпено оштетување со барање тие да
им се доделат на семејствата со најголеми
потреби. Јас присуствував на едно вакво
примопредавање и емоциите на оние кои
добија приколки беа исклучително
трогателни.
Градот Скопје потоа му додели на Питер
Бегин Меморијална плакета за специјални
заслуги за градот, на прием одржан во
Југословенската амбасада во Лондон.
Работен камп
Засилувањето од десет подофицери и од
22 војници беше предводено од капетанот С.
Л. Рут со што вкупниот состав на единицата
се искачи на 45 инженери од сите чинови.
Тие пристигнаа на станицата во Скопје на
полноќ на 26 септември, а мајорот Бошко,
мојот офицер за врска од ЈНА,
организираше автобус и два преведувачи.
Сите, вкучително со нивната лична опрема,
се качија во автобусот и беа однесни до
нашиот нов камп исто така опремен од ЈНА.
Мојот готвач ги искористи преостанатите
порции да подготви голем оброк и до 2
часот сите беа заспани.
Во новиот камп јас останав како офицер
задолжен за градежните работи, но
капетанот Рут ме ослободи од сите обврски
поврзани со раководење на кампот. Ова
функционираше прекрасно. Во текот на
наредните два дена ние го организиравме
персоналот во групи за секој камп, им
покажавме сè што научивме за изградбата на
Нисен монтажните објекти, и продолживме
да работиме со веќе стекнатото искуство.
Исто така имавме предност да работиме со
„Бетон“ и со „Гранит“ кои беа две големи
локални градежни компании коишто имаа
раководители, контакти и ресурси коишто
ние никогаш самите не ќе можевме да ги
откриеме. Ние бевме промовирани во друга
лига.
Со 200 монтажни објекти изградени во
текот на два месеци обемот на завршени
работи беше зачудувачки. Се разбира се
јавуваа и проблеми како резултат на
брзината и на различните воени магацини од
коишто монтажните објекти беа испорачани.
Некои од испорачаните делови или не беа
соодветни по големина или недостасуваа.
Работната сила и стаклената волна беа
континуирано искушение и дождовите во
октомври предизвикаа проблеми на многу
градилишта. За среќа ние положивме
доволно агрегат на патиштата на нашите
градилишта за да не доцниме многу.
Последниот извештај испратен до Полкот
во Германија е со датум од 19 ноември 1963
година и е индикација дека јас бев сигурен
дека сите градежни работи ќе бидат
завршени пред зададениот рок - 1 декември.
Дали имате некои други сеќавања од
Вашата мисија и од престојот во Скопје кои
би сакале да ги споделите?
Поуки
l Општо земено постои тендеција работите
премногу да се менаџираат. Крајот на
денот кога сите ние јадевме на иста маса и
секој можеше да ги сподели своите
проблеми беше единственото време кога
мојот мал тим беше заедно. Главно
проблемите се однесуваа на градежните
работници, материјалите (на пр., агрегат,
цемент, стаклена волна) или на
градилиштето. Понекогаш се случуваше
две различни групи да бидат лоцирани на
исто градилиште, но за сосема различни
обврски. Тука, во суштина беше мојата
работа за следниот дел. Да се расчистат
работите за тие да можат да го сработат
она за што дошле.
l Во врнежливите периоди заборавете на
користење на агрегатот за градење сè
додека пристапот до и околу градиштето
не е обезбеден пред да дојде дождот. Во
однос на ова рускиот инженерски
баталјон заврши исклучителна работа
преку вадење на агрегатат од Вардар и
негова дистрибуција. Тоа не беше добар
агрегат, но единствениот достапен и
пристапен извор, а соодветен за нашите
потреби.
l Во суштина: ако му веруваш на својот тим и
направиш сè што можеш за да бидат
успешни тие ќе дојдат и ќе побараат
помош кога им треба. Ако не им веруваш и
постојано ги проверуваш тие ќе те
избегнуваат и ќе ти кажуваат невистини.
l Сливата е одличен начин да се почне
утринскиот состанок! На здравје!
Г-дине бродли, Ви благодариме за Вашето
време и што толку видно ги споделивте
Вашите спомени од Вашата хуманитарна
мисија во Скопје. Дозволете ми да ја
искажам благодарноста на граѓаните на
Скопје до Вас, кралските инженери за
британскиот придонес кон ублажувањето
на последиците и обновата на Скопје по
земјотресот. Ви благодарам! n
30 јуни 2023 21
 став

Визијата и стратегијата
кон која треба да целат
азиските градови на иднината
Дали воскреснувањето на минатите метаболички соништа е вистинска насока за
создавање азиски градови на иднината или е само уште еден микрокосмос на
социјална неправда?

Покриен градски коридор, линеарна мегаструктура што
ја олеснува природната аксијалност
Is it the resurrection of the past metabolic прашањето дали градската форма ќе го
dreams, the right direction of creating Asian издржи притисокот кој ѝ се наметнува или ќе
cities of tomorrow? ја жртвува сопствената сликовитост и
Or is just another microcosm of social идентитет, во трката да ја задоволи
injustice. побарувачката иницирана од
индустријализацијата и од нерамномерниот
Бојана ПАЛИФРОВСКА дипл. инж. арх. економски развој.
Неизвесна е неговата иднина, ако се земе
рад. Најсовршено безвременски
Пресек, Golden mile complex во Сингапур
како тип на отворен систем, чија способност
е да тежнее кон својата најнеорганизирана
форма (хаосот). Па оттука, ваквиот
дисекилибриум, ќе се рефлектира и на
макрониво врз неговата генеза, форма и
типологија идентично на ентитет кој страда
од автоимуна болест, најчесто преку
мултипликација на простори кои

Г
наслојувана човекова креација или
ентрописки експеримент кој во
неможност да ја одржи
сопствената хомеостаза го
уништува креаторот? Во време кога на светот
му се случува континуирана масовна
урбанизација, редно е да се постави
22 30 јуни 2023
предвид трендот на бескомпромисно
експлоатирање на неговиот создавач,
човекот. Егоцентричен креатор, кој за да ја
оправда брилијантноста на сопствената
природа, ги видоизменува природните
ресурси на земјиштето, со кои всушност треба
да одржува баланс. Можеби вината за ваквата
состојба лежи и во парадигмата за градот
предизвикуваат немир, незадоволство,
несигурност, летаргичност, и несомнено
влијаат во голема мера врз здравјето на
корисниците.
И додека со децении се обидуваме да ја
откриеме вистинската формула за
генерирање на градските ткива, Азија се
соочува со низа појави кои полека, но
 АЗИјА СЕ СООчУВА СО ПОјАВИ КОИ ДОВЕДУВААТ ДО ДЕКАДЕНцИјА НА ПОСТОјНАТА УРбАНА ФОРМА
сигурно доведуваат до декаденција на
постојната урбана форма:
l Континуирана и рапидна урбанизација.
l Тенденции на униформност на градовите
во развој, проследени со губење на
поединечниот визуелен идентитет и
силуета, како и следење на
западноевропските градски модели (на
пример Petronas Twin Towers in Kuala
Lumpur or the Maha Nakhon tower in
Bangkok).
l Хомогенизирање и унифицирање на
градската форма во периметрални
суперблокови и облакодери поради
приоретизирање од страна на глобалниот
пазар на недвижности, пред квалитетот на
неговите јавни простори (Jaipur, Hanoi or
Bangkok).
l Недостаток на природни екосистеми и
континуирани зелени коридори по глава
на жител во густо изградените урбани
јадра (Songdo in South Korea, Gurgaon in
India, Beijing in China, or Kuala Lumpur in
Malaysia).
l Губење на вредноста на градежниот фонд
и на земјиштето преку непочитување на
локалниот контекст и воедно
деградирање на животниот стандард.
l Сè поголем јаз во изградените средини меѓу
корисниците и појава на маргинализирани
предградија како упоришта на социјална
неправда.
l Намалена отпорност на градовите, поплави,
топлотни бранови, суши и недостиг на
ресурси, поради отсуство на природни
екосистеми во изградените средини
(поплавите во Bangalore and Chennai).
Оттука директно се поставува прашањето,
која би била адекватната визија и стратегија
кон која треба да целат азиските градови на
иднината? Можеби, сепак таа лежи во идеите
на прогресивните метаболисти како
Фумихико Маки, Кишо Курокава и Кијонори
Кикутаке, како постмодерно архитектонско
движење кое ги гаеше утописките идеи за
органско урбани мегаструктури.
Отфрлајќи ја егоцентричната концепција
на архитектурата која продуцира
индивидуални, слободностоечки структури,
метаболистите имаа за цел да ги истражат
меѓусебните соодноси на објектите, нивната
поврзаност, програмска и структурална
еволуција. Поттикнати од низа деструктивни
настани, повоената реконструкција на
јапонските градови ќе ги инспирира да ги
перципираат изградените јадра како
динамични урбани атрактори кои се
развиваат налик на биолошки организми, при
што секој од поединечните елементи е
заменлив, но со доза на кохерентност и
читливост со текот на времето.
Идејата за „групирање на градската
форма“, каде се промовира здружување на
архитектонски елементи во флексибилни
ансамбли, преку физички „врски“ ќе
претставува обид за „хуманизирање“ на
рапидната урбанизација на азиски градови.
Некои од „врските“ требаше да се остават
„отворени“, за да се поврзат со сè уште
незамислени идни структури, за да се
инкорпорира одреден степен на
флексибилност за да се овозможи идна
урбана експанзија.
Маки, исто така, предложи употреба на
мегаструктури за да се обезбеди севкупна
кохерентност на градот. Наместо да нацрта
фиксен, „мастер план“ за градот/населбата,
Маки предложи неодреден пристап кон
урбаниот дизајн преку употреба на нодални
точки, при што архитектот би дизајнирал
мегаструктури или јавни агори на стратешки
„фокусни точки“, а околу нив би се развиле
нови урбани области преку „врски“.
Во понатамошниот период метаболистите
добија можност да тестираат некои од
своите идеи на приватно земјиште, во
старото централно јадро на градот и да ги
истражат урбанистички теориите, но во
значително помал размер. Со овој потег се
стави акцент на недостаток на кохезија
помеѓу новите структури, генералните
урбанистички планови и урбаната
експанзија, при што значително се поткопа
нивната способност да дејствуваат како
јадра за обликување на околниот простор.
Овој труд ќе се осврне на испитување на
метаболистичките тенденции во три различни
просторни конфигурации (градови),
истакнувајќи ги предностите и мааните кои
произлегуваат од ваквата органска урбана
морфологија и дали истите ќе успеат да
одговорат на современите текови на живеење
кои ги налагаат азиските градови денес.
СИНГАПУР
Во постколонијалниот период, во Сингапур
како град од третиот свет, мнозинството од
населението главно егзистирало во
сиромашни квартови во центарот на стариот
град, додека пак поголемиот дел од
територијата на градот држава главно бил
џунгла и имал обработливо земјиште. Па така
во потрага по вистинската формула за
„азискиот град на иднината“, властите во
Сингапур ја прошируваат урбанизираната
област низ целиот главен остров,
преселувајќи висок процент на корисници од
маргинализираните населби во високи
станбени блокови.
Како реакција на ваквиот инванзивен потег,
група архитекти загрижени за иднината на
урбаните ткива и сериозните социјални
импликации по општеството и губењето на
локалниот градски идентитет, како и за
недемократскиот начин на кој властите ги
враќаа луѓето без нивен придонес или
учество предложија алтернативни предлози
за урбана експанзија на Сингапур. Нивниот
„азиски град на иднината“ се обиде да даде
отпор на густината на азиските градови кои
брзо се развиваа, со цел да ја зачуваат
нивната визуелна уникатност.
КОМПлЕКС Златна милја (Golden Mile)
Комплексот Златна милја, изграден од Лим
и Ган Енг, требаше директно да ја илустрира
идејата за „градскиот коридор“, линеарна
мегаструктура што ја олеснува природната
аксијала на урбаната експанзија.
Но, ограничената површина на земјиштето
каде се планирал комплексот, всушност ќе
значи откажување од половина од
капацитетот на објектот, оставајќи ѝ
единствено скалеста тераса. На долните
катови се сместени комерцијалните и
административните дејности околу централно
поставен атриум кој се протега долж
зафатот. Горните катови се резервирани за
домувањето, распоредени скалесто, при што
секоја единица ужива свое парче непречена
светлина.
Меѓутоа, мегаструктурата никогаш не
прерасна во „градски коридор“, поради
инфраструктурното заобиколување од
автопати и метро линии кое се реализира
околу Beach Road, оставајќи ја урбаната
четврт во инфраструктурно слепило, налик
на запоставена периферија на стариот
центар на градот. Комплексот Златна милја и
покрај тоа што го изгуби статусот на
транспортна артерија на урбано ниво,
зградата иронично стана транспортен и
трговски центар на транснационално ниво,
кој им служи на маргинализираните
заедници кои мигрираат во Сингапур.
Во однос на местоположбата комплексот
се чини слабо интегриран во околниот
контекст, особено со подоцнежните
административни облакодери инспирирани
од метаболизмот долж крајбрежјето. Наместо
да формираат меѓусебно поврзан ансамбл со
јавни простори околу Златна милја,
различните урбани силуети долж
крајбрежјето се чини дека имаат зонирани
намени, типични за периферниот карактер
на околниот градски сегмент.
И покрај тоа што е дом на социјално
ранливи категории, комплексот Златна милја
не го реализира целосно својот потенцијал
за создавање нов мегаструктурен „азиски“
урбанизам. Наместо да бидат инкорпорирани
во шемата за урбана експанзија на државата
од 1960-тите до 1990-тите, овие мегаструктури
мораа да се задоволат со фрагментирани,
приватни парцели, каде што нивните
урбанистички потенцијали беа уништени од
сегментираното користење на земјиштето
од капиталистичките тенденции и од
постмодерната промена во планирањето.
30 јуни 2023 23
 Макета на Komtar complex, 1972 Кулата од Komtar complex од пешачка перспектива

ЏОРЏТАУН МАлЕЗИјА
Како дел од проект за урбана обнова,
комплексот Комтар во Џорџ Таун, требаше
да се именува во нов урбан центар кој ќе го
промени ликот на градот, отфрлајќи ја
сликата на колонијалното наследство во
корист на онаа што го одразува
идентитетот на Малезија и нејзината
мултиетничка култура. Со
административна кула, низа станбени
катови и купола инспирирана од
Бакминстер Фулер, Комтар требаше да биде
пионер за модернистичко планирање.
Наместо тоа, објектот прерасна во
неуспешен споменик на една утописка Црно-бела силуета на хоризонтот на Georgetown City, Малезија
идеја. Како модернистички примерок,
комплексот. Со завршувањето на куполата и Сепак, трговскиот центар на Комтар не е
Комтар е до ден денес, значајно вертикално
на 65-катната кула, се напушти иницијалната целосно празен. Продавниците што
обележје на Џорџ Таун, каде со децении,
замисла. На местото на три станбени кули, остануваат да го одржуваат проектот во
гордо го носеше епитетот на единствениот
сега стои луксузен хотел. Наместо да голема мера, се на мигрантите во градот.
облакодер на островот.
обезбеди нови, модерни домови за И покрај нивната несигурна, позиција во
Целиот комплекс зафаќа површина од
жителите кои беа раселени за проектот, општеството, овие работници создадоа
единаесет хектари сместена помеѓу четири
Комтар на крајот исфрли околу 3.175 свој простор во срцето на Џорџ Таун. За
главни патишта. Издигнувајќи се од
жители, бизниси и трговци. разлика од општиот комерцијален
комерцијалниот подиум на четири ката, три
Денес, трговскиот центар на приземје е неуспех на Комтар, поединечните
станбени блокови од 17 ката беа планирани
во напредна фаза на распаѓање. Можеби продавници добро напредуваат. Обновата
да го заменат квартот од 19 век што беше
делумна вина во тоа има и на оваа мегаструктура има за цел да
расчистен за проектот. Во централната кула
функционалното решение. Ексцентричниот привлече туристи, како и деловни
од 65 ката сместени се државни институции
план на основата со внатрешни вкрстувања инвестиции и да го спаси болниот трговски
и канцеларии. Јавниот превоз и катниот
ја отежнува навигацијата. Многумина ги центар, кој станува сè понеатрактивно
паркинг ќе го направат овој дел центар на
гледаат овие темни, празни места како место за битисување.
Џорџ Таун. Комтар беше цела граѓанска и
опасни. Новите трговски центри во Колку и да е болно да се признае,
деловна област кондензирана во единствен
близина, вклучително и Пенанг Тајмс Сквер Комптар е огледало на Џорџ Таун. Неговата
комплекс.
и Првата авенија, исто така, придонесоа трансформација ќе биде репер за насоката
Сепак, денес, само две од петте фази на
Комптар да изгледа како уште една во која ќе се движи современиот одржлив
комплексот се завршени, а милиони се
незавршена утопија. град.
потрошени при обидите да се ревитализира
24 30 јуни 2023
 ТОКИО
Со задоцнето пристигнување, кулата
Накагин ја претставува последната можност
за реализација на идеите на метаболизмот
како движење во Јапонија. Така, архитектот
Курокава, мудро ќе ја искористи можноста да
го изгради прототипот во помал размер од
првичниот.
И додека беше претставена како куќа на
иднината, дизајнот на капсулата всушност
се засноваше на толкување на неколку
референци и традиции од јапонската
култура. Пресметката на површината беше
изведена од големината на традиционалната
просторија за церемонија на чај,
пропорцијата на прозорецот и др.
Во 1972 година, кулата на капсулата
Накагин беше прикажана во медиумите како
знак на „ерата на капсулите“. Со својата
авангардна естетика, тој предложи мутантен
квалитет, нудејќи можност за адаптација со
текот на времето. Теоретски, ја зголеми
способноста да се конфигурира зградата во
свет кој забрзува кон постиндустриско
општество; иконата брзо беше означена како
„иднината на домувањето“. Тоа беше
највисоката зграда во блокот. Видлива
оддалеку, со својот научно-фантастичен
изглед, кулата стоеше во близина на
автопатот како машина од иднината.
Сепак, дури и пред да биде завршена,
кулата Накагин беше безнадежно застарена.
Таа е во несреќна позиција да биде првата и
последна архитектура од ваков вид што
некогаш е завршена. Стара и во распаѓање, во
сенката на новите облакодери, Накагин беше
само жив потсетник на една идеја, на една
скулптурална ода на нереализирана урбана
иднина.
Решението се состои од две вертикални
јадра со 68 и 64 капсули. Јадрата се
направени од бетон; поединечните единици
се прекинати со систем од метални греди и
кабли. Во приземјето се наоѓа голем атриум
и продавници; вториот кат е традиционален
канцелариски комплекс. Од тој момент,
спиралните скали водат до влезовите на 132-
те станбени единици.
Однадвор може да се забележат
алтернативните решенија кои жителите ги
користат за да се борат со прекумерната
светлина в зори, па дури и да создадат
одредена приватност, при што оставаат свој
личен печат во фасадното обликување.
Надворешниот поглед ги покажува и начините
на кои корисниците вметнуваат секундарни
прозорци: некои со желба да создадат
природно осветлување во бањите, други да ја
добијат најдобрата сончева светлина.
Сепак, повеќето од преостанатите жители
навистина сакаат да бидат таму,
привлечени од изобилството на
ексцентричност. Сите тие имаат љубопитна
историја и емотивна врска со зградата.
За жителите идејата за замена на
постојните модуларни единици наиде на
незадоволство. Потребните инвестиции и
време, како и јасната претстава дека ова
повторно би било привремено решение ја
намалува подготвеноста на жителите да
инвестираат во кулата, каде спротивно од
метаболистичката идеја за жива структура,
капсулите никогаш не беа заменети, ниту
надградени.
Краток осврт и споредување на
претходните примери
И покрај тоа што егзистирала во различна
просторна заднина, идејата за метаболизмот
продира длабоко во желбата на азиските
градови да се биде доволно поврзан со
локалните градителски практики, и дотолку
современ за да му се вдахне живот на јавниот
простор кој покрај густата изграденост и
рапидната урбанизација сè помалку го има.
И како и секоја урбанистичка визија,
неможно е да не се остане пристрасен.
Бидејќи градот е несомнено една голема
лабораторија на биомегаструктури, според
метаболистите тогаш е неможно, а да не се
запрашаме, што ако експериментот заземе
сосема друга форма од онаа првично
замислената. Па така, по примерот на
Сингапур и Малезија, од затворени урбани
агори, ваквите интервенции прераснуваат во
упоришта на маргинализираност и социјална
неправда каде егзистираат заедници со
понизок стандард?
Свесни сме дека поради неможноста
навремено да се одржуваат од страна на
властите и покрај лимитираноста на нивниот
габарит од градското земјиште на кое се
Nakagin Capsule Tower Green Metamorphoses, Yuka Yashida
наоѓаат, наместо да бидат центар на идна
урбана експанзија ваквите мегаструктури
прераснуваат во невидлив просторен затвор,
па затоа се случува континуирана
детериторизација на значајно централно
урбано парче од градот, а во исто време ги
прави ваквите објекти сосема непривлечни за
посета, како од туристи така и од постојни
корисници.
Фактот дека при ваквиот утопистички начин
на планирање, се остава простор на
слободниот дизајн на градот, елиминирајќи ја
униформноста на однапред утврдените
статични градски јадра според Џејн Џејкобс,
можеби наместо да се гледа на ваквите
утопистички форми како на споменични
одеци на една замрзната идна идеја од
минатото која неславно го троши градскиот
простор, можеби е единствено потребно
истите да се реактивираат. Стратегиите за
реактивација на ваквите урбани интервенции
вклучуваат:
l Да се овозможи континуирано
инфраструктурно поврзување на
метаболитичките плански зафати со
останатие урбани парчиња, во поглед на
алтернативниот сообраќај (континуирани
пешачки и велосипедски патеки).
l бидејќи во голема мера, метаболитичните
згради се градени во различен
градителски стил тие отскокнуваат од
современата униформност на
облакодерите во околниот контекст, со што
придонесуваат за одржување на визуелниот
идентитет на градот.
l Наместо да ги ревитализира единствено
утврдените стари наративи, и да им се
вдахнува ним живот со нова утврдена
30 јуни 2023 25
 Извлекување на модуларни единици на Nakagin Capsule Tower и умножени
како дел од Yona Friedman city концепцијата, иднината на утрешните
намена, градската политика на азиските
градови треба да се темели кон
денцентрализиран и рамномерен развој,
на урбаните затворени џебови, со што ќе
прераснат од централизирани упоришта
на одредена група на граѓани, на
мултифункционални простори кои
поттикнуваат физичка активност кај целата
популација.
l Да се внесат во програмата за зачувување
на културно наследство, како урбани
споменици, не само од почит кон
зародишот на идејата која настанала во
ЦИАМ, туку и како смел и креативен урбан
израз кој заради лошото менаџирање од
страна на актерите во креирање на
урбаните политики и бескомпромисната
потреба на рапидната урбанизација, сè
помалку го гледаме денес.
l Доколку се утврди дека ваквите градби не
се безбедни за користење односно има
потреба од нивно рушење, (како што беше
случај со Накагин), наместо да се продаде
земјиштето по висока цена за да стане
предмет на сквернавење преку
реализација на уште една од многуте
вертикални поенти.
l Да се утврди потребата од континуирани
26 30 јуни 2023
азиски градови Линеарен приказ на просторниот град Yona Friedman city концепцијата
зелени коридори во урбаните ткива каде
почиваат ваквите мегаструктури и истиот
процент да се надомести при органска
експанзија, во и кон околниот контекст, со
што не само што тие би ја задржале
својата градителска идеологија, туку и би
се овозможил континуитет на современите
урбани градски стратегии и визии кон кои
денес чекорат азиските градови.
Просторниот град на јона Фридман и
постулатите на јапонските метаболисти –
формулата на новиот азиски град на
иднината
Оттука неможно е, а да не ја забележиме
сличноста на урбаните теории на
метаболистите со онаа на Јона Фридман за
просторниот град. Ако се земе превид дека
императивот на просторниот град е
мобилноста и флексибилноста, која оди
рамо до рамо со органската утописка
експанзија и со слободата на планирање на
просторот според актуелните урбани
практики.
Просторниот град исто така овозможува
еден вид на спојување меѓу руралните и
градските средини, истовремено
намалувајќи ги мигративните процеси преку
вмрежување на изградените подрачја со
променливи густини и тоа на: недостапни
локации, области каде што градбата е
оневозможена, области кои се веќе
изградени и над обработливо земјиште (да ја
задоволи потребата од изградба на нови
објекти без да го девастира квалитетот на
почвата).
Ваквата просторна концепција вклучува
модуларни единици како атоми во она што
значи конфигурација на градската
молекула. Градот се развива на неколку
независни нивоа, што го одредуваат
„просторното градско планирање“ и од
функционален, но и од естетски аспект.
Приземните нивоа може да ги опслужуваат
јавните и комерцијални намени за
заедницата како и во катализатор на
пешачки зони. Суперпозицијата на нивоата
треба да овозможи да се изградат нови
капацитети за урбана експанзија со широк
спектар на намени. На овој начин,
градската форма добива „вештачка
топографија“ преку континуирана хомогена
мрежа која ќе го овозможи неограничениот
раст на градот и ќе понуди соодветно
решение на сериозниот недостаток од
урбан простор и регулирање на цената на
недвижностите.

Графичка презентација на концепцијата на просторниот град Yona Friedman
Просторните единици се всушност
вмрежени индивидуални „празнини“, со
просечна површина од 25 до 35 квадратни
метри. Спротивно на тоа, формата на
волумените вклучени во мрежата зависи
исклучиво од корисникот (налик на
модуларните единици на кулата Накагин на
Курокава), „Полното урбано јадро“ кое
одговара на живеалиштата всушност зафаќа
само 50 % од тридимензионалната решетка,
дозволувајќи ѝ на светлината слободно да се
шири во просторниот град и подеднакво.
Вака распоредените елементи на
тродимензионалната урбана мрежа со
неколку нивоа овозможува варијабилна и
слободна експанзија на просторот преку
лесна трансформација на формите и нивна
адаптација со текот на времето.
Според зборовите на Фридман, „Градот,
како механизам, не е ништо освен
конфигурација на појдовни и крајни точки,
разделени со пречки“, што претставува
утописко надополнување на претензиите на
Фумихико Маки за урбано планирање преку
употреба на нодални точки (полно и
празно), при што архитектот би дизајнирал
органски мегаструктури и јавни агори на
стратешки „фокусни точки“, а околу нив
слободно би се развиле нови урбани
области преку поврзувања. Тука всушност
бдее и идејата за развојот на идните азиски
градови на иднината.
ЗАКлУчОК
Постои неодложна потреба од нови
модели на урбанизам и вмрежување на
урбани концепти каде основната цел на
планирањето на градот ќе гравитира околу
подобрување на животот на целокупните
општества и нивните екосистеми.
Градовите на иднината треба да развијат
и да вградат локален јазик, кој ќе ги користи
предностите на локалните материјали и
традиционалните елементи, без да ги
занемарат предностите на енергетски
ефикасните механизми, одржливоста и
новите технологии, истовремено грижејќи
се за намалување на последиците од
климатските промени и јаглеродниот
отпечаток на изградените средени. Тие
треба да обезбедат квалитетна
инфраструктура која ќе ја поттикнува
физичката активност, преку елиминирање на
урбаните стресори, трансформирајќи ги
градските средини во упоришта на
благосостојбата.
Предизвикот кој сега им се наметнува на
азиските градови како и на останатите
градски ткива опфатени со фрагментација и
социјална неправда е при иден развој на
урбаните јадра,  да се стремат кон
подобрување на стандардите и на
квалитетот на живот, без притоа да се
нарушат карактерот и симболизмот на
урбаните пејзажи. Бидејќи тие го
заслужуваат епитетот густо фрагментиран
континент со нееднаков развој во
територија со јасна развојна и хуманистичка
визија од постколонијалната ера која
чекори кон подобрување на квалитетот на
животот и обезбедување еколошка правда,
зачувувајќи ги ресурсите за идните
генерации. n
 aрхитектура

Фотографски паралели
за урбаниот лик на Охрид
во минатото и сегашноста
За град како Охрид кој
влече историски
континуитет од
праисторија до денес, со
археолошки сведоци од
различни епохи, се
поставува прашање, дали
во современ контекст, под
силната урбанизација што
му се заканува, ќе успее
да го зачува својот
автентичен лик и да
одолее на овој жесток
наплив на микс од
стилови и хаос?

Ивана ГРУПЧЕ, дипл. инж. арх.

Фотографии: Ѓоко СИМЈАНОСКИ
Поглед од езеро кон Св. Јован Канео и некогашната рибарска населба Канео

олшебна творба на природата, монументална архитектурата од минатото?“ - така, на една чувствителна тема за

„В скулптура во релјефот, кристално небо и езеро.

Клима, надморска височина, питомост и
драматичност на планинските силуети, секогаш
пресликани во езерското огледало. Сонце, богатство
на рефлексии, проѕирност на водата и воздухот, изгубеност на
гласови во пространството, музика на тишината, фасцинантна игра на
светлост и сенки... Пишуваме студии за изградбата во урбаните
амбиенти со вредна стара архитектура. Објекти од различни епохи,
контрасти во мерило, израз, материјал и функција, зборуваат со
јазикот на своето време. Тие стојат едни до други во хармонија затоа
што ги усогласила четвртата димензија. Постои ли ситуација на
конфликт?... Наместо заклучок, поинтересно е да се постават неколку
прашања: Дали може да се следи традицијата во услови на битно
изменети социјални, техничко-технолошки и функционални аспекти на
современиот живот? Што пропуштија да научат од историјата и од
биологијата современите урбанисти и архитекти? Каков е современиот
еквивалент на високовредната урбанистичка организација и
28 30 јуни 2023
својот роден град, ќе напише доајенот на современата македонска
архитектура, професорот на Архитектонскиот факултет во Скопје,
великанот Борис Чипан, во својот текст „Охрид, прашање поставено на
совеста на градителите“ објавен во списанието АРХИТЕКТУРА-
УРБАНИЗАМ, бр. 64-65 (стр. 124-125, Белград, 1970 г.)
Се чини дека овој осврт на архитект Чипан никогаш не звучел
поактуелно дури и пола век по објавувањето. Еден град природно се
развива во континуитет и неговиот урбан развој е неминовен, но за
град како Охрид кој влече историски континуитет од праисторија до
денес, со археолошки сведоци од различни епохи, се поставува
прашање, дали во современ контекст, под силната урбанизација што
му се заканува, ќе успее да го зачува својот автентичен лик и да одолее
на овој жесток наплив на микс од стилови и хаос? Како да го
препознаеме и да го заштитиме, а притоа да се развива во современ
град кој ќе функционира беспрекорно како еден жив организам, како
што љубеше често да се изрази почитуваниот професор Борис Чипан.
Овие горливи теми и прашања, ги мачат не само архитектите туку
ШТО ПРОПУШТИјА ДА НАУчАТ ОД ИСТОРИјАТА И ОД бИОлОГИјАТА СОВРЕМЕНИТЕ УРбАНИСТИ И АРХИТЕКТИ
Кај Охридска банка, почетокот на охридската чаршија
Карактеристичен охридски сокак - кај Табана
секој граѓанин кој со душа го сака Охрид, кој го чувствува пулсот на
времето кога шета низ неговите сокачиња, секој оној кој чувствува
воодушевеност од природната уникатна езерска убавина, исто како
што воодушевила цивилизации наназад. На оваа тема, честопати
размислува и еден мој сограѓанин, господинот Ѓоко Симјаноски, еден
од легендарните ликови на Охрид. Роден е во Скопје во 1947 година,
средно техничко училиште (електро насока) завршил во Скопје, а
Висока техничка школа (електро насока) завршил во Битола. Како
електро инженер работел во ЕМО Охрид од 1971 до 1978 година, а
продолжил во Завод за урбанизам и архитектура до пензионирањето
во 2011 година. Освен во струката со голема љубов и преданост, како
надворешен соработник работел во Радио Охрид, 32 години, а исто
Куќа на агол меѓу две сокачиња
Црква Мал Св. Климент
така и во Телевизија ТВМ Охрид, од 1996 до 2018 година, создавајќи
околу 1000 емисии посветени на филмот. Автор е и на неколку
документарни филмови, а активно се занимава и со сликарство.
Досега има неколку самостојни и групни изложби, последната во
Тетово кон крајот на мај оваа година, на кои беа изложени 45 слики
изработени со сув пастел со мотиви од Охрид и од Тетово. Редовен
учесник е на ликовната колонија „Трпејца“, пет години по ред. Исто
така е член на Фото клуб Охрид веќе 10 години со активно учество на
сите годишни изложби на клубот кои се одржуваат по повод
патрониот празник на Охрид.
Неговата компететност стекната со работата во Заводот за
урбанизам и архитектура во Охрид, како и љубовта кон фотографијата
30 јуни 2023 29
 Охридската чаршија
Поглед кон старото градско јадро и градската библиотека која
сега ја нема
успева да ги спакува во вид на фотопаралели како споредбени
прикази на фотографии од ист агол на истото место во минатото и во
сегашноста. Овој серијал на фотоколажи објавен на групата „Охрид,
Охрид убав мил“ е вистински времеплов, рефлектирајќи ги
временските промени кои настануваат во урбаниот развој на Охрид, на
одредени негови маркантни точки, сегменти или сокачиња во не така
далечна временска рамка. Фотографиите сведочат за различни
ситуации, некои за објекти кои успеале да пркосат на бројни векови,
други видоизменети, но со задржана симболика на охридската
архитектура, а трети инкорпорирани како чир-ткиво до идентитетска
непрепознатливост на местото. Фотоколажите се сведоци за
згуснувањето на старото градско јадро, намалувањето на градското
зеленило, видоизменувањето на каскадната поставеност на куќите
(како една од карактеристиките на традиционалната македонска
архитектура да обезбеди отворени визури за секоја куќа, инсолација и
проветрување), губењето на складниот ритам што го имале градските
силуети на сокаците во минатото, губењето на автентичниот
препознатлив лик на изгледот на објектите, но и на структурата на
Џејмс Сајмон
старата галерија,
охридска чаршијаБерлин
со неумешни миксови на доградби,
30 30 јуни 2023
Поглед кон Самоиловата тврдина
Поглед од плоштадот кај Чинарот кон црквата Св. Богородица
Каменско
материјали, тенди, паноа, кич естетика на светла и реклами со
интензивни бои кои бодат очи и секакви други елементи кои го
попречуваат визуелното доживување на чаршијата и сокаците со
карактеристичната охридска архитектура. Претставени се и одредени
маркантни објекти како хотел и ресторан Парк, кои не успеаја да
опстанат под забот на профитот останувајќи само во меморијата на
охриѓани, но и на бројните туристи кои со носталгичност се
присетуваат на омиленото семејно збиралиште во летните денови, на
големиот тревник, под сенките на густите крошни на дрвјата. За
поттикот и инспирацијата за создавање на овие диптих фотоколажи,
како и за пораките кои тие ги пренесуваат, господинот Симјаноски
објаснува:
„Инспирацијата за серијалот на фотографии посветен на
некогашниот и сегашниот Охрид, ја најдов во објавите на фотографии
од стариот Охрид од повеќе членови на групата „Охрид, слики од
минатото“.
Секогаш се трудам моите објави на Фејсбук со фотографии
посветени на Охрид да имаат некоја приказна, некоја порака... Дојдов
на идеја да направам нови фотографии од истото место на кое се
Поглед од охридското пристаниште кон стариот дел од градот
Сараишче
направени старите фотографии. Ставајќи ги една до друга овозможив
на секој оној кој ќе ги погледне да направи сопствена споредба на
Охрид некогаш и денес.
Коментарите беа многубројни и мошне интересни. Некои се
потсетија на некогашните времиња, на луѓето кои живееле тука, на тоа
кога било подобро...
Овој серијал од шеесетина споредбени фотографии го именував
како „Враќање во иднината... исто место, различно време...“ Морам да
споменам дека самиот наслов предизвика интерес, а неколкумина ми
забележаа дека насловот требало да биде „Враќање во минатото...“, а
не во иднината бидејќи таму сè уште не сме биле. Објаснив дека
насловот го позајмив од филмската трилогија на Роберт Земекис
„Враќање во иднината“ и тоа не случајно, од причина што иднината на
старите фотографии не го донесе она што многумина го поскуваат
денес, а тоа е зачувување на архитектонското наследство како
препознатлив дел на Охрид.
Се разбира, неминовна е промена и развој на еден град, но не и
промени кои доведоа до непрепознатливост на делови од старото
охридско јадро и на охридската чаршија. Ја разбирам потребата од
Поранешниот хотел Парк и омилената семејна плажа со густи крошни
Св. Јован Канео
употребата на нови материјали и нови архитектонски современи
решенија. Но, не и во старото јадро на градот каде се употребени
лимени покриви, пластични прозорци и врати, инвертори кои ја
нагрдуваат фасадата на објектите или застаклени излози по старата
чаршија кои ја заменија автентичната дрвена столарија.
Секако дека има и прекрасни примери на автентична реставрација
на некои објекти, но и такви кои со својата неавтентичност го
нагрдуваат она што вреди да се спомене.
Фасадите на објектите се посебна приказна. Како секој град во
Македонија така и Охрид има стари објекти кои со својата архитектура
претставуваат белег на едно време, а кои денес изгледаат грдо и
беспомошно.
Дали Охрид го губи својот идентитет? За жал, да.
И токму сето ова беше причина за создавањето на овој споредбен
серијал на фотографии со кои сакав да изразам своето неслагање со
негрижата за Охрид и за неговото архитектонско наследство.
За жал, денес владеат сосема други законитости со кои наместо
секој од нас да дава и придонесува за Охрид, ние сакаме што повеќе
да земеме од него.“ n
30 јуни 2023 31
 aрхитектура КУЌАТА НАРЕчЕНА „ПРИЗЕМјЕ“

Дом на работ на Скопје

Куќата спокојно лежи на

благо закосениот терен, со
белината се истакнува на
зеленилото, а пејзажот
наспроти белината делува
уште позелен, поврзувајќи
ги границите помеѓу
изградената и природната
средина. Ретки се објекти
во кои истовремено се
живее и во град и во
природа

32 30 јуни 2023
Сања РАЃЕНОВИЌ – ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. арх.

уќата наречена „Приземје“ е

К сместена на голема зелена

парцела во скопската населба
Радишани. Веднаш на
падините на Скопска Црна
Гора, на север од Скопје. Се наоѓа на
крајот на населбата, на половина пат меѓу
урбаното живеење и живот во природа.
Младиот инвеститор, дојде во нашето
проектантско биро „Студио Р“ со желба да
го отпочне својот нов семеен живот токму
на падините. Место кое е блиску до
градот, но доволно оддалечено од
градскиот метеж, во природа, а Скопје е
секогаш на дофат и на раката и на
погледот.
Куќата е внимателно позиционирана на
локацијата, поставена токму на местото од
каде се пружа најширокиот поглед на
градот, Скопје како да ви лежи под
нозете. Оваа позиција, овозможува
преглед на целото опкружување, како
доволана, а сепак не премногу одвоеност
на објектот од соседите. Додека се седи
на пространата тераса која претставува
простор за живот и дружење на
сопственикот со многубројните весели
пријатели, градот е распослан пред вас,
врамен со препознатливата контура на
Водно. Понекогаш, а особено во последно
време, Скопје повеќе се сака оддалеку.
Пристапувајќи по патот веднаш зад
кривината се забелуваат едноставните
кубуси помеѓу благите брда и „тоскански“
разиграниот терен.
Програмски куќата е приземна, со
површина од 300 квадратни метри,
организирана на едно ниво. Објектот е
блиску до теренот, веднаш над дивата
зелена трева.
Волумените се проектирани на начин да
ја заштитат приватноста на куќата без да ја
направат формално нетранспарентна, туку
да ја насочат кон главниот поглед.
Најтранспарентниот дел од објектот е оној
каде градот е на дланка. Останатите
делови на објектот се распоредени во
правилна геометрија, со отвори поставени
во зависност од содржината на собите и
распоредот на опремата, и потребата од
дискретно или директно природно
осветлување. Белите призми со наместа
сиво нагласени елементи се раздвојуваат
онолку колку е потребно да се нагласат,
без сензација или спектакл.
Објектот е сочинет од правоаголни
волумени со пропорционално поставени
отвори, кои на моменти ги разбиваат
кубусите. Првостепената пластика
произлезена од функцијата, постигната е
со игра на повлекување и со мали разлики
30 јуни 2023 33
на висината на волумените. Додека
второстепената пластика е постигната со
отворите со различни димензии и
длабочина, како и со примена на двете
бои. Архитектонското обликување е
едноставно, минималистичко, мошне
прецизно и јасно, а произлегува од
функцијата и од содржините на
просторот.
Без функција нема објект, таа нам
архитектите ни беше важна исто како и на
инвеститорот. Куќата е впечатлива, но не и
претенциозна, а сепак препознатлива.
Делува смирено и спокојно со својот
современ израз. Фасадите се формирани
со едноставни форми, доминира белина и
антрацит фасадна браварија и понекoј
врамен прозорец. Влезот е назначен со
бетонска настрешница, но не е
пренагласен.
Просторот е организиран соодветно на
намената. Влезниот хол е благо одвоен со
лесна, ентериорно решена преграда. Од
него се пристапува до тоалетот за гости и
до кино-собата наменета за дружење со
пријателите додека се гледа добар филм,
игра PlayStation или гласно навива за
омилениот фудбалски тим. Тука е и
вратата која води до скалите по кои се
стигнува до подрумскиот дел наменет за
складирање и технички простории. Од
ходникот независно се пристапува и до
пространата кујна. Понатаму се влегува во
голем дневен престој со трпезарија и кујна
со директен пристап на терасата. Сите
содржини во овој простор имаат
рамноправен третман и се јавниот дел на
домот. Следува спалниот, интимниот дел,
каде е сместена родителската спална соба
со сопствена бања и гардеробер, од која
исто така се пристапува на терасата. Тука
се и двете детски соби, сместени во
задниот, помирниот дел од локацијата и
бања наменета за децата во која се влегува
преку гардеробер.
Куќата претставува одлично место за
живеење, за кое слободно може да се каже
дека е комбинација на живот во градска
куќа и вила. Поточно, домот ги има сите
придобивки на градско живеење, современ
е, градски, блиску е до центарот на градот,
а од друга страна се наоѓа на место во
природа, онаа вистинска, помалку дива, во
мир и тишина. Куќата спокојно лежи на
благо закосениот терен, со белината се
истакнува на зеленилото, а пејзажот
наспроти белината делува уште позелен,
поврзувајќи ги границите помеѓу
изградената и природната средина. Ретки
се објекти во кои истовремено се живее и
во град и во природа.
Проектот зборува за врска помеѓу
надвор и внатре, за апсорпција на
односите на природата и погледите. Со
цел да се создаде рамнотежа со местото,
преку применување на современи форми и
материјал се создаваат нови односи со
околниот предел. На стаклениот дел од
фасадата се рефлектираат небото,
облаците, зеленилото и Скопје.n
 архитектура

Лабораторија на иднината и

Данскиот павилјон го носи посетителот на патување низ неколку инсталации,

интерактивни прикази и проекти што ги предизвикуваат традиционалните методи
на размислување и создавање простор. Самиот дизајн на павилјонот критично го
одекнува крајбрежјето, вклучувајќи елементи инспирирани од поплави, ерозии,
бури и уништени екосистеми, но и идеи и визии како поинаку да се справиме со
овие појави
текст и фото: Никола ЃОРЃИЕВСКИ,
м-р арх. и м-р пејз. арх.

творањето на Венециското

О биенале ја поставува
архитектурата во централната
точка на глобалниот дискурс,
прикажувајќи ги најновите
достигнувања и трендови во областа, било на
теоретско ниво, во форма на експериментална
пракса или визуелен стимул. Одржано низ
автентичните простори во Венеција,
Биеналето собира архитекти, дизајнери,
уметници и ентузијасти од целиот свет, со една
единствена цел - да ја истражат, истакнат и
потенцираат трансформативната моќ на
архитектурата.
Архитектонското биенале во Венеција во
2023 година, насловено „Лабораторија на
иднината“ претставува уникатен настан што го
истражува африканскиот континент како
протагонист на иднината. Изложбата, која се
36 30 јуни 2023

Крајбрежни имагинации
одржува од 20-ти мај до 26-ти ноември,
поставена низ националните павилјони во
Џардини, линеарните Арсенале променади и
други различни локации во Венеција, има за
цел да го редефинира концептот
„лабораторија“ и концептот „иднина“
поканувајќи архитекти и практичари од
различни креативни дисциплини да прикажат
примери, творби, архивски материјали и
шпекулации низ интертекстуални и визуелни
презентации во форма на инсталации,
изложби, филм, музика, ликовни проекции и
звук.
Лесли Локо, кураторката на биеналето, го
нагласува значењето на Африка како
лабораторија на иднината. Континентот со
најмлада популација во светот и екстремно брз
урбанистички залет се соочува со големи
критични предизвици, но истовремено, овие
предизвици претставуваат можности со
потенцијал да одекнат на глобално ниво. На
пример, растот и развојот на Африка,
честопати непланиран и на сметка на
природниот предел, директно го тангира
прашањето „како ќе се справиме со
последиците од климатските промени?“ - а
начинот на кој Африка ќе ги решава овие
проблеми значително можат да влијаат на
глобално ниво. Од друга страна, и покрај тоа
што е најневакцинираниот континент во светот,
Африка забележа релативно помалку смртни
случаи и инфекции за време на пандемијата,
покажувајќи ја издржливоста на локалните
ДАНСКИОТ ПАВИлјОН НА бИЕНАлЕ НА АРХИТЕКТУРАТА, ВЕНЕцИјА 2023
заедници од кои може да научиме справување
со идни глобални здравствени кризи. Конечно,
тешката и мрачна историјата на присилната
миграција, трансатлантската трговија со
робови, продолжува да ги обликува борбите за
граѓански и човекови права и социјална
праведност низ светот, нагласувајќи ја
нераскинливата поврзаност на расната
нееднаквост и климатската правда.
Биеналето ја препознава моќта на надежта и
важноста да се замисли поправедно и
поинклузивно општество во иднината.
Архитектите, способни да синтетизираат
слики, информации, замисли, потреби,
праведности и чувства во идни концепти,
сценарија и реалности, играат клучна улога во
претворањето на овие визии во опипливи
простори. Изложбата има за цел да отпатува
подалеку од исклучиво репрезентативниот
императив на традиционалните изложби и да
навлезе во практичните аспекти на создавање
разновиден и правичен свет.
Покрај националните партиципации, на
Биеналето ќе се одржат колективни настани
организирани од меѓународни институции.
Овие настани создаваат платформа каде сите
учесници имаа можност да ги покажат
сопствените иницијативи и перспективи за
иднината на архитектурата. Со здружување на
претставници од земјите учеснички и
разновидната публика, изложбата игра клучна
улога во глобалниот дијалог, отворајќи ги
најгорливите прашања на нашето време.
Поимот лабораторија се протега надвор од
научното експериментирање и опфаќа
мноштво колективни „работилници“ како
катализатори на нови мултиперспективни
димензии на иднината. Концептот на
работилница не е нов. Тргнувајќи од историски
примери античките работилници во Кина и
Грција, па сè до визиите на Вашингтон за
постропственото образование во Америка,
Биеналето се замислува себеси како
работилница – слободен простор каде
архитекти и практичари од различни
дисциплини можат да се здружат и да ги
истражат многубројните сценарија на
иднината. Преку современа пракса и
иновативни методи, овие учесници
оркестрираат патешествие што ја поттикнува
публиката, преку дијалог, соработка и размена
на идеи, да замисли нови простори и
неочекувани програми.
Имено, низ различните простори на
Биеналето, посетителите се во директен
контакт со спектар од проекти, инсталации и
дискусии кои се фокусираат на итни
општествени и еколошки предизвици, но и
долгорочни перспективи и замисли за
иднината на нашиот свет. Од иновативни
стратегии за урбано планирање до стратегии
за одржлив развој употребувајќи природни
решенија, изложбата ја прикажува
недвосмислената моќ на архитектурата да
обликува поинклузивна, поправична и
одржлива планета Земја.
30 јуни 2023 37
 ДАНСКИ ПАВИлјОН - „КРАјбРЕЖНИ
ИМАГИНАцИИ“
Данскиот павилјон на Архитектонското
биенале во Венеција, 2023 година, под
кураторска палка на Јосефине Мичу, зазема
центар сцена со својата провокативна изложба
на тема „Крајбрежни имагинации“. Павилјонот
прикажува визионерски труд на данските
архитекти и дизајнери кои ја истражуваа
комплексноста на крајбрежното живеење
долж иновативни решенија за одржлива
иднина.
Поделена во повеќе сали, изложбата на
данскиот павилјон го носи посетителот на
патување низ неколку инсталации,
интерактивни прикази и проекти што ги
предизвикуваат традиционалните методи на
размислување и создавање простор. Самиот
дизајн на павилјонот критично го одекнува
крајбрежјето, вклучувајќи елементи
инспирирани од поплави, ерозии, бури и
уништени екосистеми, но и идеи и визии како
поинаку да се справиме со овие појави.
Во централниот дел на павилјонот,
изложбата насловена „Островите на
Копенхаген“ се фокусира на стратегии за
справување со предизвиците што ги носат
климатските промени и зголемувањето на
нивото на морето. Пејзажното биро
Schønherr прикажува визионерски проект за
урбаниот развој на Копенхаген, град
прогласен за УНЕСКО седиште на
архитектурата во 2023-та година, каде
стариот урбанистички план од 1974,
познатите „прсти“ на Копенхаген, е заменет
со серија на островца кои се појавуваат низ
делтата од поплави предизвикани од дожд и
море. Овие иновативни решенија имаа за цел
да го заштитат населението, истовремено
промовирајќи одржливо живеење и
подобрување на врската помеѓу општеството,
природниот предел и климатските промени.
Во близина на овој проект се наоѓаат
придонесите од Архитектонската школа во
Архус каде и јас сум дел од тимот и Кралската
академија во Копенхаген. Имено, професори
и истражувачи од Архус создадоа панорама
од мапи кои ја прикажуваат состојбата на
западното данско крајбрежје. Овој дански
предел е најкритично изложен на климатски
промени справувајќи се со силна ерозија,
бури и поплави. До колекцијата од мапи може
да се најдат три биопсии во формата на
транспарентни 3Д модели кои ја покажуваат
состојбата на водните тела и почвата во овој
дел од Данска. Идејата зад оваа презентација
е да се промени сфаќањето на концептот
терен, не замислувајќи го повеќе само како
површински слој туку како хибридна форма
каде геолошкиот дел е во нераскинлива врска
со подземните води, создавајќи нов волумен -
нов идентитет. Овие модели покажуваат
различни формации кои имаат за цел да ја
променат перцепцијата на посетителите, но
и да отворат размисла за нови проекти кои
активно ќе ја земаат предвид оваа нова
„состојба“. Проекциите од Кралската
академија во Копенхаген ја прикажуваат
моќта на студентската работна рака да
замисли простори кои активно се справуваат
со последиците од климатските промени,
климатската неправда и недостигот на
природни ресурси како вода и чист воздух. павилјон е колективен придонес од Данската Ѕchønherr, сценографот Кристиан
Серија од студентски проекти истражуваат техничка школа – ДТУ, Универзитетот од Фриедлондер, со поддршка од Данскиот
простори надвор од Европа и предлагаат Копенхаген – КУ, Архитектонската школа од архитектонски центар, Министерството за
иновативни решенија за адаптација, Архус - ААА, Кралската академија од култура, Фондацијата Реалданиа и Државната
ублажување и справување со последиците. Копенхаген – КАДК, пејзажното биро фондација за уметност. n
Идејата зад оваа презентација е да не се
занемари агенцијата на студентските
трудови како катализатори на нови идеи и
решенија во момент кога имагинацијата за
подобро место за живеење е апсолутно
потребна.
Последната сала во овој простор
инспириран од природата истражува
парадигматска промена од
антропоцентричност во екоцентричност.
Сценографот Кристиан Фриетлондер создаде
крајбрежен пејзаж во форма на диорама
наречена „Обала на сирените“. Преку звук, 3Д
ефекти, динамични мурали, модели и ликовни
проекции, оваа диорама драматично го
прикажува односот помеѓу водата и копното,
природата и културата и нивната
реципроцитетна врска каде климатските
промени се искусуваат во размер од 1 : 1.
За крај, ќе ја цитирам кураторката на
павилјонот, Јосифне Мичу, која кажува: „Се
надеваме дека посетителите ќе понесат со
себе разбирање како да читаат пејзажи. Во
оваа голема просторија презентираме
истражувања со цел да ја информираме
праксата, да зближиме повеќе дисциплини и
да вмрежиме мноштво на методологии во обид
да пронајдеме нови начини за живеење на
оваа планета. Мораме да разговараме на овие
теми, да бидеме инспирација еден на друг иако
сме од различни дисциплини – да работиме
заедно и гласно, а не индивидуално и во
тишина.“
Истражувањето и изложбата на данскиот
30 јуни 2023 39
 урбанизам

Струга во потрага по загубениот

Формата на градот Струга, секојдневно се изобличува и придонесува до

неконтролирано ширење, па дури и до „вшмукување“ на поранешните приградски
села коишто сега се физички во составот на Струга, а од друга страна, во својата
суштина и организација, функционираат како села. Тоа на директен начин влијае и
на измена на идентитетот на градот
м-р Дамјан БАЛКОСКИ, дипл. инж. арх. економски, демографски и политички предизвикуваат т.н. „урбана револуција“,
промени, додека пак истовремено се преку просторно-урбанистичките промени,
соочуваат и со естетски и идентитетски демографските и социјалните промени, кои
о денешно време сè повеќе се

В
кризи низ кои го губат духот. Со тоа се динамично го потресуваат градот со што се
соочуваме со прашањето: „До
менува и перцепцијата на човекот кон губи неговиот идентитет, а со тоа и
која линија градот сè уште е
сопствениот град со што се губи и заемниот однос на жителите со својот град.
град, а преку која линија
меморијата на градот.
станува нов феномен?“ Дали во
Градот Струга е типичен пример како ИДЕНТИТЕТОТ НА ГРАДОТ – ПРАШАЊА И
тој нов феномен, личностите, самосвеста и
еден мал езерски град се соочува со сите НАСОКИ
меморијата ќе ги најдат своите меѓусебни
овие предизвици. Менувајќи се со природен Идентитетот на градот Струга претставува
односи или ќе се загубат во големината на
тек на настани, преку стотици години, однос помеѓу самиот град и жителите на
градскиот простор? Тоа, од една страна е
градот еволуира низ промените кои се градот. Тој однос се објаснува преку
проблем, а од друга страна е предизвик за
таложат во него и му даваат тежина и поимите „Идентитет на местото/градот“,
конкретно дејствување во градовите. Сето
меморија и на тој начин градот (анг. Identity of place) и „идентитет
ова, доаѓа до израз и во градовите од
функционира низ времето. Меѓутоа, целиот заснован на местото“ (анг. place identity).
посттранзицискиот период коишто се
склоп на гореспоменатите промени, сега, Двата поими ги објаснуваат важните
среќаваат со урбани, социолошки,
40 30 јуни 2023
 ПРИКАЗНАТА ЗА ВНАТРЕШНИ ДВА ГРАДА

градски идентитет
димензии на односот помеѓу градот
(местото) и човекот (жителите).
Од сегашната состојба на градот Струга и
според објаснувањата за градски идентитет,
произлегува дека Струга се соочува со
проблем околу дефинирањето и поимањето
на терминот „идентитет“. Тоа се должи на
зголемениот демографски раст кој
резултира со неконтролиран урбанистички
раст на градот.
Со идентитетот на градовите се
занимавале многу истражувачи од повеќе
дисциплини, секој со посебен пристап во
рамките на својата професија. Според
Кевин Линч, секој градски идентитет има две
страни, едната е внатрешна, а другата е
надворешна. Внатрешната страна го
претставува идентитетот како
самоперцепција и доживување на самите
граѓани на градот. Надворешната страна ја
претставува сликата на градот – претстава,
перцепција на сите останати луѓе кои не
живеат во градот. Богдан Богдановиќ вели:
„Секој град во себе истовремено носи,
видливи и невидливи, два града. Секогаш во
себе мора да го носи градот - десен и термини „културна меморија“ и градот е поставен на езерото, сепак Струга
градот - лев, градот - машки и градот - „колективна меморија“. „Културна е град на реката Дрим.
женски, и мора истовремено да биде и меморија“ претставува колективно Процесите на формирање на населби во
невидлив и видлив.“ разбирање на минатото гледано од одреден средновековието, со слични природно-
Струга во себе, ја има приказната за социокултурен контекст, додека „колективна географски услови може да се забележат и
внатрешни два града, како физички – меморија“ претставува културна меморија на во Венеција која е формирана во 12 век.
поради поделбата од реката, така и една заедница, како дефинирачки елемент Компарирајќи ги урбо-морфолошките
културно-социолошки – поради на нејзиниот идентитет. Две локации, кои карактеристики на двата града, се
мултикултурниот карактер кој е испреплетен претставуваат важни историско-културни забележуваат многу сличности, а главна
во секојдневното живеење на граѓаните. белези на градот преку кои се осознава и карактеристика е тоа што каналите се
Постепено, Струга ја губи оваа придобивка, разбира духот на местото се: чаршијата во длабоко испреплетени во урбаната
меѓутоа, тоа е и предизвик – како да опстои Струга и реката Црн Дрим. ткаенина.
таа карактеристика и како да започне Како појдовна точка може да се каже дека Струга имаше свое ехо, кое се
културна ревитализација на изгубеното? градот Струга е конституиран од повеќе разбрануваше во пазарните денови како и
урбани и природни носители на меморијата.
КУлТУРА, ПАМЕТЕЊЕ И МЕМОРИјА НА Во историската меморија на градот
ГРАДОТ останува дека тоа е езерски град со езерски
Кога се разгледуваат историјата и пејзажен карактер, што е најзначајна
меморијата во еден мал град, во овој случај карактеристика. Во колективната
Струга, важни концепти се поврзаните меморијата е останато дека без разлика што

Старата чаршија Црн Дрим Карта на Венеција во 12 век

30 јуни 2023 41
 „градската фреквенција“ и наместо
пријатните градски звуци – градско ехо,
доминира бука во секој дел од градот.
Каде во минатото се заостанати
вредностите на урбаното живеење? И
додека ние бараме да се сетиме на нашето
минато, јагулите таа меморија ја чуваат во
својот код при нивното патување за
мрестење од Струга до Сараготското
Море, а потоа младите јагули се враќаат во
Струга. Милан Кундера истакнува: „Постои
тајна врска помеѓу бавноста и сеќавањето,
помеѓу брзината и заборавањето...
Степенот на бавноста е директно
пропорционален со интензитетот на
памтење, степенот на брзина е директно
пропорционален со интензитетот на
заборавањето.“ Денешните
експанзионистички процеси во Струга се
Стара карта на Струга
пропорционални со интензитетот на
заборавањето и со недефинирање на
градските промени, коишто треба да се
случуваат во мирен, последователен
развој.
ПРЕДИЗВИцИ ЗА ЗАчУВУВАЊЕ ИлИ
ГУбЕЊЕ НА ГРАДСКИОТ ИДЕНТИТЕТ
Градскиот простор на Струга, во денешно
време претставува еден комплексен мозаик
кој ги отсликува сите начини и потреби на
граѓаните и промени коишто се одвиваат
секојдневно со голема брзина. Оттука, и
формата на градот Струга, секојдневно се
изобличува и придонесува до
неконтролирано ширење, па дури и до
„вшмукување“ на поранешните приградски
села коишто сега се физички во составот на
Струга, а од друга страна, во својата
суштина и организација, функционираат
како села. Тоа на директен начин влијае и
на измена на идентитетот на градот.
Промените кои доаѓаат од економијата и
од политиката секако влијаат на урбаното
функционирање на градот. Новите
од звуците на чаршијата. Денес, изместена е
Мемориски форми на домување
42 30 јуни 2023
технолошки процеси и глобализацијата
секако имаат големо влијание. Тие, ако се
плански внесени во процесот на
урбанизацијата придонесуваат за иден
развој, но во Струга само се вклопуваат во
целокупниот урбан метеж.
Архитектурата, според науката, мора да ги
штити и зачува спомените, како и да ја
зачува автентичноста и независноста на
човековото искуство. Суштински, како
уметничка форма на еманципација,
архитектурата прави да разбереме и
памтиме кои сме. Чаршијата денес ги губи
препознатливите занаети, а градска
архитектура секојдневно исчезнува. Сѐ
повеќе се потиснува од новите градби, па
опасноста да остане само на старите
фотографии станува сѐ пореална. Сѐ уште
на старите градби можат да се забележат
бондрук конструкциите кои оставаат и
посебен уметнички впечаток, но иако
изгледаат чудно, сепак упорно му пркосат
на забот на времето. Вернакуларното
наследство може да се земе како форма во
архитектурното обликување на градот и
заедно со мултикултурната традиција на
Струга да биде последователен тек на
функционирањето на градот, насочено кон
современиот начин на живеење и
зачувување на сопствениот градски
идентитет.
Во период од 20 години, повеќе од 80 %
од старото јадро е целосно
уништено. Преку дозволи за надградби и
доградби на објекти кои се наоѓаат на
првата линија во градската чаршија, како и
покрај кејот на реката Црн Дрим,
систематски се уништува градскиот пејзаж и
силуетите на градот.
Просторите каде што се нагласени
елементите на традицијата го зголемуваат
колективното паметење, тие во себе го
носат идентитетот, а влијаат и на групната
идентификација којашто првенствено мора
Пејзажна меморија
да се заштити, ревитализира и урбано да се
продолжи. Тоа може да се постигне со
воведување на нови урбани вредности
коишто ќе овозможат нови симболи во
градските простори и ќе бидат
продолжение и надополнување на
историскиот развиток на животот на Струга.
Преку интервенциите во културата и
архитектурата се рефлектираат и
материјализираат идеите и сликите што ги
имаме зачувано од минатото на Струга и
можеме да го најдеме одговорот, како и
начинот на помирување меѓу самите себеси
и помеѓу различните култури. n
ентериер

Враќање на ретроелеганцијата:
Исклучителниот mid-century
модерен дизајн
Независно дали се работи за традиционално декорирани артикли, кои го изразуваат
културното наследство или пак за модерни елементи кои придонесуваат за апстрактната
убавина, секој избор има своја функција и значење. Со таков декор, овој дом станува
посебно место, кое ги одразува личноста и стилот на оние кои живеат во него, а
истовремено претставува и средство за изразување на индивидуалноста и креативноста

Ангела СТЕФАНОВСКА, дипл. инж. арх.
тудио Аннго (anngo) е креативно
С студио за дизајн од Скопје.
Oсновано во 2020 година од архи-
тект Ангела Стефановска, студиото
се фокусира на креирање на уни-
катни декорации за домот изработени од
дрвени материјали, а сега и на дизајнирање и
проектирање на комплетни ентериерни реше-
нија. Она што го прави стилот на студио Aннго
впечатлив и единствен е авангардниот пристап
кон дизајнот и додавањето на своевиден автор-
ски геометриски потпис што дополнително ја
надградува естетиката и функционалноста на
секој простор. Тоа може да се види и во про-
ектот за ентериер на стан во Скопје, наречен
„Терра Паттерна“.
Дизајнот е цикличен процес
ПРОЕКТ ЗА СТАН НАРЕчЕН TeРРA ПАТТЕРНА (TerrA PATTernA)
Стиловите и трендовите кои го доживеале
својот врв низ времето имаат тенденција да се
повторуваат и реинтерпретираат на различни
начини, иако mid-century модерн или такана-
речениот модерен дизајн од средината на
векот, не е единствен чија естетика доживеала
навраќање и со сигурност има силно влијание и
присуство во современите трендови. Овој стил,
популарен во далечната 1950 година, се карак-
теризира со чисти линии, минималистички
форми, функционалност и уникатна естетика во
која смело се инкорпорирани безвременски и
дизајнерски класици на парчиња мебел и освет-
лување.
Истакнати имиња се поврзуваат токму со тво-
рештвото во рамките на овој период како Имс,
Владимир Каган, Хари Бертоја, Еро Сааринен,
Арне Џејкобсон, Џаспер Морисон и многу
други, чии дизајни сè уште се актуелни и многу
барани на пазарот и денес.
Овој стил ја доловува суштината на модерниз-
мот, додека ја прифаќа топлината и удобноста
на природните материјали и на органските
форми, давајќи му на секој простор софистици-
ран и елегантен карактер.
Ентериерот на станот „Терра Паттерна“ има
вкупна површина од 100 квадратни метри, чие
планско решение е составено од просторен
дневен салон интегриран со кујна, две спални
соби, влезен дел - ходник и главна бања. Станот
е лоциран во станбен комплекс во Скопје, кој е
дел од градска урбана средина.
Инспирацијата за името е добиена од латин-
скиот израз terra, што значи „земен“ или „од
земјата“, и „pattern“ термин кој се однесува на
повторувачки мотив или на дизајн елемент.
Неутралните и земјените тонови, вклучувајќи
беж, крем, црна и бела боја, создаваат основа
за модерниот и современ изглед на станот.
Овие тонови, кој се воедно и инспирација за
името Терра Паттерна, се избрани поради нив-
ната универзалност, спокој и хармоничност,
како и способноста да се согласуваат и комби-
нираат со различни стилови и смели декора-
тивни елементи.
Употребата на природните материјали ја игра
главната улога во ентериерот, комбинацијата на
темно дрво - орев и камен травертин, кои придо-
несуваат кон надоградување на стилот и созда-
вање на елементи со ретро влијание од
mid-century модерниот стил. Темното дрво -
орев е искористено кај мебелот за впечатливите
полици за книги во дневната соба, ѕидните
облоги во спалната и познатите дизајнерски
барски столови Cherner дизајнирани од Норман
Чернер од 1958 година, како целосен контраст
на белата монолитност во кујната. Клуб масата,
заедно со комодата која е дел од каминот, се
изработени од травертин, чиишто едноставен и
минималистички изглед дава контраст на темно-
зелената велвет софа - скулптурално ремек-
дело и главен акцент во дневната просторија.
За тоа дека секој детал е внимателно осмис-
лен, придонесуваат декорациите кои даваат
силен идентитет на овој дом. Од тотемски
дрвени скулптури на подот, преку еклектичниот
хеленистички допир, па сè до избраните умет-
нички дела на ѕидовите, сите декоративни еле-
менти се поставени внимателно и со цел да го
заокружат целосниот визуелен изглед на про-
сторот налик на уметничка галерија.
Посебно драга на авторот, е хоризонтално
поставената ѕидна скулптура до каминот, дизајн
на студио Аннго од серијата Puzzle, кој со свое-
видниот геометриски печат и разиграност на
форми и текстури ненаметливо плени во про-
сторот.
Независно дали се работи за традиционално
декорирани артикли, кои го изразуваат култур-
ното наследство или пак за модерни елементи
кои придонесуваат за апстрактната убавина,
секој избор има своја функција и значење. Со
таков декор, овој дом станува посебно место,
кое ги одразува личноста и стилот на оние кои
живеат во него, а истовремено претставува и
средство за изразување на индивидуалноста и
креативноста.
Спојот на природните материјали заедно со
неутралните тонови, е концепт кој продолжува и
во остатокот од ентериерот, не изоставувајќи ги
спалната соба и главната бања.
Спалната соба има подинамичен и колоритен
карактер благодарение на централниот ѕид во
просторијата кој претставува визуелна дистинк-
ција помеѓу гардероберот и просторот за
спиење. Ѕидниот тапет со кој е обложен овој
ѕид е познатото уметничко дело со оригинален
наслов „Naturaleza muerta cubista“ (кубистичка
мртва природа), од 1952 година, дело на шпан-
скиот уметник и модернист Joaquín Peinado.
Тапетот и неговите кубистички елементи и не-
секојдневниот израз придонесуваат на визу-
елната атмосфера на целокупниот простор, а
истовремено претставуваат инспирација за ав-
торското дело на студио Аннго, огледалото Ку-
бист. Огледалото со својот изглед и
поставеност нуди поглед кон спротивното, како
буквално така и на изглед. Формите, боите и из-
борот на материјали се надополнуваат едни со
други создавајќи смел и уникатен простор, кој
истовремено зрачи со топлина и е место за сон
и за релаксација.
Главната бања со својот современ изглед, ја
отфрла туш-кабината како концепт заменувајќи
ја со елегантна када која слободно лебди во
просторот. Овој дел од ентериерот, исто како и
останатите простории, има подеднаков ди-
зајнерски третман - неутрални тонови, избор на
материјали и плочки налик на камен, како и ак-
центирање и истакнување на површини, во овој
случај главниот средишен ѕид зад кадата кој е
поплочен со порцелански плочки од познатата
колекција Segments (сегменти). Природната
светлина има огромна улога во амбиентот, па
кога сончевите зраци паѓаат под агол директно
ги потенцираат патернизираните геометриски
плочки создавајќи уметност и кохезија на мате-
ријали. n
 eкологија

Можеме ли да создадеме
екопаметни општини?
Под покровителство на Амбасадата на САД во Скопје, стартуваше
проектот „Патоказ за Вашата екопаметна општина“. Проектот трае
една година, односно веќе е во завршна фаза, а се имплементира во
две општини во земјава – Аеродром и Струмица, кои се избрани врз
основа на отворен повик со претходно дефинирани критериуми
Даниела МЛАДЕНОВСКА

остојаното исцрпување на

П енергетските ресурси од
фосилно потекло, растечката
закана од климатските
промени, ценовните шокови на
енергетските пазари и секако борбата за
што повисок квалитет на живот, наспроти
немилосрдната урбанизација, сè повеќе го
ставаат во фокусот концептот на
„екопаметна општина“ (eco smart
municipality). Одделно и концептот „еко“ и
концептот „паметна“ општина делат
аспирации за намалување на
оптоварувањата врз животната средина и
подобрување на добросостојбата на
граѓаните. Додека од една страна
екоградовите го потенцираат одговорниот
однос кон животната средина посебно
поттикнат кај граѓаните и кај локалните
власти, паметните градови гравитираат кон
користењето на технологијата. Двата
концепта споени во кованицата екопаметна
општина, овозможуваат стигнување до целта
преку т.н. „двојна“ еколошка и технолошка
транзиција на локално ниво. Тешко e да се
дефинира прецизно концептот на
екопаметен град и тесно е поврзан со
контекстот, но затоа веројатно е
поедноставно да се истакне кога еден град
не е екопаметен (eco smart). Имено, еден
град односно општина не се смета за eco нефлексибилни и не се во состојба да сеприсутни (се разбира ситуацијата е
smart доколу: генерира високо ниво на функционираат и комуницираат како еден различна од општина до општина), но јасно е
емисии на стакленички гасови; не ги користи систем; jавниот превоз изостанува или дека генерално има голем потенцијал за
доволно и ефикасно сопствените ресурси; доколку го има е недоволно развиен, работа односно значајни подобрувања во
локалната економија е доминантно неквалитетен, ја загадува животната средина оваа сфера. Од друга страна пак,
линеарна; има „вишок“ буквално во сите и е небезбеден; засегнатите страни не се исполнувањето на амбициозните
сегменти – вишок возила, вишок вклучени во сите нивоа на донесување национални стратешки документи во областа
потрошувачка на енергија... и неопходна е одлуки и планирање на развојот на градот на енергетиката, сообраќајот,
оптимизација и рационализација; односно општината; итн. Судејќи по дигитализацијата, климата и заштитата на
управувањето со отпадот е неефикасно, претходното образложение сосема е јасно животната средина, не е можно без
отпадот не се третира како ресурс; дека за разлика од развиениот свет, кај нас развиени капацитети на општините за
различните јавни сервиси се статички, споменатите проблеми се речиси реализација на бараните промени на
48 30 јуни 2023
 „ПАТОКАЗ ЗА ВАШАТА ЕКОПАМЕТНА ОПШТИНА“

локално ниво. За таа цел, Центарот за

климатски промени (ЦКП) во август 2022
година, под покровителство на Амбасадата
на САД во Скопје, стартуваше со проектот
„Патоказ за Вашата екопаметна општина“.
Проектот трае една година, односно веќе е
во завршна фаза, а се имплементира во две
општини во земјава – Аеродром и Струмица,
кои се избрани врз основа на отворен повик
со претходно дефинирани критериуми. „Со
цел да ги избереме општините кои навистина
се посветени на заштитата на животната
средина и вложуваат во зелена
инфраструктура, е-мобилност, енергетска
ефикасност и сл., дефиниравме сет од
критериуми врз основа на кои се изврши
селекцијата од вкупно 18 пријавени на
повикот. Нè радува високиот број пријавени,
со оглед дека самата апликација бараше
доста податоци. Тоа значи дека нашите
општини се активни во пронаоѓањето
донатори за реализација на ваков тип
проекти кои ќе го подобрат квалитетот на
живот на нивните жители“, вели Теодора
Каракамчева, од ЦКП, координатор на
проектот. „Низ реализацијата на проектот,
освен што изработивме „Патокази за
екопаметна општина“ за овие две општини,
изработивме и еден општ водич за
екопаметна општина применлив за која било
општина во земјава. Патоказите ги лоцираат
локалните предности и недостатоците на
општината и предлагаат сет мерки и насоки
(краткорочни, среднорочни и долгорочни) за
да се изведе екопаметната трансформација.
За постигнување на екотрансформацијата
дадени се предлог-мерки и насоки, во кои се
таргетирани сите сектори – обезбедување на
енергија, со фокус на енергетската
независност со примена на обновливи
извори и подобрување на енергетската
ефикасност, одржливост во сообраќајот,
зголемување на уделот на зелената
инфраструктура, развој на дигитални
вештини, зелени јавни набавки, управување
со отпад, воведување на циркуларност во
локалната економија и сл. Како додадена
вредност на патоказите се изработените
локални инвентари на стакленички гасови за
општините. Покрај изработката на
патоказите реализирани се и бројни
активности за едукација и подигање на
свеста за важноста на концептот
„екопаметна општина“, истакнува Филип
Стојановски од ЦКП, кој е проектен менаџер
за овој проект.
За м-р Софија Зафировска, советник за
оцена на влијанието на индустрискиот развој
на животната средина, претставува огромна
чест и задоволство што токму Општина „Општина Аеродром е пример за средина, реализира проекти насочени кон
Аеродром е една од двете општини во кои се одржливост во нашата држава и пионер во подобрување и унапредување на животната
имплементира проектот. Таа истакнува дека: делот на политиките поврзани со животната средина и условите за живот, а со тоа
30 јуни 2023 49

покажува одговорност кон заедницата. Само
за илустрација, Аеродром е единствената
општина која го исполнува и го надминува
пропишаниот удел на зелена
инфраструктура од 25 m2/жител,
(урбанистичко планирање останато од
минато време кога се внимавало на
стандарди, прим. авт.), а речиси сите
училиштата во Општината имаат
фотонапонски централи на покривите (само
едно училиште нема фотонапонска
централа, додека онаму каде во близина на
училиштето се наоѓа и градинка системот е
интегриран во една целина). Секако, мерките
и препораките кои ќе произлезат од
учеството во проектот „екопаметна
општина“, ќе ни помогнат во креирање на
уште поквалитетни политики за одржлив
развој на нашата општина. Како „најзелена“
општина во Македонија, ја користиме секоја
можност да иницираме промени, активно се
вклучуваме во повеќе акции и проекти,
повикуваме на единство во остварување на
заедничките интереси заедно со сите
граѓани во општината“, заклучува
Зафировска.
„Од аспект на досега реализираното
Општина Струмица е една од ретките во
државава која посветено работи на пониски
емиисии од греењето, со оглед дека има
дистрибутивна мрежа за природен гас на
која се приклучени голем број домаќнства
кои користат природен гас за греење, а
исто така сме една од ретките општини која
има своја станица за прочистување на
урбани отпадни води. Секако, постојано
работиме на пронаоѓање можности за
реализација на нови проекти и за
подобрување на нашите капацитети како
општинска администрација во
обезбедување на „позелена“ и енергетски
поефикасна општина. Аплициравме на
јавниот повик за проектот екопаметни
општини со цел сите наши активности со
кои се стремиме и сакаме да фатиме чекор
кон развиените градови да се соберат во
еден пишан документ таканаречен „Патоказ
за екоопштина“. Во рамките на овој проект
и првите активности кои произлегоа од
него беше донацијата на 100 канти за
селекција на отпад од пластика на кои ние
како општина дополнително набавивме 1
100 канти и покривме 35 посто од
индивидуалните станбени објекти во
градското подрачје со што и официјално
започна селекцијата на отпад во Општина
Струмица. Идентификувани се и предлог-
мерки за локално производство на енергија
од обновливи извори во пречистителната
станица за отпадни води која е голем
потрошувач на енергија, како и многу други
во делот на енергетската ефикасност и
заштитата на животната средина“, вели
Томислав Андреев, раководител на
Одделението за заштита на животната
средина во Општина Струмица.
Активностите на ЦКП во поттикнувањето
на овој концепт не застануваат со
завршувањето на овој проект. Напротив, тие
велат дека работат на пронаоѓање нa нови
донатори и партнери со цел зајакнување на
капацитетите и на други општини во оваа
област. Сепак, мора да се нотира дека кај
нас отсуствува и имплементација на веќе
усвоени законски решенија кои
придонесуваат за трансформација во
екопаметна општина. На пример, иако веќе
три години имаме Закон за енергетска
ефикасност, според кој секоја општина има
обврска да изработи и усвои Програма за
енергетска ефикасност на секои три години,
во пракса постојат општини кои немаат
ваква програма, а од оние општини кои ја
исполнуваат формално ваквата обврска,
повеќе од половината документи се со слаб
квалитет и не добиваат позитивно мислење
од Агенцијата за енергетика. Исто така,
креирањето на стратешките локални
документи мора да се реализира секогаш
почитувајќи ги принципите на инклузивност
на сите засегнати страни и интегрирајќи ги
сите аспекти кои ќе овозможат одржлив
развој. И на крајот, но не и најмалку важна е
политичката волја и ориентираноста кон
резултати на долг рок. Со други зборови,
мора да се гледа многу подалеку од
временскиот рок ограничен на еден изборен
циклус. n
 комерцијален текст
Поцинкуваните решетки, како и решетките од леано железо, се
направени од исклучително издржливи материјали кои се отпорни на
корозија. Производите SemDrain можат да се рециклираат и имаат:
⦁ Мала тежина
⦁ Голема цврстина
⦁ Едноставно вградување
SemDrain® - ја носи водата ⦁ Хидраулични својства
⦁ Отпорни се на лизгање
на вистинскиот пат! ⦁ Хемиска отпорност
⦁ Заштита од кражба.
ланирањето на квалитетно одводнување на еден иден проект

П е предуслов за долготрајност при користењето. Со цел на

пазарот да се понуди ефикасно линеарно одводнување,
компанијата Винербергер го збогати своето портфолио на
производи со одводни канали SemDrain.
Иднината на градовите, во услови на динамични климатски
промени, бара размислување на иновативен начин и долгорочна
грижа за природата. Значителна улога во моделирањето на
„микроклимата“ во градската средина имаат големите
урбанизирани територии, како патиштата, уличната и тротоарната
мрежа, плоштадите, парковите итн. Сите тие во голема мера
придонесуваат за климатската удобност во градовите. Честопати
не размислуваме на тоа дека овие преовладувачки „запечатени“
површини не дозволуваат водата од дождовите да се впие директно
во почвата. Како резултат на тоа, за време на обилни дождови
системите за канализација се преоптоваруваат, а нивото на
површинските води драстично расте, што, пак, го зголемува ризикот
од материјални штети. Токму затоа, проектирањето на ефективен
систем за задржување и одведување на насобраната вода околу
зградите, на тротоарите, коловозите, патеките и паркинзите е од
клучно значење за избегнување поплави по интензивните дождови.

Зошто да изберете одводни

канали SemDrain®?
Одводните канали SemDrain® се изработени од еден од
Облик и дизајн
најцврстите полимерни материјали – полипропилен. Тој е отпорен на
Дизајнот и обликот на каналите SemDrain е дизајниран така што
високи температури благодарение на точката на топење од 160°C,
каналот и решетката што оди преку него се на ниво со
доволно е цврст и издржлив на високи оптоварувања и остри
асфалтираната површина. На овој начин истекувањето на
температурни амплитуди. Оптималната отпорност на деформации и
атмосферските води е едноставно, а не се нарушува естетскиот
истегнување, го прави полипропиленот исклучително крут и отпорен
изглед на површината, ниту нејзината функционалност. Решетките
на механички оштетувања. Неговата висока хемиска отпорност на
имаат празни места наредени така што дождовницата тече што
соли, киселини и бази го прави одлично решение дури и за сектори
повеќе на едната страна, но и за да не поминуваат лисја, гранки,
како хемиската, фармацевтската и нафтената индустрија.
камења и слични предмети во каналот.
52 30 јуни 2023
лесна инсталација и ракување со каналите SemDrain Која решетка да ја изберете?
Сите канали од производната линија SemDrain се лесни за манипулација и Решетките за одводните канали се
инсталирање. Она на што треба да се обрати внимание се носечките класи на решетките изработуваат од различни материјали.
за избраниот производ да биде во согласност со неговата намена. Благодарение на тоа можат да бидат
адаптирани на вашите индивидуални
⦁ SemDrain® DIY („Направи сам“) потреби и барања. Можат да се
Погодни за зони со ниско оптоварување: користат во различни сектори и во
⦁ Пешачки и велосипедски зони рамки на индустриско производство,
⦁ Зелени површини и градини каде што често се користат материјали
⦁ Училишни дворови што предизвикуваат корозија.
Димензии: 50 x 100 mm и 100 x 100 mm Решетките се највидливите делови од
Класа на оптоварување: А15 одводните канали, кои се и најизложени
на надворешни влијанија, па затоа треба
⦁ SemDrain® да бидат издржливи на оптоварување и
Погодни за зони со високо оптоварување: напрегање. Оптоварувањата се
⦁ Оптоварување од автомобили класифицираат во согласност со
⦁ Паркинзи за автомобили стандардот EN 1433, кој исто така ги
⦁ Гаражи определува и карактеристиките и
Димензии: 100 x 100 mm параметрите што решетката треба да ги
Класа на оптоварување: B125 и C250 има при одредено оптоварување што
може да го поднесе.
Класа на носивост en 1433

eлектрогалванизиран челик
» Класа на оптоварување: A15
» Пропустливост: 260 cm²/m
» Тежина: 1,2 kg/m

Допoлнителните елементи за системите за одводни канали нудат можност за премин од

одводниот канал кон целиот попатен систем на цевки и одводни шахти.

Решетка од лиено железо

» Класа на оптоварување: B125
» Пропустливост: 348 cm²/m
» Тежина: 4,2 kg/m

Решетка од поцинкуван челик

» Класа на оптоварување: B125
Погледнете ја целата SemDrain® палета на производи заедно со техничките » Пропустливост: 800 cm²/m
» Тежина: 4,1 kg/m
информации на www.wienerberger.mk
Тимот на Винербергер ви стои на располагање за дополнителни информации.

PAGF решетка
» Класа на оптоварување: B125 и C250
» Пропустливост: 288 cm²/m
» Тежина: 2,3 kg/m
30 јуни 2023 53
 репортажа

Скриено богатство за бегство во

Се прашував како тие тивки звуци од капките, од нишањето на лисјата, од крикот
на птиците, од некој поток што тука некаде течеше, жуборат во својата осаменост
и никој не ги слуша, никој не мисли на нив, а тие и покрај тоа произведуваат
пријатни звуци, тука, за себе - цела вечност

Ангел СИТНОВСКИ, дипл. инж. арх.

еток во Коњско доаѓа некаде

П околу пладне. Стигнува тука

пред самиот ручек преку Ресен,
Царев Двор, Сирхан и Отешево,
Стење и пред самата граница
со Албанија доаѓа во Коњско. Доаѓа откако
рано наутро ќе ги испрати службениците,
банкарите, адвокатите и останатите кои
работат со и без нивните семејства на
викенд покрај езерото кое го снемува. Има и
пензионери, особено во ова време, дел
остануваат до есен тука, дел доаѓаат
повремено. Има и архитекти како мене
желни за патување и за откривање нови
места. Коњско ме дочека во зелено руво,
распослано покрај езерото.
Во првите кадри стоеја селските куќи,
повеќето новоизградени, со уредени
дворови и градини. Потоа во кадар влезе
54 30 јуни 2023
 ВО ЗАбОРАВЕНИТЕ СЕлА ПРИРОДАТА КАКО ДА Е НАјКРЕАТИВНА

природата - Коњско
езерото и чамците извлечени на суво покрај
водата. Во далечината се гледа островот
Голем Град или познат и како Змиски Остров
или Свети Петар. Некои села се потполно
заборавени, посетени само од оние што
потекнуваат оттука. Одвреме-навреме се
носат и странски туристи, со нас тој ден
имаше и една група од Холандија. Во
заборавените села природата како да е
најкреативна.
Спас од короната многумина побараа во
селата. Така и тука по короната почнале да
ги реновираат напуштените куќи или да
градат нови. Многумина, како и нашата
домаќинка Ема, се потсетиле како се сади
лук, компир, зелена салата, а децата тука
наместо пред компјутер времето го
поминуваат на чист воздух.
И веднаш штом доаѓаат луѓе во селото
доаѓа некој од оние што веќе се тука, на
видување. Се прави салата и се пие ракија. И
да, за добредојде, локалниот жител Христо –
Кице ни донесе крап од 4 кила кој го
порачал нашиот домаќин Диме и кој ни го
спреми за следниот ден. Кице, што би рекле
ресенчани е многу чешит човек. Со својот
чун превезува туристи до островот Голем
Град. Не престанува да зборува, многу е
забавен. Не нè послужи времето, езерото
беше немирно и не успеавме да отидеме до
островот, но тоа секако ќе го направиме во
следната прилика.
Покрај куќата на Кице стоеше напуштена
двокатна куќа со сутерен изграден од
обработен камен, варосан, на места обоен
со ’рѓата од решетките поставени на
прозорците. Од камениот сутерен како да
избиваше израз на пријателство, такво
чувство имав. Како да ме гледаше. Тоа утро
кога дојдов баш ми се допаѓаше кога
поминував оттаму и кога си одев ми се
чинеше дека оставам некого кој ме повикува
да се вратам повторно.
Првиот ден почна да врне, доцнопролетен
дожд. Селото не е големо, шетав малку низ
него, малку покрај езерото кое е доста
повлечено. Низ глава ми поминуваат разни
работи, идеално место за размислување.
Следниот ден шетав наоколу, некогаш сам,
некогаш со пријателите. Во селото се
познати три фамилии; Ѓоргијовци, Петревци
и Тасевци. Останатите се новодојдени.
Селото како да е заборавено од локалната
власт, се доаѓа по земјен пат, долг неколку
километри, полн со дупки. На крај од патот
се појавија првите куќи расфрлани низ
зеленилото на брегот. Село од кое одамна
си заминале селаните.
На самиот влез над селото, осамена и
напуштена стои куќата на Секуловци. Се
раскажуваат разни легенди за куќата на
Секула, како овде што ја нарекуваат. Низ
патека обрасната со трева и шумски
цвеќиња, влажна од дождот што паѓаше
претходниот ден, без мака се искачивме до
неа. Прво дојдовме до тремот без ограда,
потоа влегов во напуштените соби.
Расфрлан мебел низ собите, стариот дрвен
кревет сè уште стои, како и долапот на еден
од ѕидовите. Она што било повредно некој
го собрал. Наоколу дрва стари со децении,
достоинствено ја штитат куќата. Куќата е
изградена од бондрук и плитар, како и
повеќето куќи градени во тоа време.
Ѕидовите и собите се сведоци за мала и
обична селска куќа. Сигурно поседувала
некоја своја внатрешна големина, пријатност
и комфор за оние кои живееле тука, некаков
посебен сјај, што знам? Има прекрасен
поглед оттука кон езерото. Можеби имало
слави, веселби и свадби, не прашав, можеби
имало ноќи кои сè уште живеат во нечии
приказни. Гледајќи ги неколкуте стари
напуштени куќи во селото размислувам колку
животот е немирен и динамичен. Сè е во
движење, разиграно, ене и езерото се
повлекува, можеби пак ќе се врати? Сè оди
горе-долу, на сите страни, нешто умира,
друго се раѓа.
Над куќата на Секула води патека низ
шумата. Тргнавме по неа кон црквата „Свети
Никола“. Мир, мир, бескраен мир и тишина
бликаат од секое дрво низ шумата. По пат
беревме диви јагоди, мајчина душица,
ајдучка трева, диво нане...! И многу цвеќиња,
познати и непознати и преубави мириси. Не
видов што се случува на Фејсбук, не гледав
телевизија, вести, не ја гледав ниту
репрезентацијата на Македонија како губи
од Украина. Уште сум жив, весел, стекнав
дополнителен внатрешен мир, потпевнувам,
исправен, издуван од ветерот, кој ми ја
издува преостанатава коса и сега наликувам
на глуварче.
Се појави сонце низ облачното небо.
Планината беше влажна од дождот, но
раззеленета. Водата капеше сè уште од
лисјата кои се нишаа на ветерот, се слушаше
шумолење во еднаква тивка мелодија. Таа
тивка мелодија горе во планината ми
кратеше по некој час од денот, додека
посматрав околу себе. Се прашував како тие
тивки звуци од капките, од нишањето на
лисјата, од крикот на птиците, од некој поток
што тука некаде течеше, жуборат во својата
осаменост и никој не ги слуша, никој не
мисли на нив, а тие и покрај тоа
произведуваат пријатни звуци, тука, за себе -
цела вечност. И слушајќи ги овие звуци, не
ми изгледаше дека планината е потполно
пуста.
Ноќите тука, како и секаде по нашите
села, доаѓаат наеднаш од сите страни – и
од нашата и од албанската и од грчката
страна од преку езерото. Темнината
легнува како наметка по луѓето, по куќите,
по движењата. Наеднаш сè се смирува,
скоро да нема никаков звук. Небото со
денови е тмурно и врнежливо, чудно време
за крај на пролетта. Месечината ја нема.
Далеку сум од градската врева и од трчање
некаде, од весници, интернет и луѓе, од
Фејсбук и Твитер, од сето тоа побегнав,
повикан во природата и од дружба со драги
пријатели.
И сè што е добро многу бргу поминува,
чинам. Поминаа три дена, неделата
одненадеж одлета некаде преку езерото.
Барем тој ден беше убав и сончев. Нè
поканија пријатели во Горно Дупени на
ѓомлезе. По пат за Скопје поминавме и
оттаму. Во далечината остана езерото. Еден
пеликан и два корморани кружеа над него.
Од кај ли долетале дури ваму. А ние
повторно им се враќаме на секојдневните
обврски и на секојдневниот живот. n
хортикултура

Ангелскиот Водопад (Salto Ángel) е

највисокиот водопад во светот со
височина од 979 метри
 НАцИОНАлНИОТ ПАРК КАНАјАМА, ВЕНЕцУЕлА

Заштитник на Ангелскиот
Водопад, едно од седумте чуда
на Јужна Америка
Националниот парк Канајама покрај тоа што ги штити неверојатните пејзажи и
живеалиштата на животните, заштитник е и на Ангелскиот Водопад, кој е едно од
седумте природни чуда на јужна Америка. Ангелскиот Водопад (Salto Ángel) е
највисокиот водопад во светот со височина од 979 метри, каде што слободниот
пад на водата е 807 метри
покрива речиси целата висорамнина Gran биодиверзитетот со голем број ендемски
ПОРТА 3
Sabana, од реката Río Carrao до границата со видови, но и неговата геолошка уникатност.
ационалниот парк Канајама Бразил и Гвајана на запад. Околу 65 отсто од Карпите во паркот познати како tepui (на

Н (Parque Nacional Canaima) е

национален парк на
југоистокот на Венецуела, кој
се протега на површина од
30.000 квадратни километри во Сојузната
Држава Bolivar, што го прави втор по
големина во државата и шести во светот
(отприлика големина на Белгија). Паркот ја
релјефот на ова подрачје го прекриваат
кварцни песочници кои имаат стрмни карпи и
речиси рамни врвови.
Националниот парк Канајама е основан на 12
јуни 1962 година, а проширен е на сегашната
големина во 1975 година. Во 1994 година е
додаден на листата на УНЕСКО на светско
пемонски, локален јазик значи „куќата на
боговите“), датираат од времето кога Јужна
Америка и Африка биле еден
суперконтинент. Највисокиот tepui во паркот
е tepui Roraima, честа мета на планинарите,
додека најпознат е Auyán-tepui бидејќи
оттаму паѓа највисокиот водопад во светот
наследство во Америка со цел да се заштити на 1.002 метри, Ангелскиот Водопад.
 Во паркот во последните 10.000 години
живеат неколку индијански племиња, што
потврдуваат два археолошки локалитети
стари околу 9.000 години. Најбројни се
Пемон Индијанците кои се духовно
поврзани со Тепуите и ги сметаат за домови
на Мавари духовите. Пемоните
организирале и неколку кампови за
посетители, кои најмногу ги посетуваат
туристи од странство. Паркот е претежно
недостапен, со само неколку патишта што го
поврзуваат со некои градови, најблискиот
град е 600 километри северно од паркот.
Сообраќајот претежно се одвива со авиони
на пистите воспоставени од различни
мисионери или пеш и со кануа.
Националниот парк е дом на повеќе од
300 ендемични видови растенија кои можат
да се најдат само на висорамнината Gran
Sabana, а и на многу видови на инсекти.
Фауната е исклучително разновидна, но не
изобилна. Овде живеат 118 видови цицачи,
550 видови птици, 72 видови влекачи и 55
видови водоземци. Регистрирани се само
шест видови на големи цицачи: џиновска
видра, џиновски мравојад, џиновски
оклопник, онцила, маргај (вид дива мачка) и
шумско куче.

АНГЕлСКИОТ ВОДОПАД
Националниот парк Канајама покрај тоа
што ги штити неверојатните пејзажи и
живеалиштата на животните, заштитник е и
на Ангелскиот Водопад, кој е едно од
седумте природни чуда на Јужна Америка.
Ангелскиот Водопад (Salto Ángel) е
највисокиот водопад во светот со височина
од 979 метри, каде што слободниот пад на
водата е 807 метри. Се наоѓа на малата река
Churún која тече низ ненаселени предели
низ густа џунгла и е притока на реката
Caroni. Висината на водопадот е толку
голема што водата поради ветровите се
претвора во облак од водени капки пред да
падне на земја, а локалното население тоа
го нарекува „ангелска прашина“.
Интересно, локално име за планината од
која тече водопадот е Auyan Tepui или
Ѓаволска Планина, а врвот на водопадот е
наречен Ѓаволска Уста.
Доколку туристите сакаат да му се
доближат и го разгледаат, тргнуваат од едно
од селата во околина на водопадот.
Најчесто тоа се Kanaima, Kavak и Kamarata.
Иако овие села се најблиску до водопадот,
потребни се неколку дена одење за да се
дојде до него.
Водопадот за прв пат е откриен во 1912
година од венецуелскиот истражувач
Ernesto Sanches La Cruz, но тој своето
откритие не го објавил јавно.
Легендата вели дека областа околу
Ангелските Водопади е исклучително богата
со злато и со други драгоцености, што било
доволна мотивација за оние „истражувачи“
од западните земји да тргнат по богатството.
Па така водопадот бил „откриен“ од
американскиот пилот Џејмс Крафорд Енџел
на 16 ноември 1933 година, додека барал
рудни наоѓалишта. Повторно се вратил да го
побара и да го докаже неговото постоење на
9 октомври 1937 година. Кога се обидел со
авионот да слета покрај водопадот, авионот
бил оштетен, а тој и тројцата соработници
поминале 11 дена пешачејќи до
цивилизацијата. Воодушевен од
величествениот поглед, посакал неговата
пепел, по неговата смрт, да биде расфрлана
над Ангелските Водопади. Тој починал во
авионска несреќа 1956 година, а желбата му
е исполнета. Авиончето со кое ги прелетал
водопадите денес се чува во музејот Ciudad
Bolivara.
Името Ангелски, водопадите го добиле по
неговото презиме. На локалниот пемонски
дијалект, тие се нарекуваат Kerepakupai-
merú, што во слободен превод значи
водопад на најдлабокото место.
Поранешниот венецуелски претседател Хуго
Чавез, за време на својот мандат предлагаше
да се врати изворното име, бидејќи така го
нарекуваат членовите на племето Пемон.
Како и да го нарекуваат, едно е сигурно -
ова чудо на природата секој посетител ќе го
памети до крајот на својот живот. Најдобар
период за посета на водопадот е од мај до
ноември.
Ангелските Водопади се најважната
туристичка атракција во Венецуела. И денес
патот до водопадите не е лесен, бидејќи тие
се изолирани во џунглите на Венецуела.. n