282

ГОДИНИ
ПОРТА
Г Р А Д ЕЖНИШТВО
282
ЈУЛИ 2019
Градежен потфат во Грделичка Клисура
100 години Баухаус

А Р Х И Т Е КТУ Р А
Е К О ЛОГИЈА
Ќе се спаси ли Охрид од децениско
уништување?
90 ДЕНАРИ
ПОРТА
СОДРЖИНА
12 20
ИНФО 6
СКОПЈЕ ПО 56 ПАТ СЕ СЕЌАВА
ИНФО - ЕКОЛОГИЈА 8
ГРАДЕЖНИТЕ КОНСТРУКТОРИ ЌЕ ГО
ОРГАНИЗИРААТ 18. СИМПОЗИУМ „ДГКМ 2019“
ИН МЕМОРИАМ 10
АВТОР СО ПЛОДНО
АРХИТЕКТОНСКО ТВОРЕШТВО
ГРАДЕЖНИШТВО 12
ПРОЕКТ КОЈ ГО ТЕСТИРАШЕ ЗНАЕЊЕТО,
30
ВЕШТИНАТА И ИСТРАЈНОСТА НА НЕИМАРИТЕ
АРХИТЕКТУРА 20
АРХИТЕКТУРАТА КАКО ИГРА
ИНДУСТРИЈАТА БАРА АРХИТЕКТИ СПОСОБНИ
ВЕДНАШ ДА СЕ ВКЛУЧАТ ВО РАБОТНИОТ ПРОЦЕС
ХРАБРО И ФУНКЦИОНАЛНО ДВИЖЕЊЕ ВО
УМЕТНОСТА, АРХИТЕКТУРАТА И ДИЗАЈНОТ
AРХИТЕКТУРА 36
ВОДАТА, „СВ. КАНЕО“ И СИЛУЕТАТА НА СТАРИОТ
ГРАД ГЕНЕРАТОРИ НА КОНЦЕПТОТ 38 40
УРБАНИЗАМ-ЕКОЛОГИЈА 40
ЌЕ СЕ СПАСИ ЛИ ОХРИД ОД
ДЕЦЕНИСКО УНИШТУВАЊЕ?
ИНФО-ДИЗАЈН 44
КАКО ТРЕБА ДА СЕ УЧИ ДИЗАЈН?
НАЈЧУДНИ ГРАДБИ 48
ХОТЕЛ ВО ФОРМА НА ГИТАРА
ХОРТИКУЛТУРА 50
СПАСОТ ЗА ПЧЕЛИТЕ Е ВО
ЦВЕТНИТЕ ГРАДИНИ 44 52
РЕПОРТАЖА 52
БОГАТСТВО ОД ПЕЈЗАЖИ
ИСПРЕПЛЕТЕНО ВО ПРИКАЗНИТЕ
УМЕТНОСТ 58
МОЈАТА СКОПСКА ПРИКАЗНА
ПОРТА 25 јули 2014

БРОЈ 282ПЕТОК 26.72019 ГОДИНА XII
Редакција:
ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ,
главен и одговорен уредник:
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ
Летото е во полн ек, но тоа не значи дека на страниците концепти на 20 век, за едно храбро и функционално
на Порта 3 нема да има четива кои се интересни за движење во уметноста, архитектурата и дизајнот. соработници:
Ангел СИТНОВСКИ
читање. И во овој број нудиме текстови кои се актуелни. Студенти од прв циклус на Архитектонскиот факултет Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
Оваа година Скопје по 56 пат се сеќава на во Скопје имаат проект за проектирање на повеќесемејни Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија)
катастрофалниот земјотрес во кој илјадници луѓе станбени згради на брегот на Охридското Езеро. За Владимир ВЕЛИЧКОВСКИ
Даниела МЛАДЕНОВСКА
го загубија животот. Во овој број уште еднаш наградениот проект водата, „Св. Канео“ и силуетата Драган РИСТОВ
оддаваме почит на загинатите и се потсетуваме на на стариот град кои се генератори на концептот. Душанка ШУЛОВИЌ
издигнувањето на градот на солидарноста. Нашиот соработник беше на меѓународна Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА)
Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА
Ин меморијам за архитектот Јован конференција во Анкара, која се одржува на секои Љупка ДУКОВСКА
Стефановски-Жан, кој има плодно архитектонско две години со посебен фокус на педагогијата и Натка ЌОСЕВА
творештво, автор е на повеќе проекти, конкурсни едукацијата во областа на дизајнот, од каде пренесува Ненад ТОНИЌ
Филип ФИЛИПОСКИ
трудови и објекти со најразлични намени. дека дизајнот се учи и треба постојано да се истражува
Во делот од градежништвото може да се прочита за како подобро и поквалитетно да се изучува. графички уредник:
Гоце ЦВЕТАНОСКИ
проектот за Грделичка Клисура. Коридорот 10 е паневропски Она што последните месеци не престанува да ја
коридор, кој покрај низ останатите држави, поминува и низ бранува јавноста е заштитата на Охрид и решавањето фоторепортер:
Србија и низ Северна Македонија. Автопатот на Коридорот на дивоградбите. Во овој број пренесуваме како Kиро ПОПОВ
10 во Република Србија низ Грделичка Клисура е проект Охрид стигна до нивото УНЕСКО да го стави на лектор:
кој го тестираше знаењето, вештината и истрајноста на листата на загрозено подрачје, кои се препораките Дијана РИСТОВА
неимарите. Сложените топографски услови, особено во од Комитетот што во наредните шест месеци Издавачки совет:
попречна насока, изискуваа проектирање на голем број треба да се преземат за македонскиот бисер да го Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА,
дипл.инж.арх. - претседател
инженерски објекти и конструкции – мостови, конструкции за задржи статусот во кој ужива веќе 40 години. Александра ПЕТРОВСКА
заштита на косините, галерии, заштитни и потпорни ѕидови. Во делот за хортикултура во овој број нашиот дипл.инж.арх.
Делот на архитектурата го почнуваме со нашиот соработник пишува за значењето на пчелите за градините. доц. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ
дипл.град.инж.
дописник од Белград кој разговара со архитекти од студиото Најдобар начин да се привлечат инсектите е присуството Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
„Реморкер“ кои се добитници на наградата на Град Белград на цветни видови кои цветаат во текот на целата сезона. дипл.шум.инж.
за 2018 година, а кои за нашиот весник објаснуваат за Во рубриката најчудни градби во овој број може Управител:
нивните најзначајни проекти, за функционирањето како мал да прочитате за хотелот во форма на гитара во Јужна Љупчо АТАНАСОВСКИ,
културен центар, како и за професијата архитект во Србија. Флорида. Проектот, вреден над 1,5 милијарди долари, го дипл.инж.арх.
Дописникот од Лондон објаснува за тоа како се реализира славниот бренд „Хард Рок кафе“ од Холивуд. Издавач:
обучува архитект во Британија. Во Велика Британија, Замоците во Трансилванија - дел од културното „Биропрес“ ДОО Скопје
и денес не е само важно да се студира архитектура на наследство на Романија, богатство од пејзажи Aдреса на издавачот и редакцијата:
„Биропрес“ ДОО Скопје
акредитирана високообразовна институција, туку и испреплетено во приказните, а во овој број Ул. Васил Ѓоргов број 21,
програмата на школата да биде формално одобрена нашиот соработник ги пренесува впечатоците влез 2, локал 7, 1000 Скопје
од страна на Кралскиот институт на британските од посетата на замоците Пелеш и Бран. Тел: 3109 311; 3151 311;
архитекти. Во спротивно, стекнатите универзитетски Ладислав Цветковски ја пренесува неговата скопска Факс: 3132 924
квалификации не се формално професионално признаени приказна преку авторските социјални плакати. Со своите e-mail: porta3@porta3.com.mk
www.porta3.com.mk
за да се стане архитект и да се влезе во струката. јавни општествено-ангажирани и образовни активности
Оваа 2019 се одбележува стогодишнината се обидува да го афирмира дизајнот и уметноста како Печати:
ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72,
од основањето на Баухаус, државна школа за неизоставен сегмент на современото живеење, а со цел тие 2300 Кочани
архитектура и применета уметност која во 1919 година да го добијат своето вистинско место во нашето општество.
во Вајмар, Германија ја основал архитектот Валтер Маркетинг:
biroproekt@biroproekt.com.mk
Гропиус. Во овој број може да прочитате повеќе marketing@porta3.com.mk
за Баухаус кој е еден од најеминентните културни ОД РЕДАКЦИЈАТА
Тел: 3243 790; 3243 797
Fax: 3243 796
Моб: 072 248 796
ГОДИНИ
ПОРТА
ГРАДЕЖНИШТВО
282
ЈУЛИ 2019
Градежен потфат во Грделичка Клисура
100 години Баухаус

ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 800 ден.
АРХИТЕКТУРА
ЕКОЛОГИЈА
Ќе се спаси ли Охрид од децениско
за физички лица: 600 ден.
уништување?
жиро сметка: 300000001995035 во
Комерцијална банка АД Скопје
ЕДБ: 4030004528485
Првиот број на списанието Порта3

излезе на 29.12.2004 година
Датум на печатење: 25.7.2019

Насловна страница Број на примероци: 800
ПЛАКАТ: АВТОР:
Редакцијата на Порта3, не
„СКОПЈЕ ИМА ЛАДИСЛАВ се согласува со сите ставови
МАГНИТУДА! ЦВЕТКОВСКИ објавени во списанието.
(11-12. 09. 2016)“
90 ДЕНАРИ
инфо
Скопје по 56 пат се сеќава
В
еќе 56 години Скопје се сеќава
на катастрофалниот земјотрес
во 1963 година. Кобниот ден
точно во 5.17 часот се случил
силниот потрес со магнитуда
од 6.9 по Рихтеровата скала кој траел 20
секунди. Се слушнал силен татнеж, тресење
и нишање. Сè било јасно. Се случила
катастрофа. Целото население излегло на
улица. Од тресењето на земјата после
катастрофата се уривале и оние објекти
што не биле паднати при првиот удар.
Скопскиот земјотрес се почувствувал на
простор од околу 50.000 квадратни
километри, низ долината на реката Вардар.
Од потресот биле урнати 15.800 станови, а
оштетени биле 28.000. Над 200 илјади луѓе
останале без покрив над глава. Под
урнатините животот го загубиле 1.070
граѓани, а биле повредени над четири
илјади граѓани.
По земјотресот градот почнал да се гради
по урнек по проектите на Кензо Танге и
Адолф Циборовски. Старата железничка најбрза хуманитарна акција. Првата помош за наградата добива тимот на Кензо Танге, а 40
станица денес е Музеј на град Скопје и граѓаните на Скопје дошла од војската и отсто архитектите од Загреб, Радован
претставува симбол на големиот земјотрес. граѓаните на тогашните југословенски Мишчевиќ и Федор Венцлер. Овие архитекти
Часовникот на станицата е засекогаш сопрен републики. Во Обединетите нации 35 земји заедно со локалните органи, ја изработуваат
на фаталните 5 часот и 17 минути. поднеле иницијатива за помош на Скопје. 78 и деветтата – финална варијанта на планот за
Следувала една дотогаш најголема и земји од светот испратиле помош во Скопје и централното градско подрачје, кој никогаш
помогнале тој да се изгради повторно, не е докрај реализиран. Овој план во голема
поради тоа градот го носи и епитетот „град мера ги задржува основните идеи за
на солидарноста“. Многу познати светски урбанизација предложени од тимот на Танге,
личности активно се заложиле за обновата на посебно неговите просторни и структурни
градот. Меѓу останатите Пабло Пикасо на елементи.
Скопје му ја подарил сликата „Глава на жена“. Директните штети предизвикани од
Јапонскиот архитект, добитник на Прицкер, земјотресот се пресметани на 980 милиони
Кензо Танге (1913-2005) е тесно поврзан со американски долари, односно 15 % од
обновата на градот. На меѓународен вредноста на бруто-националниот производ
архитектонско-урбанистички конкурс, кој (БНП) на СФРЈ за 1962 година. Со оглед дека
1965 година го организирале посебен Фонд учеството на Македонија во БНП на СФРЈ
на ОН, Владата на СФРЈ и Меѓународната беше околу 7 %, директните штети
унија на архитекти, од осум повикани тимови предизвикани од скопскиот земјотрес се
(четири од Југославија и четири од странство), нешто поголеми од два БДП на Македонија за
Радован Мишчевиќ и Кензо Танге прва награда добиле два: 60 отсто од 1962 година. n
Мишчевиќ-Венцлер Тимот на Keнзо Танге

6 ПОРТА 26 јули 2019
До 2050 година, времето во Лондон
ќе личи на времето во Барселона денес
Б
лагодарение на глобалното Crowther Lab од Швајцарија, кое се базира на околу 1000 километри јужно од нив.
затоплување, во наредните децении анализа која потврдила дека 77% од светските Истражувачите истакнуваат дека градовите ќе
градовите ширум светот ќе се соочат градови ќе ги искусат ефектите од климатските бидат 3.5 °C потопли во лето, и 4.7 °C потопли
со значително изменети временски услови, па промени, а кај 22% од нив тоа ќе биде многу во зима. Тоа ќе предизвика Лондон да има
многу е веројатно дека во 2050 година времето сериозно изразено. Најдраматичната промена клима слична на Барселона, додека Москва ќе
во Лондон ќе биде исто како времет во ќе ги зафати градовите на северната потсетува на Софија. Во САД пак, се
Барселона денес. хемисфера, шри што нивната клима ќе претпоставува дека Сиетл ќе има слични
Ова го покажува новото истражување на наликува на климата денес во местата кои се времески прилики како Сан Франциско денес.
Хрватска: Со електричен автомобил од граница до море
П
о повод Националниот ден на Никола Тесла, HEP (Hrvatska
Elektroprivreda) со отворањето на брзата станица за полнење на
електрични возила на Бриње (во близина на Госпиќ – родното место на
Тесла), го одбележа пуштањето во работа на првите 16 станици за полнење на
електрични возила на автопатиштата низ земјата. Овие станици, по прв пат им
овозможуваат на сопствениците на електричните автомобили возење од
границите со Словенија и Унгарија до Јадранското Море. На Хрватска оваа
инфраструктура ѝ овозможува приклучок на мрежата на станици за полнење на
електрични возила на Трансевропската сообраќајна мрежа (TEN-T).
Станиците за полнење на автопатите, се дел од развојниот проект за е-
мобилност, кој е покренат од страна на HEP, а во согласност со ЕУ Директивата
за воспоставување на инфраструктура за алтернативни горива. Директивата, која
до крајот на 2020 предвидува достапност на станици за полнење на секои 50
километри автопат, во сите агломерации со над 20.000 жители, во сите
пристаништа и аеродроми, како и на железничките станици. Проектот е важен и
од аспект на остварување на националните цели за декарбонизација во
сообраќајот.
26 јули 2019 ПОРТА 7

инфо
Градежните конструктори
ќе го организираат
18. Симпозиум „ДГКМ 2019“
Г
одинава, Друштвото на градежни конструкции; Стандарди, Еврокодови и Институтот за стандардизација на
конструктори на Македонија го Национални анекси; Современи техники за Република Северна Македонија, а во
организира 18. Симпозиум „ДГКМ изведба на конструкции; Современи рамките на Симпозиумот, ќе се одржат две
2019“. Симпозиумот традиционално материјали и технологии, предуслов за тркалезни маси на тема „Национални
ќе се одржи во Охрид, од 2 до 5 октомври, одржлив развој; Инфраструктурни објекти; анекси за Еврокоди и Национални
во хотел Гранит, и ќе се фокусира на како и други теми поврзани со градежното стандарди - размена на искуства во
прашања од областа на градежното конструкторство. регионот“ и „Новиот закон за градење“.
конструкторство, со посебен акцент на Во соработка со Комората на овластени Детални информации може да најдете на
досегашната практика и на најновите архитекти и овластени инженери на официјалната страница на ДГКМ:
достигнувања во областа на следењето, Република Северна Македонија и http://mase.gf.ukim.edu.mk. n
испитувањето и одржувањето на
конструкциите, оценка на доверливоста и
трајноста на конструкциите, методите за
оценување на состојбата, како и
примената на современи материјали за
нивна санација.
Повикани предавања, со кои ќе бидат
опфатени сите аспекти на главната тема
„Следење, процена и санација на
конструкции“, ќе одржат:
• Ивана БАЊАД ПЕЧУР, Градежен
факултет, Универзитет во Загреб,
Хрватска
• Раде ХАЈДИН, Градежен факултет,
Универзитет во Белград, Србија
• Виктор МАРКЕЉ, Понтинг ДОО,
Словенија
• Горан МАРКОВСКИ, Градежен факултет,
УКИМ, Скопје, Македонија
• Хартмут ПАСТЕРНАК, Технолошки
универзитет Бранденбург, Германија
• Предраг ПОПОВИЌ, WJE - Wiss, Janney,
Elstner Associates, Inc., САД
• Властимир РАДОЊАНИН, Факултет за
технички науки, Универзитет во Нови
Сад, Србија
• Вероника ШЕНДОВА, ИЗИИС, УКИМ,
Скопје, Македонија
• Бошко СТЕВАНОВИЌ, Градежен
факултет, Универзитет во Белград,
Србија
• Алеш ЖНИДАРИЌ, Словенечки
национален институт за градежништво-
ЗАГ, Словенија
Покрај предавањата посветени на

главната тема, ќе бидат презентирани и
трудови со кои ќе бидат опфатени и
следните теми: Теориски и
експериментални анализи на конструкции;
Современи методи за проектирање на

ɉɈɅɂȿɌɂɅȿɇɋɄɂɂɉ
ɉɈɅɂɉɊɈɉɂɅȿɇɋɄɂ
ȼɈȾɈȼɈȾɇɂɋɂɋɌȿɆɂ
ȽȺ
ȺɋɈȼɈȾɇɂɋɂɋɌȿɆɂ
.$ɇȺɅɂɁȺɐɂɋ
ɂɇɈȼȺɌɌɂȼɇȺɌȿɏɇɈɅɈȽɂȳȺ
ɉɈɋɂɌȿɂɇɌȿɊɇȺɐɂɈɇȺɅɇɂɋɌȺ
ȺɇȾȺɊȾɂ
Te
el:
00 389 034 212 064
00 389 034 211 757
00 389 034 215 225
00 389 034 215 226
Fax:
00 389 034 211 964
e-mail: contact@konti-hid
droplast.com.mk
e-mail: hidropl@t-home.mk
www.konti-hidroplast.com.mk
Industriska bb 1480 Gevgelija ПОРТА
MACEDONIA
ин мемориам ЈОВАН СТЕФАНОВСКИ – ЖАН (1948-2019)
Автор со плодно
архитектонско
творештво
А
рхитектот, проф. д-р Јован професионално работи до крајот на својот
Стефановски – Жан е роден во живот.
Скопје во 1948 година. Стефановски е архитект со плодно
Дипломирал на Архитектонскиот творештво, автор е на повеќе проекти,
факултет во Скопје во 1973 година конкурсни трудови и објекти со најразлични
со дипломска работа „Аеродромска намени. Учесник е на многу конкурси како
пристанишна зграда“ под менторство на домашни така и меѓународни од кои некои се и
професорот Георги Константиновски. Припаѓал првопласирани. Неговите објекти се
на групата архитекти кои работеле во реализирани во нашата држава, но и во
авангардното биро „Underground“. Уште како странство, Бугарија, Хрватска, Словенија и
студент професионалната кариера ја започнал други. прилогот на весникот „Нова Македонија“,„Лик“,
во проектантската организација „Студиопроект“ Неговото творештво е разновидно, меѓу рубрика посветена на архитектурата.
од каде продолжил во „Уникоспроект“ во позначајните реализирани објекти се повеќе Се занимавал и со театарски сценографии.
Скопје. По дипломирањето се вработува во станбени комплекси и згради, индивидуални Бил претседател на Биеналето на
проектанското биро на „Гранит“ каде го куќи, објекти од образование, деловни објекти, македонската архитектура БИМАС1995.
поминува голем дел од работен век. хотели, објекти од културата, верски објекти и Во 2005 година е претседател на на
Во 1978 година добива стипендија за друго. македонскиот клуб на ICMA, при невладината
постдипломски студии во Марсеј, Франција. Бил активен и во публицистичката дејност, организација IAA од Софија, која се занимава
Во 1994 година формира сопствено објавил десетици написи, статии, критики и со многу активности во сферата на
архитектонско биро „Еуроарх“ каде што рецензии во печатени медиуми. Бил уредник на архитектурата. Главната активност на IAА е
Kомплекс станбени згради во населба Ново Лисиче, Скопје Милениумски

крст
на Водно
ПОРТА
фокусирана на меѓународни архитектонски
конференции, натпревари и изложби - Светско
триенале за архитектура (INTERARCH- Софија).
Добитник е на повеќе награди и признанија
меѓу кои најзначајна е онаа од 2015 наградата
„13 Ноември“ на Град Скопје од областа на
уметноста и архитектурата и во 2003 награда на
Триеналето во Софија за „Милениумскиот крст“
на Водно.
Докторирал во 2005 година на Универзитетот
во Софија. Од 2002 до 2004 е соработник
предавач на Универзитетот во Софија, а од
2004 е вонреден професор.
Од 2005 до 2007 година бил советник за
архитектура и урбанизам на градоначалникот
на Скопје и вршител на должноста главен
архитект.
Деловен објект „Дом на занаетчии“ Скопје
Од 2007 е професор на Државниот
универзитет во Тетово на Факултетот за
архитектура, а од 2008 до 2009 на МИТ
Универзитетот во Скопје. Од 2008 до 2017 е
вонреден професор на ААБ Универзитетот во
Приштина на Факултетот за архитектура. Од
2012 до 2014 е декан и професор ФОН
Универзитетот во Скопје на Факултетот за
архитектура.
Во 2017 е гостин-професор на државниот
универзитет во Малта, на факултетот за
архитектура. n
Француска
резиденција
во Скопје
Деловен центар „Машинопромет“ во Скопје
Македонски народен
Позначајни реализирани објекти: театар во Скопје
1977 комплекс станбени згради во
населба Аеродром, Скопје,
1979 станбени кули во Скопје и Струга
1981 деловно угостителски објект во
Гевгелија
1987 средно училиште во Неготино
1988 деловен објект „Дом на занаетчии“
Скопје
1988 деловен центар „Машинопромет“ во
Скопје
1997 хируршко–гинеколошка клиника во
Софија, Бугарија
1999 обнова на црквата „Рожденство на
Пресвета Богородица“ – Скопје,
2000 Милениумски крст на Водно, Скопје
2005 Македонски народен театар во
Скопје
ПОРТА
градежништво
Проект кој го тестираше

знаењето, вештината и
истрајноста на неимарите
Сложените топографски услови, особено во попречна насока, изискуваа

проектирање на голем број инженерски објекти и конструкции – мостови,
конструкции за заштита на косините, галерии, заштитни и потпорни ѕидови
Служба за односи со јавност “Интеграл инженеринг а.д. стручна јавност повеќегодишните Грделичка Клисура.
С
сложени градежни работи ги следеше со Коридорот 10 е паневропски коридор,
о низа свечености на внимание и професионална љубопитност. кој покрај низ останатите држави,
18.5.2019 се одбележа Во оваа прилика ја претставуваме поминува и низ Србија и низ Северна
отворањето на дел од работата на фирмата „Интеграл Македонија. Програмата за изградбата на
автопатот на Коридорот 10 во инженеринг“АД од Лакташи (Босна и автопатот E-75 на овој коридор низ
Република Србија низ Херцеговина), која зазема видно место Србија се спроведува низ четири проекти
Грделичка Клисура. Заинтересираната работејќи на градежниот потфат во кои се поделени на делници, а тие во

ГРАДЕЖЕН ПОТФАТ ВО ГРДЕЛИЧКА КЛИСУРА
договори (лотови). Проектот „Југ“ од

Грабовница до Левосој со должина 75
километри содржеше пет делници, од кои
три се завршени и пуштени во употреба.
На пример, автопатот од Долни
Нерадовци до Српски Куќи е во употреба
од 2013 година, а од Владичин Хан до
Долни Нерадовци од 2015 година.
Всушност, настаните од 18.5.2019 беа
посветени на завршување на работите на
преостанатите две делници со вкупна
должина од 26.1 километар и тоа:
Грделица-Царичина Долина (11.8
километри) и Царичина Долина –
Владичин Хан (14.3 километри).
Интересно е дека наведените делници се
реализирани низ осум договори (лотови),
работите ги изведуваа компании од
Шпанија, Грција, Бугарија, Азербејџан,
Босна и Херцеговина, како и од Србија.
Финансирањето е обезбедено со кредити
од Европската инвестициска банка (EIB) и
во помала мера од Светска банка (WB).
Се очекува автопатот да има позитивно
влијание на стопанството и трговските
активности во регионот, а исто така да
придонесе за регионалниот развој и
поврзување на поширок простор на
Балканот.
„Интеграл инженеринг“АД, заедно со
своите партнери („Интеркоп Мишар“ ДОО
и „Приједорпутеви“ АД) ги изведе
работите на делницата Царичина Долина
– Владичин Хан, во рамки на која ги
изгради патиштата и мостовите на
подделницата Царичина Долина – тунел
Манајле (LOT-5). Работите започнаа кон
крајот на 2013 година, а успешно се
завршени на 30.6.2018 година. Стануваше
збор за крајно сложен проект, кој го
тестираше знаењето, вештината и
истрајноста на неимарите. Надзорот на
работите цело време го вршеше
француската фирма Louis Berger.
Оперативно со работите управуваше
огранокот на „Интеграл инженеринг“ во
Ниш.
КРАТОК ОПИС НА ИЗВЕДЕНИТЕ

РАБОТИ
Должината на изградениот автопат е
6,75 километри. Трасата на автопатот во
најголем дел е сместена на десниот брег
на реката Морава, додека населбата Џеп
се заобиколува по левиот брег од
километар 887+800 до километар
890+200.
На дел од автопатот од километар
886+275 до километар 887+200 изведено
е изместување на постоечката железничка
пруга во должина од 980 метри.
На трасата на автопатот извршено е
изместување на оптички кабел и изведени
КРАТОК ПРЕГЛЕД НА ОБЕМОТ НА РАБОТИТЕ: се три ѕида за заштита од бучава со
-ископ на материјал од различни категории: 1.643.264,68 кубни метри вкупна должина од 692 метри.
-изработка на насипи: 524.518,67 кубни метри Сложените топографски услови,
-изработка на одводнување 6.747,12 метри особено во попречна насока, изискуваа
-вградување BNS: 195.513,68 квадратни метри проектирање на голем број инженерски
-вградување асфалт-бетон: 24.238,42 квадратни метри објекти и конструкции – мостови,
-вградување SMA: 111.069,49 квадратни метри конструкции за заштита на косините,
-вградување бетон 149.789,55 кубни метри, од кои пренапрегнат бетон 9.258,86 галерии, заштитни и потпорни ѕидови.
кубни метри На автопатот на делница од 6.75
-вградување арматура: 11.181.092,00 килограми километри изведени се седум моста:
-вградување јажиња за пренапрегање: 480.293,44 килограми Селишки Поток, Јужна Морава 1, Јужна
-вградување шипови Ø800 mm: 5.946,27 метри Морава 2, вијадуктот Момин Камен,
- вградување шипови Ø1000 mm: 1.395,27 метри Кучајска Долина, Соколица и вијадуктот
- вградување шипови Ø12000 mm: 7.997,80 метри Козничка Река.
- вградување шипови Ø1500 mm: 2.089,22 метри Вкупната должина на мостовите е 2.540
- вградување пренапрегнати сидра: 52.144,00 метри метри или по 1.270 метри за секоја
сообраќајна лента.
Заштита на косините Мртвица 1 и
Мртвица 2, како и косината од ПР121 до
ПР152 е изведена со тешка стабилизација
на косината, со систем на скара на
армиранобетонски греди во комбинација
со геотехнички сидра, крути анкери и
торкетирање на косината на вкупната
должина на трасата од 1.520 метри и
вкупна површина од 32.430 квадратни
метри.
На дел од трасата извршено е
етажирање на косината со минирање и
заштита на косината со различни типови

мрежи, IBO анкери и заштитни бариери:
површината покриена со заштитна мрежа Интеграл инженеринг АД Лакташи – БиХ основан
изнесува 145.000 квадратни метри, а 1989 г. Годишен приход од изведени проекти 118 мил.
бројот на IBO анкерите (со должина 1.5 – евра/ извоз од 47.3 мил.евра /и број на вработени 750.
12 метри) изнесува 6.970 парчиња. Најголема компанија од областа на градежништвото во
Во зона на косината Момин Камен БиХ. Интеграл инженеринг и скопски Гранит се
изведени се левиот заштитен ѕид со партнери повеќе од 6 години на проекти во БиХ, со
заштитна бариера и десниот потпорен изведени 72 км. автопат, а моментално работат заедно
ѕид, кој делумно е фундиран со шипови на градилишта на коридор 5ц.
со дијаметар Ø1200 милиметри. n

комерцијален текст ГД „ГРАНИТ“ АД СКОПЈЕ
Стручност која доминира

седум децении
И
Автопат Кичево-Охрид
скуството и традицијата
градени во изминатите седум
децении, стручноста,
иновативноста, посветеноста
и професионализмот,
континуираното надградување на
вештините на секој поединец вработен во
ГД „Гранит“ АД Скопје, придонесоа до
крајот на 2018 година успешно да се
завршат 14 проекти, да се потпишат 12
нови договори за градење и во 2019 година
да се продолжи со изведбата на 37 тековни
проекти.
Оваа година се пушти во употреба
автопатот Миладиновци – Штип, каде
Гранит ја изведуваше секцијата 2, на потег
Свети Николе - Штип, со што се овозможи
безбедна, непречена и брза конекција на
Штип и Свети Николе со Скопје.
Проект кој особено ќе ја зголеми
конкурентноста на Гранит, како на
домашниот, така и на меѓународниот пазар
е изградбата на првите 10,42 километри од
Автопат Миладиновци – Штип
патниот правец Кичево – Охрид, односно
делницата 1, која се протега на потегот од
Кичево до Подвис. Вијадуктите со конзолен
начин на градба го прават овој проект еден
од најсложените конструктивни објекти
воопшто изведени на нашите простори, а
Гранит е единствената градежна компанија
која располага со сопствени ресурсни
пристапи во изведбата. Можноста да се
работи на овој сложен проект придонесе
нашиот инженерско-технички кадар да
биде првиот кадар во Македонија кој е
обучен за работа и изведба на вакви
специфични објекти.
Санацијата на делницата Неготино –
Демир Капија, која е значајна конекција на Гасовод Неготино (Кавадарци) – Битола
територијата на Република Северна
Македонија со Република Србија и
Република Грција, беше уште една можност
Гранит да се докаже како компанија која е
носител на новините во сферата на
градежништвото во Македонија,
изработувајќи за прв пат четири пробни
делници, во комбинација на два слоја од
асфалти со обичен битумен, класичен
полимер битумен и полимер битумен со
додаток на ELVALOY и тоа за завршен слој
тип 45/80/65 и за втор слој на асфалт тип
25/55/55, а во меѓународна соработка на
Градежниот факултет при УКИМ и
софискиот и чешкиот градежен факултет.
Ова решение овозможи подолг век на
траење на автопатот, а притоа намалување
на трошокот за одржување на истиот, со
што Гранит повторно се докажа како
компанија со најмногу искуство, традиција
и знаење кое се негува, надградува и
зголемува со секој нов проект.
Преку општествено значајниот проект за
изградба на магистралниот гасовод
Неготино (Кавадарци) – Битола, Гранит ја Експресен пат Крива Паланка - Длабочица
потврди заложбата да биде клучен носител
на активностите и инвестициите насочени
кон унапредување на инфраструктурата и
квалитетот на животот на граѓаните, како
главен двигател на современото
општествено уредување.
Гранит е дел и од изградбата на првата
делница од Крива Паланка до Длабочица.
Овој проект е еден од важните
инфраструктурни проекти кои ќе
овозможат модерно и современо
инфраструктурно поврзување на
Македонија со Бугарија.
Во текот на 2019 година, продолжува и
изградбата на експресниот пат А3 Штип –
Кочани, каде Гранит ја изведува секцијата
на потег од Штип до Крупиште и чија
финализација се очекува кон крајот на
оваа година, што ќе овозможи брзо и
современо поврзување помеѓу Штип и
Кочани.
Во делот на високоградбата, Гранит во
Спортска сала
Деловен комплекс КАМ - Скопје Антенски систем на Водно
2019 година продолжува со изведба на 11 значење за напредокот на инженерскиот Гранит АД Скопје да се здобие со
спортски сали, а планирано е и воведување кадар на ГД Гранит АД Скопје. Сертификат за фабричка контрола на
на изградба на нови осум спортски сали во Потврдата за довербата во она што ГД квалитет за асфалтната база Корешница
склоп на проектот 145 спортски сали. Гранит АД Скопје го нуди како производ и согласно Законот за градежни производи,
Уште еден во низата проекти кои услуги, се склучените договори со а со тоа Гранит стана прва градежна
претставуваа предизвик за Гранит е приватни инвеститори, од кои како компанија во Македонија која се здоби со
Антенскиот систем за контрола и позначаен го издвојуваме изведбата на сертификат од ваков тип.
мониторинг на радиофреквенции на новиот деловен комплекс на КАМ – И оваа година наша заложба останува
територијата на Македонија, како еден од затворен пазар (КАМ МОЛ). Објектот се испорачувањето квалитет, доверба и
најкомплексните градежни објекти кои во состои од две дилатирани ламели (трговски традиција, надградувањето и обучувањето
моментов се изведуваат во државата. Со центар и подземна гаража) и се простира на сите вработени, а особено на
импозантна висина од 155 метри овој на површина од 5.035 квадратни метри, инженерско-техничкиот кадар чиј
објект и во конструктивна смисла се состои вкупна висина од 30 метри, од кои 14 метри предизвик ќе бидат сложените и
од повеќе функционално-естетски целини. се под земја - кота 0,00 (4 подземни ката) и комплексни проекти, посветеност на
Сложеноста на објектот и екстремните 16 метри над кота 0,00 метри. зачувување на веќе постигнатото, со
услови во кои се изведува, наметнаа На крај, посветеноста и стремеж да останеме лидер во
примена на современа технологија на професионалниот однос на вработените во иновативните техники, решенија и пракса
изведба која е од големо искуствено лабораторијата на Гранит, придонесоа ГД во Македонија и пошироко. n

ПОРТА
архитектура
Архитектурата како игра

Ние пружаме отпор кон инвеститорска архитектура, кој нема слух за современа
архитектура оди на друго место, бидејќи на крајот никој не е задоволен
„Булевар 79“ - фото: Милош МАРТИНОВИЌ
Ѓорѓе ЈОКИЌ, дипл.инж.арх. Кои ви се актуелни проекти?

(Специјално за Порта 3 од Белград) n Во моментов го завршуваме проектот за поранешната фабрика
С
на „Беко“, каде се работи на пренамена на објектот во деловна
тудиото Реморкер од Белград го основале Душица зграда со површина од 20.000 квадратни метри, категорија А, со две
Опарница и Марко Корошец пред пет години. Во почеток нивоа co-working простор со 450 работни места. Последниве
неколку ентузијасти почнале со мали пректи за денес години, најмногу сме ангажирани на проекти за реконструкција.
да се веќе препознатливи, а а нјмогу по Моментално развиваме уште еден идеен проект за зграда во
реконструкциите на фасади на два деловни објекта. „Македонска улица“ во Белград и почнуваме проект за обнова на
Основачите на младиот тим кој денес брои десетина членови за управната зграда на Белградскиот саем.
своите искуства и погледи на архитектураата раскажуваат во ова Добитници сте на Наградата на град Белград во 2018?
интервју. n Наградата ја добивме за објектот Булевар 79, иако и зградата
МАРКО КОРОШЕЦ И ДУШИЦА ОПАРНИЦА, СТУДИО „РЕМОРКЕР“, БЕЛГРАД

Ресавска 31 беше номинирана. Професорката Љиљана Благојевиќ ги n Тоа беше почетната идеја, од причина што во старт немаше
селектираше тие два објекта и на крајот Булевар 79 доби награда, работа за десет луѓе, па така организиравме разни содржини кои
што многу нè израдува, бидејќи главно Наградата на град Белград ја имаа за цел да создадат тимски дух. Организиравме проекции,
добиваа професори. Ова ни донесе доста работа, иако не забави и други случувања. Со тек на време тоа стана потешко,
размислувавме дека наградата ќе ни донесе публицитет и бидејќи фирмата се развиваше, но ние и понатаму се трудиме да го
популарност. Луѓето веќе го имаа видено проектот, веќе го знаеа, а одржиме тој дух, организираме тимбилдинзи. Токму во моментов
сега само го поврзаа делото и авторот. работиме за Ред Бул Флугтаг, правиме летала покрај проектите кои
Што можете да ни кажете за студиото Реморкер (Remorker ги имаме. Тоа го одржува тој креативен момент и дружење, не е сè
Architects)? само работа, рокови и работно време. Сите работат многу и подолго,
n Студиото го основаа во 2014 година Марко Корошец и Душица бидејќи чувствуваат дека ова е нешто нивно, без оглед на тоа дали
Опарница како партнери кои се занимаваат со фриленс. Набрзо имаат помал или поголем придонес.
дојде и колегата Дарко Рашета, по околу една година студиото се Секој проект главно го води некој тим, ние сите членови на тимот
зголеми на шест, а потоа на десет луѓе. Во старт тоа беше ги потпишуваме на проектот, бидејќи тоа на крајот и е така, некогаш
финансиски нереално, имавме обем на работа за десет луѓе, но не и некој не почнува од почеток, но потоа влијае на развојот на
финансиски средства за тој број на луѓе, меѓутоа заеднички проектот. Од идеја до реализација проектот трпи многу промени,
вложениот труд и напор донесе резултати. Велат дека петтата година немаат сите исти афинитети, некој е подобар во процесот на
во работењето е најдобра, така дури сега ги береме плодовите на разработка, некој е подобар во исцртување детали. Кога ќе добиеме
својата работа. Подолго време сме десет вработени архитекти. Ние проектна задача, сите се присутни и разговараме во која насока би
не сакаме да станеме компанија, сакаме да имаме авторски проекти, оделе. Често за некој поголем проект имаме интерен конкурс во
а не да произведуваме архитектура „како на лента“. нашето студио, каде секој дава свој предлог и потоа се
Вашата идеја е студиото да функционира како мал културен определуваме кој проект ќе го развиваме. Нашата најголема
центар? предност е тимската работа. Ние добро се забавуваме додека го

„Ресавска 31“ - фото: Милош МАРТИНОВИЌ
работиме ова што го работиме, сакаме да ни биде забавно и така се
поставивме од самиот почеток. Не се плашиме од неуспех, подобро е
да не успееме и од тоа извлечеме заклучок. Ние пружаме отпор кон
инвеститорска архитектура, кој нема слух за современа архитектура
оди на друго место, бидејќи на крајот никој не е задоволен.
Како ја гледате професијата архитект денес во Србија?
n Денес е поинаку отколку пред пет години, состојбата на
економијата е поинаква, ситуацијата е подобра. Пазарот малку се
отвори, сега има работа, порано немаше. Нашата струка сепак е
доста деградирана, не знам кога почнало тоа, веројатно немало
доволно работа за архитектите, па цените се спуштиле. Зборот
архитект денес е далеку подеградиран од времето на „старата
школа“, т.е. времето на нашите професори. Тешко е, тежок е нашиот
пазар и менталитет каде сите мислат дека сè знаат најдобро.
Архитектот мора да го брани својот идеен концепт, бидејќи често се
појавуваат луѓе кои се обидуваат да наметнат свое решение. Ние се
уверивме дека ако вложите труд, ако се дадете себеси, дека тоа на
некој начин ќе ви се врати. Постојат млади тимови на автори, што не
беше случај пред десетина години, кога сите работи ги добиваа
нашите професори.
Еден од двата објекта за кои ќе говориме е деловниот објект
Ресавска 31. Каков концепт се наоѓа зад проектот?
n За двете згради стануваше збор за повикан конкурс.
Инвеститорот реши, имаме две згради, сакаме нови фасади, нов
ентериер, ве повикавме вас и уште неколку архитектонски бироа.
Нашата работа беше за два месеца да дадеме предлог за фасадите
за двете згради. Тука победивме на двата конкурса на кои имавме
апсолутна слобода да предложиме што мислиме дека е најдобро.
Инвеститорот има доста „слух“ за архитектура, по тој идеен проект
тие не се обидуваа да отстапат од концептот. Бевме вклучени и во
изборот на изведувачи и добавувачи, за резултатот да биде најдобар.
Најголем проблем на тој постоечки објект беше влезот, кој
претходно беше неистакнат и делуваше како да се влегува во
подземна гаража. На влезот го ставивме главниот акцент на зградата,
се ослободи аголот, целата визура е подобра, конструкцијата е

„Ресавска 31“ - фото: Милош МАРТИНОВИЌ
„полесна“, столбовите сега се високи и видливи. Посебен ефект е стаклото. За жал тој принт излезе многу тенок за да се види ефектот.
постигнат со вовлекување на тој екстериер во ентериерот. Тоа е една од нашите поуки, не успеавме да го реализираме
Таа зграда имаше многу недостатоци, имаше доста статички главниот концепт, зградата излезе многу убаво, но не успеа она што
проблеми. Со фасадата доминираат вертикални брисолеи, ние во на почеток го замисливме.
основниот концепт анализиравме како корисниците ја перципираат Што можете да кажете за објектот Булевар 79?
зградата. Ресавска не е толку широка ниту е објект кој се согледува n Тој објект има добра интегрираност во опкружувањето, тоа
лесно. Се обидовме да направиме разиграна фасада, сликата која ја беше добро проектиран објект. Ние сакавме да го унапредиме
гледаме да се менува кога луѓето се движат по улицата. Ефектот објектот, но да ги задржиме квалитетните елементи. Она што е
требаше да се постигне преку брисолеи и принтот кој се наоѓа на променето е приземјето, потполно го отворивме, влезот е променет,
Куќа кај Прогар - фото: Реља ИВАНИЌ

ПОРТА
па главниот габарит уште повеќе доаѓа до израз. Објектот како да
лебди, има карактер како слободностоечки објект иако е во низа и
интегриран е во околината. Фасадата е дупла, покрај прозорците
постојат и вертикални и хоризонтални брисолеи во оваа форма, што
е последица на локациските услови, според кои е дозволено само 50
отсто од фасадата да биде испуштено како еркер. Па така ние еден
дел исфрливме надвор, а другиот го оставивме во рамнина. Бидејќи
станува збор за јужна фасада, таа бара заштита од сонце, но таа
игра е добиена со преминување на фасадата од рамна во
тродимензионална, како што бараа и локациските услови. Нашата
првична идеја беше целата фасада да биде исфрлена, но сфативме
дека тоа е невозможно, па направивме бран кој придонесе фасадата
да биде различна од лева и од десна страна. Добивме една лесна
структура, петтиот и шестиот кат нагласени се посебно, да изгледа Куќа кај Прогар - фото: Милош МАРТИНОВИЌ
како зградата да оди во висина, тоа претставува еден вид венец. На
фасадата има перфорации на местата каде што се прозорците. Таму
каде што има прозорец ставивме перфорирано пано, бидејќи
прозорци беа потребни, на тие места ги маскиравме, така што
прозорците можат целосно да се отвораат, а не мора да имаат пред
нив ограда. Перфорациите внатре прават многу убава игра на светло
и сенка. И за двете фасади одевме кај изведувачите за да видиме
како можат да се реализираат. За Ресавска 31најдовме изведувач по
три-четири понуди, беше проблематично да се направат брисолеите
од два до еден сантиметар. За објектот Булевар 79, беше голем
проблем бидејќи никој не сакаше да го работи тоа. Беше многу
тешко да се најде некој, бидејќи секој елемент е различен. На крајот
успеавме, изведувачот објектот го виде како предизвик и денес се
многу горди на тоа како изгледа фасадата.
Направивте и проект за мала куќа на река?
n Станува збор за мала куќа кај Прогар, 35 километри од Белград.
Тоа беше наш прв објект кој е забележан. Куќата е завршена пред
две години, тогаш во струката малку се слушаше за нас. Куќата е на
наш долгогодишен клиент, па имавме прилика да си дадеме
оддишка. За овој објект ја добивме наградата Big See Wood Award
2018 во Словенија. n
ПОРТА
Индустријата бара архитекти

способни веднаш да се вклучат
во работниот процес
Во Велика Британија, и денес не е само важно да се студира архитектура на
акредитирана високообразовна институција, туку и програмата на школата да биде
формално одобрена од страна на Кралскиот институт на британските архитекти. Во
спротивно, стекнатите универзитетски квалификации не се формално професионално
признаени за да се стане архитект и да се влезе во струката
д-р Владимир Б. Ладински, дипл. инж. арх. читан, што укажува на значително ниво на овозможило не само да творат туку и да
(Специјално за Порта 3 од Лондон) интерес кај читателите на порталот. Во покажат исклучителни резултати во
Н
текстот се појаснува како девет прочуени архитектурата во светски рамки и покрај
а 12 јуни 2019 година во архитекти (Френк Лојд Рајт, Луис Саливан, Ле отсуството на формални квалификации како
дигиталното издание на Порта 3 Корбизје, Миес ван дер Рое, Бакминстер што е универзитетска диплома.
беше објавен написот под Фулер, Луис Бараган, Карло Скарпа, Тадао Во рамките на текстот особено е интересен
наслов „9 славни архитекти кои Андо и Петер Цумтор) се стекнале со своето делот во кој се вели дека „Цумтор често гордо
немале диплома“ кој беше многу неформално образование коешто им истакнувал дека никогаш не се стекнал со

КАКО СЕ ОБУЧУВА АРХИТЕКТ ВО БРИТАНИЈА
Школата за убави уметности (Ecole des Beaux-Arts) во Париз
звање архитект, објаснувајќи го тоа на архитектите сè уште знаеле како се работите или уметници.“ Се разбира ваквото мислење
следниот начин: „Мис ван дер Ре и Ле направени и како да се направат добро. е прашање на личен став и видување на тоа
Корбизје потекнуваат од традицијата во која Архитектите сега сакаат да бидат филозофи што е архитектурата, но укажува на некоја
поинаква традиција во доменот на
Кралскиот институт на обрзованието на архитектите.
британските архитекти Веројатно, поинтересно е тоа дека ние
денес по малку се чудиме зошто познати
архитекти немаат „формално“ образование,
односно универзитетска диплома. Ова во не
толку далечното минато било норма. Гледано
од историска перспектива, „формалното“
образование на архитектите е нешто
релативно ново, кое пошироко се применува
само во последните околу двесте години. Во
поголемиот остаток од историјата на
цивилизацијата архитектурата се изучувала
како занает каде заинтересираното лице
работело како стажант (articled pupil) кај
архитект за да се обучи преку пракса во
архитектоско биро, а за што кандидатот
требало да му плати на архитектот учител.
Пребарувањата на интернет не даваат
резултати за тоа кој е најстариот
архитектонски факултет во светот, иако
вообичаено се вели дека формалното
образование на архитектите започнало
порано во континентална Европа и САД во
споредба со она во Велика Британија.
Веројатно како една од најстарите школи по
архитектура во светот се споменува Школата
за убави уметности (Ecole des Beaux-Arts) во
Париз основана од Кардиналот Мазарин во
1648 година. Нешто повеќе информации
може да се најдат за професионалните
здруженија на архитектите во светот чиишто

образование преку историски
традиционалниот пристап на стажирање под
менторство на архитект и преку полагање на
трите дела на испитот на Кралскиот институт
на британски архитекти. По полагање на
првиот дел од испитот којшто го покрива
подготвителниот дел на студиите тие се
стекнуваат со Сертификат по архитектура.
По полагање на вториот дел од испитот кој го
покрива стручниот дел на студиите тие се
стекнуваат со диплома по архитектура.
Станува збор за стручни, а не за академски
квалификации на Кралскиот институт на
британските архитекти. Третиот дел од
испитот кој ја покрива професионалната
пракса е ист за сите кандидати, без оглед
дали се образовале преку стажирање или пак
преку формално образование. По
Школата за архитектура
полагањето на овој испит кандидатите се
при Универзитетот во Ливерпул
стекнуваат со право да се регистрираат
корени се прoстираат помалку од два века Заха Хадид. (лиценцираат) како архитекти. Во моментов
наназад. Така, како петте најстари Во 1862 година, a како одговор на петиција секое лице кое работи во биро во
професионални здруженија на архитектите од Архитектонската асоцијација, Кралскиот Обединетото Кралство, Европската Унија и
во светот се сметаат: институт на британските архитекти го вовел Европската економска зона под менторство
1. Кралскиот институт на британските првиот доброволен испит за архитекти кој во на регистриран/лиценциран архитект може да
архитекти основан во 1834 година изминатиот период станал задолжителен за се обучи во доменот на архитектурата на овој
2. Кралскиот институт на архитектите во да може да се стане архитект во Велика начин.
Ирска основан во 1839 година Британија. Дури во 1895 година во Велика Ваквиот начин на студирање преку
3. Кралскиот институт на холандски архитекти Британија се појавила првата Школа за стражирање во биро во минатото бил
основан во 1842 година архитектура во рамките на универзитет, а тоа организиран од страна на Кралскиот институт
4. Американскиот институт на архитекти била Школата за архитектура при на британски архитекти, којшто во последно
основан во 1857 година и Универзитетот во Ливерпул која ги понудила време администрацијата на програмата ја
5. Унијата на полски архитекти основана во и првите студиски програми за архитектура имаат префрлено на Оксфорд Брукс
1877 година одобрени од страна на Кралскиот институт на универзитетот во Оксфорд. И покрај ова од
И покрај тоа што Кралскиот институт на британски архитекти. Оттука во Велика кандидатите се очекува да поминат најмногу
британски архитекти се смета за најстарото Британија, и денес не е само важно да се до пет дена секоја година во Оксфорд за
професионално здружение на архитектите во студира архитектура на акредитирана време на нивната обука за да посетат
светот, како прва катедра по архитектура во високообразовна институција во државата, работилница, испити и нивната работа да
Велика Британија се смета онаа на Бартлет туку и програмата на школата да биде биде оценета. По овој модел, сè уште се
(Bartlett), во рамките на Универзитскиот формално одобрена (валидирана) од страна очекува стажантот (ученикот) да му плати на
колеџ Лондон каде во 1841 година, 7 години на Кралскиот институт на британските својот учител (архитект) за менторството.
по основањето на Кралскиот институт на архитекти. Во спротивно, стекнатите Како земја позната по своите традиции,
британските архитекти, Томас Левертон универзитетски квалификации не се веројатно воопшто не е чудно, дека во Велика
Доналдсон бил именуван како првиот формално професионално признаени за да Британија сè уште опстојува систем за обука
професор по архитектура. По иницијатива на се стане архитект и да се влезе во струката. на архитектите чиишто корени длабоко го
архитектонските цртачи на обука кај Инаку, во моментов во Обединетото Кралство надминуваат периодот во кој бил воспоставен
архитекти, а коишто не биле задоволни од на Велика Британија и Северна Ирска има 61 и опстојува формалниот систем за едукација
својата едукација, во 1847 година во Лондон школа или образовна институција за во доменот на архитектурата.
била формирана Асоцијацијата на архитекти. архитектура или приближно по една 170 години по основањето на
Тука во петоците членовите се собирале за да образовна институција на секој 1,1 милион Архитектонската асоцијација во Лондон, во
си помогнат меѓусебно, но и преку повикани жители. 2017 година во Велика Британија се
предавачи, изложби и дебати. Оттогаш до И покрај богатиот историски развој на воспоставија темелите на еден осовремен
денес Архитектонската асоцијација формалното образование на архитектите, хибриден систем на едукација во која
прераснала во независна образовна Велика Британија сè уште е земја каде идните традиционалниот систем на обука во доменот
институција со врвно светско реноме, која архитекти можат да се стекнат со своето на архитектурата преку пракса се комбинира
има едуцирано со формално образование во рамките на
низа светски високообразовна установа. Станува збор за
познати современо помошништво (modern
архитекти како apprenticeship). Во овој модел кандидатот се
што се, на вработува како помошник во архитектонско
пример, Питер биро за што добива одредена плата.
Кук, Рем Кулхас и Кандидатот наместо пет, работи четири дена
во неделата, а петтиот ден го поминува во
Во Обединетото Кралство
високообразовна институција на формална на Велика Британија и
Северна Ирска има 61 школа
обука. За да се заврши само првиот,
подготвителен дел, од испитот на Кралскиот
институт на британските архитекти,
кандидатот треба да се запише на Ниво 5
помошништво (Level 5 Apprenticeship), а за да
го заврши стручниот дел и завршниот испит
на Ниво 7 помошништво (Level 7
Apprenticeship).
Овој нов систем на хибридно образование
е базиран на воведувањето на
задолжителниот придонес за помошништво
(apprenticeship levy) во износ од 0,5 проценти
од сметката за исплата на платите за сите
вработени во една организација на годишно
ниво, придонес којшто го плаќаат само оние
организации чијашто годишна сметка за
платите е 3 или повеќе милиони фунти, или
некаде околу 2 проценти од сите работни
организации во земјата. Според правилата,
организациите коишто го плаќаат овој
задолжителен придонес потоа можат да
побараат ефективно наменско враќање на
уплатените средства од придонесот под квалификуваат како архитекти. Дополнително просечната годишна нето-плата во земјата,
услов истите да се користат за вработување тие нема да плаќаат школарини, а ќе примаат финансискиот елемент може да биде пресуден
на помошник којшто ќе се обучува за струка плата за целиот тој период. Наспроти нив, при донесувањето на одлуката која патека да
било дали да е архитектура или некоја друга. оние коишто ќе ја изберат повообичаената се избере барем за дел од студентите.
На овој начин се очекува околу 3 милиони патека за образование преку редовни студии Се чини дека во земјата на традицијата,
помошништва да отпочнат до 2020 година со ќе треба, најчесто, да се задолжат на износ од традицијата во доменот на обуката на
што ќе се одговори на барањата од околу 100 илјади фунти коишто ќе треба да ги архитекти преку стаж во архитектонско биро
индустријата за стручни кадри коишто отплатат со камата откога ќе се вработат до сè уште опстојува и коегзистира со
веднаш се способни да се вклучат во педесеттите години на својот живот, а во доминантниот систем на образование во
работниот процес на организацијата. меѓувреме ќе имаат ограничена универзитети и други високообразовни
Каква е атрактивноста на овој модел за кредитоспособност за да си го решат своето институции, но дека истовремено се прават
идните архитекти коишто ќе ја одберат оваа станбено прашање и сл. Се разбира втората обиди да се најдат можности и нови модели за
нова хибридна патека. Со оглед на тоа дека категорија ќе биде изложена на искуството од образование на потребните стручни кадри на
обуката на архитект трае најмалку 7 години, студентскиот живот и пошироката академска начин којшто го прави ова стручно
оние што ќе ја изберат оваа патека ќе се едукација. Но во услови кога годишната образование достапно и во времето на високи
стекнат со најмалку 7 години стаж во струката школарина на јавните високообразовни школарини за студии на јавните
и пензиски придонеси пред да се институции е некаде околу 40 – 50 % од високообразовни институции. n
ПОРТА
Храбро и функционално движење во

уметноста, архитектурата и дизајнот
„Архитекти, вајари, сликари, мораме сите да му се вратиме на занаетот,

да создадеме нова заедница на занаетчии, без класни разлики... која
еден ден ќе се издигне од рацете на милиони работници, како симбол
на новата вера“. Гропиус прв ја препознал социјалната, политичката и
моралната сила на архитектурата и дизајнот
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ , дипл. инж. арх. интелектуална елита. Во тек на своето кратко
О
постоење, исто како и Вајмарскта Република,
14 години, работата на Баухаус е поделена
ваа 2019 се одбележува
на три периода во кои се смениле и три
стогодишнината од
директори: Вајмар од 1919 до 1925 кога со
основањето на Баухаус,
школата раководи Валтер Гропиус, во 1925
државна школа за архитектура
школата се сели во Десау и палката ја
и применета уметност која во
презема Ханс Мајер, а од него во 1930 ја
1919 година во Вајмар, Германија ја основал
презема Мис ван дер Рое и школата се сели
архитектот Валтер Гропиус. Баухаус е еден
во Берлин. Школата е затворена во 1933
од најеминентните културни концепти на 20
година под притисок на нацистите со
век и неговото влијание има глобални
образложение дека е „легло на
размери. Баухаус настанал заедно со
болшевизмот“ и дека шири „комунистички
Вајмарската Република (назив за германската
интелектуализам“.
држава настаната по Првата светска војна) на
Замислен како висока школа за
19 април 1919 година и ја одразува како
обликување, Баухаус е воден со манифест во
социјалната динамика на Републиката, така и
кој се нагласува важноста на студирање Валтер
општествената структура и политичките
занаети и уметност. Кога ја формирал Гропус
идеали кои ги воделе нејзината културна и
100 ГОДИНИ БАУХАУС
школата Гропиус имал 35 години, бил решен

да ѝ сврти грб на традицијата, да преземе Десау
социјална одговорност и да воспостави една
сосема различна уметничка школа, нурната
во вистинскиот живот, оддалечена од
академските институции. Напишал манифест
за појава на нова естетика, доближување на
уметноста и занаетот, за бришење на
границите меѓу применетата и т.н. висока
уметност.
Основната идеја, која ја формулирал
Гропиус, била да се создаде ентитет на
единство на занаети, уметности и
технологии. Намерата била да се понуди
ново опкружување за Gesamtkunstwerk (во
слободен превод – вкупна уметност), каде
талентирани млади луѓе ќе добијат можност
да се образуваат во интердисциплинарна,
интернационална школа. Баухаус
претставувал комбинација на истражувачка
работа, предавања и вежби и не може да се
спореди со ниту една друга школа од
почетокот на минатиот век.
Наставната програма која се применувала
во Баухаус школите била мошне иновативна.
на размислување на правецот кој го создава раководство на Гунте Стоцл, создала
Пред сè професорот е симнат од пиедестал
школата. На овој курс студентите се апстрактен текстил, погоден за употреба
и активно учествувал во работата со
занимавале со материјалите и теоријата на во самиот Баухаус. Студентите ги
студентите. Сите уметнички дисциплини се
боите и односот на формите. Со овој курс се изучувале боите, дизајнот и техниките на
изучувале во иста школа, нивното
подготвувале за продолжување на ткаење.
преклопување и мултидисциплинарност се
специјалистички студии. Прелиминарниот Металопреработувачката работилница
охрабрувале. На овој начин се постигнувало
курс го држеле професори кои се била уште една популарна работилница.
производство на предмети кои биле и
занимавале со визуелна уметност, големите Заедно со мебелот, била најуспешна во
поквалитетни и естетски поубави,
сликари Василиј Кандински и Пол развивање прототипови за масовно
бидејќи постоела тесна
Кле и графичарот Јозеф производство. Многу нејзини дизајни
соработка помеѓу насоките.
Алберс. Вториот дел од станале иконичен израз на естетиката на
Стилот на Баухаус
курсот бил Баухаус.
може да се обедини
специјализирана Работилницата за типографија станала
под терминот
работилница која значајна под влијание на Ласло Мохољи –
Интернационален
вклучувала работа со Наѓ. Типографијата станала поврзана со
стил, токму поради
метал, проучување идентитетот на Баухаус, промотивните
неговото влијание
типографија, како и материјали послужиле како симбол на
секаде во светот.
ѕидно сликарство. авангардната институција.
Одлики на стилот
Појдовната идеја на
пред сè се отсуство
Гропиус била
на орнаменти, кои
унификација на
нужно постоеле во
уметноста преку
сите правци пред
вештини. Во 1923 година
модернизмот, за прв пат
слоганот на школата
се појавува функцијата како
станува „Уметност во
најбитен фактор во
индустријата“.
проектирањето која неминовно мора
да е во хармонија со дизајнот.
РАБОТИЛНИЦИ ВО РАМКИ НА БАУХАУС
Рационализмот, функционализмот и
Работилницата за дизајн на мебел била
масовното производство биле од
една од најпопуларните во Баухаус. Под
есенцијално значење кога станува збор за
раководство на Марсел Бројер ова студио ја
самиот концепт на школата. Со масовното
осмислило суштината на мебелот.
производство умира индивидуалноста,
Инспириран од цевките на својот велосипед,
идејата е да се создаваат сериски објекти
Бројер експериментирал со метален мебел.
кои ја следат функцијата и намената.
Некои од овие столови се распоредени во
Курсот на самата школа се состоел од
зградата на театарот во Десау.
прелиминарен курс, кој ги воведува
Текстилната работилница, особено под Маријана Бранд
студентите во проблематиката и принципите
БАУХАУС КАКО НАЧИН НА германската држава останала замрзната во ќе се издигне од рацете на милиони работници,
РАЗМИСЛУВАЊЕ својата траума, време кога иднината изгледала како симбол на новата вера“.Гропиус прв ја
Кога ја основал школата, Гропиус ја неизвесно, Баухаус дал трошка надеж. препознал социјалната, политичката и
замислувал како место на промислување, Привлекувал амбициозни, млади луѓе кои моралната сила на архитектурата и дизајнот.
дискутирање, умрежување и создавање сакале да тргнат понатаму. Но сепак тешко Не се согласувале секогаш сите за сè.
целосно конципирани уметнички објекти и можело да се предвиди дека Баухаус ќе стане Гропиус се водел со мотото „уметност и
архитектура. За прв пат се јавува објект на вечна фасцинација. Како што во технологија, ново единство“, Кандински пак
проектирање и дизајнирање по мерка на историјата ништо не се случува случајно и сè е сметал дека технологијата се идеализира.
човекот. Се воделе со мотото формата ја последователно така манифестот на Гропиус Унгарскиот сликар и фотограф Ласло Мохољи
следи функцијата и ги занемарувале сумирал идеализам кој одговарал, како на – Наѓ се залагал за идеја, Гропиус за краен
претходните правци во уметноста кои поразените војници, така и на производ. Но и тоа несогласување било во
користеле непотребни и сувишни елементи дезориентираната младина: „Архитекти, вајари, духот на школата.
кои биле само од естетско значење за сликари, мораме сите да му се вратиме на Во Баухаус не недостасувала и забава, токму
поединецот. занаетот, да создадеме нова заедница на спротивно, забавите биле чести и дел од
По поразот во Првата светска војна занаетчии, без класни разлики... која еден ден самиот процес на школата во служба на
Mарсел Броер - Прочуениот стол

„Василиј“ која толку многу му се
допаднал на Кандински што нарачал да
се изработи за сите студенти
Десау
употребливост, приоритет на формата и
секојдневност. Германскиот филозоф Ернест
Блох не го почитувал „безличниот метален
мебел, бетонските коцки, рамните кровови“,
го лутеле куќите кои му наликувале на
„касарни“. Баухаус за многумина бил синоним
за грда модерна, стерилна и монотона.
Истовремено се множеле обожаватели кои
Валтер Гропиус некритично го прогласувале
за најголем реформатор по Мартин Лутер.
Крајностите секогаш се најдалеку од
вистината. Но како и да е Баухаус е важен,
тоа е школа која е модерна, храбра,
праведна, солидарна, каде ставовите се
кажувале гласно. Оваа школа тежнеела кон
обединување и колективно свесно општество.
Гропиус не се откажал при првата
препрека, напротив. Во 20-тите години
политичкото опкружување во Вајмар станува
сè повеќе нацистичко. Одлучуваат школата Типографија
да ја преселат во Десау. Овој пат во сопствен на луксузни предмети за опремување на
објект. Гропису решава да се занимава богаташки вили кои школата ги проектирала
исклучиво со архитектура и ја напушта во негово време, па ја изгубила онаа фина
школата. Новиот директор Ханс Мaјер, острица на социјална критика што ја
убеден марксист, ја немал харизмата на етаблирал Гропиус. Школата се сели во
идејата да се обезбеди поврзаност на Гропиус, но под негово водство Баухаус прв Берлин, но трае само уште една година.
уметникот и заедницата. „Кажи ми како се пат остварува профит и направени се едни Потоа многумина емигрираат, голем дел во
забавуваш и ќе ти кажам кој си“, велел од најпознатите производи на школата. Како САД. Гропиус кој станал професор во
уметникот Оскар Шлемер. радикален функционалист немал многу Америка придонел за формирање на
Во историјата на уметноста Баухаус е разбирање за естетските програми. Го Интернационалниот стил во архитектурата,
влезен како „Уметничка школа на модерната“ поддржал формирањето на студентската како и Мис, кој во 1937 година запишал: „Цела
и ја има нејзината судбина како недовршен комунистичка организација со што ја довел група на Баухаус сега е заедно во оваа земја.
проект од почетокот на минатиот век. Во школата во опасност. Ни дава чувство на припадност, нешто што
перцепцијата Баухаус често се мистифицира, Кога на чело на школата во 1930 година нам кои останавме без корен ни беше многу
но и негира, односно осудува во зависност од дошол Мис ван дер Рое, Баухаус веќе бил на потребно“. Баухаус преживеал како легенда,
политичките цели и интереси за промоција залез. Новиот директор еден од најважните по 1933 година во живот го одржувале
на одреден систем на вредности. Но, во историјата, бил мајстор на елеганција и „баухаусовците“, студентите и учителите.
суштината на идејата на Баухаус која совршенство, но не бил политички и До денес Баухаус е синоним за храбро и
преживеа до ден денес е одлучен отпор кон социјално силно профилиран. Школата сè функционално движење во уметноста,
декоративното. Функционалност, повеќе се приближувала на производството архитектурата и дизајнот. Принципите кои ги
Мис ван дер Рое

Баухаус школата во Десау изградена е под сплет на околности. една куќа за директорот кои се изградени во борова шума.
Стопанството во градот замрело и граѓаните го викнале влијателниот Правоаголни кубуси со различна висина и пространи тераси даваат
архитект Гропиус да изгради нова атракција која ќе привлече луѓе. форма на куќите. Кон улицата поставени се ателјеата со големи
Уметничка академија се чинела како одлична идеја, освен што стаклени површини, а на бочната фасада стаклени ленти ги
обезбедувала публицитет, многу студенти доаѓале тука да живеат. Од осветлуваат скалите. Куќата за директорот е со асиметрично
1996 година објектот е на листата на културно наследство на УНЕСКО. распоредени прозори.
Паралелно со зградата на Баухаус,градот од Валтер Гропиус Валтер Гропиус и Ласло Мохољи – Наѓ ги комплетирале своите куќи
нарачал и три идентични двојни куќи за професорите на Баухаус и со мебел од Марсел Брoер.
создале се темели на сите модернистички и

современи правци во проектирањето.
Прочистена форма, леснотија и сила на
елементите е она кон кое се тежнее и денес.
Нивната идеја била уметноста, архитектурата
и дизајнот да се приближат до сите луѓе,
принцип кој бил мошне комунистички и носел
рамноправност меѓу луѓето, но не наидувал на
одобрување од страна на политички
неистомисленици. Баухаус денес не ретко е
врзан за стил и производ. Одговара на
потрошувачкиот менталитет, особено изразен
во развиените земји, каде „купувам значи
постојам“ и од предметите се создаваат
идоли. Општеството на брендирани
производи го разбира Баухаус токму онака
како што неговите творци не сакале да биде
интерпретиран. „Целта на Баухаус не е да Стол „Барселона“
биде стил или систем, догма или канон.
Баухаус не е рецепт, а најмалку е мода!“,
пишувал Гропиус во 1930 година, насетувајќи
дека Баухаус ќе замине во историјата. Валтер Гропус
„Баухаус ќе живее сè додека не зависи од
формата, сè додека низ промените на
животот бара и пронаоѓа своја артикулација“.
Идејата на колективно создавање,
работата како најдобар дел на постоењето
на единката и денес е цел и желба на секоја
креативна колонија. Баухаус сонувал еден
нов концепт на заедништво и создал нова
комуникација. Малку од овие благородни
цели се останати во денешниот свет. Добро е
како опомена да се потсетиме, да се
сеќаваме и да се „баухаузираме“. n

ПОРТА
aрхитектура
Водата, „Св. Канео“

и силуетата на стариот град
генератори на концептот
Сара АЛАЃОЗОВСКА и Ангела ЈОВАНОВСКА, беше нашата интервенција да одговори на висина п+7 и ниско домување т.е. домување
студенти на Архитектонскиот контекстот така што нема да ја наруши во куќи, п+1.Овие две структури се поврзани
факултет при УКИМ природата, туку ќе оствари врска со неа меѓусебе со платформа која се движи на
З
овозможувајќи директни пристапи до вода ниво +3,06. На едниот крај таа поминува во
адачата во овој семестар на и надоврзување на патеката кон Канео. амфитеатар кој се спушта кон езерото и
Архитектонско Студио 5 служи за социјализација и рекреација на
раководено од проф. д-р Минас Одговорот на овие прашања ние го жителите. Ова ниво во зградата е целосно
Бакалчев и проф. д-р Саша гледавме во правење на композиција во отворено при што овозможува слободно
Тасиќ беше проектирање на просторот наместо поставување на еден или движење и поврзување со патеката со „Св.
повеќесемејни станбени згради на брегот повеќе слободностоечки објекти. Оваа Канео“. На овој начин се добива една
на Охридското Езеро. Проектот кој го композиција се состоеше од средно континуирана патека на движење и
работевме под менторство на проф. д-р домување во повеќесемејна зграда со комуникација во рамки на целиот комплекс.
Саша Тасиќ се наоѓа на локацијата за
интервенција специфична по повеќе
основи. Најголемо влијание во целиот
контекст секако има Охридското Езеро до
кое тангира предметната локација од
јужната страна. Водата како и патот до
„Св. Канео“, брдото и силуетата на стариот
град беа генераторите на концептот. Целта

НАГРАДЕН ПРОЕКТ ВО ПРВ ЦИКЛУС НА СТУДЕНТИТЕ НА АФС
На приземното ниво под зградата е пуштена

водата од Охридското Езеро од која преку
платформа и скали се качуваме до првото
ниво. Во останатиот дел се сместени
влезните простори.
Типологијата на зградата е страничен
коридор којшто е отворен и со поглед кон
брдото од источната страна, додека
становите линеарно се редат од западната
страна. Сите станови се решени во
проектантски модул којшто се провлекува во
целосното композициско решение.
Четирисобните станови се решени во куќи
кои имаат сопствен двор и бочен пристап.
Еден дел од приземјето може да

функционира во склоп на целината, но и да интегрираните петгодишни студии по Архитектонски факултет. Како дел од
се користи независно, со што се овозможува архитектура. Наградата свечено ни ја наградата добивме и книга од архитект
и да се изнајмува на туристи. Куќите имаат доделија деканот проф. д-р Огнен Марина и Славко Брезоски – „За архитектонските
рамна кровна тераса која е поврзана со продеканот проф. д-р Јован Ивановски на работи“. n
заедничката платформа за движење.
Главниот дел од куќата и помошниот дел се
поврзани со мостови кои го овозможуваат
континуитетот на движење од платформата.
Вака реализиран проектот беше
презентиран на ИЗЛОЖБА НА
АРХИТЕКТОНСКИ СТУДИЈА - ИАС13. На
изложбата беше формирана комисија во
која членуваа архитектите Мартин Гулески,
Доминика Бошкова и Костантин Трпеновски
кои беа одговорни за изборот на најдобрите
проекти за првиот, вториот циклус на студии
и за интегрираното студио. Комисијата во
споменатиот состав го награди нашиот
проект како најдобар на првиот циклус на
ПОРТА
ПОРТА
урбанизам-екологија
Ќе се спаси ли Охрид од
децениско уништување?
Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА, Љупчо АТАНАСОВСКИ, дипл. инж. арх.
Комитетот побара
конкретни акции
вклучувајќи и
мораториум на
урбанизацијата,
справување со
нелегалните градби,
ревитализација на
колекторскиот
систем, промена на
планираната
железничка траса и
воспоставување
владеење на правото
У
НЕСКО е Oрганизација за
oбразование, наука и култура
на Обединетите нации
основана на 16 ноември 1946 година.
Основната цел на Организацијата е
да придонесува за мирот и
стабилноста промовирајќи
соработка меѓу нациите преку
образованието, науката и културата
какo мeтoд за подобрување на
универзалното почитување на
правдата, законите, човековите
права и основната слобода. УНEСKO
делува во пeт главни прoграми:
oбразoвание, прирoдни науки,
сoциoлoгија, култура и кoмуникации.
Спoнзoрира прoeкти за писмeнoст,
развoј на тeхниката и пeдагoгијата,
интeрнациoнални науки, прoeкти
поврзани со регионалната културна
историја, прoeкти со кои се
промовира културната разноликост
и програми кои ги поддржуваат
интернационалните договори за
заштита на светското културно
наследство.
Република Северна Македонија
стана членка на УНЕСКО на 28 јуни
Мапа на делот од Охридскиот Регион кој е под заштита на УНЕСКО 1993 година, а Охрид многу порано.

УНЕСКО СЕ ПРЕПОРАКИ ЗА МАКЕДОНСКИОТ БИСЕР
УНЕСКО на Охрид му даде осум месеци за да достави ажуриран Советодавните органи на УНЕСКО ги набројаа причините кои го
извештај за постапувањето со 19 забелешки кои се дадени во 2017 загрозуваат Охрид. Во неколкуте амандмани што ги побараа Босна
година, како и да го реши проблемот со градењето на диво во и Херцеговина, Бразил, Кина и Унгарија првата предлог-одлука
Oхридскиот Регион. Во спротивно Охрид во летото 2020 година беше Охрид веднаш да се прогласи за наследство во ризик, но
може да се најде на црната листа на загрозени зони под заштита сепак македонските претставници во Баку, Азербејџан успеаја да
на УНЕСКО. издејствуваат уште една шанса за Охрид.
Лагадин Пицерија кај чинарот Каналот Студенчишта
фото: Диме ГЕОРГИЕВ

ДЕЦЕНИСКО УНИШТУВАЊЕ езеро. Пред неколку години јавноста алармираше за големата
Приказната со уништувањето на Охрид не е почната отсега. Таа дивоградба во Лагадин, а последен пример за предизвикувачка
трае децении наназад, а од ден во ден се зголемува. Градот кој дивоградба е отворената пицерија кај Чинарот во Охрид. Листата
постојано неорганизирано расте нема добра сообраќајна и е долга и нема крај. Евидентирани се 1.076 предмети кои се
комунална инфраструктура... третираат како дивоградби од кои официјално 409 во заштитената
Урбанизација – немилосрдна, неконтролирана, особено во област.
централното јадро на градот, но и пoшироко во заштитениот Колекторскиот систем во Охрид - изграден пред 35 години
појас, без водење доволно сметка за капацитетот на постојната и за прифаќање, пречистување и одведување на отпадните води од
за жал недоволно развиена и прилагодена на новите трендови на двата града Охрид и Струга, со вкупен капацитет од 40.000 метри
забрзаната градба, инфраструктура. кубни дневно. Колекторот не е довршен проект, а со неговото
Дивоградби - никнувањето дивоградби во најубавите делови одржување во нормална функција постојано има сериозни
покрај Охридското Езеро ја бранува јавноста со години, а наместо проблеми. Колекторот не е довршен затоа што и проектниот
нивно уривање сведоци сме на доградување на објектите или на капацитет е далеку од доволен особено за летните месеци. Дел од
едноставно прифаќање на истите како нормалност. Струшкото непречистените фекални и отпадни води директно се влеваат во
крајбрежје исто така не е поштедено. Речиси и да нема плажа реката Црн Дрим и Охридското Езеро...
каде нема изградено некој ресторан или кафуле покрај самото Листата со проблеми во Охрид и Струга постојано се зголемува.
EKOЛОГИСТИТЕ ЗА ОХРИД
Охридскиот Регион со децении се уништува. Тој е домот на
Охридското Езеро - едно од најбогатите езера по разновидност на
жив свет на планетата Земја, чуварот на планината Галичица - една
од планините со најголем број на разновидни растенија во Европа и
скривалиште на тајните поврзани со човековата цивилизација -
чувани цели шест илјади години. Заради сето ова регионот ја носи
ретката титула на мешано светско наследство веќе 40 години.
Овој регион, со децении наназад, дел по дел, умира во агонија.
Уништување на блатата, еутрофикација, прекумерен риболов
/особено во албанскиот дел на езерото/, прекумерна урбанизација
и пловна инфраструктура, експанзија на масовен туризам,
фрагментација на живеалиштата и неконтролирано исфрлање на
цврстиот отпад, се документирани закани кои придонесуваат за Охрид пред војната
деградирање на овој регион. Охридското Езеро е идентификувано
како најранлива слатководна површина во цела Европа кога станува
збор за климатските промени, е ставот на некои еколошки
здруженија.
Владата ја одлага примената на конкретни акции според
препораките и практично ја изневерува реализацијата на
Конвенцијата за светско наследство. Дел од јавноста и екологистите
сметаа дека впишувањето на Охридскиот Регион на листата на
светско наследство во опасност требаше да се зграби како огромна
шанса, можност да се добие меѓународна помош, да се преземат
ригорозни корективни мерки, земјата да добие на располагање
стручњаци од светски ранг во областа на заштитата на природното и
културното наследство, па дури да се искористи и финансиска
поддршка.
Охрид во седумдесеттите години и денес (долу)

НОВИ ЛОКАЛИТЕТИ ПОД ЗАШТИТА
Додека македонскиот град Охрид и Охридскиот Регион деновиве
во Баку за влакно ја избегнаа Листата на загрозено културно
наследство, светската организација УНЕСКО под своја заштита
стави нови локалитети меѓу кои се : древниот град Вавилон во Ирак
Хирканските Шуми во Иран, како и древната металуршка
работилница во Буркина Фасо.
Парати и Илха Гранде, популарни дестинации во Бразил,
Националниот парк Ватхајокул на Исланд што е основан во 2008
година. Локалитети во Кина исто така станаа дел од листата-
резервати со птици преселници низ брегот на Жолто Море и
заливот Бохаи.

ПРЕПОРАКИ ЗА СПАС 19 ПРЕПРАКИ ОД УНЕСКО И СТЕПЕН НА НИВНА РЕАЛИЗАЦИЈА
Комитетот за светско наследство ги знае овие закани. Со своите 19 • Ревизијата на проектот на пругата кон Република Албанија,
препораки произлезени од Реактивната мониторинг мисија во 2017, автопатот Струга-Ќафасан, проект кој е стар 20 години и воопшто не
Комитетот побара конкретни акции вклучувајќи и мораториум на е предмет на реализација, а беше наведен како еден од забелешките
урбанизацијата, справување со нелегалните градби, ревитализација на на реактивната мисија во 2017-та. (Препорака број 1 ,2 и 3)
колекторскиот систем, промена на планираната железничка траса и • Напуштањето на проектот за експресниот пат А3, Охрид – Св. Наум.
воспоставување владеење на правото. (Препорака број 4) - постапено по препораката
Со оглед дека и Албанскиот дел од Охридското езеро сега станува • Трајно напуштање на проектот за Ски Центар Галичица, (Препорака
под заштита на УНЕСКО, од Комитетот велат дека е потребна број 5) - постапено по препораката
соработка и заедничка акција меѓу институциите на Македонија и • Носењето на предлог-закон за мораторум на градба во Охридско-
Албанија. Струшкиот Регион. (Препорака број 6) - постапката е во тек
„Многу е важна соработката меѓу многуте институции кои се • Носењето на планот со управување со културното наследство.
занимаваат со културното и природното наследство од двете страни, (Препорака број 7 и 8) – постапката е во тек / Министерство за
од Албанија и соседната држава Северна Македонија“, велат од култура , животна средина, општини заедно со УНЕСКО /
Меѓународната организација за зачувување на природата. • Формирањето на јавното претпријатие Колекторски систем и
Во февруари следната година, УНЕСКО ќе го разгледа извештајот на консолидација и модернизација на колекторот. (Препорака број 13).
следната 44 седница и ќе одлучува за натамошниот статус на градот. – формирано ЈП , реализацијата на терен ќе биде долготраен
процес заедно со Р Албанија
• Изработка на елаборат за оценка на влијание на животната средина
на Заливот на коските, кој покажа дека нема влијание врз животната
средина и истиот е прифатен од советодавните тела на УНЕСКО,
ИКОМОС и ИУЦН. (Препорака 14).- постапено по препораката
• Компанијата ЕЛЕМ со цел подобро управување на нивото на
Охридското Езеро предвиде 240.000 УСД , за воспоставување на
ситем на електронска регулација на нивото на езерото. (Препорака
број 15). – постапено, во завршна фаза
• Регулацијата на сообраќајот во стариот дел на градот Охрид.
(Препорака број 18).- постапено, во завршна фаза
• Изработката на Регистарот на бесправно изградени објекти.
(Препорака број 9). – во тек, завршеток до септември. Следува итна
реализација...
• Постапувањето по препораката број 19 и отстранување на
неавтохтоните и инвазивни видови (палми) и материјали од центарот
на градот (билборди), - постапено, во зaвршна фаза
– Вредно е да се напомене дек, првата реактивна мисија за
Охридско-Струшкиот Регион од УНЕСКО била во 1998 , втората во
2013, третата во 2017 година. Во сите мисии уште од 1998 година се
нотирани забелешки и препораки по кои од сите влади, без исклучок,
Бетонска база кај Далјан
не е соодветно постапувано, што резултираше со предлог до
Комитетот, Охридско-Струшкиот Регион се стави на листа на Светско
наследство во опасност.
РЕЗИМЕ
Владата на Република Северна Македонија и градот Охрид
презедоа многу одговорна обврска да во многу краток временски
рок ги исполнат 19 Препораки од УНЕСКО од кои секако најтешка
ќе биде изработката на Регистарот на бесправно изградени
објекти како и реализацијата – рушењето на истите во краток
период отсега, со оглед на можните притисоци од партиските и
локални моќници.
Јавноста и секако нашата маленкост Порта 3 ќе продолжи
активно да ги следи следните настани од исполнувањето на
преземените обврски. ОЧЕКУВАЈТЕ ГО ПРОДОЛЖЕНИЕТО ВО
СЛЕДНИОТ БРОЈ НА ПОРТА 3. n
Испуст кај Грашница
ПОРТА
инфо-дизајн
Како треба да се учи дизајн?

Дизајнот се учи и треба постојано да се истражува како подобро и
поквалитетно да се изучува
Даниела МЛАДЕНОВСКА критериуми во еден оптимален систем. Анкара, на прекрасниот комплекс на
D
Учеството на јавноста и академијата е од Техничкиот универзитет на Средниот Исток
RS Learn X Design е особена важност во процесите на (METU – Middle East Technical University), а
меѓународна конференција донесување одлуки без оглед дали се тоа е дека дизајнот се учи, и дека треба
која се одржува на секои две работи за дизајн на некаков производ или постојано да се истражува како подобро и
години со посебен фокус на објект. Приватното не смее да стане јавно, поквалитетно да се изучува, се наметнува
педагогијата и едукацијата во а интересите, вкусовите и перцепциите за една позната мисла за архитектурата од
областа на дизајнот, на која земаат учество убавото не смеат да бидат привилегија на легендарниот Le Corbusier – „Архтектурата
реномирани научници, истражувачи, центрите на моќ. Лекција која ние никако е научена игра, прецизна и величествена,
професори и докторанди од целиот свет. не успеваме да ја научиме, а резултатот е која создава форми поврзани со светлина“.
Првиот симпозиум од оваа серија бил видлив на грдото лице на нашиот јавен Дека дизајнот треба да биде една добро
одржан во Париз во 2011 година, потоа во простор. Веројатно и познатиот афоризам научена и софистицирана игра, привлечна
Осло 2013, Чикаго 2015 и 2017 година во дека „луѓето најмуваат архитекти и за студентите и поттикнувачка за нивната
Лондон. Светот, особено развиениот свет дизајнери за тие ним да им кажуваат што да мотивација, порачаа многумина од
одамна е свесен за фактот дека дизајнот е прават“ најмногу гo опишува менталитетот говорниците и презентерите на
исклучително комплексен и многукратен на нашиве простори. Водејќи се токму од конференцијата, а подеднако звучни беа и
процес кој ги обединува економските, клучната поента на оваа конференција, нивните имиња и имињата на нивните
социјалните, културните и уметничките која годинава се одржа од 9 до 12 јули во универзитети. Освен универзитетот

DRS LEARN X DESIGN, АНКАРА 2019
домаќин – METU, кој според Шангајската

листа е повисоко рангиран од сите
универзитети во Југоисточна Европа,
застапени беа и University of Columbia,
University of Coventry, Politecnico di Milano,
Politecnico di Torino, Delft University of
Technology, Aalto University и многу други
реномирани универзитети, како и учесници
од буквално сите континенти. Во едно
вакво друштво, со свој труд имаа
привилегија да се најдат и истражувачи од
Македонија, кои практично беа единствени
претставници од Балканот. Инџи Селим,
предавач од универзитетот Американ
Колеџ во Скопје, во коавторство со
професорите од Машинскиот факултет од
УКИМ - Ана Лазаревска, Татјана Кандикјан
и Софија Сидоренко, презентираше
концепт за информациона платформа за
избор на материјали врз база на
повеќеатрибутен пристап. Се работи за
концепт кој е вклучен во докторската теза
на Селим, а се однесува на примена на
биоразградливи материјали во дизајн на големини и бои, кои се ограничувачки за дизајност па сè до одбраната на
производи при што материјалите мора да студентот во текот на неговата креација. На докторската теза и постдокторските
исполнуваат повеќе критериуми и од тој начин, низ игра се поттикнува студии.
аспект на заштита на животната средина, и компетитивноста и натпреварувачкиот дух Особено беа впечатливи презентациите
од естетски аспект, но секако првенствено меѓу студентите и во прв ред креативноста, на сите (без исклучок сите) презентери кои
од аспект на основната функционалност на но под одредени ограничувања. Во беа и самите дизајнерски ремек-дела.
производот и технологијата на неговата случајот со играта тоа се картите кои ги Веројатно на ниту една друга
изработка. извлекле, но во реалноста секако тоа ќе конференција или сличен настан, самата
Трудот на нашите истражувачи, но и бидат одредените правила и прописи кои форма на презентацијата не била ниту
трудовите и предавањата на останатите никако не смеат да се заобиколат. приближно толку почитувана и со толку
учесници, во суштина ја потенцираат Еден од поканетите предавачи пак, вложена креација – од изборот на бои и
новата реалност во индустрискиот дизајн и имаше улога на еден вид мотивациски фонт на обичен текст (хируршки прецизно
воопшто во областа на дизајнот и говорник пред младите истражувачи почитувајќи ја науката за дизајнот), до
архитектурата. Модерниот начин на живот докторанди, презентираќи го на многу атрактивните, но ненаметливи анимации. Ќе
наметнува сè поголем број барања од илустративен начин своето патешествие, ја препознаете презентацијата на
страна на корисниците или потрошувачите, своите подеми и падови од почетоците на дизајнерот – професионалец, затоа што
развојот на технологијата е добар двигател докторските студии од областа на убавото е неговата професија.
кон постигнување на тие цели, но од друга
страна стојат бариерите во однос на
влијанието врз животната средина,
социјалните и културолошките
ограничувања и сл. Дотолку повеќе, улогата
и задачата на дизајнерот во оваа сложена
парадигма на денешницата, станува
покомплексна, па токму оттука и потребата
за еден прецизен и структуриран пристап
во однос на прашањето „како правилно
треба да се учи и да се предава дизајн“.
Неминовно, повторно се навраќаме на
концептот на „добро научена игра“, кој
одлично беше презентиран од страна на
истражувачи од Politecnico di Milano од
Италија, кои истакнаа дека во текот на
семестарот, студентите имаат еден месец
за дизајн на одреден производ или објект
врз основа на картите кои самите ќе ги
извлечат. Се разбира, картите се
специјално креирани за таа намена и
содржат одредени форми, просторни
Убедливо најинспиративното предавање архитектурата е поставена многу одамна, и Александер ја става во фокусот
го имаше Зејнеп Челик Александер, во суштина тоа е она што и денес се учи на познатата школа на Баухаус, која според
професор на Колумбија Универзитетот во модерните студии во оваа област. Имено, неа не само што остава печат како
САД, со докторат од престижниот MIT, која не случајно уште во овој период од зачетник на модернизмот, туку првенствено
на оригинален и беспрекорно испланиран историјата, основните училишта го ставале е олицетворение на експресијата и
настап налик на бајка од доцниот 19-ти век, цртањето форми и учењето за формите чувствата што дијазнот ги предизвикува кај
покажа „какво знаење и вештини се пред пишувањето. Значи, да се поттикне луѓето кога тие се во улога на набљудувачи.
предаваат и се нудат на школите за креацијата и перцепцијата за формата. Како нашите сетила го восприемаат
дизајн?“ За да одговори на ова прашање, Оние кои учеле основно образование во дизајнот? По истата аналогија како што
таа се врати на крајот од 19-тиот и времето на социјализмот, ќе се потсетат на човекот различно би реагирал на храна со
почетокот на 20-тиот век, во обид да познатите полжавчиња и гнезда кои различни вкусови – слатко, кисело и сл.
покаже дека основата на она што денес го мораше да се повторат во прецизни редови Токму техниките на Баухаус преживеале и
знаеме како наука за дизајнот и и колони на неколку страници. во модерниот систем за едукација во
областа на дизајнот.
Највозрасниот поканет предавач,
професорот Емеритус од Универзитетот
Технион во Хаифа, Израел, Габриела
Голдшмит со ентузијазам на млад
професионалец ги следеше сесиите на
конференцијата. Дипломирала архитектура
на Јеил во САД, а во фокусот на нејзиниот
научен интерес е анализата на процесот на
дизајнирање. Во нејзиното предавање таа
се осврна на т.н. „дисциплини на знаење“ и
рамката во која се одвива процесот на
дизајнирање. Имено, според неа, секој
дизајнер без оглед дали станува збор за
почетник или искусен професионалец, кога
ќе добие некоја задача се потпира на
истражување кое се базира на различни
типови на знаења. За искусните, тоа знаење
може да се структурира во следните
категории: општо, когнитивно и
професионлно. Кај почетниците пак,
недостасува последната категорија која се
стекнува со искуство и знаења стекнати во
процесот на едукација. Токму

професионалното знаење, според
Голдшмит влијае и врз начинот на кој се
имплементира когнитивното знаење. Беа METU - авангарда на интелектуалната критичка
презентирани примери за дизајнерски мисла во Анкара
решенија од двете посочени групи со цел
да се утврдат не само неспорната предност Универзитетот METU (Middle East Technical University) во Анкара е основан во 1956
од професионалниот бекграунд, но и да се година и денес има пет факултети со вкупно 41 додипломски студиски програми. Во
пронајде инспирација во креациите на 1969 година за прв пат во Турција, овде е воведена студиската програма по
неоптоварените со претходни искуства индустриски дизајн на Факултетот за архитектура, од страна на американскиот
(младите). Интересно беше и нејзиното дизајнер David K. Munro. Десет години подоцна студиската програма прераснува во
запазување за специфичниот и секаде низ посебен Факултет за индустриски дизајн во рамките на METU.
светот препознатлив стил во облекувањето Денес Универзитетот се финансира со средства од владата, како и преку
на архитектите и дизајнерите – лежерен, соработката со различни компании. Универзитетот е познат и по својот
суптилен и ненаметлив. револуционерен дух и честите протести на студентите, па претставува еден вид
Во контекст на денешното време кога за авангарда на интелектуалната критичка мисла во Анкара, но и пошироко во Турција.
жал посебно архитектурата (особено кај На фудбалскиот стадион во кампусот стои натписот Devrim, што во превод значи
нас) сè помалку е уметност, а сè повеќе е „револуција“.
бизнис, интересно е да се спомене
излагањето на Гери Дерксен од
Универзитетот во Илиноис, на тема
користење на прототипови. Имено,
процесот на креирање на прототипови тој
го анализира и од аспект на дизајнер и од
аспект на корисник. Што треба да се
направи за да се сврти играта во сопствена
корист без оглед која е Вашата улога –
корисник, инвеститор, дизајнер...? Како да
се супституираат парите во некоја друга
форма која ќе ги преобликува социјалните
вредности и ќе донесе поголем бенефит
отколку што тоа го прави економската моќ?
Како да се креира нов економски систем
каде времето и изборот што се нудат ќе
бидат највеќе вреднувани?
Динамички материјали, компјутерски
работилници на оваа конференција. Но, во за крај, повторно на темата „дизајнот е
помогнато размислување, бази на
текстот за жал мораше да се осврнеме игра“, уште еден цитат, овојпат од Џорџ
материјали, мултикултурна соработка во
само на дел од највпечатливите. Бернард Шо: „Не престануваме да си
областа на дизајнот, техники на визуелно
Паралелно со конференцијата, беше играме бидејќи сме остареле. Сме
размислување во процесот на дизајнирање
поставена и изложба на фотографии на остареле, бидејќи сме престанале да си
и многу други теми беа предмет на вкупно
тема од модерната турска архитектура. И играме“. n
87-те научни трудови и тематските
www.liting.mk
Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Архитектонска подготовка и изведба
Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА;
Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака; +389 2 3114 360

најчудни градби ВО ЈУЖНА ФЛОРИДА
Хотел во форма на гитара
Хотелот располага со над 630 луксузни соби, Сепак, не забораваме кои сме“, изјави
Ален.
предвидени се 14 ресторани, спалните соби се со Музичкиот елемент е огромен дел од
големина од 515 квадратни метри и ќе се зголемуваат, а она што ги дефинира Хард Рок хотелите
и рестораните ширум светот. „Семиноле
најлуксузен дел на хотелот се бањите во собите со Хард Рок хотел и казино“ во Флорида
нема да биде исклучок. Главниот сегмент,
поглед на околината во комерцијалната кампања е именуван
како „Окулус“. Станува збор за бесплатно
Драган РИСТОВ Хотелот, кој е висок над 120 метри, шоу, кое опфаќа звук, светлина, вода и
З
официјално ќе се отвори на 24 октомври кореографија, како дел од музичкиот
ошто да останете во редовни 2019. Резервирањето на соба може да се бекграунд на брендот и начин за
повеќекатни, стерилни на направи онлајн почнувајќи од 24 јули, а посетителите прво да ја доживеат
изглед хотели, кога би билети за главниот музички чин на храбрата енергија на музиката. Станува
можеле да престојувате во големото отворање, на кое ќе свират збор за околу 100 концерти, кои годишно
гитара? Оваа есен, првиот познатите Maroon 5 се веќе достапни за ќе се одржуваат тука, а кои ќе бидат
хотел во светот, во форма на гитара ќе се купување од 31 мај. бесплатни за посетителите на хотелот, во
отвори во Јужна Флорида. Проектот, Џим Ален, претседател на Hard Rock огромна концерта сала, која се гради.
вреден над 1,5 милијарди долари, го International и извршен директор на Салата ќе има над 10.000 седишта,
реализира славниот бренд „Хард Рок Seminole Gaming откри детали за новиот поделени во пет нивоа, при што првото,
кафе“ од Холивуд, но овој пат на гитарски хотел и проширувањето на ќе биде пред самата сцена, и ќе нуди
Флорида, како дел од поголем проект Тампа на прес-конференција во Хард Рок директен контакт со изведувачите.
чија севкупна вредност е 2,2 милијарди кафе во Њујорк. Повеќе од 125 милиони долари ќе се
долари. Имено, предвидени се два вакви „Марката Хард Рок е посилна денес трошат годишно, само на овој простор.
хотели, ако се потврди комерцијалниот отколку што некогаш беше. Ова е повеќе Освен „Окулус“ и „Хард Рок во живо“,
успех на првиот. од храна, пијалаци и место за престој. експанзивниот имот ќе вклучува дневен
Официјалното име на хотелот-гитара е Ова веќе не е класичниот Хард Рок. Има базен со клупска атмосфера, како
„Семинола Хард Рок хотел и казино“. простор за луксуз, но сепак во наш стил. конкуренција на забавите во Лас Вегас.
Исто така, дел од објект е и вештачко
езеро, кое ќе содржи веслачки чамци и
мрзлива река, бар на врвот на зградата,
како и продавници и големи простори за
конвенции.
Во делот на казиното, ќе има над 3.000
слот-машини и околу 228 маси за
коцкање, доволно за сите кои ги сакаат
коцките и среќата. Хотелот располага со
над 630 луксузни соби, но намерата на
менаџментот е да го прошири проектот
до капацитет од 1300 соби.
Предвидени се и 14 ресторани, со цел
гостите да го пронајдат специфичниот
вкус, без разлика дали победиле или
загубиле.
Што се однесува до спалните соби, тие
ќе почнат со големина од 515 квадратни
метри и ќе се зголемуваат. Најлускузен
дел на хотелот е „Кулата Оаза“ која ќе
нуди ексклузивни бањи во собите, со
поглед на околината додека се бањате.
Тука на располагање се 168 соби.
Друга услуга во капацитетот на хотелот
е т.н. „Ален“ искуство. Станува збор за
миниапартмани, потопени во вода, во
стилот на оние кои можат да се видат на
Малдивите. Вилите се со површина од
400 до 800 квадратни метри. Во овие ВИП
вили, посетителите ќе имаат личен батлер
на услуга, како и базен. Засега, овие
сегменти немаат цена, но до октомври и
тоа ќе се знае. Како важен туристички
експонат, ќе биде поставено и златното
пијано на кралот на музиката Елвис
Присли, на самиот влез во ресортот. Во
хотелот е предвидено да работат 1.200
лица. n
ПОРТА
хортикултура ПОТЕНЦИРАНА ЗАКАНАТА ОД НИВНО ИСЧЕЗНУВАЊЕ
Спасот за пчелите е во
цветните градини
Најдобар начин да се
привлечат инсектите
е присуството на
цветни видови кои
цветаат во текот на
целата сезона
Филип ФИЛИПОСКИ, дипл. шум. инж. што ги прави повеќе подложни на патогени суштина секој огранизам со текот на
Биро Проект или помалку способни за исхрана. еволуцијата е прилагоден да му пркоси на
В
Еден од факторите за намалувањето на одредена група на патогени, а со ваквиот
о поново време пчелите сè бројот на пчелите е и мешањето на начин на принудно мешање (во најголем
почесто се наоѓаат во вестите и организмите надвор од својот ареал. Во случај човекот е фактор) доаѓа до контакт на
на насловите од многу
магазини со кои се потенцира
заканата од нивно исчезнување.
Намалувањето на бројот на пчелите е
регистрирано уште во поодминатите 60-ти
години, но во последно време се става
поголем акцент на глобално ниво на оваа
проблематика.
Како проблем се посочуваат повеќе
фактори. Урбанизацијата е основен
проблем, кој не само што ја намалува
количината на храна која е достапна за
пчелите, туку исто така ја зголемува
температурата на површината создавајќи
ефект на топлински остров во централните
подрачја.
Докажано е дека високите температури го
намалуваат преживувањето на пчелите, така
нови болести на кои одредена врста на
пчели не се резистентни.
Друг фактор кој влијае на оваа
проблематика е примената на пестициди кои
погубно влијаат врз животот на пчелите.
Некои од другите стресови кои се соочуваат
со медните пчели вклучуваат инфекции,
разни патогени и вируси, губење на
живеалишта, како и недостаток на
разновидност и квантитет на извори на
храна.
Градинарите можат да помогнат
создавајќи градини со видови кои цветаат во
изобилство, како и употреба на растенија
резистентни на патогени и инсекти со што
би се намалила употребата на пестициди.
Доколку сакате здрава градина тогаш ви се
потребни инсекти. Најдобар начин да се
привлечат инсектите е присуството на
цветни видови кои цветаат во текот на
целата сезона.
Не секои цветни растенија се добри за
пчелите. Некои цветови може да
претставуваат вистинска атракција, но тоа не
мора да значи дека истите се од корист за
пчелите. Со употребата на автохтони цветни
видови, не се стимулира само
привлекувањето на инсектите, туку поважно
е тоа што се придонесува за враќање и
обновување на здрави и функционални
екосистеми кои во минатото биле
вообичаени за ова подрачје. n
ПОРТА
репортажа
Натка ЌОСЕВА , дипл. инж. арх.
Богатство од пејзажи
Т испреплетено
рансилванија е историски
регион кој се наоѓа во
централниот дел на денешна
во приказните
Романија. Регионот на
Трансилванија е познат по
прекрасните пејзажи околу планинскиот
венец на Карпатите и по својата богата
историја. Во неа се наоѓаат познатите
градови Брашов, Цибиу, Таргу Муреш,
Бистрица и Клуј Напока. Изобилува со
многу културно-историски споменици,
музеи и замоци. Во западниот свет
Трансилванија секогаш асоцирала на земја
со вампири, главно поради новелата од Трансилванија секогаш асоцирала на земја со
Брам Стокер „Дракула“ и многуте вампири, главно поради новелата од Брам
американски филмови снимени за Дракула.
Луѓето во Трансилванија отсекогаш биле Стокер „Дракула“, а луѓето отсекогаш биле
многу суеверни и народните прикaзни за
вампири се многу раширени и популарни.
многу суеверни и народните прикaзни за
Трансилванија е мултиетнички регион во вампири се многу раширени и популарни
кој живеат најголем дел Романци, а помал
број Саксонци, Унгарци, Роми, Украинци и
други.
Меѓу познатите замоци, кои се
прогласени за културно наследство на
Романија, a денес се музеи, отворени за
посетителите преку целата година се:
-Замокот Бран, кој се градел од 1211 до
1377 година е еден од најзначајните
замоци по кои е препознатлива Романија, а
на Запад е познат како Замокот на
Дракула.
-Замокот Корвин, граден во 1446 година
– 17 век, еден од најголемите замоци во
Европа граден во готско-ренесансен стил.
-Замокот Банфи, граден 1437-1543
година.
-Замокот Пелеш во близина на Синаја,
граден 1873-1914 година.
-Замокот Пелизор во близина на Синаја,
граден 1899-1902 година и многу други.
Прекрасен предел во борова шума, со мала германската естетика за ренесансни линии.
ЗАМОКОТ ПЕЛЕШ рекичка покрај него. Во 1872 година Градбата ја водел архитектот Карол Бенеш.
Замокот Пелеш е изграден во близина на круната купила имот од ~5 квадратни Цената на чинење на замокот била 16
местото Синаја, во прекрасен пејсаж под километри во тој предел. Имотот бил милиони леи во злато или претворено во
Карпатите. Се наоѓал на средновековниот наречен „Кралски имот во Синаја“. Кралот денешна валута 120 милиони американски
пат кој ги поврзувал Трансилванија и нарачал на тоа место да се изгради замок– долари.
Влашка. Го изградил кралот Карло I, со летна кралска резиденција. Првите три Сопругата на кралот, кралицата
сопствени средства. Се градел од 1873 до плана кралот Карло I ги одбил бидејќи биле Елизабета се занимавала со пишување, но
1914 година. копии на веќе изградени замоци во сите текстови и романи ги објавувала под
Кралот Карло I, е роден како баварски Западна Европа. Кралот барал оригинален псевдоним. Во магазинот за кој редовно
принц од Хохенецојлерн-Сигмаринген и план за неговиот замок. Четвртиот план на пишувала текстови напишала текст за
бил крал на Романија од 1866 до 1914 германскиот архитект Јоханес Шулц го изградбата на замокот Пелеш.
година. За време на неговото владеење одобрил, бидејќи бил оригинален и Околу 3000-4000 работници работеле на
Романија ја добила својата независност. Во одговарал на неговиот вкус. Тоа бил голем изградбата на замокот и биле од различни
1866 година при прошетка низ земјата прв алпски замок, со повеќе функции со земји и краеви.
пат го видел пејзажот и местото под класичен европски стил кој главно ја Италијанците биле градителите на
Карпатите во кое веднаш се вљубил. следел италијанската елеганција и замокот, Романците ги граделе терасите

ЗАМОЦИТЕ ВО ТРАНСИЛВАНИЈА - ДЕЛ ОД
КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО НА РОМАНИЈА
пред замокот, Албанците и Грците
работеле со камен, Германците и
Унгарците биле столари, Ромите биле
највесели, Турците правеле тули,
инженерите биле Полјаци, поплочувањето
со камен и мермер го работеле Чеси,
дрвените резби ги работеле мајстори од
Балканот, Французите сликале и ги
изработиле муралите, а Англичаните
мереле. Можеле да се видат стотина
различни национални костими и се
зборувале 14 јазици. Весели и сложни
градители иако доаѓале од различни земји.
Градбата малку се успорила за време на
романската војна за независност од
Турската Империја во 1987-1988 година, но
потоа градежните работи се забрзале.
Првиот кралски бал и инаугурација на
замокот Пелеш бил на 7 октомври 1883
година.
Паралелно со изградбата на замокот се
граделе и други објекти на кралскиот имот
како економска зграда, куќа за чуварите,
ловечка куќа, кралска штала за коњи,
електрана и друго. Од 1899 до 1902 се
изградил и замокот Пелизор кој бил
наменет за идниот крал Фердинанд и
кралицата Мери. Кралот Фердинанд бил
внук од брат на кралот Карло I, бидејќи тој
немал деца за иден наследник на круната
бил назначен неговиот внук.
За време на градбата на замокот Пелеш
кралот Карло I и кралицата Елизабета
живееле во вилата Фарсоа. Во 1893 во
замокот Пелеш роден е идниот крал Карло
II, и со тоа му се дава значење на замокот
како колевка на династијата и колевка на
нацијата. Замокот Пелеш најчесто се
користел од кралската фамилија како
летна резиденција.
Со абдицирањето на последниот
романски крал Михаил во 1947 година сите
кралски имоти биле одземени, меѓу нив и
замокот Пелеш. Во 1953 година замокот е
прогласен за музеј. Кратко време се
користел како музеј, а околината се
користела за рекреација и излети, но од
1975 до 1990 замокот бил затворен. После
падот на Чаушеску и комунизмот,
кралската фамилија си ги враќа имотите
меѓу нив и замокот Пелеш. Од 1997 година
Замокот Пелеш е во сопственост на
кралската фамилија. Последната желба на
поранешниот крал Михаил, која се
почитува и денес, била замокот Пелеш
иако е вратен во сопственост на кралската
фамилија да остане музеј, отворен за
посетители, а кралската фамилија да го
користи за посебни фамилијарни настани,
по потреба. Денес кралскиот имот и
дворецот Пелеш имаат околу 250-500

илјади посетители годишно.
Со својата форма, функција и големина
замокот Пелеш всушност е кралска палата,
но постојано се вика замокот Пелеш
(Castle Peles). Архитектонскиот стил во кој
е граден е неоренесанса и готски стил и
многу е сличен на замокот
Neuschwonstein во Баварија. Баварското
влијание се гледа и во внатрешното
двориште кое е рачно насликано со ѕидни
мурали, слично како многу замоци во
северна Европа.
Површината на замокот на приземје е
3.200 метри квадратни и има вкупно 170
простории. Многу од нив се посветени на
различни земји и култури. Просториите се
поделени и по функција. Замокот содржи
работни простории-канцеларии,
библиотека и соба за прием и состаноци,
простории за забава - соба за сликање,
соба за музика, театар, сала за балови,
уметничка галерија, простории за
кралското семејство - спални соби,
гостински соби, 30 бањи, трпезарии и
економски простории. За полесно
движење меѓу катовите бил инсталиран и
лифт. По стилот на внатрешното
уредување просториите се поделени и се
викаат турска соба, француска соба,
фирентинска соба, арапска соба итн. Во
замокот има голема колекција на
уметнички дела од уметници од средна и
источна Европа.
Во неколку простории е изложено и
оружје кое е поделено во три дела, оружје
од источна Европа, оружје од западна
Европа и оружје за лов. Има околу 4000
парчиња оружје преку кои е претставена
историјата на Романија за период од 400
години.
Внатрешните декорации на ѕидовите во
дворецот се од дрвена резба и облога од
текстилни тапети, сè во стилот на барокот.
Впечатливо е дека сите прозорци се
застаклени со витражи, главно изработени
во Швајцарија.
Замокот имал сопствено централно
греење и користел електрична енергија од
сопствена електрана.
При крајот на градбата од 1893 до 1914
биле додадени се пет кули на замокот од
кои централната е најголема и е висока 66
метри. Кулите ги проектирал и изведувал
чешкиот архитект Карол Бенеш.
Пред главниот влез во замокот,
поставена е скулптура на кралот Карло 1 и
изградени се тераси, скали, фонтани и
патеки кои водат околу паркот на замокот
и целиот кралски имот.
Дел од историјата на Романија и
нејзината борба за независност може да
се види со посета на замокот Пелеш.
ЗАМОКОТ БРАН
Замокот Бран е граден од 1211 до 1377
година. Тој се наоѓал на главниот пат помеѓу
Влашка и Трансилванија. На почетокот тој се
користел како тврдина во која најчесто
престојувала војската и се борела против
продорот на Турците од југ кон север.
Изграден е од камен, поставен е на карпа и
гордо стои и пркоси на времето, високо
издигнат над целата околина.
Замокот во западниот свет е познат како
Замокот на Дракула. Во новелата на Брам
Стокер „Дракула“ по која се снимени и многу
филмови, Стокер дава опис на еден замок во
кој живеел Дракула кој е многу сличен со
Замокот Бран. Брам Стокер никогаш не ја Мери, големата кралица која била многу потребите за електрична енергија на замокот,
посетил Романија, ниту го видел замокот популарна меѓу народот. околината но и соседните населени места, за
Бран. Неговата новела е негова имагинација. За кралицата Мери замокот Бран што граѓаните ѝ биле благодарни на
Дракула се поистоветува со романскиот претставувал прекрасен објект, но за него ќе кралицата.
кнез Влад кој владеел од 1431 до 1470 година каже дека е една убава мала запуштена Во замокот биле инсталирани три
и е голем романски херој кој храбро се борел тврдина заборавена некаде во планините. Од телефонски централи за побрза и подобра
против Турската Империја и Австро-Унгарија, 1920 до 1934 кралицата Мери го адаптирала и комуникација со светот. Замокот има приземје
за ослободување и обединување на Романија. преуредила замокот Бран и од него и четири ката. За побрза и полесна
Митовите за Дракула и Замокот Бран се направила прекрасен кралски замок, летна комуникација бил инсталиран лифт, со кој
измислени од филмската индустрија во резиденција за кралската фамилија. Со кралицата можела да стигне од паркот во
Америка, и тој мит и денес е актуелен. преуредувањето на замокот раководел подножјето на замокот до нејзините
Замокот Бран во западниот свет е познат како чешкиот архитект Карл Лиман. простории во замокот.
замокот на Дракула. Со овие легенди и Додадени се две кули во кои се сместени Во подножјето на замокот бил уреден парк
митови се зголемува и бројот на посетители и нови скали. Отворите за пушки и топови со мало езерце и многу цветни површини и
туристи на замокот. претворени се во прозорци. Инсталирана е разновидни дрвја сè по избор на кралицата.
После 1928 година, Романија се обединила водоводна инсталација, а водата е донесена Во малото езеро биле донесени и лебеди. Во
во денешните граници и Трансилванија од бунар во внатрешниот двор на замокот со паркот биле изградени и неколку помошни
станува дел од Романија. На 1 декември длабочина од 57 метри. За осветлување на објекти како дрвена куќичка за лов, мала
граѓаните на Брашов со одлука на град замокот и околината во 1932 година дрвена црква, куќа за гости со седум соби со
Брашов и градоначалникот Карл Шнел кралицата наредила да се изгради електрична површина од 176 квадратни метри, куќа за чај
замокот Бран ѝ го поклониле на кралицата централа со турбини која ќе ги задоволи и прием на гости со површина од 144
ПОРТА
квадратни метри, куќичка за куклите на принцезата Илијана од 43 квадратни
метри, економска куќа од 378 квадратни метри, коњушница и неколку
гаражи.
Замокот Бран и палатата Балчик биле омилените места за живеење на
кралицата Мери. Таа успеала од една стара камена тврдина,запуштена,
заборавена, и многу непријатна за престој, тврдина во која никогаш и
немало некој посебен живот да ја адаптира во прекрасен замок со сите
удобности и потреби за кралски живот. За време на кралицата Мери
замокот Бран го доживеал најголемиот сјај. Кралицата Мери умрела во 1938
година и после неа за замокот се грижеле нејзините деца, особено ќерка ѝ
Илијана. За време на Втората светска војна замокот бил пренаменет во
болница за ранетите и болни војници и офицери.
Во 1947 година после абдикацијата на кралот Михаил, замокот ѝ припаѓа
на државата. Во 1953 година е прогласен за музеј. После 2004 година
вратен е во сопственост на кралската фамилија, но сè уште се користи како
музеј и има многу посетители и туристи.
Овие два замоци во Романија се најпознати и се нејзини заштитни и
препознатливи знаци, но тие се истовремено и музеи кои многу детално и
верно ја прикажуваат историјата и долгата борба на Романија за
самостојност.
Во нив е презентирано и огромното богатство на кралската фамилија,
голем број на уметнички дела со потекло од источна и западна Европа.
Градбата на овие замоци ги покажува и градителските способности во
Романија. n
ПОРТА
ПОРТА
уметност
Мојата скопска
приказна
Ладислав Цветковски е ликовен уметник, графички дизајнер и универзи-
тетски професор. Предава на Факултетот за ликовни уметност во
Скопје и на Машинскиот факултет во Скопје.
Учествувал на бројни селектирани групни меѓународни и домашни из-
ложби, а своите графики и плакати ги изложувал и на повеќе самостојни
изложби. Автор е на дизајн за значајни монографски изданија, бројни пуб-
ликации и книги, носачи на звук, брендинг за различни проекти, настани
и институции кај нас и во странство.
Со своите јавни општествено-ангажирани и образовни активности се
обидува да го афирмира дизајнот и уметноста како неизоставен сег-
мент на современото живеење, а со цел тие да го добијат своето ви-
стинско место во нашето општество.
Ладислав ЦВЕТКОВСКИ Мојот дом е Скопје, тука сум
Д
роден и до денес учествувам и ја
омот е место кое се чувствувам постојаната интерак-
чувствува многу ција на луѓето и градот.
лично. Влијае на нас, Скопје е место кое историски
нè обликува и нè от- драматично се менувало по из-
сликува кои сме и какви сме. глед и по состав на населението.
„ГУП-Скопје-ДУП-ДУП-ДУП“, 2018
„Kон небото“, 2018 „Денес сме на О2!“, My Comments, 2018

АВТОРСКИ СОЦИЈАЛНИ ПЛАКАТИ
Луѓето и природата никогаш не убавите-паметните. Ми фали по

го оставиле раат. Тоа е едно не- пат изгубената насмевка на лу-
постојано, немирно место во кое ѓето по улиците. Ми фали колек-
најдолго опстанала нитката на тивното сеќавање за личностите
која трајно се закачиле крчмата, кои својот живот, сето свое
лесната забава и немарот. Во знаење и умеење му го посветиле
овој град многу работи биле за- на градот. Ми фалат малите
почнати, но никогаш до крај за- убави приказни кои испариле
вршени. Многу луѓе пропатувале. пред некој да ги запише. Ми
Некои од нив го палеле, некои го фали повеќе време за радост и
рушеле. Други го граделе, но средби со драгите луѓе кои тука
онака без ред, наеднаш. Од тоа ги имам.
без некаков посебен концепт Веќе три децении независно
раштркано низ градот, останалао делувам во моето Скопје. Кори-
и по нешто убаво и паметно. Тука стам различни изразни средства.
и климата е екстремна, воздухот Некогаш тоа се графики, друг пат
зиме може да се види, ПМ 10 има е дизајнот на многубројните
„најмногу на свет“, a лете е пе- книги, монографии, носачи на
колно. Тука жителите, впрочем звук, логоа, а во последно време
како и на други места, во потрага тоа се моите авторски социјални
по тема за „мрчење“ бргу забора- плакати. Во сите нив се трудам
ваат што се случило пред неколку да внесам личен печат различен
дена. Без оглед на сè, во Скопје од она што е очекувано во на-
има нешто посебно кое ве возне- шиот културен простор, а збору-
мирува, но не можете без него. вам за теми кои директно и
Во моето Скопје ми недоста- суштински задираат во животите
сува желбата работите да се за- и реалноста која нè опкружува.
вршат до крај, особено оние Раскажувам животни секвенци
„Криво калемење“, 2015
„55 години од катастрофалниот земјотрес во Скопје“, 2019 „Скопје има магнитуда! (11-12. 9. 2016)“, 2016
„I love Matka“, 2019 „Скопје 13. 11. 1944“, 2015
преку кои тежнеам да поставам вруари 2015 година го направив свест, да го тргнам стравот вкоре- да го завршам.
многу важни прашања, да отво- плакатот „Црнила“ и го постирав нет меѓу луѓето и да го поттикнам Во моите плакати користам
рам простор за размислување и на мојот ѕид на Фејсбук. Со тоа критичкото размислување. Сме- знаци и симболи кои самиот ги
да ја испровоцирам публиката да почна мојот проект насловен там дека критичката мисла и раз- создавам. Симболиката е при-
се соочи со себе си. „Мои коментари“. До денес овој мената на идеи се клучни за сутна и во моите графики, ја има
Циклусот на моите социјални, проект брои околу 400 плакати создадавање на здраво, среќно и и во мојот дизајн, но најдиректна
политички и општествени плакати инспирирани од различни ло- паметно општество. е во моите општествени плакати.
започна во 2014 година како кални и глобални теми и случу- Дел од овие плакати се посве- За проектот „Мои коментари“
последица на студентските про- вања. Целта ми беше да споделам тени на моето, нашето Скопје, на- креирав и посебна типографија
тести. Тие млади луѓе ми ја вра- мој личен став за состојбите, да правени се за моите скопјани и која ја користам за текстуалните
тија надежта дека сепак во овој посочам на непријатните теми за сите кои минуваат низ овој пораки. И најчесто се трудам по-
умствено мемлосан град постои кои посакуваме да не ги забеле- град. Се разбира, како вистински раката која ја праќам да биде ду-
дух и позитивна енергија. Им се жуваме, се обидуваме да ги пре- скопјанец овој циклус плакати ховита, блиска на нашиот
придружив и поттикнат од таа молчиме, да посочам на нештата посветени на Скопје не сум го за- менталитет, дијалект, нашите во-
млада свежа мисла, во месец фе- кои бргу се губат од колективната вршил. Тој трае и немам намера обичаени локални изреки со
вграден поттекс. Некои од нив се
градени како ребуси. Но, иако
моите плакати коментираат кон-
кретни настани, изјави, однесу-
вања на личности, менталитет,
состојби, тие сепак имаат за цел
да упатат универзални пораки и
да нè потсетат на некои забора-
вени вредности.
Словенечкиот критичар Марио
Бердич моите плакати ги спореди
со афоризми, карактеризирајќи
„Учителот (Стефан Сидовски – Сидо)“, 2019 „Горан Стефановски“, 2018
ги како „форма на интеракција

меѓу ликовното и литерарното,
но во мошне редуцирана, крајно
аскетска форма“.
͆ì͌ð͖͊
Плакатите од проектот „Мои
коментари“ од 2014 до денес ги
̹͏î͉ï͌æ͌
објавувам на социјалните мрежи.
Дел од нив беа прикажани во ̽͊í͎͊
печатена форма на моите само-
стојни изложби во Словенија во ̹͉æ͉è͉͍óë
2016 година и во Скопје во 2018.
Проектот продолжува затоа што
за Скопје имам уште многу да
̾͊æç͊íë͖͉
зборувам.
Икрено се надевам дека мојата
̹͌ô͉ïë
публика, моите сограѓани ги пре-
познаваат универзалните пораки, ͆ñ͍͏îëó͉
хуморот кој провејува низ моите
плакати, дека ги поттикнуваат да ͍̈́ëí͊ð
ѕирнат во самите себе си, да го
пронајдат подобриот или подо-
брата во нас, за да ја менуваме
Óëñ͌í͉
нашата стварност кон подобро.
Градот и домот не треба да се
͍̓͐ëè
победат. Тоа се места кои треба
да им ги предададеме на тие што
͎̾͌ñëæ͉͍
ќе дојдат по нас. n
ПОРТА
ПОРТА
ПОРТА

282

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

282

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ГОДИНИ

Градежен потфат во Грделичка Клисура

100 години Баухаус

ПОРТА 25 јули 2014

Градежен потфат во Грделичка Клисура

100 години Баухаус

Првиот број на списанието Порта3

Датум на печатење: 25.7.2019

Скопје по 56 пат се сеќава

Мишчевиќ-Венцлер Тимот на Keнзо Танге

Хрватска: Со електричен автомобил од граница до море

26 јули 2019 ПОРТА 7

Покрај предавањата посветени на

8 ПОРТА 26 јули 2019

Kомплекс станбени згради во населба Ново Лисиче, Скопје Милениумски

Деловен центар „Машинопромет“ во Скопје

Проект кој го тестираше

Сложените топографски услови, особено во попречна насока, изискуваа

12 ПОРТА 26 јули 2019

договори (лотови). Проектот „Југ“ од

КРАТОК ОПИС НА ИЗВЕДЕНИТЕ

14 ПОРТА 26 јули 2019

26 јули 2019 ПОРТА 15

Стручност која доминира

18 ПОРТА 26 јули 2019

Архитектурата како игра

„Булевар 79“ - фото: Милош МАРТИНОВИЌ

Ѓорѓе ЈОКИЌ, дипл.инж.арх. Кои ви се актуелни проекти?

26 јули 2019 ПОРТА 21

22 ПОРТА 26 јули 2019

26 јули 2019 ПОРТА 23

Куќа кај Прогар - фото: Реља ИВАНИЌ

Индустријата бара архитекти

26 ПОРТА 26 јули 2019

Школата за убави уметности (Ecole des Beaux-Arts) во Париз

26 јули 2019 ПОРТА 27

Храбро и функционално движење во

„Архитекти, вајари, сликари, мораме сите да му се вратиме на занаетот,

школата Гропиус имал 35 години, бил решен

Mарсел Броер - Прочуениот стол

Мис ван дер Рое

26 јули 2019 ПОРТА 33

создале се темели на сите модернистички и

34 ПОРТА 26 јули 2019

Водата, „Св. Канео“

36 ПОРТА 26 јули 2019

На приземното ниво под зградата е пуштена

26 јули 2019 ПОРТА 37

40 ПОРТА 26 јули 2019

Лагадин Пицерија кај чинарот Каналот Студенчишта

фото: Диме ГЕОРГИЕВ

26 јули 2019 ПОРТА 41

Охрид во седумдесеттите години и денес (долу)

42 ПОРТА 26 јули 2019

Како треба да се учи дизајн?

Даниела МЛАДЕНОВСКА критериуми во еден оптимален систем. Анкара, на прекрасниот комплекс на

44 ПОРТА 26 јули 2019

домаќин – METU, кој според Шангајската

46 ПОРТА 26 јули 2019

26 јули 2019 ПОРТА 47

Хотел во форма на гитара

52 ПОРТА 26 јули 2019

26 јули 2019 ПОРТА 53

Ладислав ЦВЕТКОВСКИ Мојот дом е Скопје, тука сум