नमु ना फ (c) कोणते ही समुद्र मागी जहाज, जे उपकलम (a) बकंवा उपकलम(b) मध्ये बदले ले नाही

(ननयम १५ बघावा) आबण जलवाहतु कीसाठी ज्याचे पुरेसे क्षे िफळ आहे ; बकंवा
श्रनमक भरपाई अनिननयम १९२३ चा साराां श
1. व्याख्या सेक्शन २(१), से क्शन २ (१) (ड)
(a) ’अवलं बित’ म्हणजे मृत कामगाराच्या नाते वाईकापैकी खालील होय:
(i) त्याची विधिा, कायद्र्शीर अल्पियीन मुलगा ककिं िा अवििाहित कायदे शीर
अल्पियीन मुलगी, ककिं िा त्याची विधिा आई; आणि
(ii) मृत कामगाराच्या मृत्यू वे ळी त्याच्यावर पूणणपणे अवलं िू न असणारे पण वाय्याची १८
वर्षे पूणण झाले ले आबण जे पूणण दु िणल आहे त असा मुलगा वा मुलगी;
(iii) मृत कामगाराच्या मृत्यू समयी त्याच्यावर
पूणणत: अवलं िू न वा अंशत: अवलं िू न असणारे
(a) बवधु र;
(b) बवधवा आई व्यबतररक्त अन्य पालक,
(c) अल् पवयीन िे कायदे शीर मुलगा, अबववाबहत िे कायदे शीर मुलगी, बकंवा
बववाबहत आबण अल् पवयीन कायदे शीर वा िे कायदे शीर मुलगी, बकंवा
अल् पवयीन बवधवा मुलगी.
(d) अल् पवयीन भाऊ बकंवा अबववाबहत िबहण बकंवा अल् पवयीन बवधवा िबहण,
(e) बवधवा सू न,
(f) मृत मुलाचे अल् पवयीन मू ल,
(g) कोणते ही पालक बजवं त नसले ले मृत मुलीचे अल् पवयीन मू ल,
(h) वबिलां चे आई-विील जे व्हा त्या मृत कामगाराचे आई-विील बजवं त
नसल् यास.
(b) सेक्शन २(१) (g) - जेव्हा पंगुत्व तात्पु रते असते , त्याला ‘अपुरे पंगुत्व” म्हणतात. असे पंगुत्व,
पंगुत्व ये ण्यास कारणीभू त असणाऱ्या अपघाताच्या वे ळी असले ल् या आबण तत्सम कामामध्ये
उपयोक्त असणाऱ्या, त्या कामगाराच्या वे तन कमाईच्या शक्तीचा ऱ्हास
करते .कायमस्वरूपी अपुरे पंगुत्व त्याला म्हणतात, जेव्हा अपघातात जखमी झाले ला
कामगार, तो अपघाताच्या वे ळी करीत असले ल् या कामाव्यबतररक्त अन्य कोणते ही काम
करण्याच्या त्याच्या शक्तीचा ऱ्हास कायम स्वरुओइ करते आबण अशा जखमा पररबशष्ट (१)
मध्ये उल् ले ख केल् या प्रमाणे असतात.
(c) सेक्शन २(१)(१)- ‘पूणणत: पंगुत्व” म्हणजे असे पंगुत्व जे तात्पु रते वा कायम स्वरूपी
असते आबण ज्यामुळे असे पंगुत्व ये ण्यास कारणीभू त अपघाताच्या समयी, करू
शकत असले ले प्रत्येक काम करण्याची त्या कामगाराची शक्ती राहत नाही; तर
कायम स्वरूपी पूणण पंगुत्व म्हणजे एखाद्या अवयवाचा कायमस्वरूपी पूणणतया नाश
जसे की दोन्ही िोळे जाणे वा पररबशष्ट (१) मध्ये बदले ल् या जखमां प्रमाणे १०० टक्के
जखमा असणे .
(d) सेक्शन २(१)(n) – ‘कामगार’ म्हणजे अशी कोणतीही व्यक्ती (जी हं गामी नोकरीवर
नसे ल बकंवा व्यावसाबयकाच्या व्यापारासाठी वा धं द्यासाठी नेमले ली नसे ल), जी -
(i) पररबशष्ट II मध्ये नमूद केल् याप्रमाणे नाही वा रे ल् वे च्या कोणत्याही प्रशासकीय,
बजल् हा बकंवा उप बवभागीय कायाण लयात काम करत नाही आबण भारतीय रे ल् वे
अबधबनयमच्या से क्शन ३ प्रमाणे रे ल् वे ची नोकरदार व्यक्ती,
(ii) पररबशष्ट II मध्ये बदल् याप्रमाणे , रुपये हजार पेक्षा अबधक माबसक वे तन न
बमळणारी नेमणू क झाले ली व्यक्ती,
जरी हा नोकरीचा करार या अबधबनयमा अगोदर बकंवा नंतर झाले ला असो वा नसो, जरी
आता करार स्पष्ट वा सू बचत करणारा, मौखखक वा बलखखत असो, परं तु या कराराला
केंद्राच्या सै न्य बवभागातील कोणी ही व्यक्ती िाध्य नसते आबण अपघात समयी जखमी
झाले ल् या मृत कामगारावर अवलं िू न असणाऱ्या व्यक्तींचा सं दभण घेतला जातो.
पररनशष्ट II
से क्शन २(१)(n)प्रमाणे , व्यक्तीच ं ी यादी, जी कामगाराच्या व्याख्येत समाबवष्ट केली जाते . खाली
दे लील् या व्यक्ती से क्शन २(१)(n)प्रमाणे कामगार म्हणू न धरल् या जातात आबण त्या से क्शनमधील
बनदे शाप्रमाणे अन्य कोणी ही व्यक्ती, जी –
(i) ललवपक म्ििून ननयुक्तत झालेली िा रे ल्िेच्या नोकरीत विद्युत ककिं िा िाफेिर ककिं िा
(vii) खालील उद्द््याने बनयु खक्त करण्यात आले ले ,
(a) र्ारतीय बिंदर अधधननयम १९०८ याप्रमािे, एखाद्या बिंदराच्या चतु:सीमेमध्ये
असलेल्या जिाजािर माल चढििे ककिं िा उतरवििे सुरु असेल आणि ज्या जिाजाचा तो
मालक िा त्यािरील कमाचारी नािी, अशा जिाजािर मालाची चढ उतार करण्यासाठी,
इिंधन र्रण्यासाठी, बािंधकामासाठी, दरु
ु स्तीसाठी, तोडण्यासाठी, सफाईसाठी ककिं िा
रिं गविण्यासाठी, ककिं िा मालाची िाितक
ू करण्यासाठी ननयक्ु तत केलेला;
(b) नां गर ओढू न जहाज िाहे र काढण्यासाठी बनयु खक्त केले ला;
(c) धक्क्यावर जहाज िां धणे आबण सोिणे यासाठी बनयु खक्त केले ला;
(d) जेव्हा जहाज कोरड्या गोदीत बशरते बकंवा िाहे र पिते , ते व्हा दारुगोळयाची पेटी
हलबवणे बकंवा िदलण्यासाठी;
(e) आणीिाणीच्या प्रसं गी जहाज गोदीतू निाहे र काढण्यासाठी बकंवा गोदीत नां गरण्यासाठी;
(f) जहाजावरील कॉयर खरंग आबण वायर परीक्षण करणे , दोन्ही िाजू रं वू न घेणे, जीवरक्षक
िदलाने बकंवा नवीन आणणे , जहाजावर चालण्यासाठी माबगण का तयार करणे,
बनकशां प्रमाणे जहाजावरील सवण जीवनाव्यक गोष्टींचा पुरेसा साठा करणे आबण
सां भाळणे यासारख्या बकंवा तत्सम कामां साठी; बकंवा
(g) जहाजाला खेचून नेणाऱ्या जीवरक्षक िोटीवर बकंवा तराफ्यावर काम करण्यासाठी;
(viii) बनबमणती, प्रबतपाळ करणे, दु रुस्ी आबण नष्ट करणे या साठी बनयु खक्त –
(a) कोितीिी इमारत क्जला एका पेक्षा जास्त मजले आिे त ककिं िा जलमनीपासून िरील
छतापयंत ३.६५ मीटर पेक्षा अधधक उिं च आिे ; अथिा
(b) कोणते ही धरण वा धक्का जो त्याच्या तळाकिून सवाण त उं च बिं दूपयं त १२ फुट वा त्यापेक्षा
अबधक उं चीचा आहे ;
(c) कोणताही रस्ा, पूल, िोगदा बकंवा कालवा; बकंवा
(d) कोणताही िं दर धक्का, समुद्रबभं त बकंवा असे कोणते ही सामुद्री िां धकाम जे जहाज
नां गरण्यासाठी उपयोगी ये ते; बकंवा
(ix) कोणतीही सवण साधारण टे बलफोन केिल, व टे लेग्राफ केिल वा ओवरहे ि बवद् यु त तारा अथवा
केिल टाकण्यासाठी बनयु खक्त; बकंवा
(x) सां िपाणी, कालवा, पाईपलाईन, रोपवे यां च्या बनबमणतीसाठी, सां भाळ करण्यासाठी,
दु रुस्ीसाठी बकंवा नष्ट करण्यासाठी केले ली बलबपक बनयु खक्त; बकंवा
(xi) कोणत्याही अबिशामक से वेसाठी केले ली बनयु खक्त., बकंवा;
(xii) भारतीय रे ल् वे अबधबनयम १८९० च्या से क्शन ३ मधील कलम ४ आबण उप्सेक्षण १ मध्ये
सां बगतल् याप्रमाणे , प्रत्यक्ष वा उपठे केदार याच्या माफणत केले ली आबण रे ल् वे प्रशासनािरोिर
ज्याचा करारनामा आहे अशी बनयु खक्त; बकंवा
(xiii) रे ल िाक से वेत बनरीक्षक, मेल गािण , छन्टाई सहायक म्हणू न केले ली बनयु खक्त (बकंवा
तारप्रक्षे पक बकंवा िाक बकंवा रे ल् वे बसिलर) कनवा भारतीय िक आबण तार खात्यात अशा
जागी केले ली बनयु खक्त जेथे कायाण लयािाहे रची कामे असतात; बकंवा
(xiv) नैसबगण क वायू बकंवा नैसबगण क पेटरोबलयम प्रबिये शी सं िबधत बलबपक म्हणू न बनयु खक्त; बकंवा
(xv) कोणत्याही स्फोटक प्रबिये शी संिबधत कायाण त केले ली बनयु खक्त; बकंवा
(xvi) मागील बारा महिन्यात एका हदिस तरी जेथे २५ ककिं िा आत्या पेक्षा अधधक मािसे
काम करत िोती ककिं िा जेथे स्फोटके िापरली गेली ककिं िा ज्याची उिं ची त्याच्या
उच्चतम त्रबिंदप
ु ासन
ू तालाच्या त्रबन्दप्र
ु यिंत ३.६५७ मीटर आिे , अशा जागेच्या
उत्खननासाठी केलेली ननयुक्तत; ककिं िा
(xvii) दिा मािसापेक्षा अधधक मािसे नेण्याची क्षमता असिाऱ्या फेरी बोटीच्या कामा
साठी केलेली ननयुक्तत; ककिं िा
(xviii) मागील बारा महिन्यात एक हदिस तरी जेथे २५ ककिं िा त्या पेक्षा अधधक मािसे
कामािर िोती आणि अशी जागा क्जथे लसिंकोना, कॉफी, चिा ककिं िा रबर इ. उत्पादन
िोते नतथे ललवपक िगाात केलेली ननयुक्तत; ककिं िा

अन्य यािंत्रिक शततीने चालविले जािाऱ्या उद्िािन ककिं िा गाडीिर असलेली,ककिं िा या (xix) विद्युत उजाा ककिं िा िायू याच्या ननलमातीत िा रूपािंतरि िा पुरिठा करण्यासाठी

यिंिािर मालाची चढ-उतार करिारी; ककिं िा ललवपक िगाात केलेली ननयुक्तत; ककिं िा
(ii) बलबपक म्हणू न बनयु खक्त झाले ली, वा कारखाना अबधबनयमाचा से क्शन २ मधील (xx) र्ारतीय दीपगि
ृ अधधननयमामधील सेतशन २ च्या कलम (ड) मध्ये
कलम (k) यात उल् ले खल् याप्रमाणे , कोणत्याही आवारात वा हद्दीत असणाऱ्या उत्पादन सािंधगतल्याप्रमािे हदपगि
ृ ासाठी ननयुक्तत; ककिं िा
प्रबिये त बनयु खक्त झाले ली बकंवा अशा कामाशी सं िबधत वा वाफ, पाणी, अथवा अन्य (xxi) धचिपट ननलमाती करून त्यातील धचिे आम जनतेपुढे प्रदलशात करण्यासाठी केलेली
यां बिक वा बवद् यु त शक्तीचा वापर करून तयार करण्यात ये णाऱ्या वस्ूं च्या उत्पादन
ननयुक्तत; ककिं िा
प्रबिये त सामील झाले ली;
(xxii) हत्ती वा तत्सम जंगली प्राण्याची दे खभाल, प्रबशक्षण यासाठी केले ली बनयु खक्त; बकंवा
(iii) िस्तूच्या ननमााि, बदल, दरु
ु स्ती, अलिंकरि,सफाई िा िाितूक ककिं िा विक्री, अशा
(xxiii) जंगलातील आग आटोयात वा बवझवण्यासाठी, नद्यां मधू न लाकिाची वाहतू क
कामासाठी जेथे िीस िा त्यािून अधधक कामगार आिे त, अशा उत्पादन प्रकक्रयेत करण्यासाठी बकंवा झािापासू न लाकिाचे ओंिके तयार करण्यासाठी, बकंवा पाम वृ क्षाची
ननयक्ु तत झालेली; ककिं िा लागवि करण्यासाठी केले ली बनयु खक्त; बकंवा
(iv) व्यािसानयकाच्या व्यापार अथिा धिंद्या सिंदर्ाात स्फोटकािंच्या ननलमाती अथिा (xxiv) हत्ती वा तत्सम जंगली प्राणी पकिण्यासाठी बकंवा त्यां ची बशकार करण्यासाठी केले ली
बनयु खक्त; बकंवा
िाताळिी प्रकक्रयेत र्ारती झालेली; ककिं िा
(xxv) वाहक म्हणू न केले ली बनयु खक्त; बकंवा
(v) खाणकाम कायदा, १९५२ च्या से क्शन २ मधील कलम(ज) मध्ये बनदे श केल् याप्रमाणे ,
(xxvi) माल िाितूक ककिं िा माल िाताळण्यासाठी केलेली ननयुतती िा खालील पैकी केलेली
खाणकाम करण्यासाठी खाणीत बनयु खक्त झाले ली व्यक्ती बकंवा खाणकामाशी सं िबधत
बकंवा जबमनीखालील कोणत्याही कामाशी सं िबधत असले ली, परं तु बलबपक बनयु खक्त न ननयुक्तत
झाले ली व्यक्ती, (a) मागील बारा महिन्यातील एका हदिशी जेथे दिा ककिं िा त्या पेक्षा अधधक
(vi) खलाशी बकंवा मालक म्हणू न, कामगार िोते आणि कोितािी माल साठविण्याची जागा;
(a) िाफ ककिं िा अन्य यािंत्रिक शतती िा विद्युत शततीिर पूिात: िा अिंशत: गतीिे
(b) मागील िारा मबहन्यातील एक असा बदवस जेव्हा त्या िाजारात पन्नास बकंवा त्यापेक्षा
चालविले जािारे कोितेिी जिाज ककिं िा अशा शततीने चालिाऱ्या अन्य अबधक लोक बनयु क्त केले ले होते ;
जिाजाने ओढून नेलेले ककिं िा ओढून नेण्यात येत असलेले जिाज; (xxvii) क्ष-ककरि िा रे डीअम यािंना िाताळण्यासाठी ककिं िा रे डीओ अतटीि पदाथांच्या सिंपकाात
(b) उपकलम (a) मध्ये न सां बगतले ले , २५,००० बकलो टन वा त्यापेक्षा जास् क्षमता असले ले काम करण्यासाठी केलेली ननयक्ु तत; ककिं िा
जहाज; बकंवा
(xxviii)भारतीय बवमान अबधबनयम १९३४ मधील से क्शन २ मध्ये म्हटल् याप्रमाणे बवमानाचे
बनमाण ण,उभे करणे , नष्ट करणे तत्सम कामाकररता बनयु खक्त; बकंवा
(xxix) विद्यत
ु अथिा यािंत्रिक अथिा अन्य कोित्यािी शततीिर चालिाऱ्या ट्राकटर ककिं िा
अन्य दस
ु ऱ्या िािनािर शेतीच्या कामासाठी ननयुक्तत; ककिं िा
(xxx) बोर वििीर ननमााि करिे, दरु
ु स्त करिे, चालू क्स्थतीत सािंर्ाळिे यासाठी ललवपक िगाात
ननयुक्तत ककिं िा
(xxxi) कोित्या िी इमारती मधील सिा विद्युत तारा आणि उपकरिे याच्या दरु
ु स्तीसाठी,
चालू क्स्थतीत सािंर्ाळण्यासाठी ककिं िा निीन बसिण्यासाठी ननयक्ु तत; ककिं िा
(xxxii) सकासमध्ये ननयुक्तत.

स्पष्टीकरण - या पररबशष्ट मध्ये उल् ले खले ले मागील िारा मबहने याचा अथण तो अपघात
झाल् यापासू नच्या बदवसा आधीचे िारा मबहने असा घ्यायचा आहे .
(1) यािंिीक गतीिर चालिाऱ्या िािनात माला ची चढ उतार करण्यासाठी ककिं िा यािंत्रिक
गतीच्या िािनातून मालाची िाितूक करण्यासाठी ननयुतत केलेल्या व्यतती.
(2) कोित्या िी नगरपाललकेने ककिं िा क्जल्िा बोडााने कायाालया बािे रील कामे
करण्यासाठी कोित्या िी िगाात ननयत ु त केलेल्या व्यतती.
शेतावर टर ाकटर बकंवा अन्य य्ां बिक गतीवर चालणारे वाहन चालबवण्यासाठी बनयु क्त केले ली व्यक्ती.
२. मालकाची भरपाई दे ण्याची जबाबदारी (सेक्शन ३(१))
एखाद्या कामगाराला झाले ली व्यखक्तगत दु खापत जर तो काम करत असताना बकंवा
तो करत असले ल् या कामामुळे झाली असे ल तर जरी मालक अशा अपघातास जिािदार
नसला तरी या अबधबनयमाच्या ११व्या पाठात सां बगतल् या प्रमाणे मालक नुकसान
भरपाई दे ण्यास िाध्य असतो.
(a) अशी कोणती ही दु खापत जी तीन बदवसापेक्षा जास् बटकणारी नसे ल आबण
बजच्यातू न कोणती ही पूणणत: बकंवा अंशतः दु खापत झाली नसल् यास;
(b) अशी कोणती ही दु खापत बजच्यामुळे मृत्यू ओढवला नाही आबण जी अशा
अपघातातू न झाले ली आहे जे प्रत्यक्ष खालील गोष्टीमुळे होतात....
(i) कामगार त्यावे ळेस जर दारू बकंवा अन्य नशे च्या आधीन असे ल तर,
(ii) सु रबक्षतते च्या सू चनां किे त्याने जाणू न िु जून दु लणक्ष केले असे ल तर,
(iii) सु रबक्षतते साठी पुरबवण्यात आले ल् या साधना किे बकंवा उपकरणाकिे त्याने
जाणू न िु जून आबण स्वेच्छेने दु लणक्ष केले असल् यास.
३. भरपाई दे ण्याची रक्कम (सेक्शन ४)
अबधबनयमात सां बगतल् याप्रमाणे , नुकसान भरपाईची रक्कम खालील प्रकारे असावी.
(a) दु खापतीमुळे जर मृत्यु झाला असे ल आबण मृत कामगाराचे माबसक वे तन पररबशष्ट ४ मधील
पबहल् या कॉलममध्ये सां बगतल् याप्रमाणे असे ल तर त्याला बमळणारी नुकसान भरपाईची
रक्कम त्याच पररबशष्टाच्या दु सऱ्या कॉलममध्ये बदले ली आहे ;
(b) दु खापतीमुळे जर कायम स्वरूपी पूणणत: पंगुत्व आले असे ल तर आबण त्याचे माबसक
वे तन,पररबशष्ट ४ मध्ये सां बगतल् याप्रमाणे असे ल तर, त्याला बमळणारी नुकसान भरपाईची
रक्कम त्याच पररबशष्टाच्या बतसऱ्या कॉलममध्ये दशणवली आहे ;
(c) जर कायम स्वरूपी अंशतः पंगुत्व दु खापतीमुळे बनमाण ण झाले असे ल तर, -
(i) पररबशष्ट Iमध्ये बदल् याप्रमाणे ही दु खापत असे ल तर, त्या कामगाराची कमाई करण्याची
शक्ती सं पली आहे म्हणू न नुकसान भरपाईची रक्कम कायम स्वरूपी पूणणत: पंगुत्व
यात दे ण्यात ये णाऱ्या भरपाई इतकीच असते .
(ii) पररलशष्ट Iमध्ये हदल्याप्रमािे िी दख ु ापत नसेल तर, त्या कामगाराची कमाई
करण्याची शतती ज्या प्रमािात सिंपली आिे त्या प्रमािात दे ण्यात येिाऱ्या कायम
स्िरूपी पूित
ा : पिंगुत्ि र्रपाई इतकी असते.
स्पष्टीकरण - एकाच अपघातामुळे जेव्हा एकापेक्षा अबधक दु खापती होतात, ते व्हा दे ण्यारी
नुकसान भरपाई ही त्या दु खापतीच ं ी सरासरी काढू न ठरबवण्यात ये ते, परं तु ती रक्कम कायन
स्वरूपी पूणणत: पंगुत्व यात दे ण्यात ये णाऱ्या रकमेपेक्षा अबधक असत नाही.
(d) जेव्हा दु खापतीमुळे आले ले पंगुत्व तात्पु रते असते , पूणणत: बकंवा अंशत:, आबण दु खापत
झाले ला कामगार त्याचे माबसक वे तन पररबशष्ट IVमधील पबहल् या कॉलममध्ये बदल् याप्रमाणे
घेत असे ल, तर, अपघातापासू न १६व्या बदवशी त्याला ४थ्या कॉलममध्ये दाखवले ल् या
बनदे शां प्रमाणे मबहन्याच्या त्याच्या अध्याण वे तनाइतकी रक्कम दे ण्यात ये ते -
(i) पंगु झाल् यापासू नच्या बदवसापासू न, जेव्हा असे पंगुत्व २८ बदवस वा त्या पेक्षा
जास् बदवस आहे ,
(ii) पंगु झाल् यापासू नच्या तीन बदवसाच्या प्रतीक्षे नंतर, जेव्हा पंगुत्व २८ बदवसां पेक्षा
कमी आहे ,
आबण अधाण मबहना इतकी, त्यानंतरच्या पंगुत्व असणाऱ्या बदवसात बकंवा पाच वर्षां च्या
कालावधीत, जो कालावधी लहान असे ल
अथाण त,
(a) अशी पंगुत्वासाठी भरपाई बमळण्याआधी बकंवा पबहली भरपाई बमळण्याआधी, जशी
पररखथथती असले त्याप्रमाणे ,त्या कामगारचे जेवढे वे तन मालकाकिून ये णे असे ल त्या
रक्कमेतून एकदम बकंवा अध्याण मबहन्याच्या वे तनातू न कमी करण्यात यावी.
(b) अपघाताआधी ओ कामगार जेवढे वे तन घेत आहे त्याच्या अध्याण रक्कमेपेक्षा ही अध्याण
माबसक वे तनाच्या भरपाईची रकाम अध्क होऊ नये .
(2) अध्याण वे तानैतकी भरपाई ज्याबदवशी दे णे असे ल, त्याआधी जर पंगुत्व िरे झाले तर त्या
अध्याण मबहन्याच्या कालावधीच्या प्रमाणात अध्याण मबहन्याची रक्कम दे ण्यात यावी.