తెలంగాణ ప్రభుత్వము

తెలంగాణ
సామాజిక ఆర్థిక
ముఖచిత్రం 2023

ప్రణాళిక శాఖ
 ముందుమాట
తెలంగాణ ప్రభుత్వం ప్రతి సంవత్సరం సామాజిక ఆర్ధిక ముఖచిత్రం (SEO) ని ప్రచురించి
బడ్జెట్‌ సమావేశాల సందర్భంగా రాష్ట్ర శాసనసభలో ప్రవేశపెడుతుంది. ఇది వివిధ రంగాలలో
రాష్ టం యొక్క సామాజిక ఆర్దిక స్థితిని తెలియచేస్తూ, ఎక్కడైనా అభివృద్దిలో నిర్దిష్ట అంతరములు
మరియు సవాళ్ళు ఉన్నచో వాటిని గుర్తించి, పరిష్కరించడానికి తీసుకోవలసిన చర్యలను
సూచిస్తుంది. అంతేకాకుండా ప్రభుత్వ విధానాలు మరియు ప్రాధాన్యతా పథకాలు, కార్యక్రమాల
సమాచారాన్ని అందిస్తూ వాటి పనితీరును విశ్లేషిస్తుంది. సామాజిక ఆర్ధిక ముఖచిత్రం 2023
సంబంధిత విభాగాలలో రాష్ట్రం సాధించిన ప్రధాన విజయాలను ప్రముఖంగా పేర్కొనడమే
కాకుండా జవాబుదారితనం మరియు పారదర్శకతలకు భరోసా కల్పించడంతోపాటు ‘బంగారు
తెలంగాణ’ సాధనకు ప్రస్తుత మరియు భవిష్యత్ మార్గాలపై సమగ్రమైన అధ్యయనం చేసే
అవకాశాన్ని ప్రభుత్వానికి అందిస్తుంది.

SEO 2023 రాష్ట్ర మరియు కేంద్ర ప్రభుత్వ శాఖల సమాచారం ఆధారంగా తయారు చేయబడింది
మరియు రిజర్వ్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా, NITI ఆయోగ్, పీరియాడిక్ లేబర్ ఫోర్స్ సర్వే, నేషనల్
అచీవ్‌మెంట్ సర్వే మొదలైన విశ్వసనీయ మరియు స్వయంప్రతిపత్తి సంస్థల సమాచారంతో
రూపొంధించబడినది. ‘బాక్స్‌అంశాల’ ద్వారా రాష్ట్రంలో లేదా మరెక్కడైనా అమలు చేయబడి
విజయవంతమైన కార్యక్రమాలు, పథకాలు, సంస్కరణలు/ఆవిష్కరణల యొక్క అధ్యయనాన్ని
వివరించే ప్రయత్నం జరిగింది.

అవసరమైన సమాచారాన్ని సకాలంలో అందించడంలో ప్రభుత్వంలోని వివిధ ప్రధానమైన

శాఖల సహకారం లేకుంటే ఇవన్నీ సాధ్యమయ్యేవి కావు. ముఖ్యంగా, డైరెక్టరేట్ ఆఫ్
ఎకనామిక్స్ అండ్ స్టా టిస్టిక్స్ (DES), తెలంగాణ రాష్ట్ర అభివృద్ది మరియు ప్రణాళిక సంస్థ
(TSDPS), కాకతీయ గవర్నెన్స్ ఫెలోస్ (KGF), సెంటర్ ఫర్ ఎఫెక్టివ్ గవర్నెన్స్ ఆఫ్ ఇండియన్
స్టేట్స్ (CEGIS) మరియు ప్రణాళిక శాఖ ఉద్యోగులు అంకితభావంతో పని చేసి SEO 2023
ప్రతిని వెలువరించడంలో ఎంతో తోడ్పాటునందించారు కావున ఈ పుస్తక తయారీలో పాల్గొన్న
ప్రతి ఉద్యోగి యొక్క సహాయ సహకారాలకు ప్రత్యేక అభినందనలు.

ప్రణాళిక శాఖ,
తెలంగాణ ప్రభుత్వము.
 విషయ సూచిక
క్ర.సం. అధ్యాయం పేజి

1 పర్యావలోకనం 2-9

2 స్థూల ఆర్థిక ధోరణులు 10-27

3 పబ్లిక్ ఫైనాన్స్ 28-39

4 వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 40-73

5 పరిశ్రమలు 74-95

6 సేవలు 96-115

7 మౌలిక సదుపాయాలు 116-135

8 ఆరోగ్యం 136-151

9 మాతా శిశు సంరక్షణ 152-165

10 విద్య మరియు నైపుణ్యాల అభివృద్ధి 166-179

11 సంక్షేమం 180-191

12 అడవులు మరియు పర్యావరణం 192-207

13 పంచాయత్ రాజ్ వ్యవస్థ – గ్రామీణాభివృద్ధి 208-227

14 పట్టణాభివృద్ధి 228-251

15 గవర్నెన్స్ (పాలన) 252-273

అనుబంధాలు (Annexures)

1
 అధ్యాయం

1
పర్యావలోకనం

2 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పరిచయం ఆదాయం (PCI) పరంగా కూడా తెలంగాణ, భారతదేశాన్ని
అధిగమించింది (ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం తెలంగాణ PCI రూ.3.17
తెలంగాణ రాష్ట రం్ జూన్ 2, 2014న ఏర్పడింది. ఇది హ�ైదరాబాద్ లక్షలు. అంటే జాతీయ PCI (రూ.1.71 లక్షలు) కంటే తెలంగాణ
రాజధానిగా దక్కన్ పీఠభూమిలో దక్షిణ భారత ద్వీపకల్పంలో PCI రూ.1.46 లక్షలు ఎక్కువ).
ఉన్న భూపరివేషటి ్త రాష్ట రం్ . ఈ ప్రాంతం 15°50’10”N
వృద్ధిలో సమ్మిళితతను కూడా ప్రభుత్వం నిర్ధా రించింది. జాతీయ
-19°55’4”N అక్షాంశాలు మరియు 77°14’8”E - 81°19’16”E
కుటుంబ ఆరోగ్య సర్వే(NFHS) 2019-21 నివేదిక ప్రకారం,
రేఖాంశాల మధ్య ఉంది. తెలంగాణ రాష్ట్రా నికి ఉత్త ర మరియు
గిని గుణకం 0.10 తో సమానమ�ైన ఆదాయ పంపిణీ పరంగా
వాయువ్యం లో మహారాష్ట ,్ర తూర్పు మరియు ఈశాన్యం లో
తెలంగాణ రాష్ట రం్ , దేశం లో 1వ స్థానంలో ఉంది (తమిళనాడు
ఛత్తీ స్‌గఢ్, పశ్చిమాన కర్ణాటక, దక్షిణ మరియు ఆగ్నేయంలో
మరియు కేరళతో పాటు).
ఆంధ్రపద
్ర ేశ్ రాష్ట్రా లు సరిహద్దులుగా ఉన్నాయి.

తెలంగాణ రాష్ట రం్ జనాభా పరంగా దేశంలో 12వ స్థానంలో ఉంది వ్యవసాయ రంగం
(2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం 350.04 లక్షలు) మరియు రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుంచి ర�ైతు బంధు పథకం (పెట్టు బడి
వ�ైశాల్యం (1,12,077 చ.కి.మీ) పరంగా 11వ స్థానంలో ఉంది. మద్దతు), కొత్త భారీ మరియు మధ్యతరహా నీటిపారుదల
ఈ ప్రాంతం గోదావరి మరియు కృష్ణా నదుల ద్వారా వరుసగా ప్రా జెక్టు ల నిర్మాణం, వ్యవసాయానికి 24x7 ఉచిత విద్యుత్
79% మరియు 69% పరివాహక ప్రాంతాలతో ఎక్కువగా నీటి మరియు మిషన్ కాకతీయ వంటి అనేక కార్యక్రమాల ద్వారా
పారుదల చేయబడింది. రాష్ట ్ర అధికార భాషలు తెలుగు మరియు ప్రభుత్వం వ్యవసాయ రంగ వృద్ధికి ప్రా ధాన్యతనిచ్చింది.
ఉర్దు . రాష్ట రం్ 10 జిల్లాలను 33 జిల్లాలుగా, 459 మండలాలను పశుసంపద మరియు మత్స్య సంపదను ప్ రో త్సహించడం,
612 మండలాలుగా మరియు 8,368 గ్రామ పంచాయతీలను గొర్రెల పంపిణీ పథకం మొదల�ైన కార్యక్రమాల వల్ల రాష్ట రం్ లోని
12,769 గ్రామ పంచాయతీలుగా పునర్వ్యవస్థీకరణ చేయబడ్డ ది. ప్రసతు ్త-ధరలలో స్
థూ ల రాష్ట ్ర అదనపు విలువ (GSVA) మొత్తం

ఆర్థిక వ్యవస్థ వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ రంగాల వాటా 2014-15లో

16.3% నుండి 2022-23 నాటికి 18.2% కి పెరిగింది.
తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఏర్పడిన తొలి కాలంలోనే ఆర్థిక వ్యవస్థ
నిరంతరమ�ైన నీటిపారుదల, పంటలకు ప్రధాన పెట్టు బడి.
యొక్క బలమ�ైన పునాదికి బీజాలు పడ్డా యి. అప్పటి
ఇది ఋతుపవనాలప�ై ఆధారపడే ర�ైతులను కాపాడుతుంది
నుండి, ప్రభుత్వం సరఫరా మరియు డిమాండ్ విషయంలో
తద్వారా పంటల ఉత్పత్తి మరియు ఉత్పాదకత పెరుగుదలకు
ఒక సమతుల్య విధానాన్ని అమలుచేసతుంది
్ . సరఫరా వ�ైపు:
దారితీస్తుంది. 2014-15 నుంచి 2022-23 మధ్య కాలంలో
TS-iPASS, T-PRIDE, TS-IDEA, TS-Global Linker
రాష్ట రం్ లో సాగునీటి ప్రా జెక్టు లప�ై ప్రభుత్వం రూ.1.61 లక్షల కోట్లు
మొదల�ైన కార్యక్రమాలు ఉత్పాదకత మరియు ఉత్పత్తి ని
వెచ్చించింది. ప్రభుత్వం చేసిన ఈ గణనీయమ�ైన పెట్టు బడి
మెరుగుపరచడం ద్వారా వృద్ధి గుణకాలుగా పనిచేశాయి.
కారణంగా, స్
థూ ల నీటిపారుదల ప్రాంతం (GIA) గణనీయంగా
డిమాండ్ వ�ైపు దళిత బంధు, ర�ైతు బంధు, కళ్యాణలక్ష్మి, షాదీ
117% పెరిగింది (2014-15లో 62.48 లక్షల ఎకరాలు ఉండగా,
ముబారక్, ఆసరా పింఛన్
లు మరియు గొర్రెల పంపిణీ వంటి అనేక
2021-22 నాటికి 135 లక్షల ఎకరాలకు చేరుకుంది).
సంక్షేమ పథకాలు సమాజంలోని అనేక విభాగాల కుటుంబాల
కొనుగోలు శక్తిని పెంచాయి. తద్వారా అందరి జీవన ప్రమాణాలు నీటిపారుదల రంగంలో అద్భుతమ�ైన వృద్ధి ఫలితంగా
మెరుగుపడుతున్నాయి. 2015-16 మరియు 2021-22 మధ్య వరి ఉత్పత్తి 342%
పెరిగింది (45.71 లక్షల MTల నుండి 202 లక్షల MTలకు).
రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుంచి ప్రభుత్వం చేపట్టిన కార్యక్రమాల
తద్వారా భారత ఆహార సంస్థ (FCI)కు వరిని సరఫరా చేసే
వల్ల ఆర్థిక వ్యవస్థ నిలకడగా అభివృద్ధి చెందుతోంది.
రెండవ అతిపెద్ద రాష్ట రం్ గా అవతరించింది. తెలంగాణ సివిల్
2014-15 మరియు 2022-23 మధ్య భారతదేశ GDP
సప్ల యిస్ కార్పొరేషన్ లిమిటెడ్ గత 7 సంవత్సరాలలో కనీస
(ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం) కి తెలంగాణా రాష్ట ్ర వాటా 4.1% నుండి
మద్దతు ధరకు లక్షలాది మంది ర�ైతుల వద్దనుండి భారీ
4.9% కి పెరిగింది. 2022-23 తాత్కాలిక ముందస్తు అంచనాల
మొత్తంలో వరిని కొనుగోలు చేసింది. ర�ైతుల ఆదాయాన్ని పెంచే
ప్రకారం, తెలంగాణ స్
థూ ల రాష్ట ్ర దేశీయోత్పత్తి (GSDP) ప్రసతు ్త
ఉద్దేశ్యంతో ప్రభుత్వం రాష్ట రం్ లో ఆయిల్ పామ్ సాగుకు మద్దతు
ధరల ప్రకారం రూ.13.27 లక్షల కోట్లు . ఇది 2021-22 విలువ
ఇస్తుంది. ఎకరాల పరంగా చూసినపుడు, ఆయిల్ పామ్ పంట
కంటే 15.6% వృద్ధి కాగా దేశ GDP వృద్ధి రేటు 15.4%. తలసరి
పండించే రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ 68,440 ఎకరాలతో ఆరవ

పర్యావలోకనం 3
రాష్ట రం్ గా నిలిచింది. పండ్ల ఉత్పత్తి లో రెండవ రాష్ట రం్ గా, నూనె
వెలికితీత (OEA) లో దేశం లోనీ మొదటి రాష్ట రం్ గా (19.32%
వాటా తో) నిలిచింది.
రాష్ట రం్ లో ఆయిల్ పామ్ సాగును ప్ రో త్సహించేందుకు గాను
ఆయిల్ పామ్ సాగును చేపట్టేందుకు ప్రభుత్వం యాంత్రీకరణ
సాధనాలప�ై 50% ఆర్థిక సహాయం సహాయం అందిసతోం
్ ది.
పంట మార్పిడి విధానంలో లో భాగంగా 20 లక్షల ఎకరాలలో
ఆయిల్‌పామ్‌ సేద్యం కిందికి తీసుకు రావడానికి ప్రభుత్వం
ప్రణాళికలు చేసతుంది
్ . అందుకోసం రాష్ట రం్ లోని 11 కంపెనీలు
2.67 కోట్ల ఆయిల్ పామ్ మొక్కలను పెంచే సామర్థ్యంతో 30
నర్సరీలను ఏర్పాటు చేశారు.
ర�ైతులు తమ ఆదాయాన్ని పెంచుకోవడంలో సహాయపడే
మరో ముఖ్యమ�ైన ఫలితం ప్రసిద్ధ తాండూరు కందులకు
భౌగోళిక సూచిక (GI) ట్యాగ్‌ని పొ ందడం. ఇది తెలంగాణ నుండి
GI ట్యాగ్‌ను పొ ందిన వాటిలో 16వ ఉత్పత్తి . ఇది, ప్రొ ఫెసర్
జయశంకర్ తెలంగాణ రాష్ట ్ర వ్యవసాయ విశ్వవిద్యాలయ (PJT-
SAU) పాత్ర మరువలేనిది.
పారిశ్రామిక రంగం
వ్యాపార అనుకూల విధానాలు మరియు వ్యాపారాన్ని
సులభతరం చేయడానికి ప్రభుత్వం తీసుకున్న చురుక�ైన
చర్యలు రాష్ట రం్ లో పారిశ్రామిక అభివృద్ధిని ప్ రో త్సహించే అనుకూల
వాతావరణాన్ని సృష్టించాయి. 2022-23 సంవత్సరంలో,
ప్రసతు ్త ధరల వద్ద స్
థూ ల రాష్ట ్ర అదనపు విలువ (GSVA) లో
పారిశ్రామిక రంగ వాటా 19.0% గా అంచనా వేయబడింది. ఈ
రంగం గత సంవత్సరం కంటే 10.5% GVA వృద్ధిని నమోదు
చేసింది.
రాష్ట రం్ తన వినూత్న విధానాల ద్వారా పారిశ్రామిక రంగం
వృద్ధికి నిరంతర ప్రయత్నాలు చేసింది. ఫలితంగా పెట్టు బడులు
మరియు ఉపాధి అవకాశాలు పెరిగాయి. TS-iPASS ప్రభుత్వం
యొక్క ప్రధాన చొరవవల్ల , 2022-23లో (జనవరి 2023
వరకు) రూ.20,237 కోట్ల పెట్టు బడులను రాష్ట రం్ ఆకర్షించింది.
తద్వారా 2,518 కొత్త పరిశమ
్ర ల ఏర్పాటు ద్వారా 72,908
మందికి ఉపాధి కల్పించబడింది.
తెలంగాణలో పారిశ్రామిక వృద్ధికి నూతన ఆవిష్కరణలు
మరియు సాంకేతిక విజ్ఞానం ప్రధాన కారకాలు. ప్రసతు ్తం,
రాష్ట రం్ లో 78 ఇంక్యుబేటర్లు, యాక్సిలరేటర్లు మరియు కో-
వర్కింగ్ స్పేస్‌లు ఉన్నాయి. ఇవి ల�ైఫ్‌స�ైన్సెస్, ఫిన్‌టెక్, అగ్రి
టెక్, డిజిటల్ మొదల�ైన వాటిప�ై ప్రత్యేక దృష్టి పెట్టా యి. రాష్ట రం్
యొక్క ఆవిష్కరణ విధానం మరియు అంకుర సంస్థ లకు
4 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
అందించిన ప్ రో త్సాహకాలు అనేక అభివృద్ధి చెందుతున్న
అంకుర సంస్థలకు రాష్ట రం్ నెలవ�ైనది మరియు వాటిలో కొన్ని
జాతీయ ప్రా ముఖ్యతను పొ ందాయి.
“డార్విన్ బాక్స్” అనే అంకుర సంస్థ తెలంగాణ నుండి
యునికార్న్ క్ల బ్‌లో చేరిన మొదటి అంకుర సంస్థ మరియు
టి-హబ్‌లో పొ దిగిన “స్కైరూట్ ఏరోస్పేస్” అనే మరో అంకుర
సంస్థ భారతదేశపు మొట్ట మొదటి ప్రవ
ై ేట్ రాకెట్‌ “ప్రా రంభ్” ను
అభివృద్ధి చేసి విశిష్ట హో దాను పొ ందింది. తెలంగాణలో అంకుర
సంస్థల వృద్ధికి తోడ్పాటునందించేందుకు గాను DPIIT, వాణిజ్యం
మరియు పరిశమ
్ర ల మంత్రిత్వ శాఖ యొక్క నేషనల్ స్టా ర్టప్
అవార్డ్ స్ 2022లో టి-హబ్ “భారతదేశంలో ఉత్త మ ఇంక్యుబేటర్”
అవార్డును క�ైవసం చేసుకుంది.
T-Hub (T-Hub 2.0) యొక్క రెండవ దశ 28 జూన్ 2022
న ప్రా రంభించబడింది. ఇది 4,000 అంకుర సంస్థలు మరియు
ఆవిష్కరణ పర్యావరణ వ్యవస్థ యొక్క ఇతర కీలక అంశాలను
కలిగి ఉండే సామర్థ్యంతో ప్రపంచంలోనే అతిపెద్ద ఆవిష్కరణ
శిబిరాలలో ఒకటి. టి-హబ్ 2వ దశ రాష్ట రం్ లోని అంకుర సంస్థల
వ్యవస్థను మరింత మెరుగుపరిచింది.
సేవల రంగం
తెలంగాణలో సేవల రంగం 2022-23 లో ప్రసతు ్త ధరల
ప్రకారం GVA లో 17.5% వృద్ధిని సాధించింది. 2020-21 లో
మహమ్మారి సమయంలో సేవల రంగం ఎక్కువగా దెబ్బతినగా,
2022-23 లో ఈ రంగం యొక్క GVA మహమ్మారికి ముందు
ఉన్న GVA (2019-20) కంటే 41.1% ఎక్కువగా ఉంది. ఇది
తెలంగాణలో ఉత్పత్తి అయ్యే సేవల డిమాండ్‌లో బలమ�ైన
పునరుజ్జీ వనాన్ని ప్రతిబింబిస్తుంది. తాత్కాలిక ముందస్తు
అంచనాల ఆధారంగా, 2022-23 లో, ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం
రాష్ట ్ర GSVA లో ఈ రంగం 62.8% వాటాను కలిగి ఉంది.
‘స్థిరాస్థి మరియు వృత్తి పరమ�ైన సేవలు అనేది రాష్ట రం్ లోని
సేవల రంగంలో అత్యంత ప్రబలమ�ైన ఉప-రంగం, ఇది ప్రసతు ్త
ధరల ప్రకారం GSVA లో మూడింట ఒక వంతుకు ప�ైగా
దో హదపడింది. స్థిరాస్థి కోణం నుండి ప్రపంచంలోని అత్యంత
క్రియాశీలక నగరాలను గుర్తించే జోన్స్ లాంగ్ లాసాల్లే (JLL)
నగర మొమెంటం సూచిక-2020 ప్రకారం, హ�ైదరాబాద్ నగరం
మొమెంటం సూచికలో మొదటి స్థానాన్ని ఆక్రమించడం ద్వారా
ప్రపంచంలోనే అత్యంత క్రియాశీలక నగరంగా నిలిచింది. నివేదిక
ప్రకారం, నగరం ప్రధానమ�ైన కార్యాలయంల కోసం ప్రపంచంలోనే
అత్యుత్త మ పనితీరు కనబరుస్తున్న నగరాల్లో ఒకటి మరియు
అద్దె వృద్ధి అసాధారణంగా ఉంది.
ఆపిల్, మ�ైక్రో సాఫ్ట్ , గూగుల్ మరియు ఫేస్‌బుక్ వంటి టెక్
దిగ్గజాల ఉనికితో పాటు అమెజాన్ ద్వారా పెద్ద క్యాంపస్‌ను
ప్రా రంభించడం ద్వారా నగరం యొక్క
ఊపందుకోవడంతో అభివృద్ధి చెందుతున్న సాంకేతిక రంగం
ఈ ఊపును అందిసతోం
్ ది. ఈ అనుకూల వాతావరణం రాష్ట రం్
నుండి ఐటి ఎగుమతుల్లో గణనీయమ�ైన వృద్ధికి దారితీసింది.
2014-15 మరియు 2021-22 మధ్య రాష్ట రం్ నుండి IT
ఎగుమతులు 15.67% వార్షిక వృద్ధి రేటును (CAGR)
సాదించాయి. ఈ కాలంలో ఐటీ రంగంలో మొత్తం ఉద్యోగాలు
దాదాపు 3.7 లక్షల నుంచి 7.7 లక్షలకు పెరిగాయి.
మద్దతునిస్తుంది. తెలంగాణ తన మొత్తం వ్యయంలో (78.1%)
అభివృద్ధి వ్యయంలో అత్యధిక వాటాను సామాజిక సేవలు
ఖ్యాతి మరింత (విద్య, ఆరోగ్యం, సంక్షేమం, గృహనిర్మాణం మొదల�ైనవి)
మరియు ఆర్థిక సేవలు (వ్యవసాయం, అటవీ, పరిశమ
్ర , రవాణా
మొదల�ైనవి) కలిగి ఉంది. ఇది భారతదేశ సాదారణ రాష్ట్రా లలో
68.4%.
తలసరి వ్యయం పరంగా, 2018-21 కాలంలో వెచ్చించిన
వ్యయంలో, గోవాను విడిచిపెట్టి, తెలంగాణ మొదటి స్థానంలో
నిలిచింది. తెలంగాణ తలసరి వ్యయం రూ.26,897 కాగా,
కర్నాటక (రూ.24,040) తర్వాత దేశంలోని సాదారణ రాష్ట్రా ల

పబ్లిక్ ఫైనాన్స్ సగటు వ్యయం రూ.20,233. అదే కాలంలో తెలంగాణా యొక్క

నిబద్ధత వ్యయం (జీతాలు మరియు వేతనాలు, పెన్షనలు ్, వడ్డీ
సంక్షేమ పథకాలు మరియు ప్రజా సేవలను ప్రభావవంతంగా చెల్లింపులు) ఆదాయ వసూళ్ల శాతంగా 2018-21లో భారతదేశ
అందజేయడానికి బలమ�ైన పబ్లి క్ ఫ�ైనాన్స్ వ్యవస్థ అవసరం. GS సగటు (55.1%) కంటే 48.6% తక్కువగా ఉంది. సవాళ్ల తో
COVID-19 మహమ్మారి నుండి ప్రజల ప్రా ణాలను కాపాడుటకు కూడిన వాతావరణం ఉన్నప్పటికీ రాష్ట రం్ మెరుగ�ైన పనితీరును
ఖర్చులను పెంచడానికి మరియు ఇప్పటికే ఉన్న వ్యయ కనబరుస్తోందని ఈ సూచికలు స్పష్టంగా సూచిస్తున్నాయి.
ప్రా ధాన్యతలను మార్చడానికి ప్రభుత్వం పునః సమీక్ష
జరపాల్సిన పరిసథితి
్ ని కల్పించింది. ఆర్థిక మందగమనం మాతా - శిశు సంరక్షణ
రెవెన్యూ రాబడుల తగ్గు దల మరియు వ్యయాల పెరుగుదల
ఆరోగ్య లక్ష్మి, కేసీఆర్ కిట్, కేసీఆర్ పౌష్టికాహార కిట్ మరియు
జంట ప్రభావాలను కలుగజేసింది.
అమ్మ ఒడి వంటి ప్రభుత్వ కార్యక్రమాలు రాష్ట ్ర మాతా మరియు
ప్రభుత్వం వివేకవంతమ�ైన ఆర్థిక నిర్వహణ కారణంగా శిశు సంరక్షణ అనుబంధ సూచికలలో మెరుగుదలకు
2020-21లో రాష్ట రం్ ఆశించిన పన్ను రాబడిని అందుకోలేక దారితీశాయి. NFHS 4 మరియు NFHS 5 మధ్య సంస్థాగత
పో యినప్పటికీ, 2019-20లో (రూ.67,597 కోట్లు ) జననాలు 91.5% నుండి 97% కి పెరిగాయి మరియు ప్రభుత్వ
సాధించినట్లే 2020-21లో (రూ.66,650 కోట్లు ) దాదాపు ఆసుపత్రు లలో ప్రసవాలు 2015-16 లో 30.5% నుండి
సమానమ�ైన పన్ను రాబడులను రాష్ట రం్ అందుకుంది. 2022లో 61% కి పెరిగాయి. తెలంగాణలో శిశు మరణాల రేటు
2018-21 కాలంలో రాష్ట ్ర సొ ంత ఆదాయం 73.1% వసూళ్ల ను (IMR) 2014 లో 35 నుండి 2020 లో 21 కి 40% తగ్గింది.
కలిగి ఉంది. ఇది భారతదేశ GS (సాధారణ రాష్ట్రా లు) సగటు మాతాశిశు మరణాల నిష్పత్తి (MMR) 2014-16 లో 81 నుండి
కంటే 56.5% అధికం. ఇది ఇతర రాష్ట్రా లతో పోల్చితే రాష్ట ్ర ఆర్థిక 2018-20 లో 43 కి 46.9% తగ్గింది. ఇది దేశంలోని 18 ప్రత్యేక
స్వావలంబనను సూచిస్తుంది. వర్గంకాని రాష్ట్రా లలో మూడో అత్యల్ప MMR. 2030 నాటికి
ప్రతి 1,00,000 సజీవ జననాలకు గ్లో బల్ MMR ని 70 కంటే
తలసరి ఆదాయం పరంగా, గోవాను మినహాయించి,
తక్కువకు తగ్గించాలనే లక్ష్యంతో రాష్ట రం్ SDG లక్ష్యం 3 (మంచి
2018-21కి సంబంధించి తెలంగాణ సగటు తలసరి ఆదాయ
ఆరోగ్యం మరియు శ్య
రే స్సు)లో ఒక సాధకుడిగా ఉద్భవించింది.
వసూళ్
లు (రూ.27,305) భారతదేశ GS లో అత్యధికంగా
ఉన్నాయి. 2018-21కి భారతదేశ GS మొత్తం సగటు కేసీఆర్ కిట్ పథకం కింద మహిళలు గర్భం దాల్చిన సమయంలో
రూ.23,788. రాష్ట రం్ యొక్క పన్ను-GSDP నిష్పత్తి మరియు ప్రసవానంతర కాలంలో నష్ట పోయే వేతనాన్ని భర్తీ
భారతదేశ GSలో రెండవ అత్యధికంగా ఉంది, ఇది దేశంలోని చేసేందుకు రూ.12,000 (ఆడబిడ్డ కు రూ.13,000) ఆర్థిక
ఇతర రాష్ట్రా ల కంటే తెలంగాణ తన ఆర్థిక వనరులను మెరుగ్గా సహాయం అందజేసతు ్న్నారు. ప్రసవానంతర పరీక్షలు మరియు
వినియోగించుకుంటుందనే విషయాన్ని ప్రతిబింబిస్తుంది. టీకా మధ్య కీలక మ�ైలురాళ్ల కు అనుసంధానించబడిన నాలుగు
విడతలుగా ఈ నగదు ప్ రో త్సాహకం విడుదల చేయబడుతుంది.
వ్యయం వ�ైపు కూడా, 2021-22లో రాష్ట ్ర మూలధన
నవజాత శిశువులను వెచ్చగా మరియు పరిశుభ్రంగా
వ్యయం రూ.25,954 కోట్లు (సవరించిన అంచనాల ప్రకారం)
ఉంచడానికి కిట్ కూడా అందించబడుతుంది.
2020-21 విలువ (రూ.15,922 కోట్లు ) కంటే 63% ఎక్కువగా
ఉంది, తద్వారా కోలుకుంటున్న ఆర్థిక వ్యవస్థకు అవసరమ�ైన గర్భిణీ స్త్రీలలో రక్త హీనతను ఎదుర్కోవడానికి మరియు

పర్యావలోకనం 5
హిమోగ్లో బిన్ స్థాయిలను మెరుగుపరచడానికి ప్రభుత్వం 2022
డిసెంబర్ 21 న, ఆదిలాబాద్, భద్రా ద్రి కొత్త గూడెం, జయశంకర్
భూపాలపల్లి, జోగులాంబ గద్వాల్, కామారెడ్డి, కొమురం భీమ్
ఆసిఫాబాద్, ములుగు, నాగర్ కర్నూల్ మరియు వికారాబాద్
వంటి అధిక రక్త హీనత ప్రబలంగా ఉన్న జిల్లాలలో “KCR
న్యూట్రిషన్ కిట్స్” అనే కార్యక్రమాన్ని ప్రా రంభించింది. ఒక్కో
కిట్ల
‌ ో ఒక కేజీ న్యూట్రీషియన్ మిక్స్ పౌడర్, ఒక కేజీ ఖర్జూ రం,
మూడు బాటిళ్ల ఐరన్ సిరప్, 500 గ్రాముల నెయ్యి మరియు
ఒక కప్పు ఉంటాయి.
భారత ప్రభుత్వంతో కలిసి తెలంగాణ ప్రభుత్వం చేపట్టిన
“ఆరోగ్యలక్ష్మి” పథకం అన్ని అంగన్‌వాడీ కేంద్రా లలో నమోద�ైన
గర్భిణులు మరియు పాలిచ్చే తల్లు లందరికీ పౌష్టికాహారం
మరియు ఆరోగ్యకరమ�ైన భోజనం అందించే మరొక కార్యక్రమం.
2022-23లో ఈ పథకం 7 నెలల నుండి 6 సంవత్సరాల
వయస్సు గల 19.08 లక్షల మంది గర్భిణులు మరియు
పాలిచ్చే మహిళలు & పిల్లలకు (బాలామృతం మరియు
అనుబంధ పో షకాహార కార్యక్రమం ద్వారా అందించబడింది)
ప్రయోజనం చేకూర్చింది. నీతి ఆయోగ్ తన ఇటీవలి నివేదిక,
“టేక్ హో మ్ రేషన్: రాష్ట్రా లు మరియు కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాలలో
మంచి పద్ధతులు” 2022 లో ఆరోగ్య లక్ష్మి పథకం యొక్క
పో షకాహార సుసంపన్నత, పారదర్శకమ�ైన మరియు నాణ్యతతో
కూడిన కొనుగోళ్
లు మరియు సరుకుల సరఫరా గొలుసు,
పటిష్టమ�ైన పర్యవేక్షణ మొదల�ైన వాటిని మంచి పద్ధ తులుగా
గొప్పగా ప్రస్తావించింది.
“అమ్మ ఒడి” అనేది కుటుంబాల కోసం ఖర్చులను తగ్గించడానికి
మరియు సురక్షితమ�ైన ప్రసవాలు మరియు రోగనిరోధకత
సంఖ్యను మెరుగుపరచడానికి 2018 లో రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం
ప్రా రంభించిన ప్రత్యేకమ�ైన అంబులెన్స్ సేవ. 102 హెల్ప్
ల�ైన్ ద్వారా ఈ పథకం కింద 33 జిల్లాల్లో 300 వాహనాలు
పనిచేసతు ్న్నాయి. 2022-23 లో సుమారు 2.75 లక్షల మంది
లబ్ధి దారులు 22 డిసెంబర్ 2022 వరకు ఈ పథకం కింద
సేవలను పొ ందారు.
ఆరోగ్యం
ఆరోగ్య మౌలిక సదుపాయాలను బలోపేతం చేయడానికి
మరియు ఆరోగ్య సంరక్షణ సేవలు మరియు వ�ైద్య విద్యను
మరింత అందుబాటులోకి తీసుకురావడానికి ప్రభుత్వం అనేక
చర్యలను చేపట్టింది. 2023-24 విద్యా సంవత్సరానికి గానూ
ప్రభుత్వం 900 MBBS సీట్లు , 3,897 మంజూర�ైన పో స్టుల పూర్తి
సామర్థ్యంతో ఆసిఫాబాద్, జయశంకర్ భూపాలపల్లి, జనగాం,
కామారెడ్డి, కరీంనగర్, ఖమ్మం, రాజన్న సిరిసిల్ల, వికారాబాద్
6 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
మరియు నిర్మల్‌లో 9 కొత్త ప్రభుత్వ వ�ైద్య కళాశాలలను
ఆమోదించింది. ఇది రాష్ట రం్ లోని గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో వ�ైద్య విద్యను
పొ ందేందుకు వీలు కల్పిస్తుంది.
ప్రజలకు తక్కువ ఖర్చుతో రోగ నిర్ధా రణ మరియు స్కానింగ్
తదితర సేవలను అందించాలనే ఉద్ద్యేశ్యంతో, ప్రభుత్వం
2018లో ‘తెలంగాణ వ్యాధి నిర్ధా రణ పథకం’ని హబ్-అండ్-
స్పో క్ పద్దతిలో ప్రా రంభించింది. ఇది అపెక్స్ లేబొ రేటరీ కేంద్రంగా
మరియు పట్ట ణ ప్రా థమిక ఆరోగ్య కేంద్రం గా పనిచేసతుంది
్ .
(UPHCలు), కమ్యూనిటీ ఆరోగ్య కేంద్రా లు (CHCలు), ఏరియా
ఆసుపత్రి (AHs) మొదల�ైనవి దీని క్రింద పనిచేసతు ్న్నాయి.
ప్రసతు ్తం, 20 జిల్లా-స్థాయి డయాగ్నస్టిక్ హబ్‌లలో 57
రకాల పరీక్షలు అందుబాటులో ఉన్నాయి. సెంట్రల్ ల్యాబ్‌లో
సగటున 5,000 మరియు జిల్లా కేంద్రా లలో 1,000-2,000
నమూనా లోడ్ ఉన్నాయి. అన్ని జిల్లాల్లో వికేంద్క
రీ రణ పద్ధతిలో
నాణ్యమ�ైన డయాలసిస్ సేవలను ఉచితంగా అందించేందుకు
ఇదే నమూనాను అవలంబించారు. ప్రతి సంవత్సరం, 104
డయాలసిస్ కేంద్రా లలో సుమారు 6 లక్షల డయాలసిస్
సెషన్‌లు నిర్వహించబడుతున్నాయి, దీని వలన సంవత్సరానికి
సగటున 8,500 మంది రోగులు ప్రయోజనం పొ ందుతున్నారు.
రాష్ట రం్ లోని పౌరులందరికీ కంటి స్క్రీనింగ్ & దృష్టి పరీక్షలు
నిర్వహించడం, కళ్ల ద్దా లు ఉచితంగా అందించడం, సాధారణ
కంటి జబ్బులకు మందులు అందించడం మరియు తీవ్రమ�ైన
లోపం తో కూడిన కంటి వ్యాధుల నివారణ ప�ై ప్రజలకు
అవగాహన కల్పించడం కోసం ప్రభుత్వం 2018 లో అతిపెద్ద
కమ్యూనిటీ ఐ-స్క్రీన్ ప్ రో గ్రామ్ కంటివెలుగును ప్రా రంభించింది.
నివారించదగిన అంధత్వ రహిత తెలంగాణను నిర్మించడానికి
కంటి వెలుగు రెండవ దశ జనవరి 18, 2023 న ప్రా రంభమ�ైంది.
వ్యాక్సిన్‌లు, కుట్లు మరియు శస్త చి
్ర కిత్సా వస్తువులతో సహా
వివిధ ఔషధాల సరఫరా నిర్వహణలో కూడా రాష్ట రం్ ముందుంది.
తెలంగాణా రాష్ట ్ర ఆరోగ్య సేవలు మరియు మౌలిక సదుపాయాల
అభివృద్ధి కార్పొరేషన్ (TSMSIDC) వివిధ ప్రాంతీయ/జిల్లా
ఔషధ గిడ్డంగులు, జిల్లా ఆసుపత్రు లు, కమ్యూనిటీ హెల్త్
సెంటర్‌లు, ప్రా థమిక కేంద్రా లు మరియు ఉప కేంద్రా లను
అనుసంధానం చేసే వెబ్ ఆధారిత మందుల సరఫరా-గొలుసు
నిర్వహణ అప్లి కేషన్ మరియు వ్యాక్సిన్‌ల పంపిణీ వ్యవస్థ
(DVDMS)ని అమలు చేసతోం
్ ది. ఈ విషయంలో తెలంగాణ
రాష్ట రం్ రాజస్థాన్, బీహార్‌(లతో దాదాపు సమానంగా) తర్వాత
దేశంలోనే 3వ స్థానంలో నిలిచింది.
రాష్ట రం్ లో ఆరోగ్య వ్యవస్థను మెరుగుపరిచేందుకు ప్రభుత్వం
చేసతు ్న్న నిరంతర ప్రయత్నాలు నీతి ఆయోగ్ ఆరోగ్య సూచికలో
రాష్ట ్ర సంవత్సర పనితీరులో ప్రతిబింబించాయి. మొత్తం పనితీరు
పరంగా తెలంగాణ 2015-16లో 19 పెద్ద రాష్ట్రా లలో 11వ
ర్యాంక్ నుండి 2019-20లో 3వ ర్యాంక్‌కు చేరుకుంది. ఆరోగ్య
ఫలితాలు, పాలన మరియు సమాచారం, కీలక పెట్టు బడులు
మరియు ప్రక్రియల డొ మ�ైన్‌లలో 24 సూచికలతో పాటు రాష్ట ్ర
పనితీరును నీతి ఆయోగ్ ఆరోగ్య సూచిక అంచనా వేసింది.
విద్య
నాణ్యమ�ైన విద్యను సమాన ప్రాతిపదికన అందించడానికి రాష్ట ్ర
ప్రభుత్వం కృత నిశ్చయంతో ఉంది. రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం 2022-
23లో ‘తొలిమెట్టు ’ కార్యక్రమాన్ని ప్రా రంభించింది. మెరుగ�ైన
జీవిత ఫలితాలను సాధించడం మరియు ఉపాధ్యాయుల
సామర్థ్యాన్ని బలోపేతం చేయడం ద్వారా పిల్లలను సన్నద్ధం
చేయడం ఈ ‘తొలి మెట్టు ’ ఉద్దేశ్యం. అన్ని పాఠశాలల్లో ప్రా థమిక
భాష మరియు గణిత న�ైపుణ్యాలను ఒక మిషన్ మోడ్‌లో
అభ్యసించడానికి మరియు గడ్
్రే స్థాయికి సమానంగా కనీస
సామర్థ్యాన్ని సాధించడానికి 1-5 తరగతుల కోసం కనీస అక్షర
మరియు గణిత సామర్ధ్యాలు (FLN) కార్యక్రమం. 2024 నాటికి
సార్వత్రిక FLN (Foundational Literacy and Numeracy)
ని సాధించాలనే లక్ష్యంతో ఈ కార్యక్రమం రూపొ ందించబడింది.
పాఠశాలల్లో ఉపాధ్యాయుల లభ్యతప�ై కూడా నాణ్యమ�ైన విద్య
ఆధారపడి ఉంటుంది. ఉపాధ్యాయుల అందుబాటు అనేది
ప్రభుత్వం దృష్టి కేంద్క
రీ రించే అంశం. ప్రా థమిక స్థాయిలో
UDISE 2021-22 ప్రకారం, విద్యార్థి ఉపాధ్యాయుల నిష్పత్తి
(PTR) 20:1తో ప్రత్యేక వర్గం కాని రాష్ట్రా లలో రాష్ట రం్ మూడవ
స్థానంలో ఉంది. ఎగువ ప్రా థమిక మరియు ద్వితీయ స్థాయిల
కోసం, ప్రత్యేక వర్గం కాని రాష్ట్రా ల్లో వరుసగా 13:1 మరియు 9:1
విద్యార్థి ఉపాధ్యాయుల నిష్పత్తి తో తెలంగాణ ఉత్త మ పనితీరు
కనబరిచింది.
విద్యా మౌలిక సదుపాయాల దృష్టితో, ప్రభుత్వం “మన ఊరు-
మన బడి/ మన బస్తీ-మన బడి” పథకాన్ని ప్రా రంభించింది.
ఇది రాష్ట రం్ లోని ప్రభుత్వ పాఠశాలల్లో ని 12 భాగాలలో మౌలిక
సదుపాయాలను మెరుగుపరచడం. ఈ పథకం జనవరి
2022లో మూడు దశలలో మూడేళ్లపాటు ప్రా రంభించబడింది.
రూ.7,289.54 కోట్ల బడ్జెట్ ఆమోదంతో 26,065 ప్రభుత్వ
మరియు స్థానిక సంస్థల పాఠశాలలు మరియు 19.84 లక్షల
మంది విద్యార్థులు ఈ కార్యక్రమం కింద ఉన్నారు. తొలిదశలో
14.72 లక్షల మంది విద్యార్థులకు 9,123 పాఠశాలలకు
రూ.3,497.62 కోట్ల బడ్జెట్‌ను కేటాయించారు.
2021-22 విద్యా సంవత్సరంలో రాష్ట రం్ లోని అన్ని రకాల
పాఠశాలల్లో దాదాపు 62.29 లక్షల మంది పిల్లలు చేరారు. వీరిలో
50.23% మంది ప్రవ
ై ేట్ పాఠశాలల్లో నమోదు కాగా, 49.77%
మంది ప్రభుత్వ పాఠశాలల్లో చేరారు. ప్రభుత్వ పాఠశాలల్లో విద్య
నాణ్యతను మెరుగుపరిచేందుకు ప్రభుత్వం చేపట్టిన కార్యక్రమాల
కారణంగా, అన్ని ప్రభుత్వ పాఠశాలల్లో మొత్తం నమోదు 2020-
21లో 43.47% నుండి 2021-22లో 49.77%కి పెరిగింది.
ప్రభుత్వ పాఠశాలల్లో నమోదును మరింత మెరుగుపరచడానికి,
2022-23 విద్యా సంవత్సరం నుండి 1 నుండి 8 తరగతులలో
ఆంగ్లం బో ధనా భాషగా ప్రా రంభించబడింది. 2024-25 నాటికి
10వ తరగతి వరకు ఆంగ్లం లోనే బో ధించాలని నిర్ణయించారు.
నీటి సరఫరా మరియు పారిశుధ్యం
రాష్ట ్ర ప్రధాన పథకం మిషన్ భగీరథ లో భాగంగా చివరి మ�ైలు
వరకు తాగునీటి లభ్యతను భరోసా కల్పించడం లో గ్రామ
పంచాయతీలు ముఖ్యమ�ైన పాత్ర పో షిస్తా యి. కుళాయి నీటి
కనెక్షన్‌లు ఇవ్వడానికి మిగిలిన గృహాలు లేవని GP లు
ధృవీకరించాలి, వారు తాగునీటి సరఫరాకు సంబంధించిన ఏవ�ైనా
సమస్యలను సంబంధిత మిషన్ భగీరథ అధికారికి నివేదించి
సమస్యలను సకాలంలో పరిష్కరించేలా సమన్వయం చేయాలి.
ఈ పథకం కింద రాష్ట రం్ లోని అన్ని గ్రామీణ ఆవాసాలకు
పూర్తిసథా ్యిలో గృహ కులాయిలను ఏర్పాటు చేసి 100% నీటి
పంపిణీ సాధించిన మొదటి పెద్ద రాష్ట రం్ తెలంగాణ అని భారత
ప్రభుత్వ జల శక్తి మంత్రిత్వ శాఖచే గుర్తింపబడింది. రోజుకు 100
లీటర్ల తలసరి (LPCD) నీటిని రాష్ట రం్ లోని 57.01 లక్షల గ్రామీణ
కుటుంబాలకు కుళాయిల ద్వారా సరఫరా చేయబడుతుంది.
సార్వత్రిక పారిశుద్ధ్య కవరేజీని వేగవంతం చేయడానికి మరియు
పారిశుధ్యంప�ై దృష్టి పెట్టడానికి భారత ప్రధాని అక్టో బర్ 2,
2014న స్వచ్ఛ భారత్ మిషన్‌ను ప్రా రంభించారు. కార్యక్రమం
ప్రా రంభించినప్పటి నుండి SBM(G) కింద వ్యక్తిగత గృహ
మరుగుదొ డ్లు (IHHL) మరియు MGNREGS కింద పాఠశాల
& అంగన్‌వాడీ మరుగుదొ డ్ల నిర్మాణాన్ని చేపట్ట డం ద్వారా
రాష్ట రం్ లో 100% గ్రామీణ పారిశుధ్యం సాధించడంలో ప్రభుత్వం
చురుకుగా పాల్గొంటోంది. ప్రభుత్వ కృషి కారణంగా గత ఐదేళ్లలో
31.56 లక్షల మరుగుదొ డ్లను నిర్మించడం ద్వారా రాష్ట రం్ ODFగా
ప్రకటించబడింది, వీటిలో 31 డిసెంబర్ 2022 నాటికి SBM(G)
కింద 19.27 లక్షల మరుగుదొ డ్లు నిర్మించబడ్డా యి.
సంక్షేమం
మహిళలు, పిల్లలు, వృద్దులు, ప్రత్యేక అవసరాలు కలిగిన
వ్యక్తు లు (దివ్యాంగులు), షెడ్యూల్డ్ కులాలు, షెడ్యూల్డ్ తెగలు,
వెనుకబడిన తరగతులు మరియు అల్ప సంఖ్యాక వర్గా లతో
సహా సామాజికంగా మరియు ఆర్థికంగా వెనుకబడిన వారి
సంక్షేమాన్ని పెంపొ ందించడానికి ప్రభుత్వం అంకిత భావంతో
పర్యావలోకనం 7
పనిచేసతుంది
్ . సంక్షేమ పథకాల ఉద్దేశ్యం సంబంధిత వర్గా ల
అవసరాలను ప్రతిబింబించేలా చూడడమే.
దీర్ఘకాలిక ఆదాయ ఉత్పాదక కార్యకలాపాల ఏర్పాటుకు
తోడ్పాటు అందించడం ద్వారా ఎస్సీల సామాజిక-ఆర్థిక
స్థితిని మెరుగుపరిచే ప్రయత్నాల్లో భాగంగా, ప్రభుత్వం
తెలంగాణ దళిత బంధు పథకాన్ని ప్రా రంభించింది. ఈ పథకం
కింద ప్రతి లబ్ధి దారునికి రూ.10 లక్షలు మంజూరు చేస్తా రు.
2021-22 సంవత్సరంలో, దాదాపు 38,323 ఎస్సీ కుటుంబాలకు
రూ.4,150 కోట్లు జిల్లాలకు పంపిణీ చేయబడ్డా యి. 2022-23
సంవత్సరానికి ఒక్కో అసెంబ్లీ నియోజకవర్గా నికి 1,500 మంది
లబ్ధి దారుల లక్ష్యంతో రూ.17,700 కోట్లు కేటాయించారు. ఏద�ైనా
దురదృష్ట కరమ�ైన సంఘటన దళిత కుటుంబంలో జరిగినట్ల యితే
ఆ కుటుంబం ఇబ్బంది పడకుండా చూడడానికి భరోసా కోసం
ప్రభుత్వం దళిత రక్షణ నిధి ని ఏర్పాటు చేసింది. లబ్ధి దారు
కుటుంబాన్ని రక్షించడానికి ఈ నిధి నుంచి ఖర్చు చేయవచ్చు.
వృద్ధులు, వికలాంగులు, వితంతువులు, హెచ్‌ఐవి/ఏయిడ్స్ తో
బాధపడుతున్న వ్యక్తు లు, బో దకాలు రోగులు (గడ్
్రే -II మరియు
III), పనిచేయలేని చేనేత కార్మికులు, కల్లు గీత కార్మికులు, బీడీ
కార్మికులు, ఒంటరి మహిళలు మరియు డయాలసిస్ రోగులు
సహా సమాజంలోని అనేక వర్గా లను రక్షించడానికి సామాజిక
భద్రతా వలయంగా ‘ఆసరా’ పెన్షన్ పథకాన్ని నవంబర్ 2014
లో ప్రా రంభించబడింది. 2022-23 లో (జనవరి 2023 వరకు)
44.43 లక్షల మంది పింఛనుదారులకు దాదాపు రూ.7,565
కోట్లు పంపిణీ చేయబడ్డా యి.
బాల్య వివాహాలను గణనీయంగా అరికట్ట డం మరియు వివాహాల
ఆర్థిక భారం నుండి ఉపశమనం కలిగించే లక్ష్యంతో, ప్రభుత్వం
‘కల్యాణ లక్ష్మి/ షాదీ ముబారక్’ పథకాన్ని ప్రా రంభించింది.
ఇందులో SC, ST, BC మరియు మ�ైనారిటీ కుటుంబాల 18
సంవత్సరాల ప�ైబడిన పెళ్ళికాని అమ్మాయిలకు ఈ పథకం కింద
1,00,116 రూపాయలను అందిసతుంది
్ (బాలిక తల్లిదండ్రు లిద్దరి
ఉమ్మడి ఆదాయం సంవత్సరానికి రూ.2,00,000
మించకూడదు). 2019 మధ్య నుండి, ప్రభుత్వం పెళ్లి కాని
దివ్యాంగ బాలికలకు వారి కులం మరియు మతంతో సంబంధం
లేకుండా రూ.1,25,145 ఆర్థిక సహాయం అందిసతోం
్ ది. జనవరి
2023 వరకు, మొత్తం 2.4 లక్షల SC, 1.5 లక్షల ST, 5.9 లక్షల
BC మరియు 2.4 లక్షల మ�ైనారిటీ కుటుంబాలు ఈ పథకం
నుండి లబ్ది పొ ందాయి మరియు మొత్తం రూ.10,558.79 కోట్లు
పంపిణీ చేయబడ్డా యి.
ఏ కారణం చేతన�ైనా ఓ ర�ైతు ప్రా ణాలు కోల్పోతే కుటుంబ
సభ్యులు/ఆశ్రిత వ్యక్తు లకు ఆర్థిక సహాయం మరియు సామాజిక
భద్రతను అందించడానికి, ప్రభుత్వం 2018 సంవత్సరంలో
8 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
ప్రతిష్టా త్మక సమూహ జీవిత బీమా పథకం - ర�ైతు బీమాను
ప్రా రంభించింది. నమోదు చేసుకున్న ర�ైతులు సహజ మరణంతో
సహా ఏద�ైనా కారణం వల్ల మరణించిన సందర్భంలో, రూ.5.00
లక్షల బీమా మొత్తం (10) రోజులలోపు నామినీ ఖాతాలో
జమ చేయబడుతుంది. 2018-19 నుండి ప్రభుత్వం 95,416
మృతుల కుటుంబాలకు రూ.4,771 కోట్ల మేరకు అర్జీలను
పరిష్కరించింది.
ఇదే తరహాలో చేనేత, పవర్‌లూమ్ మరియు అనుబంధ
కార్మికులకు నేతన్న భీమా (సమూహ జీవిత బీమా)
పథకాన్ని ప్రభుత్వం ఆగస్టు 7,2022 న ర�ైతు బీమాతో
సమానంగా ప్రా రంభించింది. LIC ఇండియా భీమా పథకం కింద
14.08.2022 నుండి ఈ పథకం అమలు చేయబడుతోంది. ఈ
పథకం కింద 38,951 మందిని ఆన్‌ల�ైన్‌లో నమోదు చేయగా,
వారిలో 36,002 మంది అర్హులుగా గుర్తించారు.
రాష్ట రం్ లో SC, ST మరియు BC లకు జరిగిన అన్యాయాలను
సరిదిద్దా డానికి ప్రభుత్వం దృష్టి సారించింది. అంతే కాకుండా
మ�ైనారిటీల హక్కుల పరిరక్షణ మరియు సాధికారత కల్పనకు,
ఈ వర్గా లకు రిజర్వేషన్ల ను ప్రభుత్వం పెంచింది. 30 సెప్టెంబర్
2022న ప్రభుత్వం విద్యా సంస్థలు మరియు రాష్ట ్ర ప్రభుత్వ
ఉద్యోగాల్లో STల రిజర్వేషన్ల ను 6% నుండి 10%కి పెంచింది.
ప్రసతు ్తం, ST, SC, BC, మ�ైనారిటీ (BC-E) మరియు ఆర్థికంగా
బలహీన వర్గా లకు (EWS) వరుసగా 10%, 15%, 25%, 4%
మరియు 10% రిజర్వేషన్
లు ఉన్నాయి.
స్వయం సహాయక బృందాలు (SHG) ఆర్థిక చేయూతను
అందించడంతో పాటు మహిళా సాధికారతను పెంచడంలో
ముఖ్యమ�ైన పాత్ర పో షిస్తా యి. ఈ విషయంలో, బ్యాంకు
లింకేజీలను సులభతరం చేయడం ద్వారా ప్రభుత్వం SHGలను
చురుకుగా ప్ రో త్సహిసతోం
్ ది. గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో , స్వయం
సహాయక సంఘాలకు 2014-15 లో రూ.3,738.67 కోట్ల నుండి
2022-23 నాటికి (జనవరి 2023 వరకు) రూ.12,684.59
కోట్ల రూపాయలు దాదాపు మూడు రెట్లు అందించారు. పట్ట ణ
ప్రాంతాల్లో ఈ ఏడాది (జనవరి 2023 వరకు) 18,680 స్వయం
సహాయక సంఘాలకు రూ.1,458.97 కోట్లు అందించారు.
పేదలకు గౌరవప్రదమ�ైన నివాసం కోసం నాణ్యమ�ైన రెండు పడకల
ఇంటిని అందించడం కోసం ప్రభుత్వం ‘2BHK హౌసింగ్ ప్ రో గ్రామ్’
ను ప్రవేశపెట్టింది. దీని కింద, ప్రభుత్వం డిసెంబర్ 2022 వరకు
రూ.11,635.14 కోట్ల తో 1.36 లక్షల ఇళ్ల ను నిర్మించింది. ఇంకా,
ఆర్థికంగా బలహీన వర్గా లకు (EWS) చెందిన కుటుంబాలకు
స్వంత స్థలం ఉంటే 100% సబ్సిడీతో ఒక్కో ఇంటికి రూ.3.00
లక్షల యూనిట్ ధరతో 4 లక్షల ఇళ్ల ను నిర్మించాలని ప్రభుత్వం
నిర్ణయించింది.
యాదవ, కురుమ వర్గా ల ఆర్థిక ప్రమాణాలను
పెంపొ ందించేందుకు, వారికి స్థిరమ�ైన జీవనోపాధి కల్పించేందుకు
పరిపాలన
ప్రభుత్వం గొర్రెల పెంపకం, అభివృద్ధి పథకాన్ని ప్రవేశపెట్టింది. పాలనను సులభతరం చేయడానికి మానవ జోక్యాలను
2017-2022లో 3.93 లక్షల మంది లబ్ధి దారులకు మొత్తం తగ్గించడానికి మరియు ఒకే ప్రదేశంలో బహుళ ప్రభుత్వ
82.64 లక్షల గొర్రెలను పంపిణీ చేయగా, ప్రభుత్వం 75% కార్యాలయాలు మరియు సేవలను తీసుకురావడానికి
సబ్సిడీ కింద రూ.3,751.15 కోట్లు వెచ్చించింది. గొర్రెల ధరలు ప్రభుత్వం 29 సమీకృత జిల్లా కార్యాలయాల సముదాయంలను
మరియు రవాణా ఖర్చుల పెరుగుదల కారణంగా ప్రభుత్వం (IDOCలు) నిర్మించాలని ప్రతిపాదించింది. ఇది ప్రభుత్వ
యూనిట్ ధరను రూ.1,25,000 నుండి రూ.1,75,000కి పనితీరును మెరుగుపరుస్తుందని మరియు మరింత
పెంచింది. సమర్థ వంతంగా మరియు పౌరులకు అందుబాటులో

పర్యావరణం ఉండాలనేది ప్రభుత్వ ఆలోచన. ప్రతిపాదిత 29 IDOCలలో, 17

విజయవంతంగా నిర్మించబడి మరియు ప్రా రంభించబడ్డా యి.
ప్రభుత్వం 2015-16లో తన ప్రధాన కార్యక్రమమ�ైన ‘‘తెలంగాణకు
ప్రభుత్వం ప్రభుత్వ అధికారుల పాత్రను గుర్తిసతుంది
్ మరియు
హరితహారం’’ (TKHH)ను ప్రా రంభించింది. ఈ కార్యక్రమం కింద
సమర్థ పాలన అందించడంలో వారిని వెన్నెముకగా
అటవీ సాంద్రతను పెంచడానికి మరియు ఉదృత నీటి సేకరణ
పరిగణిసతుంది
్ . తెలంగాణ రాష్ట ్ర పబ్లి క్ సర్వీస్ కమిషన్ (TSP-
నిర్మాణాల ద్వారా గుర్తించబడిన అటవీ ప్రాంతాల లోపల
SC) గత 8 సంవత్సరాలలో దాదాపు 55,144 ఖాళీల కోసం
మరియు వెలుపల చెట్లు నాటే కార్యకలాపాలు విస్తృతంగా
135 ప్రత్యక్ష నియామక ప్రకటనలను విడుదల చేసింది.
చేపట్టా రు. 2022-23 నాటికి, 14,965 నర్సరీలు స్థాపించి,
2022లో, ప్రత్యక్ష నియామకం (జనవరి 1, 2023 వరకు)
రూ.10,417 కోట్ల వ్యయంతో 230 కోట్ల చెట్లు నాటే లక్ష్యంతో
ద్వారా 17,134 పో స్టుల భర్తీకి కమిషన్ ప్రకటనలను ఇచ్చింది.
117.68% విజయవంతమ�ైన వృద్ధితో 270.65 కోట్ల మొక్కలు
నాటడం జరిగింది. పౌరులకు సేవల లభ్యత ను మెరుగుపరచడానికి మరియు
సేవలను సకాలంలో మరియు సమర్ధ వంతంగా అందజేయడానికి
పౌరులకు ఆరోగ్యకరమ�ైన గాలిని పీల్చుకోవడం కోసం ప్రభుత్వం
సాంకేతికతను ఉపయోగించుకోవడంలో ప్రభుత్వం ముందంజలో
109 పట్ట ణ అటవీ పార్కులను అభివృద్ధి చేయాలని తలపెట్టింది.
ఉంది. మీసేవ, టి-యాప్ ఫో లియో, ధరణి – భూ రికార్డుల
వాటిలో 77 పూర్త య్యాయి మరియు 60 సాధారణ ప్రజలకు
నిర్వహణ పో ర్టల్ మరియు తెలంగాణ రాష్ట ్ర భవన నిర్మాణ
అందుబాటులో ఉంచబడ్డా యి. 109 పట్ట ణ అటవీ పార్కులలో
అనుమతి మరియు స్వీయ ధృవీకరణ వ్యవస్థ (TS-bPASS)
59 హ�ైదరాబాద్ మహా నగర అభివృద్ధి సంస్థ (HMDA)
వంటి ఇ-గవర్నెన్స్ కార్యక్రమాలు. 2015 మరియు 2022
పరిధిలో ఉన్నాయి. బాహ్య వలయ రహదారిలోని 158 కి.మీ
మధ్య భారతదేశంలోని అన్ని రాష్ట్రా లలో ప్రతి 1,000 జనాభాకు
పొ డవునా 71.15 లక్షల మొక్కలను ఇంటెన్సివ్ ప్లాంటేషన్
అత్యధికంగా ఇ-లావాదేవీలు జరిపిన రాష్ట రం్ . 2022లో
ద్వారా మరియు 457.23 ఎకరాలను ఇంటర్ చేంజ్ ల ద్వారా
జనాభాలో ప్రతి 1,000కి వార్షిక ఇ-లావాదేవీల సంఖ్య ప్రకారం
గ్రీన్ కారిడార్ అభివృద్ధి చేయబడింది.
దేశంలోని ప్రత్యేక కేటగిరీ కాని రాష్ట్రా లలో ఇది రెండవ స్థానంలో
ఈ కార్యక్రమాల కారణంగా హ�ైదరాబాద్‌ను ఆర్బర్ డే ఫౌండేషన్ ఉంది.
మరియు ఐక్యరాజ్యసమితి ఆహార మరియు వ్యవసాయ సంస్థ
మొత్తంమీద, ప్రభుత్వం యొక్క వివిధ కార్యక్రమాలు మరియు
(FAO) వరుసగా రెండవ సంవత్సరం “ట్రీ సిటీ ఆఫ్ ది వరల్డ్ -
పథకాలు సమాజంలోని అన్ని వర్గా లను చేరుకోవడం వల్ల
2021”గా గుర్తించింది. దీనితో పాటు దక్షిణ కొరియాలోని జెజులో
ఆర్థిక వ్యవస్థ యొక్క బలమ�ైన పనితీరు మరియు అభివృద్ధి
నిర్వహించిన ఇంటర్నేషనల్ అసో సియేషన్ ఆఫ్ హార్టికల్చర్
సూచికలలో మెరుగుదలలు ఉన్నాయి. ప్రభుత్వం చేసతు ్న్న
ప్రొ డ్యూసర్స్ (AIPH) 2022లో హ�ైదరాబాద్‌కు “వరల్డ్ గ్రీన్
కృషిని జాతీయ మరియు అంతర్జాతీయ సంస్థలు గుర్తించాయి.
సిటీ అవార్డు 2022” అందించింది. ఈ నగరం ‘లివింగ్ గ్రీన్ ఫర్
ఎకనామిక్ రికవరీ అండ్ ఇన్‌క్లూ జివ్ గ్రో త్’ విభాగంలో కూడా రాష్ట్రా నికి ఆశావాద దృక్పథాన్ని మరియు పౌరుల ఆకాంక్షల

అవార్డు పొ ందింది. నెరవేర్పుకు దారితీస్తా యి.

పర్యావలోకనం 9
 అధ్యాయం

2
స్థూల ఆర్థిక ధోరణులు

10 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
ఈ అధ్యాయంలో 2022-231 సంవత్సరానికి తెలంగాణ l తెలంగాణలో వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ
రాష్ట ్ర స్
థూ ల ఆర్థిక సూచికల ధో రణులను చర్చించడం రంగాలు 2021-22 మరియు 2022-23
జరిగింది. ఇందులో ఆర్థిక వృద్ధి, తలసరి ఆదాయం మధ్య కాలంలో అదనపు స్
థూ ల విలువలో
మరియు నిరుద్యోగం మొదల�ైన విస్తృత నేపథ్యాలు (GVA) (ప్రసతు ్త ధరలు) 11.9% వార్షిక
ఉన్నాయి. వృద్ధిని సాధించినాయి. ఇది 2021-22 వృద్ధి
రేటు కంటే 2.2 శాతం పాయింట్లు ఎక్కువ.
l 2022-23లో, తెలంగాణ రాష్ట ్ర స్
థూ ల
ఈ రంగం రాష్ట ్ర జనాభాలో 45.8% మందికి
దేశీయోత్పత్తి (GSDP) ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం
ఉపాధి కల్పిస్తున్నందున, తెలంగాణ జీవన
రూ. 13.27 లక్షల కోట్లు . ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం
ప్రమాణాలను మెరుగుపరచడంలో దీని ఆర్థిక
తెలంగాణ GSDP 2022-23లో 15.6%
విజయం కీలకమ�ైనది.
పెరిగింది.
l తెలంగాణలో పారిశ్రామిక రంగం 2022-23లో
l 2022-23లో, తెలంగాణలో ప్రసతు ్త ధరల
10.5% వృద్ధిని సాధించింది.
ప్రకారం తలసరి ఆదాయం (PCI) రూ. 3.17
లక్షలు, ఇది 2022-23లో జాతీయ తలసరి l రాష్ట ్ర ఆర్థిక వృద్ధికి ప్రా థమిక సహకారం అందించే
ఆదాయం (రూ.1.71 లక్షలు) కంటే రూ. 1.46 సేవల రంగం - 2022-23లో ప్రసతు ్త ధరల
లక్షలు ఎక్కువ. ప్రకారం GVAలో 17.5% గణనీయమ�ైన వృద్ధిని
సాధించింది.
l 2014-15 నుండి 2022-23 వరకు తెలంగాణ
మరియు భారతదేశంలో ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం l రాష్ట రం్ లో నిరుద్యోగిత రేటు తగ్గు ముఖం పట్టింది.
తలసరి ఆదాయం సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి అక్టో బర్-డిసెంబర్ 2020 త్రమ
ై ాసికం మరియు
రేటు (Compound Annual Growth Rate) జూల�ై-సెప్టెంబర్ 2022 త్రమ
ై ాసికం మధ్య ప్రసతు ్త
ఆధారంగా, తెలంగాణలోని సగటు పౌరుని వారపు స్థితి (నాలుగు త్రమ
ై ాసిక సగటు)
ఆదాయం సుమారు 5 నుండి 6 సంవత్సరాలలో ప్రకారం పట్ట ణ నిరుద్యోగిత రేటులో 8.2 శాతం
రెట్టింపు అవుతుండగా, దేశంలోని సగటు పౌరుల తగ్గు దల ఉంది.
ఆదాయం రెట్టింపు కావాలంటే దాదాపు 8 నుంచి
9 సంవత్సరాల సమయం పడుతున్నది.

1 . All GSDP and GSVA figures of Telangana reported for 2022-23 represent the Provisional Advance Estimates(PAE)
and are subject to change. All GDP and GVA figures of India reported for 2022-23 represent the First Advance
Estimates (FAE) and are subject to change. Wherever inter state comparisons are carried out, figures reflect
Provisional Estimates (PE) released in August, 2021, on account of non-availability of state-wise Advance
Estimate data.

స్థూల ఆర్థిక ధోరణులు 11

2.1 పరిచయం
ప్రపంచ వ్యాప్తంగా ఆర్థిక వ్యవస్థలు మునుపెన్నడూ లేనంతగా
సమీకృతం చేయబడినాయి. తత్ఫలితంగా
సవాళ్
లు మరింత సున్నితంగా మారినాయి. కోవిడ్-19 వలన
2020-21లో ప్రపంచ వ్యాప్తంగా ఆర్థిక వ్యవస్థలు తీవ్రంగా
దెబ్బతిన్నాయి. అయితే 2021-22 లో ప్రపంచవ్యాప్తంగా అనేక
ఆర్థిక వ్యవస్థ లు వేగంగా కోలుకున్నాయి. అయితే, 2022-23
సంవత్సరంలో ప్రపంచ పంపిణీ వ్యవస్థలో ఆటంకాలు ఏర్పడడం
వలన సాపేక్షంగా వృద్ధి మందగించింది. వినియోగదారుల
డిమాండ్ తగ్గ డంవల్ల 2021లో 6.4% ఉన్న ప్రపంచ
ద్రవ్యోల్బణం 2022లో 9.1%కి పెరిగి మరియు రష్యా-ఉక్రెయిన్
యుద్ధం, ప్రపంచంలోని కొన్ని ప్రాంతాల్లో లాక్‌డౌన్‌లు విధించడం
వంటి పరిసథి ్తులు వృద్ధి తగ్గ డానికి దారి తీసినాయి. జనవరి
2023లో ఇంటర్నేషనల్ మోనిటరీ ఫండ్ (IMF) ప్రచురించిన
వరల్డ్ ఎకనామిక్ ఔట్‌ లుక్2, ప్రపంచ ఆర్థిక వ్యవస్థ 2023
సంవత్సరంలో కేవలం 2.9% మాత్రమే వృద్ధి చెందే అవకాశం
ఉందని అంచనా వేసింది. 2022 నాటికి మునుపటి సంవత్సరం
అంచనాతో పో లిస్తే 0.5 శాతం పాయింట్లు క్షీణించినాయి.
మెరుగుపడుతున్నది. డిమాండ్ వ�ైపు, దలిత బంధు, ర�ైతు
బంధు, కల్యాణ లక్ష్మి, షాదీ ముబారక్, ఆసారా పెన్షనలు ్, గొర్రెల
పంపిణీ మొదల�ైన విస్తృత శ్ణ
రే ి సంక్షేమ పథకాలు కుటుంబాల
ఎదురయ్యే కొనుగోలు శక్తిని పెంచినాయి, తద్వారా సమాజంలోని అన్ని
వర్గా ల జీవన ప్రమాణాలు మెరుగుపడినాయి . ప్రభుత్వం
కూడా సమ్మిళిత వృద్ధిని సాధించింది. నేషనల్ ఫామిలీ హెల్త్
సర్వే (NFHS)4 2019-21 ప్రకారం, రాష్ట రం్ , అన్ని రాష్ట్రా లలో
(తమిళనాడు మరియు కేరళలతో పాటు) ఆదాయ పంపిణీ
పరంగా 1 వ స్థానంలో సమానంగా వుండి 0.10 గిని గుణకం
(Gini Coefficient)5 కలిగి వున్నది.
ప్రభుత్వ ప్రగతిశీల విధానాల కారణంగా, బాహ్య ఆటంకాలు
ఉన్నప్పటికీ, రాష్ట రం్ 2021-22లో అద్భుతంగా కోలుకొని,
ఆ తర్వాత 2022-23 సంవత్సరంలో బ్రహ్మాండమ�ైన వృద్ధిని
సాధించింది.
2.2.1 ప్రస్తుత ధరల వద్ద స్థూల రాష్ట్ర దేశీయోత్పత్తి
తాత్కాలిక ముందస్తు అంచనాల ఆధారంగా, (Provisional Ad-
vance Estimates) 2022-23లో, తెలంగాణ నామ మాత్రపు

2.2 స్థూల రాష్ట్ర దేశీయోత్పత్తి

స్
థూ ల రాష్ట ్ర దేశీయోత్పత్తి విలువ రూ. 13.27 లక్షల కోట్లు , గత
3
సంవత్సరం తో పొ లిస్తే 15.6% వృద్ధి రేటు నమోదుఅయింది.

ఒక సంవత్సరంలో రాష్ట ్ర ఆర్థిక వ్యవస్థలో ఉత్పత్తి చేయబడిన పటం 2.1 రాష్ట రం్ ఏర్పడిన సంవత్సరం నుండి తెలంగాణ అభివృద్ధి
మొత్తాన్ని స్
థూ ల రాష్ట ్ర దేశీయోత్పత్తి (జిఎస్‌డిపి) తెలుపుతుంది. తీరును తెలుపుతుంది. తెలంగాణ నామమాత్రపు వృద్ధి రేటు
స్
థూ ల రాష్ట ్ర దేశీయోత్పత్తి అతి ముఖ్యమ�ైన ఆర్థిక సూచికలలో 2014-15లో భారతదేశం కంటే 1.0 శాతం ఎక్కువగా ఉన్నది.
ఒకటి. ఎందుకంటే ఇది ఆర్థిక వ్యవస్థ యొక్క ఆర్థిక స్థితిగతుల 2019-20 నాటికి ఈ అంతరం 4.6 శాతం పాయింట్ల కు పెరిగింది.
గురించి దాని పరిమాణం మరియు వృద్ధి పరంగా సమాచారాన్ని 2020-21లో కోవిడ్ మహమ్మారి మొత్తం దేశాన్ని ఇబ్బందులకు
అందిసతుంది
్ . గురిచేయడం వలన వృద్ధి బాగా క్షీణించింది. 2021-22లో
భారత ఆర్థిక వ్యవస్థ మహమ్మారి నుండి కోలుకోవడంతో
తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఏర్పడే సమయంలోనే ఆర్థిక వ్యవస్థకు బలమ�ైన
(V-ఆకారలో కోలుకోవడం స్పష్టంగా కనిపిసతు ్న్నది. పటం 2.1,
పునాది కోసం తగిన బీజాలు పడినాయి. అప్పటి నుండే
తెలంగాణ మరియు భారతదేశం), 2022-23లో, తెలంగాణ
ప్రభుత్వం సప్ై ల వ�ైపు, అలాగే డిమాండ్ వ�ైపు తగిన విధానాలను
నామమాత్రపు స్
థూ ల రాష్ట ్ర దేశీయోత్పత్తి (GSDP) మునుపటి
అమలు చేయడం ద్వారా అభివృద్ధి కోసం సమతుల్య విధానాన్ని
సంవత్సరంతో పో లిస్తే 15.6% ఎక్కువగా ఉన్నది. ఇదే కాలంలో
కొనసాగిసతు ్న్నది. సప్ై ల వ�ైపు, టి.ఎస్-ఐపాస్ (TS-IPASS),
భారతదేశ నామమాత్రపు స్
థూ ల దేశీయ ఉత్పత్తి (GDP)
టిప్రడ్
ై (T-PRIDE), టి.ఎస్-ఐడియా (TS- IDEA), టి.ఎస్-
15.4% పెరిగింది. ఈ సంవత్సరంలో తక్కువ వృద్ధి రేటుకు
గ్లో బల్ లింకర్ (TS-Global Linker) మొదల�ైన విధానాలు వృద్ధి
రెండు ప్రధాన కారణాలను పేర్కొనవచ్చు. మొదటిది ప్రంపంచ
ప్రేరకాలుగా పనిచేసతుండడం
్ వలన ఉత్పాదకత మరియు ఉత్పత్తి
వ్యాప్తంగా అధిక ద్రవ్యోల్భణం, ముఖ్యంగా తయారీ రంగంలో సప్ై ల
2. As per the International Monetary Fund (https://www.imf.org/external/datamapper/PCPIEPCH@WEO/WEOWORLD)
3. Gross State Domestic Product measures the size of the state’s economy. It is a commonly used indicator for the performance of the state’s
economy. Generally a rapidly increasing GSDP is a sign of a healthy economy. GSDP is the value of all the final goods (e.g. cars, food, furniture)
and services (e.g. services provided by barbers, taxi drivers, waiters) produced within the state during the year. Importantly, there are two
measures of GSDP: nominal GSDP (GSDP at current prices) and real GSDP (GSDP at constant prices). While nominal GSDP is calculated by
using the prices of the current year, real GSDP is calculated by using the prices of some other year designated as the ‘base year’ (in the context
of this chapter, the base year is 2011-12). Therefore, changes in nominal GSDP between years reflect the change in both prices as well as
quantity of final goods (e.g. number of cars) and services (e.g. number of haircuts) produced. In contrast, changes in real GSDP reflects only
changes in the quantity of goods and services produced, since the same prices are used for all years.
4. National Family Health Survey, NFHS- 5, 2091-21, pg no 43.
5. The Gini index, or Gini coefficient, measures income distribution across a population. The coefficient ranges from 0 (or 0%) to 1 (or 100%),
with 0 representing perfect equality and 1 representing perfect inequality.

12 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

అడ్డంకులు, తక్కువ డిమాండ్ మొదల�ైనవి. ఆర్థిక వృద్ధికి అనుకూలించకుండా చేసినాయి, రెండవ కారణం బేస్ ప్రభావం, అప్పటికే
ఎక్కువగా ఉన్న 2021-22 GSDP/GDP విలువల కంటే అధిక వృద్ధి ని ఊహించలేము.

పటం 2.1 తెలంగాణ మరియు భారతదేశంలో ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం స్థూల దేశీయోత్పత్తి వృద్ధి రేటు

(2014-15 నుండి 2022-23)

19.5%
15.6%
14.2% 13.9% 13.9% 14.3%
19.4%
12.0%
10.8% 15.4%

11.0% 11.8% 11.0%

10.5% 10.6%

6.2% 1.2%
-1.4%

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

(TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE/FAE)

Telangana All-India
(Rs. Lakh Crore)
GSDP/GDP 2018- 19 2019- 20 2020- 21 2021- 22 2022- 23
2014- 15 2015- 16 2016- 17 2017- 18
at current prices (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE/FAE)
Telangana 5.06 5.78 6.58 7.50 8.57 9.50 9.62 11.48 13.27
India 124.68 137.72 153.92 170.90 189.00 200.75 198.01 236.65 273.08
Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India.

2021-22 సంవత్సరంలో, భారత ప్రభుత్వ గణాంకాలు మరియు అమలు మంత్రిత్వ శాఖ విడుదల చేసిన డేటా6 ప్రకారం తెలంగాణ
రాష్ట రం్ పదమూడు సాధారణ రాష్ట్రా లలో7 నామమాత్రపు GSDP (తాత్కాలిక అంచనాలు) వృద్ధి రేటు పరంగా మూడవ స్థానంలో
నిలిచింది. (2.2 చూడండి)

పటం 2.2 రాష్ట్రాల (2021-22) ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం GSDP (PE) వృద్ధి రేటు
20.5%

19.7%

19.4%

18.5%

18.4%

18.1%

18.0%

15.0%

14.2%

14.1%

13.0%

12.8%

9.7%

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation (MoSPI), Government of India

6. Chhattisgarh, Goa, Gujarat, Maharashtra, and West Bengal are the 5 General states for which data for the year 2021-22 was not released by
MoSPI. The same applies to all other indicators where MoSPI data for the year 2021-22 has been used.

7. General states include 18 Indian states of Andhra Pradesh, Bihar, Chhattisgarh, Goa, Gujarat, Haryana, Jharkhand, Karnataka, Kerala, Madhya
Pradesh, Maharashtra, Odisha, Punjab, Rajasthan, Tamil Nadu, Telangana, Uttar Pradesh and West Bengal. These 18 states account for
approximately 92% of India’s population.

స్థూల ఆర్థిక ధోరణులు 13

తెలంగాణ ఆర్థిక వ్యవస్థ సాధిసతు ్న్న బలమ�ైన మరియు స్థిరమ�ైన అంచనాల ప్రకారం, భారత దేశ GDP సమకూర్చే పదమూడు
వృద్ధి కాలక్రమేణా దేశ GDP వృద్ధికి దో హదపడింది (పటం 2.3 సాధారణ రాష్ట్రా లలో,2020-21లో తెలంగాణ రాష్ట రం్ 7వ
చూడండి). రాష్ట రం్ ఏర్పడిన సంవత్సరంలో, జాతీయ GDPకి స్థానంలో నిలిచింది.2014-15 నుండి 2022-23, వరకు
తెలంగాణ సుమారు 4.1% సమకూర్చింది. భారత ప్రభుత్వ భారతదేశ నామమాత్రపు GDPకి రాష్ట రం్ సమకూర్చే శాతం
గణాంకాలు మరియు అమలు మంత్రిత్వ శాఖ విడుదల చేసిన 4.1% నుండి 4.9%కి పెరిగింది.

పటం 2.3 ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం (2014-15 నుండి 2022-23) భారతదేశ GDP లో తెలంగాణ GSDP వాటా.
4.7% 4.9% 4.9% 4.9%
4.4% 4.5%
4.2% 4.3%
4.1%

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

(TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE/FAE)

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India

2.2.2 స్థిరమైన (2011-12) ధరల వద్ద స్థూల రాష్ట్ర దేశీయోత్పత్తి.

తాత్కాలిక ముందస్తు అంచనాల (Provisional Advance దేశంతో పో లిస్తే తక్కువ వృద్ధి రేటుతో ప్రా రంభమ�ైనప్పటికీ, రాష్ట ్ర
Estimates) ఆధారంగా, 2022-23లో, స్థిరమ�ైన (2011-12) వృద్ధి రేటు మరుసటి సంవత్సరమే భారతదేశం వృద్ధి కంటె 3.6
ధరల వద్ద తెలంగాణ స్
థూ ల రాష్ట ్ర దేశీయోత్పత్తి (GSDP) గత శాతం పాయింట్లు ఎక్కువ సాధించింది. 2015-16 నుండి ప్రతి
సంవత్సరం కంటే 7.4% పెరిగింది. అదే స్థి రమ�ైన ధరలవద్ద సంవత్సరం జాతీయ వృద్ధి రేటు కంటే రాష్ట ్ర వాస్త వ వృద్ధి రేటు
2022-23లో స్
థూ ల దేశీయోత్పత్తి (GDP)లో 7.0% ఎక్కువగా ఉంటున్నది. 2022-23లో, తెలంగాణ GSDP వృద్ధి
పెరుగుదలను సాధించిన భారతదేశం కంటే రాష్ట ్ర పనితీరు రేటు, భారతదేశ GDP వృద్ధి రేటు మధ్య అంతరం 0.4 శాతం
మెరుగ్గా ఉంది. పాయింట్లు .

పటం 2.4 రాష్ట రం్ ఏర్పడిన సంవత్సరం నుండి తెలంగాణ అభివృద్ధి పటం 2.4 తెలంగాణ మరియు భారతదేశం స్థిరమైన
తీరును తెలుపుతున్నది. రాష్ట రం్ ఏర్పడిన సంవత్సరంలో (2011-12) ధరల వద్ద స్థూల దేశీయోత్పత్తి వృద్ధి రేటు
(2014-15 నుండి 2022-23)

11.6%
10.9%
9.3% 9.7%
9.1%
6.8% 7.4%
8.3% 5.4% 8.7%
8.0%
7.4% 7.0%
6.8% 6.5%

3.7%

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

(TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE/FAE)
-4.9%
Telangana All-India

-6.6%
(Rs. Lakh Crore)

14 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 GSDP/GDP 2014- 2015- 2016- 2017- 2018- 2019- 2020- 2021- 2022- 23
at constant prices 15 16 17 18 19 (TRE) 20 (SRE) 21 (FRE) 22 (PE) (PAE/FAE)
Telangana 4.16 4.65 5.08 5.57 6.08 6.41 6.10 6.76 7.27
India 105.28 113.69 123.08 131.45 139.93 145.16 135.58 147.36 157.60
Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India.

2021-22 సంవత్సరంలో భారత ప్రభుత్వ గణాంకాలు మరియు ధరల వద్ద స్

థూ ల రాష్ట ్ర దేశీయోత్పత్తి (GSDP) (తాత్కాలిక
అమలు మంత్రిత్వ శాఖ విడుదల చేసిన గణాంకాల ప్రకారం, అంచనాలు) వృద్ధి రేటు పరంగా రాష్ట రం్ నాల్గ వ స్థానంలో
పదమూడు సాధారణ రాష్ట్రా లలో స్థిరమ�ైన (2011-12) నిలిచింది. (పటం 2.5 చూడండి).

పటం 2.5 స్థూల రాష్ట్ర దేశీయోత్పత్తి (GSDP) (PE) స్థిరమైన (2011-12) ధరల వద్ద సాధారణ రాష్ట్రాల (2021-
22) వృద్ధి రేటు

12.0% 11.4% 11.0% 11.0% 10.9%

10.2% 10.1% 9.8%
10.0% 9.5%
8.2% 8.0%
8.0% 7.1% 6.9%
6.0%
4.2%
4.0%

2.0%

0.0%

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation (MoSPI), Government of India

2.3 తలసరి ఆదాయం 8 2022-23 సంవత్సరంలో తెలంగాణ నామమాత్రపు తలసరి

ఆర్థిక వ్యవస్థ యొక్క మొత్తం పరిమాణాన్ని స్
థూ ల రాష్ట ్ర
దేశీయోత్పత్తి ప్రతిబింబిస్తే, ఒక వ్యక్తి ద్వారా ఆర్జించిన తలసరి
ఆదాయం(PCI) ఆర్థిక వృద్ధికి మెరుగ�ైన కొలమానం. భారత
ప్రభుత్వ గణాంకాలు మరియు అమలు మంత్రిత్వ శాఖ విడుదల
చేసిన గణాంకాల ప్రకారం, దేశంలోని పదమూడు సాధారణ
రాష్ట్రా లలో 2021-22 సంవత్సరంలో, నామమాత్రపు తలసరి
ఆదాయం (తాత్కాలిక అంచనాల ప్రకారం రూ.2,75,443)
దృష్ట్యా తెలంగాణ రాష్ట రం్ రెండవ స్థానంలో నిలిచింది.
ఆదాయం రూ. 3.17 లక్షలు. తెలంగాణ తలసరి ఆదాయం రాష్ట రం్
ఏర్పడిన సంవత్సరం నుండి సగటు జాతీయ తలసరి ఆదాయం
కంటే ఎక్కువగా ఉన్నది. ప్రతి సంవత్సరానికి ఈ అంతరం
పెరిగింది (పటం 2.6 చూడండి). 2014-15లో, తెలంగాణ
తలసరి ఆదాయం, జాతీయ తలసరి ఆదాయం కంటే 1.43 రెట్లు
(తెలంగాణ PCI జాతీయ PCI కంటే రూ. 37,457 ఎక్కువ).
2022-23 నాటికి, గుణకం 1.86కి పెరిగింది (తెలంగాణ తలసరి
ఆదాయం, జాతీయ తలసరి ఆదాయం కంటే రూ. 1, 46,495
ఎక్కువ).

8. Per Capita Income (PCI) measures the amount of money that would be available per person if the total value of all goods and
services produced in the economy were to be divided equally among all citizens. An important point to note is that capital
goods (e.g. machines) depreciate in value with time. To adjust for this, depreciation is first subtracted from the GSDP before
calculating the PCI.

స్థూల ఆర్థిక ధోరణులు 15

పటం 2.6 తెలంగాణ మరియు భారతదేశంలో ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం తలసరి ఆదాయం (2014-15 నుండి 2022-23)

3,17,115

Telangana All-India 2,75,443

1.86 Times
2,31,378 2,31,103
2,09,848
1,79,358
1,59,395
1,40,840
1,24,104 1,70,620
1,50,007
1,25,946 1,32,115 1,26,855
1,15,224
1,03,870
94,797
86,647

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

(TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE/FAE)

గుణకం

1.43 1.49 1.53 1.56 1.67 1.75 1.82 1.84 1.86

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India,

తెలంగాణ మరియు భారతదేశం నామమాత్రపు తలసరి రేటు జాతీయ తలసరి ఆదాయాల వృద్ధి రేటు కంటే 0.9 శాతం
ఆదాయాల వృద్ధి రేట్లు పటం 2.7లో పో ల్చబడినవి. 2021- ఎక్కువగా ఉన్నది. అయితే 2022-23 సంవత్సరంలో వాటి
22 సంవత్సరంలో, తెలంగాణలో తలసరి ఆదాయాల వృద్ధి వృద్ధి రేటులో అంతరం 1.4 శాతానికి పెరిగింది.

పటం. 2.7 తెలంగాణ మరియు భారతదేశంలో ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం తలసరి ఆదాయం వృద్ధి రేటు (2014-15
నుండి 2022-23)
19.2%
17.0%
15.1%
13.5% 13.2% 18.3%
12.5%
10.6% 10.3%
13.7%
10.9%
9.5% 9.4% 9.6% 9.3%

4.9%

-0.1%
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
(TRE) (SRE) (PE) (PAE/FAE)
(FRE)
-4.0%
Telangana All-India

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India,

16 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

2014-15 నుండి 2022-23 వరకు తెలంగాణ మరియు సేవల విలువల మొత్తంగా కొలుస్తా రు. రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి
భారతదేశం తలసరి ఆదాయం (PCI) (ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం) నుండి, సేవల రంగం తెలంగాణ రాష్ట ్ర స్
థూ ల అదనపు విలువ
సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు (CAGR) ఆధారంగా, తెలంగాణలోని (GSVA) కు అత్యధిక వాటా అందించింది. ఆ తర్వాత వరుసగా
సగటు పౌరులు తమ ఆదాయం రెట్టింపు కావడానికి దాదాపు 5 పరిశమ
్ర లు మరియు వ్యవసాయం దాని అనుబంధ రంగాలు
నుండి 6 సంవత్సరాల కాలం పడుతుండగా, భారతదేశ సగటు
ఉన్నాయి. తెలంగాణ రాష్ట ్ర స్
థూ ల అదనపు విలువ (GSVA)10
పౌరులు తమ ఆదాయం రెట్టింపు కావాలంటే దాదాపు 8 నుంచి
తాత్కాలిక ముందస్తు అంచనాల ఆధారంగా, 2022-23లో,
9 ఏళ్ల కాలం పాటు వేచి ఉండాల్సి ఉంటుంది.
ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం GSVAలో సేవల రంగం 62.8%
2.4 రంగాలవారీ విశ్లేషణ వాటాను కలిగి ఉండగా, పారిశ్రామిక రంగం (మ�ైనింగ్ మరియు

(Sectoral Analysis)9 క్వారీయింగ్ తో సహా) 19.0% వాటా మరియు వ్యవసాయం

మరియు దాని అనుబంధ రంగం 18.2% శాతం వాటా కలిగి
2.4.1 రంగాల వాటాలు ఉన్నాయి.

స్
థూ ల రాష్ట ్ర దేశీయోత్పత్తి (GSDP), ఒక రాష్ట రం్ యొక్క రాష్ట ్ర GSVAలో ప్రతి రంగం వాటాలో ఉన్న ధో రణి పటం 2.8 లో
వ్యవసాయం మరియు దాని అనుబంధ రంగాలు, పరిశమ
్ర లు చూపబడింది. పటం 2.9 లో భారతదేశంలో మూడు రంగాల
(మ�ైనింగ్ మరియు క్వారీతో సహా) మరియు సేవలు అనే నుండి GVA వాటాను తెలుపుతున్నది
మూడు కీలక రంగాలు సమకూర్చిన వస్
తూ త్పత్తి మరియు

పటం 2.8 తెలంగాణలో ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం GSVA లో రంగాల వారివాటా

(2014-15 నుండి 2022-23)
2014-15 16.3% 22.4% 61.3%

2015-16 14.3% 23.6% 62.2%

2016-17 14.8% 21.5% 63.6%

2017-18 14.9% 22.2% 62.9%

2018-19
(TRE)
14.7% 23.5% 61.8%
2019-20
(SRE)
18.0% 20.8% 61.2%
2020-21
(FRE)
20.1% 19.7% 60.1%
2021-22
(PE)
18.7% 19.7% 61.5%
2022-23
(PAE/FAE)
18.2% 19.0% 62.8%

Agriculture & Allied Sectors Industries Services

Source: MoSPI, GoI.

9. Traditionally, the three sectors discussed are the primary, secondary and tertiary sectors, where the primary sector comprises
the ‘Agriculture and Allied Sectors’, and ‘Mining & Quarrying’, the secondary sector comprises ‘Construction’, ‘Manufacturing’,
and ‘Electricity, Gas, Water Supply & other Utility Services’, and the services sector comprises ‘Trade, Repair, Hotels and
Restaurants’, ‘Transport, Storage, Communication & Services related to Broadcasting’, ‘Financial Services’, ‘Real Estate,
Ownership of Dwelling, & Professional Services’, ‘Public Administration’, and ‘Other Services’.

10. In this chapter, we divide the economy into the agriculture and allied sectors (primary sector minus the mining and quarrying
subsector), the industrial sector (secondary sector plus the mining and quarrying subsector), and the services sector (tertiary
sector). The Gross Value Added (GVA) of any unit (sector, sub-sector, firm, etc) measures the contribution of that unit to the
overall output of a country or state. It is calculated by subtracting the value of all intermediate goods and services from the
total value of units output. This is done to remove any ‘double counting’. For instance, assume that a firm buys oranges and
sells orange juice. The value of the oranges should be subtracted while calculating the firm’s gross value added, as this is
already included in the final value of the orange juice.

స్థూల ఆర్థిక ధోరణులు 17

పటం 2.9 భారతదేశంలో ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం GVA లో రంగాల వారి వాటా
(2014-15 నుండి 2022-23 వరకు)

2014-15 18.2% 30.0% 51.8%

2015-16 17.7% 30.0% 52.3%

2016-17 18.0% 29.3% 52.6%

2017-18 18.3% 29.2% 52.5%

2018-19
17.6% 29.1% 53.3%
(TRE)
2019-20
18.3% 26.9% 54.8%
(SRE)
2020-21
20.0% 26.9% 53.1%
(FRE)
2021-22
18.6% 28.7% 52.7%
(PE)
2022-23
18.1% 28.5% 53.4%
(PAE/FAE)

Agriculture & Allied Sectors Industries Services

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India

రాష్ట రం్ యొక్క మొత్తం GSVAలో వ్యవసాయం మరియు
అనుబంధ రంగాల వాటా 2014-15లో 16.3% నుండి 2022-
23లో 18.2%కి పెరిగింది. అయితే భారత దేశ GVAలో దాని
వాటా చాలా వరకు స్థిరంగా ఉంది (రెండు సంవత్సరాల్లో
దాదాపు 18%). 2014-15 లో - 0.7% నుండి 2022-23లో
11.9% కి నామమాత్రపు వృద్ధి రేటు గణనీయంగా పెరగడం వల్ల
తెలంగాణ ఆర్థిక వ్యవస్థకు ఈ రంగం వాటా పెరిగింది. (పటం
2.10 చూడండి).
2.8 మరియు 2.9 పటాలలో గణాంకాలు ప్రతిబింబించినట్లు గా,
పారిశ్రామిక రంగం భారతదేశ ఆర్థిక వ్యవస్థకు అందించే వాటా కంటే
తెలంగాణ ఆర్థిక వ్యవస్థకు అందించే వాటా తక్కువగా ఉన్నది.
అయితే, రాష్ట రం్ లో పారిశ్రామిక రంగం చాలా ఉత్సాహంగా ఉన్నది.
ఉపాధి కల్పనకు మరియు ఇతర రంగాలలో ఉత్పాదకతను
పెంచడానికి పారిశ్రామిక అభివృద్ధి చాలా కీలకమని తెలంగాణ
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం గుర్తించినందున, పారిశ్రామిక రంగం స్థిరమ�ైన
వృద్ధిని సాధించడానికి అనేక చర్యలు చేపట్టింది. ఇందులో
టి.ఎస్.ఐపాస్ (Telangana State-industrial Project Ap-
proval & Self certification System) వంటి వ్యాపార
సంస్కరణలు, టి-ఐడియా(Telangana state-Industrial De-
velopment and Entrepreneur Advancement) మరియు
టి.ప్రడ్
ై (Telangana state-Program for Rapid Incubation
Dalit Entrepreneur) వంటి వ్యవస్థాపకత పథకాలు మరియు
ఇండస్ట్రియల్ హెల్త్ క్లినిక్‌లు, టి.ఎస్-గ్లో బల్‌లింకర్(TS-Global
inker) మరియు సాప్ (SAP-System, Applications and
Products in Data Processing) మరియు Sapio Analytics
వంటి ప్రవ
ై ేట్ కంపెనీలతో భాగస్వామ్యాలతో సహా సూక్ష్మ, చిన్న
మరియు మధ్య తరహా ఎంటర్‌ప్రజ
ై ెస్ (MSME-Micro Small
& Medium Enterprises) రంగాన్ని ప్ రో త్సహించడానికి అనేక
కార్యక్రమాలు చేపట్టినారు. పారిశ్రామిక రంగాన్ని బలోపేతం
చేసేందుకు ప్రభుత్వం పెట్టిన పెట్టు బడులు ఫలితాలు సాధించడం
ప్రా రంభించాయి. నేషనల్ ఇన్‌సటి ట
్ ్యూషన్ ఫర్ ట్రా న్సఫార్మింగ్
ఇండియా (NITI నీతి ఆయోగ్) విడుదల చేసిన ఇండియా
ఇన్నోవేషన్ ఇండెక్స్ 2021లో తెలంగాణ ప్రధాన రాష్ట్రా లలో
రెండవ స్థానంలో ఉన్నది. వీటితో పాటుగా భారత ప్రభుత్వంలోని
స్టా ర్టప్ ఇండియా, వాణిజ్య మరియు పరిశమ
్ర ల మంత్రిత్వ
శాఖ ప్రకటించిన నేషనల్ స్టా ర్టప్ అవార్డ్ స్ 2022లో ఎకోసిస్టమ్
ఎనేబుల్స్ విభాగంలో ఉత్త మ ఇంక్యుబేటర్‌గా టి-హబ్ ఫౌండేషన్
అవార్డు పొ ందింది. ఈ ప్రయోజనాలు రాబో యే కాలంలో చాలా
సంవత్సరాల వరకు కొనసాగుతాయి. ఈ పథకాల వివరాలు
పరిశమ
్ర ల అధ్యాయంలో చర్చించబడ్డా యి.
2022-23లో రాష్ట ్ర అదనపు విలువలో సేవల రంగం 62.8%
వాటాను కలిగి ఉన్నది. తెలంగాణ ఆర్థిక వ్యవస్థలో అత్యంత

18 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యమ�ైన రంగాలలో ఇది ఒకటి. రాష్ట ్ర నామమాత్రపు GSVA
లో దీని వాటా 62.8% ఉండగా భారతదేశ నామమాత్రపు
2.4.2. రంగాల వారీగా వృద్ధి రేట్లు
GVAలో ఈ రంగం వాటా 53.4% కలిగివున్నది. 2.10 మరియు 2.11 పటాలలోని గణాంకాలు తెలంగాణ
మరియు భారతదేశంలో వరుసగా 2014-15 నుండి 2022-
23 వరకు ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం రంగాల వారీగా వృద్ధి రేటును
ప్రతిబింబిస్తా యి.

పటం 2.10 తెలంగాణ ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం (2014-15 నుండి 2022-23 వరకు) GSVA రంగాల వారీగా వృద్ధి
రేటు.
45.0%
37.1%
35.0%

25.0% 20.9% 20.5%

18.1% 17.5% 17.5%
16.6%
19.8%
13.9% 12.7% 13.3%
15.0% 17.9% 11.9%
10.8%
15.3% 15.9%
12.1% 12.2% 10.5%
1.5% 9.7%
5.0%
3.4%
-0.7% -0.5% -0.6%
-5.0% 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 -0.4% 2021-22 2022-23
(TRE) (SRE) (FRE) -4.1% (PE) (PAE/FAE)

-15.0%
Agriculture & Allied Sectors Industries Services

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India.

పటం 2.11 ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం భారతదేశం యొక్క (2014-15 నుండి 2022-23 వరకు) GVA రంగాల
వారీగా వృద్ధి రేటు.
26.1%

17.2% 17.5%

13.7% 13.1% 12.4% 15.0%

11.7% 10.9% 12.4%
10.4% 10.8% 10.3%
12.5%
8.7%
10.5% 10.2% 7.5%
9.2% 9.9%
8.8%
8.1% 6.4% 7.1%

-1.1% -1.6%
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2021-22 2022-23
(TRE) (SRE) (PE) (PAE/FAE)
2020-21
(FRE) -4.7%

Agriculture & Allied Sectors Industries Services

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India

స్థూల ఆర్థిక ధోరణులు 19

2020-21లో కోవిడ్ మహమ్మారి వలన తీవ్రంగా దెబ్బతిన్న
మనదేశ ఆర్థిక వ్యవస్థ, 2021-22లో పరిశమ
్ర లు మరియు
సేవల రంగాలు సాధించిన మెరుగ�ైన పునరుద్ధ రణ 2022-23
సంవత్సరంలో కూడా కొనసాగింది. గత సంవత్సరంతో పో లిస్తే
2022-23లో సేవల రంగం అధిక వృద్ధి రేటును నమోదు
చేసింది. 2022-23 లో పరిశమ
్ర ల రంగం 15.0% వృద్ధి రేటును
నమోదు చేసింది. అయితే, ఈ వృద్ధి అంతకుముందు సంవత్సరం
వృద్ధి కంటే 11.1 శాతం పాయింట్లు తక్కువగా ఉండడానికి
పాక్షికంగా ప్రపంచ వ్యాప్తంగా పంపిణీలోని అవాంతరాలను
కారణంగా పేర్కొనవచ్చును. 2022-23లో భారతదేశంలో
వ్యవసాయం మరియు దాని అనుబంధ రంగాలు 12.5% వృద్ధి
చెందినాయి. ఇది 2021-22లో (10.3%) వృద్ధి రేటు కంటే 2.2
శాతం ఎక్కువ (పటం 2.11 చూడవచ్చును).
తెలంగాణలో, మహమ్మారి సమయంలోను మరియు తరువాత
2022-23 లో కూడా వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ
రంగాలలో బలమ�ైన వృద్ధి కొనసాగింది. 2021-22లో
9.7%తో పోల్చితే 2022-23లో ఈ రంగం 11.9% పెరిగింది.
రెండు సంవత్సరాల మధ్య 2.2 శాతం పాయింట్ల పెరుగుదల
ఉంది(పటం 2.10 చూడవచ్చును).
తెలంగాణ వ్యవసాయం మరియు దాని అనుబంధ రంగం,
వాస్త వానికి గత ఎనిమిదేళలు ్గా సగటున వృద్ధి బాటలో ఉంది.
దాని ప్రసతు ్త ధరల వృద్ధి రేటు 2014-15 నుండి 2022-23
వరకు 12.6 శాతం పాయింట్లు పెరిగింది. కాళేశ్వరం ఎత్తి పో తల
పథకం, మిషన్ కాకతీయ వంటి కొత్త నీటిపారుదల పథకాలు
మరియు ర�ైతు బంధు పథకం, బీమా పాలసీలు (ర�ైతు బీమా)
మరియు 24 X 7 ఉచిత విద్యుత్ సరఫరా వంటి వినూత్న
వ్యవసాయ మద్దతు విధానాలతో సహా అనేక అంశాల ద్వారా
వ్యవసాయం మరియు దాని అనుబంధ రంగంలోవృద్ధి
సాధించబడింది.
ర�ైతు బంధు పథకం వంటి విధానాలు, కేవలం ప్రా థమిక రంగానికి
మాత్రమే ప్రయోజనం చేకూర్చడమే కాకుండా ద్వితీయ మరియు
తృతీయ రంగాలప�ై కూడా స్పిల్‌ఓవర్ ప్రభావాలను కలిగి
ఉన్నాయి. ఉదాహరణకు ర�ైతు బంధు కింద ర�ైతుల ఖాతాల్లో కి
ప్రత్యక్ష ప్రయోజన బదిలీలు (Direct Benefit Transfers)
ద్రవత్వం పెరగడానికి దారితీసినాయి. వ్యవసాయ కుటుంబాలు
పారిశ్రామిక రంగం ద్వారా ఉత్పత్తి చేయబడిన వస్తువులను
20 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
కొనుగోలు చేయడానికి మరియు సేవలను పొ ందేందుకు దో హద
పడినాయి. తద్వారా వ్యవసాయేతర రంగాలు కూడా నాక్-ఆన్
ప్రభావాలను సృష్టించినాయి.
2021-22లో మహమ్మారి నుండి కోలుకున్న తెలంగాణలో
పారిశ్రామిక రంగం, 2022-23లో 10.5% వద్ద వృద్ధి
చెందింది (పటం 2.10 చూడండి). భారతదేశంలో మాదిరిగానే
తెలంగాణలో పారిశ్రామిక రంగం వృద్ధి రేటు 2021-22 కంటే
2022-23లో తక్కువగా ఉంది. ఈ తగ్గు దలకు రష్యా-ఉక్రెయిన్
యుద్ధం, అస్థిర ప్రపంచ ఆర్థిక దృష్టాంతం మరియు ప్రపంచ,
వ్యాప్తంగా పంపిణీలోని ఆటంకాలు, చ�ైనా యొక్క జీరో కోవిడ్
విధానం, ద్రవ్యోల్బణం, వడ్డీ రేట్లు అధికం కావడం వంటి అనేక
కారణాలను చెప్పవచ్చును. ఈ రంగం వృద్ధి రేటు 2022-23లో
జాతీయ స్థాయి లో (11.2%) పాయింట్లు తగ్గ గా తెలంగాణ లో
కేవలం (7.4%) పాయింట్లు మాత్రమే తగ్గింది.
తెలంగాణలో సేవల రంగం 2022-23లో ప్రసతు ్త ధరల
ప్రకారం GSVA లో 17.5% వృద్ధిని సాధించింది (పటం 2.10
చూడండి). 2020-21లో మహమ్మారి సమయంలో సేవల
రంగం ఎక్కువగా నష్ట పో యినప్పటికీ, 2022-23లో ఈ రంగం
యొక్క నామమాత్రపు GSVA దాని మహమ్మారి ముందు
GSVA (2019-20) కంటే 41.1% ఎక్కువగా ఉన్నది. ఇది
తెలంగాణలో ఉత్పత్తి చేయబడిన సేవల రంగం డిమాండ్‌లో
బలమ�ైన పునరుజ్జీ వనాన్ని ప్రతిబింబిస్తుంది (పటం 2.10
చూడండి).
2.4.3. అదనపు స్థూల విలువ వృద్ధి
రేటుకు రంగాల వాటాలు
2.12 మరియు 2.13 పటాలు, 2014-15 నుండి 2022-23
మధ్య తెలంగాణ మరియు భారతదేశంలో ప్రసతు ్త-ధరలలో
GVA వృద్ధికి మూడు రంగాల సహకారాన్ని ప్రతిబింబిస్తా యి.
తెలంగాణలో, 2020-21 సంవత్సరం మినహా, GSVA వృద్ధి
ప్రధానంగా సేవా రంగ వృద్ధి ద్వారా వచ్చింది. ర�ైతు బంధు
మరియు ర�ైతు బీమా పథకాల వంటి ప్రభుత్వ విధానాల ద్వారా
వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ రంగం 2016-17 నుండి
తెలంగాణ ఆర్థిక వృద్ధికి ముఖ్యమ�ైన సహకారిగా పుంజుకుంది.
భారతదేశానికి కూడా, 2020-21 మినహా అన్ని సంవత్సరాల్లో
ఆర్థిక వృద్ధికి సేవల రంగం కీలకమ�ైన ఛోదక శక్తిగా ఉన్నది.
పటం 2.12
తెలంగాణ ప్రస్తుత ధరల వద్ద GSVA వృద్ధికి రంగాల వాటా (2014-15 నుండి 2022-23)

Agriculture & Allied Sectors Industries Services

12.3%
10.8%
9.4% 7.7%
9.9% 7.7%
6.7%
10.4%

3.6% 4.6% 3.5%

0.4% 0.8% 5.5% 2.1%
4.4%
2.5% 2.1% 1.9% 2.4% 2.0% 2.2%

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

-0.1% -0.1% (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE/FAE)
-0.1% -0.9%
-0.2%
Source: MoSPI, GoI.

పటం 2.13
భారతదేశం ప్రస్తుత ధరల వద్ద GVA వృద్ధికి రంగాల వాటా (2014-15 నుండి 2022-23)

9.1%
9.2%

6.9% 6.1% 5.7% 6.5%

5.4%
5.3% 7.0%
4.3%
2.6% 3.1%
2.5% 2.8% 3.0%
1.6% 1.2% 2.3% 2.2% 1.3% 1.9% 1.4% 2.1% 2.3%

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

(TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE/FAE)
-0.3% -0.4%
-2.6%
Agriculture & Allied Sectors Industries Services

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India 

స్థూల ఆర్థిక ధోరణులు 21

2.5 జిల్లా స్థాయి సూచికలు
2.5.1 స్థూల జిల్లా స్థాయి ఉత్పత్తి (GDDP)
రాష్ట ్ర GSDPకి జిల్లా స్థాయి వాటా అనేది రాష్ట రం్ లోని వివిధ జిల్లాల
సాపేక్ష ఆర్థిక పరిమాణాలను అర్థం చేసుకోవడానికి ఉపయోగించే
ముఖ్యమ�ైన కొలమానం. పటం 2.14 చూపినట్లు గా, తెలంగాణ
GSDPకి అన్ని జిల్లాల వాటా సమానంగా ఉండదు.,
అంతేకాకుండా, COVID-19 మహమ్మారి వివిధ జిల్లాలను
ప్రభావితం చేసిన స్థాయిలో చాలా తేడాలు ఉన్నాయి. అయితే,
మహమ్మారి కారణంగా ఆర్థిక వినాశనం ఉన్నప్పటికీ, 2020-
21లో 33 జిల్లాల్లో 15 జిల్లాలు తమ GDDPలో సానుకూల
నామమాత్రపు వృద్ధిని నమోదు చేశాయి మరియు 16 జిల్లాలు
ఆ సంవత్సరంలో జాతీయ నామమాత్రపు GDP వృద్ధి రేటు
కంటే ఎక్కువ వృద్ధి రేటును నమోదు చేశాయి (- 1.4%).

పటం 2.14
తెలంగాణా జిల్లాలలో ప్రస్తుత ధరల వద్ద స్థూల జిల్లా స్థాయి ఉత్పత్తి (రూ. కోటి) (2020-21)

Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana

22 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

2.5.2 తలసరి ఆదాయం
2020-21 సంవత్సరంలో తెలంగాణలోని మొత్తం 33 జిల్లాల
తలసరి ఆదాయం పటం 2.15 ప్రతిబింబిస్తుంది. 33 జిల్లాల
తలసరి ఆదాయాల (PCI) మధ్య వ్యత్యాసం ఉన్నప్పటికీ,
రాష్ట రం్ లోని అన్ని జిల్లాలు 2020-21లో దేశంలోని తలసరి
ఆదాయం (రూ. 1,26, 855) కంటే ఎక్కువ తలసరి ఆదాయాన్ని
కలిగి ఉన్నాయి. 2020-21లో రాష్ట రం్ లో అత్యధిక తలసరి
ఆదాయం కలిగిన జిల్లా రంగారెడ్డి (రూ. 6,69,102) యొక్క
తలసరి ఆదాయం ఆ సంవత్సరంలో జాతీయ తలసరి ఆదాయం
పటం 2.15
తెలంగాణ జిల్లాలలో (2020-21) ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం తలసరి ఆదాయం
Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana
కంటే 5 రెట్లు ఎక్కువ. 2020-21లో రాష్ట రం్ లో అత్యల్ప తలసరి
ఆదాయం కలిగిన జిల్లా హనుమకొండ (రూ. 1,30,821)
యొక్క తలసరి ఆదాయం ఆ సంవత్సరంలో జాతీయ తలసరి
ఆదాయం కంటే రూ. 3,966 ఎక్కువ. మహమ్మారి మధ్య కూడా
(2020-21లో), 22 జిల్లాలు (అన్ని జిల్లాల్లో దాదాపు 70%)
ఆ సంవత్సరంలో జాతీయ నామమాత్రపు తలసరి ఆదాయం
వృద్ధి రేటు (-3.98%) కంటే నామమాత్రపు తలసరి ఆదాయం
వృద్ధి రేటును కలిగి ఉన్నాయి.
స్థూల ఆర్థిక ధోరణులు 23
2.6 ఉపాధి పటం 2.17 స్త్రీ-పురుషుల (2020-21) వారీగా
తెలంగాణ మరియు భారతదేశంలో శ్రామిక శక్తి
నిరంతరంగా పెరుగుతున్న ఉపాది అవకాశాలు, పౌరుల
పాల్గొనే రేటు (LFPR)
జీవితాలలోని ఆర్థిక వృద్ధికి కీలకమ�ైన అంశాలుగా
బావించవచ్చు. ఇది ఒక పటిష్టమ�ైన ఆర్థిక వ్యవస్థ అవసరాలను 80.4% 81.2%
సూచిస్తుంది. దీనిని మూడు కీలక సూచికలను ఉపయోగించి
కొలుస్తా రు - లేబర్ ఫో ర్స్ పార్టిసిపేషన్ రేట్ (LFPR), వర్కర్ 50.0%
పాపులేషన్ రేషియో (WPR) మరియు నిరుద్యోగిత రేటు
35.2%
(UR). ఈ సూచికలన్నింటిలో తెలంగాణ పనితీరు మెరుగుగానే
ఉంది.

2.6.1 శ్రామిక శక్తి పాల్గొనే రేటు (లేబర్ ఫోర్స్ Telangana All-India

పార్టిసిపేషన్ రేట్) (LFPR) Male Female

Source: Periodic labour Force Survey, 2020-21

శ్రామిక శక్తి పాల్గొనే రేటు, 15నుండి 59 సంవత్సరాల
వయస్సు గల వారిలో ఉపాధి కలిగి వున్న లేదా ఉపాధి కోసం
2.6.2 శ్రామిక జనాభా నిష్పత్తి
(Worker Population Ratio)
వెతుకుతున్న వారి శాతాన్ని తెలుపుతుంది. అధిక శ్రామిక శక్తి
పాల్గొనే రేటు అనేది ఆర్థిక వ్యవస్థలో అభివృద్ధి పట్ల విశ్వాసానికి
నిదర్శనం. పీరియాడిక్ లేబర్ ఫో ర్స్ సర్వే (PLFS) ప్రకారం,
శ్రామిక జనాభా నిష్పత్తి (WPR), జనాభాలో ఉపాధి పొ ందిన
2020-21లో, తెలంగాణ 65.4% శ్రామిక శక్తి పాల్గొనే రేటును11
వ్యక్తు ల శాతాన్ని తెలుపుతుంది. అధిక మరియు పెరుగుతున్న
కలిగి ఉన్నది. ఇది జాతీయ స్థాయిలో 58.4%గా వున్నది.
శ్రామిక జనాభా నిష్పత్తి అంటే, ఆర్థిక వ్యవస్థ జనాభా యొక్క
(పటం 2.16 చూడండి). తెలంగాణలో, గ్రామీణ మరియు పట్ట ణ
శ్రామిక శక్తి పాల్గొనే రేటు రెండూ గూడా జాతీయ స్థాయి కంటే న�ైపుణ్యాలు మరియు అవసరాలకు సరిపోయే ఉద్యోగాలను
ఎక్కువగా ఉన్నాయి. భారతదేశంలో కంటే తెలంగాణలో గ్రామీణ ఉత్పత్తి చేయడాన్ని సూచిస్తుంది. 2020-21లో 15-59 ఏళ్ల
శ్రామిక శక్తి పాల్గొనే రేటు సుమారుగా 11.8 శాతం పాయింట్లు వర్గా నికి సంబంధించిన తెలంగాణ శ్రామిక జనాభా నిష్పత్తి
ఎక్కువగా ఉండగా, రాష్ట రం్ లో పట్ట ణ శ్రామిక శక్తి పాల్గొనే రేటు (WPR) 62%గా ఉంది. ఇది 2019-20 శ్రామిక జనాభా
భారతదేశంలో కంటే సుమారుగా 2.0 శాతం పాయింట్లు ఎక్కువ. నిష్పత్తి కన్న2.3 శాతం పాయింట్ల ఎక్కువ. శ్రామిక శక్తి పాల్గొనే

దీనికితోడు, తెలంగాణలో పురుషుల శ్రామిక శక్తి పాల్గొనే రేటు
(80.4%), కాగా జాతీయ స్థాయి (81.2%) దాదాపుగా
సమాన విలువను కలిగి ఉంది. అయితే తెలంగాణా స్త్రీల శ్రామిక
శక్తి పాల్గొనే రేటు, 50% (పటం 2.17 చూడండి) జాతీయ
స్థాయిలో (35.2%) కంటే చాలా ఎక్కువగా ఉన్నది.
పటం 2.16 గ్రామీణ-పట్టణ (2020-21) వారీగా
తెలంగాణ మరియు భారతదేశంలో శ్రామిక శక్తి
పాల్గొనే రేటు (LFPR)
72.2%
65.4%
60.4%
55.7% 53.7%
రేటు (LFPR) మాదిరిగానే, తెలంగాణ శ్రామిక జనాభా నిష్పత్తి
(WPR) కూడా 2020-21లో జాతీయ WPR (55.7%) కంటే
ఎక్కువగా ఉంది. గ్రామీణ శ్రామిక జనాభా నిష్పత్తి (పటం
2.18లో చూపబడింది) జాతీయ గ్రామీణ శ్రామిక జనాభా
నిష్పత్తి (WPR) కంటే 11.4 శాతం ఎక్కువ మరియు పట్ట ణ
శ్రామిక జనాభా నిష్పత్తి (WPR) జాతీయ స్థాయి కంటే 1.3
శాతం ఎక్కువ.
తెలంగాణలో స్త్రీల శ్రామిక జనాభా నిష్పత్తి (WPR) 47.7%,
ఇది జాతీయ స్త్రీల శ్రామిక జనాభా నిష్పత్తి 33.9% కంటే
13.8 శాతం పాయింట్లు ఎక్కువ (పటం 2.19 చూడండి).
58.4%
తెలంగాణలో పురుషుల శ్రామిక శక్తి పాల్గొనే రేటు (LFPR)
జాతీయ పురుషుల సగటు కంటే స్వల్పంగా తగ్గింది.

Rural LFPR Urban LFPR Overall LFPR

Telangana All-India
Source: Periodic labour Force Survey, 2020-21

11. The figures reported here reflect LFPR as per usual status for the working age population between
15 and 59 years of age. Same specifications hold for WPR and UR.

24 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 2.18 గ్రామీణ-పట్టణ (2020-21) వారీగా పటం. 2.20 గ్రామీణ-పట్టణ (2019-20 మరియు
తెలంగాణ మరియు భారతదేశంలో శ్రామిక జనాభా 2020-21) వారీగా తెలంగాణలో నిరుద్యోగిత రేటు
నిష్పత్తి(WPR) (UR)
69.6% 10.7%
58.2% 62.0%
51.2% 49.9% 55.7%
8.0%
7.5%

5.7%
5.1%
3.6%

Rural WPR Urban WPR Overall WPR

Telangana India
Rural Urban Overall
Source: Periodic Labour Force Survey, 2020-21
2019-20 2020-21

పటం. 2.19 స్త్రీ పురుషుల (2020-21)వారీగా

తెలంగాణ మరియు భారతదేశంలో శ్రామిక జనాభా
Source: Periodic Labour Force Surveys, 2019-20 and 2020-21

నిష్పత్తి (WPR) పటం. 2.21

స్త్రీ పురుషుల వారీగా తెలంగాణలో నిరుద్యోగం రేటు
76.0% 77.2%
(2019- 20 మరియు 2020-21)
47.7% 8.4%
33.9% 6.1%
5.5%
4.5%

Male Female
Male Female
Telangana India 2019-20 2020-21

Source: Periodic Labour Force Survey, 2020-21

Source: Periodic Labour Force Surveys, 2019-20 and 2020-21

2.6.3 నిరుద్యోగిత రేటు
(Unemployment Rate) రాష్ట రం్ లో నిరుద్యోగ రేటు క్షీణించే పథంలో ఉంది. రాష్ట ్ర ఆర్థిక
వ్యవస్థ ఎటువంటి దీర్ఘకాలిక నష్టా లు లేకుండా మహమ్మారి
శ్రామిక జనాభా శక్తి సర్వే (పాపులేషన్ లేబర్ ఫో ర్స్ సర్వే –
యొక్క కష్టా లను ఎదుర్కోవడమే కాకుండా, భవిష్యత్తు లో
PLFS) గణాంకాల ప్రకారం (పనిచేసే వయసు జనాభాలో 15-
అద్భుతమ�ైన వృద్ధికి కూడా ఉపయోగపడుతుందని ఇటీవలి
59 సంవత్సరాలు) 2019-20 మరియు 2020-21 మధ్య,
కాలంలోని గణాంకాల ద్వారా తేట తెల్లమయింది. అక్టో బర్-
తెలంగాణలో నిరుద్యోగం రేటు 7.5% నుండి 5.1%కి తగ్గింది
డిసెంబర్ 2020 త్రమ
ై ాసికం మరియు జూల�ై-సెప్టెంబర్ 2022
(పటం. 2.20 చూడండి). 2019-20తో పో లిస్తే, గ్రామీణ
త్రమ
ై ాసికం మధ్య ప్రసతు ్త వారపు స్థితి (నాలుగు త్రమ
ై ాసిక
మరియు పట్ట ణ ప్రాంతాలలో పటం 2.20 మరియు 2.21లో
సగటు) ప్రకారం పట్ట ణ నిరుద్యోగిత రేటు 8.2 శాతం పాయింట్లు
చూపిన విధంగా పురుషులతో పాటు మహిళల నిరుద్యోగం రేట్లు
తగ్గింది (పటం 2.22 చూడండి).
కూడా తగ్గినాయి.

స్థూల ఆర్థిక ధోరణులు 25

పటం. 2.22 మొత్తం ఉపాధిలో పరిశమ
్ర ల వాటా జాతీయ వాటా కంటే

తెలంగాణలో ప్రస్తుత వారపు స్థితి ప్రకారం పట్టణ తక్కువగా ఉంది. తద్వారా రాష్ట ్ర ఆర్థిక వ్యవస్థ, వ్యవసాయం

నిరుద్యోగ రేటు (త్రైమాసిక చలన సగటు)

నుండి సేవా రంగం వ�ైపుకు దూసుకుపో వడాన్ని సూచిస్తుంది.

15.9 15.5 పటం. 2.24 తెలంగాణ మరియు భారతదేశంలో

12.4
10.9 10.2
రంగాల వారీ ఉపాధి (2020-21)
9.2
8.0 7.7

Telangana 45.8 21.0 33.2

Oct-Dec Jan-Mar April-June July-Sept Oct-Dec Jan-Mar April-June July-Sept India 46.5 23.9 29.6
2020 2021 2021 2021 2021 2022 2022 2022

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Source: Quarterly Periodic labour Force Survey

జూల�ై-సెప్టెంబర్ 2022 తరువాత నిరుద్యోగంలోని ధో రణులను Agriculture & Allied Sectors Industries Services
అంచనా వేయుటకు, పాపులేషన్ లేబర్ ఫో ర్స్ సర్వే (PLFS)
Source: Periodic Labour Force Survey, 2020-21
గణాంకాలు అందుబాటులో లేనందున, సెంటర్ ఫర్ మానిటరింగ్
ఇండియన్ ఎకానమీ (CMIE) గణాంకాలను పరిగణలోనికి 2.6.5 ఉపాధి నిబంధనలు
తీసుకొనడం జరిగింది. తదనుగుణంగా తెలంగాణలో నిరుద్యోగిత
రేటు ఏప్రిల్ 2022లో 9.9% నుండి డిసెంబర్ 2022 నాటికి రాష్ట రం్ లోని శ్రామికులకు అందుబాటులో ఉన్న ఉపాధి
4.1%కి పడిపోయిందని CMIE గణాంకాలు రుజువు చేశాయి. నిబంధనలు కాలక్రమేణా మెరుగుపడినాయి. (పటం. 2.25
చూడండి). 2020-21లో, 50.9% మంది శ్రామికులు
పటం. 2.23 ఏప్రిల్ 2022 నుండి డిసెంబర్ 2022 వేతనంతో కూడిన సెలవులకు అర్హులు కాగా, ఇది 2019-
వరకు తెలంగాణలో నిరుద్యోగ రేటు 20లో 45.2% గా వుండేది. అట్లాగే 46.9% మంది
శ్రామికులు పెన్షన్ మరియు ఆరోగ్య సంరక్షణ వంటి సామాజిక
9.9
9.4
10.0 భద్రతా ప్రయోజనాలను పొ ందగా, ఇది 2019-20లో 40.8%
8.6 8.8
ఉందేది. సాధారణ వేతనాలు పొ ందే ఉద్యోగులలో చెల్లింపు
సెలవులలో 5.7 శాతం పాయింట్ల పెరుగుదల ఉండగా, వ్యక్తిగత
6.9
6.0 4.1 సామాజిక భద్రత లభ్యతలో 6.1 శాతం పాయింట్ల పెరుగుదల
5.8
ఉన్నది. అట్లాగే పారిశ్రామిక రంగానికి ప్రభుత్వం నిరంతర
మద్దతును అందిసతు ్న్నది. ఈజ్ ఆఫ్ డూయింగ్ బిజినెస్‌ను
Apr 2022 May 2022 Jun 2022 Jul 2022 Aug 2022 Sep 2022 Oct 2022 Nov 2022 Dec 2022 మెరుగుపరుస్
తూ , సబ్సిడీలను అందిసతోం
్ ది. టి-ఐడియా
మరియు టి-ప్రడ్
ై ద్వారా కొత్త పారిశ్రామికవేత్తలను, మరియు
Source: Unemployment Rate Monthly time series, CMIE సమాచార సాంకేతిక రంగాన్ని ప్ రో త్సహించడం, రాష్ట రం్ లో అధిక-
నాణ్యత ఉద్యోగాలను సృష్టించేందుకు దో హదపడుతున్నది.
2.6.4 ఆర్థిక వ్యవస్థ యొక్క ప్రధాన రంగాలలో ఉపాధి నిరుద్యోగ రేటు తగ్గ డం, ఉద్యోగ నాణ్యతలో గణనీయమ�ైన
అన్ని రంగాలలోకన్న వ్యవసాయ రంగం, అత్యధికంగా 45.8% మెరుగుదలలు, భవిష్యత్ ఆర్థిక వృద్ధికి రాష్ట ్ర శ్రామిక మార్కెట్
మందికి జీవనోపాధిని అందిసతు ్న్నది. రాష్ట రం్ లోని మొత్తం అనుకూలతను సూచిస్తున్నాయి.
శ్రామికులలో మూడవ వంతు మంది కి ఉపాది కల్పిస్తున్న
సేవల రంగం దీని తర్వాత స్థానంలో ఉంది. రాష్ట రం్ యొక్క

26 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం. 2.25 తెలంగాణలో వ్యవసాయేతర రంగంలో పెట్టు బడి యొక్క బీజాలు ఇప్పుడు అధిక వ్యవసాయ

రెగ్యులర్ మరియు జీతంతో కూడిన ఉద్యోగాల ఉత్పాదకత మరియు సమర్థ వంతమ�ైన ఆర్థిక వ్యవస్థగా

ఉపాధి నిబంధనలు (2019-20 నుండి 2020-21

ఫలాలను అందుకొంటున్నది. పరిశమ
్ర లకు అనుకూలమ�ైన
విధానాలను అమలు చేయడం ద్వారా మరింత ఆర్థిక చ�ైతన్యం
వరకు)
పెంపొ ందించడం, తద్వారా వ్యాపారాన్ని సులభతరం చేయడంలో
50.9% దేశంలోనే అగ్రసథా ్నానికి చేరుకోవడం జరుగుతుంది. సమగ్ర
45.2% 46.9%
39.9% 40.8% అభివృద్ధి విధానాన్ని అవలంబించడం ద్వారా రాష్ట రం్ సమతుల్య
36.2%
వృద్ధిని సాధించగలిగింది. తద్వారా పౌరుల జీవన ప్రమాణాలను12
మెరుగుపరచడంలో సహాయపడింది. తెలంగాణ ప్రభుత్వం
ప్రా రంభం నుండి సంక్షేమ పథకాలను ప్రవేశపెట్టి, ప్రజలను
పేదరికం నుండి బయటకు తీసుకురావడానికి ఉద్దేశించి వారి
ఉత్పాదకతను పెంచడానికి మార్గా లను అందించడం ద్వారా
Written Job Contract Paid Leave Social Security Benefits మానవ సామర్థ్యానికి అదనంగా అనేక ప్రయోజనాలను
అందిసతు ్న్నది. దళిత బంధు, ర�ైతు బంధు, గొర్రెల పంపిణీ,
2019-20 2020-21 కళ్యాణలక్ష్మి, కేసీఆర్‌ కిట్‌ లాంటివి ఇందుకు ఉదాహరణ. వీటి
Source: Periodic Labour Force Surveys, 2019-20 and 2020-21 ఫలితాలు రాష్ట ్ర తలసరి ఆదాయంలో కూడా ప్రతిబింబించే విధంగా

2.7 ప్రగతి వైపు

జీవన ప్రమాణంలో అపారమ�ైన మెరుగుదలలు జరిగినాయి.
తదుపరి దశలుగా, మానవ మూలధనంలో పెట్టు బడుల కోసం
ప్రభుత్వం చొరవ తీసుకుంటున్నది. మన ఊరు మన బడి,
బంగారు తెలంగాణ సాధించాలనే దృక్పథంతో ప్రభుత్వం
సూపర్ స్పెషాలిటీ ఆసుపత్రు ల నిర్మాణం మరియు కొత్త వ�ైద్య
చేపట్టిన కార్యక్రమాలు ఇప్పుడు ఆర్థికాభివృద్ధిలో అత్యుత్త మ
కళాశాలల స్థాపనతో ప్రభుత్వం విద్య మరియు ఆరోగ్యంలో
విధానాలుగా రూపుదిదదు ్కుంటున్నాయి. దేశంలో కొత్త రాష్ట రం్ గా
కొత్త పురోగతులను లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది. దీర్ఘకాలంలో, ఆర్థిక
ఏర్పడ్డ తెలంగాణ అనతి కాలంలోనే “తెలంగాణ నమూనా”తో
వ్యవస్థలోని అన్ని ప్రధాన రంగాలలో అలల ప్రభావాల (ripple
స్వంత విధానాలను అనుసరించడం ద్వారా కొద్దికాలంలోనే
effects) మూలంగా అధిక ఆర్థిక వృద్ధికి దారి తీస్తుంది.
అభివృద్ధిలో ప్రధాన మ�ైలురాళ్ల ను అధిగమించింది. రాష్ట రం్
ఏర్పడిన సంవత్సరాల్లో విద్యుత్ మరియు నీటిపారుదల
ప్రా జెక్టు లలో ప్రభుత్వం సమకూర్చిన మూలధనం

12 As per Multidimensional Poverty Index (MPI) by Niti Ayog 2021,Telangana showed exceptional improvement on various
indicators between 2015-16 and 2019-21. 88% more people have access to drinking water between 2015-16 to 2019-21.
Improved cooking fuel is used by 75% more people in this period. 61% more people have bank accounts in the same period,
Sanitation has improved by 52%, Housing has improved by 23%. Niti Ayog uses Indicators : Cooking Fuel, Sanitation, Drinking
Water, Electricity, Housing, Assets, Bank Account from NFHS 2015-16 and NFHS 2019-21 surveys to determine standard of
living.

స్థూల ఆర్థిక ధోరణులు 27

 అధ్యాయం

3
పబ్లిక్ ఫైనాన్స్

28 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
ఈ కింది ముఖ్యాంశాలు, 2018-19 మరియు 2020-21 l మొత్తం వ్యయంలో తెలంగాణలో అభివృద్ధి
మధ్య కాలంలో వివిధ సూచికల సగటులప�ై ఆధారపడి వ్యయం వాటా 78.1%, ఇది భారతదేశ సాధారణ
ఉన్నాయి. రాష్ట్రా లలో(GS) అత్యధికం. భారతదేశ సాధారణ
రాష్ట్రా ల సగటు అభివృద్ధి వ్యయం వాటా
l తెలంగాణ రాష్ట ్ర స్వంత పన్ను రాబడి (State
68.4%గా ఉంది.
Own Tax Revenues - SOTR) స్
థూ ల
రాస్ట్రీయ ఉత్పత్తి లో (GSDP) 7.21% కలదు, l భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా లలో గోవాను
ఇది దేశంలోని 18 సాధారణ రాష్ట్రా లలో రెండవ మినహాయిస్తే, తెలంగాణ సగటు తలసరి
అత్యధికం. అభివృద్ధి వ్యయం రూ. 26,897 తో మొదటి
స్థానం లో ఉంది. భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా ల
l రాష్ట ్ర స్వంత పన్ను రాబడి, ఆదాయ వసూళ్ల లో
సగటు రూ. 20,233.
65.4 % గా నమోదు అయింది , ఇది భారతదేశ
సాధారణ రాష్ట్రా ల సగటు (48%) కంటే ఎక్కువ. l తెలంగాణ GSDPకి మొత్తం అప్పుల శాతం
24.7%, ఇది భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా ల
l భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా లలో గోవాను
సగటు (29.7%) కంటే తక్కువ.
మినహాయిస్తే, తెలంగాణ సగటు తలసరి రాబడి
రూ.27,305 తో మొదటి స్థానం లో ఉంది. l 2022–2023లో (ఏప్రిల్ నుండి డిసెంబర్
భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా ల సగటు తలసరి వరకు) తెలంగాణ రాష్ట ్ర స్వంత పన్ను రాబడి
రాబడి రూ. 23,788. (SOTR) సగటు నెలవారీ వసూళ్
లు రూ.
8,804 కోట్లు అంతకు ముందు సంవత్సరం ఇదే
l తెలంగాణ రాష్ట ్ర స్వంత పన్ను రాబడి (SOTR)
కాలంలో రూ. 7,226 కోట్లు .
భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా లలో అత్యధిక వృద్ధి
రేటును నమోదు చేసింది. తెలంగాణ సగటు l సవరించిన అంచనాల ప్రకారం 2021-22లో
వార్షిక వృద్ధి రేటు (AAGR) 4.78% , భారతదేశ తెలంగాణ, మూలధన వ్యయంలో 63% వృద్ధితో
సాధారణ రాష్ట్రా ల సగటు వార్షిక వృద్ధి రేటు పటిష్టమ�ైన వృద్ధిని నమోదు చేసింది. 2020-
(1.5%) కంటే మూడు రెట్లు ఎక్కువ. 21 (రూ. 15,922 కోట్లు ) కంటే సవరించిన
అంచనాల ప్రకారం 2021-22లో రూ. 25,954
కోట్లు కు చేరింది.ఇది కోలుకుంటున్న ఆర్థిక
వ్యవస్థకు అవసరమ�ైన మద్దతును అందిసతుంది
్ .

పబ్లిక్ ఫైనాన్స్ 29
3.1 పరిచయం
ప్రభుత్వం చేసే ఆర్థిక వనరుల నిర్వహణ (పబ్లి క్ ఫ�ైనాన్స్)
దేశం యొక్క ఆర్థికాభివృద్ధి మరియు అభివృద్ధిలో అత్యంత
ముఖ్యమ�ైన పాత్రను పో షిసతుంది
్ . పబ్లి క్ ఫ�ైనాన్స్ యొక్క ముఖ్య
భాగాలు రెవెన్యూ రాబడులు, బడ్జెట్ తయారీ, ప్రభుత్వ వ్యయం
మరియు రుణ నిర్వహణ.
ప్రభుత్వ ఆర్థిక నిర్వహణకు, తగిన ప్రణాళిక,వనరుల
కేటాయింపు మరియు ప్రతికూల పరిసథి ్తులలో తగిన
విదానలను రూపొ ందించి నిర్ధిష్టా భివృద్ధిని సాదించడం అవసరం.
ఈ అధ్యాయంలో రాష్ట ్ర ఆర్థిక ముఖ చిత్రం వివరించడానికి రాబడి,
వ్యయం మరియు లోటు/రుణాలకు సంబంధించిన సూచికలను
విశ్లేషించడమ�ైనది. అవసరమ�ైన చోట ఇతర రాష్ట్రా లతో పోల్చి
చూసి రాష్ట రం్ యొక్క స్థితిని పరిశీలించబడినది,అట్లాగే ప్రభుత్వం
చేపట్టిన కార్యక్రమాలు పొ ందుపర్చడం జరిగినది.
కోవిడ్-19 మహమ్మారి నుండి ప్రజల ప్రా ణాలను కాపాడటానికి
ప్రభుత్వం ఖర్చులను పెంచడం మరియు అప్పటికే ఉన్న వ్యయ
ప్రా ధాన్యతలను పునఃసమీక్షించడం అవసరమయ్యింది. ఆర్థిక
మందగమనం వలన రెవిన్యూ వసూళ్ళు తగ్గ డం మరియు
రెవిన్యూ వ్యయాల పెరుగుదల యొక్క జంట ప్రభావాన్ని రాష్ట ్ర
ఆర్థిక వ్యవస్థ చవిచూసింది. అందుకే 2014 నుండి చూస్తే,
2020-21లో రాష్ట రం్ అత్యల్ప రెవిన్యూ వృద్ధి రేటును నమోదు
చేసింది.
రాజ్యాంగం ప్రకారం, సెస్ మరియు సర్‌ఛార్జీలు రాష్ట్రా లకు
విభజించదగిన జాబితాలో భాగం కావు. కేంద్ర ప్రభుత్వం దీనిని
ఆసరాగా చేసుకొని రాష్ట ్ర ప్రయోజనాలను దెబ్బతీస్
తూ సెస్‌లు,
సర్‌చార్జీలను ఎక్కువగాపెంచింది. 1980-81లో, కేంద్రం స్
థూ ల
పన్ను ఆదాయంలో సెస్‌లు మరియు సర్‌ఛార్జీలు 2.3%
వుండగా, 2020-21 నాటికి ఇది 20.1%కి పెరిగింది.కోవిడ్-
19 ప్రభావాన్ని తగ్గించడంలో రాష్ట ్ర ప్రయత్నాలను ఇది మరింత
అడ్డు కుంది (వివిధ పన్ను రాబడిప�ై సెస్ మరియు సర్‌ఛార్జీలప�ై
వివరణాత్మక పట్టిక కోసం అనుబంధాన్ని(annexure-1)
చూడండి)
ప్రసతు ్త కేటాయింపులో తదుపరి మార్పు ఉండదనుకుంటే,
2021-22 మరియు 2025-26 మధ్య స్
థూ ల పన్ను రాబడిలో
సెస్‌లు మరియు సర్‌చార్జీలు సగటున 18.4% వరకు ఉంటాయని
పదిహేనవ ఆర్థిక సంఘం (FFC) అంచనా వేసింది. ఫలితంగా,
ఆర్థిక సంఘాల సిఫార్సు మేరకు పన్నుల పంపిణీలో రాష్ట్రా లకు
రావాల్సిన వాటా రాకుండా పో తుంది. పదిహేనవ ఆర్థిక సంఘం
సిఫార్సు చేసిన 41.0%తో పో లిస్తే 2022-23లో కేంద్రం స్
థూ ల
పన్ను రాబడిలో రాష్ట్రా లకు పన్ను పంపిణీ 29.6%కి తగ్గింది.
30 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
2019-20లో కంటే ఏ రాష్ట రం్ కూడా తక్కువ పన్ను పంపిణీని
పొ ందకూడదనే ఉద్ధేశంతో, పదిహేనవ ఆర్థిక సంఘం (FFC)
2020-21 నివేదికలో తెలంగాణ, కర్నాటక మరియు మిజోరాం
(రూ. 6,764 కోట్లు ) ప్రత్యేక గ్రాంట్‌లను సిఫార్సు చేసింది.
అయితే ఈ సిఫార్సును కేంద్రం ఆమోదించలేదు. అలాగే,
పదిహేనవ ఆర్థిక సంఘం తన 2021-26 నివేదికలో సెక్టా ర్
నిర్దిష్ట గ్రాంట్‌లను రూ. 3024 కోట్లు (ఆరోగ్య రంగానికి రూ.
624 కోట్లు , ప్రధాన మంత్రి గ్రామ్ సడక్ యోజన (PMGSY)
రోడ్ల నిర్వహణ కోసం రూ. 255 కోట్లు , గణాంకాల నాణ్యతను
మెరుగుపరచడానికి రూ. 46 కోట్లు , రూ. న్యాయవ్యవస్థ కు 245
కోట్లు , ఉన్నత విద్యకు రూ.189 కోట్లు , వ్యవసాయ సంస్కరణలు
చేపట్టేందుకు రూ.1, 665 కోట్లు ) తెలంగాణకు కెటాయించారు.
అదనంగా, రాష్ట ్ర నిర్దిష్ట గ్రాంట్లు రూ. 2362కోట్లు (మిషన్
భగీరథ కార్యాచరణ మరియు నిర్వహణ కోసం రూ. 2,350
కోట్లు మరియు అడ్మినిస్ట్రేటివ్ స్టా ఫ్ కాలేజ్ ఆఫ్ ఇండియాకు
మౌలిక సదుపాయాలను పునరుద్ధ రించడానికి రూ. 12 కోట్లు )
2021-26 మధ్య తెలంగాణకు సిఫార్సు చేయబడ్డా యి. ఈ
సిఫార్సులను కూడా కేంద్రం ఆమోదించలేదు. ఫ�ైనాన్స్ కమిషన్
సిఫార్సులు చట్ట పరంగా కట్టు బడి ఉండకపో యినా, సాధారణంగా
కేంద్రం అవార్డులుగా పరిగణించే నియమానికి ఇది విరుద్ధంగా
ఉంది.
ఆర్థిక వ్యవస్థ మెల్లగా కోలుకోవడం ప్రా రంభించినప్పుడే
పరిసథితి
్ ని మరింత తీవ్రతరం చేసతూ ్, కేంద్రం మార్కెట్ రుణాలప�ై
కోత విధించింది. 2021-22లో తెలంగాణ బడ్జెట్‌లో 53,970
కోట్లు అప్పుగా తీసుకోనున్నట్లు తెలిపింది. అయితే, బడ్జెట్-
రహిత రుణాలను 2021-22 నుండి రాష్ట మ
్ర ే చేసిన రుణాలుగా
పరిగణించాలని కేంద్రం నిర్ణయించింది, ఫలితంగా రాష్ట రం్ యొక్క
రుణ పరిమితి తగ్గింది.
దీనికి సంబంధించి పదిహేనవ ఆర్థిక సంఘంఎటువంటి సిఫార్సు
చేయలేదు, ఆర్థిక సంఘం కేవలం బడ్జెట్‌లో లేని రుణాలు
తదుపరి తీసుకోకుండా నిరోధించాలని మాత్రమే సిఫార్సు
చేసింది. అయితే రాష్ట రం్ యొక్క అదనపు బడ్జెట్ వ్యయంలో
ఎక్కువ భాగం ఆర్థిక వ్యవస్థ వృద్ధిని ముందుకు నడిపించే భారీ
మౌలిక సదుపాయాల ప్రా జెక్టు లప�ైనే ఉందని గమనించడం
ముఖ్యం.
కేంద్రం నుంచి వచ్చే గ్రాంట్ల లోనూ ఇదే పరిసథితి
్ కనిపిసతోం
్ ది.
ఆంధ్రపద
్ర ేశ్ పునర్వ్యవస్థీకరణ చట్టంలోని సెక్షన్ 94 (2)
ప్రకారం వెనుకబడిన జిల్లాల కోసం కేంద్రం రాష్ట్రా నికి గ్రాంట్లు
ఇవ్వాలి. అయితే, 2019-20, 2021-22 మరియు 2022-
23 సంవత్సరాల్లో రాష్ట్రా నికి ఇంకా రూ.1350 కోట్ల గ్రాంట్లు
రావాల్సివుంది.
3.2 తెలంగాణ బడ్జెట్ సారాంశం పుంజుకోవడం ప్రా రంభించింది మరియు రాష్ట ్ర ఆదాయాలు తిరిగి

2022-23
పుంజుకున్నాయి. ఆదాయ వృద్ధి మరింత పుంజుకుంటుందనే
అంచనాతో మరియు పెరిగిన వ్యయ అవసరాలను తీర్చడానికి,
2021-22 RE రూ.1,56,127 కోట్లు కంటే 23.6% అధికంగా
ఆర్థిక వ్యవస్థ పునరుద్ధ రణకు తోడ్పడి, ఆర్థిక వ్యవస్థను అధిక
2022-23లో రూ.1,93,029 కోట్ల రెవిన్యూ వసూళ్
లు బడ్జెట్లో
వృద్ధి పథంలో నడపాలనేది 2022-23 ఆర్థిక విధానం యొక్క
అంచనా వేయబడ్డా యి. (టేబుల్ 3.1 చూడండి).
ముఖ్య ఉద్ధేశం. ప్రభుత్వం ఆచరణాత్మక విధానాన్ని అవలంబిస్తు
తన వ్యయాన్ని తగినట్టు గా క్రమంగా పెంచుతుంది. తెలంగాణ అదనంగా, రాబడిని పెంచడానికి పన్ను లీకేజీలను అరికట్టు తూ
బడ్జెట్ 2022-23 సంవత్సరానికి రూ. 2,56,859 కోట్లు , మరియు సామాన్యులప�ై ఎలాంటి భారం పడకుండా వివిధ
ఇది 2021- 22 సవరించిన అంచనాల (RE) కంటే 22.3% పద్దుల క్రింద అందుబాటులో ఉన్న పన్ను సామర్థ్యాన్ని
ఎక్కువ. అత్యంత వెనుకబడిన వారి సంక్షేమాన్ని పరిరక్షించిన పూర్తిగా ఉపయోగించుకోవాలని ప్రభుత్వం భావిస్తుంది.
తర్వాత, ప్రభుత్వ వ్యయం యొక్క దృష్టి ప్రయోజనకరమ�ైన ప్రతిపాదిత భూముల అమ్మకం ద్వారా పన్నేతర ఆదాయం
మూలధన వ్యయంప�ైకి మారింది. సంక్షేమ పథకాలకు పెద్ద కూడా పెరుగుతుందని గనులు మరియు ఖనిజాల
ఎత్తు న కేటాయింపులు చేసినప్పటికి, మూలధన వ్యయంకి ద్వారా వచ్చే ఆదాయంప�ై దృష్టి పెట్టా లని భావించింది.
అధిక స్థాయిలో రూ.29,728 కోట్లు బడ్జెట్ చేయబడింది. ఇది ప్రణాళికాబద్ధమ�ైన కార్యక్రమాలతో, ప్రభుత్వం ఆర్థిక పరిశీలన
2021-22 లో రూ. 25,955 కోట్లు గా వుంది. మార్గాన్ని కొనసాగించాలని భావించింది. అట్లాగే 2021-22
(రూ. 4,395 కోట్లు ) మరియు 2022-23 (రూ.3,755 కోట్లు )
కోవిడ్-19 ప్రభావాన్ని తగ్గించడంలో విజయవంతం అయిన
రెండు సంవత్సరాల్లో నూ రెవిన్యూ మిగులును ఆశిస్తోంది.
తర్వాత, రాష్ట రం్ రెవెన్యూ లోటు1 రూ. 2020-21లో
రూ.22,298 కోట్లు గా ఉంది. 2021-22లో, ఆర్థిక వ్యవస్థ

పట్టిక 3.1 : తెలంగాణ బడ్జెట్ 2022-23 (రూ. కోట్లలో)

Accounts RE % change from

Items BE 2022-23 RE 2021-22 to
2020-21 2021-22 BE 2022-23
1 Revenue Receipts 1,00,914 1,56,127 1,93,029 23.6%
2 Capital Receipts 58,316 53,750 63,832 18.8%
3 Total Receipts 1,59,231 2,09,877 2,56,862 22.4%
4 Revenue Expenditure 1,23,212 1,51,732 1,89,275 24.7%
5 Capital Expenditure 15,922 25,955 29,728 14.5%
6 Loans and Advances 10,868 23,256 26,253 12.9%
7 Capital Disbursements 7,545 9,039 11,602 28.3%
8 Total Expenditure 1,57,547 2,09,983 2,56,859 22.3%
9 Revenue Surplus -22,298 4,395 3,755 -14.6%
10 Fiscal Deficit 49,038 44,766 52,167 16.5%
Source: Telangana Budget at a Glance 2022-23

3.3 తెలంగాణ తులనాత్మక ఆర్థిక స్వరూపం (Comparative Fiscal

Profile of Telangana)
భారతదేశంలోతెలంగాణ కొత్త రాష్ట రం్ అయినప్పటికీ, దీని ఆర్థిక పనితీరు పటిష్టంగా వుండడమే గాక భారతదేశంలోని మిగిలిన రాష్ట్రా లతో
పో లిస్తే ఎంతోమెరుగుగా ఉంది. తెలంగాణలో అర్హుల�ైన కుటుంబాలందరికీ ప్రయోజనం కలిగేవిధంగా సమగ్ర సంక్షేమ కార్యక్రమాలను
ప్రభుత్వం ప్రా రంభించడం వలన ఇది సాధ్యపడింది.
1 Revenue deficit - revenue expenditure exceeding revenue receipts

పబ్లిక్ ఫైనాన్స్ 31
ఈ విభాగంలో, 20018-19 నుండి 2020-21 వరకు ఆర్థిక రాష్ట రం్ యొక్క తలసరి రెవిన్యూ రాబడి, దాని జనాభాతో రాష్ట ్ర
గణాంకాలను పరిశీలించబడింది. ఇందులో భారతదేశంలోని రెవిన్యూ రాబడిని విభజించడం ద్వారా లెక్కించబడుతుంది.
సాధారణ రాష్ట్రా ల2 తో తెలంగాణ రాష్ట ్ర సమానమ�ైన గణాంకాలను తలసరి పరంగా, గోవాను మినహాయిస్తే, 2018-21లో తెలంగాణ
పో ల్చడం జరిగింది. ఆడిట్ చేయబడిన ఖాతాలు, అందుబాటులో సగటు తలసరి రెవిన్యూ (రూ.27,305) భారతదేశ సాధారణ
ఉన్న ఇటీవలి సంవత్సరాలలో మూడు సంవత్సరాల సగటును3 రాష్ట్రా లలో అత్యధికం. 2018-21కి భారతదేశ సాధారణ
తీసుకుని పరిశీలించడం జరిగింది. ఈ విధానం పదిహేనవ రాష్ట్రా లమొత్తం సగటు రూ. 23,788 (పటం3.2).
ఆర్థిక సంఘం యొక్క సిఫార్సుల ఆధారంగా రాష్ట్రా ల ఆర్థిక
సూచికలను గణించడానికి అనుసరించిన పద్దతికి అనుగుణంగా పటం 3.2: సగటు తలసరి రెవిన్యూ రాబడి (2018-
ఉంటుంది. 21 సగటు) రూపాయలలో
3.3.1 రెవిన్యూ Goa 70,502
3.3.1.1 రాబడి కూర్పు Telangana 27,305

Kerala
ప్రభుత్వ ఆదాయ వనరులలో రెవెన్యూ రాబడి మరియు 26,636

Karnataka
మూలధన రాబడి అని రెండు రకాలుంటాయి. రెవెన్యూ 25,189

రాబడిలో పన్ను మరియు పన్నుయేతర వనరులు మరియు Chhattisgarh 24,189

కేంద్రం నుండి వచ్చే గ్రాంట్ల మొదల�ైనవి ఉంటాయి. మూలధన India GS avg 23,788

రాబడిలో రుణాలు, రుణ చెల్లింపు వసూళ్ లు , ఆస్తుల విక్రయం Haryana 23,404

నుండి వచ్చిన వసూళ్ లు మొదల�ైనవి ఉంటాయి. 2022-23లో Odisha 23,055

రాష్ట ్ర బడ్జెట్ రెవిన్యూ రాబడిరూ. 1,93,029 కోట్లు (మొత్తం Tamil Nadu 23,002

వసూళ్ల లో 75.1%) మరియు మూలధన వసూళ్ లు /రాబడి రూ. Maharashtra 22,698

63,832 కోట్లు (మొత్తం వసూళ్ల లో 24.9%). Gujarat 22,425

Andhra Pradesh 21,884

2018-21లో, రాబడిలో రాష్ట రం్ యొక్క స్వంత రాబడి4 73.1% Punjab 21,528
వాటాను కలిగి ఉంది, ఇది భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా ల సగటు West Bengal 19,900
56.5% కంటే చాలా ఎక్కువ. రెవిన్యూ రాబడిలో, రాష్ట రం్ Madhya Pradesh 18,019
యొక్క స్వంత పన్ను రాబడి (SOTR) 65.4%గా ఉంది, Rajasthan 17,791
ఇది భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా ల యొక్క సగటు 48.0% కంటే Jharkhand 15,216
ఎక్కువ, (పటం3.1). Uttar Pradesh 14,714

పటం 3.1: రెవెన్యూ భాగాల పోలిక: తెలంగాణ vs

Bihar 10,718
Per Capita Revenue 2018-21 (in Rupees)

భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రాల సగటు

(2018-21సగటు) Source: RBI State Finances: A Study of Budgets, Population
Projections for India and States 2011-2036, Ministry of Health and
Family Welfare 2011- 36
48.0%
65.4%

రాష్ట ్ర స్వంత పన్ను రాబడి (SOTR)లో, రాష్ట ్ర వస్తుసేవల

25.5%

పన్ను (SGST) (34.5%) మరియు అమ్మకపు పన్ను

18.0%
15.4%

(VAT) (33.3%) ప్రా ధాన్యమ�ైనవి.2018-21కి అమ్మకపు

11.6%
8.5%
7.7%

పన్ను (VAT) మరియు ఎక్సైజ్ రాబడి తెలంగాణ లో భారతదేశ

State Own Tax revenue State Own Non-tax Share in Central Taxes Grants from the Centre
సాధారణ రాష్ట్రా ల (GS) సగటు కంటే ఎక్కువగా ఉన్నాయి
Revenue
(పటం3.3).
Telangana India GS avg

Source: RBI State Finances: A Study of Budgets

2 General States include 18 Indian states of Andhra Pradesh, Bihar, Chhattisgarh, Goa, Gujarat, Haryana, Jharkhand,
Karnataka, Kerala, Madhya Pradesh, Maharashtra, Odisha, Punjab, Rajasthan, Tamil Nadu, Telangana, Uttar Pradesh and
West Bengal.
3 3 year average of 2018-19, 2019-20 and 2020-21
4. State’s Own Revenue = State’s Own Tax + Non Tax Revenue

32 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 రాష్ట్రా ల సగటు 6.07%. స్టాంపులు మరియు రిజిస్ట్రేషన్, రాష్ట ్ర
ఎక్సైజ్ మరియు మోటారు వాహనాల పన్నులో భారతదేశపు
పటం 3.3: రాష్ట్ర స్వంత పన్ను రాబడి కూర్పు: సాధారణ రాష్ట్రా ల సగటు కంటే ఎక్కువగా ఉంది. (పటం 3.5).
తెలంగాణ vs. భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రాల సగటు
పటం 3.5: పన్ను మరియు GSDP నిష్పత్తి:
(2018-21 సగటు)
తెలంగాణ vs. భారతదేశం సాధారణ రాష్ట్రాల సగటు
42.7%
(2018-21 సగటు)

7.42%

7.21%
34.5%
33.3%
Highest state Telangana India GS avg

6.07%
Telangana India GS avg
25.9%

3.13%

2.53%

2.53%
18.2%

2.50%

2.44%

1.65%
1.48%

1.33%
14.0%

1.03%
0.82%
11.5%

0.62%

0.58%

0.48%

0.40%

0.35%
8.5%
5.4% 5.9%

State Own Tax SGST Sales Tax State Excise Stamps and Motor vehicles
Revenue Registration Fees tax
SGST Sales Tax State Excise Stamps and Motor vehicles
Tax revenue compositions
Registration Fees tax

Tax revenue compositions Source: RBI State Finances: A Study of Budgets

3.3.1.3. 2020-21లో రెవిన్యూపై కోవిడ్ -19

Source: RBI State Finances: A Study of Budgets

3.3.1.2 పన్నులోవృద్ధి ప్రభావం

స్టాంపులు&రిజిస్ట్రేషన్ ఫీజులు, ఎక్సైజ్ మరియు రాష్ట ్ర 2020-21 బడ్జెట్ అంచనాల ప్రకారం మొత్తం రెవిన్యూ రాబడి
వస్తుసేవల పన్ను (SGST)లలో తెలంగాణ సగటు వార్షిక రూ.1,43,52 కోట్లు , ఇందులో రాష్ట ్ర సొ ంత పన్ను రాబడి రూ.
వృద్ధి రేటు (AAGR) 2018-21 కాలంలో భారతదేశ సాధారణ 85,300 కోట్లు , ఇది గత సంవత్సరం కంటే 26% ఎక్కువ
రాష్ట్రా ల సగటు వృద్ధి రేటు కంటే ఎక్కువగా ఉంది. 2018-21 మరియు రాష్ట ్ర స్వంత పన్నుయేతర ఆదాయం రూ. 30,600
మధ్య భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ రాష్ట ్ర స్వంత కోట్లు .
పన్ను రాబడి (SOTR) సగటు వార్షిక వృద్ధి రేటు (4.78%) కోవిడ్ మహమ్మారి వలన పన్నులు మరియు ఇతర వనరుల
అత్యధికంగా ఉంది. ఇది భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా ల సగటు నుండి ప్రభుత్వానికి వచ్చే రాబడిలో తగ్గు దలకు దారితీసింది,
(1.5%) కంటే మూడు రెట్లు ఎక్కువ (పటం 3.4) ఇది రాష్ట ్ర ప్రభుత్వ ఆర్థిక వ్యవస్థ ప�ై ఒత్తి డి తెచ్చింది. అందువల్ల
రాష్ట రం్ అంచనావేసిన పన్ను రాబడిని అందుకోలేకపోయింది.
పటం 3.4: పన్ను రాబడి యొక్క సగటు వార్షిక వృద్ధి అయితే వివేకవంతమ�ైన ఆర్థిక నిర్వహణ కారణంగా 2019-20తో
రేటు: తెలంగాణ vs భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రాల పో లిస్తే 2020-21లో దాదాపు సమానమ�ైన పన్ను రాబడులను
సగటు (2018-21 సగటు) సాధించగలిగింది. 2020-21లో రాష్ట్రా నికి రూ.66, 650కోట్ల
18.61% పన్ను రాబడి వచ్చింది, ఇది రూ. 2019-20లో 67,597
Telangana India GS avg
15.16%
13.06%
కోట్లు (పటం3.6). 2021-22 మరియు 2022-23లో రాష్ట రం్
11.94%
10.20% పన్ను రాబడి వసూళ్ల లో పెరుగుదలను చూసింది (పటం3.7),
8.39%

4.78% వివేకవంతమ�ైన ఆర్ధిక నిర్వహణ వలన ఇది కోవిడ్-19 వల్ల

1.50% ఏర్పడిన నష్టం నుండి కోలుకున్నట్లు సూచిస్తుంది.
SOTR SGST State Excise Stamps and Sales Tax
Registration Fees -3.30%
Motor vehicles
tax
పటం 3.6: 2019-20 మరియు 2020-21 మధ్య
తెలంగాణ పన్ను రాబడి పోలిక (రూ.కోట్లలో)
-1.92% -1.16%

Tax revenue compositions -9.03%

66,650
67,597

Source: RBI State Finances: A Study of Budgets

స్
థూ ల రాష్ట్రీయ ఉత్పత్తి (GSDP)లో పన్ను నిష్పత్తి అనేది
23,517

22,190

20,904

ఒక రాష్ట రం్ యొక్క పన్ను రాబడికి దాని స్ థూ ల రాష్ట ్ర దేశీయ

20,674

14,370
11,992

ఉత్పత్తి కి (GSDP) మధ్య నిష్పత్తి . రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం తన ఆర్థిక

6,671

5,243

3,935

3,338

వనరులను ఎంత బాగా నిర్వహిసతుందో ్ అంచనా వేయడానికి

ఈ నిష్పత్తి ఉపయోగించబడుతుంది. 2018-21లో తెలంగాణా SOTR SGST Sales tax Excise Stamps and Taxes on
Registration Vehicles
స్వంత పన్ను రాబడి(SOTR)కి, స్ థూ ల రాష్ట్రీయ ఉత్పత్తి 2019-20 2020-21 Fees

(GSDP) నిష్పత్తి 7.21%తో భారతదేశం సాధారణ రాష్ట్రా లలో Source: RBI State Finances: A Study of Budgets

లలో రెండవ అత్యధికంగా ఉంది, కాగా భారతదేశ సాధారణ

పబ్లిక్ ఫైనాన్స్ 33
పటం 3.7: రాష్ట్ర3.7:
Figure స్వంత పన్ను రాబడి
Quarterly కూర్పులofత్రైమాసిక
comparisons పోలికలు
State's Own Tax (రూ. కోట్లలో
Revenue )
compositions (Rs. in
Crore)

Source:ofFinance
Source: Finance Department, Government TelanganaDepartment, Government of Telangana

11

34 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

3.3.1.4 తెలంగాణ త్రైమాసిక రెవిన్యూ పోలిక
(2020-21 నుండి 2022-23)
మార్చి 2020 నుండి, కోవిడ్-19 కారణంగా రాష్ట రం్ ముఖ్యమ�ైన
పన్నులలో రెవిన్యూ తగ్గింది. 2020-21లో ఆదాయాలు
క్షీణించిన తర్వాత, రాష్ట ్ర స్వంత పన్ను రాబడి(SOTR) -
అమ్మకపు పన్ను (VAT), రాష్ట ్ర వస్తుసేవల పన్ను (SGST),
స్టాంపులు మరియు రిజిస్ట్రేషన్ ఫీజులు, మోటారు వాహనాల
పన్ను మరియు ఎక్సైజ్‌లతో కూడిన అన్ని ప్రధాన పన్నులలో
2021-22 మరియు 2022-23 రెండింటిలోనూ
పునరుద్ధరణ జరిగిన తీరు గమనించవచ్చును.
• అంతకుముందు సంవత్సరం (2021-22) ఇదే కాలంతో
పో లిస్తే 2022-23 మొదటి త్రమ
ై ాసికంలో రాష్ట ్ర స్వంత
పన్ను ఆదాయం 48% పెరిగింది.
• మునుపటి సంవత్సరం (2021-22) ఇదే కాలంతో
పో లిస్తే 2022-23 రెండవ త్రమ
ై ాసికంలో రాష్ట ్ర స్వంత
పన్ను రాబడి 14% మరియు 2022-23 మూడవ
త్రమ
ై ాసికంలో 11% పెరిగింది.
• రాష్ట ్ర స్వంత పన్ను రాబడి సగటు నెలవారీ వసూళ్
లు
2022–2023లో (ఏప్రిల్ నుండి డిసెంబర్ వరకు)
రూ. 8,804 కోట్లు అంతకు ముందు సంవత్సరం ఇదే
కాలంతో రూ. 7,226 కోట్లు .
3.3.2 వ్యయం
2022-23 ఆర్థిక సంవత్సరానికి తెలంగాణ బడ్జెట్ మొత్తం
వ్యయం రూ. 2,56,859 కోట్లు .ఇందులో రెవిన్యూ వ్యయం
మరియు మూలధన వ్యయం రెండూ ఉన్నాయి. రెవిన్యూ
వ్యయం అనేది ఆస్తుల సృష్టికి దారితీయని
స్వభావరీత్యా పునరావృతమయ్యే వ్యయంగా పేర్కొనవచ్చును.
ఇందులో జీతాలు, వేతనాలు, పెన్షన్ల
‌ ు, గ్రాంట్లు
నిర్వహణ ఖర్చులు, అలాగే ర�ైతు బంధు, ఆసరా పెన్షన్‌లు
మరియు ఇతర పథకాలు వంటి కీలక పథకాలప�ై ఖర్చులు
ఉంటాయి. 2022-23 ఆర్థిక సంవత్సరానికి బడ్జెట్ రెవెన్యూ
వ్యయం రూ.1,89,275 కోట్లు , మొత్తం వ్యయంలో 74%.
మరోవ�ైపు, మూలధన వ్యయం సాధారణంగా ఒక సారి ఉండి
దాని ఫలితం చాలా కాలం పాటు విస్త రించి ఉంటుంది.దీని
ఫలితంగా ఆస్తుల సృష్టి (మూలధన వ్యయం) లేదా అప్పుల
తగ్గింపు (రుణ చెల్లింపులు) మొదల�ైనవి ఉంటాయి. 2022-
23 ఆర్థిక సంవత్సరానికి రాష్ట ్ర అంచనా మూలధన వ్యయం
రూ. 67,584 కోట్లు (మొత్తం వ్యయంలో 26%), ఇందులో
మూలధనంప�ై వ్యయం రూ. 29,728 కోట్లు (44%).
సవరించిన అంచనాల ప్రకారం 2021-22లో రాష్ట ్ర మూలధన
వ్యయం రూ.25,954 కోట్లు ఇది 2020-21 (రూ. 15,922
కోట్లు )తో పో లిస్తే 63% అధికం, ఇది కోలుకుంటున్న ఆర్థిక
వ్యవస్థకు అవసరమ�ైన మద్దతును అందిసతుంది
్ . 2021-22లో
సవరించిన అంచనాల ప్రకారం కంటే 2022-23 రాష్ట ్ర బడ్జెట్ లో
మూలధన వ్యయాన్ని 15% పెంచింది.
3.3.2.1 అభివృద్ధి మరియు అభివృద్ధియేతర వ్యయం
మొత్తం వ్యయాన్ని అభివృద్ధి వ్యయం మరియు అభివృద్ధియేతర
రాబడి
వ్యయంగా కూడా విభజించవచ్చును. అభివృద్ధి వ్యయంలో
సామాజిక సేవలు (విద్య, ఆరోగ్యం, సంక్షేమం, గృహనిర్మాణం
మొదల�ైనవి) అలాగే ఆర్థిక సేవల (వ్యవసాయం, అటవీ,
పరిశమ
్ర , రవాణా మొదల�ైనవి) ఖర్చులు ఉంటాయి.
అభివృద్ధియేతర వ్యయంలో సాధారణ సేవలు, పరిపాలన సేవల
ఖర్చులు ఉంటాయి.
2018-21 కాలంలో భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా లలో, తెలంగాణ
అభివృద్ధి వ్యయం 78.1% తో అత్యధికంగా ఉంది (పటం 3.9).
అదే కాలంలో అభివృద్ధి వ్యయంలో భారతదేశం సాధారణ రాష్ట్రా ల
సగటు 68.4% (పటం 3.8).
పటం 3.8: తెలంగాణ vs భారతదేశం సాధారణ
రాష్ట్రాల సగటు (2018-21 సగటు) వ్యయం కూర్పు
21.9%
31.6%
78.1%
68.4%
మరియు
మరియు
Telangana India GS avg
Development Expenditure Non-Development Expenditure
Source: RBI State Finances: A Study of Budgets
2018-21లో, రాష్ట ్ర ఆర్థిక సేవల వ్యయం అభివృద్ధి వ్యయంలో
46.3% వాటాగా ఉంది, ఇది భారతదేశం యొక్క సాధారణ
రాష్ట్రా ల సగటు 44.6%కి దగ్గ రగా ఉంది. 2018-21లో, రాష్ట ్ర
సామాజిక సేవా వ్యయం అభివృద్ధి వ్యయంలో 53.7% వాటాగా
ఉంది, ఇది భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా ల సగటు 55.4% వాటాకి
దగ్గ రగా ఉంది.
పబ్లిక్ ఫైనాన్స్ 35
పటం: 3.9 మొత్తం వ్యయంలో అభివృద్ధి వ్యయం పటం3.10: తలసరి అభివృద్ధి వ్యయం పోలిక
శాతంలో(2018-21 సగటు) (2018-21 సగటు) రూపాయిలలో
Goa 59,770
Telangana 78.1%
Telangana 26,897
Odisha 75.6%
Chhattisgarh
Karnataka 24,040
75.4%
Karnataka 75.4% Haryana 22,883
Madhya Pradesh 73.6% Andhra Pradesh 21,249
Jharkhand 72.4% Chhattisgarh 20,507
Goa 71.0% Tamil Nadu 20,351
Andhra Pradesh 71.0% India GS avg 20,233
Gujarat 70.7%
Odisha 19,480
Rajasthan 70.5%
Kerala 18,168
Bihar 70.3%
Gujarat 17,511
India GS avg 68.4%
Rajasthan 17,384
Haryana 67.6%
West Bengal 65.7% Maharashtra 17,192

Maharashtra 64.4% West Bengal 16,395

Tamil Nadu 63.5% Madhya Pradesh 16,276
Uttar Pradesh 62.1% Punjab 15,009
Kerala 51.8% Jharkhand 12,578
Punjab 51.2%
Uttar Pradesh 9,890

Source: RBI State Finances: A Study of Budgets Bihar 8,619

3.3.2.2 తలసరి అభివృద్ధి వ్యయం

Source: RBI State Finances: A Study of Budgets

3.3.2.3 రెవిన్యూ వ్యయం మరియు మూలధన

రాష్ట ్ర అభివృద్ధి వ్యయాన్ని ఆ రాష్ట ్ర జనాభాతో భాగించడం ద్వారా
రాష్ట ్ర తలసరి అభివృద్ధి వ్యయం లెక్కించబడుతుంది. తలసరి
పరంగా, గోవాను మినహాయిస్తే, 2018-21 కాలంలో అభివృద్ధి
వ్యయంలో తెలంగాణ రూ.26,897తో మొదటిసథా ్నంలో ఉంది.
ఆ తర్వాత స్థానం లో కర్ణాటక (రూ. 24,040) ఉంది, కాగా
భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా ల సగటు రూ. 20,233 (పటం3.10)
వ్యయం
ఆర్థిక వ్యవస్థ కోలుకోవడాన్ని కొనసాగించడానికి మరియు
వృద్ధిని ప్ రో త్సహించడానికి ప్రభుత్వ వ్యయాన్ని పెంచడం
ప్రభుత్వం యొక్క ప్రా ధాన్యత. 2018-21 లో రాష్ట ్ర సగటు
రెవిన్యూ వ్యయం మొత్తం వ్యయం (రెవిన్యూ వ్యయం మరియు
మూలధన వ్యయాలు) లో 85.4%, కాగా భారతదేశ సాధారణ
రాష్ట్రా ల సగటు 87%.

రాష్ట ్ర మొత్తం వ్యయంలో మూలధన వ్యయం వాటా 14.6%,

ఇది భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా ల సగటు వాటా 13% కంటే
ఎక్కువ (పటం3.11) మరియు ఇది రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి
నుండి క్రమంగా పెరిగింది. ఇది రాష్ట ్ర ఆర్థికాభివృద్ధికి మౌలిక
సదుపాయాల అభివృద్ధి మరియు ఆస్తుల సృష్టిప�ై రాష్ట రం్ యొక్క
ప్రా ధాన్యతను ప్రతిబింబిస్తుంది.

36 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 3.11: మొత్తం వ్యయం (2018-21 సగటు) 3.3.3 లోటు మరియు రుణం
లో రెవెన్యూ వ్యయం మరియు మూలధన వ్యయం లోటు అనేది ఆదాయం కంటే ఎక్కువ వ్యయాన్ని సూచిస్తుంది.
వాటా ఇది ప్రభుత్వానికి అవసరమ�ైన రుణాల మొత్తాన్ని సూచిస్తుంది.
తెలంగాణ ప్రభుత్వం 2022-23 FRBM (Fiscal Respon-
sibility & Budget Management) ఆర్థిక విధానం ప్రకారం
Telangana 85.4% 14.6%
2022-23లో ఆర్థిక లోటు (మొత్తం వసూళ్ళ కంటే ఎక్కువ
ఖర్చు) GSDPలో 4% లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది.

India GS avg 87.0% 13.0% 2022-23 సంవత్సరంలో రెవెన్యూ మిగులు (రెవిన్యూ

వ్యయాన్ని మించిన రెవెన్యూ రాబడి) రూ. 3,755 కోట్లు
% share of Revenue expenditure % share of Capital outlay మరియు ఆర్థిక లోటు రూ. 52,167 కోట్లు గా అంచన
వేయబడింది.
Source: RBI State Finances: A Study of Budgets

3.3.3.1 స్థూల ఆర్థిక లోటు విభజన

3.3.2.4 కట్టుబడిన వ్యయం (Decomposition of Gross Fiscal Deficit)
(Committed Expenditure)
భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా ల సగటు మాదిరిగానే, తెలంగాణ
కట్టు బడి వ్యయంలో జీతాలు మరియు వేతనాలు, పెన్షనలు ్ మూలధన వ్యయం 2018-21లో సగటు ఆర్థిక లోటులో
మరియు వడ్డీ చెల్లింపులు మొదల�ైనవి ఉంటాయి. కట్టు బడిన 56.5%తో అత్యధిక వాటాను కలిగి ఉంది. భారతదేశ సాధారణ
వ్యయం పెరగితే ఇతర అభివృద్ధి వ్యయాలకు ఆర్థిక వెసులుబాటు రాష్ట్రా ల సగటు మూలధన వ్యయం ఆర్థిక లోటులో 65.9%
తగ్గు తుంది. 2018-21లో తెలంగాణ రెవెన్యూ రాబడులలో (పటం3.13). రెవెన్యూ లోటు విషయానికొస్తే, 2018-21లో
కట్టు బడి వ్యయం 48.6% శాతంగా వున్నది,ఇదే కాలంలో భారత సాధారణ రాష్ట్రా ల సగటు రెవెన్యూ లోటు ఆర్థిక లోటులో
భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా ల సగటు (55.1%) కంటే తక్కువ. 33.3% కలిగి వుండగా, తెలంగాణా రెవెన్యూ లోటు 16.4%గా
పటం3.12లో భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా ల కట్టు బడి వ్యాయాన్ని ఉంది.
చూడవచ్చును.
ఆర్థ్గిక లోటులో మిగిలిన భాగం (27.1%) నికర రుణం (రాష్ట ్ర
పటం 3.12: కట్టుబడిన వ్యయాన్ని రెవెన్యూ వసూళ్ళ ప్రభుత్వ రుణాలు మరియు నికర అడ్వాన్సులు). రుణాలు
శాతంగా పోల్చడం(2018-21 సగటు) మరియు అడ్వాన్సులు ప్రధానంగా నీటి సరఫరా మరియు
పారిశుధ్యం, భారీ మరియు మధ్యతరహా నీటిపారుదల మరియు
Bihar 39.6%
Madhya Pradesh 42.1% పారిశుధ్యం, రోడ్డు రవాణా, గృహనిర్మాణం, పశుపో షణ,
Jharkhand 42.9% ప్రజారోగ్యం మరియు పవర్ ప్రా జెక్ట్‌లలో మూలధన వ్యయాలకు
Odisha 44.7%
ఉపయోగిసతు ్న్నారు.
Maharashtra 45.1%

పటం 3.13 స్థూల ద్రవ్య లోటు విభజన:

Karnataka 45.7%
Uttar Pradesh 45.8%
Chhattisgarh 46.3%
Gujarat 47.8% తెలంగాణ vs భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రాల సగటు
(2018-21 సగటు)
Telangana 48.6%
Goa 54.6%
India GS avg 55.1%
West Bengal 56.3%
Andhra Pradesh 65.2% Telangana 56.5% 16.4% 27.1%
Tamil Nadu 67.4%
Rajasthan 69.2%
Haryana India GS avg 65.9% 33.3% 1.4%
72.0%
Kerala 74.4%
Capital Outlay Revenue Deficit Net Lending
Punjab 83.3%
Source: RBI State Finances: A Study of Budgets

Source: RBI State Finances: A Study of Budgets

పబ్లిక్ ఫైనాన్స్ 37
3.3.3.2 ద్రవ్య లోటు – ఫైనాన్సింగ్
(Financing of Fiscal deficit)
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం ద్రవ్య లోటును భర్తీ చేయడానికి మార్కెట్
రుణాలు, కేంద్ర ప్రభుత్వ రుణాలు, పబ్లి క్ ఖాతాలు మరియు
ఇతర వనరుల ద్వారా నిధులు సమకూరుస్తుంది. 2018-21
లో మార్కెట్ రుణాలు తెలంగాణ ద్రవ్య లోటుకు (85.6%)
ప్రధాన వనరుగా వుండగా, అలాగే భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రా ల
సగటులో కూడా 68.9%తో మార్కెట్ రుణాలు ప్రధాన వనరుగా
ఉన్నవి (పటం3.14).
మూర్తి 3.14: ద్రవ్య లోటు ఫైనాన్సింగ్ కూర్పు
తెలంగాణ vs భారతదేశ సాధారణ రాష్ట్రాల సగటు
(2018-21 సగటు)
Telangana 85.6% 0.6% 13.6% 0.04%
-3.4%
India GS avg 68.9% 1.6% 32.9%
Market Borrowings Loans from Centre Public Accounts
Source: RBI State Finances: A Study of Budgets
Note: 1. Others include Special Securities issued to the National
Small Savings Fund (NSSF), Reserve Funds, Deposits and Advances,
Suspense and Miscellaneous, Remittances, and Overall Surplus (-)/
Deficit (+). 2 Due to rounding off, the figures may not add up to exactly
100%.
3.3.3.3 రుణ సుస్థిరత
రుణం నిలకడగా ఉండటం చాలా కీలకం, తద్వారా వడ్డీ
చెల్లింపులకు ఆదాయంలో ఎక్కువ భాగాన్ని వినియోగించబడవు.
రుణ స్థిరత్వాన్ని రెండు కీలక పారామితులను ఉపయోగించి
కొలుస్తా రు: స్
థూ ల రాష్ట్రీయ ఉత్పత్తి కి (GSDP) మొత్తం
అప్పులు మరియు రెవిన్యూ రాబడికి వడ్డీ చెల్లింపులు.
2018-21లో, తెలంగాణ రాష్ట రం్ యొక్క సగటు అప్పులు స్
థూ ల
రాష్ట్రీయ ఉత్పత్తి కి (GSDP) 24.7% కాగా, భారతదేశ సాధారణ
రాష్ట్రా ల సగటు 29.7%. ఇదే కాలంలో, రాష్ట రం్ యొక్క రెవిన్యూ
38 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
రాబడికి వడ్డీ చెల్లింపులు 14.4%గా ఉన్నాయి, ఇది భారతదేశ
సాధారణ రాష్ట్రా ల సగటు (14.5%) కంటే కొంచెం తక్కువగా
ఉంది (పటం 3.15). అందువల్ల రుణ నిలకడ విషయంలో ఇతర
రాష్ట్రా లతో పో లిస్తే తెలంగాణ మెరుగ్గా వుంది.
పటం3.15: GSDP కి మొత్తం అప్పుల నిష్పత్తి
మరియు రెవిన్యూవసూళ్ళకి వడ్డీ చెల్లింపుల నిష్పత్తి:
తెలంగాణ vs. భారతదేశం సాధారణ రాష్ట్రా ల (2018-21
సగటు)
Total Outstanding
24.7%
Liabilities to GSDP
29.7%
14.4%
Interest Payments to
Revenue Receipts
14.5%
Telangana India GS avg
Others Source: RBI State Finances: A Study of Budgets
3.4 ప్రగతి వైపు
2020-21 లో క్షీణించిన తెలంగాణ ఆర్థిక పరిస్థతి, తర్వాత
కాలంలో మెరుగుపడింది. 2021-22 మరియు 2022-23లో
అధిక రెవిన్యూ వసూళ్
లు ఫలితంగా ఆర్థిక వ్యవస్థ కోలుకుంది.
మార్కెట్ రుణాలప�ై విధించిన కోత మరియు కేంద్రం నుండి
గ్రాంట్‌ల కొరత కారణంగా రాష్ట ్ర ఆర్థిక వ్యవస్థ ప�ై తీవ్ర ఒత్తి డి
ఏర్పడింది. ఆర్థిక వృద్ధికి అంతరాయం కలిగించే ప్రపంచ మాంద్యం
యొక్క ముప్పు కారణంగా, అదనపు వనరుల సమీకరణ
ఒక సవాలుగా మారింది. ఏది ఏమ�ైనప్పటికీ, 2022-23లో
రాష్ట రం్ తన బడ్జెట్ స్వంత పన్ను ఆదాయ లక్ష్యాన్ని చేరుకునే
మార్గంలో ఉన్నందున ఆశావాదదృక్పదానికి మార్గం ఏర్పడింది.
దీనివల్ల ప్రభుత్వం తన అభివృద్ధి పధకాలను నెరవేర్చడానికి
వెసులుబాటు కలుగుతున్నది.
Annexure 1:
2011-12 నుండి 2021-22 వరకు వివిధ పన్నులపై విధించిన సెస్ మరియు సర్‌ఛార్జీలు (రూ. కోట్లలో)

Cess and
2021-22
Sl N Surcharges 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21
RE
levied on

1 Corporation Tax 24,287 41,036 53,780 61,292 30,458 34,285 38,292 83,527 40,337 32,063 85,481

2 Taxes on Income 4,855 7,826 10,103 20,252 10,010 24,554 15,141 62,276 23,856 23,913 80,096

Customs
3 9,728 7,639 9,199 11,185 11,830 7,742 4,443 12,006 15,324 25,005 39,340
(Import)

Union Excise
4 51,024 60,880 63,869 70,511 1,20,388 1,44,223 1,39,009 1,59,895 1,75,189 3,26,036 3,62,625
Duties

5 Service Tax 2,642 4,025 4,319 4,721 5,264 20,259 7,077 410 102 36 0

Grand Total
(Cesses and
I 92,536 1,21,406 1,41,271 1,67,960 1,77,951 2,31,064 2,03,962 3,18,113 2,54,807 4,07,054 5,67,542
Surcharges)
(sum of 1 to 5)

Gross Tax
II 8,89,176 10,36,235 11,38,734 12,44,885 14,55,648 17,15,822 19,19,009 20,80,465 20,10,059 20,27,104 25,16,059
Revenue

Cesses and
Surcharges
10.4% 11.7% 12.4% 13.5% 12.2% 13.5% 10.6% 15.3% 12.7% 20.1% 22.6%
(I) as % to GTR
(II)

Source: Union Government Budget documents

పబ్లిక్ ఫైనాన్స్ 39
 అధ్యాయం

4
వ్యవసాయం మరియు
అనుబంధ కార్యకలాపాలు

40 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
l జాతీయ ఆర్థిక వ్యవస్థను బలోపేతం చేయడం,
సమ్మిళిత వృద్ధిని మెరుగుపరచడం, స్థిరమ�ైన
అభివృద్ధిని నిర్ధా రించడం మరియు వాతావరణ
మార్పులను ఎదుర్కోవడంలో వ్యవసాయ రంగం
కీలక పాత్రను పో షిసతుంది ్ . వ్యవసాయ రంగంలో
పెట్టు బడి, మెరుగ�ైన వ్యవసాయం ప�ైన దృష్టి పెట్టడం
ద్వారా పేదరిక తగ్గింపు జరుగుతుంది. వ్యవసాయ
భూమిలో నేల సారం క్షీణించకుండా చూడడం
ద్వారా సామర్థ్యాన్ని మెరుగుపరుచవచ్చును.
పంటల వ�ైవిధ్యాన్ని ప్ రో త్సహించడం; ధృవీకరించబడిన
విత్త నాల వినియోగాన్ని ప్ రో త్సహించడం; వర్షపునీరు
హార్వెస్టింగ్ మరియు వర్షపు నీటి సంరక్షణతో స్థిరమ�ైన
నీటి నిర్వహణను చేపట్ట డం; స్థానిక వ్యవసాయ
మార్కెటింగ్‌ను అభివృద్ధి చేయడం మరియు
సాంకేతికతను ఉపయోగించడం మొదల�ైన వాటి
ద్వారా వ్యవసాయ రంగంలో స్థిరమ�ైన అభివృద్ధిని
సాధించవచ్చును.
l రాష్ట ్ర ఆర్థిక వ్యవస్థకు వ్యవసాయం, అటవీ, పశుసంపద
మరియు మత్స్య రంగాల ద్వారా అదనపు స్ థూ ల రాష్ట ్ర
విలువ (ప్రసతు ్త ధరలు) 2014-15లో రూ.76,123 కోట్ల
నుండి 2022-23(PAE) లో రూ.2,17,877 కోట్ల కు
14.05% సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు (CAGR)1
నమోద�ైంది మరియు ఇదే కాలంలో అఖిల భారత
స్థాయిలో ఈ రంగం సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు
(CAGR) 9.97%.
l 2022-23లో (PAE) ప్రకారం ఈ రంగం వృద్ధిలో
గణనీయమ�ైన భాగం పశువుల ఉప-రంగం ద్వారా
వస్తున్నది. ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం మొత్తం రంగం
GSVAలో పశువుల ఉప-రంగం వాటా 47.69%,
పంటలు 45.20%, మత్స్య మరియు ఆక్వాకల్చర్
3.05%, అటవీ మరియు లాగింగ్ రంగం 4.06%,
ఉన్నాయి.
l 2015-16 మరియు 2021-22 మధ్య కాలంలో
రాష్ట రం్ లో వరి ఉత్పత్తి (45.71 లక్షల MTల నుండి
202 లక్షల MTలకు) 342% పెరిగింది. కేంద్రం యొక్క
ధాన్యం సేకరణలో రెండవ అతిపెద్దదిగా మన రాష్ట రం్
అవతరించింది. అదేవిధంగా, పత్తి ఉత్పత్తి 2015-16లో
18.85 లక్షల మెటక్ ్రి ‌ టన్నుల నుండి 2021-22లో
25.08 లక్షల మెట్రిక్‌టన్నులకు, 33% పెరిగింది.
l 20వ పశుగణన-2019 ప్రకారం గొర్రెల జనాభాలో
తెలంగాణ మొదటి స్థానంలో ఉంది. గొర్రెల జనాభా 2012
1. Compound Annual Growth Rate
2. As on 20.01.2023
నుండి 2019 మధ్య 48.51% పెరిగింది (2012లో
12.8 మిలియన్ల నుండి 2019లో 19.1 మిలియన్ల కు).
2021-22లో తెలంగాణ గుడ్ల ఉత్పత్తి లో 3వ స్థానంలో,
మాంసం ఉత్పత్తి లో 5వ స్థానంలో, పాల ఉత్పత్తి లో 13వ
స్థానంలో ఉంది.
l వ్యవసాయ పెట్టు బడి మద్ద తులో భాగంగా, ర�ైతు బంధు
పథకం ద్వారా (వర్షకాలం 2018 నుండి - వర్షకాలం
2022 వరకు) 65 లక్షల మంది లబ్ధి దారులకు రూ.
65,192 కోట్ల (వర్షకాలం 2022లో) రూపాయలను
ప్రభుత్వం పంపిణీ చేసింది. వీరిలో 53% మంది BC
వర్గా నికి చెందినవారు కాగా, SC మరియు ST వర్గా లకు
చెందినవారు 13% మంది మరియు ఇతరులు 21%
మంది లబ్ధి దారులుగా ఉన్నారు.
l 2018-19 నుండి, ర�ైతు బీమా పథకం ద్వారా, ప్రభుత్వం
రూ. 4,771 కోట్ల మొత్తాన్ని 95,416 మృతుల
కుటుంబాలకు2 బదిలీ చేసింది.
l కొత్త ప్రా జెక్టు లను ప్రా రంభించడం మరియు పాత
నీటిపారుదల మౌలిక సదుపాయాలను మెరుగుపరచడం
ద్వారా నీటిపారుదల సౌకర్యాలను మెరుగుపరచడానికి
ప్రభుత్వం చేసిన ప్రయత్నాలు విజయవంతం కావడంతో
పాటు ఆయా ప్రా జెక్టు ల ద్వారా ర�ైతులకు కావల్సిన నీటి
వనరులు చేరువయ్యాయి. 2014-15 లో 62.48 లక్షల
ఎకరాలుగా ఉన్న ఆయకట్టు 2021-22 నాటికి 135
లక్షల ఎకరాలకు చేరడం ద్వారా, అన్ని పంటల స్ థూ ల
నీటిపారుదల వినియోగపు విస్తీర్ణం 117% పెరిగింది.
l గత సంవత్సరంలో రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం ప్రధాన పంటల (వరి
మరియు పత్తి ) మొత్తం ఉత్పత్తి ని సేకరించడం ద్వారా
వ్యవసాయదారులకు స్థిరమ�ైన భద్రతను అందించింది.
భారత ప్రభుత్వం ధాన్యం సేకరణలో రాష్ట్రా నికి
అనూహ్యమ�ైన స్థానం ఇవ్వడంతో రాష్ట రం్ డిమాండ్
ఆధారిత వ్యవసాయ వాణిజ్య పంటలకు మద్దతు
ఇస్తోంది. ఫలితంగా పంటల వ�ైవిధ్యం మరియు ఆయిల్
పామ్ మిషన్ మొదల�ైన కార్యక్రమాల ద్వారా ర�ైతులకు
స్థిరమ�ైన ఆదాయాన్నిపెంచుతుంది.
l ఆయిల్ పామ్ సాగుకు అవకాశం ఉన్న రాష్ట్రా ల్లో
తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఒకటి మరియు విస్తీర్ణంలో 68,440
ఎకరాలతో (2021-22 వరకు) 6 వ స్థానంలో నిలవగా,
ఫ్రెష్ ఫ్
రూ ట్ బంచ్ ఉత్పత్తి లో 2వ స్థానంలో మరియు
భారతదేశంలో చమురు వెలికితీత (OER) లో 19.32%
తో 1వ స్థానంలో నిలిచింది.
వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 41
4.1 వ్యవసాయం మరియు ఇంధన వినియోగం, నిలకడలేని ఉత్పత్తి , వినియోగం మరియు

అనుబంధ కార్యకలాపాలు - స్థూల

ధోరణులు
వ్యవసాయం రంగం అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశాల ఆర్థిక
వ్యవస్థలలో ఒక ముఖ్యమ�ైన రంగమే గాక సుస్థిరమ�ైన
అభివృద్ధిలో కీలకమ�ైన పాత్రను పో షిసతుంది్ . ‘స్థిరమ�ైన
వ్యవసాయం, ఆహార భద్రత మరియు పో షకాహారం’ అనే
సమస్యల సమూహం వలన దీనిప�ై ప్రత్యేక దృష్టి సారించవలసిన
ఒక ముఖ్యమ�ైన రంగంగా అవతరించింది. వ్యవసాయం
రంగంలో హానికరమ�ైన రసాయనాల యొక్క వ్యాప్తి కారణంగా,
పర్యావరణపరంగా కూడా వ్యవసాయ రంగంలో పరివర్త న
అవసరం. లేకుంటే, అది సంక్షోభానికి దారి తీస్తుంది. పరపతికి
సంబంధించిన వ్యవస్థ లు మరియు భీమా వ్యవస్థలు సక్రమంగా
లేకపో వడం అనేక ఆర్థిక సంక్షోభాలకు దారితీయవచ్చును. ఈ
సమస్యలన్నింటినీ పరిగణనలోకి తీసుకొని, తెలంగాణ ప్రభుత్వం
ర�ైతుల ఆదాయాన్ని మెరుగుపరచడమే కాకుండా రాష్ట రం్ లోని
ర�ైతాంగ యొక్క శ్యరే స్సును కూడా లక్ష్యంగా చేసుకొని అనేక
ప్రధాన కార్యక్రమాలప�ై దృష్టి సారించింది.
తెలంగాణలోని గ్రామీణ జనాభాలో 60% కంటే ఎక్కువ మంది
వ్యవసాయం మరియు దాని అనుబంధ కార్యకలాపాలలో
ఉపాధి పొ ందుతున్నారు. కాబట్టి, వ్యవసాయ రంగంలో
పెట్టు బడులు పెట్టడం వలన ఈ జనాభా యొక్క ఆకలి మరియు
పో షకాహార లోపం మాత్రమే కాకుండా పేదరికం, నీరు మరియు
వాతావరణ మార్పు మొదల�ైన అనేక ఇతర సవాళ్ల ను కూడా
పరిష్కరించవచ్చును. తెలంగాణలో వ్యవసాయం మరియు
అనుబంధ రంగాల అదనపు స్ థూ ల రాష్ట ్ర విలువ (GSVA) రాష్ట రం్
ఏర్పడినప్పటి నుండి 186% వృద్ధిని కనబరచడంతో వ్యవసాయ
రంగం GSDPకి ప్రధానంగా దో హదపడుతుందని స్పష్ట మ�ైంది.
వ్యవసాయ రంగానికి బడ్జెట్ కేటాయింపులు 2016-17లో
రూ.6,611 కోట్ల నుండి 2022-23 నాటికి రూ.27,228
కోట్ల కు గణనీయంగా పెరిగాయి. ప్రసతు ్త సంవత్సరం 2022-
233 బడ్జెట్‌లో, ప్రభుత్వం తన మొత్తం ఆదాయ వ్యయంలో
14.4% వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలకు
కేటాయించింది.
అనేక సంవత్సరాలుగా రాష్ట ్ర ఆర్థిక వ్యవస్థకు ప్రా థమిక రంగం
అందించే సహకారం స్థిరమ�ైన వృద్ధిలో ఉంది. ప్రసతు ్త ధరల
ప్రకారం రాష్ట ్ర GSVAలో పంటల రంగం సహకారం 2014-15లో
రూ.41,706 కోట్ల నుండి 2022-23(PAE)లో రూ.98,478
కోట్ల కు 136% పెరిగింది. 2018-19 మరియు 2019-20 మధ్య
ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం GSVAలో గణనీయమ�ైన మెరుగుదల
ఉంది (రూ. 48,366 కోట్ల నుండి రూ. 78,894 కోట్ల కు 63.11%
పెరుగుదల), ఇందులో భాగంగా వ్యవసాయంప�ై పెట్టు బడులు
పెరగడం ర�ైతు బంధు వంటి పథకాలు, పటం 4.1 రాష్ట ్ర ఆర్థిక
వ్యవస్థలో రంగాల వారీగా శాతంలో వాటాలను మరియు ప్రసతు ్త
ధరల ప్రకారం 2014-15 నుండి 2022- 23 (PAE) మధ్య
దో రణులను సూచిస్తుంది.

పటం 4.1: 2014-15 నుండి 2022-23 (PAE) వరకు రాష్ట్ర GSVAలో వివిధ రంగాల వాటాలు (ప్రస్తుత ధరల
ప్రకారం)
2014-15 16.32% 22.37% 61.31%
2015-16 14.28% 23.57% 62.16%
2016-17 14.83% 21.54% 63.63%
2017-18 14.91% 22.17% 62.92%
2018-19 (TRE) 14.71% 23.47% 61.82%
2019-20 (SRE) 17.97% 20.80% 61.24%
2020-21 (FRE) 19.94% 19.53% 60.53%
2021-22 (PE) 18.77% 19.76% 61.47%
2022-23 (PAE) 18.24% 18.96% 62.81%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Agriculture Industries Services

Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana

3. Telangana Budget Analysis 2022-23, PRS Legislative Research

42 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 4.2: ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం 2014-15 మరియు 2022-23 (PAE) మధ్య GSVA కి వ్యవసాయం మరియు
అనుబంధ కార్యకలాపాల సహకారం
2014-15 54.79% 38.47% 3.24% 3.51%

2015-16 48.62% 44.59% 3.30% 3.50%

2016-17 48.92% 44.75% 3.78% 2.56%

2017-18 46.81% 45.96% 3.63% 3.60%

2018-19 (TRE) 42.32% 50.32% 3.83% 3.54%

2019-20 (SRE) 50.36% 43.96% 2.68% 3.00%

2020-21 (FRE) 48.44% 44.98% 3.61% 2.96%

2021-22 (PE) 44.89% 48.08% 4.00% 3.02%

2022-23 (PAE) 45.20% 47.69% 4.06% 3.05%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Crops Livestock Forestry and Logging Fishing and Aquaculture

Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana

2014-15 నుండి 2022-23 (PAE) మధ్య కాలంలో
వ్యవసాయం, అటవీ, పశుసంపద మరియు చేపల పెంపకం
అదనపు స్
థూ ల రాష్ట ్ర విలువ (GSVA) (ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం)
రాష్ట రం్ లో 14.05% సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ది రేటు (CAGR) గా
నమోద�ైంది. పశువుల పెంపకం 17.15% సమ్మిళిత వార్షిక
వృద్ది రేటు (CAGR) ను నమోదు చేయడం ద్వారా వృద్ధిలో
ప్రధాన ఛోదకంగా ఉన్నది. అదేవిదంగా ప�ైన పేర్కొన్న కాలంలో
వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాల ద్వారా
అదనపు స్
థూ ల రాష్ట ్ర విలువ (GSVA) గణనీయంగా 38.47%
నుండి 47.69%కి మెరుగుపడింది. ప్రభుత్వం చేపట్టిన గొర్రెల
పంపిణీ వంటి కొత్త పథకాల పునరుద్ధరణ ప్రయత్నాల కారణంగా
ఈ రంగంలో మంచి వృద్ధి నమోద�ైంది. దిగువ టేబుల్ 4.1 ప్రసతు ్త
ధరలలో సంవత్సరాల్లో తెలంగాణ మరియు భారతదేశం యొక్క
శాతం వృద్ధి రేటు మధ్య పో లికను చూపబడింది.

పట్టిక 4.1: ప్రస్తుత ధరల వద్ద వ్యవసాయ రంగ GSVA వృద్ధి రేటు: తెలంగాణ Vs భారతదేశం (2015-16 నుండి
2022-23(PAE)
2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
(TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Telangana -0.5 17.5 13.9 12.7 37.1 13.3 9.7 11.9
India 6.4 13.1 12.4 7.1 10.8 7.5 10.3 12.5
Source: MOSPI, GoI, Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana

దిగువ పట్టిక 4.2 లో 2015-16 మరియు 2022-23 (PAE) మధ్య వ్యవసాయ అభివృద్ధికి ఉప-రంగాల యొక్క సహకారాన్ని
వివరించబడింది. దీనిలో పంటల రంగం -6.4% (2015-16) నుండి 5.7% 2022-23(PAE) గా వృద్ధిని సాధించింది.

Sub sector of Agriculture 2015- 2016- 2017- 2018-19 2019-20 2020-21 2021- 2022-23
and Allied Acti vities 16 17 18 (TRE) (SRE) (FRE) 22 (PE) (PAE)
Crops -6.4% 8.9% 4.4% 0.9% 26.7% 4.5% 0.8% 5.7%
Livestock 5.9% 8.0% 7.6% 10.8% 9.9% 7.0% 7.8% 5.3%
Forestry and Logging 0.0% 1.1% 0.4% 0.7% -0.2% 1.4% 0.8% 0.5%
Fishing and Aquaculture 0.0% -0.5% 1.6% 0.4% 0.6% 0.4% 0.4% 0.4%
Agriculture and Allied
-0.5% 17.5% 13.9% 12.7% 37.1% 13.3% 9.7% 11.9%
Activities Growth rate (in %)
Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana

వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 43

దిగువ పటం 4.3 లో 2014- 15 మరియు 2021-22 మధ్య
వ్యవసాయం యొక్క అదనపు రాష్ట ్ర స్
థూ ల విలువ (GSVA)
(ప్రసతు ్త ధరలు) యొక్క సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ది రేటు (CAGR)
గణాంకాలు అందుబాటులో ఉన్న ప్రత్యేక కేటగిరీ కాని రాష్ట్రా లలో
దో రణులను చూపుతుంది. వాటిలో మధ్యప్రదేశ్ (15.59%),
కర్ణాటక (12.06%) తర్వాత 11.14% CAGR తో తెలంగాణ
3వ స్థానంలో ఉంది.

పటం 4.3: 2014-15 మరియు 2021-224 మధ్య ప్రస్తుత ధరల్లో వ్యవసాయ అదనపు రాష్ట్ర స్థూల విలువ యొక్క
సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు ధోరణులు

Madhya Pradesh 15.59%

Karnataka 12.06%
Telangana 11.14%
Rajasthan 10.38%
Andhra Pradesh 10.15%
Bihar 10.06%
Uttar Pradesh 9.21%
Jharkhand 7.35%
Tamil Nadu 6.60%
Odisha 6.37%
Haryana 6.25%
Punjab 5.62%
Kerala 2.15%
0.00%
Source: RBI Handbook of statistics on Indian Economy 2021-22
CAGR

4.2. భూమి వినియోగం 4.2.1 భూ కమతాల తీరు

రాష్ట రం్ లో మొత్తం భూ కమతాల సంఖ్య 59.48 లక్షలుగా వుండి
తెలంగాణ రాష్ట రం్ 276.95 లక్షల ఎకరాలకు ప�ైగా (112.08
59.72 లక్షల హెక్టా ర్ల విస్తీర్ణం కలిగివుంది. ఉపాంత మరియు
లక్షల హెక్టా ర్లు) భౌగోళిక విస్తీర్ణంతో దేశంలో 11వ అతిపెద్ద రాష్ట రం్ .
చిన్న ర�ైతులు దాదాపు 88.3% భూ కమతాలను కలిగి ఉండి
ఇందులో 52.88 శాతం విస్తీర్ణం నికర సేద్యము క్రింద నమోదు
(4.94 ఎకరాల కంటే తక్కువ) ,61.7% భూమి (36.83
కాగా, దాదాపు 24.70 శాతం అటవీ ప్రాంతం క్రింద, 7.46 శాతం
లక్షల హెక్టా ర్లు) సాగుచేసతు ్న్నారు. చిన్నతరహా , మధ్య తరహా
వ్యవసాయేతర వినియోగం క్రింద, 5.26 శాతం విస్తీర్ణం బీడు
మరియు పెద్ద ర�ైతులు 9.5%, 2.1%, 0.2% భూకమతాలను
భూములు, 5.42 శాతం బంజరు, సాగుకు పనికిరాని భూమి
కలిగి ఉండి వారి ఆధీనంలో 24.6%, 11.5%, 2.3% భూమిని
మరియు మిగిలిన ప్రాంతం శాశ్వత పచ్చిక బయళ్ళు మరియు
కలిగి ఉన్నారు. వ్యవసాయ గణన, 2015-16 ప్రకారం,
ఇతర మేత భూముల క్రింద ఉన్నది.
రాష్ట రం్ లోని సగటు భూకమత పరిమాణం 1.00 హెక్టా రు, ఇది
అఖిల భారత సగటు 1.08 హెక్టా ర్ల కంటే తక్కువ.

4. Analysis was done among Non-Special Category States for which data is available
5. Agriculture Census 2015-16

44 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం: 4.4: రాష్ట్రంలో భూకమతాల విధానం మరియు వాటి శాతం (10వ వ్యవసాయ గణన ప్రకారం) క్రింద
ఇవ్వబడింది.

Size Group (in No. of % of Area Operated Area Operated % of Area

Acres) Holdings (000) Holdings ('000 Hects) (000' Acres) Operated

Marginal (Below
3,840 64.60 1,706 4,216 28.60
2.47)

Small (2.48-4.94) 1,409 23.70 1,977 4,885 33.10

Semi-medium
564 9.50 1,467 3,625 24.60
(4.95-9.88)
Medium
126 2.10 688 1,700 11.50
(9.89-24.77)
Large (24.78 and
9 0.20 135 334 2.30
above)
Total 5,948 100 5,972 14,757 100.0

Social Group wise No.of holdings

Social No. of % of Area Operated Area Operated % of Area

Group Holdings (000) Holdings ('000 Hects) (000' Acres) Operated

Scheduled
700 11.80 532 1,315 8.90
Caste
Scheduled
712 12.00 741 1,830 12.40
Tribes

Institutional 1 0.00 5 13 0.10

Others 4,535 76.20 4,694 11,599 78.60

Total 5,948 100 5,972 14,757 100

Source: Agriculture Census 2015-16, MoAFW, GoI

షెడ్యూల్డ్ కులాల (SC) వర్గం 11.8% భూకమతాలను కలిగి
ఉన్నారు, ఇది మొత్తం విస్తీర్ణంలో 8.9%. షెడ్యూల్డ్ తెగల(ST)
వర్గం 12.0% వ్యవసాయ భూమిని కలిగి ఉంది, ఇది మొత్తం
విస్తీర్ణంలో 12.4%. 76.2% భూకమతాలు ‘ఇతరుల’ వర్గా నికి
చెందినవి ఉండగా ఇది మొత్తం విస్తీర్ణంలో 78.60% గా ఉన్నది.
4.2.2 వర్షపాతం
రాష్ట రం్ పాక్షిక మెట్ట ప్రాంతంలో ఉన్నందున, వర్షపాతం వ్యవసాయ
ఉత్పత్తి కి కీలకమ�ైనదిగా పేర్కొనవచ్చును. 2021-22లో (జూన్
నుండి మే వరకు) తెలంగాణలో 1180.8 మిల్లీమీటర్ల (మిమీ)
వర్షపాతం నమోద�ైంది, ఇది సాధారణ వర్షపాతం 906.1 మిమీ
కంటే 30% అధికం. సాధారణంగా వార్షిక వర్షపాతంలో 85%
న�ైరుతి ఋతుపవనాల కాలంలో అంటే జూన్ నుండి సెప్టెంబర్
వరకు లభిస్తుంది. 2021-22 లో రాష్ట రం్ లో 1009.6 మి.మీ.
వర్షపాతం నమోద�ైంది. ఇది 2021-22 కాలంలోని 721.2
మి.మీ.సాధారణ వర్షపాతం కంటే 40% అధికం.

వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 45

పటం: 4.5(a): 2014- 15 నుండి 2021-226 మధ్య నమోద�ైంది. గత రెండేళ్లలో కురిసిన అధిక వర్షపాతం రాష్ట రం్ లో

వార్షిక వర్షపాతం (వాస్తవంగా మీ.మీ.లో) భూగర్భజలాల పునరుద్ధరణకు దో హదపడింది. అధిక

1,323 వర్షా లు మొత్తం రాష్ట రం్ సాగు విస్తీర్ణం వ్యవసాయ ఉత్పాదకత
1,181 పెరుగుదలకు సానుకూలంగా దో హదపడింది. 2018-
1,019 1,033
19లో 100.03 లక్షల మెట్రిక్ టన్నుల నుండి 2020-21లో
841
717 748 218.51 లక్షల మెట్రిక్ టన్నులకు పెరగడం వలన వరి ఉత్పత్తి
682
మొత్తంగా 119% పెరిగింది. 2021-22 సంవత్సరంలో కురిసిన
వర్షపాతం 2020-21 సంవత్సరం కంటే కొంచెం (10.71%)
తక్కువగా ఉంది. 2020-21లో 218.51 లక్షల మెట్రిక్‌టన్నుల
నుంచి 2021-22లో 202.18 లక్షల మెట్రిక్‌టన్నులకు 7.47%
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22
తగ్గిన వరి ఉత్పత్తి ని ఇది స్పష్టంగా ప్రతిబింబించింది. 2018-19
Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of
Telangana నుండి 2021-22 సంవత్సరాలలో అధిక వర్షపాతం రావడంతో,
రాష్ట రం్ లో 2017-18, 2018-19 మరియు 2019-20 మొత్తం సేద్యపు విస్తీర్ణం పెరిగింది. ఇది రాష్ట రం్ లో వ్యవసాయ
సంవత్సరాల్లో సాధారణ వర్షపాతం నమోద�ైంది. అయితే 2020- ఉత్పాదకత మెరుగుదలకు దో హదపడింది.
21 మరియు 2021-22 సంవత్సరాల్లో అధిక వర్షపాతం

పటం: 4.5(b): 2021-22 సంవత్సరంలో (జూన్, 2021 నుండి మే, 2022 వరకు) కురిసిన వర్షపాతం యొక్క
నెలల వారి వ్యత్యాసం (% లో).
424

116
50 45 32 25

Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec Jan Feb Mar Apr May
-15 -37 -57
-79 -81
-98
Month

Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana

4.3 వ్యవసాయం మరియు అమలు చేసిన క్రమబద్ధమ�ైన యంత్రాంగాల కారణంగా వీల�ైంది.

అనుబంధ కార్యకలాపాలు -
రెండు సీజన్ల లో వరి సాగు చేయడం వల్ల రాష్ట్రాన్ని అతి తక్కువ
వ్యవధిలో భారతదేశపు ర�ైస్ బౌల్‌గా మార్చినారు. వరి, పత్తి ,
ఉత్పత్తిలో దోరణులు: మొక్కజొన్న, కంది మరియు సో యాబీన్ రాష్ట రం్ లో పండించే
ప్రధాన పంటలు. 2021-22లో రాష్ట రం్ లోని మొత్తం విస్తీర్ణంలో
4.3.1 సేద్యపు విస్తీర్ణం ఈ ఐదు పంటల విస్తీర్ణం 85%గా ఉంది. ఈ ఐదు ప్రధాన
పంటలలో, వరి (50%) మరియు పత్తి (24%) విస్తీర్ణంలో 74%
రాష్ట రం్ ఏర్పడిన తర్వాత సాగు విస్తీర్ణం భారీగా పెరిగింది. స్
థూ ల
మేర ఉన్నాయి. 2014-15లో వరి సాగు విస్తీర్ణం దాదాపు 35
విత్తి న విస్తీర్ణం (GSA) 2014-15లో 131 లక్షల ఎకరాలు కాగా
లక్షల ఎకరాలు కాగా 2021-22 నాటికి 180% పెరిగి 98 లక్షల
2021-22 నాటికి 198 లక్షల ఎకరాలకు (51% పెరుగుదల)
ఎకరాలకు చేరుకుంది. అదేవిధంగా, పత్తి పంట విస్తీర్ణం కూడా
పెరిగింది. ఈ విస్తీర్ణంలో పెరుగుదల ప్రధానంగా కొత్త నీటిపారుదల
2021-22లో 42 లక్షల ఎకరాల నుండి 47 లక్షల ఎకరాలకు
ప్రా జెక్టు లలో ప్రణాళికాబద్ధమ�ైన పెట్టు బడులు, ఇప్పటికే ఉన్న
12% పెరిగింది.
నీటిపారుదల వ్యవస్థల పునరుద్ధరణ మరియు ప్రభుత్వం

6. During 2021-22, State normal rainfall during South-West monsoon (Jun-Sep) is 721.2 mm, during North-East monsoon
(Oct-Dec) is 124.9, during the winter period (Jan to Feb) is 11.4 mm and during Hot Weather period (Mar-May) is 48.6mm.

46 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 పటం: 4.6(a): 2014-15 నుండి 2021-22 సంవత్సరాలలో వర్షాకాలంలో మొదటి 5 ప్రధాన పంటల క్రింద
స్థూల విత్తిన విస్తీర్ణం (%లో)
2014-15 22.04 40.55 12.50 5.26 5.81

2015-16 18.32 43.39 11.12 6.06 5.94

2016-17 20.29 32.14 14.52 8.81 6.31

2017-18 23.18 41.99 10.25 7.31 3.37

2018-19 26.43 40.88 9.47 6.57 3.29

2019-20
12.50 5.26 5.81 31.21 40.68 7.47 5.64 3.29
11.12 6.06 5.94
2020-21 37.12 41.20 1.51 7.47 2.83
14.52 8.81 6.31
Paddy
2021-2210.25 7.31 3.37 43.79 32.90 5.04 5.44 2.66
Cotton
40.88 9.47 6.573.29 Paddy Cotton Maize Redgram Soyabean
Maize
40.68 7.47 5.643.29
Redgram
41.20 1.517.47 2.83
Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana
Soyabean
32.90 5.04 5.442.66

రాష్ట రం్ ఏర్పడిన తర్వాత, వరి పంట విస్తీర్ణం గణనీయంగా మరియు సో యాబీన్ పంటల విస్తీర్ణంలో పెద్దగా మార్పులేదు.
పెరిగింది, అంటే 2014-15లో విత్తి న మొత్తం స్
థూ ల విస్తీర్ణంలో 2014-15 సంవత్సరం నుండి 2021-22 వరకు ‘వర్షా కాలం’లో
22.04% ‘వర్షా కాలం’ నుండి 2021-22 ‘వర్షా కాలం’ వరకు స్
థూ ల విత్తి న విస్తీర్ణంలో మొదటి 5 ప్రధాన పంటల క్రింద సేద్యం
43.79%కి పెరిగింది. అయితే మొక్కజొన్న విస్తీర్ణం మొత్తం చేయబడిన భూవిస్తీర్ణంలోని దో రణులను % లో పటం 4.6(a)
GSAలో 12.5% నుండి 5.04% గణనీయంగా తగ్గింది. పత్తి చూపబడింది.
2014-15లో విత్త బడిన స్
థూ ల విస్తీర్ణంలో 40.55% నుండి
2021-22లో 32.90% తగ్గింది. ఇదేకాలంలో కందులు
పటం: 4.6(b): 2014-15 సంవత్సరం నుండి 2021-

22 వరకు యాసంగిలో మొదటి 5 ప్రధాన పంటల క్రింద స్థూల విత్తిన విస్తీర్ణం (%లో)

2014-15 43.42 14.87 12.49 5.20 1.61

2015-16 36.91 14.70 14.18 8.66 1.22

2016-17 59.20 10.43 8.85 6.39 1.11

2017-18 59.39 10.85 9.48 6.32 0.99

2018-19 58.27 9.16 8.89 8.19 1.33

2019-20 70.42 11.22 4.38 5.77 0.88

2020-21 75.96 6.27 4.06 5.18 0.81

2021-22 63.46 10.01 6.25 6.97 1.43

Paddy Maize Groundnut Bengalgram Sesamum

Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana

వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 47

ప�ైన పేర్కొన్నపటం 4.6(b) యాసంగి సీజన్‌లో 5 ముఖ్య
పంటల వార్షిక స్
థూ ల విత్తి న విస్తీరణా ్న్ని చూపబడింది. 2014-
15 యాసంగిలో అగ్రసథా ్నంలో ఉన్న వరి విత్తి న విస్తీర్ణం
43.42% నుండి 2021-22 యాసంగిలో 63.46%కి పెరిగితే,
మొక్కజొన్న, వేరుశెనగ మరియు నువ్వుల పంటల విస్తీర్ణం
2018-19 నుండి 2020-21 సంవత్సరాల మధ్య తగ్గింది.
వేరుశెనగ విత్తి న విస్తీర్ణం, GSAలో, 2014-15 నుండి 2021-
22 మధ్య సంవత్సరాలలో 12.5% నుండి 6.3%కి బాగా
తగ్గింది. యాసంగిలో 5 ప్రధాన పంటల విత్తి న విస్తీర్ణం 2014-
15లో 77.6% నుండి 2021-22లో 88.1%కి గణనీయంగా
పెరిగింది.
పటం 4.7: 2018-19 మరియు 2021-22 మధ్య రాష్ట్రంలో జిల్లాల వ్యాప్తంగా స్థూల విత్తిన విస్తీర్ణంలో పెరుగుదల
(%లో)
Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana
48 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
జిల్లా స్థాయి గణాంకాలు కూడా 2018-19 మరియు 2021-22
మధ్య స్
థూ ల విత్తి న విస్తీర్ణం (GSA) పెరుగుదలను చూపిసతుంది
్ .
GSA పెరుగుదలలో వరంగల్ జిల్లా మినహా అన్ని జిల్లాలు
సానుకూల వృద్ధిని నమోదు చేసినాయి. ప�ైన పేర్కొన్న కాలంలో
తెలంగాణ వ్యాప్తంగా GSA మొత్తం వృద్ధి 39%గా ఉంది. దిగువ
పటం 4.7లో 2018-19 మరియు 2021-22 మధ్య GSAలో
జిల్లాల వారీగా పెరిగిన శాతాన్ని చూపుతుంది. పత్తి పంట
విస్తీర్ణం తగ్గ డం వల్ల వరంగల్ జిల్లాలో స్
థూ ల విత్తి న విస్తీర్ణం ప�ై
కాలంలో 2.1% తగ్గింది.
 4.3.2 క్రాపింగ్ ఇంటెన్సిటి
స్
థూ ల పంట విస్తీర్ణం మరియు నికర పంట విస్తీర్ణం యొక్క
నిష్పత్తి , వ్యవసాయ రంగం యొక్క సామర్థ్యాన్ని అంచనా
వేయడానికి ఉపయోగపడే సూచిక. క్రాపింగ్ ఇంటెన్సిటి
అనేది ఒక వ్యవసాయ సంవత్సరంలో ఒకే పొ లం నుండి
అనేక పంటలను పెంచడాన్ని సూచిస్తుంది. అందువల్ల , అధిక
పటం: 4.8: 2020-21లో జిల్లా స్థాయి క్రాపింగ్ ఇంటెన్సిటి సూచిక
Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana
4.3.3 ప్రధాన పంటల ఉత్పత్తి
పంట విస్తీర్ణంలో పెరుగుదల రాష్ట రం్ లో వ్యవసాయ ఉత్పత్తి
పెరుగుదలకు దారితీసింది. ఇది 2014-15లో 232 లక్షల మెట్రిక్
టన్నుల నుండి 2021-22లో 326 లక్షల మెట్రిక్ టన్నులకు
52% పెరిగింది. రాష్ట రం్ లో పండించే మూడు ప్రధాన పంటలు
వరి, పత్తి మరియు మొక్కజొన్న మొత్తం ఉత్పత్తి లో దాదాపు
క్రాపింగ్ ఇంటెన్సిటి అంటే నికర విత్తి న విస్తీర్ణంలో ఎక్కువ భాగం
ఒక వ్యవసాయ సంవత్సరంలో ఒకటి కంటే ఎక్కువసార్లు
పండించబడుతుంది. దిగువన ఉన్న పటం 4.8లో జిల్లాల
వారీగా క్రాపింగ్ ఇంటెన్సిటి సూచిక వివరించబడింది. మొత్తం
సూచిక 143తో, సాంకేతికత మరియు మెరుగ�ైన వ్యవసాయ
పద్ధతులను ఉపయోగించడం ద్వారా క్రాపింగ్ ఇంటెన్సిటి
మెరుగుపరచడంలో రాష్ట్రా నికి అవకాశం ఏర్పడింది.
80% ఉన్నాయి (2021). వ్యవసాయ గణాంకాలు 2020,
వ్యవసాయం మరియు ర�ైతుల సంక్షేమ మంత్రిత్వ శాఖ - భారత
ప్రభుత్వం ప్రకారం, తెలంగాణ రాష్ట రం్ దేశంలో పత్తి ఉత్పత్తి లో 3వ
స్థానంలో ఉంది (5.80 మిలియన్ బేళ్ల ఉత్పత్తి తో). దిగువన
ఉన్న పటం 4.9(a) వ్యవసాయోత్పత్తి లో వివిధ సంవత్సరాల్లో
ధో రణులను తెలుపుతుంది.
వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 49
పటం: 4.9 (a): రాష్ట్రంలో మొత్తం వ్యవసాయ ఉత్పత్తిలో ధోరణులు (లక్ష MTలలో)
340 353 326

232 235
210 234
189

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22

Total Production (Lakh MTs) Exponential (Total Production (Lakh MTs)

Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana

బాక్స్ 4.1 342% పెరిగి 202.18 లక్షల టన్నులకు మరియు పత్తి ఉత్పత్తి

వరి మరియు పత్తి

33% పెరిగి 25.08 లక్షల టన్నులకు చేరుకుంది.

సేకరణ : సేకరణ విషయంలో పంజాబ్ తర్వాత తెలంగాణ

రాష్ట ్ర వ్యవసాయ విధానాలు మరియు ప్ రో త్సాహకాల ప్రభావం
నేరుగా వరి మరియు పత్తి వృద్ధిలో కనిపిసతుంది
్ . 2020-
21 అంచనాల ప్రకారం, భారతదేశం యొక్క పత్తి ఉత్పత్తి లో
తెలంగాణ 16% మరియు భారతదేశంలో ఉత్పత్తి చేయబడిన
మొత్తం బియ్యంలో 8% ఉత్పత్తి చేసింది.
రెండవ అతిపెద్ద దాన్యం సేకరించే రాష్ట రం్ గా అవతరించింది.
2018-19లో 77.46 లక్షల MTలు, 2019-20లో 111.26
లక్షల MTలు (14.33%), 2020-21లో 141.09 లక్షల MTలు
(15.75%) మరియు 119.05 లక్షల MTలు (13.75%) వరి
దాన్యాన్ని భారత ఆహార సంస్థకు అందించింది.

విస్తీర్ణం: 2015-16లో వరి మరియు పత్తి కింద మొత్తం సేద్యం
వరుసగా 25 మరియు 43 లక్షల ఎకరాలు. 2021-22 నాటికి,
విస్తీర్ణం వరుసగా 97 మరియు 46 లక్షల ఎకరాలుగా ఉంది.
రాష్ట రం్ లో వరి సాగు విస్తీర్ణం 279%, పత్తి సాగు 6% పెరిగింది.
ఉత్పత్తి : 2015-16లో వరి ఉత్పత్తి దాదాపు 45 లక్షల టన్నులు,
పత్తి ఉత్పత్తి 18 లక్షల టన్నులు. 2021-22 నాటికి వరి ఉత్పత్తి
భారతదేశంతో పో లిక: 2015-16 నుండి 2020-21 మధ్య, వరి
ఉత్పత్తి , దేశవ్యాప్తంగా పరిశీలించినప్పుడు మన రాష్ట రం్ 18%
అత్యధికంగా CAGR సాధించింది (2వ అత్యధికం మణిపూర్
రాష్ట రం్ 12% CAGR మరియు మొత్తం భారతదేశం 3%). అట్లాగే
పత్తి ఉత్పత్తి CAGR 8.8%, రాజస్థాన్ (16%) తర్వాత దేశంలో
2వ అత్యధికం. ఈ కాలంలో మొత్తం భారతదేశ ఉత్పత్తి 0.25%
CAGRని కలిగి ఉన్నది.

పటం: 4.9.1: 2015-16 మరియు 2021-22 మధ్య పటం 4.9.2: 2015-16 మరియు 2021-22 మధ్య
వరి మరియు పత్తి (లక్ష ఎకరాలలో) కింద ఉన్న వరి మరియు పత్తి (లక్ష MTలో) ఉత్పత్తి
విస్తీర్ణం 2015-16
18.85
45.71

25.85 98.99
2015-16 43.81
2016-17
18.73

2016-17 45.17 93.95

2017-18
34.82 27.82
2017-18 48.49 100.03
46.88 2018-19
21.53
2018-19 47.74 178.27
45.46 2019-20
37.63
2019-20 79.47 218.51
52.55 2020-21
30.42
2020-21 104.23
58.28 2021-22 202.18
25.08
2021-22 97.98
46.68 Paddy Cotton

Paddy Cotton

Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana

50 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 బాక్స్ 4.2
ప్రోటీన్ పవర్‌హౌస్‌కు GI ట్యాగ్ - తాండూర్ కందులు
• తాండూరు కందులు భౌగోళిక సూచిక (GI) ట్యాగ్‌ను పొ ందిన 16వ ఉత్పత్తి .

• తాండూర్ కందులు అనేవి స్థానిక రకం, దీనిని ప్రధానంగా తాండూరు మరియు రాష్ట రం్ లోని సమీప ప్రాంతాలలో వర్షా ధారంగా
పండిస్తా రు.

• ఈ రకం పప్పులో 22-24% ప్ రో టీన్ ఉంటుంది, ఇది ఇతర రకాల కంటే మూడు రెట్లు ఎక్కువ.

• తాండూర్ కందులు యొక్క నిర్దిష్ట నాణ్యత లక్షణాలు ఈ ప్రాంతంలోని భారీ సున్నపురాయి నిక్షేపాలతో పాటు అట్ట పుల్గైట్
మట్టి ఖనిజ నేలల భారీ నిక్షేపాలను కలిగి ఉన్న సారవంతమ�ైన, లోత�ైన నల్ల ని నేలకి ఆపాదించబడ్డా యి.

• ఇవి మంచి రుచి, మెరుగ�ైన వంట నాణ్యత మరియు ఎక్కువ కాలం నిల్వ ఉండే స్వభావం కలిగి ఉంటుంది.

పటం 4.9(b): 2014-15 మరియు 2021-22 మధ్య ప్రధాన పంటల ఉత్పత్తి (లక్ష MTలో)
100%
2.62 2.52 3.22 2.47 2.35 3.11 2.43 2.68
90% 3.72 2.65 3.49
2.95 2.06 3.42 3.15 1.99 2.91
80% 0.81 0.50 1.32 1.48 2.66 2.24
1.09 2.62 2.64 1.64 2.38 2.42
1.05 1.91
70%
3.32
60%
50%
40% 23.08 36.44
17.51 28.82 27.52 20.83 30.08
30% 17.55
20%
10%
0%
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22
Maize Redgram Bengalgram Groundnut Soyabean

Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana

ఆహారధాన్యాల ఉత్పత్తి లో జాతీయ స్థాయిలో తెలంగాణ 4.3.4 వివిధ సంవత్సరాలలో ప్రధాన పంటల దిగుబడి
10వ స్థానంలో ఉంది. అయితే, 2019-20 మరియు 2020-
21 మధ్య ఆహారధాన్యాల ఉత్పత్తి లో 14.6% వృద్ధి రేటుతో, నాణ్యమ�ైన విత్త నాలు, నీటిపారుదల సౌకర్యాలు మరియు

తెలంగాణ జాతీయ స్థాయిలో (4.4%) 4వ స్థానంలో నిలిచింది. నూతన పద్ధ తులను ప్రవేశపెట్టడం వంటి వ్యవసాయ ఉత్పాదకాల

వేరుశెనగ ఉత్పత్తి 2014-15 ఉత్పత్తి కంటే 18% పెరిగింది నాణ్యతను పెంచడంలో ప్రభుత్వం యొక్క స్థిరమ�ైన ప్రయత్నాలు

మరియు సో యాబీన్ ఉత్పత్తి 2014-15 ఉత్పత్తి కి పెద్దగా తేడా వివిధ పంటల దిగుబడిని పెంచడానికి దారితీశాయి. క్రింద

లేదు మరియు జాతీయ స్థాయిలో 5వ స్థానంలో నిలిచింది. ప�ైన ఇవ్వబడిన పటం 2014-15 మరియు 2021-22 మధ్య ప్రధాన

పేర్కొన్న పటం (వరి మరియు పత్తి మినహా) 5 ప్రధాన పంటల పంటల దిగుబడుల ధో రణులను సూచించబడింది.

సంవత్సరం వారీ ఉత్పత్తి చూపబడింది.

వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 51

 పటం 4.10: 2014-15 మరియు 2021-22 మధ్య ప్రధాన పంటల సంవత్సర వారీ దిగుబడులు

3,000
2,744

2,500 2,350
2,292
2,191
2,095 2,096 2,064
1,949 1,938 2,243
2,000
Yield (Kg per acre)

1,768
1,552
1,455 1,766
1,500 1,351
1,237

1,008 968
902 924 913
1,000 828
772
652 716
538 594 537
474 522
441 430
500 323 365
274 262 314 311
200 170

0
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22
Paddy Cotton Maize Redgram Groundnut

Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana

మొక్కజొన్న పంట దిగుబడిలో అఖిల భారత స్థాయిలో
తెలంగాణ 1వ స్థానంలో ఉంది. దేశంలోని సగటు దిగుబడి కంటే
రాష్ట రం్ లో మొక్కజొన్న పంట సగటు దిగుబడి 78% (2019-
20), 112% (2020-21)లో ఎక్కువ. అఖిల భారత స్థాయిలో
వరి సగటు దిగుబడిలో తెలంగాణ 6వ స్థానంలో (2020-
21) ఉంది. ఈ సగటు దిగుబడి 36% (2019-20), 18%
(2020-21), అఖిల భారత సగటు కంటే ఎక్కువ. వేరుశెనగ
పంట సగటు దిగుబడి విషయంలో, రాష్ట రం్ 4వ స్థానంలో ఉంది.
రాష్ట రం్ లో సగటు దిగుబడి 16% (2019-20), మరియు 34%
(2020-21) అఖిల భారత స్థాయిలో సగటు దిగుబడి కంటే
ఎక్కువగా ఉంది.
సహాయపడుతుంది. రాష్ట రం్ లో ప్రధాన ఎరువుల వినియోగం
2018-19లో 28 లక్షల మెట్రిక్‌ టన్నుల నుంచి 2021-
22 నాటికి 37 లక్షల మెట్రిక్‌ టన్నులకు పెరిగింది. రాష్ట రం్ లో
2014-15 నుంచి 2021-22 మధ్య కాలంలో ఎరువుల సరఫరా
11.70 లక్షల టన్నులు (46% పెరుగుదల) పెరిగింది. పటం
4.11లో రాష్ట రం్ లో 2018-19 నుండి 2021-22 సంవత్సరాలలో
ఎరువుల వినియోగంలో ధో రణులను వివరిసతుంది
్ .
పటం 4.11: రాష్ట్రంలో 2018-19 నుండి 2021- 22
వరకు (లక్ష టన్నులలో) ఎరువుల వినియోగం.
36.87 37.06
33.54

4.3.5 ఎరువుల వినియోగం 28.96

ఎరువులు మరియు క్రిమిసంహారక మందుల వినియోగం,

సాగులో ఉన్న భూమి విస్తీర్ణం, పెరిగిన పంట రకం, పంట
విధానం మరియు పంట తీవ్రత, నేల రకం మరియు దాని
పరిసథితి
్ , వ్యవసాయ-వాతావరణ పరిసథి ్తులు, ర�ైతుల కొనుగోలు
సామర్థ్యం, నీటిపారుదల వంటి బహుళ కారకాల ద్వారా
నిర్ణయించబడుతుంది. ప్రభుత్వం సమీకృత ఎరువుల పర్యవేక్షణ
వ్యవస్థను (Integrated Fertilizer Monitoring System -
2018-19 2019-20 2020-21 2021-22
IFMS) ఏర్పాటు చేసింది. ఇది ర�ైతులకు సర�ైన సమయంలో
ఎరువుల పంపిణీని చేయడంలో మరియు నిర్ధా రించడంలో Source: Department of Agriculture, Government of Telangana

52 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

బాక్స్ 4.3
వ్యవసాయ గణాంకాలను బలోపేతం
చేయడంలో ప్రభుత్వ ప్రయత్నాలు
సాగ�ైన విస్తీర్ణం మరియు దిగుబడి అంచనాలను
మెరుగుపరచడానికి, ప్రభుత్వం గణాంక సేకరణ ప్రక్రియను
ఆధునీకరించింది. అట్లాగే లోపం లేని తుది గణాంకాలను
నిర్ధా రించడానికి సహాయక పర్యవేక్షక పద్ధతులను ప్రవేశపెట్టింది.
ఇందులోమూడు ప్రధాన అంశాలు ఉన్నాయి:
(1) యాక్టివిటీ లాగర్ : ఒక మొబ�ైల్ అప్లి కేషన్
ద్వారా వ్యవసాయ శాఖలోని క్రింది స్థాయి సిబ్బంది చేసిన
కార్యకలాపాలను నివేదించవచ్చును. ప్రతిరోజూ ప్రతి
కార్యాచరణ కోసం వారి ప్రయత్నాన్ని లెక్కించవచ్చును. దీని
ద్వారా రూపొ ందించబడిన డేటా రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా పనిచేసతు ్న్న
2,600 మంది AEOల పనితీరును పర్యవేక్షించడానికి
ఉపయోగపడుతుంది. వనరుల కేటాయింపులో ఏద�ైనా తప్పు
జరిగినట్ల యితే త్వరగా గుర్తించడానికి మరియు అవసరమ�ైన
సర్దుబాట్లు చేయడానికి ఉపయోగించబడుతుంది.
(2) రిమోట్ సెన్సింగ్ ఆధారిత అంచనా : AEOలు
నిర్వహించే పంటల నమోదు ప్రక్రియను పూర్తి చేయడానికి,
యాసంగి 2021-22లో ప్రభుత్వం ప�ైలట్ రిమోట్ సెన్సింగ్
(RS) ఆధారిత విస్తీర్ణ అంచనా ప్రా జెక్ట్‌ను ప్రా రంభించింది.
బాక్స్ 4.4
Crop Cutting Experiments
(CCE) కిట్లు
పంట కోత ప్రయోగాలు (CCE లు): జిల్లా మరియు రాష్ట ్ర
స్థాయిలో అన్ని ప్రధాన పంటల సగటు దిగుబడి(ఉత్పాదకత)
మరియు ఉత్పత్తి యొక్క అంచనాలను పొ ందేందుకు CCEలు
నిర్వహించబడుతున్నాయి. దిగుబడి అంచనాలు రాష్ట ్ర మరియు
కేంద్ర స్థాయిలో ప్రణాళిక కోసం, నిర్దిష్ట విధాన నిర్ణ యాలు,
మార్కెటింగ్, పంట ఉత్పత్తు ల సేకరణకు అవసరమ�ైన ఏర్పాట్లు
చేయడం మొదల�ైనవాటికి ఉపయోగించబడతాయి. క్షేత్ర
స్థాయి నుండి సంభావ్యత, పారదర్శకత మరియు డేటాను
సులభతరం చేయడానికి ఒక యాప్ రూపొ ందించబడింది.
CCE డేటాను గ�ైకొనడానికి National Information Cen-
tre - NIC సహకారంతో రియల్ ట�ైమ్ దిగుబడి అంచనాలను
పొ ందడానికి వెబ్ పో ర్టల్‌ను అభివృద్ధి చేయబడింది. ఇందులో
ఉన్నకొత్త ఫీచర్స్ క్రింది విదముగా ఉన్నాయి
• యాప్ ద్వారా అప్లో డు చేసిన ఫో టో మరియు GPS
పాయింట్ల ఆధారంగా, అతి తక్కువ సమయములో
ప్రభుత్వం 7 ప్రధాన పంటల�ైన వరి, మొక్కజొన్న, వేరుశెనగ,
జొన్న, పచ్చిమిర్చి, మినుములు మరియు శనగల విత్తి న
విస్తీరణా ్న్ని బాగా స్థిరపడిన RS ఆధారిత ఏజెన్సీ అయిన
Satsure సమన్వయంతో అంచనా వేసింది. గ్రామ స్థాయిలో
విస్తీర్ణము అంచనా వేయడానికి దేశములో నిర్వహించిన ప�ైలట్
ప్రా జెక్టు లలో, మన వ్యవసాయ శాఖ నిర్వహించిన ప�ైలట్
ప్రా జెక్టు కూడా అందులో ఒకటిగా నిలిచింది. వానాకాలం 2022
లో రిమోట్ సెన్సింగ్ ద్వారా విస్తీర్ణమును అంచనా వేయబడిన
(10) పంటలకు అనగా వరి, ప్రత్తి, మొక్కజొన్న, వేరుశనగ,
జొన్న, సో యాబీన్, మిరపకాయ, పసుపు , పెసర మరియు
కంది పంటలకు ఈ ప�ైలట్ ప్రా జెక్టు ను విస్త రింపచేసారు
(3) సర్వే CTO అప్లి కేషన్: వ్యవసాయ శాఖ వారు
సంక్లిష్టతలేని నమూనాలు, జియో-ట్రేసింగ్ మరియు పంటలను
ట్యాగింగ్ చేయడానికి అనుమతించే మొబ�ైల్ ఆధారంగ
గణించిన పంటల విస్తీర్ణనాన్ని ధృవీకరించే పనిని మరియు
ప్రా మాణికమ�ైన గణాంక సేకరణను నిర్ధా రించడానికి మండల
ప్రణాళిక అధికారులకు(MPSO) అప్పగించారు. వ్యవసాయ
విస్తీర్ణ గణన సర్వే సమయంలో గణాంకాల సేకరణ కోసం ఈ
సర్వే CTO అప్లి కేషన్‌ని ఉపయోగించడం వలన నమోదు
చేయబడిన గణాంకాలు ఖచ్చితమ�ైనవని నిర్ధా రించుకోవడానికి
మరొక స్థాయి పరిశీలన చేయడానికి ఉపయోగపడుతుంది.
వానాకాలం, 2021 నుండి రాష్ట వ ్ర ్యాప్తంగా నిర్వహించిన
విస్తీర్ణ గణనలో సవరణ కారకాలను (correction factors)
నిర్ధా రించడానికి రాష్ట రం్ సర్వేCTOను చేపట్టింది.
తదుపరి తనిఖీలను నిర్వహించడానికి వీలయ్యే సాంకేతికత
ఈ యాప్ ద్వారా సాధ్యమవుతుంది.
• NSSO నుండి డివిజనల్, జిల్లా రాష్ట ్ర స్థాయి అధికారులు
మరియు అధికారులచే CCEల 100% పర్యవేక్షణ.
• గుణాత్మక అంచనాను మెరుగుపరచడానికి మరియు
ప్రభుత్వానికి దిగుబడి మరియు ఉత్పాదక అంచనాలను
సకాలంలో సమర్పించడానికి, క్షేత్ర స్థాయి సిబ్బందికి
బ్లూ టూత్ సౌకర్యం గల ఎలక్ట్రా నిక్ టేబుల్ టాప్
వెయింగ్ మెషిన్ (EWM), కంపాస్, టార్పాలిన్ షీట్,
టేపు, ఈ పరికరములన్ని భద్రపరచుకునేందుకు ఒక
బ్యాగ్, పంటలను ఎండబెట్టేందుకు కావాల్సిన బ్యాగ్‌లు
మొదల�ైనవి కలిగి ఉన్న అధునాతనమ�ైన CCE కిట్‌లు
అందించబడ్డా యి.
• ఈ రకమ�ైన పరికరములు క్షేత్ర స్థాయి సిబ్బంది అందరికి
అందించుట వలన, పంట తూకము కొలుచుటలో క్షేత్ర
స్థాయి మొత్త ములో ఏకరూపతను సాధించి, తక్షణ
సమాచార బదిలీ ద్వారా, పంట ఉత్పత్తి మరియు GSDP
యొక్క గణనను సాధ్యమవుతుంది.
వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 53
4.3.6 ఉద్యానవన రంగం (హార్టికల్చర్)
రాష్ట రం్ లో వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ రంగాల మొత్తం
వృద్ధికి ఉద్యానవన రంగం చోదక శక్తిగా పనిచేసతు ్న్నది. ప్రసతు ్తం,
12.94 లక్షల ఎకరాల విస్తీర్ణంలో 54.82 లక్షల మెట్రిక్ టన్నుల
ఉద్యానవన ఉత్పత్తు లు ఉత్పత్తి చేయబడుతున్నాయి, ఇది
మొత్తం సాగు విస్తీర్ణంలో 6.52% (12.94 లక్షల ఎకరాలు
మొత్తం 198.37 లక్షల ఎకరాలు) 2015-16 నుండి 2021-
22 మధ్య కాలంలో, ఉద్యానవన పంటల సాగు విస్తీర్ణం 240%
పెరిగింది. (2015-16 లో 3.80 లక్షల ఎకరాలు ఉండగా,
2021-22లో 12.94 లక్షల ఎకరాలకు) మరియు 2015-16లో
పటం 4.12: 2015-16 మరియు 2021-22లో ప్రధాన ఉద్యాన పంటల ఉత్పత్తి (లక్ష MTలలో)
24.78
16.44
12.15 12.67
0.58
0.08
Fruits Vegetables Flowers
2015-16
Source: Horticulture Department, Government of Telangana
4.3.6.1 రాష్ట్రం ఏర్పడిన తర్వాత సాధించిన గొప్ప
విజయాలు
తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఏర్పడిన తర్వాత, ప్రభుత్వం ఉద్యానవన
రంగానికి ప్రా ముఖ్యతనిచ్చింది. దీనికి తోడు విస్తీర్ణం విస్త రణ
కార్యక్రమం (Area Expansion programme), (NMEO-
ఆయిల్ పామ్), మిషన్ ఫర్ ఇంటిగ్రేటెడ్ డెవలప్‌మెంట్ ఆఫ్
హార్టికల్చర్ (Mission for Integrated Development of Hor-
ticulture (MIDH), నేషనల్ బాంబూ మిషన్ (National Bam-
boo Mission - NBM) వంటి అనేక అభివృద్ధి కార్యక్రమాలను
ప్రా రంభించింది. ఉద్యానవన కార్యకలాపాలను ప్ రో త్సహించడం
కోసం పాలీ హౌస్‌లు/గ్రీన్హ
‌ ౌస్‌ల ఏర్పాటు, సూక్ష్మ సేద్యం
54 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
ఉత్పత్తి 29.32 లక్షల MTల నుండి 2021-22లో 54.82
లక్షల MTలకు, 86.97% గణనీయంగా పెరిగింది.
రాష్ట రం్ లోని ఉత్పత్తు ల విలువ (2020-21లో వ్యవసాయ
& అనుబంధ కార్యకలాపాల విలువ రూ. 85,959 కోట్ల లో
ఉద్యానవన ఉత్పత్తు ల విలువ రూ. 26,673 కోట్ల ) పరంగా
వ్యవసాయ GVAకి ఉద్యాన పంటల రంగం 31% సహకారం
అందిసతు ్న్నది. మామిడి, బత్తా యి, నారింజ, జామ,
దానిమ్మ, టమాటా, బెండకాయ, ఆయిల్‌పామ్, జీడిపప్పు,
మిరపకాయలు మరియు పసుపు రాష్ట రం్ లో పండించే ప్రధాన
ఉద్యాన పంటలు.
9.26
3.66 4.4
0.02
Plantation Spices
2022-23
మొదల�ైన కార్యక్రమాలు చేపట్ట డం జరిగింది.
42,963 ఎకరాలు అదనపు విస్తీర్ణంలో భూమిని శాశ్వతమ�ైన
ఉద్యాన పంటల కిందకు తీసుకురాబడింది. MIDH కార్యక్రమం
కింద 112.45 ఎకరాల్లో పాలీ హౌజ్‌లు ఏర్పాటు చేశారు, 7,858
హెక్టా ర్ల లో మల్చింగ్‌ను (భూమి యొక్క బహిరంగ ఉపరితలాన్ని
కొన్ని బాహ్య పదార్థాలతో కప్పే ప్రక్రియను మల్చింగ్ అంటారు)
తీసుకువచ్చారు, సేంద్రియ వ్యవసాయాన్ని ప్ రో త్సహించడానికి
ర�ైతులకు సబ్సిడీప�ై 12,266 యూనిట్లు (వర్మి బెడ్‌లు మరియు
వర్మీ కంపో స్ట్ యూనిట్లు ) ఇవ్వబడ్డా యి. ఉద్యాన పంటలను
కాపాడే నీటిపారుదల సహాయము క్రింద 733 ఫామ్ పాండ్‌లు
మంజూరు చేయబడ్డా యి, ఉద్యానవన యాంత్రీకరణ కార్యక్రమం
క్రింద ర�ైతులకు 6,656 ఉద్యాన పరికరాలు/పరికరాలు పంపిణీ
చేయబడ్డా యి. 44 శీతలీకరణ యూనిట్లు , 10 ర�ైపెనింగ్
(పండించే) ఛాంబర్లు, 3 రిఫర్ వ్యాన్‌లు, ఒక ఇంటిగ్రేటెడ్ ప్యాక్
హౌస్ ఏర్పాటుకు విస్తృత సహాయం, 427 ప్యాక్ హౌస్‌లు,
149 పసుపును మరిగించే యూనిట్లు , 85 పసుపు పాలిషింగ్
మెషినలు ్ రాష్ట రం్ లో పంటకోత తర్వాత నష్టా లను తగ్గించే లక్ష్యంతో
ఏర్పాటు చేయబడినాయి.
4.3.7 తెలంగాణలో పశుసంవర్థక రంగం
రాష్ట రం్ లో గ్రామీణ మరియు పాక్షిక పట్ట ణ ప్రాంతాలలో
వ్యవసాయం తర్వాత పశుసంవర్థక రంగం మరొక ముఖ్యమ�ైన
రంగం. దాదాపు 25.82 లక్షల కుటుంబాలు తమ జీవనోపాధి
కోసం పశువుల పెంపకం లేదా సంబంధిత కార్యకలాపాలలో
నిమగ్నమ�ై ఉన్నాయి. ఈ రంగం గ్రామీణ మరియు పాక్షిక
పట్ట ణ ప్రాంతాలలో ప్రజలకు అత్యంత నమ్మకమ�ైన ఆదాయాన్ని
అందించే వాటిలో ఒకటిగా ఉద్భవించింది. 2012 నుండి
2019 మధ్య రాష్ట రం్ లో పశువుల జనాభా 22% వృద్ధితో 26.7
మిలియన్ల నుండి 32.6 మిలియన్ల కు పెరిగింది. పశువుల
జనాభా పెరుగుదలతో పాటు, ర�ైతులకు పౌష్టికాహారం ఉత్పత్తి
మరియు లభ్యత, అనుబంధ ఆదాయం కూడా పెరిగింది.
భారతదేశంలోని ప్రధాన రాష్ట్రా లలో, పశుసంపద పెరుగుదలలో
పశ్చిమ బెంగాల్ తర్వాత తెలంగాణ రెండవ స్థానంలో ఉన్నది.
పటం 4.13: 2012 మరియు 2019 సంవత్సరాల మధ్య
(19వ మరియు 20వ పశుగణన మధ్య) పశువుల జనాభాలో
మార్పును సూచిస్తుంది. 2022-23(PAE) సంవత్సరానికి,
వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ రంగం యొక్క GVAకి
48% తోడ్పడుతుందని అంచనా వేసతూ ్, ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం
పశువుల ఉత్పత్తి విలువ రూ. 1,03,895 కోట్లు గా అంచనా
వేయబడింది.

పటం 4.13: 2012 మరియు 2019 మధ్య రాష్ట్రాలలో పశువుల జనాభాలో మార్పు(%లో)

23.51
22.27

15.86

11.81
10.94

4.73

1.83

West Bengal Telangana Andhra Madhya Bihar Karnataka Maharashtra Gujarat Uttar
Rajasthan
Pradesh Pradesh Pradesh
-0.87 -1.02 -1.61

Source: 20th Livestock Census, GoI

పశు సంపదకు సంబంధించి, తెలంగాణ గొర్రెల జనాభాలో 19.1 10.04 లక్షల టన్నుల మాంసం ఉత్పత్తి లో 5వ స్థానంలో,
మిలియన్ల తో మొదటి స్థానంలో ఉన్నది. 2012 నుండి 2019 2021-22లో 58.07 లక్షల టన్నుల పాల ఉత్పత్తి తో 13వ
మధ్య కాలంలో గొర్రెల జనాభా 48.51% పెరిగింది. 2021లో స్థానంలో ఉన్నది. పశువుల విభాగంలో దాదాపు 75% GVAని
తెలంగాణ 1,667 కోట్ల గుడ్ల ఉత్పత్తి తో 3వ స్థానంలో ఉన్నది. పాలు మరియు మాంసం నుండే లభిస్తున్నది.

వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 55

పటం 4.14: 2014-15 మరియు 2021-22 సంవత్సరాల మధ్య రాష్ట్రంలో మాంసం,
పాలు మరియు గుడ్ల ఉత్పత్తి.
4,20,726
2014-15 10,618.5
5,05,050
4,44,245
2015-16 11,205.8
5,42,050
4,68,109
2016-17 11,818.6
5,91,040
4,96,537
2017-18 12,670.0
6,45,030
5,41,613
2018-19 13,686.8
7,54,060
5,59,021
2019-20 14,805.5
8,48,160
5,76,519
2020-21 15,847.0
9,20,250
5,80,778
2021-22 16,670.8
10,04,950

Milk (Hundred Tonnes) Eggs (Million Numbers) Meat (Tonnes)

Source: Animal Husbandry Department

పశుసంవర్ధక రంగంలో వృద్ధికి ప్రభుత్వం అమలు చేసతు ్న్న రాష్ట రం్ ఏర్పడిన నాటి నుండి పశుసంపదలో అదనపు స్
థూ ల
వివిధ పథకాలే కారణమని చెప్పవచ్చును. రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి విలువ క్రమంగా పెరుగుతోంది. ఈ రంగం యొక్క GVA 2014-
నుంచి ఈ రంగాన్ని అభివృద్ధి చేయాలనే లక్ష్యంతో ప్రభుత్వం 15లో రూ.29,282 కోట్ల నుండి 2022-23(PAE) నాటికి
వినూత్న పథకాలను ప్రవేశపెట్టింది. పటం 4.14లో 2014-15 రూ. 1,03,895 కోట్ల కు పెరిగింది. ప్రసతు ్త ధరలలో ప్రకారం,
నుండి 2021-22 మధ్యకాలంలో మాంసం, పాలు మరియు ధో రణులు పటం 4.16లో పేర్కొనబడినాయి.
గుడ్ల ఉత్పత్తి లో దో రణులు చూడవచ్చును.
పటం 4.16: 2014-15 నుండి 2022-23
పటం 4.15: తెలంగాణలో పశుసంవర్ధక రంగంలో సంవత్సరాల మధ్య (కోట్లలో) రాష్ట్రంలోని
GVA వాటాలు (2020-21 FRE) (కోట్లలో) పశుసంపద రంగానికి సంబంధించిన GVA
ధోరణులు.
2,016

5,898
1,03,895
93,599
14,122
79,814
36,362
68,865
57,513
46,595
30,743 39,816
33,755
29,282

Milk Meat (Excluding Poultry Meat) Poultry Egg (Consumed) Others 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Meat (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)

Source: Animal Husbandry Department Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of
Telangana

56 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

4.3.7.1 మొబైల్ పశువైద్య క్లినిక్‌లు
ర�ైతుల ఇంటి వద్దే పశువులకు మెరుగ�ైన పశువ�ైద్య సేవలను
అందించాలనే లక్ష్యంలో భాగంగా ప్రభుత్వం 100 మొబ�ైల్
పశువ�ైద్య క్లినిక్‌లను అందుబాటులోకి తెచ్చింది. ఆన్-కాల్
జంతు ఆరోగ్య సేవా సౌకర్యాలను అందించడానికి టోల్ ఫ్రీ
నంబర్ 1962 ను ప్రా రంభించింది.
4.4 ప్రభుత్వ కార్యక్రమాలు
ర�ైతు ఆత్మహత్యలు, తీవ్ర రుణభారం, నీటిపారుదల సౌకర్యాల
లేమి వంటి గతకాలపు నీలినీడల నుంచి తెలంగాణ శరవేగంగా
బయటపడి, ర�ైతు ఆదర్శంగా నిలవాలనే లక్ష్యంతో వ్యవసాయ
రంగంలో అనేక కొత్త కార్యక్రమాలను అమలు చేసింది. ర�ైతు
బంధు మరియు ర�ైతు బీమా ఈ రెండు కార్యక్రమాలతో,
ఐక్యరాజ్యసమితిలో ప్రశంసలు పొ ందింది. కొన్ని రాష్ట్రా లు
మరియు కేంద్ర ప్రభుత్వం కూడా ఈ పథకాలను తమ
తమ రాష్ట్రా ల్లో మరియు దేశంలో అమలు చేయడానికి
ఇష్ట పడుతున్నాయి. రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుండి ప్రా థమిక
రంగానికి చెందిన GSVA స్థిరంగా పెరుగుతోంది. ర�ైతు బంధు
పథకం, కొత్త (ప్రధాన మరియు మధ్యస్థ) నీటిపారుదల ప్రా జెక్టు ల
నిర్మాణం మరియు ఇప్పటికే ఉన్నవాటిని క్రమబద్ధీకరించడం,
24x7 ఉచిత విద్యుత్, మిషన్ కాకతీయ, పశుసంపద మరియు
మత్స్య సంపదను ప్ రో త్సహించడం, గొర్రెల పంపిణీ పథకం
మొదల�ైనవి రాష్ట రం్ లో హరిత, శ్వేత మరియు నీలి విప్ల వాలకు
సాకారం అవుతున్నాయి.
ప్రభుత్వం యొక్క ఉద్ధేశం ఏమిటంటే, ‘దేనిక�ైనా
ఎదురుచూడవచ్చు కానీ వ్యవసాయానికి కాదు’ (Everything
can wait but not agriculture). ర�ైతులకు పెట్టు బడి మరియు
రుణ సదుపాయాలు వంటి ఉత్పాదకాలు సకాలంలో లభించడం
అవసరం. అందుబాటులో ఉన్న వ్యవసాయ ఉత్పాదకాలను
(విత్త నాలు, ఎరువులు మొదల�ైనవి) క్రమబద్ధీకరించడం
మరియు సకాలంలో అవసరమ�ైన సేవలను అందించడం
ద్వారా మంచి దిగుబడి రాబడికి వీలుకలుగుతుంది. రాష్ట రం్ లో
కొన్నేళ్
లు గా పెరుగుతున్న ఉత్పత్తి ని ఎదుర్కోవడానికి, అదనపు
నిల్వ సౌకర్యాలు మరియు మార్కెట్ అనుసంధానాల ద్వారా
ప్రభుత్వం వివిధ పంటల అనంతర నిర్వహణ పద్ధతులను
అమలు చేసింది. ఇటీవల, పంటలు ఉత్పత్తి పుష్కలంగా
వున్న సమస్యను ఎదుర్కోవటానికి, ఆయిల్ పామ్ సాగు
ద్వారా పంటల వ�ైవిధ్యాన్ని ప్ రో త్సహించడం మరియు రాష్ట రం్ లో
పశుసంవర్ధక సేవలను మెరుగుపరచడానికి సాంకేతికతతో
కూడిన విధానం వంటి కొన్ని నిర్మాణాత్మక సంస్కరణలను
ప్రభుత్వం ప్రా రంభించింది.
7. Gulati, A., Chatterjee, T., & Hussain, S. (2018). Supporting Indian farmers: Price support or direct income/investment support.
వ్యవసాయ రంగం వృద్ధికి పరపతి లభ్యత కీలకమ�ైనది.
వ్యవసాయం మరియు దాని అనుబంధ ఉత్పత్తు లకు నానాటికీ
పెరుగుతున్న డిమాండ్‌తో, ర�ైతులకు సులభంగా మరియు
త్వరితగతిన పెట్టు బడులు పొ ందేందుకు తగిన వాతావరణాన్ని
సృష్టించడం అవసరం. ర�ైతుల ఆర్థిక ఇబ్బందులను తగ్గించేందుకు
ప్రభుత్వం రెండు విధాలుగా ఆదుకుంటోంది, ఒకటి ర�ైతుబంధు
పథకం ద్వారా ర�ైతులందరిని ఆర్థికంగా ఆదుకోవడం, రెండవది
బ్యాంకుల ద్వారా రుణ సౌకర్యాలు పెంచడం.
4.4.1 రైతు బంధు (పెట్టుబడి మద్దతు)
వ్యవసాయ సాగులో ప్రా థమిక ఉత్పాదకాల ఖర్చులను
తీర్చడానికి ర�ైతులకు పెట్టు బడి మద్దతు యొక్క ప్రా ముఖ్యతను
గుర్తించి, ప్రభుత్వం 2018లో ర�ైతు బంధు పథకాన్ని
ప్రా రంభించింది. ఈ పథకం ద్వారా రాష్ట రం్ లో భూమిని కలిగి
ఉన్న ర�ైతులకు ఎకరాకు సంవత్సరానికి రూ. 10,000 పెట్టబడి
మద్దతును అందిసతుంది
్ . ఈ సహాయం ఇతర రాష్ట్రా లలో ర�ైతులకు
పంపిణీ చేయబడిన దాని కంటే చాలా ఎక్కువ. ఆంధ్రపద
్ర ేశ్‌లో
ర�ైతు కుటుంబానికి ఏడాదికి రూ.7,500, జార్ఖండ్‌లో సన్న,
చిన్నకారు ర�ైతుకు ఏడాదికి రూ.5,000, పశ్చిమ బెంగాల్‌లో
ఒక ఎకరం లేదా అంతకంటే ఎక్కువ సాగు భూమికి ఏడాదికి
రూ.10,000. అంతేకాకుండా, భూమి పరిమాణంతో సంబంధం
లేకుండా భూమిని కలిగి ఉన్న ర�ైతులందరికీ ప్రభుత్వం ఈ
పథకాన్ని వర్తింపజేసింది. ఇండియన్ కౌన్సిల్ ఫర్ రీసెర్చ్ ఆన్
ఇంటర్నేషనల్ ఎకనామిక్ రిలేషన్స్ (ICRIER) రూపొ ందించిన
సంక్షిప్త గమనికలో తెలంగాణ ప్రభుత్వం ప్రా రంభించిన ఈ
ప్రత్యక్ష పెట్టు బడి సహాయాన్ని ఇతర ప్రత్యామ్నాయాలతో పో లిస్తే
ర�ైతు బంధు పథకం మెరుగ�ైన పథకం అని పేర్కొంది. ఈ పథకం
అమలు చేయడం సులభమే గాక, పారదర్శకంగా ఉంటున్నది7.
ముఖ్యాంశాలు
వర్షా కాలం 2022లో, ర�ైతు బంధు పథకం కింద దాదాపు 65
లక్షల మంది ర�ైతులు పెట్టు బడి మద్దతు పొ ందినారు, వీరిలో
73.63% ఉపాంత ర�ైతులు (<2.47 ఎకరాలు) మరియు
17.70% చిన్న ర�ైతులు (2.48 - 4.94 ఎకరాలు). పెద్ద ర�ైతులు
(>24.78 ఎకరాలు) మొత్తం లబ్ధి దారులలో 0.1% మాత్రమే
ఉన్నారు. వర్షా కాలం 2022-23లో ఈ పథకం కింద 148 లక్షల
ఎకరాలకు వర్తింపజేసి రూ. 7,435 కోట్లు పంపిణీ చేసినారు.
ఇప్పటివరకు మొత్తంగా రాష్ట రం్ లో గత 9 సీజన్ల లో (2018-19
నుండి 2022-23 వరకు) రూ. 65,192 కోట్లు లబ్ధి దారులకు
పంపిణీ చేయబడింది.
వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 57
పటం 4.17(a): వర్షాకాలం 2022-23లో రైతు బంధు అనుబంధ కార్యకలాపాల రంగంపై బడ్జెట్లో
‌ 54%8 రైతు బంధు
కింద - భూకమతాలు వర్గాల వారీగా లబ్ధిదారులు పథకానికి కేటాయించబడింది.

వర్షాకాలం 2022 సంవత్సరం నాటికి మొత్తం 65 లక్షల పటం 4.17(b) వర్షాకాలం 2022లో రైతు బంధు
మంది లబ్ధిదారులలో, 53% మంది లబ్ధిదారులు BC వర్గానికి పథకం కింద సామాజిక వర్గాల వారీగా లబ్ధిదారులు
చెందినవారు, SC మరియు ST వర్గాలకు చెందినవారు ఒక్కొక్కరు (లక్షలో)
13% చొప్పున మరియు ‘ఇతరులు’ వర్గం 21% గా ఉన్నారు.
ఈ సంవత్సరం 2022-23లో, మొత్తం వ్యవసాయం మరియు పటం 4.17(C): వర్షాకాలం 2018-19 నుండి

ST
8.23
Marginal (<2.47 acre) (12.67%)
47,86,111
(73.6%)
SC
8.54 BC
(13.14%) 34.81
(53.55%)

Semi-Medium
Small (2.48 – (4.95 – 9.88 Others
4.94 acre) acre) 13.41
11,50,339 4,73,387 (20.64%)
(17.7%) (7.3%)

Medium Large
(9.89 – 24.78 acre) (24.78 & above acre) Source: Department of Agriculture, Government of Telangana
84,588 5,861
(1.3%) (0.1%)
Source: Department of Agriculture, Government of Telangana

వర్షాకాలం 2022-23 వరకు రైతు బంధు పథకం స్థితి

Vanakalam 2018 50.2 Vanakalam 2018 5,238

Yasangi 2018-19 49.1 Yasangi 2018-19 5,249

Vanakalam 2019 51.6 Vanakalam 2019 6,126

Yasangi 2019-20 42.4 Yasangi 2019-20 4,406

Vanakalam 2020 58.0 Vanakalam 2020 7,289

Yasangi 2020-21 59.3 Yasangi 2020-21 7,367

Vanakalam 2021 60.8 Vanakalam 2021 7,360

Yasangi 2021-22 63.0 Yasangi 2021-22 7,413

Vanakalam 2022 65.0 Vanakalam 2022 7,435

No. of Beneficiaries (in Lakhs) Amount Disbursed (in Crores)

Source: Department of Agriculture

8. Telangana Budget Analysis 2022-23, PRS Legislative Research

58 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

బాక్స్ 4.5

5 సంవత్సరాల క్విక్-ఫిక్స్ ఎకనామిక్ మోడల్- రైతు బంధు

పటం 4.17.1: వర్షాకాలం 2018-2022 నుండి • ఈ పథకం ద్వారా వ్యవసాయం మరియు ఉద్యాన పంటలకు

రాష్ట్రంలో రైతు బంధు పథకం కింద వ్యవసాయ పెట్టు బడి మద్దతు అందించడం లక్ష్యం. విత్త నాలు,

పెట్టుబడి మొత్తాన్ని పంపిణీ చేయడం (కోట్లలో)

ఎరువులు, క్రిమిసంహారక మందులు, కూళీలు వంటి
ఉత్పదకాల కొనుగోలు కోసం ప్రతి పంట సీజన్‌లో పంటలు
14,658 14,773 14,743 పండించడానికి ర�ైతులకు పంట బీమా వంటి ఇతర
పెట్టు బడుల కొరకు ర�ైతుకు ఎకరాకు రూ. 4,000 సహాయం
10,486 10,532 చేయబడుతుంది. ఈ సహాయాన్ని 2019-20 సంవత్సరం
నుండి సీజన్‌కు ఎకరానికి 5,000 సవరించబడింది.

• దీనిని ఒక సూచనగా తీసుకొని, కేంద్ర ప్రభుత్వం మరియు

ఇతర రాష్ట ్ర ప్రభుత్వాలు కూడా తమ తమ రాష్ట్రా ల్లో
మరియు దేశంలో ఇలాంటి పథకాలను ప్రా రంభించినాయి.
ఉదాహరణకు, భారత ప్రభుత్వంచే PM-KISAN, ఒడిశా
ప్రభుత్వంచే క్రు షక్ సహాయం (Krushak Assistance
2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23 for Livelihood and Income Augmentation KALIA)
మరియు జార్ఖండ్ ప్రభుత్వంచే ముఖ్య మంత్రి కృషి ఆశీర్వాద్
పటం 4.17.2: వర్షాకాలం 2020-2022 (లక్షల్లో) యోజన.
నుండి రాష్ట్రంలో రైతు బంధు పథకం కింద
• పంపిణీ చేయబడిన మొత్తం: ఈ పథకం కింద 2018-
భూకమతాల వర్గాల వారీగా లబ్ధిదారులు
19లో, రూ.10,486 కోట్లు పంపిణీ చేయబడింది. 2022-
40.63
Marginal
43.71 23 నాటికి, పంపిణీ చేయబడిన మొత్తం 14,743 కోట్ల కు
(Less than 2.47) 47.86
పెరిగింది. 2018-19 సంవత్సరం నుండి 2022-23
Small 11.36
(2.48-4.94)
11.53 వరకు పంపిణీ చేయబడిన మొత్తం 40.60% పెరిగింది.
11.50
Semi-Medium 5.03 పథకం ప్రా రంభించిన 5 సంవత్సరాలలో, 65,192 కోట్లు
4.89
(4.95-9.88) 4.73 లబ్ధి దారులకు పంపిణీ చేయబడ్డా యి.
Medium 0.93
0.89
(9.89-24.78) 0.85 • భూకమతాల వారీగా లబ్ధి దారులు: పథకం
0.06
Large (24.78 and above
0.06 ప్రా రంభించినప్పటి నుండి, మొత్తం 1,211 లక్షల ఎకరాలకు
acres) 0.06
ఈ పథకాన్ని వర్తింపజేసినారు. ఉపాంత ర�ైతుల (2.47
No. Of Farmers (In Lakhs) 2020-21 No. Of Farmers (In Lakhs) 2021-22
ఎకరాల కంటే తక్కువ ఉన్న ర�ైతులు) వర్తింపు CAGR
No. Of Farmers (In Lakhs) 2022-23
8.53%తో వర్షా కాలం 2020-21 నుండి వర్షా కాలం 2022-
• ర�ైతులను అప్పుల భారం నుండి విముక్తి చేయడానికి 23 వరకు గణనీయంగా పెరిగింది. ఈ విధంగా, రాష్ట రం్ లోని
మరియు అప్పుల ఊబిలో పడకుండా రక్షించడానికి, గరిష్ట సంఖ్యలో ఉపాంత మరియు సన్నకారు ర�ైతులకు
ప్రభుత్వం 10 మే 2018న రాష్ట రం్ లోని ర�ైతుల కోసం సహాయం చేయాలనే లక్ష్యాన్ని సాధించడంలో ప్రభుత్వం
‘వ్యవసాయ పెట్టు బడి మద్ద తు పథకం - ర�ైతుబంధు’ని విజయవంతమ�ైంది.
ప్రా రంభించింది. Source: Department of Agriculture, Government of Telangana

వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 59

4.4.2 వ్యవసాయ పరపతి
వ్యవసాయ రంగంలో పెట్టు బడి అనేది, స్థిరమ�ైన వ్యవసాయాన్ని
ప్ రో త్సహించడానికి అత్యంత ముఖ్యమ�ైన ఉత్పాదకాలలో
వ్యవసాయ పరపతి ఒకటి. ర�ైతులకు, ముఖ్యంగా ఉపాంత
మరియు సన్నకారు ర�ైతులకు అత్యాధునిక సాంకేతిక
పరిజఞా ్నాన్ని అవలంబించడానికి మరియు పంటల ఉత్పత్తి
మరియు సాగు ద్వారా వచ్చే ఆదాయాన్ని మెరుగుపరచడానికి
వారికి సకాలంలో మరియు తగిన రుణ మద్దతుప�ై ప్రభుత్వం
దృష్టి పెట్టింది.
రాష్ట ్ర స్థాయి బ్యాంకుల కమిటీ రూపొ ందించిన వార్షిక పరపతి
ప్రణాళిక ప్రకారం, 2022-23 సంవత్సరంలో వ్యవసాయ
రంగానికి సంబంధించి మొత్తం వార్షిక రుణ ప్రణాళిక లక్ష్యం
రూ. 1,03,238 కోట్లు . ఇందులో రూ. 67,864 కోట్లు పంట
రుణాలకు కేటాయించగా, వ్యవసాయం మరియు ఇతర
అనుబంధ కార్యకలాపాల టర్మ్ రుణాల కోసం 19,726 కోట్లు
కేటాయించినారు.
వ్యవసాయ పరపతికి ప్రభుత్వం ఇచ్చిన ప్రా ముఖ్యత దృష్ట్యా,
షెడ్యూల్డ్ వాణిజ్య బ్యాంకులు 2015 నుండి 2022 సంవత్సరాల
మధ్య వ్యవసాయానికి రుణ సౌకర్యాలను 112% పెంచినాయి
(2015లో రూ. 41,300 కోట్ల నుండి 2022లో రూ. 87,591
కోట్లు )
4.4.2.1 పంట రుణమాఫీ
ర�ైతుల రుణభారాన్ని తగ్గించేందుకు ప్రభుత్వం 2014-15 నుంచి
2018-19 మధ్యకాలంలో రాష్ట రం్ లోని ర�ైతుల బకాయి రుణాలను
రూ. 16,144 కోట్ల మేరకు ప్రభుత్వం మాఫీ చేసింది. దీనివల్ల
రాష్ట రం్ లో నాలుగు వార్షిక వాయిదాల్లో 35.32 లక్షల మంది
ర�ైతులకు లబ్ది చేకూరింది.
పంట రుణమాఫీ పథకంప�ై ప్రభుత్వం జారీ చేసిన మార్గ దర్శకాల
ప్రకారం, రాష్ట రం్ లోని ర�ైతులకు షెడ్యూల్డ్ వాణిజ్య బ్యాంకులు,
సహకార క్రెడిట్ సంస్థలు (అర్బన్ కోఆపరేటివ్ బ్యాంకులతో
సహా) మరియు ప్రాంతీయ గ్రామీణ బ్యాంకులు, సమిష్టిగా “రుణ
సంస్థలు” ద్వారా పంపిణీ చేయబడిన, బంగారంప�ై తీసుకున్న
స్వల్పకాలిక రుణాలు మరియు పంట రుణాలకు ఇది వర్తింప
చేసింది. ఇందుకు అర్హత ఉన్న ఒక్కో కుటుంబానికి రూ.
1.00 లక్ష వరకు రుణ మాఫీ చేసింది. 01.04.2014న లేదా
ఆ తర్వాత మంజూరు చేయబడిన లేదా పునరుద్ధరించబడిన
అన్ని పంట రుణాలు మరియు 11.12.2018 నాటికి బకాయి
ఉన్న పంట రుణాలు ఈ పథకం కింద అర్హులు. రూ. 25,000
వరకు పంట రుణాలు బకాయి ఉన్న ర�ైతులకు మొదటి దశలో
60 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
రూ. 408 కోట్లు మాఫీ చేయబడ్డా యి. ఇంత మొత్తాన్ని 2.96
లక్షల ర�ైతు రుణ ఖాతాల్లో జమ చేయబడింది. 2021-22
సంవత్సరంలో రూ. 50,000 బకాయి ఉన్న ర�ైతుల రుణాలను,
రెండవ దశలో, RBI e-Kuber చెల్లింపు పద్ధతి ద్వారా రూ. 799
కోట్ల తో మాఫీ చేయబడింది. ఇట్టి మొత్తాన్ని 2.46 లక్షల ర�ైతు
రుణ ఖాతాల్లో కి జమ చేయబడింది. రూ. 1,00,000 బకాయి
వున్నర�ైతు రుణాలను 33.84 లక్షల మంది ర�ైతులకు రూ.
20,348 కోట్లు మాఫీకి ప్రభుత్వం లక్ష్యంగా పెట్టు కొన్నది.
4.4.3 రైతు బీమా
ర�ైతు ఏ కారణం చేతన�ైనా ప్రా ణాలు కోల్పోతే, కుటుంబ
సభ్యులు/ఆధారపడిన వారికి ఆర్థిక ఉపశమనం మరియు
సామాజిక భద్రతను అందించడానికి, ప్రభుత్వం 2018 నుండి
జీవిత బీమా పథకం - ర�ైతు బీమాను ప్రా రంభించింది. నమోదు
చేసుకున్న ర�ైతు సహజ మరణంతో గానీ లేదా ఇంకా ఏద�ైనా
కారణం వల్ల మరణించిన సందర్భంలో, రూ. 5.00 లక్షల
బీమా మొత్తాన్ని (10) రోజులలోగా నామినీ ఖాతాలో జమ
చేయబడుతుంది. 18 నుండి 59 సంవత్సరాల వయస్సు గల
ర�ైతులు ఈ పథకం కింద నమోదు చేసుకోవడానికి అర్హులు.
ర�ైతుప�ై ఎలాంటి భారం పడకుండా మరియు వారి భూమి
పరిమాణంతో సంబంధం లేకుండా మొత్తం ప్రీమియం రాష్ట మ
్ర ే
భరిసతుంది
్ . పేరు నమోదు, దావా పరిష్కారం మరియు పంపిణీ
కోసం ఈ పథకాన్ని పూర్తిగా ఆన్‌ల�ైన్‌లో అమలు చేసతు ్న్నారు.
పథకం యొక్క ప్రత్యేకత ఏమిటంటే, దావా పరిష్కారం కోసం
నామినీ ఏ కార్యాలయాన్ని సంప్రదించాల్సిన అవసరం లేదు.
ఎవరిక�ైనా ప్రా ణనష్టం జరిగితే సంబంధిత గ్రామస్థాయి అధికారి
రెవెన్యూ శాఖ నుంచి సమాచారాన్ని సేకరించి ర�ైతు నామినీ
తరపున ఎల్‌ఐసీకి సమర్పిస్తా రు. దావా చేయబడిన మొత్తాన్ని
నామినీ ఖాతాకు బదిలీ చేయబడుతుంది.
2018-19 నుండి 2022-23 వరకు, ప్రభుత్వం రూ. 4,771 కోట్ల
మొత్తాన్ని 95,416 మృతుల కుటుంబాలకు బదిలీ చేసింది.
పటం 4.18(a): 2018-19 మరియు
2021-22 మధ్య రైతు బీమా కింద పరిష్కరించబడిన
క్లెయిమ్‌లు
29,070
23,093
19,020
17,666
2018-19 2019-20 2020-21 2021-22
పటం 4.18(b): 2018-19 మరియు రాష్ట రం్ లో ఉత్పత్తి చేయబడిన విత్త నాలను నిల్వ చేయడానికి

2021-22 మధ్య రైతు బీమా కింద (కోట్లలో) ప్రా సెసింగ్ యూనిట్లు మరియు గిడ్డంగులను ఏర్పాటు

చెల్లించిన మొత్తం చేసినాయి. 2022-23 సంవత్సరంలో ప్రభుత్వం 1.66 లక్షల

క్వింటాళ్ల పచ్చిరొట్ట విత్త నాలను ర�ైతులకు రూ.71.46 కోట్లు
1,454
సబ్సిడీతో ఇచ్చింది. ఉత్పాదకతను పెంపొ ందించడంలో
1,155
ఎరువులకు ఉన్న ప్రా ధాన్యతను దృష్టిలో ఉంచుకుని వాటిని
951
883
సకాలంలో సరఫరా చేసేందుకు ప్రభుత్వం అన్ని చర్యలు
తీసుకుంటోంది. 2014-15 నుంచి 2021-22 మధ్య కాలంలో
ఎరువుల సరఫరా25.36 లక్షల టన్నుల నుంచి 37.06 లక్షల
టన్నులు, 46% పెరిగింది.

2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 విత్త నాల పంపిణీతో పాటు, నాణ్యమ�ైన విత్త నాల విత్త నోత్పత్తి
Source: Department of Agriculture, Government of Telangana మరియు విత్త న ధృవీకరణలో కూడా రాష్ట రం్ పాల్గొంటున్నది.
తెలంగాణ స్టేట్ సీడ్స్ డెవలప్‌మెంట్ కార్పొరేషన్ (TSSDC)
4.4.4 ఉత్పాదకాలు - నీటిపారుదల, ఉచిత విద్యుత్ ,
రాష్ట రం్ లో విత్త న సంబంధిత కార్యకలాపాలకు నోడల్ ఏజెన్సీగా
విత్తనాలు మరియు ఎరువులు
వ్యవహరిసతు ్న్నది. ప్రసతు ్త 2022-23 సంవత్సరంలో రాష్ట రం్ లో
పంట ఉత్పాదకతను పెంపొ ందించడానికి సకాలంలో మరియు వివిధ పంటల విత్త నోత్పత్తి 5.25 లక్షల క్వింటాళ్ల లక్ష్యంగా రాష్ట రం్
తగినంతగా ఉత్పాదకాల లభ్యత చాలా ముఖ్యమ�ైనది. సాధించింది. రాష్ట రం్ లో ఉత్పత్తి చేయబడిన విత్త నాలు ఇతర
రాష్ట రం్ లోని ర�ైతులకు విత్త నాలు, ఎరువులు మరియు రాష్ట్రా ల�ైన ఆంధ్రపద
్ర ేశ్, తమిళనాడు, ఉత్త రప్రదేశ్, మహారాష్ట ,్ర
క్రిమిసంహారక మందుల సరఫరాప�ై ప్రభుత్వం కట్టు దిట్టమ�ైన రాజస్థాన్, కర్ణాటక మరియు ఛత్తీ స్‌గఢ్‌లకు కూడా సరఫరా
నిఘాను నిర్వహిసతు ్న్నది. నీటిపారుదల సౌకర్యాలను చేయబడుతున్నాయి. ఈ కార్యక్రమాలతో, ప్రభుత్వం రాష్ట రం్ లోని
మెరుగుపరచడానికి, ప్రభుత్వం వ్యవసాయానికి 24x7 ఉచిత ప్రజలకు ఆహార భద్రతను కల్పిస్తున్నది. అట్లాగే దేశంలోని
విద్యుత్ సరఫరాతో సహా పలు కార్యక్రమాలను అమలు అనేక ఇతర రాష్ట్రా లకు దీని ఉత్పత్తు లను సరఫరా చేసతు ్న్నది.
చేసతు ్న్నది. దేశంలోనే ర�ైతులందరికీ ఎలాంటి ఖర్చు లేకుండా దేశంలోనే తెలంగాణకు “సీడ్ బౌల్ ఆఫ్ ఇండియా” (భారతదేశ
వ్యవసాయానికి నిరంతర విద్యుత్‌ అందిసతు ్న్న ఏక�ైక రాష్ట రం్ విత్త న బండాగారం) అనే పేరు ఉన్నది.
తెలంగాణ.
పటం 4.19 (a) : 2014-15 మరియు 2022-23 మధ్య
4.4.4.1 విత్తనాలు మరియు ఎరువులు విత్తనోత్పత్తి (క్వింటాళ్లలో)
తెలంగాణ రాష్ట రం్ వివిధ పంటల విత్త నోత్పత్తి కి అనువ�ైన 5,75,017
5,25,000
అద్భుతమ�ైన వాతావరణ పరిసథి ్తులను కలిగి ఉన్నది. 4,44,833
4,65,284
3,94,938
అందుబాటులో ఉన్న అనుకూల వాతావరణ పరిసథి ్తులతో 3,47,124
3,18,600 3,13,956
రాష్ట రం్ లో అత్యుత్త మ నాణ్యమ�ైన విత్త నాలు ఉత్పత్తి
అవుతున్నాయి. రాష్ట రం్ లోని ర�ైతులు వివిధ పంటల 1,56,413

విత్త నోత్పత్తి లో నిష్ణాతులుగా మారినారు. ర�ైతుల ఆత్మగౌరవాన్ని

పెంపొ ందించేందుకు ప్రభుత్వం ఎప్పటికప్పుడు వ్యవసాయ
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
ప్రణాళికలను రూపొ ందిసతు ్న్నది. సహకార సంఘాల ద్వారా
Source: Telangana State Seed Development Corporation,
ముందస్తుగా గ్రామస్థాయిలోనే ర�ైతులకు రాయితీప�ై విత్త నాలు, Government of Telangana
ఎరువులు సరఫరా చేసతు ్న్నారు. అనేక బహుళజాతి కంపెనీలు

వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 61

టేబుల్ 4.3: 2018-19 మరియు 2022-23 మధ్య పంటల వారీగా విత్తనోత్పత్తి (క్వింటాళ్లలో)
Crop Name 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Paddy 3,36,424 4,40,549 3,68,490 90,482 3,61,672
Bengal gram 53,257 78,014 80,029 50,612 30,000
Groundnut 18,351 32,553 9,927 4,212 30,000
Soybean 21,000 14,166 75 1,672 14,434
Redgram 4,886 1,708 4,029 2,350 9,885
Others 10,915 8,026 2,734 7,085 79,009
Total 4,44,833 5,75,016 4,65,284 1,56,413 5,25,000
Source: Telangana State Seeds Development Corporation, Government of Telangana

4.4.4.2 వ్యవసాయానికి ఉచిత విద్యుత్తు
జనవరి 1, 2018 నుండి, రాష్ట రం్ లోని వ్యవసాయ
వినియోగదారులకు ప్రభుత్వం 24 గంటల ఉచిత మరియు
నాణ్యమ�ైన విద్యుత్తు సరఫరాను అందిసతు ్న్నది. రాష్ట రం్ లోని
మొత్తం విద్యుత్తు సరఫరాలో దాదాపు 40% వ్యవసాయానికి
సంబంధించినదే ఉన్నది. రాష్ట రం్ ఏర్పడిన తర్వాత రాష్ట రం్ లో
కొత్త గా 6.6 లక్షల వ్యవసాయ కనెక్షన్
లు విడుదల చేయగా మొత్తం
వ్యవసాయ కనెక్షన్ల సంఖ్య 26.22 లక్షలకు చేరుకున్నది.
2014-15 నుంచి ప్రభుత్వం రాష్ట రం్ లోని ర�ైతులకు ఉచిత
విద్యుత్తు సరఫరా కోసం ఇచ్చిన సబ్సిడీ మొత్తం రూ.49,314
కోట్లు . రాష్ట రం్ ఏర్పడక ముందు 1,500 మెగావాట్ల విద్యుత్
వినియోగం ఉండగా ప్రసతు ్తం 3,500 మెగావాట్ల కు పెరిగింది.
2021-22 నాటికి 135 లక్షల ఎకరాలకు) మరియు 74.32
లక్షల ఎకరాల అదనపు నీటిపారుదల సామర్థ్యం పెరిగింది.
2014-15 నుండి 2021-22 వరకు నీటిపారుదల కింద ఉన్న
విస్తీర్ణం వివరాలు పటం 4.20లో చూపబడినాయి.
పటం 4.20: 2014-15 నుండి 2021-22 మధ్య
కాలంలో (లక్ష ఎకరాల్లో) రాష్ట్రంలో నీటిపారుదల
(అన్ని వనరుల ద్వారా) స్థూల విస్తీర్ణంలో ధోరణులు.
136.86 135.60
113.27
74.32 78.38 77.37

అఖిల భారత స్థాయిలో, 2018-19లో వ్యవసాయ అవసరాల 62.48

50.10
కోసం తెలంగాణ అత్యధిక శాతం (41.25%) విద్యుత్‌ను
వినియోగిసతు ్న్నది (58,365 GWh మొత్తం శక్తిలో 24077
GWh)9.

4.4.4.3 నీటిపారుదల సౌకర్యాలను 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22
మెరుగుపరచడం Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of
Telangana

నమ్మకమ�ైన నీటిపారుదల సౌకర్యాలు పంటలకు, ప్రధాన

ఉత్పాదకం. ఇది ర�ైతులను బలహీనరుతుపవనాలప�ై
నీటిపారుదల మెరుగుదలకు చర్యలు
ఆధారపడి వుండటం నుండి కాపాడుతుంది. తద్వారా పంటల రాష్ట రం్ లో నీటిపారుదల సౌకర్యాల అభివృద్ధి మరియు
ఉత్పత్తి ని మరియు ఉత్పాదకతను పెంచుతుంది. దీనివల్ల బలోపేతంలో ప్రభుత్వం అపారమ�ైన ప్రగతిని సాధించింది.
ర�ైతుల ఆదాయం పెరుగుతుంది. ఉపరితల నీటిపారుదల, ప్రా ధాన్యతా ప్రాతిపదికన కొత్త నీటి వనరులను సృష్టించడం
నీటి వినియోగ సామర్థ్యంలో సహాయపడడమే గాకుండా మరియు అభివృద్ధిపర్చడం కోసం ప్రభుత్వం నిరంతర
భూగర్భజల స్థాయిలను నిర్వహించడానికి సహాయపడుతుంది. ప్రయత్నాల కారణంగా గణనీయమ�ైన పెరుగుదల కనబడింది.
రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుంచి 2014-15 నుంచి 2022-23 రాష్ట రం్ లో గరిష్ట నీటిపారుదల పరిధిని పెంచడానికి ప్రభుత్వం
వరకు రాష్ట రం్ లో సాగునీటి ప్రా జెక్టు లప�ై ప్రభుత్వం రూ.1,60,979 బహుముఖ విధానాన్ని అవలంబించింది. వివరాలు టేబుల్
కోట్లు వెచ్చించింది. ప్రభుత్వం యొక్క ఈ నిరంతర ప్రయత్నాల 4.4లో ఇవ్వబడినాయి.
కారణంగా, స్
థూ ల నీటిపారుదల విస్తీర్ణం (GIA) గణనీయంగా
117% పెరిగింది (2014-15లో 62.48 లక్షల ఎకరాల నుండి

9. Agriculture Statistics at a Glance, 2021, MoAFW, GoI

62 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

టేబుల్ 4.4: రాష్ట్రం ఏర్పడిన తర్వాత నీటిపారుదల పథకాల విజయాలు మరియు స్థితి.

కార్యక్రమం వివరణ తెలంగాణ ఏర్పడక ముందు తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఏర్పడిన తర్వాత సాధించిన ఘనత

ప్రధాన ప్రా జెక్టు లు-కాళేశ్వరం ప్రా జెక్టు (18.25 లక్షల ఎకరాలు),

ప్రా జెక్టు ల నిర్మాణం
సీతా రామ ఎత్తి పో తలపథకం (3.87 లక్షల ఎకరాలు), జె.
చొక్కారావు దేవాదుల ఎత్తి పో తల పథకం (5.58 లక్షల ఎకరాలు),
చిన్నఎత్తి పో తల రాజీవ్ భీమా ఎత్తి పో తల పథకం (2.03 లక్షల ఎకరాలు),
పథకాలు సమర్థవంతంగా మహాత్మా గాంధీ కల్వకుర్తి ఎత్తి పో తల పథకం (4.24 లక్షల
పనిచేయకపో వడం . ఎకరాలు), జవహర్ నెట్టంపాడు ఎత్తి పో తల పథకం (2.00 లక్షల
ఎకరాలు). పాలమూరు రంగారెడ్డి ఎత్తి పో తల పథకం (PRLIS)
(12.30 లక్షల ఎకరాలు), దేవాదుల ఎత్తి పో తల పథకం (DLIS)
(3.61 లక్షల ఎకరాలు) పురోగతిలో ఉన్నాయి.

రూ.5,349 కోట్ల వ్యయంతో 27,472 చెరువులు

పగుళ్లు ఏర్పడినప్పుడు
మీడియం ఇరిగేషన్ పునరుద్ధరించబడ్డా యి. 15.05 లక్షల ఎకరాల ఆయకట్టు ను
నష్టంవాటిల్లి న తర్వాతనే
ట్యాంకుల పునరుద్ధ రణ స్థిరీకరించడం. 8.93 టీఎంసీల నిల్వ సామర్థ్యాన్ని
మరమ్మతులు చెపట్టేవారు .
పునరుద్ధరించినారు.

ఫేజ్-1 లో 1,200 చెక్‌డ్యామ్‌లు రూ. 3,850.00 కోట్లు తో 638

చెక్ డ్యాంల నిర్మాణం కొన్ని మాత్రమే చెక్‌డ్యామ్‌లు, పురోగతిలో ఉన్నాయి మరియు మిగిలిన 562 ఫేజ్
-II కింద చేపట్ట బడుతుంది.

ఖచ్చితమ�ైన నీటి సరఫరా

నీటిపారుదల ప్రా జెక్టు ల
వినియోగం
వివిధ ప్రా జెక్టు ల నిర్మాణం, లిఫ్టు లు, పునరుద్ధరణ కారణంగా భారీ
లేకపో వడం వలన ఐపి
నీటి ట్యాంకులు, చెక్‌డ్యామ్‌ల ద్వారా నీటిపారుదల వినియోగం
వినియోగం చాలా తక్కువ,
2020-21లో 95.97 లక్షల ఎకరాలకు పెరిగింది. మన రాష్ట రం్
57.86 లక్షల ఎకరాలకు
ప్రధాన వరి ఉత్పత్తి రాష్ట రం్ గా అవతరించింది. వరిని సేకరించి ఫుడ్
గాను సుమారు 20 లక్షల
కార్పొరేషన్ ఆఫ్ ఇండియా (FCI) కు ఇవ్వడము ద్వారా పంజాబ్
ఎకరాలకు మాత్రమే నీటి
తర్వాత రాష్ట రం్ రెండవ అతిపెద్ద ప్రొ క్యూరర్‌గా ఆవిష్కరించబడింది.
పారుదల వినియోగం ఉండేది.

భూగర్భ జలాల్లో
- గత 6 ఏళ్ల లో భూగర్భ జలాలు 4.14 మీటర్లు పెరిగాయి.
మెరుగుదల

లోతట్టు మత్స్య సంపదలో రాష్ట రం్ 3వ స్థానంలో, చేపల

మత్స్య సంపద నిర్దిష్ట ఆసక్తి చూపబడలేదు
ఉత్పత్తి లో 8వ స్థానంలో ఉంది

Source: Irrigation & CAD Department, Government of Telangana

సూక్ష్మ నీటిపారుదల ఇప్పటివరకు (నవంబర్, 2022 వరకు) మొత్తంగా 20.35

అందుబాటులో ఉన్న నీటిని మరింత సమర్థ వంతంగా మరియు
సులభంగా ఉపయోగించుకోవడానికి ర�ైతులకు కొత్త గా బిందు
సేద్యం లేదా స్ప్రింక్ల ర్ వ్యవస్థలను అందించడం ద్వారా మ�ైక్రో
ఇరిగేషన్ ప్ రో త్సహించబడింది. పంట ఉత్పాదకత మరియు
ఉత్పత్తి ని మెరుగుపరచడానికి మ�ైక్రో ఇరిగేషన్ ద్వారా ప్రతి నీటి
బొ ట్టు ను సమర్థ వంతంగా వినియోగించుకోవడం తప్పనిసరి.
లక్షల ఎకరాలు మ�ైక్రో ఇరిగేషన్ కింద ఉన్నది. సూక్ష్మ
నీటిపారుదల వ్యవస్థలోని ముఖ్యమ�ైన భాగాలు; ఎక్కువ
అంతరం ఉన్న పంటలకు ఆన్‌ల�ైన్ డ్రిప్ ఇరిగేషన్, తక్కువ
అంతరం ఉన్న పంటలకు ఇన్‌ల�ైన్ డ్రిప్ ఇరిగేషన్, మినీ & మ�ైక్రో
స్ప్రింక్ల రలు ్ పో ర్టబుల్ మరియు సెమీ పర్మనెంట్ & రెయిన్ గన్స్
స్ప్రింక్ల రలు ్.

వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 63

4.4.4.4 వ్యవసాయ యాంత్రీకరణ 1,60,990 మంది సభ్యులతో మొత్తం గ్రామ, మండల, జిల్లా
మరియు రాష్ట ్ర స్థాయిలో తెలంగాణ ర�ైతు బంధు సమితి
వ్యవసాయంలో వ్యవసాయ యాంత్రీకరణ పంటల ఉత్పాదకతను, (TRBS) కమిటీలు ఏర్పాటు చేయబడినాయి. ఇంకా, ర�ైతులు
ఉత్పత్తి ని పెంచడంలో, సాగు ఖర్చును తగ్గించడంలో మరియు తమ వ్యవసాయ ఉత్పత్తు లను ఆరబెట్టడానికి రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా
ర�ైతులు సకాలంలో వ్యవసాయ కార్యకలాపాలను పూర్తి బహుళ ప్రయోజన సిమెంట్ ‘కల్లం’ (ఎండబెట్టే ప్లాట్‌ఫారమ్‌లు)
చేయడంలో సహాయపడుతుంది. ఎక్కువ భూమిని సాగులోకి నిర్మాణాన్ని ప్రభుత్వం ప్రా రంభించింది.
తీసుకురావడానికి మరియు యూనిట్ విస్తీర్ణంలో ఉత్పాదకతను
మెరుగుపరచడానికి, పవర్డ్ ట్రా క్టరలు ్, పవర్ టిల్లర్లు మరియు 4.4.6 నిర్మాణాత్మక సంస్కరణలు
పునరుత్పాదక ఇంధనం వంటి యాంత్రిక పరికరాలను
డాక్టర్ అశోక్ దల్వాయ్ అధ్యక్షతన ‘ర�ైతుల ఆదాయాన్ని
ప్రవేశపెట్టడం అవసరం. రాష్ట రం్ లో పండే పంటల రకాలు, నేల
రెట్టింపు చేసే కమిటీ’ పేర్కొన్నట్లు గా, వ్యవసాయం లో ఒకటి
పరిసథి ్తులు, స్థానిక పరిసథి ్తులు, అవసరాలను బట్టి ర�ైతులకు
మార్కెట్‌లు అందుబాటులో వుండడంతోపాటు ఏ పంటలు
సబ్సిడీప�ై వివిధ వ్యవసాయ యంత్రా లు మరియు పనిముట్ల ను
పండించాలనే సమాచారాన్ని పొ ందకపో వడం. ఉత్పత్తి
పంపిణీ చేయాలని ప్రభుత్వం యోచిస్తున్నది. వ్యవసాయ
పెరుగుదలతో డిమాండ్ మరియు సరఫరాల మధ్య ఉన్న
కూలీల కొరత సమస్యను అధిగమించేందుకు వచ్చే 3 నుంచి 4
వ్యత్యాసం వలన ర�ైతుకు తక్కువ ప్రతిఫలం లభిస్తున్నది. దీని
సంవత్సరాల్లో వ్యవసాయ యాంత్రీకరణను రెట్టింపు చేయాలని
కోసం ప్రభుత్వం బహుళ వ్యూహాలను ప్రా రంభించింది. పంటల
రాష్ట రం్ లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది. ఇంకా, ఈ పథకం కింద నూతన
వ�ైవిధ్యీకరణ (ఆయిల్ పామ్ మరియు ఇతర ఉద్యాన పంటలకు
పనిముట్లు ఇతర అనేక వ్యవసాయ పనిముట్లు , అధిక ధర
మద్దతు ఇవ్వడం ద్వారా) మరియు ర�ైతులు వ�ైవిధ్యభరితంగా
కలిగిన యంత్రా లు, మినీ ట్రా క్టరలు ్, కోత పరికరాలు, సస్యరక్షణ
మరియు మరింత ఆదాయాన్ని పొ ందేందుకు అనుబంధ
పరికరాలు ర�ైతులకు సబ్సిడీప�ై సరఫరా చేసతు ్న్నారు. రాష్ట రం్
రంగాలకు ప్రా ముఖ్యతనిచ్చింది.
ఏర్పడినప్పటి నుంచి రూ. 6.66 లక్షల మంది ర�ైతులకు
వ్యవసాయ యాంత్రీకరణ (ట్రా క్టరలు ్, హార్వెస్ట రలు ్ మరియు 4.4.6.1 పంటల వైవిధ్యం
టార్పాలిన్
లు మొదల�ైన వ్యవసాయ ఉపకరణాలను అందించడం)
ర�ైతులు వ్యవసాయ ఆదాయాన్ని పెంచడానికి పరిశోధకులు
కోసం 963 కోట్లు ఖర్చు చేసినారు. ఇప్పటివరకు రాష్ట రం్ లోని
సిఫార్సు చేసిన ఉత్త మ వ్యూహాలలో పంటల వ�ైవిధ్యీకరణ
ర�ైతులకు ప్రభుత్వం 19,607 ట్రా క్టర్లను సబ్సిడీప�ై అందించింది.
ఒకటి. ఇది ర�ైతుల ఆదాయాన్ని హెచ్చుతగ్గు ల ధరలకు
4.4.5 రైతు వేదిక ద్వారా వ్యవసాయ విస్తరణ తట్టు కునేలా చేసతుంది
్ మరియు అధిక వ్యవసాయ ఆదాయాన్ని
పొ ందడంలో వారికి సహాయపడుతుంది. ఒకే రకమ�ైన పంటప�ై
ర�ైతులను ఒకే వేదిక కిందకు తీసుకురావడానికి ప్రభుత్వం
ఎక్కువగా ఆధారపడకుండా ఉండటానికి మరియు ఉత్పత్తి లో
చొరవ తీసుకుంది. ప్రతి వ్యవసాయ విస్త రణ అధికారి క్ల స్టర్ల
‌ో
అధికంగా ఉండటానికి రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం పంటల వ�ైవిధ్యం యొక్క
1-3 గ్రామాలతో ర�ైతు వేదికను (ఆర్‌వి) రూపొ ందించడం ద్వారా
ప్రా ముఖ్యతప�ై దృష్టిని కేంద్క
రీ రించింది. ఇందుకు గాను
అధిక రాబడిని పొ ందడంలో ర�ైతులకు సహాయపడుతుంది.
వేరుశెనగ, ప్రొ ద్దు తిరుగుడు, నువ్వులు, శనగ, మినుములు,
ఇప్పటివరకు రాష్ట రం్ లో మొత్తం 2,601 ర�ైతు వేదికలు
పెసర, జొన్న, ఆముదం, ఆవాలు, కుసుమ మరియు ఆయిల్
ఏర్పాటు చేయబడ్డా యి. ఒక్కో ర�ైతు వేదికను రూ.22
పామ్ వంటి పంటలను సిఫార్సు చేసింది. 2021-22లో,
లక్షలతో నిర్మించినారు. ఇందులో రూ. 12 లక్షలు వ్యవసాయ
పెద్దపల్లి, కరీంనగర్ మరియు సూర్యాపేట (మూడు అత్యల్ప
శాఖ నుంచి రూ. 10 లక్షలు MGNREGA నిధుల నుండి
వ�ైవిధ్యభరితమ�ైన జిల్లాలు) తో పో లిస్తే నిర్మల్, వికారాబాద్
తీసుకున్నారు. లాభదాయకమ�ైన పంటలను పండించడానికి,
మరియు రంగారెడ్డి జిల్లాల్లో (మూడు అత్యంత వ�ైవిధ్యభరితమ�ైన
పంటలు, మార్కెట్లు మొదల�ైన వాటిప�ై సమాచారాన్ని
జిల్లాలు) గణనీయమ�ైన పంట వ�ైవిధ్యం (పంటల వ�ైవిధ్య సూచీ10
పంచుకోవడంలో ర�ైతులకు సులభతరం చేయడానికి ఈ ర�ైతు
ద్వారా కొలవబడినది) జరిగింది.
వేదికలు సృష్టించబడినాయి. అంతేకాకుండా, ర�ైతులు మరియు
వ్యవసాయ & అనుబంధ శాఖల మధ్య వారధిగా పనిచేసే

10. The Index of Crop Diversification (CDI) value ranges between 0 and 1 and higher the value, greater the diversification.
Gibbs and Martin’s Method for Demarcating Crop Diversification has been used to compute Index of Crop Diversification.
Index of Crop Diversification = 1 - [ Σx2 / (Σx)2 ] where X is the percentage of total cropped area under an individual crop.

64 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 4.21: 2021-22లో జిల్లా స్థాయి పంట వైవిధ్య సూచిక

Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana

పటం 4.21(a): 2020-21 మరియు 2021-22 మధ్య వైవిధ్యపు సూచీలో మార్పు(%లో)

Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana

వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 65

మొత్తం మీద 2020-21 మరియు 2021-22 సంవత్సరాల
మధ్య రాష్ట రం్ లో పంటల వ�ైవిధ్య సూచీ 2.28% పెరిగింది. భద్రా ద్రి
కొత్త గూడెం, జగిత్యాల, ములుగు, వనపర్తి జిల్లాల్లో ఈ ఇండెక్స్
10% కంటే ఎక్కువగా ఉంది. రాష్ట రం్ లోని జిల్లాల్లో మండల స్థాయి
పటం 4.22: 2021-22 లో మండల స్థాయి పంటల వైవిధ్య సూచిక
Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of Telangana
4.4.6.2 ఆయిల్ పామ్ సాగు
ప్రపంచ చమురు మార్కెట్ల లో వర్త కం చేయబడిన ప్రధాన
నూనెలలో ఆయిల్ పామ్ ఒకటి. ఇది ప్రపంచంలోని
కూరగాయల నూనె యొక్క ప్రధాన వనరుకాబట్టి దేశీయంగా
తినదగిన నూనెల లభ్యతను పెంపొ ందించడానికి ఆయిల్ పామ్
సాగు ప్రా ముఖ్యతను సంతరించుకుంది.
భారతదేశంలో ఎడిబుల్ ఆయిల్ వినియోగం సంవత్సరానికి 25
మిలియన్ మెట్రిక్ టన్నులు, తలసరి వినియోగం 19 కిలోలు/
వ్యక్తి, అయితే ఉత్పత్తి 12.30 మిలియన్ మెటక్
్రి టన్నులు
మాత్రమే. అందువల్ల భారీగా విదేశీ మారకద్రవ్యాన్ని వెచ్చించి
66 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
సూచిక కూడా తయారు చేయబడింది. పటం 4.22: 2021-
22 సంవత్సరానికి మండల స్థాయి పంటల వ�ైవిధ్య సూచికను
అంచనా వేసతుంది
్ .
ఇండో నేషియా, మలేషియాల నుంచి దిగుమతుల ద్వారా ఈ
లోటును భర్తీ చేసుకుంటుంది. ప్రసతు ్తం, దేశంలో 2.90 లక్షల
మెట్రిక్‌ టన్నులు ఉత్పత్తి చేయడానికి 3.70 లక్షల హెక్టా ర్ల లో
ఆయిల్‌పామ్ సాగు చేపట్ట బడింది మరియు దేశంలో ఆయిల్
పామ్ కింద స్వయం సమృద్ధి సాధించడానికి, ఈ పంట సాగులోకి
అదనంగా 28 లక్షల హెక్టా ర్ల విస్తీర్ణం తీసుకు రావలిసివుంది.
కూరగాయల ఎడిబుల్ నూనెల డిమాండ్ మరియు సరఫరా
మధ్య అంతరాన్ని తగ్గించడానికి మరియు దిగుమతులప�ై
ఆధారపడటాన్ని తగ్గించడానికి, రాష్ట రం్ లో ఆయిల్ పామ్ సాగును
పెద్ద ఎత్తు న ప్ రో త్సహించాలని ప్రభుత్వం ప్రతిపాదించింది.
పటం 4.23 : తెలంగాణలో 2014-15 మరియు 2020-21(P)11 మధ్య ఆయిల్ పామ్ ఉత్పత్తి

2,50,000 16.00%
2,08,826 14.00%
1,97,632
2,00,000
13.52% 12.00%
1,47,516 12.03% 1,49,488
1,50,000 10.00%

88,119 8.99% 8.00%

8.85%
1,00,000 57,873 75,447
6.00%
6.82%
5.81% 4.00%
50,000 5.10%
2.00%

0 0.00%
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 (P)

Production in Telangana (in MT) Share of Telangana in India production (Percent)

Source: Agriculture Statistics at a Glance, MoAFW, GoI.

రాష్ట్రంలో ఆయిల్ పామ్ విస్తీర్ణం యొక్క విస్తరణ:
ప్రసతు ్తం, ఆయిల్ పామ్ సాగు 68,440 ఎకరాల విస్తీర్ణంలో
ఉంది (2021-22 వరకు), ఇందులో రాష్ట రం్ ఏర్పడిన తర్వాత
27,376 ఎకరాల విస్తీర్ణం 2.6 లక్షల మెటక్
్రి టన్నుల తాజా
పండ్ల గుత్తు ల (fresh fruit bunches - FFB) ఉత్పత్తి తో
జోడించబడింది. రాష్ట రం్ లో 3.66 లక్షల మెటక్
్రి ‌ టన్నుల ముడి
పామాయిల్‌ అవసరానికి 52,666 మెట్రిక్‌ టన్నులు ఉత్పత్తి
అవుతోంది. ప్రసతు ్తం రాష్ట రం్ లో గంటకు 30 టన్నుల సామర్థ్యంతో
రాష్ట రం్ లో రెండు ప్రా సెసింగ్ యూనిట్లు పనిచేసతు ్న్నాయి, ఒకటి
అశ్వారావుపేటలో, మరొకటి భద్రా ద్రి కొత్త గూడెం జిల్లా దమ్మపేట్
మండలం, గ్రామం అప్పారావుపేట. ఆయిల్ పామ్ పంట కింద
సాగు చేయబడిన విస్తీర్ణం యొక్క వివరాలు 2014-15 నుండి
2022-23 వరకు పటం 4.23(a)లో ఇవ్వబడింది.

బాక్స్ 4.6

తెలంగాణ ఆయిల్ పామ్ పథకం

పటం 4.23 (a): 2014-15 మరియు 2022-23 మధ్య రాష్ట్రంలో ఆయిల్ పామ్ విస్తీర్ణం (హెక్టార్లలో)

17,657

6,124

1,413 2,133 1,845

972 471 673 870

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

(up to
Nov 22)
Source: Department of Horticulture, Government of Telangana.

11 Provisional

వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 67

తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఆయిల్ పామ్ సాగుకు అత్యంత అనువ�ైన
రాష్ట్రా లలో ఒకటిగా వుండి, 68,440 ఎకరాల విస్తీర్ణంతో దేశంలో
6వ స్థానంలో ఉన్నది. రాష్ట రం్ తాజా పండ్ల గుత్తు ల (Fresh fruit
Bunches) ఉత్పత్తి లో 2వ స్థానంలో ఉండి, భారతదేశంలో
19.32% వాటాతో చమురు వెలికితీత (Oil Extraction -
OER)లో 1వ స్థానంలో ఉన్నది. రాష్ట రం్ లో ఆయిల్ పామ్
సాగుకు ఉన్న అవకాశాలను దృష్టిలో ఉంచుకుని, యాంత్రీకరణ
సాధనాలప�ై 50% సహాయంతో ఆయిల్‌పామ్ సాగును
చేపట్ట డానికి ప్రభుత్వం సహాయం అందిసతు ్న్నది. పంటల
వ�ైవిధ్యీకరణలో భాగంగా మిషన్ విధానంలో ఆయిల్ పామ్ కింద
20 లక్షల ఎకరాలను తీసుకోవాలని యోచిస్తున్నది. రాష్ట రం్ లో
ఇప్పుడు మొత్తం 11 కంపెనీలు పనిచేసతూ ్ అవి 2.67 కోట్ల
ఆయిల్ పామ్ మొక్కలను పెంచే సామర్థ్యంతో 30 నర్సరీలను
4.4.6.3 సేంద్రీయ వ్యవసాయం
సుస్థిర వ్యవసాయాన్ని ప్ రో త్సహించే లక్ష్యంతో ప్రభుత్వం సేంద్రియ
వ్యవసాయాన్ని ప్ రో త్సహించడం ప్రా రంభించింది. సాంప్రదాయ
సాగుతో పో లిస్తే సేంద్య
రీ పద్ధతిలో అధిక దిగుబడిని పొ ందడానికి
ఉన్న రెండు ముఖ్యమ�ైన పద్దతులు ఉన్నాయి. అవి వాతావరణ
ఆధారిత సాగు మరియు చిన్న కమతాలు కలిగివుండడం12.
దాదాపు 88% మంది ర�ైతులు చిన్నకారు ర�ైతులు, సేంద్రియ
సాగును నిర్వహించేందుకు మరియు ఇతరులకు ఆదర్శంగా
నిలిచేందుకు రాష్ట రం్ అధిక సామర్థ్యాన్ని కలిగి ఉన్నది. వీరు
నాణ్యమ�ైన ఆహారోత్పత్తు లను పండించడం, సహజ వనరులను
మెరుగుపరచడం, పర్యావరణం, ఆదాయాన్ని పెంచడం
(దిగుబడి స్వల్పంగా తగ్గినప్పటికీ, ఉత్పత్తి కి మంచి ధర
రావడం) మరియు శ్య
రే స్సుకు దో హదపడటం వంటి అంశాలలో
సేంద్రియ వ్యవసాయం ర�ైతులకు ప్రయోజనకరంగా ఉంటున్నది.
4.4.6.4 పశుసంవర్ధక శాఖ ద్వారా రైతుల
ఆదాయాన్ని పెంచడం
ర�ైతు ఆదాయాన్ని రెట్టింపు చేయాలనే తలంపుతో, ర�ైతుల
ఆదాయాన్ని పెంచాలని భారత ప్రభుత్వం సిఫార్సు చేసింది,
ర�ైతులను వ్యవసాయ ఆదాయం నుండి వ్యవసాయేతర
ఆదాయానికి మళ్లించడం అవసరం. పశువుల పెంపకం
మరియు వాటి ఉత్పత్తు లను మెరుగుపరచాలని తెలియజేసింది.
పశుసంవర్ధక కార్యకలాపాలు వ్యవసాయ ఆదాయాన్ని పెంచి,
ర�ైతులకు అదనపు ఉపాధిని అందిస్తా యి. రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం
ఈ రంగానికి ప్రా ధాన్యతనిస్
తూ , ఈ రంగంలోని ర�ైతులను
ఆదుకోవడానికి వివిధ పథకాలను అమలు చేసతోం
్ ది.
12. Volume VI, “Strategies For Sustainability in Agriculture”,Report of the Committee on Doubling Farmers Income.
68 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
ఏర్పాటు చేసినాయి.
రాష్ట రం్ లో, ఆయిల్‌పామ్ సాగు మరియు ప్రా సెసింగ్ తెలంగాణ
ఆయిల్ పామ్ (రెగ్యులేషన్ ఆఫ్ ప్రొ డక్షన్ అండ్ ప్రా సెసింగ్) చట్టం
1993 (1993 చట్టం నెం.3) ద్వారా నియంత్రించబడుతుంది. ఈ
చట్టం ప్రకారం, కేటాయించిన కంపెనీలు తాజా పండ్ల గుత్తు ల
(FFB) ధరను ప్రభుత్వం నిర్ణయించిన విధంగా నెలవారీగా
ర�ైతులకు చెల్లించాలి.
రాష్ట రం్ లో కొత్త గా గుర్తించిన ప్రాంతాల్లో ఆయిల్ పామ్ విస్త రణ
చేపట్టేందుకు ఫ్యాక్టరీ జోన్ల ను కేటాయిస్
తూ ప్రభుత్వం ఉత్త ర్వులు
జారీ చేసింది. రాష్ట రం్ లో ఇప్పటివరకు 9.49 లక్షల ఎకరాల
విస్తీర్ణంలో ఈ పంట సాగు కోసం నోటిఫ�ై చేయబడింది.
గొర్రెల పెంపకం మరియు అభివృద్ధి కార్యక్రమం
(Sheep Rearing and Development Pro-
gramme - SRDP)
గ్రామీణ ఆర్థిక వ్యవస్థను బలోపేతం చేయడానికి, రాష్ట రం్ లోని
గొర్రెల కాపరి కుటుంబాలకు స్థిరమ�ైన జీవనోపాధిని కల్పించే
లక్ష్యంతో ప్రభుత్వం గొర్రెల పెంపకం మరియు అభివృద్ధి కార్యక్రమం
(SRDP) ప్రా రంభించింది. ఈ పథకం కింద 21 (20+1) గొర్రెలను
రూ. 1.25 లక్షల యూనిట్ ధరలో 75% సబ్సిడీతో సరఫరా
చేయబడుతున్నాయి. ఇందుకోసం మొదటి దశ అమలులో
రూ.5,001 కోట్లు ఖర్చు చేయడం ద్వారా, రాష్ట రం్ లోని ప్రా థమిక
గొర్రెల పెంపకందారుల సహకార సంఘాల్లో ని 3,93,552 మంది
సభ్యులకు మొత్తం 82.64 లక్షల గొర్రెలను పంపిణీ చేసినారు.
రాష్ట రం్ లో 2015-16 మరియు 2021-22 మధ్య గొర్రెల జనాభా
1.28 కోట్ల నుండి 1.91 కోట్ల కు పెరిగింది. ఇదే కాలంలో
మాంసం ఉత్పత్తి 5.42 లక్షల మెట్రిక్ టన్నుల నుండి 10.04
లక్షల మెట్రిక్ టన్నులకు పెరిగింది. 20వ పశుగణన ప్రకారం,
దేశంలోని మొత్తం గొర్రెల జనాభాలో రాష్ట రం్ 25.72% తో మొదటి
స్థానంలో నిలిచింది.
బహిరంగ మార్కెట్‌లో గొర్రెల ధరలు, రవాణా ఛార్జీలు పెరగడంతో
ప్రభుత్వం పథకం అమలు రెండవ దశ (2022-23 మరియు
2023-24) సమయంలో యూనిట్ ధరను రూ. 1, 25,000
నుండి రూ. 1, 75,000 పెంచడం ద్వారా రాష్ట రం్ లో 6,085 కోట్ల
ఆర్థిక వ్యయంతో 3.50 లక్షల మంది లబ్ధి దారులకు వర్తింప
చేయాలని లక్ష్యంగా పెట్టు కున్నది.
పటం 4.24: దేశంలోని గొర్రెల జనాభాకు ప్రత్యేక మేత ఉత్పత్తి అవుతుందని అంచనా. 2022-23 సంవత్సరంలో

వర్గం కాని రాష్ట్రాల సహకారం, 2019-20 (%లో) ర�ైతులకు అవసరమ�ైన పశుగ్రాసాన్ని సరఫరా చేయాలని
ప్రభుత్వం యోచిస్తున్నది.

కోళ్ళ పెంపకం
Telangana 25.72%

Andhra Pradesh 23.70%

Karnataka 14.95% 2021-22లో వార్షిక ఉత్పత్తి 1,667 కోట్ల గుడ్ల తో, గుడ్ల ఉత్పత్తి లో
Rajasthan 10.64% దేశంలో 12.98% వాటాతో రాష్ట రం్ 3వ స్థానంలో నిలిచింది.
Tamil Nadu 6.06% ఈ రంగాన్ని ప్ రో త్సహించడానికి, ప్రభుత్వం 2015 నుండి

Maharashtra 3.64%
పౌల్ట్రీ ఫామ్‌లకు 200/యూనిట్ వరకు ఉచిత విద్యుత్‌ను
అందిసతు ్న్నది.
Gujarat 2.42%

Odisha 1.75% పటం 4.25: 2021-22లో జాతీయ గుడ్ల ఉత్పత్తిలో

Uttar Pradesh 1.35% ప్రత్యేక వర్గం కాని రాష్ట్రాల వాటా(%లో).
Source: 20th Livestock Census Andhra Pradesh 20.45

పాడి పరిశ్రమ
Tamil Nadu 16.49
Telangana 12.98
పాడి పరిశమ
్ర అనేది ర�ైతులు తమ ఆదాయాలను West Bengal 8.60
పెంచుకోవడానికి మరియు వారి కుటుంబాలకు మరింత Karnataka 6.24
పో షకమ�ైన ఆహారాన్ని పొ ందేందుకు ఒక ముఖ్యమ�ైన మార్గం. Haryana 5.96
ర�ైతులను పాడి పరిశమ
్ర చేసుకునేలా ప్ రో త్సహించేందుకు, Maharashtra 5.25
సహకార డెయిరీల సభ్యులకు లీటరు పాలకు రూ.4/- అందించే Punjab 4.63
పథకాన్ని ప్రభుత్వం ప్రవేశపెట్టింది. ఆ మొత్తాన్ని నేరుగా వారి Uttar Pradesh 2.97
బ్యాంకు ఖాతాల్లో జమ చేయడం ద్వారా ప్రతి నెలా 29.39 Bihar 2.47
లక్షల మంది లబ్ధి దారులు పథకంలో నమోదు చేయబడినారు. Rajasthan 2.29
ఈ పథకం కోసం రూ. 361 కోట్లు ఖర్చు చేసినారు. పాల ఉత్పత్తి Madhya Pradesh 2.17
(2014-15లో 42 లక్షల టన్నులు ఉండగా 2021-22 నాటికి Odisha 1.99
58 లక్షల టన్నులకు), 38% పెరిగింది. పాల సేకరణ రోజుకు Kerala 1.81
1.17 లక్షల లీటర్ల నుండి 5.60 లక్షల లీటర్ల కు పెరిగింది. Chhattisgarh 1.62

పశుగ్రాసం ఉత్పత్తి మరియు Gujarat 1.58

అభివృద్ధి
Jharkhand 0.64
Goa 0.03
రాష్ట రం్ లో 141.31 లక్షల పశువుల యూనిట్లు ఉన్నాయి,
Source: RBI Handbook of statistics on Indian Economy 2021-22
పశువుల పెంపకం మరియు వాటి ఉత్పాదకతను
మెరుగుపరచడానికి నాణ్యమ�ైన మేత మరియు పశుగ్రాసం లభ్యత మత్స్య పరిశ్రమ (ఆక్వాకల్చర్)
అవసరం. పశుగ్రాసం అందుబాటులోకి తీసుకురావడానికి,
అవసరమ�ైన ర�ైతులకు 75% సబ్సిడీప�ై పశుగ్రాస విత్త నాలను రాష్ట రం్ లో అధిక ఆదాయాన్ని మరియు ఉపాధిని కల్పిస్
తూ

సరఫరా చేయాలని ప్రభుత్వం నిర్ణయించింది. దీని ప్రకారం త్వరితగతిన అభివృద్ధి చెందుతున్న రంగాలలో మత్స్య పరిశమ
్ర

ఇప్పటి వరకు 1,025 మెట్రిక్ టన్నుల మేత విత్త నం రూ.8.00 ఒకటి. ప్రజలకు మంచి ఆదాయాన్ని మరియు పో షకాహారాన్ని

కోట్ల రూపాయలను అవసరమ�ైన ర�ైతులకు సరఫరా చేసినారు. అందించడం ద్వారా మత్స్యకారుల కుటుంబాల మొత్తం

ప్రసతు ్త సంవత్సరం 2022-23లో, దాదాపు 51,250 ఎకరాల్లో సామాజిక-ఆర్థిక అభివృద్ధిలో ఈ రంగం ముఖ్యమ�ైన పాత్ర

పశుగ్రాస పంటల కింద 15.00 లక్షల మెటక్

్రి టన్నుల పచ్చి పో షిసతు ్న్నది. మత్స్య రంగం యొక్క సామర్థ్యాన్ని గుర్తించిన

వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 69

ప్రభుత్వం, ప్రభుత్వ విత్త న హేచరీలను బలోపేతం చేయడం టేబుల్ 4.5: వరి సేకరణ (2019-20 నుండి 2021-
ద్వారా విత్త నోత్పత్తి ని పెంపొ ందించడం, నీటి వనరులలో 22) మరియు పత్తి (2019-20 మరియు 2020-21)
అధునాతన చేపపిల్లలను నిల్వ చేయడం మరియు కొత్త సాంకేతిక
పరిజఞా ్నాన్ని ప్ రో త్సహించడం వంటి అనేక కార్యక్రమాలను Quantity
No.of
Purchase
Farmers
చేపట్టింది. 100% గ్రాంట్‌ను అందించడం ద్వారా తగిన సంఖ్యలో Crop Year Purchased Value
Benefited
(LMTs) (Crores)
నాణ్యమ�ైన చేపపిల్లలతో తగినన్ని నీటి వనరులను నిల్వ చేసిన (lakhs)

ఏక�ైక రాష్ట రం్ తెలంగాణ. మహిళా గ్రూ పులకు ఉపాధి అవకాశాలను 2019-20 111.26 19.74 20,384

కల్పించేందుకు, జిహెచ్ఎ
‌ ంసి పరిమితులలో మరియు జిల్లాల్లో Paddy 2020-21 141.07 21.63 26,609

15.00 కోట్ల రూపాయలతో పచ్చిచేపల విక్రయాలు మరియు 2021-22 120.61 22.43 23,605
Total 372.94 70,598
రెడి-టు-ఈట్ (Ready -to-eat) చేపల ఆహారాన్ని ద్వంద్వ
2019-20 21.62 9.15 11,749
వినియోగం కోసం రూపొ ందించిన 150 కస్ట మ�ైజ్డ్ వాహనాలను Cotton
2020-21 17.89 5.49 10,167
అందించడం జరిగింది. మత్స్యకార సంఘం సంక్షేమం కోసం,
Total 39.51 21,916
మత్స్యకారులకు సహాయం అందించేందుకు ప్రభుత్వం
“సమీకృత మత్స్య అభివృద్ధి పథకం” నేషనల్ కోఆపరేటివ్ Source: Department of Civil Supplies and Cotton Corporation of India

డెవలప్‌మెంట్ కార్పొరేషన్ (NCDC) నిధులతో 2017-18లో
రూ.1,000 కోట్లు వెచ్చించింది. తెలంగాణ రాష్ట రం్ లో చేపలు
మరియు రొయ్యల ఉత్పత్తి కి ప్రభుత్వ ప్ రో త్సాహకాలు మరియు
మద్దతు పెరిగింది. చేపలు మరియు రొయ్యల ఉత్పత్తి 2014-
15లో 2.68 లక్షల టన్నులు (2.6 లక్షల టన్నుల చేపలు
మరియు 0.08 లక్షల టన్నుల రొయ్యలు) నుండి 2021-22
నాటికి 3.90 లక్షల టన్నులకు (3.76 లక్షల టన్నుల చేపలు
మరియు 0.14 లక్షల టన్నుల రొయ్యలు) పెరిగింది. ఇదే
కాలంలో ఉత్పత్తి విలువ కూడా రూ. 2,637 కోట్ల నుంచి రూ.
5,860 కోట్ల కు పెరిగింది.
4.4.7 మార్కెట్ అనుసంధానాలు
వ్యవసాయ రంగంలో ఉత్పాదకత ఒక శక్తివంతమ�ైన
ఆవశ్యకమ�ైన అంశం అయినప్పటికీ, అధిక నాణ్యత కలిగిన
పౌరసరఫరాల శాఖ, దాని కార్పొరేషన్ లిమిటెడ్ ద్వారా గత 7
సంవత్సరాలలో (క్రింద చూడండి) ర�ైతులందరికీ కనీస మద్దతు
ధరను అందజేసతూ ్ భారీ మొత్తంలో వరిధాన్యాన్ని కొనుగోలు
చేసింది. పారదర్శకమ�ైన మరియు ర�ైతు-స్నేహపూర్వక సేకరణ
వ్యవస్థ గత కొన్నేళ్
లు గా లక్షలాది మంది ర�ైతులకు ప్రయోజనం
చేకూర్చింది. పటం 4.26 లో రాష్ట ్ర ఏజెన్సీలు చేసిన సేకరణ
%లో చూపబడింది. అనిశ్చితి సంవత్సరాలలో, ప్రభుత్వం
చేసిన కొనుగోళ్
లు రాష్ట రం్ లో ర�ైతులకు లాభదాయకమ�ైన ధరలను
పొ ందడానికి సహాయపడింది.
పటం 4.26: 2015-16 మరియు 2021-22 మధ్య
ప్రభుత్వం చేపట్టిన వరి సేకరణ
(లక్షల టన్నులలో)
141.07

ఉత్పత్తు లు మార్కెట్‌కు చేరుకోవడానికి మెరుగ�ైన మార్కెటింగ్ 111.26

120.61
77
అనుసంధానాలు, పంటకోత తర్వాత నిర్వహణ మరియు 62
65
54 57 60
51 77.46
ప్రా సెసింగ్ కూడా అవసరం. పంటకోత తర్వాత సమర్థ వంతమ�ైన
53.69 53.99
నిర్వహణ నష్టా లను తగ్గించడమే కాకుండా మార్కెట్ చేయబడిన
23.56
వ్యవసాయ ఉత్పత్తు ల విలువను కూడా పెంచుతుంది. ఈ
2015–16 2016–17 2017–18 2018–19 2019–20 2020-21 2021-22
విషయంలో ప్రభుత్వం తీసుకున్న చొరవ వివరాలు క్రింద
Paddy Procured (in Lakh MT) % of Procurement done out of Total Production
ఇవ్వబడినాయి.
Source: Department Of Civil Supplies and Directorate of Economics

4.4.7.1 సేకరణ and Statistics, Government of Telangana

భారత ఆహార సంస్థ (ఎఫ్‌సిఐ) బియ్యం సేకరణ విషయంలో

ప్రభుత్వం ర�ైతుల నుండి ధాన్యాన్ని, సమర్ధ వంతంగా మరియు
కూడా ఇదే విధానాన్ని అనుసరిసతోం
్ ది. ప్రధాన కాంట్రిబ్యూటర్ల లో
సకాలంలో కొనుగోలు చేయడం వల్ల వారి ఉత్పత్తు లను
FCI ద్వారా సేకరించబడిన బియ్యం ధో రణులు (క్రింది పటం
విక్రయించడానికి మధ్యవర్తులప�ై ఆధారపడటం తగ్గింది. దీంతో
4.27లో చూపబడింది), కొన్నేళ్
లు గా రాష్ట ్ర వాటా పెరిగింది. కేంద్ర
సాగు పెరిగే దిశగా ర�ైతుల్లో ఉత్సాహం నెలకొన్నది. దిగువ పట్టిక
ప్రభుత్వం నుండి ఇటీవలి మార్పులు ఉన్నప్పటికీ, 2021-22
2019-20 మరియు 2020-21లో జరిగిన వరి మరియు పత్తి
సంవత్సరంలో రాష్ట రం్ 14% వాటాను అందించింది.
సేకరణ వివరాలను అందిసతుంది
్ .

70 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 4.27: భారత ఆహార సంస్థ ద్వారా వరిధాన్యం సేకరణలో మొదటి 5 రాష్ట్రాల వాటా (%లో) 2015-16
నుండి 2021-22 వరకు.
2015-16 27.35% 4.62% 12.68% 9.86% 10.07%

2016-17 29.03% 9.45% 9.78% 9.53% 10.56%

2017-18 31.09% 9.50% 10.50% 8.63% 8.42%

2018-19 25.63% 11.73% 10.87% 9.91% 8.85%

2019-20 21.06% 14.43% 10.71% 9.15% 9.71%

2020-21 22.65% 15.75% 9.44% 8.63% 7.94%

2021-22 21.24% 13.50% 7.55% 8.06% 10.44%

Punjab Telangana A.P. Odisha Chattisgarh

Source: Food Corporation of India

పత్తి సేకరణ విషయానికి వస్తే, 2020-21లో కాటన్ కార్పొరేషన్ ఆఫ్ ఇండియా కొనుగోలు చేసిన పత్తి వివరాలను పటం 4.28లో
చూపబడింది. దేశంలో కాటన్ కార్పొరేషన్ ఆఫ్ ఇండియా (CCI) చేసిన మొత్తం కొనుగోళ్ల లో మొత్తం సేకరణలో దాదాపు 40%
తెలంగాణ రాష్ట్రా నికి చెందినదని గమనించడం ముఖ్యం.

పటం 4.28: 2020-21లో కాటన్ కార్పొరేషన్ ఆఫ్ ఇండియా ద్వారా పత్తి సేకరణ వివరాలు
(‘000 బేళ్లలో(1 బేలు=170కిలోలు))

3,401

1,751

1,057
911
536 444 415 342
205 126

Source: Agricultural Statistics at Glance, MoAFW, GoI

వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 71

4.4.7.2 రాష్ట్రంలో మిల్లులు మరియు గిడ్డంగి ఒక కీలకమ�ైన దశ. దీనిని సాధించడంలో, ఎగుమతి

సామర్థ్యం మార్కెట్‌లకు సాధ్యమయ్యే అన్ని అనుసంధానాలకు ప్రభుత్వం

కృషి చేసతు ్న్నది. రాష్ట ్ర ఎగుమతులలో, తృణధాన్యాలు, సుగంధ
రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుంచి ప్రభుత్వం వ్యవసాయ మౌలిక ద్రవ్యాలు, మాంసం మరియు పత్తి అగ్రసథా ్నంలో ఉన్నాయి.
సదుపాయాల కల్పనకు చిత్త శుద్ధితో కృషి చేసతు ్న్నది.
రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా 2,200 ర�ైస్‌మిల్లు లు ఏటా కోటి టన్నుల బియ్యం పటం 4.30: 2021-22-తెలంగాణలో వ్యవసాయం
సామర్థ్యం కలిగి ఉన్నాయి13. గతంలో రాష్ట రం్ లో స్థాపిత సామర్థ్యం మరియు అనుబంధ ఎగుమతులు (కోట్లలో)
మేరకు ఈ మిల్లు లు పని చేసేవి కావు. ప్రభుత్వ ప్రగతిశీల 3,053
వ్యవసాయ దృష్టి విధానాల కారణంగా, పరిస్థితి మారిపోయింది.
ప్రసతు ్తం వరిధాన్యం పుష్కలంగా సరఫరా చేయబడుతున్నది.
1,936
అయితే వరి ఉత్పత్తి పెరిగిన నేపథ్యంలో రాష్ట రం్ లో మరిన్ని కొత్త 1,480
ర�ైస్ మిల్లు లు నిర్మించాల్సిన అవసరం ఉంది. అట్లాగే ప్రభుత్వం
ర�ైస్ మిల్ల ర్ల కు మరిన్ని సౌకర్యాలు కల్పించి అనుకూల
వాతావరణం కల్పించాలని ప్రభుత్వం యోచిస్తోంది 268

పటం 4.29 : 2017 నుండి 2021 మధ్య రాష్ట్రంలో Cotton Cereals Spices,Coffee, Tea Meat and Edible
& Mate Meat Offal
ఆహార ధాన్యాల సంవత్సర వారీ నిల్వ సామర్థ్యం
(లక్ష MTలలో)
Source: State Export Commissioner, Commerce & Export Promotion
Department, Government of Telangana
124.25
4.4.7.4 ఫుడ్ ప్రాసెసింగ్
ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్ రంగం ర�ైతులకు ప్రత్యామ్నాయ ఉపాధిని
కల్పించడంతో పాటు స్థానిక మార్కెట్‌ను అందించడంలో

33.42
సహాయపడుతుంది. మార్కెట్ ఆధారిత ఉత్త మ పద్ధతులు,
27.37 28.85
17.52 17.09 సాంకేతికత మరియు ఇతర ఉత్పాదకాలను ర�ైతులకు బదిలీ
చేయడంలో కూడా ఇది సహాయపడుతుంది. సుసంపన్నమ�ైన
2017 2018 2019 2020 2021 2017-21 వ్యవసాయ ముడిసరుకు పునాదిని పరిగణనలోకి తీసుకుని,
Source: RBI Handbook of statistics on Indian Economy 2021-22 రాష్ట రం్ లో పెరుగుతున్న ఆహార ఉత్పత్తి ని దృష్టిలో ఉంచుకుని
ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్ యూనిట్ల ను ఏర్పాటు చేయాలనే లక్ష్యంతో రాష్ట రం్
రాష్ట రం్ లో గిడ్డంగుల సౌకర్యాలను పెంచడానికి ప్రభుత్వం
తెలంగాణ స్టేట్ ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్ విధానాన్ని రూపొ ందించింది.
తెలంగాణ స్టేట్ వేర్‌హౌసింగ్ కార్పొరేషన్‌ను ఏర్పాటు చేసింది.
వరి, మొక్కజొన్న, నిమ్మ, ద్రా క్ష, మామిడి మరియు సో యాబీన్
రాష్ట రం్ ఏర్పడిన తర్వాత, వ్యవసాయ మార్కెటింగ్ శాఖ నాబార్డ్
వంటి గణనీయమ�ైన వ్యవసాయ ఉత్పత్తు లను తెలంగాణ కలిగి
సహాయంతో రాష్ట రం్ లో రూ.1,024 కోట్ల తో 17.35 లక్షల మెట్రిక్
ఉంది. ముఖ్యంగా, పసుపు మరియు బత్తా యి ఉత్పత్తి లు
టన్నుల నిల్వ సామర్థ్యంతో 347 ప్రదేశాలలో 457 గిడ్డంగులను
రాష్ట రం్ లో అత్యధికంగా ఉన్నాయి. కొత్త విధానం ప్రకారం ర�ైస్
నిర్మించింది. ఫలితంగా రాష్ట రం్ లో మొత్తం గిడ్డంగుల సంఖ్య
మిల్లు పరిశమ
్ర లు, పప్పుధాన్యాలు, నూనెగింజలు, పండ్లు ,
1,167కి నిల్వ సామర్థ్యం 24.73 లక్షల మెటక్
్రి టన్నులకు
పూలు, కూరగాయలు, మాంసం, చికెన్, చేపలు, పాలు, పాల
పెరిగింది.
ఉత్పత్తు ల ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్ యూనిట్ల ను ఏర్పాటు చేసతు ్న్నారు.

4.4.7.3 వ్యవసాయ ఎగుమతులు 2017 నుండి ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్ రంగం 2,140 సంస్థలతో రూ.

వ్యవసాయ ఎగుమతులు ర�ైతుల ఆదాయాన్ని రెట్టింపు 2,376 కోట్ల స్థిర మూలధన పెట్టు బడితో 29,841 మంది

చేయడంలో కీలక పాత్ర పో షించడం వలన, వ్యవసాయ సిబ్బందికి అదనపు ఉపాధిని కల్పించింది. ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్

ఉత్పత్తు లను ఎగుమతి మార్కెట్‌కు అనుసంధానం చేయడం పాలసీ ప్రకారం ఈ జోన్ల లోని యూనిట్ల కు విద్యత్తు మరియు
నీటి సౌకర్యాలు వంటి ఉత్పాదకాలప�ై రాయితీలతో సహా

13. https://cm.telangana.gov.in/2020/03/integrated-grain-and-rice-policy-in-telangana/

72 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

ఆకర్షణీయమ�ైన ఆర్థిక ప్ రో త్సాహకాలు అందివ్వబడుతుంది.
ఇంకా, ఇది ర�ైతు ఉత్పత్తి సమూహాలు, స్వయం సహాయక
బృందాలు మరియు సమాజంలోని బలహీన వర్గా లకు మౌలిక
సదుపాయాలు మరియు ప్రత్యేక మద్దతును అందిసతుంది
్ .
వ్యవసాయ-ఆధారిత ఆహార ప్రా సెసింగ్‌తో కూడిన
కీలకమ�ైన రంగాలలో అనువ�ైన వాణిజ్యం మరియు పెట్టు బడుల
అవకాశాలను అన్వేషించడానికి, ప్రభుత్వం థాయ్ ప్రభుత్వంతో
ఒక అవగాహన ఒప్పందాన్ని కుదుర్చుకుంది. ఇంకా, ప్రభుత్వం
రూ.10,000 కోట్ల తో “మ�ైక్రో ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్ ఎంటర్‌ప్రజ
ఫార్మల�ైజేషన్”లో భారత ఫ్రభుత్వంతో కలిసి పనిచేసతోం
్ ది.
దీనిని 2020-21 నుండి 2024-25 వరకు ఐదు సంవత్సరాల
కాలంలో అమలు చేయబడుతోంది.
4.4.7.5 ఇ-నేషనల్ అగ్రికల్చర్ మార్కెట్
(ఇ-నామ్):
దేశవ్యాప్తంగా రాష్ట్రా ల మార్కెట్‌లను ఏకీకృతం చేయడం,
వ్యవసాయ మార్కెటింగ్‌లో ఏకరూపతను ప్ రో త్సహించడానికి
ఇ-నామ్ అనే ఒక సాధారణ ఆన్‌ల�ైన్
ప్రా రంభించబడింది. దీని ద్వారా మార్కెటింగ్ / లావాదేవీల
విధానాన్ని క్రమబద్ధీకరించడం మరియు
సమర్థవంతమ�ైన పనితీరును ప్ రో త్సహించడం జరుగుతుంది.
ఆహార ధాన్యాలు, నూనె గింజలు, పండ్లు
కూరగాయలు వంటి దాదాపు 175 వస్తువులు ఇ-నామ్‌లో
వర్త కం చేయబడతాయి. ప్రసతు ్తం, రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా 57 వ్యవసాయ
మార్కెట్ కమిటీలలో ఇ-నామ్ అమలు చేయబడుతోంది.
ఇ-నామ్‌ని విజయవంతంగా అమలు చేసినందుకు గాను,
నిజామాబాద్ మరియు కేసముద్రం వ్యవసాయ మార్కెట్
కమిటీలు ప్రధానమంత్రి ఎక్సలెన్స్ అవార్డును పొ ందినాయి.
ఇ-నామ్ కింద తూకము ఇంటిగ్రేషన్ మరియు చెల్లింపులను
అమలు చేయడంలో రాష్ట రం్ దేశంలోనే మొదటి స్థానంలో ఉంది.
ఇ-నామ్ కింద సాధించిన విజయాల సంక్షిప్త ఖాతా టేబుల్
4.6లో అందించబడింది.
14. Agricultural Statistics at a Glance 2021
Quantity Traded (Lakh MTs) 48.82
Volume (Crores) 16,469
Number of traders registered 5,788
Number of commission agents 4,727
registered
అనేక
Number of farmers registered 18,23,649
Source: Agriculture Marketing Department
4.5 ప్రగతి వైపు
ై ెస్
రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుండి, వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ
కార్యకలాపాల ద్వారా GSVA 186% పెరిగింది. (2014-
15 నుండి 2022-23 (PAE) వరకు) మరియు వ్యవసాయ
సేవా రంగంలో మొత్తం ఎఫ్‌డిఐలో 26.32% వాటాతో (అక్టో బర్
2019 నుండి సెప్టెంబర్ 2021 మధ్య)14 రాష్ట రం్ అగ్రసథా ్నంలో
ఉంది. ఈ రంగంలో వృద్ధిని పెంచడానికి, ర�ైతుల ఆదాయాలను
పెంచడానికి మరియు ర�ైతుల సంక్షేమాన్ని మెరుగుపరచడానికి
ప్రభుత్వం తీసుకున్న అనేక చర్యల కారణంగా ఈ విజయాలు
సాధించబడ్డా యి. దీనికి తోడు, ప్రభుత్వం కృత్రిమ మేథను
ప్లాట్‌ఫారమ్
అమలు చేసతోం
్ ది. Artificial Intelligence for Agricultural In-
novation (AI4AI) వంటి ప�ైలట్‌సర్వే ద్వారా కృత్రిమ మేధస్సు
మార్కెట్‌ల
మరియు ఇతర సాంకేతికతలు ద్వారా - సాగు-బాగు కార్యక్రమం
ద్వారా వ్యవసాయ ఆవిష్కరణల కోసం కృత్రిమ మేధస్సు
మరియు మరియు రిమోట్ సెన్సింగ్ ద్వారా అంచనా వేసతు ్న్నది. ఈ
కార్యక్రమాలు వ్యవసాయ రంగంలో ఉత్పాదకత, సామర్థ్యం
మరియు స్థిరత్వాన్ని మెరుగుపరచడం మరియు ర�ైతులకు
లాభదాయకంగా మరియు స్థిరంగా ఉండే విధంగా ఈ రంగాన్ని
ప్రపంచ పో టీతత్వాన్ని తీసుకురావడానికి సహాయపడతాయి.
ఈ విధంగా రాష్ట రం్ , వివేకంతో కూడిన మరియు చక్కటి
కార్యక్రమాలతో, భారతదేశపు ర�ైస్ బౌల్‌గా కొనసాగుతూ,
బంగారు తెలంగాణ దిశగా ముందుకు సాగుతోంది.
వ్యవసాయం మరియు అనుబంధ కార్యకలాపాలు 73
 అధ్యాయం

5
పరిశ్రమలు

74 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
l 2022-23 సంవత్సరంలో, తెలంగాణ రాష్ట ్ర అదనపు తెలంగాణ ప్రభుత్వం థాయ్‌లాండ్ ప్రభుత్వంతో ఒక
స్
థూ ల విలువ (GSVA) లో పరిశమ
్ర ల రంగం అవగాహన ఒప్పందాన్ని కుదుర్చుకుంది. థాయ్
వాటా 18.96% కాగా, ఇది 21% శ్రామిక జనాభాకు వాణిజ్య మంత్రిత్వ శాఖ మరియు భారతదేశంలోని
ఉపాధిని కల్పిస్తున్నది. 2021-22 నుండి 2022- ఒక రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం మధ్య అవగాహన ఒప్పందం
23 వరకు పారిశ్రామిక రంగం అదనపు స్
థూ ల కుదుర్చుకోవడం చరితల
్ర ో ఇదే మొదటిసారి.
విలువ (GVA)లో 10.51% పెరుగుదల (ప్రసతు ్త
l 2021-22లో, రూ. 81,971 కోట్ల విలువ చేసే
ధరలలో)ఉన్నది.
వస్తువులను రాష్ట రం్ ఎగుమతి చేసింది. ఎగుమతి
l 2014-15 నుండి 2022-23 మధ్య కాలంలో, చేయబడిన మొత్తం వస్తువులలో ఫార్మాస్యూటికల్
రాష్ట ్ర పారిశ్రామిక రంగంలోని 4 ఉప రంగాలలో 2 వస్తువులు మరియు ఆర్గా నిక్ కెమికల్స్ 57.31%
ఉప రంగాలు జాతీయ స్థాయిలో కంటే కాంపౌండ్ ఉన్నాయి. మొత్తం ఎగుమతుల విలువలో 28.13%
వార్షిక వృద్ధి రేటు (CAGR) ఎక్కువ నమోదు ప�ైగా అమెరికా దిగుమతి చేసుకుంటూ, తెలంగాణ
చేసినాయి. తెలంగాణలో తయారీ రంగం యొక్క నుండి అతిపెద్ద వస్తువుల దిగుమతిదారుగా
కాంపౌండ్ వార్షిక వృద్ధి రేటు (CAGR) జాతీయ ఉన్నది.
స్థాయిలో కన్న సుమారుగా 1.4 రెట్లు మరియు
l 2022లో ప్రకటించిన ఈజ్ ఆఫ్ డూయింగ్ బిజినెస్
విద్యుత్తు రంగం యొక్క కాంపౌండ్ వార్షిక వృద్ధి
(Ease of Doing Business) ర్యాంకింగ్‌ల తాజా
రేటు (CAGR) దాదాపు 1.1 రెట్లు ఎక్కువ.
ఎడిషన్ (2020)లో తెలంగాణ టాప్ అచీవర్స్
l 2014-15 మరియు 2021-22 మధ్య, రాష్ట ్ర కేటగిరీలో చేర్చబడింది. అలాగే, 2016 నుండి
పారిశ్రామిక రంగం సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు భారతదేశంలోని మొదటి 3 రాష్ట్రా ల స్థానాలలో
(10.12%) తో దక్షిణ భారత రాష్ట్రా లలో రెండవ స్థిరమ�ైన ర్యాంకులో ఉన్నది.
అత్యధికంగా ఉన్నది మరియు రాష్ట ్ర తయారీ
l ఎగుమతి సంసిద్ధత సూచిక 2021 (Export Pre-
ఉప-రంగం యొక్క సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు
paredness Index 2021)లో, వ్యాపార పర్యావరణ
(12.21%) దేశంలోనే అత్యధికంగా ఉన్నది.
సూచికలో తెలంగాణ 100 స్కో ర్ చేసింది.
l పీరియాడిక్ లేబర్ ఫో ర్స్ సర్వే 2020-21 ప్రకారం,
l తెలంగాణలో పర్యావరణ వ్యవస్థ స్టా ర్టప్ వృద్ధికి
మొత్తం శ్రామిక జనాభాలో ‘తయారీ’ ఉపరంగం
తోడ్పాటునందించినందుకు గాను టి-హబ్
10.95% మందికి మరియు 'నిర్మాణ' ఉప రంగం
(T-Hub) జాతీయ స్థాయిలో 55 ఇంక్యుబేటర్‌లతో
8.82% మందికి ఉపాధి కల్పనకు తోడ్పడే రెండు
పో టీ పడడమే గాకుండా, DPIIT, వాణిజ్యం
ప్రధాన ఉప రంగాలు.
మరియు పరిశమ
్ర ల మంత్రిత్వ శాఖ యొక్క
l 2022-23లో (జనవరి 2023 వరకు), టి.ఎస్- నేషనల్ స్టా ర్టప్ అవార్డ్ స్ 2022 లో “భారతదేశంలో
ఐపాస్ (TS-iPASS) రూ. 20,237 కోట్లు ఉత్త మ ఇంక్యుబేటర్” అవార్డును అందుకుంది.
విలువ�ైన కొత్త పెట్టు బడులను సమకూర్చే 2518
l "స్కైరూట్ ఏరోస్పేస్" అనే టి-హబ్‌ స్టా ర్టప్ కంపెనీ
యూనిట్ల ను ఆమోదించింది.
"ప్రా రంభ్" అను భారతదేశపు మొదటి ప్రవ
ై ేట్
l చిన్న మరియు మధ్యతరహా పరిశమ
్ర లు రాకెట్‌ను అభివృద్ధి చేసే విశిష్ట హో దాను పొ ందింది.
మరియు స్టా ర్టప్‌లలో పరస్పర సహకారం కోసం

పరిశ్రమలు 75
5.1 రాష్ట్ర ఆర్థిక వ్యవస్థకు 5.1.1 ఉపరంగాల విశ్లేషణ
పారిశ్రామిక రంగం పాత్ర మరియు 5.1.1.1 ఉపరంగాల తోడ్పాటు

దాని సహకారం పారిశ్రామిక రంగం యొక్క అదనపు స్

థూ ల విలువ వాటాలో
ప్రధాన భాగం ‘తయారీ’ ఉపరంగం నుండి వస్తున్నది. ఇది
ప్రపంచవ్యాప్తంగా దేశాలలో ఆర్థిక ఉత్పాదకతను పెంచడంలో పారిశ్రామిక రంగం యొక్క GVA (ప్రసతు ్త ధరలలో) 58.98%
మరియు ఆర్థికాభివృద్ధిని సాధించడంలో పారిశ్రామికీకరణ
వాటాను కలిగి ఉంది. మిగిలిన వాటా నిర్మాణం, మ�ైనింగ్,
కీలక పాత్ర పో షిసతు ్న్నది. పారిశ్రామికీకరణ ఉపాది కల్పనకు
క్వారీంగ్ మరియు విద్యుత్తు మొదల�ైన ఉప-విభాగాల నుండి
అనేక మార్గా లను చూపుతూ తద్వారా ఆర్థిక స్త బ్దతను
తొలగిసతుంది
్ . పారిశ్రామికీకరణ వలన సాంకేతిక పురోగతి కూడా లభిస్తున్నది (పటం 5.2 చూడండి).
సాధ్యమౌతుంది. దీనివల్ల సమాజం యొక్క మొత్తం పురోగతి
జరుగుతుంది. అందువల్ల అభివృద్ధి లక్ష్యాలను సాధించడంప�ై
పటం 5.2: ప్రస్తుత ధరలలో GSVAలో పారిశ్రామిక
దృష్టి పెట్టాల్సివుంటుంది. రంగం వాటా (2022-23)
తెలంగాణ ప్రభుత్వం తన పారిశ్రామిక విధానాల పాలసీ ద్వారా
21,859
రాష్ట రం్ లోని అన్ని వర్గా లకు సమానంగా లబ్ధి చేకూర్చి సమ్మిళిత
9.65%
Manufacturing
వృద్ధిని సాధించాలని సంకల్పించింది. 2014 సంవత్సరంలో
27,917
రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుండి, పారిశ్రామిక రంగం వృద్ధికి నిరంతర
12.33% Construction
ప్రయత్నాలు చేసతు ్న్నది. దీని ఫలితంగా పెట్టు బడులు మరియు
ఉపాధి అవకాశాలు పెరిగినాయి. 1,33,593
43,123 58.98% Mining and
2022-23లో ప్రసతు ్త ధరల (PAE) ప్రకారం తెలంగాణ 19.04% quarrying
పారిశ్రామిక రంగం స్ థూ ల రాష్ట ్ర కలుపబడిన విలువ Electricity &
రూ.2,26,492 కోట్లు ఇందులో ‘మ�ైనింగ్ మరియు క్వారీయింగ్’ Utilities
కూడా ఉన్నాయి. ఇది తెలంగాణ స్ థూ ల రాష్ట ్ర కలుపబడిన
విలువ (GSVA)లో 18.96%.
2021-22తో పోల్చితే 2022-23లో తెలంగాణలో పారిశ్రామిక Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation,
Government of India, 2022
రంగం అదనపు స్ థూ ల విలువ 10.51% పెరిగింది. ఇదే
కాలానికి, జాతీయ పారిశ్రామిక రంగం, అదనపు స్థూ ల విలువ
5.1.1.2 ఉపరంగాల వృద్ధి
(GVA) (ప్రసతు ్త ధరలలో) 14.96% పెరిగింది.
2014-15 నుండి 2021-22 మధ్య కాలంలో, దక్షిణ భారత పరిశమ
్ర లలోని నాలుగు కీలక ఉపరంగాలలో రెండు ఉపరంగాలు
రాష్ట్రా లలో, తెలంగాణ యొక్క కాంపౌండ్ వార్షిక వృద్ధి రేటు (విద్యుత్తు మరియు తయారీ) 2014-15 మరియు 2022-
(CAGR) తయారీ ఉప-రంగంలో అత్యధికంగా ఉండి, మొత్తం 23 మధ్య కాలంలో జాతీయ స్థాయి కంటే అధిక వృద్ధి రేటును
పరిశమ
్ర ల రంగంలో రెండవ అత్యధికంగా ఉన్నది. (CAGR) సాధించాయి (పటం 5.3 చూడండి). 2014-15
మరియు 2022-23 మధ్య కాలంలో విద్యుత్తు మరియు ఇతర
పటం 5.1 దక్షిణ భారత రాష్ట్రాల పరిశ్రమల రంగం,
నామమాత్రపు రాష్ట ్ర అదనపు స్
థూ ల విలువ (GSVA) (ప్రసతు ్త
తయారీ ఉపరంగం మరియు నిర్మాణ ఉపరంగంలో ధరలలో) 14.61% సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు (CAGR)ను
రాష్ట్రాలవారీగా కాంపౌండ్ వార్షిక వృద్ధి రేటు సాధించింది. ఇది జాతీయ ఉప-రంగం సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి
(CAGR) (ప్రస్తుత ధరలలో) (2014-15 నుండి రేటు (CAGR) కంటే దాదాపు 1.1 రెట్లు అధికం. దీని తర్వాత
2021-22) తయారీ రంగం 11.85% సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు (CAGR)

5.04%
తో ఉంది. ఇది జాతీయ ఉప-రంగం కాంపౌండ్ వార్షిక వృద్ధి రేటు
7.92% 7.28%
6.66% (CAGR) కంటే దాదాపు 1.4 రెట్లు ఎక్కువ. ఈ వృద్ధి ప్రభుత్వం
10.07% 5.12% 11.02%
12.21% రూపొ ందించిన విజయవంతమ�ైన విధానాల అమలుకు అద్దం
9.63%
7.64% పడుతోంది. ఇది రాష్ట రం్ యొక్క “పరిశమ
్ర మరియు అంతర్గ త
10.38%
8.47%
5.90%
9.73% 10.12% వాణిజ్యాన్ని ప్ రో త్సహించే విభాగం” యొక్క వ్యాపార సంస్కరణల
Andhra Pradesh Karnataka Kerala Tamil Nadu Telangana కార్యాచరణ ప్రణాళిక, 2020 (Business Reform Action plan
Industries sector Manufacturing Construction -2020) యొక్క సంస్కరణలను అమలు చేయడంలో రాష్ట రం్
Source: RBI Handbook of Statistics on Indian States, 2021-22
విజయవంతమ�ైందనడానికి సాక్ష్యం.

76 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఆవిర్భవించినప్పటి నుండి ‘ఈజ్ ఆఫ్ డూయింగ్ 41.99% మరియు 52.15%, అయితే ఇతర రెండు ఉప-
బిజినెస్ ర్యాంకింగ్స్‌పనితీరులో, 2016 నుండి రాష్ట్రా ల్లో మొదటి రంగాలు కలిసి 5.86% వాటా కలిగి ఉన్నాయి.
మూడు ర్యాంకులలో స్థానం పొ ందింది. పారిశ్రామిక పార్కులు,
ప్రత్యేక ఆర్థిక మండలాలు మరియు లాజిస్టిక్స్ సౌకర్యాలు
పటం 5.4 తెలంగాణలో పరిశ్రమల రంగంలో వివిధ
వంటి వ్యాపార అనుకూలమ�ైన మౌలిక సదుపాయాలను ఉప రంగాలలో పనిచేస్తున్న శ్రామికుల సంఖ్య
సృష్టించాలనే రాష్ట ్ర ప్రభుత్వ ఆలోచనకు ఇది సహాయపడింది. (2020-21)
సమర్థవంతమ�ైన పెట్టు బడిదారులకు రాష్ట్రాన్ని ఆకర్షణీయమ�ైన
పెట్టు బడి గమ్యస్థానంగా మార్చింది. ఉదాహరణకు, టి.ఎస్- 3% 3%

ఐపాస్ (TS-iPASS), 2014లో ప్రవేశపెట్టినప్పటి నుండి

Manufacturing
22,110 యూనిట్ల కు అనుమతులను మంజూరు చేసి, రూ.
2,53,575 కోట్లు పెట్టు బడితో 17,26,178 మందికి ఉపాధి Construction
కల్పించింది.
Mining & Quarrying
42% 52%
పటం 5.3 తెలంగాణ మరియు భారతదేశం (2014- Electricity and other
15 నుండి 2022-23) పరిశ్రమలలో ఉపరంగాల Utilities

వారీగా నామమాత్రపు కాంపౌండ్ వార్షిక వృద్ధి రేటు

(CAGR) వృద్ధి
Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, GoI;
14.61%

13.16%

Periodic Labour Force Survey, 2020-21

11.85%
10.89%

5.2 పారిశ్రామిక అభివృద్ధిని

9.37%
8.37%
8.34%

ప్రోత్సహించడానికి రాష్ట్ర
5.65%

ప్రభుత్వం అమలు చేస్తున్న ప్రధాన

Mining and
quarrying
Manufacturing Electricity & other
utility services
Construction
కార్యక్రమాలు
Telangana India 5.2.1 తెలంగాణ రాష్ట్ర-పారిశ్రామిక ప్రాజెక్ట్ ఆమోదం
Source: Ministry of Statistics and Programme Imple- మరియు స్వయం-ధృవీకరణ వ్యవస్థ (TS-iPASS)
mentation, Government of India, 2022
టి.ఎస్-ఐపాస్ (TS-iPASS) 2014లో అమలులోకి వచ్చింది.
5.1.1.3 ఉద్యోగ కల్పన దీని ప్రకారం ఇందులోని అన్ని ప్రా జెక్టు లకు 30 రోజుల
వ్యవధిలోపు అనుమతులను అందిసతుంది
్ మరియు ఇన్వెస్ట్
పీరియాడిక్ లేబర్ ఫో ర్స్ సర్వే 2020-21 ప్రకారం, రాష్ట రం్ లోని ఇండియా పో ర్టల్ ప్రకారం, ఇది దేశవ్యాప్తంగా అతి తక్కువ
శ్రామిక జనాభాలో 21% మంది పారిశ్రామిక రంగం ద్వారా వ్యవధిలో ఒకటిగా గుర్తించబడింది. టి.ఎస్-ఐపాస్ (TS-iP-
ఉపాధి పొ ందుతున్నారని నివేదించింది. అంటే రాష్ట రం్ లో ASS) ప్రవేశపెట్టడం వల్ల రాష్ట రం్ లో పరిశమ
్ర ల స్థాపనలో
దాదాపు 29,90,043 మంది కార్మికులు పారిశ్రామిక రంగంలో పరిపాలనా భారం చాలా వరకు తగ్గింది. పారిశ్రామికవేత్తలకు
నిమగ్నమ�ై ఉన్నారు. ఈ రంగం లోని, నిర్మాణం మరియు రాష్ట రం్ హామీ ఇచ్చిన ‘క్లియరెన్స్ హక్కు’ని అమలు చేయడంలో
తయారీ ఉప-రంగాలు రాష్ట రం్ లోని శ్రామికశక్తికి అత్యధిక ఈ వ్యవస్థ కీలకం. ఈ హామీ తెలంగాణకు ప్రత్యేకమ�ైనది
ఉపాధిని అందిసతు ్న్నాయి. అవి వరుసగా 8.82% మరియు మరియు 2016 నుండి పరిశమ
్ర మరియు అంతర్గ త వాణిజ్య
10.95% రాష్ట ్ర శ్రామిక జనాభాకు ఉపాధి కల్పిస్తున్నాయి. ప్రమోషన్ విభాగం (DPIIT) ద్వారా సంకలనం చేయబడిన ఈజ్
మిగిలిన రెండు ఉప రంగాలు కలిసి రాష్ట ్ర శ్రామికశక్తిలో 1.23% ఆఫ్ డూయింగ్ బిజినెస్ (EoDB)లో తెలంగాణ స్థిరంగా ఉన్నత
మందికి ఉపాధిని కల్పిస్తున్నాయి. పటం 5.4లో చూపినట్లు గా, ర్యాంకింగ్‌తో కీలక పాత్ర పో షిసతోం
్ ది.
పారిశ్రామిక శ్రామిక శక్తిలో నిర్మాణం మరియు తయారీ రంగం

1 All absolute figures on employment in industries are estimated figures calculated based
on PLFS data, and may vary slightly from the actual figures.
2. All figures are estimated from PLFS 2020-21, and might differ slightly from actual figures.

పరిశ్రమలు 77
పటం 5.5 TS-iPASS క్రింద ఇచ్చిన ఆమోదాల సంఖ్య(2014-15 నుండి జనవరి 2023 వరకు)
4,116
3,431
3,036
2,803 2,796
2518

1,531 1,705

174

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

(Upto
January
23)
Source: TS-iPASS, 2023

2014-15 మరియు 2022-23 మధ్య (జనవరి 2023 వరకు)
రూ.2, 53,575 కోట్ల పెట్టు బడితో మొత్తం 22,110 ప్రతిపాదనలు
ఆమోదించబడినాయి. ఈ పెట్టు బడులతో రాష్ట రం్ లో 17.26 లక్షల
మందికి ఉపాధి లభించింది.
టి.ఎస్-ఐపాస్ (TS-iPASS) అమలులోకి వచ్చిన మొదటి
ఆర్థిక సంవత్సరం 2015-16 తో పో లిస్తే, టి.ఎస్-ఐపాస్ ద్వారా
చేసిన ఆమోదాల సంఖ్య 2022-23 నాటికి (జనవరి 2023
వరకు) 7.4% కాంపౌండ్ వార్షిక వృద్ధి రేటుతో (CAGR)
గణనీయంగా పెరిగింది. 2022-23లో (జనవరి 2023 వరకు)
ఇచ్చిన ఆమోదాల సంఖ్య 2518 మాత్రమే అయినప్పటికీ,
ఇప్పటివరకు చేసిన పెట్టు బడులు రూ. 20,237 కోట్లు , అవి
2021-22లో రూ.18,916 కోట్లు పెట్టు బడుల కంటే అధికం.
2014-15 నుండి ఆమోదించబడిన అన్ని యూనిట్ల లో, 96%
MSME యూనిట్లు కాగా, 4% పెద్ద లేదా మెగా ఎంటర్‌ప్రజ
ై ెస్.
(పటం 5.6)

పటం 5.6 తయారీ రంగం (2015-జనవరి 2023) పరిశ్రమల పరిమాణం ఆధారంగా TS-iPASS క్రింద మొత్తం
ఆమోదాల శాతం (%)

Share of Approvals 65.4 27.9

2.7 1.0
3.0

Share of Investment 3.2 10.4 7.3 19.9 59.3

Share of Employment 17.4 21.0 8.5 11.2 41.8

Micro Enterprises Small Enterprises Medium Enterprises

Large Enterprises Mega Enterprises
Source: TS-iPASS, 2023

78 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

5.2.1.1 జిల్లా వారీగా పనితీరు రంగారెడ్డి (32.15%), నల్గొండ (11.17%), మరియు భద్రా ద్రి
కొత్త గూడెం (9.05%) జిల్లాలు రాష్ట రం్ లో అత్యధిక పెట్టు బడులను
2015 మరియు జనవరి 2023 మధ్య పొ ందినాయి (పటం 5.7 బి చూడండి).

మేడ్చల్-మల్కాజిగిరి (21.20%), సంగారెడ్డి (8.01%), రంగారెడ్డి (56.66%), వరంగల్ (11.12%), మరియు సంగారెడ్డి
మరియు రంగారెడ్డి (7.54%) వ్యాపార యూనిట్ల ఏర్పాటుకు (8.04%) రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా TS-iPASS కింద వచ్చిన పెట్టు బడుల
రాష్ట రం్ లో అనుమతులు పొ ందిన మొదటి మూడు జిల్లాలు ద్వారా అత్యధిక ఉపాధి కల్పనలో మొదటి మూడు జిల్లాలుగా
(పటం 5.7A చూడండి). ఉన్నాయి (పటం 5.7C చూడండి).

పటం 5.7A తెలంగాణ జిల్లాలలో TS-iPASS ద్వారా ఆమోదించబడిన యూనిట్ల సంఖ్య

(2015-జనవరి 2023)

Source: TS-iPASS, 2023

పరిశ్రమలు 79
పటం 5.7B తెలంగాణ జిల్లాలలో TS-iPASS ద్వారా ఆమోదించబడిన సంస్థల ద్వారా పెట్టుబడులు (కోట్లలో)
(2015-జనవరి 2023)

Source: TS-iPASS,2023

80 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 Document Name: F57c

పటం 5.7C తెలంగాణా జిల్లాలలో (2015-జనవరి 2023) TS-iPASS ద్వారా ఆమోదించబడిన సంస్థల ద్వారా
కల్పించబడిన ఉపాధి.

Adilabad
Kumuram Bheem

Nirmal
Mancherial
Jagtial
Nizamabad

Jayashankar
Rajanna Si
Kamareddy Mulugu

hadradri Kothagudem
abubabadB

Khammam

Nalgonda

Naray

Nagarkurnool Employment {No.s)

623- 15,000

Jogulamba Gadwal 1111 15,001- 30,000

1111 30,001- 2,00,000

1111 2,00,001- 9,78,130

Source: TS-iPASS, 2023

5.2.1.2 టి.ఎస్-ఐపాస్ ద్వారా ఆమోదించబడిన 2023 వరకు) 10.3%కి చేరుకుంది. అదేవిధంగా, ప్లాస్టిక్

పరిశ్రమ రంగాల వారి పురోగతి మరియు రబ్బరు ఉత్పత్తు లు 2022-23లో (జనవరి

టి.ఎస్-ఐపాస్ కింద ఆమోదించబడిన యూనిట్ల రంగాల వారీగా
పంపిణీ పటం 5.8A నుండి పటం 5.8C వరకు చూపబడింది.
• 2016-17 మరియు 2020-21 మధ్య ఐటీ రంగం ఉపాధి
• 2015-16 మరియు 2022-23 మధ్య ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్
మరియు ఆగ్రో పరిశమ ్ర లకు ఇచ్చిన అనుమతుల సంఖ్యలో
నిర్ధిష్టమ�ైన పెరుగుదల ఉంది. ఈ కాలంలో 8.3% కాంపౌండ్
వార్షిక వృద్ధి రేటు (CAGR) సాధించింది. ఇది రాష్ట రం్
ఏర్పాటు చేసిన తెలంగాణ ఆహార విధానం (Telangana’s
food Policy) పురోగతిని ప్రతిబింబిస్తుంది (పటం 5.8A
చూడండి).
• సిమెంట్ మరియు సిమెంట్ ఉత్పత్తు ల మొత్తం పెట్టు బడిలో
వాటా ఆకర్షనీయంగా పెరుగుతున్నది. 2015- 16లో
మొత్తం పెట్టు బడిలో 0.4% నుండి 2022-23లో (జనవరి
2023 వరకు) 17.8% పెట్టు బడిని ఆకర్షించినాయి, ఇది
2015-16లో 1.8% నుండి గణనీయంగా పెరిగింది.
కల్పనలో అగ్ర స్థానంలో ఉండడమే కాక మొత్తం నూతన
ఉపాధి కల్పనలో 50% కంటే ఎక్కువ భాగస్వామ్యాన్ని
అందించింది. నూతన ఉపాధిని కల్పించే ప్రధాన రంగం
IT రంగం, అయినప్పటికీ, 2021-22లో నూతన ఉపాధి
(36.9%) మరియు 2022-23లో (జనవరి 2023 వరకు)
(15.1%) ఫార్మాస్యూటికల్ రంగం నుండి వచ్చాయి.
సంగారెడ్డి జిల్లా సుల్తా న్‌పూర్‌లోని మెడికల్‌ డివ�ైజెస్‌
పార్క్‌, హ�ైదరాబాద్‌లోని ఫార్మా సిటీ అభివృద్ధి ద్వారా కొత్త
పెట్టు బడులు, ఉపాధిని ఆకర్షించడంలో ప్రభుత్వం సాధించిన
విజయాన్ని ఇది ప్రతిబింబిస్తోంది.

పరిశ్రమలు 81
పటం 5.8A టి.ఎస్-ఐపాస్ (2015-జనవరి 2023) ద్వారా ఆమోదించబడిన రంగాల వారి యూనిట్ల సంఖ్య.
Sector-Major 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

Engineering 219 376 632 639 576 565 682 488

Food Processing 233 235 401 469 466 651 1,032 639

Agro Based Including Cold Storages 182 152 290 291 449 573 467 87
Cement, Cement & Concrete
95 139 236 269 284 490 298 182
Products, Fly Ash Bricks

Granite And Stone Crushing 136 165 257 198 236 235 232 172

Others 666 638 987 930 1,025 917 1,405 950

Sector-Major
Total 1,531 1,705 2,803 2,796 3,036 3,431 4,116 2,518

Source: TS-iPASS, 2023

పటం 5.8B టి.ఎస్-ఐపాస్ (2015-జనవరి 2023) ద్వారా ఆకర్షించబడిన రంగాల వారిగా పెట్టుబడి (రూ.
కోట్లలో)
Sector-Major (5.8b) 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

Industrial Parks And It Buildings 2,480 5,078 6,980 19,458 24,483 1,152 2,022 2,128

Pharmaceuticals And Chemicals 3,084 886 2,179 2,164 2,139 4,694 7,134 1,780

Solar And Other Renewable Energy 3,334 1,513 11,675 389 384 3,039 164 2,051

Plastic And Rubber 518 428 724 756 775 957 2,598 3,600

Fertlizers Organic And

Inorganic,Pesticides,Insecticides, And 3,190 60 58 60 5,288 72 24 26
Other Related

Others 16,373 26,271 36,662 11,681 7,452 6,180 6,974 10,652

Sector-Major (5.8b)
Total 28,979 34,236 58,278 34,508 40,521 16,094 18,916 20,237

* థర్మల్ పవర్ నుండి నుండి 2015-16 నుండి 2022-23 వరకు (జనవరి 9, 2023 వరకు) రూ.61,374.41 కోట్లు , ఇది పటం
5.8Bలోని ‘OTHERS’లో చేర్చబడింది.
Source: TS-iPASS, 2023

పటం 5.8C టి.ఎస్-ఐపాస్ (2015-జనవరి 2023) ద్వారా రంగాల వారిగా కల్పించబడిన ఉపాధి.
Sector-Major1 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Real Estate,Industrial
22,150 42,216 1,81,520 3,31,795 2,46,982 98,958 214 6,436
Parks And It Buildings

Textiles 631 1,786 2,051 1,89,594 3,634 3,963 2,418 1,217

Pharmaceuticals And
18,881 7,864 13,105 13,008 9,794 14,215 37,403 11,019
Chemicals

Food Processing 12,947 5,381 9,660 12,548 8,735 10,376 11,435 7,567

Engineering 4,618 5,547 12,452 11,315 12,108 8,148 12,106 8,528

Others 35,169 35,872 56,175 41,673 34,354 27,516 37,902 38,141

Sector-Major1
Total 94,396 98,666 2,74,963 5,99,933 3,15,607 1,63,176 1,01,478 72,908

Source: TS-iPASS, 2023

82 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

5.2.2 పారిశ్రామిక అభివృద్ధికి ప్రోత్సాహకాలు 5.2.2.1. తెలంగాణ స్టేట్ ఇండస్ట్రియల్ డెవలప్‌మెంట్
టి-ఐడియా (T-IDEA) (తెలంగాణ స్టేట్ ఇండస్ట్రియల్
అండ్ ఎంటర్‌ప్రెన్యూర్ అడ్వాన్స్‌మెంట్ (టి-ఐడియా)
డెవలప్‌మెంట్ అండ్ ఎంటర్‌ప్రెన్యూర్ అడ్వాన్స్‌మెంట్) మరియు టి-ఐడియా ప్రకారం, స్టాంప్ డ్యూటీ, విద్యుత్ ఖర్చు, వడ్డీ
టి-ప్రడ్
ై (T-PRIDE) (తెలంగాణ స్టేట్ ప్ రో గ్రాం ఫర్ ర్యాపిడ్ మరియు పెట్టు బడి రాయితీలు, మూలధన సహాయం, నాణ్యతా
ఇంక్యుబేషన్ దళిత ఎంటర్‌ప్రెన్యూర్స్ ఇన్సెంటివ్ స్కీమ్) రాష్ట ్ర నియంత్రణ మరియు పేటెంట్ రిజిస్ట్రేషన్‌ మొదల�ైనవాటిని
పారిశ్రామిక విధానంలో ముఖ్యమ�ైన భాగాలు. టి-ఐడియా తిరిగి చెల్లించడం ద్వారా పరిశమ
్ర ల స్థాపన కోసం రాష్ట రం్
తెలంగాణలో పారిశ్రామిక అభివృద్ధిని ప్ రో త్సహించడానికి వ్యవస్థాపకులకు ప్ రో త్సాహకాలను అందిసతుంది
్ . 2014-15లో
రాయితీలను కల్పించడం లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది. టి-ప్రడ్
ై అనేది టి-ఐడియా రూపొ ందించినప్పటి నుండి ప్రభుత్వం 24,470
షెడ్యూల్డ్ కులాలు, షెడ్యూల్డ్ తెగలు, మహిళలు మరియు క్లెయిమ్‌లను రూ. 3457.91 కోట్ల మొత్తా నికి జనవరి 2023
దివ్యాంగుల వంటి అట్ట డుగున ఉన్న వర్గా లలో వ్యవస్థాపకతను వరకు మంజూరు చేసింది. 2022-23 కి (నవంబర్ 2022
ప్ రో త్సహించడానికి ఉద్ధేశించిన ప్రధాన కార్యక్రమం. వరకు) రూ.395.45 కోట్ల మొత్తా నికి 2,127 క్లెయిమ్‌లు
మంజూరు చేయబడినాయి.

పటం 5.9 టి-ఐడియా (2014- 15 నుండి 2022-23 (జనవరి 2023 వరకు)) క్రింద మంజూరు చేయబడిన మొత్తం
క్లెయిమ్‌ల సంఖ్య మరియు మొత్తం (రూ. కోట్లలో).

4,000 600
504.06 368.66
3,500 417.35
442.44 369.93 500
410.98 395.45
3,000 251.27
2,500 400
297.77
2,000 300
1,500 200
1,000
100
2,180

1,561

2,784

3,135

3,512

3,455

2,706

3,010

500 2127
0 0

Claims Sanctioned Amount

Source: T-IDEA, 2023

5.2.2.2 తెలంగాణ స్టేట్ ప్రోగ్రామ్ ఫర్ రాపిడ్ కాంట్రా క్టు లు ఏర్పాటు చేయడం, అదనపు పెట్టు బడి రాయితీలు,

ఇంక్యుబేషన్ దళిత ఎంటర్‌ప్రెన్యూర్స్ కోసం ఇతర రాయితీలు మరియు రీయింబర్స్‌మెంట్‌లను అందిసతూ ్

తెలంగాణ రాష్ట్ర కార్యక్రమం టి-ప్రైడ్ (T-PRIDE).

సివిల్ కాంట్రా క్టర్ల వర్గా లను ప్ రో త్సహిసతుంది
్ .

2014-15లో టి-ప్రడ్
ై ‌ని ప్రవేశపెట్టినప్పటి నుండి, ఈ పథకం
టి-ప్రడ్
ై ప్రత్యేకంగా షెడ్యూల్డ్ కులాలు, షెడ్యూల్డ్ తెగలు,
క్రింద జనవరి 2023 వరకు రూ.2,759.3 కోట్ల మొత్తంలో
మహిళలు మరియు దివ్యాంగుల (Specially-abled Per-
61,258 క్లెయిమ్‌లను ప్రభుత్వం మంజూరు చేసింది. 2022-
sons-SAP) నుండి పారిశ్రామికవేత్తల ప్రాతినిధ్యాన్ని పెంచడం
23లో (జనవరి 2023 వరకు) మంజూర�ైన మొత్తం క్లెయిమ్‌ల
ద్వారా పారిశ్రామిక రంగములో సమానత్వం సాధించే లక్ష్యంతో
సంఖ్య 7,596 కాగా మంజూర�ైన మొత్తం రూ.354.64 కోట్లు
ఉద్ధేశించబడింది. టి-ఐడియా మాదిరిగానే, ఈ పథకం
ఉన్నది. పటం 5.10 టి-ప్రడ్
ై ‌ కింద విడుదల చేసిన మొత్తాన్ని
పారిశ్రామిక పార్కులలో ప్లాట్ల కేటాయింపు, ప్రత్యక్ష నిధులు
చూపబడింది. 2015-16 మరియు 2022-23 మధ్య,
మరియు మార్జిన్ మనీని అందించడం, పెద్ద పరిశమ
్ర లతో ఉప
చెల్లింపులు దాదాపు 283% పెరిగాయి.

పరిశ్రమలు 83
పటం 5.10 టి-ప్రైడ్‌ క్రింద విడుదల చేయబడిన సంవత్సర వారీ మొత్తాలు రూ. కోట్లలో
(2014-15 నుండి 2021-22)
15.28
29.16
16.60 21.25 10.54 10.87

212.54 291.25
137.8 147.71 200.12
2.54 221.27
104.08
0.00 0.02
211.81 195.33 202.84
19.91 38.63 131.66 163.09 162.93
122.82
35.24 54.01

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23

SC ST Specially-abled Persons
Source: T-PRIDE, 2023

5.2.3 తెలంగాణ స్టేట్ ఇండస్ట్రియల్ ఇన్‌ఫ్రాస్ట్రక్చర్ కార్పొరేషన్ (TSIIC)

తెలంగాణలో పారిశ్రామిక పార్కులను అభివృద్ధి చేసేందుకు
TSIIC నోడల్ ఏజెన్సీ గా పనిచేసతుంది
్ . ఇందుకోసం 1.5 లక్షల
ఎకరాలకు ప�ైగా ప్రభుత్వ భూమిని కేటాయించింది. 2014
మరియు 2022 మధ్య కాలంలో, కార్పొరేషన్ 28,500 ఎకరాల
భూమిని గుర్తించి స్వాధీనం చేసుకొని, రూ. 7.57 లక్షల కోట్లు
పెట్టు బడితో, 3.14 లక్షల ఉద్యోగాలను కల్పించింది. హ�ైదరాబాద్
ఫార్మా సిటీ, జహీరాబాద్‌లోని ఇండస్ట్రియల్ పార్క్, కాకతీయ
మెగా టెక్స్‌ట�ైల్స్ పార్క్, ఎలక్ట్రా నిక్స్ తయారీ క్ల స్టరలు ్, ఫ�ైబర్‌గలా ్స్
కాంపో జిట్ క్ల స్టర్, చందన్‌వెల్లి మరియు దండుమల్కాపూర్‌లోని
ఇండస్ట్రియల్ పార్కులు, సుల్తా న్‌పూర్ మెడికల్ డివ�ైజెస్ పార్క్,
సుల్తా న్‌పూర్‌లోని ఉమెన్స్ పార్క్, బుగ్గ పాడులో ఫుడ్ పార్క్,
సిరిసిల్లలో అపెరల్ వీవింగ్ పార్క్, TSIIC యొక్క కొన్ని ప్రధాన
ప్రా జెక్టు లు. మొత్తం 59 పారిశ్రామిక పార్కులు ఇప్పటికే అభివృద్ధి
చేయబడ్డా యి, మరో 70 ప్రా జెక్టు లు పురోగతిలో ఉన్నాయి.
5.2.4 సూక్ష్మ, చిన్న మరియు మధ్య తరహా
రాష్ట ్ర పారిశ్రామిక స్థావరాన్ని విస్తృతం చేయడానికి, జీవనోపాధి
అవకాశాలను పెంపొ ందించడానికి మరియు అప్‌స్ట్రీమ్ మరియు
డౌన్‌స్ట్రీమ్ రంగాలలో వ్యవస్థాపకత మరియు ఉత్పాదకతను
పెంపొ ందించడానికి సూక్ష్మ, చిన్న మరియు మధ్య తరహా
పరిశమ
్ర ల (MSME) రంగం వృద్ధి కీలకమ�ైనది. టి.ఎస్-ఐపాస్
(TS-iPASS) ప్రకారం, 2015 మరియు జనవరి 2023 మధ్య
కాలంలో దాదాపు 19,139 MSME యూనిట్లు 3.53 లక్షల
మందికి ఉపాధిని కల్పించినాయి.
సూక్ష్మ, చిన్న మరియు మధ్యతరహా పరిశమ
్ర ల మంత్రిత్వ శాఖ
యొక్క UDYAM పో ర్టల్‌లో అందుబాటులో ఉన్న డేటా ప్రకారం
MSMEలు ప్రధానంగా హ�ైదరాబాద్, రంగారెడ్డి, మేడ్చల్-
మల్కాజిగిరి, నల్గొండ, నిజామాబాద్ మరియు కరీంనగర్
జిల్లాల్లో కేంద్క
రీ ృతమ�ై ఉన్నాయి. రాష్ట రం్ లోని అన్ని జిల్లాలలో
కన్న హ�ైదరాబాద్‌లో MSMEలు అత్యధిక వాటా కలిగివున్నాయి.
(పటం 5.11). UDYAM పో ర్టల్‌లో నమోదు చేయబడిన కొత్త

పరిశ్రమలు (MSMEs)
భారత ప్రభుత్వం నిర్వహిసతు ్న్న ఇన్వెస్ట్ ఇండియా పో ర్టల్
(Invest India portal) ప్రకారం, సూక్ష్మ, చిన్న మరియు
మధ్య తరహా పరిశమ
్ర లు (MSMEs) మొత్తం పారిశ్రామిక
యూనిట్ల లో 95% వాటాను కలిగి ఉన్నాయి. వ్యవసాయ
రంగం తర్వాత రెండవ స్థానంలో ఉన్న ఇవి దేశవ్యాప్తంగా
100 మిలియన్ల కు ప�ైగా ప్రజలకు ఉపాధి కల్పిస్తున్నాయి.
యూనిట్ల లో ఎక్కువ భాగం సూక్ష్మ యూనిట్లు (95 %), రూ.
1 కోటి కంటే తక్కువ పెట్టబడి మరియు రూ. 5 కోట్ల టర్నోవర్‌
కలిగివున్నాయి. MSME రంగం యొక్క పెరుగుదల మరియు
ఉపాధి కల్పన సామర్థ్యాన్ని పెంపొ ందించడానికి, ప్రభుత్వం ఈ
రంగం యొక్క లక్ష్య వృద్ధిని సాధించడానికి క్రింది విభాగాలలో
పేర్కొన్న విధంగా అనేక కార్యక్రమాలను ప్రా రంభించింది.

84 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 5.11 తెలంగాణలో జిల్లాల వారీగా MSMEల సంఖ్య
(9 జనవరి 2023 నాటికి UDYAM పోర్టల్‌లో రిజిస్ట్రేషన్ల ప్రకారం)

Source: UDYAM, Ministry of Micro, Small and Medium enterprises, 2023

5.2.4.1 పారిశ్రామిక హెల్త్ క్లినిక్‌లు(TIHCL) మార్జిన్ ఫ�ైనాన్సింగ్ అందించింది. TIHCL 442 విచారణలను
పరిష్కరించింది. వాటిలో 52 విచారణలు, రూ. 500.28 లక్షలు
2017లో తెలంగాణ ప్రభుత్వం, ఖాయిలాపడిన MSEల నిధులు కలిగివున్నాయి. TIHCL పారిశ్రామిక క్ల స్టర్ల
‌ లో
పునరుద్ధరణ మరియు పునరావాసం కోసం తెలంగాణ ఒత్తి డికి గుర�ైన సూక్ష్మ మరియు చిన్న వ్యాపారవేత్తలతో డో ర్స
‌ ్టెప్
ఇండస్ట్రియల్ హెల్త్ క్లినిక్ లిమిటెడ్‌ను నాన్-బ్యాంకింగ్ ఎంగేజ్‌మెంట్ ద్వారా కొత్త చొరవను ప్రా రంభించింది. దీని యొక్క
ఫ�ైనాన్షియల్ కంపెనీగా ఏర్పాటు చేయడం దేశంలోనే లక్ష్యం వారికి ప్రత్యక్షంగా తగిన సహాయం అందించడం. ఇది
కొత్త ది కావడం గమనార్హం. TIHCL, ఉద్దేశపూర్వకంగా లేని క్షేత్ర స్థాయిలో వ్యాపారస్థులు ఎదుర్కొంటున్న ఆర్థిక మరియు
ఎగవేతదారుల ఆస్తులు నిరర్థ క ఆస్తులుగా (Non Performance ఆర్థికేతర సమస్యలను పరిష్కరిసతుందని
్ భావిస్తున్నది.
Assets -NPAs) మారకుండా నిరోధించడానికి అవసరమ�ైన
మొత్తాన్ని చెల్లించడానికి ఆర్థిక సహాయాన్ని అందిసతుంది
్ . అట్లాగే 5.2.4.2 MSME లకు మద్దతు
తెలంగాణలోని మహిళా నేతృత్వంలోని సంస్థలు మరియు
పరిశమ
్ర లు మరియు వాణిజ్య శాఖ రాష్ట రం్ లోని MSMEలకు
వ్యాపారాలకు ప్రత్యేక సహాయాన్ని అందిసతుంది
్ . దీని ముఖ్య
మద్దతు ఇవ్వడానికి బహుళ సంస్థలతో కలిసి పనిచేసతు ్న్నది.
కార్యకలాపాలలో సంప్రదింపులు, సలహాలు ఇవ్వడం, రుణాలు
2022 సంవత్సరంలో, తెలంగాణ ప్రభుత్వం టి-హబ్ (T-Hub)
ఇవ్వడం వంటివి కూడా ఉన్నాయి. 2017 నుండి 2022
ద్వారా స్టా ర్టప్‌లలో మరియు థాయ్‌లాండ్‌కు చెందిన “Thai-
వరకు ఇది మంజూరు చేసిన కార్యక్రమాలకు బ్రిడ్జ్ మరియు
trade.com” మరియు తెలంగాణ రాష్ట్రా నికి చెందిన TS Glob-

పరిశ్రమలు 85
alLinker ద్వారా SMEలలో సహకారాన్ని ప్రా రంభించడానికి 2014లో స్థాపించబడింది. దీని విస్తృత లక్ష్యాలలో ముఖ్యమ�ైనవి,
థాయ్‌లాండ్ ప్రభుత్వంతో ఒక అవగాహన ఒప్పందాన్ని జాతీయ మరియు అంతర్జాతీయ వాణిజ్య ప్రదర్శనలు
కుదుర్చుకుంది. వీటి మధ్య ప్రధానంగా వ్యవసాయ ఆధారిత ఏర్పాటుచేయడం, సదస్సులు నిర్వహించడం, రవాణా మరియు
ఆహార ప్రా సెసింగ్ మరియు కలప ఆధారిత పరిశమ
్ర లలో ప్రచార మౌలిక సదుపాయాలు ఏర్పాటు చేయడం మరియు
కీలకమ�ైన రంగాలలో వాణిజ్యం మరియు పెట్టు బడులను అన్ని రకాల ప్రచార కార్యకలాపాలను చేపట్ట డం మొదల�ైనవిగా
ప్ రో త్సహించడం ఈ అవగాహన ఒప్పందం (Memorandum of పేర్కొనవచ్చును. TSTPC శంషాబాద్‌లోని మామిడిపల్లిలో
Understanding – MoU) యొక్క లక్ష్యం. రాష్ట రం్ లో MSMEల కంట�ైనర్ ఫ్రట్
ై స్టేషన్‌ను మరియు మెదక్ జిల్లా మనోహరాబాద్
వృద్ధికి సహాయపడటానికి తెలంగాణ ప్రభుత్వం నేషనల్ స్టా క్ మండలం తూప్రా న్ సమీపంలోని పార్కిబండ గ్రామంలో మల్టీ
ఎక్స్ఛేంజ్ (NSE), మరియు స్మాల్ ఇండస్ట్రీస్ డెవలప్‌మెంట్ మోడల్ లాజిస్టిక్స్ పార్క్ అభివృద్ధిని అమలు పర్చే ఏజెన్సీని
బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా (SIDBI) లతో కూడా అవగాహన అభివృద్ధి చేసింది. వాణిజ్యాన్ని ప్ రో త్సహించడానికి, TSTPC,
ఒప్పందాలను కుదుర్చుకుంది. నేషనల్ స్టా క్ ఎక్స్ఛేంజ్ ఎమర్జ్ ఫెడరేషన్ ఆఫ్ ఇండియన్ ఎక్స్‌పో ర్ట్స్ ఆర్గ న�ైజేషన్ (FIEO),
ప్లాట్‌ఫారమ్‌లో నిధుల సేకరణ కోసం కార్పొరేట్ల
‌ కు మార్గ నిర్దేశం మరియు ఫెడరేషన్ ఆఫ్ తెలంగాణా ఛాంబర్స్ ఆఫ్ కామర్స్ అండ్
చేసతుంది
్ . అట్లాగే లిస్టింగ్ ప్రక్రియలో వారికి సహాయం చేసతుంది
్ . ఇండస్ట్రీ (FTCCI) వంటి సంస్థల సహాయంతో, ఎగుమతిదారులు,
SIDBI వారి ఒప్పందంలో భాగంగా ప్రభుత్వంతో కలిసి తయారీదారులు మరియు పారిశ్రామికవేత్తలకు ఎగుమతి
పనిచేయడానికి ప్రా జెక్ట్ మేనేజ్‌మెంట్ యూనిట్ (PMU) అవగాహన కార్యక్రమాలను నిర్వహిసతోం
్ ది. ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్
ని ఏర్పాటు చేసతుంది
్ . తెలంగాణలో MSMEల కోసం ఆన్‌ల�ైన్ రంగాల్లో ని MSMEలు మరియు స్టా ర్టప్‌లు తమ ఉత్పత్తు లను
వ్యాపారాన్ని సులభతరం చేయడానికి మార్చి 2022లో జస్ట్ ప్రదర్శించడంలో సహాయపడటానికి TSTPC ఇండస్ ఫుడ్
కొలాబరేషన్స్ డయల్‌తో ఒక అవగాహన ఒప్పందం కుదిరింది. ఎక్స్‌పో (జనవరి 8-10, 2023)లో తెలంగాణ స్టేట్ పెవిలియన్‌ను
జస్ట్ డయల్ రాష్ట రం్ లోని నమోదిత MSMEలకు 3 సంవత్సరాల ఏర్పాటు చేసింది. TSTPC అనేది భారత ప్రభుత్వం యొక్క
కాలవ్యవధికి ఉచిత లిస్టింగ్ సౌకర్యాలు మరియు MOU కింద MSME పనితీరు (Raising and Accelerating of MSME
ఇతర సేవలను అందిసతుంది
్ . Performance -RAMP) పథకం కోసం పనిచేసే రాష్ట ్ర నోడల్
ఏజెన్సీ.
5.2.4.3 TS గ్లోబల్ లింకర్
(TS GLOBAL LINKER) 5.2.4.5 ప్రధానమంత్రి ఉపాధి కల్పన కార్యక్రమం
సూక్ష్మ, చిన్న మరియు మధ్య తరహా పరిశమ
్ర లు,
(PMEGP)
గ్లో బల్ కొనుగోలుదారులు మరియు అమ్మకందారులను ఇది తెలంగాణ రాష్ట ్ర ఖాదీ విలేజ్ ఇండస్ట్రీస్ బో ర్డ్ (TSKVIB)
సంప్రదించడంలోను, ఈ రంగంలోని అవకాశాల గురించి అంచనా ద్వారా నిర్వహించబడుతుండగా, దీనికి నిధులు కేంద్ర ప్రభుత్వం
వేయడంలోను సహాయపడే డిజిటల్ నెట్‌వర్కింగ్ వేదిక�ైన TS ద్వారా సమకూరుతాయి. ఈ పథకం గ్రామీణ తెలంగాణలోని
గ్లో బల్ లింకర్ ను 2019లో ప్రభుత్వం ప్రా రంభించింది. ప్రసతు ్తం, ఖాదీ సంస్థలకు మార్జిన్ మనీని అందిసతుంది
్ . ఇది కొత్త గా
ప్రపంచవ్యాప్తంగా 3.5 లక్షల SMEలు, తెలంగాణ నుండి 7,000 స్థాపించబడిన సూక్ష్మ ఎంటర్‌ప్రజ
ై ెస్ కోసం ఏర్పాటు చేసిన క్రెడిట్
SMEలు ఈ ప్లాట్‌ఫారమ్‌లో నమోదు చేసుకున్నాయి. అట్లాగే లింక్డ్ సబ్సిడీ ప్ రో గ్రామ్. TSKVIB ఈ పథకం క్రింద 2022-23లో
ఆన్‌ల�ైన్ మాల్, ‘మేడ్ ఇన్ తెలంగాణ’, 8 నవంబర్ 2021న (డిసెంబర్ 2022 వరకు) రూ. 2137.13 లక్షలను పంపిణీ
ప్రా రంభించబడింది. ఇది రాష్ట రం్ లోని వ్యవస్థాపకులకు కమీషన్ చేయగా, 422 యూనిట్ల కు మద్దతునిచ్చింది. ఈ పథకం క్రింద
రహిత సేవలను అందించడం ద్వారా వారికి మద్దతునిస్
తూ మార్జిన్ మనీని పొ ందిన మొత్తం యూనిట్ల లో రంగారెడ్డి, ఖమ్మం
మరింత చేరువ�ైంది. ఈ ప్లాట్‌ఫారమ్‌లో ముత్యాలు, దుస్తులు, మరియు నిజామాబాద్ జిల్లాలలో 36.7% ప�ైగా యూనిట్ల ను
గృహాలంకరణ, కన్సల్టింగ్, ఉపకరణాలు, సేవలు మొదల�ైన కలిగి ఉన్నాయి.
వాటితో సహా రాష్ట రం్ లోని అత్యుత్త మ ఉత్పత్తు ల మరియు క్రాఫ్ట్
ల నిర్వహణ చేసతుంది
్ . 5.2.4.6 మహిళా పారిశ్రామికవేత్తల కేంద్రం (We-
Hub)
5.2.4.4 తెలంగాణ స్టేట్ ట్రేడ్ ప్రమోషన్ కార్పొరేషన్
లిమిటెడ్ (TSTPC Ltd.) We-Hub అనేది తెలంగాణాలో మహిళా వ్యవస్థాపకతను
పెంపొ ందించడం కోసం 2017లో రాష్ట న
్ర ేతృత్వంలో స్థాపించబడిన
రాష్ట ్ర వాణిజ్యం మరియు పరిశమ
్ర లను ప్ రో త్సహించడానికి
ఇంక్యుబేటర్. ఇది రాష్ట రం్ లోని కొత్త మహిళా పారిశ్రామికవేత్తలకు
తెలంగాణ స్టేట్ ట్రేడ్ ప్రమోషన్ కార్పొరేషన్ లిమిటెడ్ (TSTPC)

86 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

ఇంక్యుబేషన్ సౌకర్యాలను, ప్రభుత్వానికి యాక్సెస్ ను మరియు
ప్రపంచ నెట్‌వర్క్ కు సహకారం అందిసతుంది
్ . ట�ైర్-2 మరియు
ట�ైర్-3 నగరాల్లో వ్యవస్థాపక న�ైపుణ్యాలను ప్ రో త్సహించడంలోను,
స�ైన్స్, టెక్నాలజీ, ఇంజినీరింగ్ మరియు గణిత విద్యను
అభ్యసించడంలో యువతుల ఆసక్తిని పెంచే కార్యక్రమాలను
నిర్వహించడంలో ఇది చాలా ముఖ్యమ�ైన పాత్ర పో షిసతు ్న్నది.
We-Hub, 2017లో ప్రా రంభమ�ైనప్పటి నుండి ఇప్పటి వరకు
(జనవరి 2023 వరకు), 2,194 స్టా ర్టప్‌లను ప్రా రంభించింది.
అట్లాగే 1,495 స్టా ర్టప్‌లకు మద్దతు ఇచ్చింది. ఇందులో భాగంగా
రూ. 66.3 కోట్ల నిధులు, 2,823 ఉద్యోగాలను కల్పించడంతో
పాటు, 5,235 మంది మహిళా పారిశ్రామికవేత్తలకు ఉపాధి
కల్పించింది.
5.2.4.7 టెక్నాలజీ-హబ్ (T-హబ్) మరియు
టెక్నాలజీ-హబ్ 2.0 (T-హబ్ 2.0)
తెలంగాణలో పారిశ్రామిక వృద్ధికి నవకల్పనలు మరియు సాంకేతిక
పరిజఞా ్నం ప్రధాన చోధకశక్తిగా పరిగణించబడుతున్నాయి.
ప్రసతు ్తం, రాష్ట రం్ లో ల�ైఫ్‌స�ైన్సెస్, ఫిన్‌టెక్, అగ్రిటెక్, డిజిటల్
మొదల�ైన వివిధ రంగాలప�ై ప్రత్యేక దృష్టిని సారించడం వలన
78 ఇంక్యుబేటర్లు, యాక్సిలరేటర్లు మరియు కోవర్కింగ్ స్పేస్‌లు
ఉన్నాయి. రాష్ట ్ర నవకల్పనల విధానం మరియు స్టా ర్టప్‌లకు
అందించిన ప్ రో త్సాహకాలు అనేక అభివృద్ధి చెందుతున్న
స్టా ర్టప్‌లకు ఎంతో సహాయకారిగా ఉన్నవి. వాటిలో కొన్ని
జాతీయ ప్రా ముఖ్యతను పొ ందినాయి. “డార్విన్ బాక్స్” అనే
స్టా ర్టప్ తెలంగాణ నుండి యునికార్న్ క్ల బ్ల ‌ ో చేరిన మొదటి
స్టా ర్టప్ మరియు T-హబ్‌లో “స్కైరూట్ ఏరోస్పేస్” అనే మరో
స్టా ర్టప్ భారతదేశపు మొట్ట మొదటి ప్రవ ై ేట్ రాకెట్‌ “ప్రా రంభ్” ను
అభివృద్ధి చేసే విశిష్ట హో దాను పొ ందింది.
రాష్ట రం్ లో ఇన్నోవేషన్ ఎకోసిస్టమ్న ‌ ు ప్రా రంభించడానికి,
సాధికారత కల్పించడానికి, స్టా ర్టప్‌లు, కార్పొరేషన్ మరియు
ఇతర వాటాదారులను ప్రభావితం చేయడానికి ప్రభుత్వం
2015లో T-హబ్‌ను ఏర్పాటు చేసింది. దాని ఫ్లాగ్‌షిప్ ఇన్నోవేషన్
ప్ రో గ్రామ్, ల్యాబ్ 32, రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా 240 స్టా ర్టప్‌లకు సాధికారత
కల్పించడం ద్వారా దాని ఎనిమిదవ కోహార్టను పూర్తి చేసింది.
తెలంగాణ ఇన్నోవేషన్ పాలసీ కింద తెలంగాణలో స్టా ర్టప్‌లకు
ప్ రో త్సాహకాలు అందించడానికి TSIIC మరియు ఇతర
పర్యావరణ వ్యవస్థ భాగస్వాములతో కలిసి పనిచేయడంలో
T-Hub ముందుంది. T-Hub ప్రా రంభమ�ైనప్పటి నుండి, 2500
స్టా ర్టప్‌లప�ై ప్రభావం చూపింది, 1000కి ప�ైగా ఈవెంట్‌లను
నిర్వహించింది మరియు కోహో ర్ట్ స్టా ర్టప్‌ల ద్వారా రూ. 1,860
కోట్ల నిధులను సేకరించింది. అట్లాగే 12,000 ఉద్యోగాలను
సృష్టించింది. అర్హత కలిగిన స్టా ర్టప్‌లకు రూ. 5 కోట్ల ను పంపిణీ
చేయడానికి పరిశమ ్ర మరియు అంతర్గ త వాణిజ్యం (DPIIT),
GOI ప్రమోషన్ కోసం డిపార్ట్‌మెంట్ ద్వారా స్టా ర్టప్ ఇండియా సీడ్
ఫండ్ పథకం కింద T-Hub ఎంపిక చేయబడింది. తెలంగాణలో
స్టా ర్టప్ ఎకోసిస్టమ్ వృద్ధికి తోడ్పాటునందించేందుకు గాను
DPIIT, వాణిజ్యం మరియు పరిశమ ్ర ల మంత్రిత్వ శాఖ యొక్క
నేషనల్ స్టా ర్టప్ అవార్డ్ స్ 2022లో “బెస్ట్ ఇంక్యుబేటర్ ఇన్
ఇండియా” అవార్డును T-Hub క�ైవసం చేసుకుంది.
టి-హబ్ 2.0 (T-Hub 2.0) యొక్క రెండవ దశ 28 జూన్
2022న ప్రా రంభించబడింది. ఇది 4,000 స్టా ర్టప్‌లు మరియు
ఇన్నోవేషన్ ఎకోసిస్టమ్‌లోని ఇతర కీలక అంశాలను కలిగి
ఉండే సామర్థ్యం ఉన్న ప్రపంచంలోనే అతిపెద్ద ఇన్నోవేషన్
క్యాంపస్‌లలో ఇది ఒకటి. టి-హబ్ 2వ దశ రాష్ట రం్ లోని స్టా ర్టప్
పర్యావరణ వ్యవస్థను మరింత మెరుగుపరిచింది. Zenoti,
MyGate, WhistleDrive, Outplay, DrinkPrime మరియు
AdOnMo వంటి స్టా ర్టప్‌లు మే 2022 మధ్య నాటికి రూ.2,269
కోట్ల ప�ైగా నిధులను పొ ందినాయి.
5.3 వివిధ రంగాల విశ్లేషణ
5.3.1 చేనేత, వస్త్రాలు మరియు హస్తకళలు
5.3.1.1 చేనేత మరియు మరమగ్గాలు
మన రాష్ట రం్ లో చేనేత అతిపెద్ద కుటీర పరిశమ ్ర . రాష్ట రం్ లోని
చేనేత కార్మికులను ఆదుకునేందుకు ప్రభుత్వం అనేక ప్రధాన
కార్యక్రమాలను ప్రా రంభించింది. వాటిలో, ప్రముఖ పథకాలు:
• నేతన్నకు చేయూత - ప్రభుత్వం 2017లో “ది తెలంగాణ
హాండ్ లూ మ్ వీవర్స్ థిఫ్ట్ ఫండ్ సేవింగ్ అండ్ సెక్యూరిటీ
స్కీమ్ (The Telangana Handloom Weavers Thrift
Fund Saving and Security Scheme - THWTFSSS)
ని ప్రవేశపెట్టింది. దీనిని “నేతన్నకు చేయూత” అని కూడా
పిలుస్తా రు. ఈ పథకం నేత కార్మికులకు సామాజిక భద్రతను
అందించడానికి ఉద్దేశించబడింది. ఈ పథకంలో భాగంగా,
నేతన్న తన వేతనంలో 8% పొ దుపు ఖాతాలో జమ చేస్తే,
రాష్ట రం్ దీనికి రెట్టింపు మొత్తాన్ని జమ చేసతుంది
్ . ఈ పథకం
జూల�ై 2020 నుండి జూన్ 2023 వరకు 3 సంవత్సరాల
పాటు పొ డిగించబడింది, దీని మొత్తం బడ్జెట్ కేటాయింపు
రూ.90.00 కోట్లు అంటే సంవత్సరానికి రూ.30.00 కోట్లు .
• ఈ పథకం విజయవంతంగా అమలు చేయబడింది.
ఇందులో భాగంగా 34,927 RD1 ఖాతాలు (లబ్ది దారుల
వాటా) మరియు 33,560 RD2 ఖాతాలు (ప్రభుత్వ
వాటా) తెరవబడ్డా యి. రాష్ట ్ర ప్రభుత్వ వాటాగా లబ్ధి దారుల
ఖాతాలకు రూ. 56.71 కోట్లు విడుదలచేసింది.
• నేతన్న బీమా - తెలంగాణ ప్రభుత్వం 07.08.2022న
తెలంగాణలో ర�ైతు బీమాతో సమానంగా నేతన్న బీమా
(గ్రూ ప్ ల�ైఫ్ ఇన్సూరెన్స్) పథకాన్ని ప్రా రంభించింది. దీనిని
పరిశ్రమలు 87
 LIC భారతదేశ బీమా పథకం కింద, చేనేత మరియు
మరమగ్గా ల నేత కార్మికులకు మరియు అనుబంధ
కార్మికులకు వర్తింప చేసతూ ్, 14.08.2022 నుండి అమలు
చేయబడింది. ఈ పథకం క్రింద 38,951 మంది ఆన్‌ల�ైన్ లో
నమోదు చేసుకోగా, అందులో 36,002 మందిని అర్హులుగా
గుర్తించినారు.
• చేనేత మిత్ర (ఇన్‌పుట్ సబ్సిడీ లింక్డ్ వేజ్ కంపెన్సేషన్
స్కీమ్ - Input Subsidy Linked wage compensation
Scheme) - నూలు, రంగులు మరియు రసాయనాలకు
40% సబ్సిడీని అందించే ఉత్పాదకాల సబ్సిడీ పథకాన్ని
ప్రభుత్వం ప్రవేశపెట్టింది. తయారీ మార్జిన్‌లో రాజీపడకుండా
నేత కళాకారులకు మెరుగ�ైన వేతనాలు అందించడం
మరియు మార్కెట్‌లో పో టీతత్వం వహించడం ఈ పథకం
యొక్క ప్రధాన లక్ష్యం.
• ఋణ సహాయం: ప్రా థమిక చేనేత కార్మికుల వారి మగ్గా ల
రోజువారి నిర్వహణలో సహాయం చేయడానికి జిల్లా
సహకార కేంద్ర బ్యాంకులు ఋణ సహాయం చేస్తా యి. రాష్ట రం్
ఏర్పడినప్పటి నుంచి 928 చేనేత సహకార సంఘాలకు
రూ.13,324.28 లక్షల నగదు సహాయము అందజేశారు.
2022-23లో 88 చేనేత సహకార సంఘాలకు
రూ.1,845.50 లక్షల రూపాయలు ఋణాలుగా పంపిణీ
చేసినారు.
• పావలా వడ్డి పథకం: ఆర్టీసన్ క్రెడిట్ కార్డులు మరియు
హ్యాండ్ లూ మ్ వీవర్ గ్రూ ప్స్ (HWGS) కింద ఉన్న చేనేత
సహకార సంఘాలు, అపెక్స్ సంఘాలు, నేత కార్మికులప�ై
వడ్డీ భారాన్ని తగ్గించే లక్ష్యంతో ఈ పథకాన్ని అమలు
చేసతు ్న్నారు. 2022-23లో ఈ పథకం కింద రూ.213.71
లక్షలను ప్రభుత్వం నేత రుణాల వడ్డీ చెల్లింపులకు విడుదల
చేసింది. అట్లాగే 2014-15 నుండి 2022-2023 వరకు ఈ
పథకం కింద రూ. 1199.87 లక్షలను సొ స�ైటీలకు మంజూరు
చేసింది.
• పవర్‌లూమ్‌ నేత కార్మికులకు పొదుపు నిధి పథకం: రాష్ట రం్ లోని
పవర్‌లూమ్‌ నేత కార్మికుల్లో పొ దుపు అలవాటును
పెంపొ ందించేందుకు రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం చేనేత కార్మికులతో
సమానంగా పవర్‌లూమ్‌ నేత కార్మికులకు కూడా పొ దుపు
నిధి పథకాన్ని(Thrift Fund Scheme to Power-
loom Weavers) అమలు చేసేందుకు విధాన నిర్ణ యం
తీసుకుంది. 2022-23 సంవత్సరానికి (నవంబర్ 2022
వరకు), నమోదు చేసుకున్న లబ్ధి దారుల సంఖ్య 11,815,
ఇందుకు ప్రభుత్వం RD2 ఖాతాల్లో కి రూ. 2.72 కోట్లు
విడుదల చేసింది.
88 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
5.3.1.2 వస్త్ర పరిశ్రమ (Textiles)
రాష్ట ్ర విధానాలలో పారిశ్రామిక మరియు టెక్స్‌ట�ైల్స్ పార్కులు
ప్రముఖంగా ఉన్నాయి. రాష్ట రం్ లో టెక్స్‌ట�ైల్స్ తయారీలో
కొత్త పెట్టు బడులను ప్ రో త్సహించడానికి 2017లో ప్రభుత్వం,
రాష్ట రం్ లోనే అత్యధికంగా 1,190 ఎకరాల్లో పత్తి ని పండించే
వరంగల్‌జిల్లాలో కాకతీయ మెగా టెక్స్‌ట�ైల్ పార్కును ఏర్పాటు
చేసింది. దీని పెట్టు బడి సామర్థ్యం రూ.11,586 కోట్లు మరియు
ఉపాధి అవకాశాలు 1,13,000. ఇందుకోసం 3,400 కోట్లు
పెట్టు బడి మరియు దాదాపు 23,800 ఉపాధి అవకాశాలు గల
ఒప్పందాలను, భారతదేశం మరియు విదేశాలకు చెందిన 22
మంది పారిశ్రామికవేత్తలు తమ యూనిట్ల ను స్థాపించడానికి
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వంతో ఒప్పందం చేసుకున్నారు.
ఈ కార్యక్రమాలతో పాటు, రాజన్న సిరిసిల్ల జిల్లాలో 2017-
18 సంవత్సరంలో 59.26 ఎకరాల విస్తీర్ణంలో కొత్త అపెరల్
పార్క్(new Apparel Park )మరియు 88.74 ఎకరాలలో
వీవింగ్ పార్కును (Weaving park) రాష్ట రం్ ఏర్పాటు చేసింది.
ఈ పార్కుల ప్రా థమిక లక్ష్యం, పెద్ద ఎత్తు న ఉపాధిని కల్పించడం
మరియు ప్రసతు ్తం బీడీలు చుట్టే పనిలో నిమగ్నమ�ైన
మహిళలకు ప్రత్యామ్నాయ జీవనోపాధి అవకాశాలను
కల్పించడం.
5.3.1.3 హస్తకళలు
తెలంగాణ రాష్ట రం్ అనేక మంది కళాకారులకు నిలయంగా ఉన్నది.
ఇక్కడ అరుద�ైన బొ మ్మలు, ఫర్నిచర్, వెండి ఫిలిగ్రీ (silver
filigree), ఇత్త డి గాజులు మొదల�ైన వాటిని ఉత్పత్తి చేస్తా రు.
ఉదాహరణకు, ఆదిలాబాద్ జిల్లా నిర్మల్ ఫర్నిచర్‌కు ప్రసిదధి ్
చెందింది, ఇది 2009లో Geographical Indication Rights
పొ ందింది. అదేవిధంగా, ఆదిలాబాద్‌లోని ఉషేగావ్ గ్రామం డో కరా్
మెటల్ (Dokra metal) కళాఖండాలకు ప్రసిదధి ్ చెందింది.
వీటిని లాస్ట్ -వాక్స్ (lost-wax) పద్ధతిని ఉపయోగించి తయారు
చేస్తా రు. జనగాం జిల్లాలోని పెంబర్తి గ్రామం పెంబర్తి మెటల్ క్రాఫ్ట్
లను తయారు చేసతుంది ్ . హస్త కళాకారులు పెర్ఫ్యూమ్ సీసాలు,
కుండీలు మరియు మెమెంటోలు వంటి వ్యక్తిగత వస్తువులను
తయారుచేస్తా రు. పెద్ద కథనాలు మరియు కథలను వర్ణించే
చెరియాల్ పెయింటింగ్‌లను రూపొ ందించే కళాకారులకు
హ�ైదరాబాద్ నిలయం.
తెలంగాణ రాష్ట ్ర హస్త కళల అభివృద్ధి సంస్థ (Telangana State
Handicrafts Development Corporation - TSHDC)
రాష్ట ్ర హస్త కళలను మార్కెటింగ్ చేయడం మరియు రాష్ట రం్ లోని
కళాకారులకు సంక్షేమ సహాయాన్ని అందించడం వంటి
ప్రా థమిక బాధ్యతలను కలిగి ఉంది. ఇది 2015 నుండి ‘గోల్కొండ’
ట్రేడ్‌మార్క్ ని కలిగి ఉంది. ఈ ట్రేడ్‌మార్క్ క్రింద తెలంగాణ రాష్ట ్ర
హస్త కళల అభివృద్ధి సంస్థ, రాష్ట ్ర హస్త కళలను ప్రచారం చేసే
పనిలో ఉన్నది. TSHDC దేశంలో పది ఎంపో రియాలను కలిగి
ఉన్నది. వీటిలో రెండు ఇతర రాష్ట్రా లలో ఉన్నాయి. 2022-
23లో, అక్టో బర్ 2022 నాటికి దీని అమ్మకాలు రూ.3,520
లక్షలు దాటినాయి.
5.3.2 తోలు పరిశ్రమ
తెలంగాణ స్టేట్ లెదర్ ఇండస్ట్రీస్ ప్రమోషన్ కార్పొరేషన్ లిమిటెడ్
(The Telangana State Leather Industries Promotion
Corporation Ltd - TSLIPC Ltd) పాదరక్షలను తయారుచేసి
వివిధ ప్రభుత్వ శాఖలకు సరఫరా చేసతోం ్ ది. మహబూబ్‌నగర్,
నల్గొండ, మంచిర్యాల, నాగర్‌కర్నూల్, కరీంనగర్ మరియు
ఖమ్మం జిల్లాల్లో 164 ఎకరాల్లో 6 మినీ లెదర్ పార్కుల
అభివృద్ధికి చెన్నైలోని సెంట్రల్ లెదర్ రీసెర్చ్ ఇన్‌సటి ట్ ్యూట్
(Central Leather Research Institute)తో TSLIPC Ltd
అవగాహన ఒప్పందం (MoU) కుదుర్చుకుంది.
5.3.3 లైఫ్ సైన్సెస్ మరియు ఫార్మాస్యూటికల్స్
2015-16 నుండి ఫార్మాస్యూటికల్స్ ఎగుమతులు రాష్ట రం్
మొత్తం వస్తువుల ఎగుమతులలో 30% కంటే ఎక్కువగా
ఉన్నవి. భారతదేశంలోని ఫార్మాస్యూటికల్ ఉత్పత్తి లో దాదాపు
మూడింట ఒక వంతు తెలంగాణలోనే జరుగుతున్నది.
5.3.3.1 హైదరాబాద్ ఫార్మా సిటీ
హ�ైదరాబాద్ ఫార్మా సిటీ 14,029.36 ఎకరాల్లో విస్త రించి, రూ.
64,000 కోట్లు పెట్టు బడితో, 4.20 లక్షల మందికి ఉపాధి
అవకాశాలను కల్పించే ప్రపంచంలోనే మొట్ట మొదటి, అతిపెద్ద
ఇంటిగ్రేటెడ్ ఫార్మాసిటికల్ క్ల స్టర్గ
‌ ా ప్రతిపాదించబడింది. ఈ ప్రా జెక్ట్
జాతీయ ప్రా ముఖ్యత కలిగి ఉండి, పరిశమ ్ర మరియు అంతర్గ త
వాణిజ్య ప్రమోషన్ విభాగంచే (Department for Promotion
of Industry and Internal Trade - DPIIT) NIMZ హో దాను
(National Investment and Manufacturing Zones-NIMZ)
మరియు పర్యావరణం, అటవీ మరియు వాతావరణ మార్పుల
మంత్రిత్వ శాఖ (Ministry of Environment, Forests and
Climate Change - MoEF&CC), GOI నుండి పర్యావరణ
అనుమతిని పొ ందింది.
5.3.3.2 వైద్య పరికరాల పార్క్
తెలంగాణ ప్రభుత్వం వ�ైద్య పరికరాలను తయారుచేయడం,
వ్యూహాత్మక వృద్ధి సాధించే అంశంగా గుర్తించింది. ఉన్నతమ�ైన
ఇంజనీరింగ్ మరియు ప్లాస్టిక్‌ల తయారీలో న�ైపుణ్యం కలిగిన
అనేక SMEలకు హ�ైదరాబాద్ నగరం నిలయంగా ఉన్నందున,
ఈ పరిశమ ్ర కు అనేక స్థాన ప్రయోజనాలను అందిసతుంది ్ .
దీనికితోడు, వ�ైద్య పరికరాల పార్క్ నిర్విరామ విద్యుత్ సరఫరా,
త్వరిత పరీక్ష కేంద్రా లు, వ�ైద్య పరికరాలను పరీక్షించే సౌకర్యాలు
మరియు గిడ్డంగులను అందిసతుంది ్ . ఇందుకోసం సంగారెడ్డి
జిల్లా పటాన్‌చెరు మండలం సుల్తా న్‌పూర్ గ్రామంలో 250
ఎకరాల విస్తీర్ణంలో మెడికల్ డివ�ైజెస్ పార్కును ప్రభుత్వం
ఏర్పాటు చేసింది. ఇది దేశంలోనే అతిపెద్ద వ�ైద్య పరికరాల
పార్క్ గా పరిగణించబడుతుంది. ఇందులో దాదాపు రూ.839
కోట్ల ప్రతిపాదిత పెట్టు బడి మరియు 5,465 మంది ఉపాధి
అవకాశాలతో తమ తయారీ కేంద్రాన్ని ఏర్పాటు చేసేందుకు
ఇప్పటివరకు 50 కంపెనీలకు ఇందులో కేటాయింపులు
జరిగినాయి.
5.3.4 ఆహార ప్రక్రియ
(Food Processing)
తెలంగాణ స్టేట్ ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్ సొ స�ైటీ మే 2014లో ఏర్పాటు
చేయబడిన స్వయంప్రతిపత్తి కలిగిన ఏజెన్సీ. ఇది 39,748
యూనిట్లు తో రూ.2,676 కోట్ల స్థిర మూలధనంతో రిజిస్ట ర్
చేయబడింది. 2014 పారిశ్రామిక విధానంలో, రాష్ట రం్ లోని
14 థ్రస్ట్ సెక్టా ర్ల లో ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్ ఒకటిగా గుర్తించబడింది.
తెలంగాణలోని ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్ పరిశమ ్ర వ్యవసాయం మరియు
అనుబంధ రంగాల నుండి 25% ఉత్పత్తి ని ప్రా సెస్ చేసతుంది ్ .
అట్లాగే మార్కెట్ చేయబడిన వ్యవసాయ ఉత్పత్తు లకు 12.5%
విలువను కలుపుతుంది. ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్ అండ్ ప్రిజర్వేషన్
పాలసీ 2021 ప్రకారం, 7,150 ఎకరాల కొత్త పారిశ్రామిక
ప్రాంతాన్ని సృష్టించే 21 ‘స్పెషల్ ఫుడ్ ప్రా సెసింగ్ జోన్’లను
ఏర్పాటు చేయాలని ప్రభుత్వం ప్రతిపాదించింది. 30 నవంబర్
2022 నాటికి, 3,038 ఎకరాలకు 1,031 తాత్కాలిక కేటాయింపు
ఉత్త ర్వులు జారీ చేయబడ్డా యి. ఇంకా, రూ.4,200 కోట్ల కంటే
ఎక్కువ స్థిర మూలధన పెట్టు బడి మరియు 10,000 కంటే
ఎక్కువ మంది వ్యక్తు లకు ప్రత్యక్ష ఉపాధి కల్పించే అనేక మెగా
ప్రా జెక్టు ల అమలు వివిధ దశల్లో ఉన్నాయి. ఈ పెట్టు బడుల
ద్వారా ప్రాతినిధ్యం వహిసతు ్న్న ప్రధాన రంగాలు పశుగ్రాసం,
చేపలు, పాల ఉత్పత్తు లు, వినియోగ ఉత్పత్తు లు, వంట నూనె
మరియు పానీయాలు. ఈ పెట్టు బడులలో 70% అధిక విలువ
తృతీయ ప్రా సెసింగ్‌ప�ై దృష్టి సారించినాయి.
అట్లాగే, తెలంగాణ రాష్ట ్ర ఆయిల్ పామ్ మిషన్ 2022-23
నుండి 2024-25 వరకు మూడు సంవత్సరాల కాలంలో 20
లక్షల ఎకరాలను ఆయిల్ పామ్ సాగులోకి తీసుకురావాలని
భావిస్తోంది. ఇందుకోసం రాష్ట్రా నికి16,000 కోట్ల కంటే ఎక్కువ
స్థిర మూలధన పెట్టు బడి, 100 కంటే ఎక్కువ ఆయిల్ మిల్లు లు
అవసరమవుతాయి.
5.3.5 మైనింగ్
తెలంగాణ వ�ైవిధ్య భౌగోళిక ప్రాంతాలను కలిగి, నిర్దిష్ట ఖనిజ
పరిశమ ్ర లకు అనువ�ైన అనేక రకాల�ైన ఖనిజాలను కలిగి ఉంది.
మ�ైనింగ్ మరియు క్వారీ కార్యకలాపాల కోసం ప్రభుత్వం 88,821
హెక్టా ర్ల భూమిని లీజుకు తీసుకుంది. రాష్ట రం్ లో గ్రాన�ైట్ కటింగ్
& పాలిషింగ్, స్టో న్ క్రషింగ్, ఇటుక బట్టీలు మరియు నపాస్లాబ్
పరిశ్రమలు 89
యూనిట్లు గరిష్ఠ యూనిట్ల వాటాతో 2025 ఖనిజ పరిశమ్ర లు
ఉన్నాయి. 2022-23లో (నవంబర్ 2022 వరకు) రాష్ట ్ర
మొత్తం ఆదాయంలో ఖనిజ ఉత్పత్తి ద్వారా రూ. 6569.82
కోట్లు వచ్చినవి. ఖనిజ వనరుల ఆదాయ వసూళ్ లు 2014-15
నుండి 2022-23 మధ్య రూ. 32,184.26 కోట్లు (నవంబర్
2022 వరకు). (పటం 5.12 చూడండి).
పటం 5.12 తెలంగాణలో ఖనిజ వనరుల నుండి
వచ్చిన సంవత్సర వారీ ఆదాయం (2014- 15 నుండి
2022-23 వరకు (నవంబర్’22 వరకు)
4,848.85
3,704.38 3,609.75
3,612.62
3,142.63
2,346.39
1,968.27
2,381.55
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
(upto
Revenue (in Rs. Crore)
2022)
Source: Department of Mines and Geology, Government of
Telangana, 2023
తెలంగాణ స్టేట్ మినరల్ డెవలప్‌మెంట్ కార్పొరేషన్ (The
Telangana State Mineral Development Corpora-
tion - TSMDC) అన్వేషణ మరియు మ�ైనింగ్ కార్యకలాపాల
ద్వారా ఖనిజ వనరులను అభివృద్ధి చేయడానికి బాధ్యత
వహిసతుంది ్ . TSMDCని 2016లో గనుల మంత్రిత్వ శాఖ
నేషనల్ ఎక్స్‌ప్లో రేషన్ ఏజెన్సీ (NEA)గా ప్రకటించింది. ఇది
రాష్ట రం్ లోపల మరియు రాష్ట రం్ బయట ఖనిజాల అన్వేషణను
చేపట్టింది.
5.3.5.1 ఇసుక త్రవ్వకం
ఇసుక త్రవ్వకం విధానం (Sand Mining Policy) 2014,
ప్రకారం కొన్ని ప్రవాహాల నుండి ఇసుక వెలికితీత మరియు
సరఫరాను తెలంగాణ స్టేట్ మినరల్ డెవలప్‌మెంట్
కార్పొరేషన్‌కు అప్పగించబడింది. ఇది ప్రతిష్టా త్మకమ�ైన రాష్ట ్ర
ప్రభుత్వ కార్యక్రమాల�ైన డబుల్ బెడ్‌రూమ్ ఇళ్ లు , నీటిపారుదల
ప్రా జెక్టు లు, మిషన్ భగీరథ పనులు మరియు ఇతర ప్రభుత్వ
పనులకు కూడా ఇసుకను సరఫరా చేసతోం ్ ది.
2022-23 సంవత్సరంలో (నవంబర్ 2022 వరకు), ఇసుక
తవ్వకాల ద్వారా రాష్ట ్ర ఖజానాకు రూ. 494.31 కోట్లు
సమకూరింది. డిపెండెంట్ ఇసుక మ�ైనింగ్ (Dependent Sand
Mining) కూడా తెలంగాణ రాష్ట ్ర ఖజానాకు సంవత్సరానికి
(2021-22) రూ.802.11 కోట్ల కంటే ఎక్కువ జమ చేసతోం ్ ది.
2014-15 నుంచి 2022-23 వరకు (నవంబర్ 2022 వరకు)
90 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
ఇసుక విక్రయాల ద్వారా వచ్చిన ఆదాయం రూ. 5,288.30
కోట్లు . ఇది ప్రత్యక్షంగాను, పరోక్షంగాను 5,290 మందికి ఉపాధి
కల్పించింది. దీని ద్వారా వచ్చే ఆదాయంలో దాదాపు మూడింట
ఒక వంతు జిల్లా మినరల్ ఫౌండేషన్‌కు వెళుతుంది. ఇది
స్థానిక జనాభాకు ప్రయోజనం చేకూర్చడానికి మరియు మౌలిక
సదుపాయాలు, పాఠశాలలు, ఆరోగ్య సౌకర్యాలు మరియు
మరుగుదొ డ్ల నాణ్యతను మెరుగుపర్చడం మొదల�ైన పనులకు
నిధులను అందించడానికి ప్రత్యేకంగా ఉపయోగించబడుతుంది.
రాష్ట రం్ లో అక్రమ ఇసుక తవ్వకాలను పర్యవేక్షించడానికి మరియు
6,569.82 అరికట్ట డానికి, TSMDC ఇసుక ధరలను కొనుగోలుదారులకు
తెలియజేయడానికి మరియు ఇసుక అక్రమ రవాణాను
నిరోధించడానికి ఇంటిగ్రేటెడ్ కాల్ సెంటర్‌ను ఏర్పాటు చేసింది.
ఇందుకోసం అదనంగా, CCTV కెమెరాలు మరియు వేయింగ్
బ్రిడ్జి వంటి మానిటరింగ్ టూల్స్ ఏర్పాటు చేయబడ్డా యి. ఈ
కార్యక్రమాల వల్ల రాష్ట రం్ లో విచక్షణారహితంగా, అక్రమంగా
ఇసుక తవ్వకాలు నిలిచిపో యినాయి. ఆన్‌ల�ైన్ బుకింగ్ ద్వారా
వినియోగదారుల ఇంటి వద్దకే జిల్లా యంత్రాంగం స్థానికంగా
Nov
ఇసుకను సరఫరా చేసే ప్రత్యేక కాన్సెప్ట్ ‘సాండ్ టాక్సీ సర్వీస్’ను
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం అమలు చేసతోం
్ ది. డిమాండ్ సప్ై ల అసెస్‌మెంట్,
రూల్స్ అండ్ రెగ్యులేషన్స్, క్లియరెన్స్ అండ్ అప్ రూ వల్స్,
బిజినెస్ మోడల్ మరియు ఆపరేషన్స్ వంటి ఇసుక తవ్వకాల
ప్రక్రియలో తెలంగాణ ఉత్త మమ�ైన పద్ధతులను అనుసరిసతోం ్ దని
భారత ప్రభుత్వ గనుల మంత్రిత్వ శాఖ తన ‘సాండ్ మ�ైనింగ్
ఫ్రేమ్‌వర్క్’లో పేర్కొంది. రాష్ట ్ర పర్యవేక్షణ యంత్రాంగాన్ని
మరింత విపులంగా అధ్యయనం చేసేందుకు ఇతర రాష్ట్రా లు
తెలంగాణను సందర్శించాలని భారత ప్రభుత్వం సూచించింది.
సాండ్ సేల్స్ మేనేజ్‌మెంట్ అండ్ మానిటరింగ్ సిస్టమ్ (Sand
Sales Management and Monitoring system) స్కో చ్
2022 (SKOCH) నుండి EBS-ERP ఇంప్లి మెంటేషన్
కోసం రాష్ట ్ర యాజమాన్యంలోని ఎంటర్‌ప్రజ్ ై ‌ సిల్వర్ అవార్డును
అందుకుంది.
5.3.5.2 బొగ్గు
దక్షిణ భారతదేశంలోని అన్ని రాష్ట్రా ల లో కన్న బొ గ్గు నిక్షేపాలు
తెలంగాణలో అధికంగా ఉన్నాయి. తెలంగాణలోని గోదావరి
లోయలో 11,849.54 మిలియన్ టన్నుల బొ గ్గు నిల్వలు
ఉన్నాయి. మంచిర్యాల, పెద్దపల్లి, జయశంకర్, కొమరం భీమ్
ఆసిఫాబాద్, ఖమ్మం, భద్రా ద్రి కొత్త గూడెం జిల్లాల్లో ఈ నిల్వలు
ఉన్నాయి. 2022-23లో బొ గ్గు ద్వారా ఖనిజ ఆదాయం రూ.
5,09,523 లక్షలు.
సింగరేణి కాలరీస్ కంపెనీ లిమిటెడ్ (SCCL), రాష్ట ్ర ప్రభుత్వ
రంగంలో ఉన్న ప్రా థమిక బొ గ్గు గనుల సంస్థ. ఇది భారతదేశంలో
రెండవ అతిపెద్ద బొ గ్గు ఉత్పత్తి దారు. 2021-22 దాని వార్షిక
ఖాతాల ప్రకారం, బొ గ్గు అమ్మకం ద్వారా వచ్చిన ఆదాయం
దాదాపు రూ. 20,500 కోట్లు .
ఏప్రిల్ 2022లో, సింగరేణి కాలరీస్ కంపెనీ లిమిటెడ్ (SSCL)
యొక్క సింగరేణి థర్మల్ పవర్ ప్లాంట్ (STPP) ఎగిరే బూడిద
(Fly Ash) 100% వినియోగానికి మిషన్ ఎనర్జీ ఫౌండేషన్
ద్వారా వరుసగా రెండవ సారి మే 2022లో అవార్డు పొ ందింది.
సింగరేణి కాలరీస్ కంపెనీ లిమిటెడ్, అధిక ఉత్పత్తి కోసం
బొ గ్గు తవ్వకంలో కొత్త సాంకేతికతలను అవలంబించినందుకు
మరియు ఉద్యోగుల సంక్షేమం కోసం చర్యలను చేపట్టినందుకు
గాను ఇండియన్ ఇన్‌సటి ట ్ ్యూట్ ఆఫ్ ఇండస్ట్రియల్ ఇంజినీరింగ్
(IIIE) 2021-22 సంవత్సరానికి గానూ పెర్ఫార మన్స్
బాక్స్ 5.1
తెలంగాణలో ఏరోస్పేస్ రంగం:
ఐక్యరాజ్యసమితి యొక్క ఇంటర్నేషనల్ స్టాండర్డ్ ఇండస్ట్రియల్
క్లాసిఫికేషన్ (International Standard Industrial Classifi-
cation - ISIC) ప్రకారం, ఏరోస్పేస్ పరిశమ
్ర అనేది విమానం
మరియు అంతరిక్ష నౌకల తయారిని సూచిస్తుంది. ఈ
విస్తృత తరగతిలో అంతరిక్షం కాని వస్తువులు (ప్రయాణికుల
మరియు స�ైనిక విమానాలు, హెలికాప్ట రలు ్, గ్ై డ
ల ర్‌లు, బెలూన్‌లు
మొదల�ైనవి) మరియు అంతరిక్ష వస్తువులు (అంతరిక్ష నౌక,
అంతరిక్ష నౌక ప్రయోగ వాహనాలు, ఉపగ్రహాలు, గ్రహ ప్ రో బ్‌లు,
కక్ష్య స్టేషన్‌లు మరియు షటిల్‌లతో సహా) రెండింటి తయారీని
కలిగి ఉంటుంది. పౌర లేదా స�ైనిక సంబందించిన వాటిలో
ఉపయోగించే వాటి భాగాలు మరియు ఉపకరణాల తయారి
కూడా ఇందులో ఉంటుంది.
అపారమ�ైన సంభావ్య పరిశమ
్ర ను అనుసరించడం ద్వారా,
ఇండియన్ ఏరోస్పేస్ & డిఫెన్స్ (A & D) పరిశమ
్ర వేగంగా
అభివృద్ధి చెందడంతోపాటు, గ్లో బల్ ప్లేయర్‌గా అభివృద్ధి
చెందుతోంది. పెరిగిన రక్షణ వ్యయం మరియు వాణిజ్య
విమానయానం కారణంగా విమానాలకు మరియు వాటి
సరఫరాకు డిమాండ్ పెరుగుతోంది. భారతదేశంలో విమాన
ప్రయాణీకుల రద్దీ 2037 నాటికి 520 మిలియన్ల కు
చేరుకుంటుందని అంచనా వేయబడింది. ప్రసతు ్తం ఇండియన్
సివిల్ ఏవియేషన్ నిర్వహణ, మరమ్మత్తు మరియు సమగ్రత
(Maintenance, Repair and Overhaul MRO) మార్కెట్
సుమారు $900 మిలియన్ల వద్ద ఉన్నది. 2025 నాటికి
14-15% సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ది రేటు (CAGR) తో $4.33
బిలియన్ల కు పెరుగుతుందని అంచనా వేయబడింది. 2026
నాటికి భారత డ్రో న్ పరిశమ
్ర మొత్తం టర్నోవర్ $1.8 బిలియన్ల
ఎక్సలెన్స్ అవార్డు (performance excellence award) ను
పొ ందింది.
5.3.5.3 సున్నపురాయి త్రవ్వకం
సున్నపురాయి త్రవ్వకం ద్వారా రాష్ట ్ర మరియు కేంద్ర ఖజానాకు
సంవత్సరానికి రూ.18.97 కోట్లు (నవంబర్ 2022 వరకు)
లభించింది. డిపెండెంట్ సిమెంట్ ప్లాంట్ ద్వారా రాష్ట ్ర మరియు
కేంద్ర ఖజానాకు సంవత్సరానికి రూ. 400 కోట్లు ఆదాయం,
దాదాపు 250 మందికి ప్రత్యక్ష ఉపాధిని కల్పిస్తుంది. అట్లాగే
సిమెంట్ ప్లాంట్‌లో ప్రత్యక్షంగా 2500 మంది ఉద్యోగులు
మరియు పరోక్షంగా 10,000 కుటుంబాలు ఉపాధిని పొ ందాయి.
వరకు ఉంటుందని అంచనా వేయబడింది. ఈ గణాంకాలన్నీ
భారతీయ ఏరోస్పేస్ మరియు ఏవియేషన్ పరిశమ
్ర అధిక
వృద్ధి బాటలో ఉన్నాయని సూచిస్తున్నాయి. అందువల్ల
పటిష్టమ�ైన పర్యావరణ వ్యవస్థను మరియు సహాయక ప్రభుత్వ
విధానాలను అభివృద్ధి చేయవలసిన అవసరం ఏర్పడుతుంది.
తెలంగాణ ప్రభుత్వం ఏరోస్పేస్ మరియు ఏవియేషన్ రంగాన్ని
దృష్టి కేంద్క
రీ రించే ప్రాంతాలలో ఒకటిగా గుర్తించింది. రాష్ట రం్
అందించే పెట్టు బడి అవకాశాలలో ఏరో స్ట క
్ర ్చర్ల తయారీ, ఏరో
ఇంజన్ల తయారీ, MRO, ఇంజినీరింగ్, R&D మరియు
శిక్షణా సంస్థల ఏర్పాటు, అంతరిక్ష రంగం, డ్రో న్‌లు మరియు
UAV (unmanned aerial vehicle) లు మరియు A&D
మెటీరియల్‌లు మొదల�ైనవి ఉన్నాయి.
రాష్ట రం్ బలమ�ైన మరియు అభివృద్ధి చెందుతున్న ఏరోస్పేస్
పర్యావరణ వ్యవస్థను కలిగి ఉంది. రాష్ట రం్ లో 1000 కంటే
ఎక్కువ MSMEలు నాణ్యమ�ైన ఇంజనీరింగ్‌లో నిమగ్నమ�ై
ఉన్నాయి. ఇందులో 25 పెద్ద కంపెనీలు ఏరోస్పేస్ మరియు
డిఫెన్స్ ఎకోసిస్టమ్న
‌ ు అందిసతు ్న్నాయి. ప్రముఖ పరిశోధన
మరియు శిక్షణా సంస్థల ఉనికితో, అత్యంత న�ైపుణ్యం కలిగిన
మరియు పరిశమ
్ర కు సిద్ధంగా ఉన్న శ్రామిక శక్తి రాష్ట రం్ లో
అందుబాటులో ఉన్నది. దీనికి తోడు, రాష్ట ్ర స్కిల్లింగ్ ఏజెన్సీ
(state skilling agency) అయిన తెలంగాణ అకాడమీ
ఆఫ్ స్కిల్ అండ్ నాలెడ్జ్ (Telangana Academy of Skill
and Knowledge - TASK) కొత్త పరిశమ
్ర లకు శిక్షణ
మద్దతును అందిసతు ్న్నది. అలాగే, ఏరోస్పేస్ సంబంధిత
న�ైపుణ్యాల సముపార్జ నను అందుబాటులోకి తీసుకురావాలనే
లక్ష్యంతో ప్రభుత్వం ఎంబ్రీ రిడిల్ ఏరోనాటికల్ యూనివర్సిటీ
(US), క్రాన్‌ఫ�ైడ్ యూనివర్సిటీ (UK), మరియు ఏరోకాంపస్
అక్విట�ైన్ (ఫ్రా న్స్) వంటి ప్రపంచ సంస్థలతో భాగస్వామ్యం
కుదుర్చుకుంది. ఏరోస్పేస్ డొ మ�ైన్‌లో స్టా ర్టప్‌లను
పరిశ్రమలు 91
 ప్ రో త్సహించడానికి మరియు వేగవంతం చేయడానికి రాష్ట -్ర అనుకూలమ�ైన గమ్యస్థానంగా మార్చాయి.
రక్షణ ఇంక్యుబేటర్ T-Hub ప్రముఖ US ఒరిజినల్ ఎక్విప్‌మెంట్
SAFRAN, GE, బో యింగ్ మరియు లాక్‌హీడ్ మార్టిన్
తయారీదారులు (OEMలు) బో యింగ్, కాలిన్స్ ఏరోస్పేస్,
వంటి కొన్ని గ్లో బల్ ఒరిజినల్ ఎక్విప్‌మెంట్ తయారీదారులు
ప్రా ట్ మరియు విట్నీ మొదల�ైన వాటితో భాగస్వామ్యం కలిగి
(OEMలు) టాటాతో తమ జాయింట్ వెంచర్‌లను ఏర్పరచుకొని,
ఉంది. T-వర్క్స్, ప్రభుత్వం యొక్క ప్ రో టోట�ైపింగ్ సెంటర్,
హ�ైదరాబాద్‌లో తమ ఉత్పత్తి సౌకర్యాలను స్థాపించినారు. ఫ్రెంచ్
ఏరోస్పేస్ మరియు డిఫెన్స్ సెక్టా ర్‌లో పెద్ద సంఖ్యలో హార్డ్‌వేర్
ఏవియేషన్ MNC SAFRAN హ�ైదరాబాద్‌లో ఎయిర్‌క్రాఫ్ట్
స్టా ర్టప్‌లకు ఆతిథ్యమిస్తుందని మరియు మద్ద తునిస్తుందని
ఇంజన్‌ల కోసం నిర్వహణ, మరమ్మత్తు మరియు సమగ్రత
భావిస్తున్నారు. రీసెర్చ్ అండ్ ఇన్నోవేషన్ సర్కిల్ ఆఫ్
(MRO) సదుపాయాన్ని ఏర్పాటు చేయడానికి ఆసక్తిని వ్యక్తం
హ�ైదరాబాద్ (RICH) ప్రముఖ పరిశోధనా సంస్థల నుండి
చేసింది. ఇది భారతదేశంలో గ్లో బల్ OEM ద్వారా స్థాపించబడిన
పరిశోధన ఆలోచనలను మార్కెట్‌లోకి తీసుకురావడానికి పని
మొదటి ఇంజిన్ MRO అని చెప్పబడింది.
చేసతుంది
్ . ఏరోస్పేస్ మరియు డిఫెన్స్ దాని ఫో కస్ ప్రాంతాలలో
ఒకటి. ఈ కార్యక్రమాలన్నీ న�ైపుణ్యానికి దో హదం చేస్తా యి ప్రభుత్వ ప్రగతిశీల విధానాలు రాష్ట్రా నికి పెట్టు బడులు,
మరియు రాష్ట రం్ లో అత్యంత న�ైపుణ్యం కలిగిన మానవ ఉపాధి అవకాశాలను తీసుకురావడమే కాకుండా జాతీయ,
మూలధనం ఏర్పడటానికి దారితీస్తా యి. అంతర్జాతీయ స్థాయిలో గుర్తింపు పొ ందినాయి. 2022
సంవత్సరానికి గాను ‘ఏరోస్పేస్ రంగం పట్ల అత్యంత అంకిత
రాష్ట రం్ ఏరోస్పేస్ మరియు డిఫెన్స్ రంగానికి ప్రత్యేక పారిశ్రామిక
భావంతో కూడిన రాష్ట రం్ గా, తెలంగాణ ఉత్త మ రాష్ట ్ర అవార్డును
పార్కులను ఏర్పాటు చేసింది. అవి ఆదిబట్ల ఏరోస్పేస్ SEZ,
అందుకుంది. తెలంగాణ పౌర విమానయాన మంత్రిత్వ శాఖ
నాదర్‌గుల్ ఏరోస్పేస్ పార్క్, GMR ఏరోస్పేస్ SEZ, హార్డ్‌వేర్
నుండి వరుసగా మూడవసారి (2018, 2020, 2022) ఈ
పార్క్ 1 మరియు హార్డ్‌వేర్ పార్క్ 2 (ప్రధానంగా A&D
అవార్డును అందుకుంది. కాస్ట్ ఎఫెక్టివ్‌లో గ్లో బల్ ఏరోస్పేస్
సంస్థలు), మరియు E-సిటీ (ఏవియానిక్స్ మరియు డిఫెన్స్
సిటీగా ఉండేందుకు ఫ్యూచర్‌లోని ఎఫ్‌డిఐ ఏరోస్పేస్ సిటీలలో
ఎలక్ట్రా నిక్క్స్ ఫర్మ్స్), మరియు TSImbram పార్క్. పరిశమ
్ర
హ�ైదరాబాద్ నంబర్.1 స్థానంలో నిలిచింది.
నుండి పెరుగుతున్న డిమాండ్‌కు అనుగుణంగా కొత్త ఏరోస్పేస్
మరియు డిఫెన్స్ పార్క్ అభివృద్ధి చేయబడుతోంది. ప్రతిపాదిత ఆకర్షణీయమ�ైన ప్ రో త్సాహకాలు మరియు ఉన్నతమ�ైన మౌలిక
ఏరోస్పేస్ పార్క్ కోసం ఎలిమినేడులో భూసేకరణ ప్రక్రియ సదుపాయాలను అందించడం ఈ రంగంలో అపూర్వమ�ైన
జరుగుతోంది. రాష్ట రం్ లోని వివిధ ఏరోస్పేస్ పార్కులలో భూమి వృద్ధికి దారితీసింది. ప్రభుత్వం తన దార్శనికత మరియు
కేటాయింపు ఆన్‌ల�ైన్‌లో, పారదర్శకంగా మరియు వేగంగా ప్రగతిశీల విధానాలతో ఈ రంగం యొక్క పూర్తి సామర్థ్యాన్ని
ప్రక్రియను అవాంతరాలు లేకుండా చేసతుంది
్ . ప�ైన పేర్కొన్న వెలికితీసేందుకు మరియు దేశంలోని ఏరోస్పేస్ రంగంలో
అంశాలన్నీ ఏరోస్పేస్ మరియు ఏవియేషన్ సంబంధిత హ�ైదరాబాద్‌ను అగ్రగామిగా నిలిపేందుకు ప్రయత్నాలు
పరిశమ
్ర ల స్థాపనకు రాష్ట్రాన్ని ఆదర్శవంతమ�ైన మరియు చేసతు ్న్నది.

5.3.6 ఎగుమతుల రంగం NITI ఆయోగ్ సంకలనం చేసి మార్చి 25, 2022న విడుదల
చేసిన ఎగుమతి సంసిద్ధత సూచిక (Export Preparedness
వస్తువులు మరియు సేవల ఎగుమతులు తెలంగాణకు Index) 2021లో, తెలంగాణ అన్ని భూపరివేషటి ్త రాష్ట్రా ల్లో
ఆదాయం, ఉపాధి మరియు పెట్టు బడులకు కీలకమ�ైన వనరు. (landlocked states) ఐదవ స్థానంలో నిలిచింది. అన్ని
2021-22లో తెలంగాణ రాష్ట ్ర GSDP (ప్రసతు ్త ధరలలో)లో రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ 7వ అత్యుత్త మ వ్యాపార పర్యావరణ
రూ. 2,65,510 కోట్ల విలువ�ైన వస్తువులు మరియు సేవలను వ్యవస్థ (బిజినెస్ ఎన్విరాన్‌మెంట్, ఇన్‌ఫ్రా స్ట క
్ర ్చర్, ట్రా న్స్‌పో ర్ట్
అంతర్జాతీయ మార్కెట్‌లో విక్రయించింది. వీటిలో ఎక్కువ కనెక్టివిటీ) కలిగి ఉందని, ఎగుమతి పనితీరులో 9వ స్థానంలో
భాగం సేవల రంగం నుండి వచ్చింది. మొత్తం ఎగుమతుల్లో ఉందని నివేదిక సూచించింది. ఎగుమతి ప్ రో త్సాహక విధానం
ఇవి 69.13% వాటాను కలిగి ఉండగా, సరుకుల ఎగుమతులు మరియు సంస్థాగత ఫ్రేమ్‌వర్క్ మరియు ఎగుమతి పర్యావరణ
30.87%గా ఉన్నాయి. తెలంగాణ GSDPలో సరుకుల వ్యవస్థ (ఎగుమతి మౌలిక సదుపాయాలు, వాణిజ్య మద్దతు,
ఎగుమతుల వాటా 7.10% గా ఉన్నది. R & D మౌలిక సదుపాయాలు)లో రాష్ట రం్ 12వ స్థానంలో ఉంది.

92 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

వ్యాపార దిక్సూచిని (ట్రేడ్ గ�ైడ్‌) అందించే 16 రాష్ట్రా ల్లో తెలంగాణ
ఒకటిగా మరియు ఎగుమతులకు ఆన్‌ల�ైన్ ఇన్ఫర్మేషన్
పో ర్టల్‌ను అందించే 19 రాష్ట్రా ల్లో ఒకటిగా నిలిచింది. బిజినెస్
ఎన్విరాన్మెంట్ ఇండికేటర్‌లో తెలంగాణ 100 స్కో రు సాధించి
ఉత్త ర ప్రదేశ్ మరియు రాజస్థాన్‌లను వెనుకకు నెట్టివేసింది. ఈ
స్కో రు సాదనకు ప్రధాన కారణం ఇన్నోవేషన్ ఇండెక్స్ పనితీరు
మరియు తక్కువ విద్యుత్ ఖర్చు చేయడం. అదనంగా డేటా
సెంటర్‌లో హ�ైదరాబాద్‌హాట్‌స్పాట్‌గా ఎదుగుతోంది. రాష్ట రం్ లో IT,
ITeS, ఫార్మాస్యూటికల్స్ మరియు క్లౌ డ్ సొ ల్యూషన్ కంపెనీల
ఉనికి గణనీయమ�ైన పెట్టు బడులకు డిమాండ్ డ్రవ
ై ర్‌లుగా
పనిచేసతు ్న్నాయని, ఎగుమతి సంసిద్ధత సూచిక రాష్ట ్ర పనితీరు
సానుకూలంగా ఉందని మరియు వ్యాపార వాతావరణాన్ని
మెరుగుపరచడంలో చేసతు ్న్న ప్రయత్నాలు ప్రశంసనీయం అని
పేర్కొంది.
5.3.6.1 వస్తువుల ఎగుమతి
2021-22లో తెలంగాణ ఎగుమతి చేసిన వస్తువుల విలువ రూ.
81,971 కోట్లు . ఇందులో ఫార్మాస్యూటికల్ వస్తువులు మరియు
సేంద్య
రీ రసాయనాలు మొత్తం వస్తువుల ఎగుమతుల్లో
దాదాపు 65% ఉన్నాయి. పటం 5.13లో ప్రధాన వస్తువుల
ఎగుమతుల శాతాన్ని చూపబడింది.

పటం 5.13 రాష్ట్ర ఎగుమతులలో వివిధ వస్తువుల వాటా (2021-22)

రాష్ట ్ర ఎగుమతుల వాటా (%)

Pharmaceuticals 33.9

Organic Chemicals 23.41

Electrical Machinery 5.47

Nuclear Machines 4.72

Cotton 3.72

Coffee & Tea 2.36

Salt and Minerals 2.19

Pearls, precious and

2.07

Cereals 1.81

Aerospace Structures 1.7

Others 18.65

Source: Commerce & Export Promotion Department, Government of Telangana, 2022

పటం 5.14 నందు 2015-16 నుండి రాష్ట ్ర మొత్తం ఎగుమతుల్లో ఎక్కువ వాటాను కలిగివున్న 5 రకాల వస్తువులను చూపబడినవి.
ఫార్మాస్యూటికల్స్ మరియు సేంద్య
రీ రసాయనాలు ఏ సంవత్సరంలోన�ైనా మొత్తం ఎగుమతులలో 60% కంటే అధికం లేదా దానికి
సమీపంలో ఉంటాయి.

పరిశ్రమలు 93
పటం 5.14 తెలంగాణ నుండి ఎగుమతి చేయబడిన మొదటి 5 వస్తువులు (2015-16 నుండి 2021-22 వరకు)

2015-16 36.2 33.2 4.1 3.8 2.0

2016-17 32.6 34.4 3.4 3.5 2.4
2017-18 27.3 31.1 4.0 4.3 3.7
2018-19 29.1 30.0 4.1 4.9 3.5
2019-20 32.0 30.5 4.5 5.3 3.2
2020-21 33.4 31.1 4.7 5.4 2.8
2021-22 33.9 23.4 5.5 4.7 2.2
Pharmaceuticals Organic Chemicals
Electrical Machinery Mechanical Applicances
Salts and Minerals

Source: Commerce & Export Promotion Department, Government of Telangana 2022

తెలంగాణ ఉత్పత్తి చేసే వస్తువులకు ప్రపంచవ్యాప్తంగా మంచి
డిమాండ్ ఉన్నది. నీతి ఆయోగ్ రూపొ ందించిన 2021 ఎగుమతి
సంసిద్ధత సూచిక (Export Preparedness Index) ప్రకారం,
తెలంగాణ ఎగుమతులు 170 దేశాలలో మంచి ఆదరణ కలిగి
ఉన్నాయి. అందువలన, భారతదేశంలోని అన్ని రాష్ట్రా లలో
తెలంగాణ నాల్గ వ అత్యధిక అంతర్జాతీయ మార్కెట్ ప్రవేశాన్ని
కలిగి ఉంది. పటం 5.15 తెలంగాణ ఉత్పత్తు ల యొక్క ప్రధాన
దిగుమతిదారులను చూపబడింది. వాటిలో, తెలంగాణ ఎగుమతి
వస్తువులలో ఎక్కువ భాగం USA (28.13%), చ�ైనా (7.30%),
మరియు బంగ్లాదేశ్ (3.64%) లలో ఉన్నది.

పటం 5.15 తెలంగాణ వస్తువులను ఎగుమతి చేసిన మొదటి 10 దేశాలు (2021-22)

రాష్ట ్ర ఎగుమతుల వాటా (%)

United States of America 28.13

China 7.3
Bangladesh 3.64
Russian Federation 2.66
United Kingdom 2.05
Singapore 1.97
Brazil 1.95
Germany 1.89
Japan 1.86
Türkiye 1.82

Source: Commerce & Export Promotion Department, Government of Telangana 2022

94 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

ఎగుమతి చేయబడిన వస్తువులు తెలంగాణ అంతటా ఉత్పత్తి
చేయబడినాయి. అయితే, ఏప్రిల్ 2021 నుండి మార్చి 2022
5.4 ప్రగతి వైపు
మధ్య, దాదాపు 5 జిల్లాలు (మేడ్చల్-మల్కాజిగిరి, హ�ైదరాబాద్, తాజా ఎడిషన్‌ ఈజ్ ఆఫ్ డూయింగ్ బిజినెస్ ర్యాంకింగ్
సంగారెడ్డి, రంగారెడ్డి మరియు మెదక్) రాష్ట రం్ నుండి జరిగిన 2020 సంవత్సరానికి తెలంగాణ రాష్ట రం్ టాప్ అచీవర్స్
మొత్తం ఎగుమతుల్లో 85% ప�ైగా ఉన్నాయి (పటం 5.16). కేటగిరీలో చేర్చబడింది. ఇది సాధారణ నియమాలు మరియు
ఇతర ప్రధాన జిల్లాలలో నల్గొండ (2.45%), ఖమ్మం (2.25%), సమర్థ వంతమ�ైన పాలనా వ్యవస్థల కారణంగా మాత్రమే
మరియు యాదాద్రి భువనగిరి (1.98%) ఉన్నాయి. ప్రభుత్వం, సాధ్యమ�ైంది. వ్యాపార అనుకూల విధానాలు మరియు
తెలంగాణలోని మొత్తం 33 జిల్లాల ఎగుమతి సామర్థ్యాన్ని పరిశమ
్ర రంగానికి అందించిన ప్ రో త్సాహకాల కారణంగా రాష్ట రం్
విస్త రించడం కోసం, ఒక జిల్లా-ఒకే ఉత్పత్తి వంటి విధానాల పెద్ద పెట్టు బడులను ఆకర్షించడంలో మరియు ఉద్యోగాలను
రూపకల్పనలక�ై దిశానిర్దేశం చేసింది. సృష్టించడంలో కూడా విజయవంతమ�ైంది. తెలంగాణ 2022-
23లో (జనవరి 2023 వరకు) TS-iPASS యొక్క చొరవ
పటం 5.16 తెలంగాణలో వస్తువుల ఎగుమతులలో ద్వారా 2,518 కొత్త పరిశమ
్ర ల ద్వారా రూ. 20,237 కోట్ల
మొదటి 5 జిల్లాలు (2022-23) పెట్టు బడులను ఆకర్షించి, 72,908 మందికి ఉపాధిని
కల్పించింది.
MEDCHAL MALKAJGIRI 25.43

రాష్ట రం్ నుండి ఎగుమతులను ప్ రో త్సహించడంలో రాష్ట రం్

HYDERABAD 19.89
అద్భుతమ�ైన ప్రగతిని సాధించింది. నీతి ఆయోగ్ ప్రకారం,
దేశం నుండి జరిగే మొత్తం ఎగుమతుల్లో 75% వాటాను
SANGAREDDY 19.53
అందించిన మొదటి 5 రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ గూడా ఒకటి. విదేశీ
RANGA REDDY 16.57 నిధులు మరియు పెట్టు బడులకు రాష్ట్రాన్ని ఆకర్షణీయమ�ైన
గమ్యస్థానంగా మార్చే దిశగా కూడా ప్రభుత్వం ప్రయత్నాలు
MEDAK 3.6 చేసతు ్న్నది. పెట్టు బడి సదస్సులు మరియు ప్రతినిధుల ద్వారా
రాష్ట రం్ “ఇన్వెస్ట్ తెలంగాణ” ఆలోచనను మరింత ముందుకు
Source: Commerce & Export Promotion Department, Government of
Telangana, 2022 తీసుకువెళుతున్నది. పారిశ్రామిక మౌలిక సదుపాయాలను
(పారిశ్రామిక పార్కులు) అభివృద్ధి చేయడం, శక్తివంతమ�ైన
పరిశోధన మరియు అభివృద్ధి పర్యావరణ వ్యవస్థ మరియు
న�ైపుణ్యాభివృద్ధి నిర్మాణంప�ై ప్రభుత్వం తన నిరంతర దృష్టితో
రాష్ట్రాన్ని పారిశ్రామిక ఉత్పత్తి మరియు తయారీలో అగ్రగామిగా
మరియు ఎగుమతి కేంద్రంగా మార్చే లక్ష్యంతో పనిచేసతు ్న్నది.

పరిశ్రమలు 95
 అధ్యాయం

6
సేవలు

96 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
l ప్రసతు ్త (2022-23) ధరల వద్ద అదనపు స్
థూ ల (33.21%) సేవారంగంలో పనిచేసతు ్న్నారు. అఖిల
రాష్ట ్ర విలువ (GSVA)లో 62.81% వాటాతో భారత స్థాయిలో ఇది 29.64%. రాష్ట రం్ లోని
తెలంగాణ ఆర్థిక వ్యవస్థలో సేవారంగం ప్రబలమ�ైన సేవారంగంలో, మొత్తం కార్మికులలో మూడింట ఒక
రంగంగా ప్రధాన పాత్ర కలిగి ఉన్నది. వంతు మంది (39.75%) 'వాణిజ్యం, హో టల్స్
మరియు రెస్టా రెంట్లు ' ఉప రంగంలో పనిచేసతు ్న్నారు.
l 2014-15 మరియు 2022-23 సం.ల మధ్య
అయితే 21.04% మంది కార్మికులు 'రవాణా,
కాలములో తెలంగాణలోని సేవారంగం అదనపు
నిల్వ మరియు కమ్యూనికేషన్ ఉప రంగంలో
స్
థూ ల విలువ (GVA) ప్రసతు ్త (2022-23) ధరల
పని చేసతు ్న్నారు. ఇవి మొత్తంగా సేవారంగంలో
వద్ద (12.81%) గాను, సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు
60.79%.
(CAGR) భారతదేశ సగటు (10.45%) కంటే 2.36
శాతం ఎక్కువగాను కలిగి ఉన్నది. l ఉపాధికి సేవారంగం యొక్క సహకారం గ్రామీణ
ప్రాంతాల కంటే తెలంగాణలోని పట్ట ణ ప్రాంతాలలో
l ప్రసతు ్త (2022-23) ధరల వద్ద GVAలో మూడింట
ఎక్కువగా ఉంది. PLFS 2020-21సం. ప్రకారం,
ఒక వంతు (33.20%) కంటే ఎక్కువ అందించిన
రాష్ట రం్ లో 63.22% పట్ట ణ కార్మికులు సేవారంగంలో
'రియల్ ఎస్టేట్ మరియు వృత్తి పరమ�ైన సేవలు’
పనిచేసతు ్న్నారు, ఇది గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో 18.28%
రాష్ట రం్ లోని సేవారంగంలో అత్యంత ఆధిపత్య
గా ఉన్నది.
ఉపరంగాలు. ఇది రాష్ట ్ర మొత్తం GVAలో అతిపెద్ద
ఉపరంగంగా వుండి (20.85%) వాటా కలిగి l తెలంగాణ ప్రభుత్వం పర్యాటక శాఖ నాలుగు
వున్నది. విభాగాల్లో జాతీయ పర్యాటక అవార్డులను
గెలుచుకుంది. అత్యుత్త మ రాష్ట రం్ (తెలంగాణ స్టేట్
l 2014-15 మరియు 2022-23 సం.ల(ప్రసతు ్త ధరల
టూరిజం డెవలప్‌మెంట్ కార్పొరేషన్), అత్యుత్త మ
వద్ద) మధ్య 'వాణిజ్యం, మరమ్మతులు, హో టళ్
లు
పర్యాటక స్నేహపూర్వక గోల్ఫ్ కోర్స్ (హ�ైదరాబాద్
మరియు రెస్టా రెంట్లు ' మొదల�ైన ఉపరంగాల గరిష్ట
గోల్ఫ్ అసో సియేషన్), అత్యుత్త మ పర్యాటక
సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు (CAGR) 16.13% వద్ద
స్నేహపూర్వక ర�ైల్వే స్టేషన్ (సికింద్రా బాద్ ర�ైల్వే
ఉంది. ఇతర సేవలు 14.24% వద్ద 'రియల్' ఎస్టేట్
స్టేషన్) మరియు ఉత్త మ వ�ైద్య పర్యాటక సౌకర్యం
మరియు వృత్తి పరమ�ైన సేవలు 12.53% తరువాత
(అపో లో హాస్పిటల్స్) విభాగాలలో సెప్టెంబర్,
స్థానాలను కలిగివున్నాయి.
2022సం. లో న్యూఢిల్లీ లో జరిగిన ప్రపంచ పర్యాటక
l 2014-15 మరియు 2021-22 మధ్య, తెలంగాణ దినోత్సవ వేడుకల్లో భారత ప్రభుత్వం అవార్డులను
నుండి IT ఎగుమతులు 15.67% వార్షిక వృద్ధి అందజేసింది.
రేటును నమోదు చేశాయి. ఈ కాలంలో ఐటీ రంగంలో
l జనవరి 2023సం.లో, భారత ప్రభుత్వ స్టా ర్టప్
మొత్తం ఉద్యోగాలు దాదాపు 3.7 లక్షల నుంచి 7.7
ఇండియా & DPIIT ద్వారా జాతీయ స్టా ర్టప్ అవార్డు
లక్షలకు పెరిగాయి. అటువంటి వృద్ధిని మరింత
2022ని ప్రకటించారు. ఇందులో 17 రంగాలలోని
వేగవంతం చేయడానికి, ప్రభుత్వం తన రెండవ ICT
ఇంక్యుబేటర్లు పాల్గొన్న ఇంక్యుబేటర్ స్పేస్‌లో,
విధానాన్ని (2021-26) లో ప్రవేశపెట్టింది.
తెలంగాణ ప్రభుత్వ స్టా ర్టప్ ఇంక్యుబేటర్ - T-Hub
l PLFS 2020-21సం. ప్రకారం, తెలంగాణలోని భారతదేశంలోని ఉత్త మ ఇంక్యుబేటర్ బహుమతిని
మొత్తం కార్మికులలో మూడింట ఒక వంతు గెలుచుకుంది.

సేవలు 97
6.1 పరిచయం 6.2.2 రంగాలవారి వృద్ధి రేటు
భారతదేశంలోని సేవారంగం వృద్ధి ఆర్థిక వృద్ధికి సంబంధించిన తెలంగాణలో ప్రసతు ్త ధరల వద్ద సేవారంగం అదనపు
సంప్రదాయ నమూనాలకు ఒక ప్రత్యేక ఉదాహరణగా స్
థూ ల విలువ 2014-15సం.లో రూ.2,86,011 కోట్ల నుండి
చెప్పవచ్చును. ఇది 2021-22 సం.లో ప్రపంచ GDPలో 2022-23సం.లో రూ.7,50,408 కోట్ల కు పెరిగింది. గత 8
53.40% వాటాను కలిగి, విలువ ఆధారిత పరంగా ప్రపంచ సంవత్సరాల వ్యవధిలో 162.37% పెరుగుదల (పటం 6.2
ఆర్థిక వ్యవస్థలో అతిపెద్ద రంగంగా ఉన్నది. చూడండి). అదే వ్యవధిలో, భారతదేశంలో సేవారంగం అదనపు
తెలంగాణలో, 2022-23 సంవత్సరంలో రాష్ట ్ర ఆర్థిక వ్యవస్థ కు స్
థూ ల విలువ రూ.59,62,478 కోట్ల నుండి రూ.1,32,06,468
సేవారంగం అత్యధికంగా (62.81%) సహకారం అందించింది. కోట్ల కు పెరిగింది, ఇది 121.49 % పెరుగుదలను కలిగి ఉంది.
గత ఐదేళ్లలో (2017-18 నుండి 2022-23) రాష్ట రం్ లో జ్ఞానం, ఆ విధంగా, 2014-15 సం.మరియు 2022-23 సం.మధ్య
మౌలిక సదుపాయాలు, సమాచారం మరియు సాంకేతికత తెలంగాణ సేవారంగం దేశం కంటే 40.88 శాతం ఎక్కువగా వృద్ధి
సంబంధిత విధానాలలో విజయవంతమ�ైన పెట్టు బడుల చెందినది.
కారణంగా సేవారంగం 75.33% వృద్ధి చెందినది.
పటం 6.2: అదనపు స్థూల విలువ ద్వారా సేవారంగం
రాష్ట రం్ లో మానవ మూలధనం, పెట్టు బడి, జ్ఞాన కార్మికులు,
ప్రస్తుత ధరల వద్ద
వ్యాపార వాతావరణం, భద్రత, చట్ట పరమ�ైన పర్యావరణం,
(2014-15 నుండి 2022-23 వరకు) తెలంగాణ vs
జ్ఞానఉత్పత్తి మరియు జ్ఞానం వ్యాప్తి వంటి కీలక కొలమానలప�ై
కొలవబడిన NITI ఆయోగ్ భారతదేశ ఆవిష్కరణ సూచిక 2022
భారతదేశం
GVA-Services (Rs. in Crore) - Telananga
యొక్క మొత్తం విభాగంలో తెలంగాణ 2వ స్థానంలో నిలిచింది.
7,50,408
అదనంగా, PLFS 2020-21 సం.పు నివేదిక ప్రకారం ఈ రంగం
మొత్తం శ్రామిక శక్తిలో మూడింట ఒక వంతు మందికి ఉపాధి 4,80,280
5,30,145
6,38,671
కల్పించింది. రాష్ట రం్ లో ఉత్పత్తి , వృద్ధి మరియు ఉద్యోగాలకు 3,81,912 5,32,011
2,86,011
4,27,998
సేవారంగం అత్యంత కీలకమ�ైనది.

6.2 రంగాల అంతర అంశాలు

3,29,641

6.2.1 రంగాలవారి సహకారం: 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
(TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)

2022-23 సంవత్సరంలో, సేవారంగం ప్రసతు ్త ధరల వద్ద

GVA-Services (Rs. in Crore) - India
తెలంగాణ రాష్ట ్ర స్
థూ ల రాష్ట ్ర విలువలో 62.81% (రూ.7,50,408 1,32,06,468

కోట్లు ) వాటాను కలిగి ఉంది. ఇది రాష్ట ్ర ఆర్థిక వ్యవస్థ లో అత్యంత 95,90,940
91,53,406
ఆధిపత్య రంగంగా అవతరించింది. (పటం 6.1 చూడండి). 73,49,430 1,12,43,165
59,62,478 1,00,59,042
పటం 6.1: 2022-23 సం.లో ప్రస్తుత ధరల వద్ద 65,80,718
81,46,976

రాష్ట్ర స్థూల విలువ జోడింపులో ఆర్థిక రంగ వాటా

(తోడ్పాటు) 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Total GSVA (at current Prices)=Rs 11,94,777 crore (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation,
Government of India.
2,17,877 Agriculture & Allied
18%
తెలంగాణ సేవారంగం ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం 2021-22
Industries (Including
Mining and Quarrying)
మరియు 2022-23 సంవత్సరాల్లో సంవత్సరానికి (YoY)
2,26,492 Services
20.47% మరియు 17.50% వృద్ధి రేటును నమోదు చేసింది,
19%
7,50,408 అయితే అదే సంవత్సరాల్లో జాతీయ స్థాయి YoY వృద్ధి రేటు
63%
17.23% మరియు 17.46% ను కలిగి ఉంది. ఈ వ్యవధిలో,
తెలంగాణలో సేవారంగం వృద్ధి రేటు ప్రతి సంవత్సరం భారతదేశం
కంటే ఎక్కువగా ఉంది (పటం 6.3 చూడండి).
Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation,
Government of India.

98 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 6.3: 2015-16 నుండి 2022-23 మద్య కాలములో ప్రస్తుత ధరల వద్ద సేవారంగం అదనపు స్థూల విలువ
వృద్ది రేటు (సంవత్సరాల వారిగా)తెలంగాణ vs భారతదేశం

20.47%

17.50%

17.46%
17.23%
15.86%
15.25%

12.35%
12.22%
12.07%
11.68%

10.85%

10.77%
10.37%

9.89%
2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 (TRE) 2019-20 (SRE) 2020-21 (FRE) 2021-22 (PE) 2022-23 (PAE)

-0.35%
Telangana India

-4.65%
Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India.

2014-15 మరియు 2021-22 సంవత్సరాల మధ్యకాలములో అనగా 7 సంవత్సరాల వ్యవధిలో, తెలంగాణ సేవారంగం GVA ప్రసతు ్త
ధరల వద్ద అన్ని ప్రత్యేకంకాని కేటగిరీ రాష్ట్రా లు మరియు దక్షిణాది రాష్ట్రా లలో 12.16% గా రెండవ అత్యధిక సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు
(CAGR)ను సాధించింది (పటం 6.4 చూడండి).

పటం 6.4: అదనపు స్థూల విలువ ద్వారా సేవారంగం ప్రస్తుత ధరల వద్ద–సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ది రేటు (2014
-2015 నుండి 2021-22) (ప్రత్యేక హోదా లేని రాష్ట్రాలు)
Services - CAGR (2014-15 to 2021-22)

Karnataka 12.83%

Telangana 12.16%

Andhra Pradesh 11.70%

Madhya Pradesh 11.39%

West Bengal* 11.29%

Rajasthan 10.52%

Haryana 10.36%

Bihar 10.25%

Tamil Nadu 10.02%

Gujarat* 9.34%

Delhi 9.12%

Jharkhand 9.02%

Kerala 8.99%

Maharashtra* 8.73%

Uttar Pradesh 8.17%

Odisha 8.01%

Goa* 8.00%

Punjab 6.43%

Source: RBI handbook of Statistics on Indian States, 2021-22, * Indicates data not available for 2021-22, **
Indicates data not available for 2021-22 and 2020-21
సేవలు 99
6.3 సేవల రంగంలో ఉపాధి సేవారంగంలో 33.21% వాటాలో, తెలంగాణలో పురుష

ధోరణలు
కార్మికుల వాటా (60.69%) అఖిల భారత (59.22%) కంటే
ఎక్కువగా ఉంది, అయితే తెలంగాణలో మహిళా కార్మికుల
వాటా (39.31%) మొత్తం భారతదేశం కంటే తక్కువగా ఉంది
PLFS 2020-21 సం.ప్రకారం, తెలంగాణలోని మొత్తం
(40.78%). అదనంగా, తెలంగాణలో మహిళా కార్మికుల కంటే
కార్మికులలో మూడింట ఒక వంతు (33.21%) కార్మికులు
పురుష కార్మికులు 21.38% ఎక్కువ (పటం 6.6 చూడండి).
సేవారంగంలో పనిచేసతు ్న్నారు. అఖిల భారత స్థాయిలో ఇది
29.64% గా నమోదు అయింది.
పటం 6.6: సేవారంగములో పురుషుల మరియు
పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో , 2017-18 సం.నుండి భారతదేశంలోని మహిళా కార్మికుల వాటా తెలంగాణ vs
(60.52%) కంటే తెలంగాణలో సేవారంగ కార్మికుల వాటా భారతదేశం(2020-21)
(63.22%) ఎక్కువగా ఉంది. మరోవ�ైపు, గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో ,
తెలంగాణ వాటా (18.28 %) జాతీయ సగటు (18.59%) కంటే 60.69% 59.22%
తక్కువగా ఉంది (పటం 6.5 చూడండి). రాష్ట రం్ లోని ITIలు,
TASK మరియు ఇతర విద్యాసంస్థ ల ద్వారా రాష్ట రం్ చేపట్టిన 39.31% 40.78%
కీలక న�ైపుణ్యం మరియు ప్రాతినిద్యం ద్వారా ఉపాధిని పూర్తి
చేయడం సేవారంగంలో మెచ్చుకోదగిన అంశం.

పటం 6.5:మొత్తం శ్రామికులలో సేవారంగ శ్రామికుల

వాటా :తెలంగాణ vs భారతదేశం(2017-18 నుండి
2020-21వరకు )
Telangana All-India
Male Female
Rural
Source: Periodic Labour Force Survey, 2020-21
20.71
19.87

18.59
18.42

18.28

సేవా రంగంలో, మొత్తం కార్మికులలో మూడింట ఒక వంతు

15.66
15.52

16.1

కార్మికులు 39.75% ‘వాణిజ్యం, హో టల్స్ మరియు రెస్టా రెంట్లు ’

ఉప రంగంలో పనిచేసతు ్న్నారు, అయితే 21.04% మంది
కార్మికులు ‘రవాణా, గిడ్డంగులు మరియు సమాచారం
ఉపరంగాలలో కలిసి పనిచేసతు ్న్నారు. సేవారంగం 60.79%
2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 కార్మికులకు ఉపాధిని కల్పిస్తుంది. గ్రామీణ ప్రాంతాలలో
Telangana India గతం(24.95%)తో పోల్చితే ఎక్కువ శాతం (31.67%)
మంది వ్యక్తు లతో మొత్తం సేవారంగములో 56.62% మంది
Urban
కార్మికులు ఉన్నారు. తెలంగాణలో సేవా రంగం నుండి పొ ందే
68.07

ఉపాధి పట్ట ణ ప్రాంతాలలో కూడా ఇదే ధో రణిలో కొనసాగుతుంది.

65.95

65.4

పట్ట ణ ప్రాంతాలలో గతంతో (22.56%) పోల్చితే ఎక్కువ శాతం

63.22
61.48

60.52
60.43

33.63% మంది వ్యక్తు లతో పట్ట ణ ప్రాంతాలలో మొత్తంగా సేవా

59.08

రంగం లో 56.62 % మందికి ఉపాధిని కల్పిస్తుంది (చిత్రం 6.7

చూడండి).

2017-18 2018-19 2019-20 2020-21

Telangana India

Source: Periodic Labour Force Survey, 2017-18 to 2020-21

100 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 6.7: తెలంగాణలో ఉపరంగాల వారీగా ఉద్యోగిత గ్రామీణ /పట్టణ ప్రాంతాలు (2020-21)
43.38 43.82
39.75 39.21

33.63
31.67

24.95
22.56
21.04

Trade, Hotels & Restaurants Transport, Storage & Other Services

Communications
Rural Urban Total
Source: Periodic Labour Force Survey, 2020-21

6.4. ఉప రంగాల ఆంతర్వివరములు జి. ప్రసారానికి సంబంధించిన కమ్యూనికేషన్ మరియు

సేవలు.
సేవారంగం అంటే ఏమిటి? 3. ఆర్థిక సేవలు
4. స్థిరాస్తి రంగం (రియల్ ఎస్టేట్) మరియు వృతి పరమ�ైన
1. వాణిజ్యం, మరమ్మత్తు లు, హో టళ్
లు మరియు సేవలు
రెస్టా రెంట్లు 5. ప్రజా పరిపాలన (పబ్లి క్ అడ్మినిస్ట్రేషన్)
ఎ. వర్త కం మరియు మరమ్మత్తు లు సేవలు 6. ఇతర సేవలు
బి. హో టళ్
లు మరియు రెస్టా రెంట్లు
2. ప్రసారానికి సంబందించిన రవాణా, నిల్వ,
కమ్యూనికేషన్ మరియు సేవలు 6.4.1 ఉపరంగాల సహకారం:
ఎ. ర�ైల్వేలు,
2022-23సం.లో 33.20% వాటాతో ‘రియల్’ ఎస్టేట్ మరియు
బి. రోడ్డు రవాణా,
ఇతర సేవల ఉపరంగం ప్రసతు ్త ధరల వద్ద సేవారంగం
సి. నీటి రవాణా,
GVAకి అతిపెద్ద సహకారం అందించింది. తర్వాత ‘వాణిజ్యం,
డి. వాయు రవాణా,
మరమ్మతులు, హో టల్స్ మరియు రెస్టా రెంట్లు ’ 28.34%
ఇ. రవాణాకు సంబందించిన సేవలు,
వాటాను కలిగి ఉన్నాయి (పటం 6.8 చూడండి).
ఎఫ్. నిల్వ వసతులు,

1. Other Services include (i) Financial and insurance activities, (ii) Real estate activities, (iii) Professional, scientific and technical
activities, (iv) Administrative and support service activities, (v) Public administration and defence; compulsory social security,
Section (vi) Education, (vii) Human health and social work activities, (viii) Arts, entertainment and recreation, (ix) Other service
activities (x) Activities of households as employers; undifferentiated goods and services producing activities of households for
own use, (xi) Activities of extraterritorial organizations and bodies

సేవలు 101
పటం 6.8: 2014-15 నుండి 2022-23 మధ్య కాలంలో తెలంగాణలో ప్రస్తుత ధరల వద్ద సేవారంగం అదనపు
స్థూల రాష్ట్ర విలువలో ఉపరంగాల వారి వాటా
2014-15 22.47% 12.54% 10.58% 33.88% 6.00% 14.52%

2015-16 22.67% 12.03% 10.05% 34.03% 6.65% 14.57%

2016-17 22.70% 11.21% 9.52% 34.52% 6.70% 15.36%

2017-18 24.27% 10.60% 9.53% 33.76% 6.55% 15.29%

2018-19 (TRE) 26.81% 10.43% 9.13% 33.65% 5.86% 14.12%

2019-20 (SRE) 27.87% 10.21% 8.81% 33.97% 4.92% 14.22%

2020-21 (FRE) 23.46% 8.89% 9.25% 36.57% 5.70% 16.14%

2021-22 (PE) 27.46% 8.47% 8.56% 34.24% 5.42% 15.85%

2022-23 (PAE) 28.34% 8.44% 8.30% 33.20% 5.67% 16.05%

Trade, Repair, Hotels Transport, Storage, Communication &

and Restaurants Services related to Broadcasting
Financial Services Real Estate, Ownership of Dwelling
and Professional Services
Public Administration Other Services

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India.

2014-15 మరియు 2022-23 సం.ల మధ్య కాలంలో ‘వాణిజ్యం,
మరమ్మతులు, హో టల్స్ మరియు రెస్టా రెంట్లు ’వాటాలో 26%
నికర పెరుగుదల ఉంది. తెలంగాణ రాష్ట ్ర పారిశ్రామిక ప్రా జెక్ట్
ఆమోదం మరియు స్వీయ-ధృవీకరణ వ్యవస్థ
ASS) మరియు తెలంగాణ రాష్ట ్ర భవన నిర్మాణ అనుమతి
ఆమోదం మరియు స్వీయ ధృవీకరణ వ్యవస్థ (TS-bPASS)
వంటి ఏక గవాక్ష విధానాల ద్వారా రాష్ట రం్ లో పరిశమ
్ర ల
స్థాపనకు అనుమతులు సులభతరం చేయబడ్డా యి. ఇలాంటి
కార్యక్రమాలు IT/ITeS పరిశమ
్ర ల మొత్తం వృద్ధికి మరియు
తద్వారా రాష్ట రం్ లో సేవారంగం వృద్ధికి దో హదపడ్డా యి.
6.4.2 ఉపరంగాల వృద్ధి:
(TS-iP- 2014-15 మరియు 2022-23 సం.ల (ప్రసతు ్త ధరల వద్ద)
మధ్య ‘వాణిజ్యం, మరమ్మతులు, హో టళ్
లు మరియు రెస్టా రెంట్లు ’
16.13% వద్ద ,’ఇతర సేవలు’ 14.24% వద్ద తర్వాత 12.53%
వద్ద ‘రియల్’ ఎస్టేట్ మరియు వృత్తి పరమ�ైన సేవలు (పటం
6.9 చూడండి) ఉపరంగం గరిష్ట సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటును
(CAGR) సాధించినది.

పటం 6.9: 2014-15 మరియు 2022-23 మధ్య కాలంలో ప్రస్తుత ధరల వద్ద సేవారంగం క్రింద ఉపరంగాల
సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధిరేటు
Trade, Repair, Hotels and Restaurants 16.13%

Other Services 14.24%

Real Estate, Ownership of Dwelling and

12.53%
Professional Services

Public Administration 12.01%

Financial Services 9.45%

Transport, Storage, Communication &

7.37%
Services related to Broadcasting
Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India.

102 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

2014-15 మరియు 2022-23 సం.ల మధ్య (ప్రసతు ్త ధరల పటం 6.10 : ప్రస్తుత ధరల వద్ద సేవారంగంలో
వద్ద) ‘ప్రజా పరిపాలన’ మరియు ‘ఆర్థిక సేవలు’ అనే ఉప అదనపు స్థూల విలువ వృద్దిలో ఉపరంగాల
రంగాలు వరుసగా 12.01% మరియు 9.45% CAGRని తోడ్పాటు
సాదించాయి. (తెలంగాణ vs భారతదేశం)
13.51% 13.62%
2014-15 మరియు 2022-23 సం.ల మధ్య, అన్ని ఉపరంగాల 11.85% 11.72%
10.35%
9.60%
GVA - ‘వాణిజ్యం, హో టల్స్, రవాణా, కమ్యూనికేషన్ మరియు
ప్రసారానికి సంబంధించిన సేవలు’, ‘ఆర్థిక, ప్రజా పరిపాలన’,
‘రక్షణ మరియు ఇతర సేవలు’ ప్రసతు ్త ధరలలో రాష్ట రం్ 13.51%,
11.85% మరియు 13.62% సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటును Trade, Hotels, Financial, Real Estate & Public Administration,
Transport, Other Professional Defence and other
(CAGR) చవిచూసింది. ఇది భారత CAGR విలువ 9.60%, Communication and Services services
services related to
10.35% మరియు 11.72% కంటే ఎక్కువగా ఉన్నది. broadcasting Telangana India

సేవారంగంలోని ప్రతి ఉపరంగంలో తెలంగాణ వృద్ధి రేటు అన్ని Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation,
Government of India.
సంవత్సరాల్లో భారతదేశం కంటే ఎక్కువగా ఉందని సూచిస్తుంది
(పటం 6.10 చూడండి). 2014-15 మరియు 2021-22 సం.ల మధ్య, తెలంగాణ
‘వాణిజ్యం, మరమ్మత్తు , హో టళ్
లు మరియు రెస్టా రెంట్లు ’ ఉప
రంగం అత్యధిక సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు (CAGR) 15.42%
సాధించింది, అయితే ‘రియల్’ ఎస్టేట్ మరియు వృత్తి పరమ�ైన
సేవలు’ 12.33% రెండవ అత్యధిక CAGRతో, ఇతర దక్షిణాది
రాష్ట్రా లతో పో లిస్తే ఈ రంగాలలో తెలంగాణ రాష్ట రం్ మెరుగ�ైన
పనితీరును సూచిస్తుంది (పటం 6.11 చూడండి).
పటం 6.11: ప్రస్తుత ధరల వద్ద సేవారంగంలో అదనపు స్థూల విలువ వృద్దిలో ఉపరంగాల తోడ్పాటు (తెలంగాణ
vs దక్షిణాది రాష్ట్రాలు)
CAGR -Service subsectors

13.57% 12.39% 13.88% 8.99%

14.30%

10.52% 11.43% 7.65%

8.13% 14.66%

12.33% 13.19% 9.66%

10.00% 10.90%

8.81% 9.36%
8.98% 15.03% 9.32%
6.04% 11.13% 3.83%
5.89%
9.51%
15.42% 10.25% 14.64% 10.59%
9.33%

Telangana Tamil Nadu Karnataka Andhra Pradesh Kerala

Trade, repair, hotels and restaurants Transport, storage, communication
& services related to broadcasting
Financial services Real estate, ownership of dwelling &
professional services
Public administration Other services
Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India.

సేవలు 103
6.4.3 రంగాల వృద్ధి రేటుకి ఉప రంగాల సహకారం:
2015-16 మరియు 2016-17సం.లలో ‘ఆర్థిక, రియల్ ఎస్టేట్
మరియు ఇతర వృత్తి పరమ�ైన సేవలు’ ఉప రంగం మరియు
‘వాణిజ్యం, మరమ్మతులు, హో టళ్
లు &రెస్టా రెంట్లు , రవాణా,
నిల్వ, కమ్యూనికేషన్ మరియు ప్రసారంకు సంబందించిన సేవల
వంటి ఉప రంగం 2017-18 మరియు 2018-19 సం.లో అలాగే
2022-23సం.లో రాష్ట రం్ లో ప్రసతు ్త ధరల వద్ద YoY సేవారంగం
వృద్ధికి అతిపెద్ద సహకారం అందించింది (పటం 6.12 చూడండి).
2022-23సం.లో,’ఆర్ధిక, రియల్ ఎస్టేట్ మరియు ఇతర
వృత్తి పరమ�ైన సేవలు’ (5.96%) మరియు ‘ప్రజా పరిపాలన
మరియు ఇతర సేవలు’ (4.26%) రాష్ట ్ర ఉపరంగ GVAలో
అదేకాలపు భారతదేశ గణాంకాలతో పో లిస్తే అధిక వృద్ధి రేటును
కలిగి ఉన్నాయి.

పటం 6.12:
తెలంగాణలో ప్రస్తుత ధరల వద్ద సేవారంగంలో అదనపు స్థూల విలువ వృద్దిలో ఉపరంగాల తోడ్పాటు
Telangana
3.79%
0.58% 4.26%
3.93% 4.33% 1.22% 5.75%
2.43% 2.83%
4.72% 5.96%
6.34% 6.94% 4.48% 4.60%
10.94% 4.41%
6.92% 2.61% 7.28%
4.99% 4.58% 5.16% 4.94% 2.88% 3.13%
2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23 2015-16
(TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
-5.84%
Public Administration and Other Services

Financial ,Real Estate, Ownership of Dwelling and Professional Services,

Trade, Repair, Hotels and Restaurants, Transport, Storage, Communication &

Services related to Broadcasting

India
5.13% 4.00%

3.63% 3.44% 5.82%

2.83% 3.29% 5.19%
3.06%
4.34% 2.94% 4.94%
4.41% 3.82%
6.91% 7.64%
3.13% 3.72% 4.62% 3.97% 3.01% 1.65%
2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
(TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Public Administration, Defence and other services -0.22%
-6.09%
Financial, Real Estate & Other Professional Services

Trade, Hotels, Transport, Communication and services related to

broadcasting

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India.

104 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

6.4.4 వాణిజ్యం, మరమ్మతులు, హోటళ్లు మరియు తెలంగాణలో ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం ‘వాణిజ్యం మరియు

రెస్టారెంట్లు: మరమ్మత్తు సేవారంగం’ ద్వారా అదనపు స్

ఈ ఉపరంగం 2 భాగాలుగా విభజించబడింది: వాణిజ్యం మరియు
మరమ్మత్తు - ఈ ఉపరంగం 2022-23సం.లో 96.03%
వాటాను, హో టల్స్ మరియు రెస్టా రెంట్లు , 3.97% వాటాను కలిగి
ఉన్నది. 2022-23సం.లో సేవల రంగం (ప్రసతు ్త ధరల వద్ద)
GVAకి వాణిజ్యం మరియు మరమ్మత్తు సేవల వాటా 27.21%
అయితే ‘హో టల్‌లు మరియు రెస్టా రెంట్లు ’ 1.12%గా ఉన్నవి.
థూ ల విలువ
2014-15సం.లో రూ.56,974 కోట్ల నుండి 2022-23సం.లో
రూ.2,04,187 కోట్ల కు పెరిగింది. ఇది గడిచిన 8 సంవత్సరాల
వ్యవధిలో 258.39% పెరిగింది. మరోవ�ైపు, ఈ వ్యవధిలో,
తెలంగాణలో ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం ‘హో టల్స్ మరియు రెస్టా రెంట్స్
ఉపరంగం ద్వారా అదనపు స్
థూ ల విలువ 2014-15సం.లో
రూ.7,295 కోట్ల నుండి 2022-23సం.లో రూ.8,447 కోట్ల కు
పెరిగింది ఇది 15.79% పెరుగుదల కలిగి ఉన్నది. (పటం 6.13
చూడండి).

పటం 6.13:- తెలంగాణలో 2014-15 మరియు 2022-23 సం.ల మధ్య కాలంలో ప్రస్తుత ధరల వద్ద వ్యాపారం,
మరమ్మత్తు, హోటళ్లు మరియు రెస్టారెంట్ల అదనపు స్థూల విలువ మరియు తోడ్పాటు .
A. Telangana GVA (Rs. crore)

GVA (Rs. in Crore) 2,04,187

1,68,055

1,36,749

1,17,600 1,18,730

94,286

77,708
66,418
56,974
-

8,318 8,985 9,581 11,145 11,504 8,447

7,295 5,653 7,345

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 (TRE) 2019-20 (SRE) 2020-21 (FRE) 2021-22 (PE) 2022-23 (PAE)

Trade and Repair Services Hotels and Restaurants

B. Year-on-year Growth Rate

16.58%
2015-16
14.02%
2,04,187
17.00%
2016-17
Trade and Repair Services 8.02%

Hotels and Restaurants 21.33%

2017-18
6.63%

24.73%
2018-19 (TRE)
16.32%

16.28%
2019-20 (SRE)
3.22%

-13.18%
2020-21 (FRE)
-50.86%

8,447 41.54%
2021-22 (PE)
29.93%
2022-23 (PAE)
21.50%
2022-23 (PAE)
15.00%

Railways Road Transport Air Transport

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India.

సేవలు 105
2021-22సం. నుండి 2022-23సం.ల మధ్య ‘వాణిజ్యం
మరియు మరమ్మత్తు ’ ఉపరంగం ద్వారా ప్రసతు ్త ధరల వద్ద
GVA21.50% పెరిగి రూ.1,68,055కోట్ల నుండి రూ.2,04,187
కోట్ల కు చేరుకుంది. ఈ కాలంలో ‘హో టల్స్ మరియు రెస్టా రెంట్ల ’
ప్రసతు ్త ధరల వద్ద 2021-22 నుండి 2022-23 మధ్య కాలంలో
GVA 15% పెరిగి రూ.7,345 కోట్ల నుండి రూ.8,447 కోట్ల కు
చేరుకుంది.
6.4.5 రవాణా, నిల్వ, ప్రసారం మరియు
కమ్యూనికేషన్:
ఈ ఉపరంగం 7 విడిభాగాల ఉపరంగాలుగా విభజించబడింది,
2022-23 సంవత్సరంలో ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం ఈ రంగానికి
వారి సహకారం క్రింది విధంగా ఉంది:
• ఈ ఉపరంగంలో ర�ైల్వేలు, రోడ్డు రవాణా మరియు
వాయు రవాణా వరుసగా 6.40%, 57.24% మరియు
2.52% వాటా కలిగి ఉన్నాయి.
• ఈ ఉపరంగంలో రవాణాకు సంబంధించిన సేవలు
8.28% గా ఉన్నాయి
• నిల్వ - ఇది ఈ ఉపరంగంలో 1.29% వాటాను కలిగి
ఉంది
• ప్రసారానికి సంబంధించిన కమ్యూనికేషన్ మరియు
సేవలు ఈ విభాగంలో 24.27% వాటాను కలిగి ఉన్న
ఉపరంగంలో రెండవ అతిపెద్ద సహకారిగా ఉన్నది.
తెలంగాణలో ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం రవాణా ఉప రంగం అదనపు
స్
థూ ల విలువ 2014-15లో రూ.35,866 కోట్ల నుండి 2022-
23లో రూ.63,341 కోట్ల కు పెరిగింది. గత 8 సంవత్సరాల
వ్యవధిలో 76.60% పెరుగుదల.
వాయు, ర�ైల్వే మరియు రోడ్డు రవాణా ఈ ఉపరంగం యొక్క
సంప్రదింపు-ఇంటెన్సివ్ భాగాలు. 2021-22 మరియు 2022-
23 సం.ల మధ్య, వాయు రవాణా ఉపరంగం GVAలో రూ.522
కోట్ల పెరుగుదలను చవిచూసింది, ఇది 48.65% పెరుగుదల.
ఈ కాలంలో, ర�ైల్వేల GVAలో సంపూర్ణ పెరుగుదల రూ.589
కోట్లు , 17.00% పెరుగుదల మరియు రోడ్డు రవాణా GVAలో
రూ.5,268 కోట్ల ,17.00% పెరుగుదల కనపడుచున్నది.(పటం
6.14 చూడండి).

పటం 6.14: తెలంగాణలో ప్రస్తుత ధరల వద్ద 2015-16 నుండి 2022-23 వరకు రవాణా రంగం యొక్కఅదనపు
స్థూల విలువల తోడ్పాటు మరియు వృద్ది రేటు
A. GVA(Rs.crore)

2014-15 2,004 20,540 623 4,937

2015-16 2,010 22,633 1,126 5,048

2016-17 2,216 24,536 1,267 5,578

2017-18 2,546 27,341 1,329 5,834

2018-19 (TRE) 2,640 32,354 791 5,213

2019-20 (SRE) 3,361 33,798 1,429 5,307

2020-21 (FRE) 3,139 27,105 721 4,942 -49.55%

2021-22 (PE) 3,463 30,987 1,073 5,088

2022-23 (PAE) 4,052 36,255 1,595 5,246

-60.00%

Railways Road Transport Air Transport Incidental Services

106 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

B.GVA growth (%)

0.30%
Railways 2015-16 10.19%
80.74%
Road Transport
10.25%
Air Transport 2016-17 8.41%
12.52%
14.89%
2017-18 11.43%
4.89%
3.69%
2018-19 (TRE) 18.34%
-40.48%
27.31%
2019-20 (SRE) 4.46%
80.66%
-6.61%
-19.80% 2020-21 (FRE)
-49.55%
10.32%
2021-22 (PE) 14.32%
48.82%
17.01%
2022-23 (PAE) 17.00%
48.65%
Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India.

6.4.6 ఆర్థిక సేవలు

తెలంగాణలో ఆర్థిక సేవల రంగం ద్వారా జోడించిన స్
థూ ల విలువ (ప్రసతు ్త ధరల వద్ద ) 2014-15సం.లో రూ.30,261 కోట్ల నుండి
2022-23సం.లో రూ.62,311 కోట్ల కు పెరిగింది.గత 8 సంవత్సరాల వ్యవధిలో 106% పెరుగుదల కనపడుచున్నది. (పటం 6.15
చూడండి).

పటం 6.15:- 2014-15 మరియు 2022-2023 మధ్య కాలములో తెలంగాణలో ప్రస్తుత ధరల వద్ద ఆర్థిక రంగం
యొక్క అదనపు స్థూల విలువ GVA of Financial Services (Rs.Crore)
62,311
54,659
46,866 49,022
43,841
40,783
36,356
33,123
30,261

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India.

సేవలు 107
6.4.6.1. బ్యాంకింగ్ మరియు బీమా వాటాను కలిగి ఉంది, అయితే 2021-22సం.లో ఇది GSVA
(ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం) ప్రత్యేక కేటగిరీ కాని రాష్ట్రా లలో 4.99%
వృత్తి పరమ�ైన సలహా, బీమా, సంపద నిర్వహణ, మ్యూచువల్ వద్ద ఉంది (పటం 6.17 చూడండి)
ఫండ్‌లు, స్టా క్ మార్కెట్లు , ట్రెజరీలు మరియు ఋణ సాధనాలు,
పన్ను మరియు ఆడిట్ కన్సల్టెన్సీ, మూలధన పునర్నిర్మాణం పటం 6.17: ప్రస్తుత ధరల వద్ద అదనపు స్థూల రాష్ట్ర
మరియు శాఖల నిర్వహణతో పాటు ఆర్థిక సేవలలో బ్యాంకింగ్ విలువలో బ్యాంకింగ్ మరియు బీమా రంగం యొక్క
మరియు బీమా ప్రధాన భాగం. వాటా (ప్రత్యేక హోదా లేని రాష్ట్రాలు)
బ్యాంకింగ్ మరియు బీమా మరియు ఆర్థిక వృద్ధికి మధ్య Share in GSVA
States
బలమ�ైన, ద్వి-దిశాత్మక సంబంధం ఉంది. 2021-22 సం. 2020-21 2021-22
నాటికి తెలంగాణలో ప్రతి లక్ష జనాభాకు 17.02 బ్యాంకు శాఖలు Maharashtra 23.49% NA
Tamil Nadu 8.65% 9.53%
అందుబాటులో ఉన్నాయి. రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా ఉన్న మొత్తం 5,958
Gujarat 7.75% NA
బ్యాంకు శాఖల్లో 3,083 ప్రభుత్వ రంగ బ్యాంకులు, 1,507 ప్రవ
ై ేట్ Karnataka 6.35% 7.16%
రంగ బ్యాంకులు, 418 సహకార బ్యాంకులు, 920 ప్రాంతీయ Uttar Pradesh 5.43% 6.14%
గ్రామీణ బ్యాంకులు, 18 చిన్న ఆర్థిక బ్యాంకులు. West Bengal 5.42% NA
Telangana 4.47% 4.99%
రాష్ట రం్ లోని మొత్తం బ్యాంకు శాఖల్లో దాదాపు 30.51% గ్రామీణ Andhra Pradesh 3.81% 4.63%
ప్రాంతాల్లో ఉన్నాయి, 45.85% పట్ట ణాల్లో మరియు 23.63% Rajasthan 3.54% 3.95%
Madhya Pradesh 3.04% 3.55%
పాక్షిక పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో ఉన్నాయి (పటం 6.16 చూడండి).
Haryana 2.97% 3.22%

పటం 6.16:- 30 సెప్టెంబర్ 2022 నాటికి

Bihar 2.39% 2.64%
Punjab 2.26% 2.44%
తెలంగాణలో ప్రాంతాల వారీగా బ్యాంకింగ్ శాఖల Odisha 1.67% 1.84%
విస్తరణ Chhattisgarh 1.05% NA
Jharkhand 0.84% 0.87%
Total number of Bank Branches = 5958 Goa 0.32% NA
Source: RBI Handbook of Statistics on Indian States 2021-22

బ్యాంకింగ్ మరియు బీమా వృద్ధి రేటు

1,818 Rural areas
30%
తెలంగాణలో 2014-15 మరియు 2021-22 సం.ల మధ్య
2,732
46%
Semi-urban areas కాలంలో బ్యాంకింగ్ మరియు బీమా రంగం (ప్రసతు ్త ధరల
ప్రకారం) GVA యొక్క సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు (CAGR)
Urban areas
8.81% ను కలిగి ఉన్నది.
1,408
24% 2020-21 మరియు 2021-22 సం.ల మధ్యకాలములో,
బ్యాంకింగ్ మరియు బీమా ద్వారా GVA (ప్రసతు ్త ధరల వద్ద)
రూ.49,02,161 నుండి రూ.54,65,910కి 11.50% పెరిగింది.
Source: State Level Bankers Committee, Telangana
ఈ ఉపరంగంలో, సమాచార లభ్యత ఉన్న 13 ప్రత్యేకంలేని
ఆర్థిక వ్యవస్థకు బ్యాంకింగ్ మరియు బీమా సహకారం: 2020- కేటగిరీ రాష్ట్రా లలో 2014-15 మరియు 2021-22 సం.ల మధ్య
21సం.లో, తెలంగాణ GSVAలో (ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం) బ్యాంకింగ్ మరియు బీమా ద్వారా GVAలో తెలంగాణ పదవ
4.47% వద్ద బ్యాంకింగ్ మరియు బీమాలో 7వ అత్యధిక CAGRని కలిగి ఉంది (Figure 6.18 చూడండి).

2. Non-Special Category States with no data available for 2021-22 are Chhattisgarh, Goa, Gujarat, Maharashtra, and West
Bengal. However, in 2020-21, the share of Banking and Insurance in the GSVA (at current prices) in Telangana was higher
the 2 states i.e. Chhattisgarh, Goa,
3. The data for Chhattisgarh, Goa, Gujarat, Maharashtra, and West Bengal was not available for 2021-22.

108 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 6.18:- 2014-15 మరియు 2021-22 సం.ల మధ్య కాలంలో ప్రస్తుత ధరల వద్ద బ్యాంకింగ్ మరియు బీమా
రంగం అదనపు స్థూల విలువ యొక్క సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు (CAGR) ( ప్రత్యేక హోదా లేని రాష్ట్రాలు)

Source: RBI Handbook of Statistics on Indian States 2021-22

6.4.7 రియల్ ఎస్టేట్ మరియు వృత్తిపరమైన సేవలు ఉపరంగం 2.57 రెట్లు పెరిగింది.

తెలంగాణలో ప్రసతు ్త ధరల వద్ద రియల్ ఎస్టేట్ మరియు రియల్ ఎస్టేట్ కోణం నుండి ప్రపంచంలోని అత్యంత క్రియాశీలక
వృత్తి పరమ�ైన సేవల రంగం జోడించిన స్
థూ ల విలువ నగరాలను గుర్తించే JLL-City-Momentum Index-2020
2014-15సం.లో రూ.96,912 కోట్ల నుండి 2022-23సం. ప్రకారం, హ�ైదరాబాద్ నగరం ఊపందుకుంటున్నసూచికలో
లో రూ.2,49,105 కోట్ల కు పెరిగింది. గత 8 సంవత్సరాల మొదటి స్థానాన్ని ఆక్రమించడం ద్వారా ప్రపంచంలోనే అత్యంత
వ్యవధిలో 157.04% పెరుగుదల కనపడుచున్నది. (చిత్రం క్రియాశీలక నగరంగా ఉంది. నివేదిక ప్రకారం, ప్రధాన కార్యాలయ
6.19 చూడండి). 2014-15 మరియు 2022-23 సం.ల అద్దె పెరుగుదలలో ప్రపంచంలోనే అత్యుత్త మ పనితీరు
మధ్య కాలములో 12.53% (ప్రసతు ్త ధరల వద్ద) CAGR వద్ద కనబరుస్తున్న నగరాల్లో హ�ైదరాబాద్ ఒకటి.

పటం 6.19: తెలంగాణలో

Real ప్రస్తు
Estate,త ధరల వద్ద రియల్ ఎస్టేట్
Ownership మరియు వృత్తి
of Dwelling and పరమైన సేవా రంగం అదనపు స్థూల
Professional
విలువ (2014-15 నుండి 2022-23) Services (Rs.Crore)
2,49,105
1,93,875
1,61,635
1,31,824 2,18,705
96,912 1,80,720
1,44,498
1,12,172

Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India.

సేవలు 109
6.4.7.1. సమాచార సాంకేతికత (IT) మరియు IT IT/ITeS ఆధారిత ఉపాధి అనగా గత 7 సంవత్సరాలలో

ప్రారంభించబడిన సేవ 11.13% వార్షిక వృద్ధి రేటును నమోదు చేసింది.

తెలంగాణలో అత్యంత వేగంగా అభివృద్ధి చెందుతున్న రంగాల్లో 2014-15సం.లో తెలంగాణ నుంచి ఐటీ ఎగుమతులు

సమాచార సాంకేతికత (IT) ఒకటి. ముఖ్యంగా భారత ఐటీ రూ.66,276 కోట్లు గా ఉండగా, 2021-22సం. నాటికి దాదాపు

రంగాన్ని ప్రపంచ పటంలో పెట్టడంలో హ�ైదరాబాద్ నగరం కీలక మూడు రెట్లు పెరిగి రూ.1,83,569 కోట్ల కు చేరాయి. ఈ కాలంలో

పాత్ర పో షించింది ఐటీ ఎగుమతులలో సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు 15.67%. IT

2021-22సం.లో, తెలంగాణ ప్రభుత్వం 1,49,506 కొత్త
ఉద్యోగాలతో కలిపి మొత్తం 7,78,121 IT/ITeS ఉద్యోగులను
తీసుకుంది, ఇది 23.89% పెరుగుదలగా చెప్పవచ్చును.
2014-15సం. నుండి 2021-22సం.ల మధ్య, తెలంగాణలో
ఎగుమతులు 2020-21 మరియు 2021-22 సం.ల మధ్య
26.14% మరియు 2019-20 మరియు 2020-21 సం.ల
మధ్య 12.98% వృద్ధి రేటును కలిగి ఉన్నాయి (చిత్రం 6.20
చూడండి).

పటం: 6.20 తెలంగాణలో ఐ‌టి దిగుమతులు మరియు ఐ‌టి ఆధారిత రంగాలలో ఉపాధి కల్పన
(2014-15 నుండి 2021-22)
2,50,000 9,00,000
7,78,121
8,00,000
2,00,000 6,28,615 7,00,000
5,82,126
5,43,033 6,00,000

1,83,569
1,50,000 4,75,308
4,07,385 4,31,891 5,00,000
3,71,774 1,45,522 4,00,000
1,28,807

1,00,000
1,09,219

3,00,000
93,442
85,470
75,070

50,000 2,00,000
66,276

1,00,000
0 0
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22

IT Exports (Rs. crores) IT Employment (number)

Sources: DGCI&S, GoI Kolkata, and IT, E&C Dept GoTS and compiled by State (Export Commissioner)Commerce & Export Promotion,
Dept GoTS, Hyd.

6.4.7.2. IT/ ITeSని ప్రోత్సహించే కార్యక్రమాలు:
6.4.7.2.1.ICT విధానాలు
తెలంగాణ ప్రభుత్వం తన మొదటి ICT పాలసీని ఏప్రిల్
2016సం.లో మరియు దాని రెండవ ICT పాలసీని నవంబర్
2021సం.లో విడుదల చేసింది. ICT విధానాల ద్వారా
తెలంగాణ ప్రభుత్వం IT/ITES పరిశమ
్ర కు పారిశ్రామిక శక్తి
కేటగిరీ టారిఫ్‌ప�ై ప్ రో త్సాహకాలు, స్టాంపుల సుంకం, బదిలీ
సుంకం మరియు రిజిస్ట్రేషన్ ఫీజు తిరిగి చెల్లింపు,పేటెంట్ దాఖలు
ఖర్చులు, నియామక సహాయం, నాణ్యత ధృవీకరణ, లీజు
అద్దెలప�ై సబ్సిడీ, ఎగ్జిబిషన్ అద్దె వాపసు వంటి వివిధ రకాల
ప్ రో త్సాహకాలను అందిసతు ్ ప్రసతు ్త రియల్ ఎస్టేట్ మరియు
వృత్తి పరమ�ైన సేవల రంగం యొక్క స్
థూ ల విలువ జోడింపు
తెలంగాణలో 8 సంవత్సరాల వ్యవధిలో 157.04% వృద్ధికి
దారితీసింది.
6.4.7.2.2. పంపిణీ చేయబడిన వృద్ధి-GRID
విధానం మరియు ప్రత్యేక IT-SEZ
వృద్ధి నుండి వచ్చే లాభాలను హ�ైదరాబాద్ చుట్
టూ ఉన్న పాక్షిక
పట్ట ణ ప్రాంతాలకు కూడా విస్త రించడానికి హ�ైదరాబాద్ అంతటా
వృద్ధిని పంపిణీ చేయవలసిన అవసరాన్ని తెలంగాణ ప్రభుత్వం
గుర్తించింది.
వ్యాప్తి లో పెరుగుదల (GRID) విధానం ద్వారా, హ�ైదరాబాద్
పశ్చిమ ప్రాంతం దాటి తమ యూనిట్ల ను విస్త రించే లేదా స్థాపించే
కంపెనీలకు ప్రభుత్వం ప్రత్యేక ప్ రో త్సాహకాలను అందిసతుంది
్ .
ఉప్పల్‌, పో చారం, కొంపల్లి, కొల్లాపూర్‌, శంషాబాద్‌లో ఐటీ

110 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పార్కులు, మహేశ్వరం, రావిర్యాల్లో రెండు ఎలక్ట్రా నిక్ తయారీ
సమూహాల అభివృద్ధిలో ఉన్నాయి.
వరంగల్, కరీంనగర్, ఖమ్మం, నిజామాబాద్, మహబూబ్
నగర్, సిద్దిపేట, నల్గొండ సహా ట�ైర్-2 పట్ట ణాల్లో ఐటీ విస్త రణప�ై
ప్రభుత్వం దృష్టి సారించింది. వరంగల్‌లోని ఐటీ టవర్ (ఫేజ్-1)
పని చేసతోం
్ ది మరియు ఫేజ్-2 కార్యకలాపాలకు సిద్ధంగా ఉంది.
కరీంనగర్‌లో ఐటీ టవర్‌ పని చేసతోం
్ ది. ఖమ్మంలో ఐటీ టవర్‌
పని చేసతోం
్ ది మరియు రెండవ దశ నిర్మాణంలో ఉంది. ఐటీని
అభివృద్ధి చేయడంతోపాటు తెలంగాణ గ్రామీణ యువతకు
ఉపాధి అవకాశాలను కల్పించడంలో మన రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం
ఆసక్తిగా ఉందని దీన్నిబట్టి తెలుస్తోంది.
జూల�ై 2022 సం. నాటికి, తెలంగాణలో 35 కార్యాచరణ
SEZలు, 57 నోటిఫ�ైడ్ SEZలు మరియు 64 అధికారికంగా
ఆమోదించబడిన SEZలు ఉన్నాయి.
6.4.7.2.3. ఎలక్ట్రానిక్ సేవల చేరవేత (ESD)
ఎలక్ట్రా నిక్ సేవలచెరవేత అనేది సమర్థత, పారదర్శకత మరియు
జవాబుదారీతనం మెరుగుపరచడంప�ై కీలక దృష్టితో పౌరులు
మరియు వ్యాపారాలకు ప్రభుత్వ సేవలను అందించడానికి eSe-
va మరియు MeeSevaతో కూడిన వేదిక. ఈ ప్లాట్‌ఫారమ్ కింద,
తెలంగాణ ప్రభుత్వం 2015 సం. డిసెంబర్‌లో ప్రభుత్వ సంస్థ
యొక్క పారదర్శకత, సామర్థ్యం మరియు జవాబుదారీతనంతో
కాగితం రహిత కార్యాలయాన్ని కలిగి ఉండాలనే లక్ష్యంతో
ఇ-ఆఫీస్ ప్రా జెక్ట్‌ను ప్రా రంభించింది. అక్టో బర్ 2022సం. నాటికి,
ఇది 40 శాఖలు, 113కి ప�ైగా విభాగం అధిపతికార్యాలయాలు
&33 జిల్లాల్లో విజయవంతంగా అమలు చేయబడుతోంది.
ఇ-గవర్నెన్స్ కోసం డిజిటల్ సాంకేతికతలను అవలంబిస్తున్న
భారతదేశంలోని మొదటి రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ ప్రభుత్వం
ఒకటి. ఎలక్ట్రా నిక్ లావాదేవీలసమూహనం మరియు విశ్లేషణ
పొ ర (eTaal), ఎలక్ట్రా నిక్స్ మరియు సమాచార సాంకేతికత
మంత్రిత్వ శాఖ, భారత ప్రభుత్వం ప్రకారం 1000 జనాభాకు
ఇ-లావాదేవీల పరంగా రాష్ట రం్ ఇతర రాష్ట్రా లలో మొదటి
స్థానంలో మరియు ఇ-లావాదేవీల పరంగా ఇతర రాష్ట్రా లలో
రెండవ స్థానంలో ఉంది. ర్యాంకింగ్‌లు జూన్ 2, 2014 సం.నుండి
26 మే 2022 సం. వరకు నమోదు చేయబడిన ఇ-లావాదేవీల
ఆధారంగా ఉంటాయి.
6.4.7.2.4. ఉద్భవిస్తున్న సాంకేతికతలు
రాష్ట రం్ లో అభివృద్ధి చెందుతున్న సాంకేతిక పరిజఞా ్నాల పర్యావరణ
వ్యవస్థను పెంపొ ందించడానికి మరియు వాటి సంభావ్య సామాజిక
ఆర్థిక ప్రభావాన్ని ప్రా రంభించడానికి పరిశమ
్ర లు మరియు
వాణిజ్య శాఖ కింద 2018 సం.లో మొట్ట మొదటిసారిగా వివిధ
సాంకేతిక పరిజఞా ్నాలు ఉద్భవిస్తున్నాయి. అందులో, కృత్రిమ
మేధస్సు, బ్లాక్‌చెయిన్, డ్రో న్స్ & రోబో టిక్స్, సంకలితతయారీ,
విషయాల ఇంటర్నెట్ ఆఫ్ థింగ్స్ అండ్ స్పేస్ టెక్ ఉద్భవిస్తున్న
సాంకేతికతలను తెలంగాణ AI మిషన్, నేషనల్ సెంటర్
ఫర్ అడిటివ్ మ్యానుఫ్యాక్చర్ (NCAM), స�ైబర్ సెక్యూరిటీ
సెంటర్ ఆఫ్ ఎక్సలెన్స్, ఈ-వేస్ట్ మేనేజ్‌మెంట్‌ ప�ై CoE వంటి
వివిధ సంస్థల ద్వారా అభివృద్ధి చెందుతున్న సాంకేతికతల
విస్త రిసతు ్న్నశాఖలప�ై దృష్టి పెడుతుంది.
ఉద్భవిస్తున్న సాంకేతికతల విభాగం ప్రా థమిక కృత్రిమ మేధస్సు
కోర్సులలో ఒక లక్ష మంది ఉన్నత పాఠశాల విద్యార్థుల కోసం AI
For All Training Programను ప్రా రంభించింది, ఇది 2022సం.
లో చేపట్టిన ప�ైలట్ చొరవ. AIకి బహిరంగంగా కలుపుకొని
మరియు స్థిరమ�ైన విధానంకోసం మరింత ప్రయత్నించే
లక్ష్యంతో తెలంగాణ ప్రభుత్వం GIZ (జర్మన్ కార్పొరేషన్ ఫర్
ఇంటర్నేషనల్ కోఆపరేషన్ GmbH)తో నిమగ్నమ�ై ఉంది.
6.4.7.3. రియల్ ఎస్టేట్ సేవలను ప్రోత్సహించే
కార్యక్రమాలు
6.4.7.3.1. ధరణి
ధరణి వెబ్ పో ర్టల్ అనేది రాష్ట రం్ లో వ్యవసాయ భూముల
లావాదేవీల కోసం 29 అక్టో బర్ 2020సం.న ప్రా రంభించబడిన
సేవారంగ ఆవిష్కరణ, ఇది వ్యవసాయ భూముల లావాదేవీలకు
ఒక స్టా ప్ పరిష్కారాన్ని అందిసతుంది
్ . ఈ పో ర్టల్ 100%
ముందస్తు స్లాట్ బుకింగ్‌లు మరియు తక్షణ మ్యుటేషన్
మరియు రిజిస్ట్రేషన్‌లను అందిసతుంది
్ మరియు పౌరుల ఇంటి
వద్దకే రిజిస్ట్రేషన్‌లను తీసుకువస్తుంది. స్టాంప్ డ్యూటీ రుసుము
మానవ ప్రమేయం లేకుండా సిస్టమ్ ద్వారా లెక్కించబడుతుంది,
ఇది ఏ యొక్క అధికారికి విచక్షనాధికారం లేదని నిర్ధా రిసతుంది
్ .
27 జనవరి 2023సం. వరకు పో ర్టల్ ద్వారా 23,20,233
లావాదేవీలు పూర్త య్యాయి.
6.4.7.3.2. TS-bPASS
కొత్త భవనాలను అభివృద్ధి చేయడంలో పరిపాలనాపరమ�ైన
భారాన్ని తగ్గించడానికి ప్రభుత్వం నవంబర్ 2020సం.లో
తెలంగాణ స్టేట్ బిల్డ ింగ్ పర్మిషన్ అప్
రూ వల్ మరియు సెల్ఫ్
సర్టిఫికేషన్ సిస్టమ్ (TS-bPASS)ని ప్రవేశపెట్టింది, ఇది
భవన డిజ�ైన్‌ల ఆమోదాన్ని వేగవంతం చేసే ఏక గవాక్ష పద్దతి.
ప్రా రంభం నుండి 1,65,073 దరఖాస్తులు అందాయి, వాటిలో
1,17,893 ఆమోదించబడ్డా యి. అయితే 1 ఏప్రిల్ 2022సం.
నుండి 17 జనవరి 2023సం. వరకు, 66,537 దరఖాస్తులు
స్వీకరించబడ్డా యి, వాటిలో 44,312 ఆమోదించబడ్డా యి.
సేవలు 111
6.4.7.4. నైపుణ్యం మరియు ఆవిష్కరణలను
ప్రోత్సహించే కార్యక్రమాలు
6.4.7.4.1. నైపుణ్యం మరియు విజ్ఞానం కొరకు
తెలంగాణ అకాడమి (TASK)
TASK ప్రభుత్వ సంస్థలు, పరిశమ
్ర లు మరియు విద్యాసంస్థ
మధ్య న�ైపుణ్యం సహో త్తేజం ని పెంపొ ందించాలని 2014
సం.లో ఏర్పాట�ైనది. TASK అందించే సేవలు మూడు ప్రధాన
కేటగిరీలకు చెందిన న�ైపుణ్యాభివృద్ధి, వ్యవస్థాపకత లక్షణాల
పెంపు మరియు ప్రభుత్వ యంత్రాంగము యొక్క సామర్ధ్యాలను
పెంపొ ందించడం మొదల�ైన సేవలు అందించబడతాయి.
ఏప్రిల్ 2021సం. నుండి అక్టో బర్ 2022సం.ల మధ్య, స్కిల్
డెవలప్‌మెంట్ ప్ రో గ్రామ్ కింద, 718 కాలేజీలు (ఇంజనీరింగ్/
డిగ్రీ/MCA/MBA/పాలిటెక్నిక్) మరియు దాదాపు 40,000
మంది విద్యార్థులు TASKతో నమోదు చేసుకున్నారు. ప్రా రంభం
నుండి ఇప్పటివరకు 7,09,530 మంది విద్యార్థులు నమోదు
చేసుకున్నారు మరియు దాదాపు 14,683 మంది అధ్యాపకులు
TASK ద్వారా న�ైపుణ్యం పొ ందారు. వ్యవస్థాపకత మరియు
సామర్థ్యాన్ని పెంపొ ందించడంతో పాటు, ఇది 2021-22సం.
లో Google క్లౌ డ్, ఒరాకిల్, ఇంటార్న్శాల మరియు స్మార్ట్‌బ్రిడ్జ్
వంటి విభిన్న భాగస్వాములతో కలిసి పనిచేసింది.
6.4.7.4.2. తెలంగాణ రాష్ట్ర ఆవిష్కరణ సెల్
తెలంగాణ అంతటా ఆవిష్కరణల సంస్కృతిని ప్ రో త్సహించడం
మరియు రాష్ట ్ర పర్యావరణ వ్యవస్థ యొక్క గమ్యస్థానంగా
మారడం అనే దృక్పథంతో రాష్ట ్ర ఇన్నోవేషన్ పాలసీ కింద
2017సం.లో తెలంగాణ స్టేట్ ఇన్నోవేషన్ సెల్ (TSIC) ఏర్పాటు
చేయబడింది. TSIC పాఠశాలల్లో ఆవిష్కరణలు, సామాజిక
ఆవిష్కరణలు, ఆవిష్కరణల వ్యాప్తి , స్టా ర్టప్ సపో ర్ట్ మరియు
అట్ట డుగు ఆవిష్కరణ రంగాలలో పనిచేసతుంది
్ .
ఆవిష్కరణ సంస్కృతిని నిర్మించడానికి సాంఘిక సంక్షేమం,
గిరిజన సంక్షేమం, ఇంజనీరింగ్ కళాశాలలు, ప్రభుత్వ డిగ్రీ,
పాలిటెక్నిక్ మరియు ITI కళాశాలల నుండి 60,000
మంది పాఠశాల విద్యార్థులు రూపకల్పన ఆలోచన
మరియు ఆవిష్కరణలో శిక్షణ పొ ందారు. 2019 సం. నుండి
తెలంగాణలోని 33 జిల్లాల నుండి 500 మందికి ప�ైగా గ్రామీణ
ఆవిష్కర్త లు ఇంటింటా ఆవిష్కర్త ప్రచారం ద్వారా వారి వినూత్న
ఆలోచనలు/పరిష్కారాల కోసం అన్వేషించబడ్డా రు. నవంబర్
2022సం.లో ప్రభుత్వం మరియు పరిపాలనలో ఆవిష్కరణలను
పెంపొ ందించడానికి, ప్రభుత్వ స్టా ర్టప్ కనెక్ట్ చొరవలో భాగంగా
100కి ప�ైగా స్టా ర్టప్‌ల యొక్క ఉద్భవిస్తున్న పరిష్కారాల గురించి
112 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
పరస్పరం చర్చించుకోవడానికి మరియు తెలుసుకోవడానికి
వివిధ రాష్ట ్ర ప్రభుత్వ శాఖలు సులభతరం చేయబడ్డా యి.
6.4.7.4.3. టెక్నాలజీ హబ్ (T-హబ్)
T-Hub అనేది తెలంగాణలో వ్యవస్థాపకతను ప్ రో త్సహించడానికి
హ�ైదరాబాద్‌లో ఏర్పాటు చేయబడిన ఒక ఆవిష్కరణ మధ్యవర్తి
మరియు వ్యాపార ఇంక్యుబేటర్, మొదటి దశ 2015సం.
లో ప్రా రంభించబడింది. దాని ప్రా రంభం నుండి, T-Hub
ఆవిష్కరణ, వ్యవస్థాపకత మరియు పర్యావరణ వ్యవస్థ
అభివృద్ధికి దో హదపడింది. జాతీయ స్థాయిలో 55 మంది ఇతర
ఇంక్యుబేటర్లు పాల్గొంటున్నారు. T-Hub 1000 ఈవెంట్‌లకు
ప�ైగా నిర్వహించబడిన 2500 స్టా ర్టప్‌లప�ై ప్రభావం చూపింది
మరియు 12000+ ఉద్యోగాలను సృష్టించింది. T-Hub 2వ
దశ జూన్ 2022సం.లో ప్రా రంభించబడింది మరియు రాష్ట ్ర
స్టా ర్టప్ పర్యావరణ వ్యవస్థను మరింత మెరుగుపరిచింది. దాని
ఆవిష్కరణ కారణంగా, తెలంగాణలో స్టా ర్టప్ ఎకోసిస్టమ్ వృద్ధికి
తోడ్పాటు అందించడానికి చేసిన ప్రయత్నాల విభాగంలో
విజేతగా నిలిచింది మరియు నేషనల్ స్టా ర్టప్ డే నాడు
నేషనల్ స్టా ర్టప్ అవార్డ్ స్ 2022సం.లో ‘బెస్ట్ ఇంక్యుబేటర్ ఇన్
ఇండియా’ అవార్డును గెలుచుకుంది. అదనంగా, తెలంగాణ
ప్రభుత్వం పిల్లలు మరియు యువతను వ్యవస్థాపకత వ�ైపు
ప్ రో త్సహించడానికి మరియు మద్ధతుఇవ్వడానికి వ�ై-హబ్‌ను
ప్రా రంభించింది.
6.4.7.4.4. మహిళా పారిశ్రామికవేత్తల హబ్ (WE-
హబ్)
WE హబ్ అనేది పొ దుగుదల, ప్రభుత్వానికి యాక్సెస్ మరియు
సహకార పర్యావరణ వ్యవస్థను నిర్మించడం ద్వారా మహిళల
వ్యవస్థాపకతను ప్ రో త్సహించడం అనే ప్రా థమిక లక్ష్యంతో
మార్చి 2018సం.లో ప్రా రంభించబడిన మొట్ట మొదటి స్టేట్ లీడ్
ప్లాట్‌ఫారమ్. WE-Hub వివిధ కార్యక్రమాలను నిర్వహించింది,
ప్రధానంగా మూడు విభాగాల (విద్యార్థులు, గ్రామీణ/ గిరిజన
మహిళా పారిశ్రామికవేత్తలు మరియు అధిక సంభావ్య పట్ట ణ
మహిళా పారిశ్రామికవేత్తలు) లబ్ధి దారులప�ై దృష్టి సారించింది.
ప్రా రంభమ�ైనప్పటి నుండి, WE-Hub 2,194 స్టా ర్టప్‌లు మరియు
చిన్న/మధ్యస్థ వ్యాపారవేత్తలను పొ దిగించింది మరియు
5,235 మహిళా పారిశ్రామికవేత్తలను నిమగ్నం చేసింది
మరియు 2,823 ప్రత్యక్ష మరియు పరోక్ష ఉపాధిని సృష్టించింది.
6.4.7.4.5. T- వర్క్స్
T-Works అనేది భారతదేశంలోని అభిరుచి గలవారు,
తయారీదారులు మరియు ఆవిష్కర్త ల సంస్కృతిని సృష్టించడం
మరియు జరుపుకునే లక్ష్యంతో 2017సం.లో ప్రా రంభించబడిన
భారతదేశపు అతిపెద్ద ప్ రో టోట�ైపింగ్ కేంద్రం. T-Works IP
ఫెసిలిటేషన్, ప్ రో డక్ట్ డిజ�ైన్, రాపిడ్ ప్ రో టోట�ైపింగ్ మరియు
కాంపో నెంట్ సో ర్సింగ్ వంటి సేవలను అందిసతుంది
్ . ఇది
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వంచే స్థాపించబడిన భారతదేశపు మొట్ట మొదటి
నమూనా కేంద్రం.
Box 6.1
గిగ్ ఆర్థిక వ్యవస్థ
Oxford నిఘంటువు ప్రకారం, ఆర్థిక వ్యవస్థ ప్రదర్శన అనేది
స్వేచ్ఛా మార్కెట్ వ్యవస్థ, దీనిలో తాత్కాలిక స్థానాలు
సాధారణం మరియు సంస్థలు స్వల్పకాలిక కట్టు బాట్ల కోసం
స్వతంత్ర కార్మికులను నియమించుకుంటాయి. “గిగ్” అనే
పదం ఒక నిర్దిష్ట వ్యవధిలో ఉండే ఉద్యోగానికి సంబంధించిన
పదం. గిగ్ వర్కర్ల కు ఉదాహరణలు ఫ్రీలాన్సర్లు, స్వతంత్ర
కాంట్రా క్టరలు ్, ప్రా జెక్ట్ ఆధారిత కార్మికులు మరియు తాత్కాలిక
లేదా పార్ట్ ట�ైమ్ నియామకాలు. కొనుగోలుదారులు మరియు
గిగ్ కార్మికులను కలుపడానికి గిగ్ యాప్‌లు మరియు
డిజిటల్ సాంకేతికతను ఉపయోగించబడతాయి.
గిగ్ యొక్క ముఖ్యచోదకులు ఎక్కడి నుండ�ైనా పని చేసే
సౌలభ్యం, పని విధానాలను మార్చడం, వ్యాపార నమూనాలు,
స్టా ర్ట్-అప్ సంస్కృతి యొక్క ఆవిర్భావం, కాంట్రా క్టు ఉద్యోగుల
డిమాండ్ పెరగడం మొదల�ైనవి. గిగ్ ఆర్థిక వ్యవస్థ ఉత్పత్తి చేసే
అనేక రకాల ప్రయోజనాలు ఉన్నప్పటికీ, గిగ్ ఆర్థిక వ్యవస్థ ని
ప్రేరేపించే పని మరియు ఉప-రంగాల వృద్ధిని ప్రభావితం
చేసే కొన్ని ప్రతికూలతలు కూడా ఉన్నాయి. కార్మికులను
ప్రభావితం చేయడం మరియు గిగ్ ఆర్థిక వ్యవస్థను
ప్ రో త్సహించే ఉప రంగాల వృద్ధి. ఉదాహరణకు గిగ్ ఆర్థిక
వ్యవస్థ లింగ చెల్లింపు వ్యత్యాసం, సంఘంలను ప్రభావితం చేసే
పక్షపాత ధో రణులు, లింగ మూసలు, డిజిటల్ విభజన, వేతన
అసమానతలు మరియు స్థిరమ�ైన పదవీ-ఆధారిత వృద్ధి వంటి
సమస్యలను శాశ్వతం చేయవచ్చు.
జూన్ 2022సం.లో నీతి ఆయోగ్ విడుదల చేసిన భారతదేశం
యొక్క విజృంభిస్తో న్న గిగ్ మరియు ఆర్థిక వ్యవస్థ వేదికప�ై
ఒక నివేదిక 2020-21సం.లో 77 లక్షల (7.7 మిలియన్
లు )
ప్రా రంభం నుండి, T-Works వివిధ కార్యక్రమాలు మరియు
సహాయక సేవల ద్వారా ఉత్పత్తు లను రూపొ ందించడానికి 250
స్టా ర్టప్‌లు మరియు 15 MSMEలకు సౌకర్యాలు కల్పించింది.
అదనంగా, T-Work యొక్క ఇన్నోవేటివ్ మెషిన్ నాన్-
క్లౌ డ్ ప్లాట్‌ఫారమ్ ‘Proto.tworks’ 700కి ప�ైగా ఉత్పత్తు లు
మరియు ప్ రో టోట�ైప్‌లను రవాణా చేసింది. ఇది సొ ల్యూషన్ సీకర్
ప్లాట్‌ఫారమ్‌లో 16 మెంటరింగ్ సెషన్‌లను కూడా నిర్వహించింది.
కార్మికులు గిగ్ ఆర్థిక వ్యవస్థ లో నిమగ్నమ�ై ఉన్నారని మరియు
2029-30 సం.నాటికి గిగ్ శ్రామికశక్తి 2.35 కోట్ల కు (23.5
మిలియన్ల కు) విస్త రించవచ్చని అంచనా వేసింది. ప్రసతు ్తం,
గిగ్ పనిలో దాదాపు 47% మధ్యస్థ న�ైపుణ్య, దాదాపు 22%
అధిక న�ైపుణ్య మరియు 31% తక్కువ న�ైపుణ్యం కలిగిన
ఉద్యోగాల్లో ఉన్నారు.
జూల�ై 2022సం.లో, Taskmo, కోరిక మేరకు టాస్క్ నెరవేర్పు
వేదిక, భారతదేశం అంతటా గిగ్ యొక్క డిమాండ్ మరియు
సరఫరాను కొలిచే సాధనం అయిన Taskmo గిగ్ సూచిక
(TGI) యొక్క మొదటి ప్రతిని ఇటీవల వెల్లడించింది.సూచిక
ప్రకారం, భారతీయ గిగ్ స్పేస్‌లో క్విక్ కామర్స్, హెల్త్ టెక్,
ఫిన్‌టెక్ మరియు ఇ-కామర్స్ అగ్ర రంగాలు. ట�ైర్-1 నగరాల్లో
గిగ్ వర్క్ కోసం డిమాండ్ నెలకు మొత్తం 33% వృద్ధిని
సాధించిందని సిటీ నిర్దిష్ట సమాచారం సూచిస్తుంది.హ�ైదరాబాద్
(45%), ముంబ�ై (45.45%), ఢిల్లీ (32%), బెంగళూరు
(25%) మరియు చెన్నై (23.4%) వంటి నగరాలు గిగ్
కార్మికులలో గరిష్ట వృద్ధిని సాధించాయి.
భారతదేశం అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశమే కాకుండా అధిక
జనాభాను కలిగి ఉంది, అయితే చాలా మంది ఆర్థికవేత్తలు
చెప్పినట్లు గా, మేము ప్రజలకు అవకాశాలను అందించినప్పుడే
అది ప్రయోజనాలను ఇస్తుంది. అందువల్ల గిగ్ &వేదిక
రంగాలు ఆ అవకాశాన్ని అందించవచ్చు. ఇది PLFS నివేదిక
2020-21సం. ప్రకారం భారతదేశంలో దాదాపు 41.6%
మరియు తెలంగాణలో 48.4% ఉన్న కార్మిక శక్తి భాగస్వామ్య
రేటును (అన్ని వయసులవారు) కూడా పెంచవచ్చు.గిగ్
ఆర్థిక వ్యవస్థలో విజృంభణతో ముందుకు సాగే మార్గంగా,
రంగం వృద్ధికి వేదిక మరియు అవకాశాలను అందించడానికి
ప�ైన పేర్కొన్న కొన్ని సవాళ్ల ను పరిష్కరించేందుకు రాష్ట రం్
పనిని కొనసాగించవచ్చు.
సేవలు 113
6.4.8 పర్యాటకం 6.4.8.1. పర్యాటక అడుగు జాడలు
తెలంగాణ చరిత్ర మరియు స్థలాకృతి రాష్ట్రా నికి జలపాతాలు రాష్ట రం్ దేశీయ పర్యాటకుల సంఖ్య 2021-22లో 3,20,00,620
,కొండల నుండి దేవాలయాలు మరియు కోటల వరకు నుండి 2022-23 నాటికి 89.84% వృద్ధితో 6,07,48,425
అనేక రకాల పర్యాటక ప్రదేశాలను అందించింది. ఈ ప్రాంతం కి పెరిగింది. ఈ కాలంలో విదేశీ పర్యాటకులు 1056.01%
సుసంపన్నమ�ైన సాంస్కృతిక వారసత్వాన్ని కలిగి ఉంది పెరుగుదలతో 5,917 నుండి 68,401కి పెరిగారు.
మరియు భారతదేశంలో ఒక శక్తివంతమ�ైన పర్యాటక కేంద్రంగా
COVID-19 కారణంగా ప్రయాణ పరిమితులను ఎత్తి వేసిన
ఉద్భవించడానికి అవసరమ�ైన అన్ని లక్షణాలను కలిగి ఉంది.
తర్వాత, 2021-22 నుండి 2022-23 మధ్య దేశీయ
పర్యాటకుల రాకపో కల్లో 2,87,47,805 గా పెరిగింది. ఈ
వ్యవధిలో, విదేశీ పర్యాటకుల సంఖ్య కూడా 62,484 పెరిగింది
(చిత్రం 6.21 చూడండి).

పటం 6.21 : తెలంగాణలో మొత్తం పర్యాటకుల పర్యాటన (2014-15 నుండి 2022-23)

9.516
9.452

9.288

8.304
8.527
7.240

6.075
4.006
3.233

3.200
3.182
2.518
1.666
1.267
0.752

0.684
0.467

0.059
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Domestic Tourist Arrivals (Crore) Foreign Tourist Arrivals (Lakhs)
Source: Department of Tourism, Government of Telangana

6.4.8.2.అవార్డులు ప్రకటించబడ్డా యి. ఇందులో గోల్కొండ కోటలోని మెట్ల బావులు

కుతుబ్ షాహీ రాజవంశం యొక్క పరిరక్షణ పనులు చేపట్టి
తెలంగాణ ప్రభుత్వం పర్యాటక శాఖ నాలుగు విభాగాల్లో
పూర్తి చేయబడిన విశిష్ట అవార్డును గెలుచుకుంది మరియు
జాతీయ పర్యాటక అవార్డులను గెలుచుకుంది. అత్యుత్త మ
కామారెడ్డిలోని దో మకొండ కోటకు యోగ్యత అవార్డు లభించింది.
రాష్ట రం్ (తెలంగాణ స్టేట్ టూరిజం డెవలప్‌మెంట్ కార్పొరేషన్),
ఆఫ్ఘ నిస్తా న్, చ�ైనా, ఇండియా, ఇరాన్, నేపాల్ మరియు
అత్యుత్త మ పర్యాటక స్నేహపూర్వక గోల్ఫ్ కోర్స్ (హ�ైదరాబాద్
థాయ్‌లాండ్ - 6 దేశాల నుండి మొత్తం 13 ప్రా జెక్ట్‌లు ఈ
గోల్ఫ్ అసో సియేషన్), అత్యుత్త మ పర్యాటక స్నేహపూర్వక
అవార్డుకు గుర్తింపు పొ ందాయి.
ర�ైల్వే స్టేషన్ (సికింద్రా బాద్ ర�ైల్వే స్టేషన్) మరియు ఉత్త మ వ�ైద్య
పర్యాటక సౌకర్యం (అపో లో హాస్పిటల్స్)విభాగాలలో సెప్టెంబర్ 6.4.8.3. పర్యాటకాన్ని ప్రోత్సహించడానికి ప్రభుత్వ
2022 సం.లో న్యూఢిల్లీ లో జరిగిన ప్రపంచ పర్యాటక దినోత్సవ కార్యక్రమాలు
వేడుకల్లో భారత ప్రభుత్వం అవార్డులను అందజేసింది.
పండుగలు మరియు తీర్థ యాత్రలకు మద్దతు ఇవ్వడం,
నవంబర్ 2022 సం.లో, యునెస్కో యొక్క ఆసియా పసిఫిక్ సురక్షితమ�ైన మరియు పరిశుభ్రమ�ైన ఆతిథ్య మౌలిక
అవార్డ్ స్ సాంస్కృతిక వారసత్వ పరిరక్షణ 2022 అవార్డులు సదుపాయాలను నిర్మించడం మరియు భారతదేశం మరియు

114 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

విదేశాలలో కార్యకలాపాల ద్వారా జీవనోపాధి అవకాశాలను 6.4.8.3.3. పర్యాటకం కోసం TS-iPASS
సృష్టించడం ద్వారా ప్రభుత్వం రాష్ట రం్ లో పర్యాటకాన్ని
ప్ రో త్సహిసతోం
్ ది. పర్యాటక సంబంధిత సేవలకు వేగవంతమ�ైన అనుమతులు
మరియు అనుమతులను సులభతరం చేయడానికి,
6.4.8.3.1. పర్యాటకసర్క్యూట్లు హో టళ్
లు , రిసార్ట్‌లు, సర్వీస్ అపార్ట్‌మెంట్‌లు, లాడ్జీలు, దారి
పక్కనసౌకర్యాలు, సమావేశ కేంద్రా లు మరియు ట్రా వెల్
పర్యాటక సర్క్యూట్‌లు ఒకే గమ్యస్థానంలో భాగమ�ైన నగరాలు
ఏజెన్సీలు అలాగే టూరిజం ఈవెంట్‌ల పనితీరు ల�ైసెన్స్‌లు
మరియు గ్రామాల మధ్య పరస్పర సంబంధాలు మరియు
నమోదు కోసం తెలంగాణ స్టేట్ ఇండస్ట్రియల్ ప్రా జెక్ట్ అప్
రూ వల్
సాధారణ పర్యాటక అవకాశాలను మెరుగు చేయడంలో
మరియు సెల్ఫ్ సర్టిఫికేషన్ సిస్టమ్ (TS-iPASS) పో ర్టల్‌లో
సహాయపడతాయి. రాష్ట రం్ లోని ప్రధాన పర్యాటక సర్క్యూట్‌లు:
ప్రభుత్వం ఒక ధరఖాస్తును అభివృద్ధి చేసింది.

• గిరిజన సర్క్యూట్: ములుగు - లక్నవరం
మేడారం - తాడ్వాయి - దామరవాయి - మల్లూ రు –
బో గతజలపాతాలు.
• వారసత్వసర్క్యూట్: కుతుబ్ షాహీ వారసత్వ పార్క్
- ప�ైగా టూంబ్స్ - హయత్ బక్షి మసీదు - రేమండ్
సమాధి.
• పర్యావరణ పర్యాటకసర్క్యూట్: సో మశిల రిజర్వాయర్
- సింగోటం రిజర్వాయర్ - అక్క మహాదేవి గుహలు -
శ్రీశ�ైలం - మన్ననూర్ - మల్లీలతీర్థం - ఉమా మహేశ్వరం
ఆలయం.
6.4.8.3.2. పండుగలు, తీర్థయాత్రలు మరియు
వారసత్వ పద్దతి
సమ్మక్క మరియు సారలమ్మ జంట దేవతలను గౌరవించే
ద్వైవార్షిక మేడారం జాతర లేదా సమ్మక్క సారలమ్మ జాతర
దాదాపు 1 కోటి మంది భక్తు లను ఆకర్షిసతు ్న్న ఆసియాలోనే
అతిపెద్ద గిరిజన పండుగ. ప్రతి జాతర సమయంలోరవాణా,
తాగునీరు, పారిశుద్ధ్యం మరియు అత్యవసర ఆరోగ్య సంరక్షణ
సౌకర్యాలను అందించడానికి ప్రభుత్వం విస్తృతమ�ైన ఏర్పాట్లు
చేసతుంది
్ .
బతుకమ్మ అనేది తెలంగాణలోని రంగుల పూల పండుగ, దీనిని
మహిళలు ఈ ప్రాంతంలోని అన్యదేశ పూలతో జరుపుకుంటారు.
2017సం. నుండి ప్రతి సంవత్సరం పండుగ సీజన్‌లో ఆహార
భద్రత పథకం కింద నమోద�ైన వయోజన మహిళలందరికీ
ప్రభుత్వం బతుకమ్మ చీరలను పంపిణీ చేసతుంది
్ .
6. ప్రగతి వైపు
–
సేవారంగం అన్ని రంగాలలో అత్యధిక ఉపాధి కల్పనను కలిగి
ఉంది. సేవా రంగ వృద్ధిలో సాంకేతికత యొక్క ప్రధాన పాత్రను
గుర్తించిన ప్రభుత్వం సంస్థాగత మద్దతు ద్వారా సంస్థలకు
ప్రత్యేకించి స్టా ర్టప్‌లకు టి-హబ్, వ�ై-హబ్, డబ్ల్యుఇ-హబ్,
టిఎస్‌ఐసి మరియు టి-వర్క్స్ వంటి కార్యక్రమాల ద్వారా ప్రసతు ్త
సామర్థ్యాన్ని భర్తీ చేయడానికి ప్రయత్నిస్తోంది.
కృత్రిమ మేధస్సు (AI), బ్లాక్‌చెయిన్ విజ్ఞానం మరియు
డ్రో న్ విజ్ఞానం వినియోగాన్ని కూడా ప్రభుత్వం చురుకుగా
ప్ రో త్సహిసతోం
్ ది. IBM, ExcelR, Microsoft, Smartbridge,
NASSCOM భవిష్యత్తు న�ైపుణ్యాలు మరియు సాంకేతిక
మార్పులకు అనుగుణంగా శ్రామికశక్తిని సన్నద్ధం చేసే ఇతర
సంస్థలతో సహా పరిశమ
్ర మరియు కార్పొరేట్ భాగస్వామ్యంతో
ఈ కార్యక్రమాలు TASK ద్వారా నిర్వహించబడ్డా యి.
అదనంగా, గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో ఆధిపత్యం చెలాయించే వ్యవసాయం
వంటి ఇతర రంగాలతో సేవా రంగంలోని ఆవిష్కరణలను
ఏకీకృతం చేయడం మరియు ప్రసతు ్తం పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో దృష్టి
కేంద్క
రీ రించిన IT/ITeSలో ఆవిష్కరణల నుండి ప్రయోజనం
పొ ందడంప�ై కూడా ప్రభుత్వం ఆసక్తిగా ఉంది.ముఖ్యంగా,
ధరణి పో ర్టల్ మరియు ప్రజా పంపిణీ వ్యవస్థలో లీకేజీలను
నిరోధించడానికి సాంకేతిక పరిజఞా ్నాన్ని ఉపయోగించడం వంటి
కార్యక్రమాల ద్వారా ఐటి రంగంలో గ్రామీణ వ్యాప్తి ని పెంచడానికి
ప్రభుత్వం చొరవ చూపింది.గ్రేటర్ క్రాస్ సెక్టో రల్ ఇంటిగ్రేషన్‌ను
ప్ రో త్సహించడానికి, ప్రభుత్వం T-ఫ�ైబర్ మరియు అధిక-నాణ్యత
రహదారి నెట్‌వర్క్ వంటి మౌలిక సదుపాయాలను కల్పిస్తోంది.
ఈ కార్యక్రమాలు ఆర్థిక వృద్ధిని పెంపొ ందించడానికి, రంగాలలో
ఉత్పాదకతను పెంపొ ందించడానికి మరియు బలమ�ైన ఉపాధిని
సృష్టించడానికి సహాయపడతాయి.

సేవలు 115
 అధ్యాయం

7
మౌలిక సదుపాయాలు

116 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
l తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ులో మొత్తం రహదారి నిడివి (15.49%) వ్యవసాయం మరియు 21.51
1,09,260 కి.మీ. జాతీయ రహదారులు లక్షలు (12.36%) పారిశ్రామిక మరియు ఇతర
మినహాయిస్తే మిగిలిన రోడ్ల పొ డవు 1,04,277 కనెక్షన్
లు కలవు.
కి.మీ. అందులో 51% తారు రోడ్లు (53,445
l తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ులో దాదాపు 4.08 కోట్ల
కి.మీ), 30% అన్‌మెటల్ రోడ్లు (31,209
టెలిఫో న్ వినియోగదారులు ఉన్నారు. వీరిలో
కి.మీ), 10% సిమెంట్ కాంక్రీట్ రోడ్లు (10,794),
98% వ�ైర్‌లెస్ వినియోగదారులు ఉన్నారు. 2.37
మరియు 9% మెటల్ రోడ్లు (8,828 కి.మీ)
కోట్ల పట్ట ణ వినియోగదారులలో 96% మంది
ఉన్నాయి.
వ�ైర్‌లెస్ టెలిఫో న్‌లను ఉపయోగిసతు ్న్నారు.
l తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ులో మొత్తం వాహనముల గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో , 1.70 కోట్ల (99.8%) వ�ైర్‌లెస్
సంఖ్య 1.51 కోట్లు . వీటిలో మోటార్‌ స�ైకిళలు ్ వినియోగదారులు మరియు దాదాపు 50,000
మరియు కార్లు కలిపి దాదాపు 85%, ట్రా క్టరలు ్ వ�ైర్‌ల�ైన్ టెలిఫో న్‌వినియోగదారులు కలరు.
మరియు ట్రల
ై ర్‌లు 5% మరియు ఇతర
l దక్షిణ భారత రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ 2వ అత్యల్ప
వాహనములు 10% ఉన్నాయి.
ప్రసార నష్టాన్ని కలిగి ఉంది మరియు దేశంలో
l తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ులో విద్యుత్ స్థాపిత సామర్థ్యం 4వ అత్యల్ప ప్రసార నష్టం కలిగి ఉంది. 2019-
18,069 మెగావాట్లు . దీనిలో థర్మల్ విద్యుత్ 20లో విద్యుత్ ప్రసార మరియు పంపిణీ
శక్తి సగానికి ప�ైగా (10,481 మెగావాట్లు ) ఉంది. నష్టా లలో దేశ సగటు విలువ 20.46% తో
దాదాపు 41% పునరుత్పాదక శక్తి వనరుల పోల్చినచో తెలంగాణ రాష్టం కేవలం15.28%
నుండి (7439 MW) ఉత్పత్తి అవుతుంది విద్యుత్ ప్రసార మరియు పంపిణీ నష్టం కలదు.
మరియు అణు విద్యుత్ శక్తి 1% (149 MW)
l మిషన్ భగీరథ పథకము ద్వారా రాష్ట ములోని
కలిగి ఉంది.
23,975 గ్రామీణ ఆవాసములకు (బాహ్య
l తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ులో మొత్తం కాంట్రా క్ట్ విద్యుత్ వలయ రహదారి (ORR) వెలుపల ఉన్నవి),
సామర్థ్యం 17,667 మెగావాట్లు . ఇందులో పట్ట ణ స్థానిక సంస్థలతో (ULBలు) విలీనమ�ైన
దాదాపు 50% రాష్ట రం్ వాటా కాగా (8,786 649 గ్రామీణ ఆవాసములకు, 121 పట్ట ణ స్థానిక
మెగావాట్లు ), 36.1% విద్యుత్ ప్రవ
ై ేట్ రంగం సంస్థలకు, 23,517 పాఠశాలలకు, 27,257
నుండి (6,385 మెగావాట్లు ), మరియు 14.1% అంగన్‌వాడీ కేంద్రా లకు మరియు ఇతర ప్రభుత్వ
(2,496 మెగావాట్లు ) కేంద్రము వాటా కలిగి సంస్థలకు శుద్ది చేయబడిన ఉపరితల జలాలను
ఉంది. సరఫరా చేయడం జరుగుతుంది.

l తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ులో మొత్తం విద్యుత్
కనెక్షన్
లు 174.03 లక్షలు. వీటిలో 125.56
లక్షలు (72.15%) గృహ, 26.96 లక్షలు

మౌలిక సదుపాయాలు 117

7.1 ఉపోద్ఘాతం II. రోడ్లు మరియు భవనాల శాఖ (R&B) ద్వారా
నిర్వహించబడే రోడ్లు
ఒక ప్రాంత ఆర్ధిక అభివృద్ది మరియు సంక్షేమం, ప్రా థమిక III. పంచాయతీ రాజ్ ఇంజనీరింగ్ విభాగం (PRED) ద్వారా
భౌతిక మౌలిక వసతుల�ైన అభివృద్ది చెందిన రవాణా వ్యవస్థ, నిర్వహించబడే గ్రామీణ రహదారులు
కమ్యూనికేషన్ వ్యవస్థ, మురుగునీటి పారుదల వ్యవస్థ, నీటి
IV. గ్రేటర్ హ�ైదరాబాద్ మున్సిపల్ కార్పొరేషన్ (GHMC)
వసతి మరియు విద్యుచ్చక్తి వ్యవస్థల మీద ఆధారపడి ఉటుంది.
ద్వారా నిర్వహించబడే రోడ్లు .
తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఏర్పాటు అయినప్పటి నుండి ప్రభుత్వం
ప్రా థమిక మౌలిక సదుపాయాల అభివృద్ధిని ప్ రో త్సహిసతుంది్ . తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ు నందు మొత్త ము 1,09,260 కి.మీ ల
2018 సం. వరకు రాష్ట మ ్ర ులోని అన్ని గృహములను 100% పొ డవ�ైన రోడ్డు మార్గా లలో 61.80% గ్రామీణ రోడ్లు , 25.39%
విద్యుదీకరణ చేయడంతోపాటు అదనంగా, 2018 సం. నుండి రాష్ట ్ర మరియు జిల్లా రహదారులు, 8.25% హ�ైదరాబాద్
దేశంలో ర�ైతులకు 24 గంటల ఉచిత విద్యుత్‌ను సరఫరా మహానగర మున్సిపల్ కార్పొరేషన్ రోడ్లు మరియు 4.56%
చేసతు ్న్న ఏక�ైక రాష్ట రం్ తెలంగాణ. జాతీయ రహదారులు కలవు (పట్టిక 7.1 చూడండి)

ఈ అధ్యాయములో 5 కీలక రంగాలయిన రవాణా వ్యవస్థ, నీటి పట్టిక 7.1 తెలంగాణ రాష్ట్రములో రోడ్డు రవాణా
వసతి, మురుగునీటి పారుదల వ్యవస్థ, విద్యుత్ శక్తి మరియు నెట్‌వర్క్ (2021-22)
కమ్యూనికేషన్ రంగాల గురించి వివరించడం జరిగినది. భౌతిక
పొ డవు
మౌలిక సదుపాయాల�ైన ప్రజా సేవలు, పరిశమ ్ర లు, ఆరోగ్యం క్ర. మొత్త ము
రహదారి రకం (కి.మీ.ల
మరియు విద్య గురించి 4, 5, 8 మరియు 10 వ అధ్యాయాలలో సం. రోడ్ల లో (%)
లో)
వివరించబడ్డా యి. 1 PRED రోడ్లు (గ్రామీణ రోడ్లు ) 67,527 61.80%

7.2 రవాణా మౌలిక సదుపాయాలు 2 రోడ్లు మరియు భవనాలు

(ఆర్&బి)
27,737 25.39%

తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ు నందు రోడ్డు , ర�ైలు మరియు వాయు 3 GHMC రోడ్లు 9,013 8.25%
మార్గా లు అనే ముఖ్యమ�ైన మూడు పద్దతులలో రవాణా 4 జాతీయ రహదారులు 4,983 4.56%
జరుగుతుంది. అంతేకాకుండా రాష్ట రం్ యొక్క ఆర్ధికాభివృద్దికి 5 మొత్తం రోడ్ నెట్‌వర్క్ 1,09,260 100%
దో హదం చేసే అంశాలలో రవాణా వ్యవస్థ ముఖ్యమ�ైనది. వీటికి (1+2+3+4)

అదనంగా, హ�ైదరాబాద్ నందు రోడ్డు మార్గా నికి అనుబంధంగా మూలం : (1) రోడ్లు & భవనాల శాఖ, (2) పంచాయత్ రాజ్ ఇంజనీరింగ్ విభాగం,
(3) జీహెచ్ఎంసి
ఆధునీకరించబడిన మెట్రో ర�ైల్ కూడా ఏర్పాటు చేయడం
తెలంగాణలో జాతీయ రహదారులు మినహాయిస్తే మిగిలిన
జరిగినది.
రోడ్ల పొ డవు 1,04,277 కి.మీ. అందులో, 51% తారు రోడ్లు
7.2.1 రోడ్డు మార్గం (53,445 కి.మీ), 30% అన్‌మెటల్ రోడ్లు (31,209 కి.మీ),
తెలంగాణలో రోడ్డు రవాణా మార్గా లు కింది విధముగా ఉన్నాయి: 10% సిమెంట్ కాంక్రీట్ రోడ్లు (10,794) మరియు 9% మెటల్
I. జాతీయ రహదారులు (NH) రోడ్లు (8,828 కి.మీ) కలవు. (పటం 7.1 చూడండి)

పటం 7.1 నిర్మాణ సామగ్రి ఆధారముగా తెలంగాణ రోడ్ నెట్‌వర్క్ (2021-22)

53,445

60,000

50,000
31,209

40,000
30,306
25,635
24,964

30,000
10,794

20,000
8,828
8,511
6,167
3,745

8,511
2,846

10,000 6,167
3,745
903

882

317

0
0

0 882
317
Metalled Cement concrete
Black top Unmetalled Cement concrete Metalled
R&B PR&ED
R&B PR&ED GHMC Total

మూలం: (1) రోడ్లు & భవనాల శాఖ, (2) పంచాయత్ రాజ్ ఇంజనీరింగ్ విభాగం, (3) జీహెచ్ఎంసి

118 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

రాష్ట మ
్ర ులోని మిగతా జిల్లాలతో పోల్చితే రంగారెడ్డి జిల్లా 7,714 పట్టిక 7.2 తెలంగాణలో అన్ని వాతావరణ
కి.మీ పొ డవుతో ఎక్కువ రోడ్డు నిడివి కలిగి ఉంది. 7,529 కి.మీ పరిస్థితులకు అనువైన రోడ్ల శాతం (2021-22)
రోడ్డు నిడివితో నల్గొండ జిల్లా రెండవ స్థానములో ఉన్నది.
అన్ని మొత్తం అన్ని వాతావరణ
వాతావరణ పొ డవు అనువ�థి ్తులకు
పరి స
గ్రేటర్ హ�ైదరాబాద్ మున్సిపల్ కార్పొరేషన్ (GHMC) మొత్తం 1 రోడ్ల రకం పరిసథి ్తులకు (కి ైన రోడ్ల
.మీ.)
9,013 కి.మీ రోడ్డు నిడివి కలిగి ఉంది. ఇందులో 6,167 కి.మీ అనువ�ైన రోడ్లు శాతం
PRED రోడ్లు 37,220 67,527 55.12%
(68.42%) సిమెంట్ కాంక్రీట్ రోడ్లు మరియు 2,846 కి.మీ
రోడ్లు మరియు 26,834 27,737 96.74%
(31.58%) తారు రోడ్లు కలవు.
భవనాలు రోడ్లు
GHMC రోడ్లు 9,013 9,013 100%
అన్ని రకాల వాతావరణ పరిసథి ్తులలో రవాణాకు అనుకూలమ�ైన
మొత్తం 73,067 1,04,274 70.07%
రోడ్ల ను ఆల్ వేదర్ రోడ్లు గా2 పరిగణిస్తా రు. తారు రోడ్లు , సిమెంట్ మూలం : (1) రోడ్లు & భవనాల శాఖ, (2) పంచాయత్ రాజ్ ఇంజనీరింగ్ విభాగం, (3)
కాంక్రీట్ రోడ్లు మరియు కంకర రోడ్ల ను ఆల్ వేదర్ రోడ్స్ గా జీహెచ్ఎంసి
పరిగణిస్తా రు. తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ు నందు ఈ రకమ�ైన రోడ్లు
7.2.1 రోడ్ల సాంద్రత
జాతీయ రహదారులు కాకుండా దాదాపుగా 73,063 కి.మీ.
తెలంగాణ రాష్ట రం్ 2021-22 సం. వరకు ప్రతి 100 చదరపు
(70%) కలవు. హ�ైదరాబాద్ మహానగర మున్సిపల్ కార్పొరేషన్
కిలోమీటర్ల కు 97.49 కి.మీ రోడ్డు సాంద్రతను3 కలిగి ఉంది.
వారి మొత్తం రోడ్ల లో, రోడ్లు మరియు భవనముల శాఖ రోడ్ల లో
హ�ైదరాబాద్‌జిల్లాలో ప్రతి 100 చ.కి.మీ.కు 1332.7 కి.మీ రోడ్ల
దాదాపుగా 97% మరియు గ్రామీణ ప్రాంత రోడ్ల లో దాదాపుగా
గరిష్ట సాంద్రతను కలిగి ఉంది . మేడ్చల్ మల్కాజిగిరి మరియు
55% అన్ని వాతావరణ పరిసథి ్తులకు అనువ�ైన రోడ్లు .
రంగారెడ్డి జిల్లాలు ప్రతి 100 చదరపు కి.మీ. లకు గాను
వరుసగా 386 కి.మీ, 157.6 కి.మీ రోడ్ల సాంద్రతతో రెండవ
మరియు మూడవ అత్యధిక రోడ్ల సాంద్రత కలిగి ఉన్నాయి.
(చిత్రం 7.2 చూడండి)

Figure 7.2. District-wise Road Density (2021-22)

Source : (1) Roads & Buildings Department, (2) Panchayat Raj Engineering Department, (3) GHMC

1. GHMC Roads are spread across Hyderabad, Sangareddy, Rangareddy and Medchal Malkajgiri districts
2. All-weather roads are the roads that are trafficable in every weather condition such as Cement-concrete roads, Black-top
roads, and Metalled roads. All roads, barring unmetalled roads, are classified as all-weather roads.
3. Road density is the length of road per 100 sq. km of land area
మౌలిక సదుపాయాలు 119
7.2.2 వాహనముల సంఖ్య ness detection and Deep-Learning ను పరిశీలిస్తు మొబ�ైల్
ఫో న్ ద్వారా పంపిన దరఖాస్తుదారుని ఫో టోను తనిఖీ చేసి
నవంబర్ 2022 నాటికి, తెలంగాణలో మొత్తం రిజిస్ట ర్డ్ ధృవీకరిసతుంది
్ . అదేవిధముగా దరఖాస్తుదారుని భౌతికతను
వాహనముల సంఖ్య 1,51,13,129. వీటిలో దాదాపుగా 73% పరిశీలిస్తుంది.
ద్విచక్ర వాహనములు. మోటారు కార్లు మరియు మోటారు
క్యాబ్‌లు కలిపి మొత్తం వాహనముల సంఖ్యలో 13.6% 7.2.3 తెలంగాణ రాష్ట్ర రోడ్డు రవాణా సంస్థ
మరియు 13% ఇతర వాహనములు కలవు. (పట్టిక 7.3 (TSRTC)
చూడండి)
తెలంగాణ రాష్ట ్ర రోడ్డు రవాణా సంస్థ (TSRTC) ప్రజలకు
పట్టిక 7.3: తెలంగాణలో నవంబర్ 14, 2022 నాటికి సకాలములో, చౌక�ైన మరియు నాణ్యమ�ైన బస్సు సేవలను
రిజిస్టర్ అయిన వాహనాల సంఖ్య అందిసతుంది
్ . ఈ సంస్థ 6,479 స్వంత మరియు 2,618 అద్దె
బస్సులతో కలిపి మొత్త ము 9,097 బస్సులను 3,500 అంతర్
క్ర. జిల్లా మరియు అంతర్-రాష్ట ్ర మార్గా లలో నడుపుతుంది.
రకము సంఖ్య
సం.
తెలంగాణ రాష్ట ్ర రోడ్డు రవాణా సంస్థలో ఉన్న మొత్త ము
1 మోటార్ స�ైకిళ్ళు 1,11,62,221
బస్సులలో దాదాపు 68% గ్రామీణ ప్రాంతాలకు మరియు
2 మోటార్ కార్లు 19,45,307 32% బస్సులు పట్ట ణ జనాభాకు సేవలను అందిసతు ్న్నాయి.
3 ట్రా క్టర్ మరియు ట్రల
ై ర్లు 6,82,932 తెలంగాణ రాష్ట ్ర రోడ్డు రవాణా సంస్థ 21 డివిజన్ల లో 99 బస్
డిపో లను నిర్వహిసతు ్ అన్నీ స్థాయిలలో 44,648 మంది
4 గూడ్స్ క్యారేజ్ వాహనాలు 5,95,659
ఉద్యోగులను కలిగి ఉన్నది
5 ఆటో-రిక్షాలు 4,48,250
ప్రతిరోజూ 45 లక్షల మంది ప్రయాణికులు 67.72% ఆక్యుపెన్సీ
6 మోటార్ క్యాబులు 1,14,564
రేషియోతో TSRTC బస్సులలో ప్రయాణిసతు ్న్నారు. అక్టో బర్
7 ఇతరములు 86,508 2022 వరకు TSRTC యొక్క సగటు రోజువారీ ఆదాయం
8 మ్యాక్సీ క్యాబులు 30,899 రూ. 13.18 కోట్లు . వాణిజ్య పరంగా ఆదాయమును
పెంపొ ందించడానికి ప్రవ
ై ేట్, ప్రభుత్వ సంస్థలకు మరియు వ్యక్తు ల
9 విద్యా సంస్థల వాహనాలు 28,672
సరుకులను/వస్తువులను చేరవేయుటకు పార్సిల్ మరియు
10 స్టేజ్ క్యారేజ్ వాహనాలు 9,400 కార్గో సేవలను కూడా TSRTC ప్రా రంభించినది. నవంబర్
11 కాంట్రా క్ట్ క్యారేజ్ వాహనాలు 5,432 2022 వరకు తెలంగాణ రాష్ట ్ర రోడ్డు రవాణా సంస్థ దాదాపుగా

12 ప్రవ
ై ేట్ సర్వీస్ వాహనాలు 3,051 ఒక కోటి పార్సిల్ల ను చేరవేసి రూ. 161.81 కోట్ల ఆదాయమును
సముపార్జించింది .
13 ఈ-రిక్షా - ఈ-కార్ట్ 234

మొత్తం 1,51,13,129 7.2.4 హైదరాబాద్ నగరము నందు పట్టణ రవాణా

మూలం: రవాణా శాఖ, తెలంగాణ ప్రభుత్వం
7.2.2.1 ఎనీవేర్ – ఎనీటైమ్ ఇనిషియేటివ్ (ఎక్కడైనా
– ఎప్పుడైనా సేవల లభ్యత)
సేవలలో పారదర్శకతను పెంచడానికి తెలంగాణ రాష్ట ప్రభుత్వం
ఎనీవేర్ – ఎనీట�ైమ్ ఇనిషియేటివ్ అనే మొబ�ైల్-అప్లి కేషన్ ను
ప్రా రంభించింది. దీని ద్వారా ప్రాంతీయ రవాణా కార్యాలయము
నుండి ప్రజలకు అవసరమ�ైన సేవలను అంతర్జా లము (ఆన్
ల�ైన్) నుండి పొ ందవచ్చును. ఈ సదుపాయము టి-యాప్
ఫో లియో మొబ�ైల్ యాప్ తో అనుసంధానించబడినది.
“ఎనీవేర్-ఎనీట�ైమ్” యాప్ కృత్రిమ మేధస్సు ఆధారముగా live-
మౌలిక సదుపాయాలు
రోడ్ల అభివృద్ధి
రాష్ట ్ర మొత్తం పట్ట ణ జనాభాలో దాదాపుగా 29% జనాభాతో
హ�ైదరాబాద్ నగరం రాష్ట్రా నికి అభివృద్ది కేంద్రంగా మారింది.
పరిశమ
్ర లు, విద్యా సంస్థలు పెరగడం వలన ఉపాధి అవకాశాలు
ఎక్కువగా ఉండటం, వ�ైద్య సేవల సౌకర్యాల అవసరం వలన
స్వల్ప/దీర్ఘ కాలం హ�ైదరాబాద్ నగరంలో ఉండుటకు ప్రజలు
మొగ్గు చూపుతున్నారు. పెరుగుతున్న జనాభాతోపాటు,
నాలుగు చక్రాల వాహనాల వినియోగం గణనీయంగా పెరిగింది.
ఫలితంగా పెరిగిన డిమాండ్ కు అనుగుణంగా హ�ైదారాబాద్

120 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

నగరం నందు సులువుగా ప్రయాణించడానికి ఆధునిక రవాణా స్థానిక ప్రయాణికులు ప్రయాణించడానికి అనుకూలమ�ైన,
వ్యవస్థను ఏర్పాటు చేయవలసిన అవసరం ఉన్నందున రాష్ట ్ర సరసమ�ైన మరియు సమయానుకూలమ�ైన ప్రత్యామ్నాయాన్ని
ప్రభుత్వం కేంద్క
రీ ృత వ్యూహాలను రూపొ ందించడం ప�ై ధృష్టి అందిసతుంది
్ మరియు ఇది మెట్రో ర�ైలు రంగంలో ప్రపంచంలోనే
సారించినది. అతిపెద్ద పబ్లి క్-ప్రవ
ై ేట్ పార్టనర్‌షిప్ (PPP) ప్రా జెక్ట్.

హ�ైదరాబాద్ నగరంలో ట్రా ఫిక్ మరియు రవాణా మౌలిక హ�ైదరాబాద్ నగరం మెడికల్ టూరిజంకు ప్రధాన కేంద్రంగా
సదుపాయాలను మెరుగుపరచడానికి, ప్రయాణ సమయాన్ని ఉన్నందున, దేశీయ మరియు అంతర్జాతీయ ప్రయాణికుల
తగ్గించడానికి మరియు సగటు ప్రయాణ వేగాన్ని పెంచడానికి సంఖ్య పెరగడంతో, రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం హ�ైదరాబాద్ ఎయిర్‌ పో ర్ట్
తెలంగాణ ప్రభుత్వం వ్యూహాత్మక రహదారుల అభివృద్ధి ఎక్స్‌ప్రెస్ మెట్రో (ఫేజ్-II) నిర్మాణాన్ని ప్రా రంభించింది. 31-కి.
కార్యక్రమం (SRDP) ను ప్రవేశపెట్టింది. నవంబర్ 2022 వరకు మీ.ల పొ డవ�ైన మెట్రో ర�ైలు కారిడార్ ప్రసతు ్తం పురోగతిలో
రూ.2,909.6 కోట్ల తో SRDP కింద ఫ్ై లఓవర్‌లు, అండర్‌పాస్‌లు ఉంది. ఇది పూర్త యిన తర్వాత మాదాపూర్‌లోని మ�ైండ్‌స్పేస్
మరియు ఓవర్‌ బ్రిడ్జ్‌లతో సహా 33 ట్రాన్సిట్ ఇన్‌ఫ్రా స్ట క
్ర ్చర్‌లను జంక్షన్‌లోని ఇన్ఫర్మేషన్ టెక్నాలజీ (ఐటి) హబ్‌ను,
నిర్మించడం జరిగినది మరియు రూ. 3,854.26 కోట్ల వ్యయంతో శంషాబాద్‌లోని రాజీవ్ గాంధీ అంతర్జాతీయ విమానాశ్రయంతో
నిర్మిస్తున్న 15 ప్రా జెక్టు లు పురోగతిలో ఉన్నాయి. అనుసంధానము చేయడం జరుగుతుంది. మెట్రో ర�ైలు కారిడార్
పెరుగుతున్న నగర జనాభా యొక్క అవసరాలను తీరుస్
తూ ,
GHMC పరిధి లో ఉన్న అధిక ట్రా ఫిక్ రద్దీ ప్రాంతాలలో
వారి ప్రయాణ సమయాన్ని ఒక గంట కంటే ఎక్కువ తగ్గిసతుంది
్ .
దాదాపు 812 కి.మీ ప్రధాన రహదారుల (3 లేనలు ్ మరియు
అంతకంటే ఎక్కువ వెడల్పు) నిర్వహణ పనుల కోసం సమగ్ర హైదరాబాద్ విమానాశ్రయం
రహదారి నిర్వహణ కార్యక్రమంను (CRMP) తెలంగాణ
హ�ైదరాబాద్ లోని రాజీవ్ గాంధీ అంతర్జాతీయ విమానాశ్రయం
రాష్ట రం్ ప్రవేశపెట్టింది. 2022 నాటికి, CRMP ద్వారా
(RGIA) తెలంగాణ రాష్ట రం్ లోనే ప్రధాన విమానాశ్రయం. గత
నిర్వహించబడుతున్న మొత్తం రోడ్ల లో 88% రీ-కార్పెట్
సంవత్సరంతో పో లిస్తే 2021-22 సం.లో విమానాశ్రయం యొక్క
చేయబడ్డా యి, కేవలం 2021-22లోనే 28% రోడ్లు రీ-కార్పెట్
రూట్ కనెక్టివిటీ పెరిగింది. ఈ విమానాశ్రయం, అక్టో బర్ 2022
చేయబడ్డా యి.
నాటికి 65 దేశీయ గమ్యస్థానాలకు మరియు 17 అంతర్జాతీయ
నగరం లో పెరుగుతున్న ట్రా ఫిక్ రద్దీ సమస్యను పరిష్కరించుటకు గమ్యస్థానాలకు అనుసంధానించబడింది. అదనంగా, ఇది
‘మిస్సింగ్ లింక్ కారిడార్లు’ మరియు ‘స్లి ప్ రోడ్‌లు’ గుర్తించి ప్రత్యేక ఫార్మా జోన్ ను కలిగి సంవత్సరానికి 1,50,000 MT
అభివృద్ధి చేయాలని ప్రభుత్వం నిర్ణయించింది. హ�ైదరాబాద్‌లోని ల నిర్వహణ సామర్థ్యంతో కూడిన ఇంటిగ్రేటెడ్ కార్గో సౌకర్యాన్ని
రోడ్ ట్రా ఫిక్న
‌ ు సమర్థవంతంగా నిర్వహించడానికి ‘మిస్సింగ్ కలిగి ఉన్నది.
లింక్ కారిడార్లు’ ఉద్దేశించబడ్డా యి.
రాజీవ్ గాంధీ అంతర్జాతీయ విమానాశ్రయం ద్వారా ఏప్రిల్
హ�ైదరాబాద్ నగరం చుట్
టూ సగటున 50-60 కి.మీ. దూర వ్యాసం 2022 మరియు అక్టో బరు 2022 వరకు 116.30 లక్షల మంది
(రేడియస్) తో ప్రాంతీయ బాహ్య వలయ రహదారి (RRR) ప్రయాణీకుల చేరవేతతో గత సంవత్సరంతో పో లిస్తే 106.9%
ప్రతిపాదించబడినది. భారత ప్రభుత్వం కూడా 2016 సం.లో (56.2 లక్షలు) వృద్ధిని నమోదు చేసుకున్నది. ముఖ్యంగా
సంగారెడ్డి, చౌటుప్పల్ పట్ట ణాలను జాతీయ రహదారులకు అంతర్జాతీయ ప్రయాణీకుల రద్దీ అత్యధికముగా పెరగడంతో
కలుపుతూ రెండు రోడ్ల విస్త రణ పనులను ఆమోదించినది. ఏప్రిల్-అక్టో బర్, 2021 ప్రయాణీకులతో (5.6 లక్షల) పో లిస్తే
ఏప్రిల్-అక్టో బర్, 2022 లో 18.7 లక్షల ప్రయాణీకుల చేరవేతతో
హైదరాబాద్ మెట్రో రైలు
233% వృద్ధిని నమోదు చేసుకున్నది. (పటం 7.3 చూడండి).
హ�ైదరాబాద్ నగరంలో పెరుగుతున్న ట్రా ఫిక్ రద్దీని
ఇదే సమయంలో ఎయిర్ ట్రా ఫిక్ మూవ్‌మెంట్ (ATM) సంఖ్య
నివారించడానికి మరియు కాలుష్య స్థాయిలను తగ్గించడానికి
58,676 నుండి 91,767కి పెరిగి 56.4% వృద్ధిని నమోదు
69 కి.మీ.ల పొ డవ�ైన హ�ైదరాబాద్ మెట్రో ర�ైలు ప్రా జెక్ట్ (HMR)
చేసుకున్నది. అదేవిధముగా సరుకుల రవాణా కూడా 80,200
ను చేపట్ట డం జరిగినది. హ�ైదరాబాద్ మెట్రో ర�ైలు ప్రా జెక్ట్
MT నుండి 83,892 MTకి పెరిగింది. (పటం 7.4 చూడండి)
ఇప్పుడు ప్రజలకు ప్రధాన రవాణా మార్గంగా మారింది. ఇది

మౌలిక సదుపాయాలు 121

పటం 7.3 హైదరాబాద్ విమానాశ్రయంలో ప్రయాణీకుల రద్దీ (మిలియన్లలో) (2021-22)

11.63
9.76

5.62
5.06

1.87
0.56

Domestic International Total

Apr - Oct 2021 Apr - Oct 2022

మూలం: రాజీవ్ గాంధీ ఇంటర్నేషనల్ ఎయిర్‌పోర్ట్ అథారిటీ, హైదరాబాద్
పటం 7.4. హైదరాబాద్ విమానాశ్రయంలో కార్గో మరియు ఎయిర్ ట్రాఫిక్ కదలికలు (2021-22)

Cargo (MT) Air Trafic Movement (Number)

36,826 52,776
Domestic Domestic ATM
40,831 78,829

43,375 5,900
International International ATM
43,061 12,938

80,200 58,676
Total Total ATM
83,892 83,892 91,767

April 2021 - Oct 2021 Apr - Oct 2022 April 2021 - Oct 2021 Apr - Oct 2022

మూలం: రాజీవ్ గాంధీ ఇంటర్నేషనల్ ఎయిర్‌పోర్ట్ అథారిటీ, హైదరాబాద్

అవార్డులు మరియు గుర్తింపు:

కాన్ఫెడరేషన్ ఆఫ్ ఇండియన్ ఇండస్ట్రీ (CII) గోద్రెజ్ గ్రీన్ బిజినెస్ సెంటర్ నిర్వహించిన ‘ఎక్స్‌లెన్స్ ఇన్ ఎనర్జీ మేనేజ్‌మెంట్’ 23వ
జాతీయ అవార్డు వేడుకలో రాజీవ్ గాంధీ అంతర్జాతీయ విమానాశ్రయం (RGIA) ప్రతిష్టా త్మకమ�ైన “నేషనల్ ఎనర్జీ లీడర్” మరియు
“ఎక్సలెంట్ ఎనర్జీ ఎఫిషియెంట్ యూనిట్” అవార్డులను (GBC) 21వ ఎడిషన్ ఎనర్జీ ఎఫిషియెన్సీ సమ్మిట్ సందర్భంగా క�ైవసం
చేసుకుంది. గత మూడు సంవత్సరాలలో, RGIA కార్యకలాపాలు శక్తి సామర్థ ్య చర్యలకు సంబంధించి దాని స్థిరమ�ైన చొరవ కారణంగా

122 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 దాదాపు 5.41 MU (~ 4426 టన్నుల కార్బన్ ఉద్గా రాల విమానాశ్రయం కావడం గమనించదగ్గ విషయం.
తగ్గింపు) గణనీయమ�ైన శక్తి పొ దుపుకు దారితీశాయి.
రాజీవ్ గాంధీ అంతర్జాతీయ విమానాశ్రయం (RGIA) స్కైట్రా క్స్
ఇది కూడా HYD విమానాశ్రయంలో GHG (గ్రీన్ హౌస్
వరల్డ్ ఎయిర్‌పో ర్ట్ అవార్డ్ స్ 2022లో ‘భారతదేశం మరియు
గ్యాస్) ఉద్గా రాలలో గణనీయమ�ైన తగ్గు దలకు దారితీసింది.
దక్షిణాసియాలో అత్యుత్త మ విమానాశ్రయ సిబ్బంది’గా
ఎయిర్‌పో ర్ట్ కార్బన్ అక్రిడిటేషన్ (ACA) ప్ రో గ్రామ్ కింద
ఎంపిక�ైంది. విమానాశ్రయం దాని మొత్తం ర్యాంకింగ్‌లో కూడా
ఎయిర్‌పో ర్ట్స్ కౌన్సిల్ ఇంటర్నేషనల్ (ACI) నుండి లెవెల్
పురోగమించి, వరల్డ్ స్ టాప్ 100 ఎయిర్‌పో ర్ట్ లీగ్ 2021లో
3 + ‘న్యూట్రా లిటీ’ అక్రిడిటేషన్‌ను కలిగి ఉన్న హ�ైదరాబాద్
64వ స్థానం నుండి 2022లో 63వ స్థానానికి చేరుకుంది.
అంతర్జాతీయ విమానాశ్రయం కూడా కార్బన్ న్యూట్రల్

7.2.5 ప్రయాణికుల సేవలు మరియు సరుకు రవాణ మౌలిక సదుపాయాలు మరియు పారదర్శక నియంత్రణ

విధానం (లాజిస్టిక్స్) ప్రక్రియలతో ఆదర్శవంతమ�ైన లాజిస్టిక్స్ పర్యావరణ వ్యవస్థ ల

కోసం తెలంగాణను “సాధించే వ్యక్తి”గా వర్గీకరించింది.
లాజిస్టిక్స్ అనేది ఒక ప్రాంతం యొక్క మొత్తం వృద్ధికి
భౌతిక,మౌలిక సదుపాయాలలో ముఖ్యమ�ైన భాగం. ఇది ఒక 7.3 భవన సదుపాయాలు
ప్రాంతం నుండి మరొక ప్రాంతానికి వస్తువులు మరియు సేవల
ప్రజాసేవకు మరియు ప్రజల ఉపయోగార్థము కల్పించే
రవాణాకు అనుకూలమ�ైన పర్యావరణ వ్యవస్థ లను సులభతరం
సదుపాయాలలో భవనములు ఎంతో ముఖ్య పాత్రను
చేసతుంది
్ . స్థిరమ�ైన మౌలిక సదుపాయాలు కల్పించడం వలన
పో షిస్తా యి. తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుంచి ప్రభుత్వము
పెట్టు బడులు పెరిగి తద్వారా రాష్ట ్ర వృద్ధికి దో హదపడుతుంది.
ప్రముఖ భవనాల నిర్మాణంప�ై దృష్టి సారిసతోం
్ ది. హ�ైదారాబాద్
భూపరివేషటి ్త రాష్ట రం్ గా ఉన్న తెలంగాణ, అంతర్జాతీయ నగరము నందు సచివాలయము, పో లీస్ కమాండ్ కంట్రో ల్
పెట్టు బడిదారులను ఆకర్శించడానికి రవాణా, మౌలిక సెంటర్, కుమురం భీము ఆదివాసీ భవన్ మరియు సేవాలాల్
సదుపాయాల అభివృద్ధిప�ై ప్రత్యేక దృష్టి సారించింది. రాష్ట ్ర బంజారా భవనము వంటి ప్రధాన ప్రజా భవనములు
పారిశ్రామిక విధాన ముసాయిదా (ఇండస్ట్రియల్ పాలసీ ఫ్రేమ్ నిర్మాణములో ఉన్నాయి.
వర్క్ ఫర్ ద స్టేట్)4 2014 క్రింద ఉన్న 14 ప్రధానమ�ైన రంగాలలో
దేశంలోనే అత్యంత విశాలమ�ైన సచివాలయ భవనానికి డాక్టర్
లాజిస్టిక్స్‌అనేది ఒకటి. ఇందులో పెట్టు బడులకు ఇతర రంగాల
బీఆర్ అంబేద్కర్ అని పేరు పెట్టా రు. ఇంకా, గిరిజన వర్గా ల
కంటే ఎక్కువ ప్రా ధాన్యత ఇవ్వబడుతుంది.
అభ్యున్నతి కోసం కుమురం భీము ఆదివాసీ భవన్ మరియు
రంగారెడ్డి జిల్లాలోని, ఇబ్రహీంపట్నం నందు మంగళ్ల పల్లి సేవాలాల్ బంజారా భవనాలు నిర్మించబడ్డా యి. ఈ భవనాలు
లాజిస్టిక్స్ పార్క్ ను 22 ఎకరములలో ఏర్పాటు చేయడం సమస్యలను చర్చించడానికి మరియు సమర్థవంతమ�ైన
జరిగింది. ఇది భారతదేశంలో ప్రభుత్వ-ప్రవ
ై ేట్-భాగస్వామ్యము పద్ధతిలో పరిష్కారాలను వెతకడానికి వేదికగా పనిచేస్తా యి.
(PPP) పద్ధతిలో అభివృద్ధి చేయబడిన మొట్ట మొదటి సమీకృత అదనంగా, తెలంగాణ ప్రభుత్వం జోడేఘాట్‌లో కొమరం భీమ్
లాజిస్టిక్స్ పార్కు. రాష్ట మ
్ర ులోనే మొదటిసారిగా గోదాములు, స్మారకాన్ని ఏర్పాటు చేసింది. తెలంగాణ రాష్ట ్ర స్థానిక తెగల
పార్కింగ్ సౌకర్యము, రిట�ైల్ వ్యాపార సౌకర్యాలతో కూడిన సంస్కృతి మరియు సాంప్రదాయాలను ప్రదర్శించడానికి
లాజిస్టిక్స్ పార్క్ ను 40 ఎకరముల విస్తీర్ణములో బాటసింగారం మేడారంలో సమ్మక్క-సారలమ్మ మ్యూజియాన్ని కూడా
నందు రూ. 50 కోట్ల పెట్టు బడితో అభివృద్ధి చేసతు ్న్నది. నిర్మించింది.

ఈ రంగాన్ని మెరుగుపరచడంప�ై ప్రభుత్వం దృష్టి సారించిన తెలంగాణ ప్రభుత్వం ఇటీవలే పో లీస్ కమాండ్ కంట్రో ల్ సెంటర్
కారణంగా, భారత ప్రభుత్వం విడుదల చేసిన లాజిస్టిక్స్ ఈజ్ (సీసీసీ) నిర్మాణాన్ని పూర్తి చేసింది. పో లీస్ కమాండ్ కంట్రో ల్
అక్రాస్ డిఫరెంట్ స్టేట్స్ (లీడ్స్) రిపో ర్ట్ 20225 అసాధారణమ�ైన సెంటర్ రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా చాలా ప్రాంతాలకు అనుసంధానము

4. Read more about the Industrial policy framework for the state of Telangana Telangana here: https://www.meity.gov.
in/writereaddata/files/INDUSTRIAL%20POLICY%20Framework%202014.pdf

5. The LEADS Report is an indigenous data-driven index to assess logistics infrastructure, services, and human resources
across all 36 States and UTs. All the states and UTs are categorized as Achievers(90%-100%), Fast-movers(80%-90%),
and Aspirers(<80%) based on the logistical infrastructure improvement.

మౌలిక సదుపాయాలు 123

కలిగి ఉండడం ద్వారా హ�ైదరాబాద్ పో లీసుల మూడవ కన్నుగా చేయబడడం వలన ర�ైతులు ప్రమాదాల బారినపడి పాము
పనిచేసతుంది
్ మరియు అత్యవసర సమయములో కూడా కాటు వంటి అనేక సమస్యలు ఎదుర్కొన్నారు.
సహాయపడుతుంది.
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం యొక్క నిరంతర మరియు క్రమబద్ధమ�ైన

7.4 విద్యుత్ శక్తి ప్రణాళికలతో, విద్యుత్ రంగంను ఎనిమిదేళ్లలో పునర్నిర్మాణం

చేసింది. అన్ని రంగాలలోని (గృహ, వ్యవసాయం మరియు
ఆర్ధికాభివృధి కోసం జరిగే ఉత్పత్తి మరియు వినియోగ పరిశమ
్ర లు) వినియోగదారులందరు ఇప్పుడు 24x7
ప్రక్రియలలో ప్రా థమిక పెట్టు బడిగా విద్యుత్ శక్తి కీలకంగా ఉంది. నమ్మకమ�ైన, నాణ్యమ�ైన విద్యుత్ సరఫరాను పొ ందుతున్నారు.
తెలంగాణలోని విద్యుత్ వనరులలో ప్రధానంగా థర్మల్ పవర్ మరొక ముఖ్య విషయమేమిటంటే దేశంలో తెలంగాణ రాష్ట రం్
ప్లాంట్లు , హ�ైడల్ పవర్ స్టేషన్
లు మరియు పునరుత్పాదక శక్తి ఒక్కటే 26.96 లక్షల వ్యవసాయదారులకు 24x7 ఉచిత
వనరులు ఉన్నాయి. గృహ, వ్యవసాయ మరియు పారిశ్రామిక విద్యుత్‌సరఫరా అందిసతుంది
్ .
వినియోగదారులందరికీ 24x7 నిరంతరాయ విద్యుత్ సరఫర
చేయడానికి తెలంగాణ ప్రభుత్వం కట్టు బడి ఉంది. 2014-15 నుండి 2021-22 సం. ల వరకు వ్యవసాయ
రంగానికి ఉచిత విద్యుత్ అందించేందుకు తెలంగాణ ప్రభుత్వం
7.4.1 విద్యుత్ సరఫరా మరియు పద్దతులు సబ్సిడీ కింద 49,314 కోట్లు కేటాయించింది.

జూన్, 2014లో తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఏర్పాటు అయినప్పుడు 7.4.2 వ్యవస్థాపిత విద్యుత్ శక్తి సామర్థ్యం
విద్యుత్ డిమాండ్‌ ఎక్కువగా ఉండి, 2,700 MW విద్యుత్
కొరత ఉండేది. ఆ సమయంలో గృహ మరియు ఇతర వర్గా లకు 2021-22 నాటికి తెలంగాణలో వ్యవస్థాపిత విద్యుత్

4-8 గంటల విద్యుత్ సరఫరాను నిలిపివేయాల్సి వచ్చేది. సామర్థ్యం 18,069 మెగావాట్లు . దీనిలో, సగానికి ప�ైగా
6

అంతేకాకుండా రాష్ట రం్ లోని పరిశమ

్ర లు వారములో రెండు రోజులు (10,481 మెగావాట్లు ) థర్మల్ ఎనర్జీ వాటా, దాదాపు 41%

పవర్ హాలిడేలు అనుభవించాల్సి వచ్చింది. 4-6 గంటలపాటు పునరుత్పాదక శక్తి (7,439 MW) వాటా మరియు దాదాపు

అస్త వ్యస్త మ�ైన విద్యుత్ సరఫరా వలన వ్యవసాయ రంగంలో 1% (149 MW) అణు శక్తి వాటా కలిగి ఉంది. (పటం. 7.5

పంట నష్టా ల ఫలితంగా ర�ైతు ఆత్మహత్యలు చోటుచేసుకొనేవి. చూడండి)

అంతేకాకుండా విద్యుత్ సరఫరా రాత్రి సమయానికి పరిమితం

పటం. 7.5 తెలంగాణ స్థాపిత విద్యుత్ సామర్థ్యం (2014-15 నుండి 2021-22)

17,218 18,069
15,139 15,826 16,024

10,892 11,501
9,470

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22

మూలం : సెంట్రల్ ఎలక్ట్రిసిటీ అథారిటీ, పవర్ మినిస్ట్రీ, భారత ప్రభుత్వం

6. Installed Capacity means the summation of the guaranteed rated capacity of the generating units at the rated head, or the
capacity as decided in consultation with the Central Electricity Authority from time to time considering the uprating, de-rating
etc.

124 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

2014-15 నుండి 2021-22 సం. ల మధ్య 9.67% సమ్మిళిత
వార్షిక వృద్ధి రేటు (CAGR)తో 91% పెరుగుదలను నమోదు
చేసింది. తెలంగాణ సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటు, జాతీయ
సగటు వృద్ధి రేటు (5.66%) కంటే రెట్టింపు నమోదు చేసింది.
(చిత్రం 7.6 చూడండి)
2020-21 నుండి 2021-22 సం. ల మధ్య విద్యుత్ స్థాపిత
సామర్ధ్యంలో వృద్ధి రేటు పరంగా దేశంలోని 18 సాధారణ రాష్ట్రా ల
విభాగంలో తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఐదవ స్థానంలో ఉంది. దక్షిణ భారత
రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ రాష్ట రం్ మొదటి స్థానంలో నిలిచింది. ఈ
కాలంలో రాష్ట రం్ లో 4.94% విద్యుత్ స్థాపిత సామర్థ్యం పెరిగింది.
ఇది జాతీయ సగటు వృద్ధి రేటు కంటే 4.54% ఎక్కువ. (పటం
7.6 చూడండి)

పటం 7.6 సాధారణ రాష్ట్రాలలో విద్యుత్ స్థాపిత సామర్థ్య వృద్ధి రేటు(AGR) మరియు సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి
రేటు (CAGR)
Growth Rate from 2020-21 to 2021-22 CAGR from 2014-15 to 2021-22

Rajasthan 28.79% 10.93%

Bihar 15.85% 14.96%

Gujarat 11.39% 5.53%

Jharkhand 7.34% 0.58%

Telangana 4.94% 9.67%

Uttar Pradesh 4.78% 9.91%

ALL INDIA 4.54% 5.66%

Tamil Nadu 4.29% 6.32%

Haryana 4.08% 5.80%

Chhattisgarh 2.26% 0.31%

Kerala 2.04% 5.45%

Goa 2.01% 6.16%

Karnataka 1.62% 10.55%

Andhra Pradesh 0.95% 12.51%

Punjab 0.85%
4.70%
-0.41% Madhya Pradesh 6.96%

-1.63% Maharashtra 1.80%

-3.05% West Bengal 1.60%

-9.15% Odisha -2.07%

మూలం : సెంట్రల్ ఎలక్ట్రిసిటీ అథారిటీ, పవర్ మినిస్ట్రీ, భారత ప్రభుత్వం

మౌలిక సదుపాయాలు 125

రాష్ట రం్ లో పెరుగుతున్న ఇంధన డిమాండ్‌ను తీర్చడానికి,
తెలంగాణ ప్రభుత్వం విద్యుత్ సామర్థ ్య పెంపొ ందించే కార్యక్రమం
ద్వారా అదనంగా కొత్త గూడెం TPS స్టేజ్-VII ద్వారా 800
మెగావాట్లు , భద్రా ద్రి TPS ద్వారా 1080 మెగావాట్లు మరియు
యాదాద్రి TPS ద్వారా 4000 మెగావాట్ల సామర్ధ్యం తో కూడిన
మూడు థర్మల్ పవర్ ప్రా జెక్టు లను ఏర్పాటు చేయడం జరిగింది.
7.4.3 తలసరి విద్యుత్ లభ్యత
తెలంగాణ రాష్ట రం్ 2014-15 నుండి 2021-22 సం.ల మధ్య
తలసరి విద్యుత్ లభ్యత 1.7 రెట్లు పెరుగుదలను కలిగి ఉన్నది.
18 నాన్-స్పెషల్ కేటగిరీ రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ రాష్ట రం్ 2021-
22 సం. నాటికి అత్యధిక తలసరి విద్యుత్ లభ్యతతో (2,005
KWH) దేశంలోనే ఐదవ స్థానంలో ఉంది. ఇది భారత దేశపు
విలువ 1,115.3 KWH కన్నా దాదాపు 1.8 రెట్లు ఎక్కువ.
2014-15లో తెలంగాణలో తలసరి విద్యుత్ లభ్యత 1,152
KWH కాగా జాతీయ సగటు 852 KWH. రాష్ట రం్ లో 2021-22
నాటికి 1.74 రెట్లు పెరిగి తలసరి విద్యుత్ లభ్యత 2,005 KWH
కు పెరిగింది. అయితే దేశంలో తలసరి విద్యుత్ లభ్యత, 2014-
15 విలువ కంటే 1.31 రెట్లు పెరిగింది. (పటం 7.7 చూడండి)

పటం 7.7 . సాధారణ కేటగిరీ రాష్ట్రాలలో (2014-15 నుండి 2021-22 వరకు) తలసరి లభ్యత శక్తిలో సమ్మిళిత
వార్షిక వృద్ధి రేటు (CAGR)

Bihar 9.66%
Chhattisgarh 9.00%
Telangana 8.24%
Madhya Pradesh 7.14%
Uttar Pradesh 5.70%
Odisha 5.51%
Jharkhand 5.21%
Rajasthan 4.58%
All India 3.93%
Maharashtra 3.80%
Punjab 3.77%
Gujarat 3.68%
Andhra Pradesh 2.75%
Karnataka 2.74%
Kerala 2.66%
Haryana 2.50%
Tamil Nadu 2.43%
West Bengal 2.27%
Goa 1.75%

మూలం : (1) ఇంధన శాఖ, తెలంగాణ ప్రభుత్వం, (2) సెంట్రల్ ఎలక్ట్రిసిటీ అథారిటీ ఆఫ్ ఇండియా

126 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

2014-15 నుండి 2021-22 వరకు దక్షిణ భారత రాష్ట్రా లలో 14.1% (2,496 మెగావాట్లు ) అందించింది . మొత్తం ఒప్పంద
తలసరి విద్యుత్ లభ్యతలో తెలంగాణ అత్యధిక వృద్ధిని కలిగి సామర్థ్యంలో మూడింట ఒక వంతు (36.1%) కంటే ఎక్కువ
ఉంది. సాధారణ కేటగిరీ రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ అత్యధిక CAGR ప్రవ
ై ేట్ రంగం (6,385 మెగావాట్లు ) కలిగి ఉంది (పటం 7.10
8.24% తో మూడవ స్థానంలో ఉంది. అఖిల భారత CAGR చూడండి).
కేవలం 3.93%. (పటం 7.8 చూడండి)
పటం 7.10 సెప్టెంబర్ 2022 నాటికి రంగాల వారీగా
పటం 7.8 తలసరి విద్యుత్ లభ్యత: తెలంగాణ తెలంగాణ రాష్ట్రంలో ఒప్పంద సామర్థ్యం
వర్సెస్ భారతదేశం (kWh)- (2014-15 నుండి
మొత్తం కాంట్రా క్ట్ కెపాసిటీ = 17,667 MW
2021-22 వరకు)
Telangana All India
1,942 2,005 2,496
1,888 1,905
1,707 14% Central
1,416 1,503 sector
1,152 Private
8,786
sector
50%
1,029 1,043 1,031 1,115 6,385 State sector
901 938 978
852 36%

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22

మూలం : సెంట్రల్ ఎలక్ట్రిసిటీ అథారిటీ, పవర్ మినిస్ట్రీ, భారత ప్రభుత్వం మూలం : ఇంధన శాఖ, తెలంగాణ ప్రభుత్వం
7.4.4 విద్యుత్ వనరులు 7.4.5 విద్యుత్ ప్రసార మరియు పంపిణీ
తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ు మొత్తం ఒప్పంద సామర్థ్యం (contracted రాష్ట రం్ లో ట్రా న్స్‌మిషన్ కార్పొరేషన్ ఆఫ్ తెలంగాణ లిమిటెడ్
capacity) 2014-15 నుండి 2021-22 సం. ల మధ్య 7,872 (TRANSCO) ద్వారా విద్యుత్ ప్రసారము నిర్వహించబడుతుంది.
MW నుండి 17,667 MWకి పెరిగి రెట్టింపు కంటే ఎక్కువ అదేవిధముగా, విద్యుత్ పంపిణీని తెలంగాణ స్టేట్ సదరన్
అయింది. (పటం 7.9 చూడండి) పవర్ డిస్ట్రిబ్యూషన్ కంపెనీ లిమిటెడ్ (TSSPDCL) మరియు
తెలంగాణ స్టేట్ నార్త ర్న్ పవర్ డిస్ట్రిబ్యూషన్ కంపెనీ లిమిటెడ్
పటం 7.9 సంవత్సరాల వారిగా కాంట్రాక్ట్ ఇంధన (TSNPDCL)ల ద్వారా జరుగుతుంది.
సామర్ధ్యం (2014-15 నుండి 2021-22)
2019-20 నాటికి, దక్షిణ భారత రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ 2వ
16,614
17,667 అత్యల్ప ప్రసార నష్టాన్ని కలిగి ఉంది మరియు దేశంలోని 28
16,203 15,864
15,321
రాష్ట్రా లలో 4వ అత్యల్ప ప్రసార నష్టాన్ని కలిగి ఉంది. సెంట్రల్
12,006
ఎలక్ట్రిసిటీ అథారిటీ ప్రకారం, 2019-20 సం.లో రాష్ట ్ర విద్యుత్
8,854
7,872 ప్రసార మరియు పంపిణీ నష్టం అఖిల భారత విలువ 20.46%
తో పో లిస్తే తెలంగాణ రాష్ట ్ర విలువ 15.28% కాగా, తక్కువ
ప్రసార నష్టా లు కలిగిన రాష్ట్రా లు తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ు కాకుండా
గోవా (10.92%), హిమాచల్ ప్రదేశ్ (14.31%), మరియు కేరళ
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22
(14.75%) వరుసగా ఉన్నాయి.
మూలం : ఇంధన శాఖ, తెలంగాణ ప్రభుత్వం
2021-22లో మొత్తం ఒప్పంద సామర్థ్యంలో రాష్ట రం్ నుండి
సగం (8,786 మెగావాట్లు ) అందితే కేంద్రము దాదాపు

మౌలిక సదుపాయాలు 127

7.4.6 విద్యుత్ వినియోగ ధోరణులు
2014-15 సం.లో తెలంగాణలో విద్యుత్ వినియోగం 39,519
మిలియన్ యూనిట్లు (MU) కాగా 2021-22 సం. నాటికి
21,748 మిలియన్ యూనిట్ల కు పెరిగి విద్యుత్ వినియోగం
61,267 మిలియన్ యూనిట్లు గా ఉంది. (పటం 7.11 చూడండి)
తెలంగాణ విద్యుత్ వినియోగదారులలో గృహ, వ్యవసాయ
మరియు పారిశ్రామిక వినియోగదారులు కలరు. 2021-
22 సం.నాటికి రాష్ట రం్ లో 174.03 లక్షల విద్యుత్ కనెక్షన్
లు
ఉన్నాయి, వీటిలో 125.56 లక్షలు (72.15%) గృహ, 26.96
లక్షలు (15.49%) వ్యవసాయం మరియు 21.51 లక్షలు
(12.36%) పారిశ్రామిక రంగానికి చెందినవి.

పటం 7.11. తెలంగాణలో విద్యుత్ వినియోగం
(MUలో) (2014-15 నుండి 2021-22 వరకు)
57,454
58,515
44,783
39,519 50,442
41,045
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22
మూలం: ఇంధన శాఖ, తెలంగాణ ప్రభుత్వం
తెలంగాణలో తలసరి విద్యుత్ వినియోగం మరియు తలసరి
విద్యుత్ లభ్యతలో వృద్ధి సమానంగా ఉంది. ఈ రెండు అంశాలు
2014-15 నుండి 2019-20 సం.ల మధ్య స్థిరంగా పెరిగాయి.
2014-15లో తెలంగాణలో తలసరి విద్యుత్ వినియోగం 1,356
కి.వా ఉండగా 2021-22 నాటికి 1.57 రెట్లు పెరిగి 2,126
kWhకి చేరుకుంది. 2020-21 నుండి 2021-22 సం. వరకు
0.94 రెట్లు తలసరి విద్యుత్ వినియోగం పెరిగింది (పటం 7.12
చూడండి)
రాష్ట రం్ లోని అన్ని జిల్లాలతో పోల్చితే 21.89 లక్షల కనెక్షన్‌లతో
హ�ైదరాబాద్‌జిల్లా అత్యధిక వినియోగదారులను కలిగి ఉండగా,
1.59 లక్షల కనెక్షన్ల తో మంచిర్యాల అత్యల్ప కనెక్షన్‌లను కలిగి
57,006 ఉంది.
61,267
రాష్ట మ
్ర ులో మేడ్చల్‌ మల్కాజ్ గిరి జిల్లా 15.83 లక్షల
కనెక్షన్‌లలో, గరిష్టంగా 86.29% గృహ వినియోగదారులను
కలిగి ఉంది. హ�ైదరాబాద్ జిల్లా, అత్యధికముగా17.72 లక్షల
గృహ కనెక్షన్
లు కలిగి ఉన్నది.
వ్యవసాయ కనెక్షన్ల శాతం యాదాద్రి భువనగిరిలో అత్యధికంగా
ఉంది, ఇక్కడ మొత్తం 3.29 లక్షల కనెక్షన్ల లో 31.34%
వ్యవసాయ వినియోగదారులు కలిగి ఉన్నారు. 2.19 లక్షల
వ్యవసాయ కనెక్షన్ల తో వనపర్తి రాష్ట రం్ లోనే అత్యధిక వ్యవసాయ
కనెక్షన్
లు ఉన్న జిల్లా.
రాష్ట రం్ లో మొత్తం 21.89 లక్షల పారిశ్రామిక మరియు ఇతర
వినియోగదారుల కనెక్షన్‌లలో అత్యధికంగా 4.17 లక్షల
కనెక్షన్‌లు (19.03%) హ�ైదరాబాద్‌లో కలవు.

పటం 7.12 తెలంగాణలో (2014-15 నుండి 2021-

22 వరకు) తలసరి విద్యుత్ వినియోగం (Kwhలో)
2,071 2,126
2,012
1,896
1,727
1,551
1,439
1,356

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22

మూలం: ఇంధన శాఖ, తెలంగాణ ప్రభుత్వం

128 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 7.13 రాష్ట్రవ్యాప్తంగా విద్యుత్ కనెక్షన్ల పంపిణీ (2021-22)

Domestic Agricultural Industries and other

Medchal 86.29 11.26 12.38

Mancherial 82.08 7.25 10.67
Hyderabad 80.96 0.00 19.03
Vikarabad 80.09 11.50 13.91
Hanmakonda 77.88 20.13 12.99
Bhadaradri Kothagudem 77.67 23.59 11.17
Adilabad 76.75 17.22 11.97
Kumuram bheem 75.11 20.54 11.42
Medak 74.34 18.54 11.93
Khammam 72.40 17.58 10.94
Jagtial 69.53 24.25 9.94
Karimnagar 69.36 20.13 12.11
Nirmal 68.90 20.59 10.40
Jogulamba Gadwal 68.16 23.91 11.60
Mahabubabad 67.65 17.55 8.71
Mahabubnagar (Incl. Narayanpet) 67.24 20.19 11.85
Sangareddy 67.23 9.81 9.93
Rajanna Sircilla (RESCO) 65.35 17.87 9.23
Jangaon 65.20 22.00 8.51
Nizamabad 65.18 19.92 12.20
Suryapet 64.36 13.05 10.82
Kamareddy 64.34 21.42 10.42
Peddapalli 63.99 20.07 9.65
Warangal 63.94 18.25 9.68
Siddipet 62.21 23.87 11.10
Nagarkurnool 61.71 20.24 10.16
Nalgonda 60.82 19.36 9.89
Wanaparthy 60.63 18.57 10.93
Jayashankar Bhupalapally (Incl. Mulugu) 60.08 17.01 9.10
Yadadri Bhuvanagiri 58.58 20.17 10.08
Rangareddy 58.39 21.89 10.96

మూలం: ఇంధన శాఖ, తెలంగాణ ప్రభుత్వం

మౌలిక సదుపాయాలు 129

7.4.7 పునరుత్పాదక విద్యుత్ శక్తి తెలంగాణ రాష్ట్ర సౌర విద్యుత్ విధానం
ప్రపంచ శక్తిలో 80% మరియు విద్యుత్ ఉత్పత్తి లో దాదాపు 300 కంటే ఎక్కువ సూర్యరశ్మి రోజులకు దాదాపు 5.5 kWh/
66% శిలాజ ఇంధనాల నుండి వస్తుందని, ఇది వాతావరణ m2 సగటు సౌర ఇన్సోలేషన్‌తో తెలంగాణ విస్తా రమ�ైన సౌర
మార్పులకు కారణమ�ైన గ్రీన్‌హౌస్ వాయువు (GHG) సామర్థ్యాన్ని కలిగి ఉంది. తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ు సౌర విద్యుత్
ఉద్గా రాల విడుదలకు దాదాపు 60% దో హద పడుతుందని సామర్థ్యాన్ని వినియోగించుకునే లక్ష్యంతో 2015లో తెలంగాణ
ఐక్యరాజ్యసమితి పర్యావరణ కార్యక్రమం (UNEP) పేర్కొన్నది.7
రాష్ట ్ర సౌర విద్యుత్ విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టినది. ఈ విధానం
ద్వారా సో లార్ శక్తి ఉత్పత్తి దారులకు వివిధ ప్ రో త్సాహకాలను
తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ు 2021-22 సం.లో 7,439.12 మెగావాట్ల
అందించింది.
పునరుత్పాదక శక్తిని ఉత్పత్తి చేసింది, ఇది రాష్ట రం్ లోని మొత్తం
స్థాపిత విద్యుత్ సామర్థ్యంలో 41.17%. 2020-21లో రాష్ట మ
్ర ులో 2014-15లో సౌర విద్యుత్ శక్తి స్థాపిత సామర్థ్యం 74 మెగావాట్ల
పునరుత్పాదక శక్తి స్థాపిత సామర్థ్యం 3,806 మెగావాట్లు నుండి 2021-22లో 4,432 మెగావాట్ల తో దాదాపు 59 రెట్లు
(మొత్తం స్థాపిత సామర్థ్యంలో 22.10%). 2020-21 మరియు పెరగడం ద్వారా ఈ విధానం విజయవంతమ�ైంది. సౌర విద్యుత్
2021-22 సం.ల మధ్య, తెలంగాణలో పునరుత్పాదక ఇంధన సామర్థ్యాన్ని పెంపొ ందించడము కోసం పంపిణీ - ఉత్పత్తి
స్థాపిత సామర్థ్యం 1.95 రెట్లు పెరిగింది. నమూనాను రాష్ట రం్ విజయవంతంగా అమలు చేసింది. ఈ
నమూనా పంపిణీ వ్యవస్థలో “ఎక్స్‌ట్రా హ�ై టెన్షన్ “ (EHT)
2021-22 సం.లో దేశంలో పునరుత్పాదక శక్తి యొక్క మొత్తం
స్థాయిలో ప్రభుత్వము రూ.533 కోట్ల ను ఆదా చేసేందుకు
స్థాపిత సామర్థ్యం 1,56,607 MW (పట్టిక 7.4 చూడండి)
అధికముగా సహాయపడింది. డిమాండ్‌కు తగ్గ టుగా ఉత్పత్తి
కాగా, దేశంలో పునరుత్పాదక ఇంధనం యొక్క మొత్తం స్థాపిత
ఉన్నందున, ప్రభుత్వం దాదాపు 122 MU శక్తిని మరియు రూ.
సామర్థ్యంలో తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ు వాటా 4.8% కలిగి ఉంది. ఇతర
49 కోట్లు అదా చేసింది.
దక్షిణాది రాష్ట్రా లతో పో లిస్తే తెలంగాణ రాష్ట ్ర పునరుత్పాదక శక్తి
తక్కువగా ఉండగా, ఇది భారతదేశ విలువ 39.2% కంటే తెలంగాణ ఎలక్ట్రిక్ వెహికల్ పాలసీ
ఎక్కువగా ఉంది. (2020-2030)
పట్టిక 7.4. మొత్తం ఇన్‌స్టాల్ చేయబడిన కెపాసిటీలో ఎక్కువ కాలుష్యాన్నివిడుదల చేసే ఇంటర్నల్ కంబషన్ ఇంజిన్
పునరుత్పాదక శక్తి వాటా (ICE) వాహనాలకు ప్రత్యామ్నాయంగా ఎలక్ట్రిక్ వాహనాలను
(2021-22) (EV) ప్రభుత్వం గుర్తించింది. తెలంగాణ ఎలక్ట్రిక్ వెహికల్
& ఎనర్జీ స్టో రేజ్ పాలసీ 2020-2030 (TEVP 2020-
పునరుత్పాదక 2030)8 ప్రసతు ్తం ఉన్న FAME-II పథకం9 ఆధారంగా
మొత్తం
శక్తి
ఇన్‌స్టా ల్డ్ పునరుత్పాదక రూపొ ందించబడింది. ఎలక్ట్రిక్ వెహికల్స్ & ఎనర్జీ స్టో రేజ్ సిస్టమ్స్
రాష్ట రం్ వ్యవస్థాపించిన
కెపాసిటీ శక్తి వాటా
సామర్థ్యం కు (EV&ESS) తెలంగాణను హబ్‌గా మార్చాలని ప్రభుత్వము
(MW)
(MW) భావిస్తోంది. ప్రవ
ై ేట్ పెట్టు బడులను ఆకర్షించడం, పరిశోధన
కర్ణాటక 19,536.19 30,577.59 63.89% & అభివృద్ధి (R&D) మరియు తయారీని ప్ రో త్సహించడం
తమిళనాడు 18,326.81 35,138.98 52.16%
ద్వారా వ్యక్తిగత మరియు వాణిజ్య రవాణా మొత్తం ఖర్చులో
ఆంధ్రపద ్ర ేశ్ 10,885.16 25,726.89 42.31%
గణనీయమ�ైన తగ్గింపును తీసుకరావడము ఈ పాలసీ యొక్క
తెలంగాణ 7,439.12 18,069.04 41.17%
విస్తృత లక్ష్యం.
కేరళ 2,527.2 5,955.86 42.43%
ఆల్ TEVP 2020-30 ద్వారా సరఫరా మరియు డిమాండ్ లకు
1,56,607 3,99,497 39.2
ఇండియా బలమ�ైన ప్ రో త్సాహక ఏర్పాటు వ్యూహాన్ని రూపొ ందించింది.
మూలం: (1) సెంట్రల్ ఎలక్ట్రిసిటీ అథారిటీ (2) మినిస్ట్రీ ఆఫ్ న్యూ అండ్ ఎలక్ట్రా నిక్స్ పాలసీ 2016 కింద సరఫరాలో లభించే రాయితీలు
రెన్యూవబుల్ ఎనర్జీ, భారత ప్రభుత్వం

7. Source: 1) The role of Fossil fuels in a sustainable energy system, United Nations Chronicle 2) International Energy Agency
8. For more details, please see: https://tsredco.telangana.gov.in/Updates_2020/Telangana_EVES_policy_2020_30.pdf
9. Faster Adoption of Hybrid and Electric Vehicles (FAME)- II scheme is being implemented since April 2019 by Department of
Heavy Industries, Government of India. The scheme suggested states to offer fiscal and non-fiscal incentives to improve the
use case for adoption of Electric Vehicles.

130 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

మరియు ప్ రో త్సాహకాల ద్వారా EV & ESS రంగాలు
ప్ రో త్సహించబడతాయి. ఈ ప్ రో త్సాహకాలు భారీ10 మరియు
వ్యూహాత్మక ప్రా జెక్ట్‌లకు వాటి యొక్క ప్రా ముఖ్యతను బట్టి
అందించబడుతాయి. ఇది ఎలక్ట్రా నిక్స్ తయారీలను క్ల స్టర్ల
‌ ను
(EMC) మరియు ఇండస్ట్రియల్ పార్కులను గుర్తించి EV &
ESS తయారీ కంపెనీలను ప్ రో త్సహిసతుంది
్ .
ఎలక్ట్రా నిక్స్ పాలసీ 2016, డిమాండ్ కు తగ్గ టుగా ఎలక్ట్రిక్ ద్విచక్ర
వాహనాలు, మూడు సీట్ల ఆటో-రిక్షాలు, ఎలక్ట్రిక్ 4-వీలర్లు,
బస్సులు మరియు ట్రా క్టర్లకు ఆకర్షణీయమ�ైన ప్ రో త్సాహకలను
అందిసతుంది
్ . ఎలక్ట్రిక్ వాహనాల వినియోగముకు అవసరమ�ైన
EV-ఛార్జింగ్ ల మౌలిక సదుపాయాల లభ్యత మరియు
సౌలభ్యాని గుర్తిసతూ ్ ఛార్జింగ్ సదుపాయాల ఏర్పాటుకు
మద్దతునిస్తుంది.
ఎలక్ట్రిక్ వాహనాల వినియోగము పెంచుట కోసం, హ�ైదరాబాద్‌లో
ఛార్జింగ్ నెట్‌వర్క్‌ను అభివృద్ధి చేసతూ ్, ఇతర పట్ట ణ ప్రాంతాలలో
కూడా ఎలక్ట్రిక్ వాహనాల వినియోగము పెంచడము కొరకు
ఎలక్ట్రా నిక్స్ పాలసీ 2016 కాలానుగుణంగా సమీక్షించడం కోసం
ప్రభుత్వం సీనియర్ అధికారులతో కూడిన స్టీరింగ్ కమిటీని
ఏర్పాటు చేసింది.
7.5 సమాచారము (కమ్యూనికేషన్)
సమాచార మౌలిక వసతులు అనేవి ఆర్థిక అభివృద్ధికి ఒక
ముఖ్యమ�ైన ఉత్ప్రేరకం. ఎందుకంటే ఇది రాష్ట రం్ లోని ప్రతి
ప్రాంతాన్ని దేశంలోని ఇతర ప్రాంతాలతో పాటు ప్రపంచంతో
కలుపుతుంది. సమాచార మౌలిక వసతులు అనేది
కమ్యూనికేషన్ సిస్టమ్‌కి వెన్నెముక. దీని మీద అనేక
డిజిటల్, బ్రా డ్‌కాస్టింగ్, ప్రింట్ మరియు టెలికమ్యూనికేషన్
సేవలు నిర్వహించబడతాయి. ఇందులో ఇంటర్నెట్, టెలిఫో న్
లు ,
టెలివిజన్, కేబుల్ టెలివిజన్
లు , రేడియో, వార్తా పత్రికలు మరియు
ఇతర పత్రికలు వంటి అనేక రకాల కమ్యూనికేషన్ శ్ణ
రే ులు
ఉన్నాయి.
7.5.1 డిజిటల్ మౌలిక వసతులు
డిజిటల్ మౌలిక సదుపాయాలు అనేది డిజిటల్ కమ్యూనికేషన్,
కంప్యూటింగ్ మరియు డేటా స్టో రేజ్ వంటి సాంకేతికతలను
ఆపరేట్ చేయడానికి అవసరమ�ైన భౌతిక ఆస్తులను సూచిస్తుంది.
రాష్ట రం్ యొక్క మొత్తం అభివృద్ధి మరియు అభివృద్ధికి స్థిరమ�ైన
మరియు సమ్మిళిత డిజిటల్ మౌలిక సదుపాయాల వ్యవస్థ
అవసరం.
10. TEVP 2020-2030 considers an investment of more than Rs.200 crores in plant and machinery or providing employment
to more than 1000 persons as a ‘mega project’.
డిజిటల్ తెలంగాణ
తెలంగాణ ఏర్పడినప్పటి నుంచి డిజిటల్ మౌలిక సదుపాయాల
అభివృద్ధిని ప్ రో త్సహిసతోం
్ ది. తెలంగాణ ప్రభుత్వం, డిజిటల్
ఇండియాకు అనుగుణంగా, రాష్ట రం్ లోని ప్రతి పౌరుడికి
డిజిటల్ మౌలిక సదుపాయాలను కల్పించే లక్ష్యంతో డిజిటల్
తెలంగాణను ప్రా రంభించింది.
డిజిటల్ తెలంగాణ సరఫరా మరియు డిమాండ్ అనే రెండింటి
ఆధారముగా అభివృద్ది చేయబడుతుంది. సరఫరా వ�ైపు, ప్రతి
ఇంటికి ఆప్టిక్ ఫ�ైబర్ కేబుల్ (OFC) వేయడం, రాష్ట రం్ లో 4G
సేవలను అందించడం, ప్రధాన నగరాలు మరియు పట్ట ణాలలో
Wi-Fi యాక్సెస్‌ను అందించడం ద్వారా డిజిటల్ సౌకర్యాల
సార్వత్రిక లభ్యతను కలిపించడం మరియు ఇ-పంచాయతీ
పథకం కింద ప్రతి పంచాయతీలో ఒక-స్టా ప్ కియోస్క్ ను
ఏర్పాటు చేయడం ప్రభుత్వం లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది. డిమాండ్
వ�ైపు, గృహ-స్థాయి డిజిటల్ అక్షరాస్యత కార్యక్రమం, పాఠశాల
కంప్యూటర్ అక్షరాస్యత కార్యక్రమం, మీ-సేవా సేవల విస్త రణ
మరియు ప్రభుత్వ కార్యాలయాలలో పౌర సేవలకు సాంకేతిక
పరిష్కారాలను గుర్తించడం మొదలగునవి ఉన్నాయి.
T-ఫైబర్ గ్రిడ్
T-Fiber Grid ప్రా జెక్ట్ రాష్ట రం్ లోని గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో ని అన్ని
గృహాలు, ప్రభుత్వ సంస్థలు మరియు ప్రవ
ై ేట్ సంస్థలను OFC
ద్వారా కనెక్ట్ చేయడం మరియు వారికి హ�ై-స్పీడ్ ఇంటర్నెట్
కనెక్టివిటీని అందించడం లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది. క్యారియర్-
గ్రేడ్ టెలికాం OFC నెట్‌వర్క్‌ను ఏర్పాటు చేసతూ ్, రాష్ట ్ర ప్రధాన
కార్యాలయం (SHQ) నుండి జిల్లా ప్రధాన కార్యాలయం
(DHQ), మండల ప్రధాన కార్యాలయం (MHQ), మరియు గ్రామ
పంచాయితీల (GP) వరకు నెట్‌వర్క్ ను ఏర్పాటు చేయడము
జరుగుతుంది. ఈ నెట్‌వర్క్ ద్వారా గృహాలకు 4-100 Mbps
మరియు సంస్థలకు అవసరానికి తగ్గ టుగా 20-100 Mbps
పంపిణీ చేసతుంది
్ . టి-ఫ�ైబర్ గ్రిడ్, మిషన్ భగీరథ కింద ప్రసతు ్తం
ఉన్న కందకాలు మరియు నాళాలను ఉపయోగించుకుంటుంది.
7.5.2 టెలిఫోన్ సేవలు
తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ులో నవంబర్ 2022 నాటికి దాదాపు
4.08 కోట్ల టెలిఫో న్ వినియోగదారులు ఉన్నారు, ఇందులో
98% వ�ైర్‌లెస్ వినియోగదారులు. మొత్తం 2.28 కోట్ల పట్ట ణ
వినియోగదారులు, 96% మంది వ�ైర్‌లెస్ టెలిఫో న్‌లను
ఉపయోగిసతు ్న్నారు. గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో 1.70 కోట్ల (99.8%)
వ�ైర్‌లెస్ వినియోగదారులు మరియు దాదాపు 50,000
వ�ైర్‌ల�ైన్ వినియోగదారులు ఉన్నారు. (పటం 7.14 చూడండి).
మౌలిక సదుపాయాలు 131
పటం 7.14 తెలంగాణలో (2022) మొత్తం టెలిఫోన్ వినియోగదారులు (లక్షల్లో)
Wireless Wireline Total

39.87
Total 0.98
40.85

17.03
Rural 0.05
17.08

22.85
Urban 0.93
23.78

మూలం: ఇండియన్ టెలికాం సర్వీసెస్ పనితీరు సూచిక ఏప్రిల్-జూన్ 2022, టెలికాం రెగ్యులేటరీ అథారిటీ ఆఫ్ ఇండియా
తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ు నవంబర్ 2022 నాటికి దక్షిణాది రాష్ట్రా లలో రెండవ అత్యధిక వ�ైర్ల
‌ ెస్ టెలిడెన్సిటీ 105 ( 100 జనాభాకు మొబ�ైల్
కనెక్షన్ ల సంఖ్య) కలిగి ఉంది. దేశంలోని అన్ని రాష్ట్రా లలో 9వ అత్యధిక టెలిడెన్సిటీని కలిగి ఉంది. ఆల్-ఇండియా టెలిడెన్సిటీ 83
గా ఉంది.

పటం 7.15. రాష్ట్రాల వారీగా వైర్‌లెస్ టెలి డెన్సిటీ (2022)

Sikkim 139
Goa 132
Himachal Pradesh 131
Kerala 120
Punjab 113
Uttarakhand 111
Mizoram 111
Haryana 110
Telangana 105
Tamil Nadu 102
Maharashtra 99
Karnataka 97
Gujarat 94
Arunachal Pradesh 84
All India 83
Andhra Pradesh 82
West Bengal 80
Rajasthan 78
Odisha 74
Tripura 74
Meghalaya 73
Manipur 72
Nagaland 70
Uttar Pradesh 69
Assam 68
Chhattisgarh 67
Madhya Pradesh 66
Jharkhand 58
160
Bihar 53
139
140 132 131
మూలం : డిపార్ట్‌మెంట్ ఆఫ్ టెలికమ్యూనికేషన్స్, భారత 120
ప్రభుత్వం
113 111 111 110

132 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

7.5.3 తపాలా సేవలు 7.6.1 మిషన్ భగీరథ
తపాలా సేవలు అనేవి అనేక విధాలుగా వ్యక్తు ల జీవితాలను మిషన్ భగీరథ అనేది మొత్తం రాష్ట్రా నికి సురక్షితమ�ైన, తగినంత,
స్పర్శించే సౌకర్యవంతమ�ైన కమ్యూనికేషన్ పద్దతి. తెలంగాణ స్థిరమ�ైన మరియు శుద్ధి చేయబడిన తాగునీటిని అందించడానికి
రాష్ట మ
్ర ులో31 ఆగస్టు 2021 నాటికి తెలంగాణ పో స్ట ల్ సర్కిల్‌లో తెలంగాణ ప్రభుత్వం మిషన్ భగీరథ అనే ప్రధాన కార్యక్రమాన్ని
36 హెడ్ పో స్టా ఫీసులు, 789 సబ్-పో స్టా ఫీసులు, 5,388 చేపట్టింది. (హ�ైదరాబాద్ పట్ట ణము నందు ప్రత్యేక నీటి సరఫరా
బ్రాంచ్ పో స్టా ఫీసులు మరియు 27,031 లెటర్‌బాక్స్‌లు కలిగి వ్యవస్థ ఇప్పటికే అమలులో ఉంది)
ఉండి, రాష్ట రం్ లోని మారుమూల ప్రాంతాలకు కూడా తపాలా
మిషన్ భగీరథ లో భాగముగా 26 విభాగాల ద్వారా శుద్ధి
సేవలు అందజేసతు ్న్నాయి. తపాలా శాఖ డిపాజిట్ల ను సేకరిసతు ్
చేసిన ఉపరితల నీటిని నల్లాల ద్వారా అన్నీ గ్రామీణ నివాసా
మరియు జీవిత బీమా కవరేజీని అందిసతూ ్, సర్కిల్ సేవింగ్స్
ప్రాంతాలకు సరఫరా చేసతుంది
్ . మరోవ�ైపు, పట్ట ణ స్థానిక
స్కీమ్‌లు, పాస్‌పో ర్ట్ సేవలు, ఆధార్ సేవలు మరియు ఫిలాట్లీ
సంస్థలకు (ULBs) పెద్దమొత్తంలో నీటి సరఫరా జరుగుతుంది.
సేవలను కూడా అందిసతుంది
్ .
ఈ ప్రా జెక్ట్ గ్రామీణ ప్రాంతాలలో రోజుకు తలసరి 100 లీటర్లు
7.5.4 రేడియో స్టేషన్లు (LPCD), మునిసిపాలిటీలలో 135 LPCD మరియు
మున్సిపల్ కార్పొరేషన్ల లో 150 LPCD చొప్పున శుద్ధి
తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ులో మొత్త ము 15 ఆల్ ఇండియా రేడియో
చేయబడిన తాగునీటిని అందిసతుంది
్ . మొత్తం నీటిలో 10%
(AIR) స్టేషన్
లు ఉన్నాయి. వీటిలో 12 FM స్టేషన్
లు , 2 MW
పారిశ్రామిక అవసరాలను తీర్చడానికి కేటాయించబడింది.
స్టేషన్
లు మరియు 1 SW స్టేషన్
లు కలవు. తెలంగాణలో 11
ఆపరేషనల్ ప్రవ
ై ేట్ FM రేడియో స్టేషన్
లు ఉన్నాయి, అవి 8 మిషన్ భగీరథ ద్వారా ఔటర్ రింగ్ రోడ్ వెలుపల ఉన్న
హ�ైదరాబాద్‌లో మరియు 3 వరంగల్‌లో ఉన్నాయి. మొత్తం 23,975 గ్రామీణ ఆవాసాలకు, పట్ట ణ స్థానిక సంస్థలలో
విలీనమ�ైన 649 (ULB) గ్రామీణ ఆవాసాలకు మరియు
7.5.5 పీరియాడికల్స్ మరియు వార్తాపత్రికలు 121 పట్ట ణ స్థానిక సంస్థ లకు శుద్ధి చేయబడిన తాగునీటిని
అందిసతుంది
్ . ఈ పథకము ద్వారా దాదాపు 272.36 లక్షల
తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ులో దినపత్రికలు, వార, మాస పత్రికలు
జనాభాకు త్రా గు నీరు అందిచాలనే లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది,
మరియు ఇతర పత్రికలతో సహా మొత్తం 1,350 నమోదిత
ఇందులో 75.52% గ్రామీణ జనాభా కాగా మిగిలినవారు పట్ట ణ
పత్రికలు ఉన్నాయి. వీటిలో దేశవ్యాప్తంగా బహుళ సంచికలతో
జనాభా. ఈ పథకము ద్వారా 23,517 పాఠశాలకు, 27,257
కూడిన వార్తా పత్రికలు కూడా ఉన్నాయి. మొత్తం నమోదిత
అంగన్‌వాడీ కేంద్రా లతో పాటు ఇతర ప్రభుత్వ సంస్థలకు కూడా
ప్రచురణలలో 60% ప�ైగా తెలుగులో ప్రచురణ అవుతుండగా,
నల్లా కనెక్షన్ ద్వారా నీరు సరఫరా చేయబడుతుంది. మిషన్
ఉర్దూ మరియు ఆంగ్లంలో వరుసగా 18.4% మరియు 13.6%
భగీరథ పథకము కింద తాగునీటిని అందిచుటకు డిసెంబర్
ప్రచురణ అవుతున్నాయి.
2021 నాటికి రూ. 35,836 కోట్లు ఖర్చు చేశారు.
7.6 నీటి సరఫరా మరియు పారిశుధ్యం
పారిశుధ్యం
ప్రజా ఆరోగ్యం, పర్యావరణం మరియు భద్రత వంటి అంశాలను
నీటి సరఫరా దృష్టిలో ఉంచుకుని పారిశుధ్యాన్ని నీటి సరఫరాను తెలంగాణ
ప్రభుత్వం ప్రా ధాన్యతా అంశంగా పరిగణిసతుంది
్ . పరిశుభ్రతను
వ్యవసాయానికి సకాలంలో నీరు, గృహాలకు తాగునీరు మరియు
ప్ రో త్సహించడానికి పల్లె ప్రగతి మరియు పట్ట ణ ప్రగతి వంటి
పారిశ్రామిక రంగానికి తగిన నీటి సరఫరాప�ై ప్రభుత్వం ప్రత్యేక
కార్యక్రమాలను ప్రా రంభించింది. స్వచ్ఛ భారత్ మిషన్‌కు
శ్రద్ద వహించి, రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుండి నీటి వనరులను
అనుగుణంగా ప్రభుత్వం స్వచ్ఛ తెలంగాణను కూడా అమలు
పెంపొ ందించడం విధానపరమ�ైన ప్రా ధాన్యత గా ఉంది.
చేసతోం
్ ది.
వ్యవసాయ రంగానికి నీరు అందించడం కొరకు కాళేశ్వరం
ఆనకట్ట నిర్మాణం, మల్ల న్న సాగర్‌ రిజర్వాయర్‌ నిర్మాణం 7.6.2 స్వచ్ఛ తెలంగాణ
చేపట్టింది. ప్రజలకు తాగునీరు అందించేందుకు మిషన్‌ భగీరథ
వంటి పలు కార్యక్రమాలు చేపట్టి స్వచ్చమ�ైన త్రా గు నీరును ఐక్యరాజ్యసమితి నిర్దేశించిన 6వ లక్ష్యం స్తి రమ�ైన అభివృద్ధి
నిరాటంకంగా అందించేందుకు ప్రభుత్వం శ్రీకారం చుట్టింది. (SDG6) అనుగుణంగా అందరికీ తగిన మరియు సమానమ�ైన

మౌలిక సదుపాయాలు 133

పారిశుధ్యం, పరిశుభ్రతను మెరుగుపరిచి మరియు బహిరంగ
మలవిసర్జనను అంతం చేయడం, మహిళలకు, బాలికలకు
హానికర పరిసథి ్తుల్లో ఉన్న వారి అవసరాలప�ై ప్రత్యేక శ్రద్ధ
చూపడం తెలంగాణ ప్రభుత్వము ప్రధాన లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది.
SDG 6కి అనుగుణంగా, గ్రామీణ ప్రాంతాలలో పరిశుభ్రత
మరియు పారిశుధ్యం మెరుగుపరిచే లక్ష్యంతో భారత ప్రభుత్వం
2014లో స్వచ్ఛ భారత్ మిషన్ - గ్రామీణ్‌ను ప్రా రంభించింది.
ఈ మిషన్‌కు అనుగుణంగా, తెలంగాణ రాష్ట ్ర ప్రభుత్వము జూన్
2015 లో స్వచ్ఛ తెలంగాణ మిషన్‌ను ప్రా రంభించింది. 2014-
15లో తెలంగాణలో పారిశుద్ధ్య కవరేజీ 27.32% మాత్రమే
ఉంది. ఆ తర్వాత 5 సంవత్సరాలలో, రాష్ట మ
్ర ు 30 లక్షల
మరుగుదొ డ్లను నిర్మించింది, వీటిలో 19 లక్షల కంటే ఎక్కువ
మరుగుదొ డ్లు స్వచ్ఛ భారత్ మిషన్- గ్రామీణ్‌(SBM-G) కింద
నిర్మించబడ్డా యి, ఫలితంగా 2019లో తెలంగాణను బహిరంగ
మలవిసర్జన రహిత (ఓడీఎఫ్) రాష్ట రం్ గా ప్రకటించబడింది.
తెలంగాణ రాష్ట మ
్ర ు SBM-G మిషన్ ద్వారా సాధించిన
ఫలితాలను నిలబెట్టు కొంటూ, గ్రామీణ ప్రాంతాల సమగ్ర
పురోగతి మరియు శ్య
రే స్సు కోసం రాష్ట ్ర ప్రధాన కార్యక్రమమ�ైన
పల్లె ప్రగతికి అనుగుణంగా ఘన మరియు ద్రవ వ్యర్థాలను
సమర్ధ వంతముగా నిర్వహించడం ద్వారా పారిశుద్ధ్య నిర్వహణలో
ప్రగతిని సాధించడం ప�ై దృష్టి సారించింది. తెలంగాణ ప్రభుత్వం
SBM ఫేజ్ II కింద జిల్లా పరిపాలన విభాగము మరియు
పంచాయత్ రాజ్ సంస్థ లతో కూడిన ఒక బలమ�ైన మరియు
సమగ్ర ODF ప్ల స్ వ్యూహాన్ని అభివృద్ధి చేసింది.

పటం 7.16. స్వచ్ఛ భారత్- గ్రామీణ కింద తెలంగాణ పనితీరు

30 120%
100%
25 87.69% 100%

20 72.45% 80%

15 24.31 60%
47.19%
18.14
34.66%
10 28.83% 8.11 40%
4.89
5 3.13 20%
0.82
0 0%
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20
Household toilets constructed (in lakhs) Coverage (%)
మూలం : స్వచ్ఛ భారత్- గ్రామీణ డాష్‌బోర్డ్, భారత ప్రభుత్వం

134 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

ODF ప్లస్ వ్యూహం 7.7 ప్రగతి వైపు
ODF ప్ల స్‌లో వ్యూహం నందు బహిరంగ మల విసర్జ న రహితంలో
తెలంగాణ ప్రభుత్వం రవాణా, ఇంధనం, కమ్యూనికేషన్
లు , నీటి
స్థిరత్వము సాధించడము (ODF-S), ఘన మరియు ద్రవ
సరఫరా మరియు పారిశుధ్యం వంటి అన్ని కీలక రంగాలలో
వ్యర్ధా ల నిర్వహణ (SLWM) అనేవి కీలకమ�ైన భాగాలు. గ్రామీణ
మౌలిక సదుపాయాల అభివృద్ధిని ప్ రో త్సహిసతోం
్ ది. రాష్ట రం్ లో
సమాజములో ODF-S మరియు SLWM లక్ష్యాల సాధన కోసం
మౌలిక సదుపాయాల సామర్థ్యాలను మరింత మెరుగుపరచడం
సమాచారం, విద్య మరియు కమ్యూనికేషన్స్ (IEC)ల యొక్క
కూడా ప్రభుత్వం లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది. ఈ ప్రయత్నాన్ని
కీలక పాత్రను తెలంగాణ ప్రభుత్వం గుర్తించింది .
కొనసాగిసతూ ్, వ్యూహాత్మక రహదారి అభివృద్ధి ప్రణాళిక,
అచీవ్‌మెంట్ మరియు అవార్డులు కీలకమ�ైన రహదారి నిర్వహణ ప్రా జెక్ట్, పునరుత్పాదక ఇంధన
ప్రణాళిక 2030, తెలంగాణ ఎలక్ట్రిక్ వెహికల్ పాలసీ (2020-
• హ�ైదరాబాద్ నగరం STPల రూపకల్పన సామర్థ్యాలను 2030), మరియు SBM-G కింద ODF ప్ల స్ వ్యూహం రాష్ట రం్ లో
96% వినియోగానికి మరియు శుద్ధి చేసిన మురుగునీటిని స్థిరమ�ైన మరియు సమగ్రమ�ైన మౌలిక సదుపాయాల వ్యవస్థను
రీస�ైక్లింగ్ మరియు పునర్వినియోగానికి 20% ఏర్పాటు చేసతుంది
్ .
వినియోగానికి భారత ప్రభుత్వం నుండి వాటర్ ప్ల స్ సిటీ
అవార్డును అందుకున్నది.

• రాష్ట రం్ లోని 16 పట్ట ణ స్థానిక సంస్థలు స్వచ్ఛ సర్వేక్షణ్

అవార్డులను అందుకున్నాయి

మౌలిక సదుపాయాలు 135

 అధ్యాయం

8
ఆరోగ్యం

136 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
l ప్రభుత్వం 9 ప్రభుత్వ వ�ైద్య కళాశాలలను l ఆయుష్మాన్ భారత్ - ప్రధానమంత్రి జన్
మంజూరు చేసింది, సంచితంగా ఇందులోకి వ�ైద్య ఆరోగ్య యోజన (ABPM - JAY) – ఆరోగ్యశ్రీ
విద్యార్థులను తీసుకునే సామర్థ్యం 900. వీటిని క్రింద అదనంగా 646 చికిత్సలు రాష్ట రం్ లో
అసిఫాబాద్, జయశంకర్ భూపాలపల్లి, జనగాం, అందుబాటులో ఉంచారు. ఈ సేవలు ప్రభుత్వ
కామారెడ్డి, కరీంనగర్, ఖమ్మం, రాజన్న సిరిసిల్ల, ఆసుపత్రు లు అందిస్తా యి.
వికారాబాద్ మరియు నిర్మల్ జిల్లాలల్లో ఏర్పాటు
l తెలంగాణలో ఆయుష్ డిస్పెన్సరీలు మరియు
చేశారు.
ఆసుపత్రు ల యొక్క స్థాయిని పెంచి
l రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం జనవరి 18, 2023న కంటి అనేక కార్యక్రమాలను చేపట్టింది. ఆయుష్
వెలుగు కార్యక్రమాన్ని ఖమ్మం జిల్లాలో పద్ధతి (ఆయుర్వేద, యునాని మరియు
పున: ప్రా రంభించింది. ఇది నివారించగలిగిన హో మియోపతి) లోని అన్నింటి యొక్క
అంధత్వాన్ని సాధించడానికి ఉద్దేశించబడింది. ఫార్మసీలను అందుబాటులో ఉంచింది.

l తెలంగాణ రాష్ట ్ర వ�ైద్య సేవలు మరియు వసతుల l ఆసుపత్రిలో రోగులను చూసుకునే కుటుంబ
అభివృద్ధి కార్పొరేషన్ దేశంలో ఔషధాలు సభ్యులకు ప్రభుత్వం 5/- రూపాయలకే
మరియు టీకాల పంపిణీ పో ర్టల్ లో 3వ స్థానాన్ని ఆహారాన్ని అందించే కార్యక్రమం ప్రా రంభించింది.
కలిగి ఉంది. గ్రేటర్ హ�ైదరాబాద్ మున్సిపల్ కార్పొరేషన్ లోని
18 పెద్ద ఆసుపత్రు ల్లో ఈ పథకం అమలులో
l దేశంలోని 19 పెద్ద రాష్ట్రా ల్లో తెలంగాణ రాష్ట రం్
ఉంది.
ఒక్కటి మాత్రమే నీతి అయోగ్ యొక్క వార్షిక
ఆరోగ్య సూచిక 2019-20లో మంచి పని l ముందు జాగ్రత్తకు (బూస్ట ర్) వేసుకునే
తీరును కనబరిచి 3వ ర్యాంకును సాధించింది. టీకాలో 18 సంవత్సరాల ప�ైబడిన వయస్సు
సమూహంలో తెలంగాణ పెద్ద రాష్ట్రా లన్నింటిలో
l మలేరియాను నియంత్రించడంలో తెలంగాణ
అత్యధిక మందికి కోవిడ్ టీకా అందించిన
మంచి పనితీరు కనబరిచిన రాష్ట రం్ గా అవార్డు
రాష్ట రం్ గా గుర్తింపు పొ ందింది.
పొ ందింది. 2015 నుండి 2021 వరకు రాష్ట రం్
విభాగం 2 నుండి విభాగం 1కి పురోగతిని
సాధించింది.

ఆరోగ్యం 137
8.1 పరిచయం
సమాజం యొక్క మానవ అభివృద్ధి ని నిర్ణయించడంలో ఒక
ముఖ్యమ�ైన సూచిక ఆరోగ్యం. దీని ప్రా ధాన్యతను గుర్తించి ఈ
రంగంప�ై దృష్టి కేంద్క
రీ రించి విధానపరమ�ైన మార్పులను చేసతూ ్,
తెలంగాణ ప్రభుత్వం అనేక కార్యక్రమాలు మరియు పథకాలను
రూపొ ందించింది. ఈ రంగంలో ప్రధానమ�ైన ఆరోగ్య సమస్యలను
పరిష్కరించే దిశలో కంటి వెలుగు కార్యక్రమాన్ని ప్రా రంభించి
నివారించగలిగిన అంధత్వం కొరకు కృషి చేసతు ్న్నది. దీర్ఘకాలిక
కిడ్నీ రోగుల కొరకు డయాలసిస్ సౌకర్యాన్ని కల్పించింది.
రాష్ట రం్ ఆరోగ్య రంగంలో మౌలిక వసతుల అభివృద్ధిప�ై ప్రత్యేకమ�ైన
దృష్టి పెట్టింది. 2022 - 23 బడ్జెట్లో రూ.10,954 కోట్లు వ�ైద్య
మరియు ప్రజారోగ్యం కొరకు కేటాయించింది. ఇందులో నుండి
రూ.822 కోట్లు జాతీయ ఆరోగ్య మిషన్ కు అనగా ఆరోగ్య
రక్షణ సేవలు అందించడానికి మరియు ప్రసతు ్తం ఉన్న మౌలిక
వసతుల నవీకరణకు మరియు కొత్త వసతుల నిర్మాణానికి
కేటాయించారు.
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం ఆరోగ్య వ్యవస్థ ను మెరుగుపరచడానికి చేసతు ్న్న
నిరంతర కృషి వల్ల నీతి అయోగ్ యొక్క ఆరోగ్య సూచిక
లో సంవత్సరం నుండి సంవత్సరానికి మంచి పనితీరును
కనబరిచింది. 19 పెద్ద రాష్ట్రా ల్లో 1 తెలంగాణ 2015-16 లో
11వ ర్యాంకు నుండి 2019-20 లో 3 ర్యాంకును సాధించింది.
ఆరోగ్య ఫలితాలు, పాలనా సమాచారం మరియు ముఖ్యమ�ైన
ఉత్పాదకాల ప్రక్రియ మొదల�ైన 24 సూచికల ఆధారంగా సమీక్ష
చేసి రాష్ట రం్ యొక్క పనితీరును అంచనా వేసింది. తెలంగాణ
యొక్క ఆరోగ్య రంగం, ప్రజారోగ్య అవసరాలు ఏర్పడినప్పుడు
వాటిని ఎదుర్కోవడానికి ఇతర రాష్ట్రా లకు ఒక ఆదర్శ రాష్ట రం్ గా
గుర్తింపు పొ ందింది.
8.2 ఆరోగ్య మౌలిక వసతులు
ఉన్నత ప్రమాణాలు గల ఆరోగ్య రక్షణ మరియు శ్య
రే స్సును
రోగులకు అందించడానికి పటిష్టమ�ైన ఆరోగ్య మౌలిక వసతులు
అవసరం. ఇందులో సామర్ధ్యత మరియు అర్హతలు గల
శ్రామిక శక్తి, ఆధునీకరించబడిన సమాచారం మరియు
ప్రజారోగ్య అవసరాలను అంచనా వేసి, స్పందించే సంస్థలు
అవసరమవుతాయి. రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం ఆరోగ్య మౌలిక వసతులను
పటిష్టం చేయడానికి గణనీయమ�ైన పెట్టు బడులు 2014-15
నుండి వెచ్చిస్తున్నది.  8.2.2.1 అఖిల భారత వైద్య విజ్ఞాన సంస్థ (AIIMS)
8.2.1 భౌతిక ఆరోగ్య మౌలిక సదుపాయాలు
ఏ సమాజంలోన�ైనా ఆరోగ్య మౌలిక వసతులు ముఖ్యమ�ైన
1. Larger states category has 19 states namely Andhra Pradesh, Assam, Bihar, Chhattisgarh, Gujarat, Haryana, Himachal
Pradesh, Jharkhand, Karnataka, Kerala, Madhya Pradesh, Maharashtra, Odisha, Punjab, Rajasthan, Tamil Nadu, Telangana,
Uttar Pradesh, Uttarakhand.
138 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
మరియు సమగ్రమ�ైన అభివృద్ధి పాత్రను పో షిస్తా యి, ప్రజారోగ్య
వ్యవస్థ లో వీటి అవసరం ఎంత�ైనా ఉంటుంది. అధికారిక శాశ్వత
నిర్మాణాలు, సదుపాయాలు ప్రజారోగ్య వ్యవస్థకు మద్దతుగా
నిలుస్తా యి. అత్యవసర ఆరోగ్య సమస్యల�ైన వ్యాధులు
విజృంబించినపుడు, ప్రకృతి వ�ైపరీత్యాలు సంభవించినప్పుడు
ఆరోగ్య నిపుణులు స్పందించడానికి వ�ైద్య సదుపాయాలు
తోడ్పడతాయి. ప్రా ణాంతక వ్యాధులు విజృంభించినప్పుడు
పటిష్టమ�ైన ప్రజారోగ్య వ్యవస్థ మాత్రమే ఆదుకోగలుగుతుంది,
ఇది కోవిడ్-19 సమయంలో రుజువు అయింది.
ప్రభుత్వం రాష్ట మ
్ర ంతటా సార్వత్రిక ఆరోగ్య రక్షణ మరియు
రోగులకు మంచి సేవలు అందించడానికి వివిధ స్థాయిలలో
ప్రా థమిక, ద్వితీయ మరియు తృతీయ ఆరోగ్య రక్షణ
వసతులు ఏర్పాటు చేసింది. రాష్ట రం్ లోని రోగులందరికీ సేవలు
సమకూర్చడానికి 4 సివిల్ డిస్పెన్సరీలు, 2 కంటి ఆసుపత్రు లు,
4 ప్రసూతి ఆసుపత్రు లు, 1 పిల్లల ఆసుపత్రి, 1 ఇ.యన్.టి
ఆసుపత్రి, 1 జ్వర ఆసుపత్రి, 2 ఛాతీ ఆస్పత్రు లు, 33
జిల్లా ఆసుపత్రు లు, 44 ఉప జిల్లా ఆసుపత్రు లు, 31 సాధారణ
మరియు ప్రత్యేకతలు గల ఆసుపత్రు లు, 17 మెడికల్
కళాశాలలు, 119 కమ్యూనిటీ ఆరోగ్య కేంద్రా లు, 20 ఏరియా
ఆసుపత్రు లు, 636 గ్రామీణ ప్రా థమిక ఆరోగ్య కేంద్రా లు, 232
పట్ట ణ ప్రా థమిక ఆరోగ్య కేంద్రా లు, 4745 ఆరోగ్య ఉపకేంద్రా లు,
2250 ఆరోగ్య మరియు వెల్నెస్ కేంద్రా లు మరియు 342 బస్తీ
దవాఖానాలు ఉన్నాయి.
8.2.2 తెలంగాణలోని ప్రధాన ఆరోగ్య సంస్థలు
మరియు గమ్యస్థానాలు
రాష్ట ్ర ఏర్పాటు సమయంలో వివిధ విభాగాలు కలిగిన ఒకే ఒక
సూపర్ స్పెషాలిటీ హాస్పిటల్ నిమ్స్. ప్రభుత్వం పెద్ద మొత్తంలో
ఖర్చు చేయడం ద్వారా కొత్త వ�ైద్య వసతుల ఏర్పాటు చేసింది.
తద్వారా రాష్ట రం్ లోని రోగులకు మరియు ఇతర రాష్ట్రా ల వారికి
సేవలందించే సామర్థ్యం పెరిగింది. తెలంగాణను ఆరోగ్య రక్షణకు
వెళలా ్ల్సిన ఒక గమ్యస్థానంగా నిలిపింది. ఇందులో కొన్ని
సంస్థలు, వచ్చే కొద్ది సంవత్సరాల్లో ప్రా రంభించ నుండగా
మరికొన్ని ఇప్పటికే పని చేసతు ్న్నాయి. ఇవన్నీ ఆధునాతన
సౌకర్యాలతో నిర్మించబడి ప్రపంచంలోని అతి పెద్ద ఆరోగ్య
సంస్థలకు దీటుగా ఉన్నాయి. ఈ సంస్థలకు సంబంధించిన
సమాచారం క్రింద ఇవ్వబడింది.
తెలంగాణ
ప్రధానమంత్రి స్వాస్త ్య సురక్ష యోజన 2003లో ప్రవేశపెట్టా రు.
దీని ముఖ్య ఉద్దేశం దేశంలో అత్యున్నత ప్రమాణాలు
గల వ�ైద్య విద్య నందించడానికి కావలసిన వసతులు
సమకూర్చడంతో పాటు తృతీయ ఆరోగ్య సంరక్షణ సేవలు
ప్రాంతీయ అసమానతలు లేకుండా సరసమ�ైన, నమ్మకమ�ైన
సేవలు అందరికీ అందుబాటులో ఉండే విధంగా చూస్తుంది. ఈ
పథకంలో భాగంగా నిర్మాణం చేసిన ప్రధానమ�ైన వ�ైద్య (ఫేస్-
VII) వసతి యాదాద్రి భువనగిరి జిల్లా బీబీనగర్ లో నిర్మించిన
ఏయిమ్స్. ఈ సంస్థ 2019 నుండి పనిచేయడం ప్రా రంభించింది.
అప్పటి నుండి బయటి రోగులకు ఆసుపత్రిలో చేరే రోగులకు
టెలి మెడిసిన్, ఇంటెన్సివ్ కేర్ సేవలు మరియు రోగ నిర్ధా రణ
చికిత్సలు అందిసతు ్న్నది. అదనంగా, ఏయిమ్స్ సంస్థ వ�ైద్య
విద్యలో రాష్ట రం్ లో ప్రముఖమ�ైనది. ఈ సంస్థ నుండి 2024
సంవత్సరంలో మొదటి బ్యాచ్ నందు 50 మంది విద్యార్థులు
ఎంబిబిఎస్ పూర్తి చేయనున్నారు.
8.2.2.2 తెలంగాణ వైద్య విజ్ఞాన మరియు పరిశోధన
సంస్థ (TIMS)
తెలంగాణ వ�ైద్య విజ్ఞాన మరియు పరిశోధన సంస్థ హ�ైదరాబాదు
లోని గచ్చిబౌలిలో ఉన్న ఒక అత్యాధునిక వసతులు కలిగిన
మల్టీ స్పెషాలిటీ ఆసుపత్రి. దీని మొత్తం పడకల సామర్థ్యం
1261, ఇందులో 137 ఇంటెన్సివ్ కేర్ యూనిట్లు /వెంటిలేటర్
పడకలు మరియు 843 ఆక్సిజన్ పడకలు ఉన్నాయి.
2021 లో తెలంగాణ ప్రభుత్వం మరోక నాలుగు టిమ్స్ (TIMS)
ఆసుపత్రు లను గ్రేటర్ హ�ైదరాబాద్ మరియు దాని చుట్టు ప్రక్కల
గల ప్రాంతాల్లో స్థాపించడానికి నిర్ణయించింది. వీటిలో ఉండే వ�ైద్య
సదుపాయాలు కార్పొరేట్ ఆసుపత్రు లకు మరియు అఖిల భారత
వ�ైద్య విజ్ఞాన సంస్థ,న్యూఢిల్లీ ప్రమాణాలకు సరితూగే స్థాయిలో
ఉంటాయి. ఈ నాలుగు సూపర్ స్పెషాలిటీ ఆసుపత్రు లు, గట
్రే ర్
హ�ైదరాబాదులో ఏర్పాటు చేసి వీటిని తెలంగాణ వ�ైద్య విజ్ఞాన
సంస్థలుగా నగరంలోని గచ్చిబౌలి, సనత్ నగర్, అల్వాల్
మరియు దిల్ సుఖ్ నగర్ లో స్థాపిస్తా రు.
8.2.2.3 నిజాం వైద్య విజ్ఞాన సంస్థ (NIMS)
నిజం వ�ైద్య విజ్ఞాన సంస్థ (NIMS) ను కొన్ని ప్రా థమిక లక్ష్యాల
కొరకు స్థాపించారు. దీనిని ఒక అత్యున్నత సమర్థ త కలిగిన
వ�ైద్య రక్షణ కేంద్రంగా, నాణ్యతతో కూడిన వ�ైద్య విద్యతో పాటు
పరిశోధన సౌకర్యాలు మరియు పో స్ట్ గ్రాడ్యూయేట్, పారమేడికల్
కోర్సుల కొరకు ఏర్పాటు చేశారు. ఇందులో 34 అత్యున్నత
ప్రత్యేకికరణ విభాగాలు మరియు ఇతర విభాగాలు ఉన్నాయి.
ప్రభుత్వం దీని యొక్క పడకల సామర్థ్యాన్ని 1489 నుండి
3489 కి పెంచాలని మరియు మౌలిక సదుపాయాలు, అదనపు
వసతులు, ప్రత్యేకీకరణలు మరియు విభాగాలను పెంచాలని
యోచిస్తుంది.
8.2.2.4 మెహది నవాజ్ జంగ్ (MNJ) క్యాన్సర్ వైద్య
సంస్థ
తెలంగాణలో మెహదీ నవాజ్ జంగ్ క్యాన్సర్ ఆసుపత్రి రాష్ట రం్ లోని
పేద ప్రజలకు ఉచిత సమగ్ర క్యాన్సర్ చికిత్స అందించే ఏక�ైక
ఆసుపత్రి. ఇది 450 పడకల సౌకర్యం గల ఉన్నత క్యాన్సర్
చికిత్సతో పాటు వ�ైద్య విద్యనందిసతుంది
్ . ఇందులో సంవత్సరానికి
కొత్త రోగులు 10,000 మంది నమోదు చేసుకుంటారు. ప్రతి
సంవత్సరం దాదాపు 2500 పెద్ద మరియు చిన్న శస్త ్ర చికిత్సలు
చేస్తా రు. ప్రతిరోజు 400 మంది రోగులకు రేడియో థెరపీ, 350
మందికి కెమో థెరపీ అందిస్తా రు. 1.5 లక్షలకు ప�ైగా క్యాన్సర్
సంబంధిత పరీక్షలు ప్రతి సంవత్సరం చేస్తా రు. వీటితో పాటు
ఏ సమయంలోన�ైనా 500 నుండి 550 మంది ఆసుపత్రిలో
చేరిన రోగులు ఇందులో సేవలు పొ ందుతారు. పొ రుగు రాష్ట్రా ల�ైన
ఆంధ్రపద
్ర ేశ్, మహారాష్ట ,్ర మధ్యప్రదేశ్, కర్ణాటక మరియు ఒరిస్సా
నుండి కూడా రోగులు క్యాన్సర్ చికిత్స కొరకు వస్తా రు. అందువల్ల
ఇది ఒక ఆరోగ్య పర్యాటక కేంద్రంగా గుర్తింపు పొ ందింది.
8.2.2.5 వరంగల్ నగరం - తెలంగాణ యొక్క ఆరోగ్య
నగరం
2021లో వరంగల్ నగరాన్ని ఆరోగ్య నగరంగా మరియు వ�ైద్య
పర్యాటక గమ్యస్థానంగా అభివృద్ధి చేయడానికి ప్రభుత్వం
రూ.1100 కోట్ల తో సూపర్ - స్పెషాలిటీ ఆసుపత్రి నిర్మాణం
ప్రా రంభించింది. దీనిని 15 ఎకరాల విస్తీర్ణంలో 24 అంతస్తులతో
నిర్మిస్తున్నారు. ఇందులో 2000 పడకల సౌకర్యం ఉంటుంది.
800 పడకలు, సూపర్ - స్పెషాలిటీ సేవలు అందించడానికి
కేటాయించారు. ఆసుపత్రిలో 36 రకాల సూపర్ - స్పెషాలిటీ
విభాగాలు, 500 మంది డాక్టరలు ్, 1000 కి ప�ైగా నర్సులు,
పారామెడిక్స్ మరియు ఇతరులు ఉంటారు. ఈ ఆసుపత్రిలో
అవయవ మార్పిడి, కెమో థెరపీ మరియు రెడియేషన్ థెరపీ
సేవలు, అత్యవసర సమయంలో రోగులను త్వరగా బదిలీ
చేయడానికి హెలిక్యాప్ట ర్ సేవలకు హెలిపాడ్ మరియు ప్రత్యేక
మెడికల్ యూనిట్ల ఏర్పాటు, మెడికల్ మరియు డెంటల్ కాలేజీ
ఉంటాయి.
8.2.2.6 తెలంగాణ వైద్య విధాన పరిషత్ (TVVP)
తెలంగాణ వ�ైద్య విధాన పరిషత్ ను (TVVP) 2014-15లో
ఏర్పాటు చేశారు. ఇది రాష్ట రం్ లోని ద్వితీయ స్థాయి ఆసుపత్రు ల
(జిల్లా ఆసుపత్రు లు, ఏరియా ఆసుపత్రు లు, కమ్యూనిటీ ఆరోగ్య
కేంద్రా లు, మాతా మరియు శిశు ఆరోగ్య ఆసుపత్రు లు, పట్ట ణ
కమ్యూనిటీ ఆరోగ్య కేంద్రా లు మరియు సివిల్ డిస్పెన్సరీలు)
నిర్వహణ బాధ్యతలు చూసుకుంటాయి. ప్రసతు ్తం తెలంగాణ
వ�ైద్య విధాన పరిషత్ ఆసుపత్రు లు 179 ఉన్నాయి. వీటి
ఆరోగ్యం 139
పడకల సామర్థ్యం 10,470. ఈ ఆస్పత్రు లు ఎక్కువగా మాతా
మరియు శిశు ఆరోగ్య సేవలు, సాధారణ వ�ైద్యంతో పాటు శస్త ్ర
చికిత్సలు, కంటి చికిత్సలు, పిల్లల వ�ైద్య సేవలు, ఆర్థో పెడిక్స్,
చర్మ సంబంధిత మరియు చెవి, ముక్కు, గొంతు చికిత్సలు
అందిస్తా యి. జిల్లా వ�ైద్యశాలలకు మరియు బో ధనాసుపత్రు లకు
మధ్యవర్తిగా ఉంటుంది. రాష్ట రం్ లోని రోగుల చికిత్సలో ఎక్కువ
భాగం తెలంగాణ వ�ైద్య విధాన పరిషత్ ఆసుపత్రు లచే
అందించబడుతుంది.
రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుండి TVVP ఆధ్వర్యంలో జిల్లా /
ఏరియా ఆసుపత్రు లలో 13 ఇంటెన్సివ్ కేర్ యూనిట్లు ,
ఐసీయూ మరియు 71 డయాలసిస్ కేంద్రా లు ఏర్పాటు
చేయబడ్డా యి. వీటితో పాటు 33 బ్ల డ్ బ్యాంకులు మరియు 17
బ్ల డ్ స్టో రేజ్ సెంటర్లు ప్రసతు ్తం పనిచేసతు ్న్నాయి. రాష్ట రం్ ఏర్పడిన
తర్వాత ప్రభుత్వం TVVP ఆసుపత్రు లలో 6377 పో స్టులను
నియామకం చేసింది. 2014-15 మరియు 2020-21 మధ్య
TVVP ఆసుపత్రు లలో పడకల సంఖ్య 10,470కి పెరిగింది.
TVVP ఆసుపత్రు ల యొక్క పనితీరు గత రెండు సంవత్సరాల్లో
పట్టిక 8.1 లో ఇవ్వబడింది. 2020-21లో TVVP ఆసుపత్రు లు
గణాంకా పరంగా వివిధ విభాగాల్లో వీటి లక్ష్యాలను
అధిగమించాయి. 2021-22లో కూడా ఈ సంస్థ తమ లక్ష్యాలను
సాధించే దిశగా పయనిస్తున్నాయి.

పట్టిక 8.1 టివివిపి ఆసుపత్రుల యొక్క పనితీరు

Name of the 2020-21 2021 - 22

Development Percentage Percentage
Target Achievement Target Achievement
Indicator Achievement Achievement
Out Patients 1,30,40,950 77,46,963 59 1,31,41,750 1,01,02,632 77
In Patients 11,46,600 8,18,985 71 11,44,440 10,13,560 89
Major Surgeries 62,280 78,101 125 64,620 91,105 141
Sterilisations 60,520 35,964 59 62,720 49,932 80
Deliveries 97,920 1,39,346 142 1,05,120 1,52,197 145
X-Rays 2,59,200 2,17,131 84 2,46,600 3,07,430 125
U.S.G 1,00,290 1,72,136 172 99,570 2,54,615 256
E.C.G 75,810 1,04,033 137 71,500 1,35,729 190
Lab tests 44,34,120 52,00,299 117 44,86,320 70,70,392 158
BOR 80 40 50 80 72 90
Source: Department of Health, Medical and Family Welfare, Government of Telangana

8.2.2.7 తెలంగాణ డైరెక్టరేట్ ఆఫ్ మెడికల్ శవదాతల అవయవ మార్పిడి(Cadaver donor trans-

ఎడ్యుకేషన్ క్రింద వైద్య సంస్థలు plants),సజీవ దాతల అవయవ మార్పిడి (Live donor trans-
plants) వంటి రెండు రకాల అవయవ మార్పిడిలు రాష్ట రం్ లో
ప్రసతు ్త డ�ైరెక్టర్ ఆఫ్ మెడికల్ ఎడ్యుకేషన్, తెలంగాణ క్రింద 17 జరుగుతున్నాయి. అవయవ మార్పిడి శస్త ్ర చికిత్సలకు ప్రవ
ై ేట్
బో ధనాసుపత్రు లు మరియు 15 ప్రత్యేక ఆసుపత్రు లు (స్పెషలిటీ రంగంలో వ్యయాభారం ఎక్కువగా ఉంది. కాబట్టి ప్రభుత్వం
హాస్పిటల్స్) పనిచేసతు ్న్నాయి. ప్రభుత్వ వ�ైద్య కళాశాలల్లో ని అత్యాధునిక వసతులు కలిగిన అవయవ మార్పిడి సౌకర్యాన్ని
17 బో ధనాసుపత్రు లో 13,975 పడకలు ఉన్నాయి. ఈ గాంధీ ఆసుపత్రిలో ఏర్పాటు చేయడానికి యోచిస్తున్నది.
బో ధనాసుపత్రు లు అవుట్ పేషెంట్స్ మరియు ఇన్ పేషెంట్స్
చికిత్సలు, ప్రయోగశాలల పరిశోధనలు, ఫో రెన్సిక్ వ�ైద్య సేవలు, వీటితో పాటు ప్రభుత్వం ఫెర్టిలిటీ సెంటర్ల ను మూడు

అవయవ మార్పిడి, క్యాట్ ల్యాబ్ సేవలు, అధునాతన సిటీ బో ధనాసుపత్రు ల్లో అనగా గాంధీ ఆసుపత్రి, ఆధునిక ప్రభుత్వ

మరియు ఎంఆర్ఐ స్కాన్

లు మరియు ఇతర మౌలిక వసతులు ప్రసూతి ఆసుపత్రి, పిటలా ్ బర్జ్ మరియు ఎంజీఎం ఆసుపత్రి,

అందిసతు ్న్నాయి. వరంగల్ లో స్థాపించాలని నిర్ణయించింది.

140 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

8.2.2.8 అత్యవసర ఆరోగ్య రవాణా సేవలు స్పెషాలిటీ సీట్లు అదనంగా పెంచడం జరిగింది.ఈ మధ్యనే

(అత్యవసర 108), MCH(102) ఫిక్సెడ్ డే హెల్త్ 8 కాలేజీల్లో తరగతులు ప్రా రంభించబడడం జరిగింది. అవి

సర్వీసెస్ (104)మరియు ఉచిత హెర్స్ (మాతృ దేహ

సంగారెడ్డి, మహబూబాద్, మంచిర్యాల, జగిత్యాల, వనపర్తి,
భద్రా ద్రి కొత్త గూడెం, నాగర్ కర్నూల్ మరియు రామగుండం.
రవాణా) సేవలు.
పట్టిక 8.2 ప్రభుత్వ మెడికల్ కళాశాలలో సీట్ల సంఖ్య
వివిధ వర్గా ల లబ్ధి దారులకు ఆరోగ్య సంబంధిత అవసరాల
కోసం తెలంగాణ ప్రభుత్వం ఈ క్రింది ఉచిత రవాణా సేవలను Post- Super
MBBS
అందిసతుంది
్ . Year Graduate Speciality
Seats
Seats Seats
108 సేవలు: అత్యవసర సమయాల్లో రోగులకు సహాయం
2014 850 515 76
చేయడానికి 424 అంబులెన్స్ ల ద్వారా 365 రోజులు 24
2022 (till
గంటల పాటు ఉచిత రవాణా సేవలు అందించబడతాయి. 2,915 1,208 152
November)
2022-23లో (డిసెంబర్ వరకు) అత్యవసర సేవలు 4,19,599
Source: Department of Health, Medical and Family
మంది లబ్ధి దారులకు అందించబడ్డా యి.
Welfare, Government of Telangana
102 సేవలు: 300 అమ్మఒడి వాహనాల ద్వారా ANC తనిఖీలు
8.2.3.1 నూతన వైద్య కళాశాలలు
మరియు ప్రసవాల కోసం గర్భిణి స్త్రీలకు ఉచిత రవాణా
అందించబడుతుంది. దాదాపు 2,75,357 లక్షల లబ్ధి దారులు విద్యా సంవత్సరం 2023-24 లో ప్రభుత్వం 9 కొత్త మెడికల్
ఈ సేవలను ఉపయోగించుకున్నారు. కళాశాలలకు అనుమతి ఇచ్చింది. వీటిని ఆసిఫాబాద్,
జయశంకర్ భూపాలపల్లి, జనగాం, కామారెడ్డి, కరీంనగర్,
104 సేవలు: 104 వాహనాముల ద్వారా PHC లేదా CHC
ఖమ్మం, రాజన్న సిరిసిల్ల, వికారాబాద్ మరియు నిర్మల్ లో
నుండి 3 కి.మీల ప�ైబడి దూరంలో ఉన్న గ్రామీణ నివాసాల వద్ద
సంచిత సామర్థ్యంతో 900 ఎంబిబిఎస్ సీట్లు మరియు 3897
నెలకు ఒకసారి ఒక నిర్ణీత రోజు గర్భిణి స్త్రీల వ�ైద్య పర్యవేక్షణ,
పో స్టులు మంజూరు చేసింది.
శిశువులు మరియు పిల్లలకు చికిత్స అందించడానికి
మరియు దీర్ఘకాలిక వ్యాధులతో బాధపడుతున్న రోగులకు 8.2.3.2 డెంటల్ కళాశాలలు:
సేవలు అందించబడతాయి. రాష్ట రం్ లో ప్రసతు ్తం 198 మొబ�ైల్
వాహనముల ద్వారా సేవలు అందించబడుతున్నాయి. మెడికల్ కళాశాలలతో పాటు, ప్రభుత్వం హ�ైదరాబాదులో ప్రతి

వీటిలో ప్రా థమిక రోగ నిర్ధా రణ పరీక్షలను నిర్వహించడానికి సంవత్సరం 100 మంది గ్రాడ్యూయేట్లు మరియు 27 పో స్టు

వ�ైద్య మరియు ల్యాబ్ సౌకర్యాలు, టీకాలు మరియు రక్త గ్రాడ్యూయేట్ విద్యార్థులతో ఒక ప్రభుత్వ డెంటల్ కళాశాలను

నమూనాలను నిల్వ చేయడానికి కోల్డ్ చ�ైన్ యూనిట్ పరికరాలు మరియు ఆసుపత్రి ను నడిపిసతు ్న్నది.

ఏర్పాటు చేయబడి ఉంటాయి. 2021-22 లో (నవంబర్ వరకు)

8.2.3.3 నర్సింగ్ కళాశాలలు మరియు స్కూళ్ళు
17,05,313 మంది లబ్ధి దారులకు సేవలు అందించబడ్డా యి.
రాష్ట రం్ లో నాణ్యమ�ైన వ�ైద్య సేవలను అందించేందుకు ప్రభుత్వం
ఉచిత హెర్స్ (మృతదేహా రవాణా) సేవలు: దీని క్రింద 33 వాహనాలు
380 గ్రాడ్యూయేట్ మరియు 30 పో స్ట్ గ్రాడ్యూయేట్ సీట్ల
చనిపో యిన వారిని ఆసుపత్రు ల నుండి వారి కుటుంబం ఎంపిక
సామర్థ్యంతో 6 నర్సింగ్ కళాశాలలను నిర్వహిసతు ్న్నది.
చేసుకున్న ప్రదేశానికి రవాణా చేస్తా యి.
అదనంగా, 287 జనరల్ నర్సింగ్ మరియు మిడ్ వ�ైఫరీ (GNM)

8.2.3 వైద్య విద్య యొక్క స్థితి: విద్యార్థుల సామర్థ్యం తో 6 నర్సింగ్ పాఠశాలలు తెలంగాణలో
పనిచేసతు ్న్నాయి.
నాణ్యతతో కూడిన ఆరోగ్య రక్షణ కల్పించడంలో అర్హతలు
మరియు శిక్షణ పొ ందిన ఆరోగ్య వృత్తి నిపుణులు అత్యంత వ�ైద్య సేవలను మరింత నాణ్యతతో అందించడానికి 730 సీట్ల

కీలకం. ఈ రెండింటికీ ఉన్న సంబంధం గ్రహించి తెలంగాణ సామర్థ్యంతో 14 కొత్త ప్రభుత్వ నర్సింగ్ కళాశాలలకు అనుమతి

ప్రభుత్వం ఆరోగ్య రంగంలో పనిచేసే వృత్తి నిపుణుల శిక్షణ ఇచ్చింది. వీటిలో రాజన్న సిరిసిల్ల జిల్లాలో ఇటీవలనే ఒక కొత్త

ప�ై ప్రత్యేక దృష్టి సారించింది. ఈ లక్ష్యాన్ని సాధించడానికి ప్రభుత్వం నర్సింగ్ కళాశాలను ప్రా రంభించింది. తెలంగాణ స్టేట్

రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుండి 12 కొత్త మెడికల్ కళాశాలలను పబ్లి క్ సర్వీస్ కమిషన్ ద్వారా బో ధనాసుపత్రు లలో 1,108 స్టా ప్

ప్రా రంభించింది. రాష్ట ్ర ఆవిర్భావం నుండి 2065 ఎంబిబిఎస్ నర్సులను కూడా ప్రభుత్వ నియమించింది.

సీట్లు , 693 పో స్టు గ్రాడ్యూయేట్ సీట్లు మరియు 76 సూపర్

ఆరోగ్యం 141
8.2.4 తెలంగాణ రాష్ట్ర మెడికల్ సర్వీసెస్ మరియు 8.3 ప్రభుత్వం యొక్క కీలక కార్యక్రమాలు
మౌలిక సదుపాయాలు అభివృద్ధి కార్పోరేషన్
8.3.1 బస్తీ దవాఖానాలు
(TSMSIDC)
బస్తీ దవాఖానాలు పట్ట ణ పేదలకు ఆరోగ్య సంరక్షణ సేవలను
తెలంగాణ రాష్ట ్ర మెడికల్ సర్వీసెస్ మరియు మౌలిక
అందుబాటులోకి తేవడానికి తెలంగాణ ప్రభుత్వం చేపట్టిన
సదుపాయాల అభివృద్ధి కార్పొరేషన్, ప్రభుత్వం ఆధ్వర్యంలో
వినూత్న కార్యక్రమం. రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా పట్ట ణ పేదలు
నడుస్తున్న ఒక సంస్థ. ఈ కార్పొరేషన్ యొక్క ప్రధాన భాద్యత
నివసించే ప్రాంతంలో ఇప్పటి వరకు 342 బస్తీ దవాఖానాలు
ఔషధాలు, సర్జికల్ కన్యూమబుల్స్, క్లోతింగ్, టెంటేజ్ మరియు
స్థాపించబడ్డా యి. ఒక బస్తీ దవాఖానా 5,000 నుండి 10,000
స్టో ర్స్, డయాగ్నస్టిక్ రిజెంట్, మెడికల్ పరికరాలు మరియు
మందికి సేవలు అందిసతోం
్ ది. ఈ కేంద్రా లు అవుట్ పేషెంట్
రాష్ట రం్ లోని ప్రభుత్వ ఆసుపత్రు లకు ఫర్నిచర్ మొదల�ైన
కన్సల్టే షన్, మందులు, ప్రా థమిక ల్యాబ్ డయాగ్నసిస్, ప్రసవ
వాటి సేకరణ మరియు సప్ై ల చేపడుతుంది. హెల్త్, మెడికల్
పూర్వ / ప్రసవానంతర సంరక్షణ మరియు అసంక్రమిత
మరియు ఫ్యామిలీ వెల్ఫేర్ డిపార్ట్మెంట్ నియంత్రణలో పనిచేసే
వ్యాధుల నిర్ధా రణ పరీక్షలు వంటి 53 రకాల ఉచిత ఆరోగ్య
సంస్థల యొక్క ఆసుపత్రు లల్లో , మెడికల్ కళాశాలలు ఇతర
సేవలను అందిస్తా యి. బస్తీ దవాఖానాలలో టెలి మెడిసిన్
సంస్థల నిర్మాణానికి సంబంధించిన సివిల్ వర్క్స్ ను కూడా
ద్వారా నిపుణుల�ైన వ�ైద్యుల సేవలు కూడా అందించబడతాయి.
చేబడుతుంది.
బస్తీ దవాఖానా రోగుల ప్రయాణ మరియు నిరీక్షణ సమయాన్ని

8.2.4.1 ఔషధాల సేకరణ తగ్గిస్తా యి మరియు ఇతర NHM కార్యక్రమాల సమన్వయంతో

సేవలందించడం ద్వారా రోగులకు ద్వితీయ మరియు తృతీయ
రాష్ట ్ర మెడికల్ సర్వీసెస్ మరియు మౌలిక సదుపాయాల ఆరోగ్య రక్షణ సేవలప�ై ఖర్చు భారాన్ని తగ్గిస్తా యి.
అభివృద్ధి కార్పోరేషన్ మౌలిక బాధ్యత ఔషధ సరఫరా యొక్క
గొలుసు నిర్వాహణ. ఈ కార్పొరేషన్ నిరంతరం తన సామర్థ్యం 8.3.2 పల్లె దవాఖానాలు
పెంపొ దించడానికి కృషి చేసతు ్న్నది. ఇది ఔషధాలు మరియు
పట్ట ణ పేదలకు అందుతున్న నాణ్యమ�ైన ఆరోగ్య సంరక్షణ సేవలు
టీకాల పంపిణి వ్యవస్థను అమలు చేసతు ్న్నది. వెబ్ ఆధారిత
గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో నివసించే ప్రజలకు కూడా అందించాలని,
గొలుసు సరఫరా నిర్వహణ ద్వారా ప్రాంతీయ/జిల్లా డ్రగ్ వేర్
ఎల్ల ప్పుడూ వ�ైద్యుల సేవలు అందుబాటులో ఉండాలనే
హౌసెస్ (DWH) కు డిస్ట్రిక్ట్ హాస్పిటల్ (DH) కమ్యూనిటీ హెల్త్
లక్ష్యంతో ఆరోగ్య ఉపకేంద్రా లను పల్లె దవాఖానాలుగా మార్చే
సెంటర్ (CHC), ప్రమ
ై రీ హెల్త్ సెంటర్ (PHC) మరియు సబ్
ప్రక్రియను ప్రభుత్వం ప్రా రంభించింది. పల్లె దవాఖానాలలో స్థానిక
సెంటర్స్ కు, ఔషధాలు, టీకాలు, సూచర్స్ మరియు సర్జికల్
ప్రజలకు సమగ్ర ప్రా థమిక ఆరోగ్య సేవలతో పాటు వ్యాధి నిర్ధా రణ
ఐటమ్స్ యొక్క కొనుగోలు ఇన్వెంటరీ మేనేజ్మెంట్ మరియు
పరీక్షలకు లాబ్స్, ఔషధాల పంపిణీ మరియు టెలిమెడిసిన్
పంపిణీ బాధ్యతలను చేపడుతుంది. డిసెంబర్ 2022 వరకు
ద్వారా నిపుణుల�ైన వ�ైద్యుల సేవలు అందుబాటులో ఉంటాయి.
తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఈ అంశంలో 58.81 స్కో రుతో దేశంలో
మూడవ స్థానాన్ని సంపాదించింది. ఇది రాజస్థాన్ (77.55) 8.3.3 తెలంగాణ వ్యాధి నిర్ధారణ పథకం
మరియు బీహార్ (64.25)స్కో ర్ కు దగ్గ రగా ఉంది.
వ�ైద్య సేవల కోసం రోగనిర్ధా రణ పరీక్షలకయ్యే ఖర్చులు చాలా
8.2.4.2 సివిల్ వర్క్స్ ఎక్కువగా ఉన్నప్పటికీ, చాలా ప్రభుత్వ ఆసుపత్రు ల్లో చవక�ైన
రోగనిర్ధా రణ పరీక్షల సౌకర్యాలు లేవు. ఈ అంతరాన్ని
మెడికల్ సర్వీసెస్ మరియు మౌలిక సదుపాయాల అభివృద్ధి
తగ్గించడానికి తెలంగాణ ప్రభుత్వం 2018 లో తెలంగాణ వ్యాధి
కార్పొరేషన్ మెడికల్ కళాశాలలు, ఆసుపత్రు లు మరియు
నిర్ధా రణ పథకం ప్రా రంభించింది. ఇది అత్యాధునిక ల్యాబ్
సంబంధిత భవనాల నిర్మాణానికి సంబంధించిన సివిల్ పనుల
సౌకర్యాలను కలిగి తక్కువ ధరల్లో ప్రజలకు రోగ నిర్ధా రణ
బాధ్యతలను కూడా నిర్వహిసతుంది
్ . 2022-23లో దీని యొక్క
పరీక్షల సేవలు అందించే ఒక కేంద్రం. పట్ట ణ ఆరోగ్య కేంద్రా లు
టర్నోవర్ 989.06 కోట్లు గా నమోద�ైంది.
(యు.పి.హెచ్.సి.), కమ్యూనిటీ హెల్త్ సెంటర్లు (సి.హెచ్.సి.)
ఏరియా ఆసుపత్రు లు (ఎ.హెచ్.) మొదల�ైనవి. దాని క్రింది
స్థాయిలో భాగమవుతాయి. ఈ నమూనా హ�ైదరాబాద్ జిల్లాలో
అభివృద్ధి చేయబడి తర్వాత రాష్ట రం్ మొత్తా నికి విస్త రించబడింది.

142 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

ప్రసతు ్తం రాష్ట రం్ లో 20 జిల్లా స్థాయి డయాగ్నస్టిక్ కేంద్రా లు, 57
రకాల టెస్ట్ పారామీటర్స్ తో సెంట్రల్ లాబ్ లో సగటు 5000
శాంపిల్ లోడ్ తో మరియు 1000-2000 శాంపిల్ లోడ్
తో డిస్ట్రిక్ట్ కేంద్రా లు రాష్ట రం్ లో పనిచేసతు ్న్నాయి. జిల్లా స్థాయి
కేంద్రా లు అత్యాధునిక యంత్రా ల�ైన ఆటో-ఎనల�ైజర్లు, డిజిటల్
ఎక్స్ రేలు, అల్ట్రా సౌండ్ స్కాన్ మిషన్
లు , మమోగ్రామ్ లు
మొదల�ైన వాటితో సహా హ�ై ఎండ్ డయాగ్నస్టిక్ పరికరాలతో
60కి ప�ైగా రకాల పరీక్షలను నిర్వహిస్తా యి. 8 మిని కేంద్రా ల
ద్వారా ఇమేజింగ్ సేవలు అందించబడతాయి. మున్ముందు 13
కొత్త జిల్లా కేంద్రా లను వచ్చే కొద్ది నెలల్లో ఏర్పాటు చేయాలని
ప్రతిపాదించారు. 19 జిల్లా కేంద్రా ల్లో ఇమేజింగ్ సేవలు
అందించడానికి ప్రతిపాదించారు. భవిష్యత్తు లో అన్ని జిల్లాల్లో
డయాగ్నస్టిక్ కేంద్రా లతో పాటు కోవిడ్ నిర్ధా రణ కోసం RT-PCR
ల్యాబ్ లను ఏర్పాటు చేయాలని యోచిస్తున్నారు. పటం 8.1,
2018 నుండి ఈ పథకం ద్వారా లబ్ధి దారుల సంఖ్య వివరాలను
అందిసతుంది
్ .

Year wise number of patient tested and total tests

చిత్రం 8.1 గత కొన్ని సంవత్సరాల్లో తెలంగాణ డయాగ్నస్టిక్ పథకం లబ్ధిదారులు మరియు
conducted
నిర్వహించిన మొత్తం పరీక్షలు.
Patient Tested 1,00,39,068

Tests Conducted

28,15,111 25,95,958

6,65,622 9,19,037 7,73,864

2,40,342 8,82,101
2,42,240
3,53,152
2018 2019 2020 2021 2022
Source: Department of Health, Medical and Family Welfare, Government of Telangana

8.3.4 తెలంగాణ డయాలసిస్ పథకము 8.3.5 ఆరోగ్యశ్రీ పథకము (ప్రస్తుతం ఆయుష్మాన్

దేశంలో పౌరులకు నాణ్యమ�ైన డయాలసిస్ సేవలను తిరిగి
ఉపయోగించకూడని పరికరాలతో ఉచితంగా అందిసతు ్న్న
కొన్ని రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ ఒకటి. రాష్ట రం్ లోని అన్ని జిల్లాల్లో
డయాలసిస్ సేవలను వికేంద్క
రీ రణ పద్ధతిలో అందించే లక్ష్యంతో
104 డయాలసిస్ కేంద్రా లను జిల్లా మరియు ఉప-జిల్లా
ఆసుపత్రు లలో పబ్లి క్-ప్రవ
ై ేట్ భాగస్వామ్యంతో స్థాపించబడ్డా యి.
ఈ కేంద్రా లలో సుమారు 6 లక్షల డయాలసిస్ సెషన్ లు
నిర్వహించబడుతున్నాయి. దీనివలన సంవత్సరానికి సగటున
8500 మంది రోగులు ప్రయోజనం పొ ందుతున్నారు.
భారత్-ప్రధానమంత్రి జన ఆరోగ్య యోజన ABPM-
JAY - ఆరోగ్యశ్రీ)
ఆరోగ్యశ్రీ పథకం (AS) అనేది తెలంగాణలో ఆరోగ్యశ్రీ హెల్త్
కేర్ ట్రస్ట్ ద్వారా అమలు చేయబడుతున్న ఒక ప్రత్యేకమ�ైన
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం ప్రా యోజిత ఆరోగ్య భీమా పథకం. రాష్ట రం్ లోని
దారిదర
్ర ేఖకు దిగువన ఉన్న (BPL) కుటుంబాలకు అధిక
మొత్తంలో ఆరోగ్యం మీద చేసే ఖర్చులు తగ్గించి నగదు రహిత
నాణ్యమ�ైన ఆరోగ్య సేవలు అందించడం ఈ పథకం యొక్క
లక్ష్యం. ఈ పథకం క్రింద లబ్ధి దారులకు, ఒక కుటుంబానికి ఒక

ఆరోగ్యం 143
సంవత్సరానికి 5 లక్షల విలువ�ైన ఆరోగ్య సేవలు మరియు అన్ని ప్రభుత్వ ఆసుపత్రు ల ద్వారా అందించబడతాయి. కేంద్ర
అత్యాధునిక వ�ైద్య సేవలు అవసరమయ్యే వ్యాధులకు రూ.10 పథకంతో అనుసంధానం చేయబడిన ఈ పథకం సివిల్ సప్ల యి
లక్షల వరకు లబ్ధి చేకూర్చబడుతుంది. డిపార్టుమెంటు వారి ఆరోగ్య భద్రత కార్డు ఆధారంగా డిసెంబర్
2022 నుండి కుటుంబాల అర్హతను నిర్ణ యిస్తా రు. 2022లో
మే 2021లో తెలంగాణ ప్రభుత్వం ఈ పథకాన్ని భారత ప్రభుత్వ
7 ప్రవ
ై ేట్ ఆసుపత్రు లను AB PM JAY - Aarogya Sri
ఆయుష్మాన్ భారత్-ప్రధానమంత్రి జన ఆరోగ్యయోజన(AB
జాబితాలోకి తీసుకువచ్చారు. 2014-15 నుండి 2022-23
PM - JAY) తో అనుసంధానం చేసింది. ప్రసతు ్త ఆరోగ్యశ్రీ
(డిసెంబర్ వరకు) మధ్య ఈ పథకం క్రింద అయిన వ్యయం
లబ్ధి దారులు ఈ పథకం పరిధిలోకి వస్తా రు. అదనంగా, PM-
4925.90 కోట్లు (చిత్రం 8.2), 2022 లో లబ్ధి దారుల సంఖ్య
JAY క్రింద పొ ందగలిగే 646 రకాల వ�ైద్య సేవలు రాష్ట రం్ లోని
1,61,922.

చిత్రం 8.2. ఆరోగ్యశ్రీ పథకం పై వ్యయం మరియు లబ్ధిదారులు (2014-15 నుండి 2022-23)

2,80,692

3,74,047
2,61,688
2,51,538

2,47,471
2,11,740
1,74,568

1,61,922
1,56,815

78,335
68,130
60,917

59,630

55,758
52,415
44,439
38,773

34,193
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
(16.12.2022)
Number of beneficiaries Expenditure (in Lakhs)

Source: Department of Health, Medical and Family Welfare, Government of Telangana

8.3.6 రూ. 5/- భోజన పథకం ఫార్మసీలను కలిగి ఉన్న ఏక�ైక రాష్ట రం్ తెలంగాణ. ప్రసతు ్తం
హ�ైదరాబాద్, వరంగల్ జిల్లాలో ఆయుష్ వెల్ నెస్ సెంటర్లు
తెలంగాణ ప్రభుత్వం హరే రామ హరే కృష్ణ సంస్థ సంయుక్తంగా పనిచేసతుండగా,
్ ఇతర జిల్లా ఆసుపత్రు ల్లో ఆయుష్ విభాగాలను
రోగులను చూసుకునే వారి సౌకర్యం కొరకు రూ. 5/-కే భోజన ఏర్పాటు చేసతు ్న్నారు.
పథకాన్ని ప్రా రంభించింది. హ�ైదరాబాద్ / గ్రేటర్ హ�ైదరాబాద్
మున్సిపల్ కార్పొరేషన్ పరిధిలోని 18 పెద్ద ఆసుపత్రు లలో ఆయుష్ కార్యక్రమాలను మరింతగా ముందుకు తీసుకెళ్లడానికి
ప్రతిరోజు మూడుసార్లు రోగులను చూసుకునే సభ్యులకు ఈ ప్రభుత్వం 421 ఆయుష్ డిస్పెన్సరీలను హెల్త్ అండ్ వెల్నెస్
భోజనాన్ని అందిసతు ్న్నారు. సెంటర్లుగా ఉన్నతీకరించడానికి ప్రతిపాదనలు చేసింది. ‘కాయ
కల్ప’ లో పరిశుభ్రత మరియు వ్యాధి నియంత్రణను అన్ని
8.3.7 ఆయుష్ (AYUSH) (ఆయుర్వేద, యోగ విభాగాల్లో ప్ రో త్సహిసతూ ్ రాష్ట రం్ లో ఒక ముఖ్యమ�ైన కార్యక్రమంగా
మరియు నేచురోపతి, యునాని, సిద్ద మరియు చేపట్టింది. అదనంగా, ఆయుర్వేద మరియు యోగ, మదర్
హోమియోపతి) అండ్ చ�ైల్డ్ ప్ రో గ్రాం ద్వారా సాధారణ జననాలను ప్ రో త్సహిసతూ ్
మాతా మరియు శిశువుల అనారోగ్యం మరియు మరణాలను
రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుండి తెలంగాణ ప్రభుత్వం, జాతీయ
తగ్గించడానికి కృషి చేసతు ్న్నది. ప్రభుత్వం సంచార వ�ైద్య
ఆయుష్ మిషన్ (నామ్) తో కలిసి ఆయుష్ వ�ైద్య విధానాలను
వసతులను మహబూబ్ నగర్ మరియు కరీంనగర్ జిల్లాలో
ప్ రో త్సహిసతోం
్ ది. ఆయుష్ డిస్పెన్సరీలు ఆసుపత్రు ల కోసం
ఏర్పాటు చేసతు ్న్నది. ఇ - ఔషధి క్రింద మూడు రకాల
అనేక అభివృద్ధి కార్యక్రమాలను చేపట్టింది. తత్పలితంగా మూడు
ఆయుర్వేద, యునాని మరియు హో మియో ఫార్మసీలు
వ్యవస్థలలో (ఆయుర్వేద,యునాని మరియు హో మియోపతి)
పనిచేసతు ్న్నాయి.

144 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పట్టిక 8.3 ఆయుష్ క్రింద పనిచేస్తున్న సంస్థలు
Sl. Item Ayurveda Unani Homeopathy Naturopathy Total
No. & Yoga
1 Hospitals 4 3 3 1 11
2 Colleges 2 1 1 1 5
3 Common Beds 313 190 110 184 797
4 Intake (UG) in Colleges 126 94 125 60 405
5 Intake (PG) in Colleges 48 45 38 0 131
6 Research Department 1 1 1 2 5
7 Pharmacies 1 1 1 0 3
8 Herbarium 1 1 0 0 2
9 AYUSH Health & Wellness Centres 211 119 91 0 421
10 NRHM Dispensaries 199 62 105 28 394
Source: Department of AYUSH - 2022-23

8.3.8 ఉద్యోగులు మరియు జర్నలిస్టు ఆరోగ్య 23 మధ్య 3.57 లక్షల మంది లబ్ధి దారులకు వివిధ రకాల

పథకం చికిత్సలు అందించడానికి రూ.1447.66 కోట్లు వ్యయం చేసింది.

రాష్ట ్ర ప్రభుత్వ ఉద్యోగులు, పెన్షనర్లు, జర్నలిస్టులు మరియు
వారిప�ై ఆధారపడిన కుటుంబ సభ్యులందరికీ నగదు రహిత
చికిత్స అందించడానికి, ఉద్యోగులు మరియు జర్నలిస్టు ఆరోగ్య
పథకాన్ని అమలు చేసతు ్న్నది. ప్రభుత్వం, జర్నలిస్టులకు
15,959 ఆరోగ్య కార్డులు మరియు వారిప�ై ఆధారపడే వారికి
47,723 కార్డులు జారీ చేసింది. 2014-15 నుండి 2022-
ఇది కాకుండా కోవిడ్ - 19 వల్ల మరణించిన జర్నలిస్టులకు
రూ.6.88 కోట్ల ఆర్థిక సహాయాన్ని అందజేసింది. రాష్ట రం్ లో
పనిచేసతు ్న్న జర్నలిస్టులకు ప్రభుత్వం సామాజిక రక్షణ పథకం
క్రింద రూ.5.00 లక్షల ప్రమాద భీమా అమలు చేసతు ్న్నది.
2022-23లో 20,000 మంది జర్నలిస్టులు ఈ పథకంలో
ఉన్నారు.

బాక్స్ 8.1 రాష్ట ్ర జనాభాలో నివారించగలిగిన దృష్టిలోపం సమస్యను

కంటి వెలుగు: ప్రపంచంలో అతిపెద్ద

సామాజిక కార్యక్రమం
దేశంలో సంక్షేమ కార్యక్రమాల్లో తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఒక ప్రత్యేక
స్థానాన్ని కలిగి ఉంది. అభివృద్ధి ప్రక్రియలో రాష్ట రం్ కొన్ని
ప్రమాణాలను నెలకొల్సింది. నిరంతర మరియు సమ్మిళిత
అభివృద్ధిని కోరుకునే రాష్ట్రా లకు తెలంగాణ రాష్ట రం్ లో అమలు
చేయబడుతున్న పథకాలు సంక్షేమ రాష్ట్రా నికి ఉండవలసిన
మంచి పథకాలుగా ప్రసిదధి ్ పొ ందాయి. ప్రతి పథకం కూడా
యాదృచ్ఛికంగా వచ్చిన ఒక వినూత్న ఆలోచన కాదు,
క్షేతస
్ర థా ్యి పరిసథి ్తులను లోతుగా అర్థం చేసుకొని ప్రగతి
పూర్వకమ�ైన తెలంగాణను నిర్మించాలనే లక్ష్యంతో
రూపొ ందించినవి మాత్రమే. వీటిలో ప్రభుత్వం అమలు చేసతు ్న్న
ఒక ప్రధాన కార్యక్రమం కంటి వెలుగు.
పరిష్కరించడానికి 2018లో కంటి వెలుగు అనే అతి పెద్ద
కంటి పరీక్షల పథకము ప్రభుత్వం ప్రా రంభించింది. ఇది
నివారించదగిన అంధత్వం లేని తెలంగాణను నిర్మించాలనే
లక్ష్యంతో చేపట్టా రు. భారత దేశంలో ఒక అతి పెద్ద ప్రజారోగ్య
సమస్య నివారించగలిగిన అంధత్వం. జాతీయ అంధత్వం
మరియు దృష్టి లోపం సర్వే ఇండియా 2015-19 వెలువరించిన
ఫలితాల ప్రకారం జనాభాలో 50 సంవత్సరాలు అంతకన్నా
ఎక్కువ వయస్సు కలిగిన వారిలో కంటి శుక్లాలు (Cata-
racts) అంధత్వానికి, మరియు దృష్టి లోపానికి అతి పెద్ద
కారణం. దీనివల్ల ప్రతి ముగ్గు రిలో ఇద్దరికి అంధత్వం మరియు
ప్రతి పదిమందిలో ఏడుగురికి దృష్టి లోపం ఏర్పడుతున్నది.
సాధారణ కళ్ల ద్దా లు లేదా శుక్లాల శస్త ్ర చికిత్స, దృష్టి లోపాలను
తొలగించగలదు. ప్రత్యేకంగా వృద్ధులు మరియు స్త్రీలు కంటి
సమస్యలను పట్టించుకోకపో వడం లేక వాయిదా వేసి ఆలస్యం
చేసే అవకాశం ఉంటుంది. ఇది కాకుండా, గ్రామీణ మరియు

ఆరోగ్యం 145
 గిరిజన ప్రాంతాల్లో నివసించే ప్రజలకు వ�ైద్య సేవలు, కంటి 2. పరీక్షలు జరిపిన వారిలో 16.6% షెడ్యూల్డ్ కులాలు
నిపుణుల సంరక్షణ అందుబాటులో లేకపో వడం ఒక పెద్ద మరియు 11.02% షెడ్యూల్డ్ తెగలు ఉన్నారు.
సవాల్ గా ఉంటుంది.
3. 25 లక్షల మందికి రీడింగ్ గ్లాసెస్ మరియు 20 లక్షల
ఈ అంశాలన్నింటినీ పరిగణలోకి తీసుకొని ప్రభుత్వం ఈ మందికి ప్రిస్క్రిప్షన్ గ్లాసెస్ అందించబడ్డా యి.
కార్యక్రమంలో సమగ్రమ�ైన అవాంతరాలు లేని సేవలు
ఈ కార్యక్రమం, రాష్ట రం్ లోని దుర్బలమ�ైన పౌరుల వద్దకు
ప్రజలకు ముఖ్యంగా, ఉచిత కంటి మరియు దృష్టి లోపాల
వెళ్లడానికి మరియు నివారించగలిగే అంధత్వాన్ని
పరీక్షలు రాష్ట ్ర ప్రజలందరికీ నిర్వహిసతు ్న్నది. వీటితో పాటు
అధిగమించడానికి తోడ్పడి దాని యొక్క ఉద్దేశాన్ని
ఉచిత కంటి అద్దా లు మరియు కంటికి సంబంధించి వ�ైద్య
నెరవేర్చగలిగింది. మొదటి దశ 2018లో సాధించిన
సేవలు, అవగాహన కల్పించడం ద్వారా ప్రమాదకరమ�ైన కంటి
విజయాలను దృష్టిలో పెట్టు కొని ప్రభుత్వం ఈ కార్యక్రమాన్ని
జబ్బులు, దృష్టి లోపాల నివారణకు కృషి చేసతు ్న్నది. ఈ
ఖమ్మం జిల్లాలో జనవరి 18, 2023లో పున: ప్రా రంభించింది.
కార్యక్రమం ఆరు మాసాలకు ప�ైగా కొనసాగించి జనవరి 31,
ఈసారి 1500 టీముల సహాయంతో 100 రోజుల వ్యవధిలో
2019లో ముగించడం జరిగింది.
గ్రామ పంచాయతీలు మరియు పట్ట ణ స్థానిక సంస్థలలో
మొదటి దశ కంటి వెలుగు సాధించిన ఫలితాలు కార్యక్రమాన్ని పూర్తి చేయాలని ప్రతిపాదించింది.

1. 1.54 కోట్ల ప్రజలకు ప�ైగా కంటి పరీక్షలు నిర్వహించారు.

ఇందులో 55% స్త్రీలు మరియు 45% పురుషులు.

8.4. అసంక్రమిత మరియు సంక్రమిత వ్యాధులు అసంక్రమణ వ్యాధుల భారాన్ని తగ్గించడానికి ప్రయత్నిస్తుంది.

8.4.1 వ్యాధుల స్థితిగతులు 8.4.2 సంక్రమణ వ్యాధులను తగ్గించడానికి కీలక

కార్యక్రమాలు
తెలంగాణ హెల్త్ డో సియర్ 2021 నేషనల్ హెల్త్ సిస్టమ్స్ రిసో ర్స్
సెంటర్ (ఎన్ హెచ్ ఎస్ ఆర్ సి) ప్రకారం మరణాల పరంగా మొత్తం 8.4.2.1 జాతీయ క్షయ వ్యాధి నిర్మూలన కార్యక్రమం
వ్యాధులలో 24.87% సంక్రమిత వ్యాధుల�ైన మాతృ, నవజాత
2025 నాటికి తెలంగాణ, క్షయ వ్యాధి లేని రాష్ట రం్ గా చేయడానికి
మరియు పో షకాహార వ్యాధుల కారణంగా సంభవిస్తున్నాయి.
మొత్తం 33 జిల్లాల్లో జాతీయ క్షయ వ్యాధి నిర్మూలన
ఇందులో ప్రసవానికి పూర్వం మందస్తు జననాలు, అతిసార
కార్యక్రమం (NTEP) చేపట్ట డం జరిగింది. ఈ కార్యక్రమంలో
మరియు ఆహారాల్లో ఇనుము కొరత మరణాలకు ముఖ్య
రోగ నిర్ధా ణకు మరియు చికిత్సకు అత్యంత నాణ్యమ�ైన సేవలు
కారణాలుగా ఉన్నాయి. అసంక్రమిత వ్యాధులు (NCDలు)
అందించబడతాయి. నిక్షయ్ పో షణా యోజన క్రింద చికిత్స
మరియు గాయాల వల్ల మరణాలు వరసగా 62.68% మరియు
సమయంలో వ్యాధి గుర్తించబడిన వారికి ప్రత్యక్ష లబ్ధి బదిలీ (Di-
12.45% సంభవిస్తున్నాయి. మొత్తం వ్యాధులలో దాదాపు
rect Benefit Transfer) మరియు బహుళ ఔషధ నిరోదకత
61.6% అకాల మరణాలు మరియు 38.4% వ�ైకల్యం లేదా
కలిగిన (MDR-TB) రోగులకు రూ.500/-అందించబడతాయి.
అనారోగ్యం వల్ల సంభవిస్తున్నాయి. అసంక్రమిత వ్యాధులలో
550 DMCS (Designated Micro Scopy Centres) క్షయ
హృదయ సంబంధ వ్యాధులు, నవజాత శిశువు ఋగ్మతలు,
వ్యాధిని గుర్తించడానికి రాష్ట మ
్ర ంతటా ఏర్పాటు చేయబడ్డా యి.
అతిసారం మరియు శ్వాస సంబంధ వ్యాధులు ఎక్కువమంది
అదనంగా క్షయ వ్యాధిని త్వరగా గుర్తించడానికి 90 ట్
రూ నాట్
మరణాలకు కారణం అవుతున్నాయి. సంక్రమిత వ్యాధుల్లో
స�ైట్స్ మరియు 30 CBNA-AT వసతులు రాష్ట రం్ లో ఉన్నాయి.
AIDS, క్షయ (TB), దో మల ద్వారా వ్యాపించే వ్యాధులు
(మలేరియా, డెంగ్యూ మరియు చికెన్ గున్యా) ముఖ్యమ�ైనవి. 8.4.2.2 జాతీయ వాహకముల (దోమలు) ద్వారా
రాష్ట రం్ లో వ్యాధుల భారాన్ని తగ్గించేందుకు ప్రభుత్వం కట్టు బడి
జనించే వ్యాధుల నియంత్రణ కార్యక్రమం
ఉంది.
దో మల ద్వారా జనించే వ్యాధులు మలేరియా, డెంగ్యూ, చికెన్
ప్రభుత్వం కేంద్ర పథకాలు మరియు రాష్ట రం్ లోని ప్రధాన
గున్యా SEs / JE మరియు మ�ైక్రో ఫ�ైలేరియా మొదలగు వాటిని
కార్యక్రమాలను అమలు చేయడం ద్వారా సంక్రమణ మరియు
పర్యవేక్షించే లక్ష్యంతో మొత్తం 33 జిల్లాలలో దో మల ద్వారా

146 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

జనించే వ్యాధి నియంత్రణ కార్యక్రమాన్ని అమలు చేసతు ్న్నది. (2019-20) ప్రకారం రాష్ట రం్ లో మధుమేహం మరియు రక్త పో టు
మలేరియా కేసులు 2014లో 5,222 నుండి 2022 లో 532 వ్యాధులు పెరుగుతున్నాయి. వ్యాధులను ముందస్తుగా నిర్ధా రణ
కు తగ్గినది. తెలంగాణ మలేరియా నిర్మూలనలో మంచి చేయడానికి తెలంగాణ ప్రభుత్వం 33 జిల్లా స్థాయి NCD క్లినిక్
పనితీరును కనబరిచినందుకు పురస్కారాన్ని పొ ందింది. లు మరియు 101 CHC - NCD క్లినిక్ ల ద్వారా వయోజనుల
మరియు 2015 నుండి 2021 వరకు విభాగం II నుండి విభాగం కోసం రాష్ట ్ర వ్యాప్తంగా నిర్ధా రణ పరీక్షలు నిర్వహిసతోం
్ ది.
Iకి పురోభివృద్ధి ని సాధించింది.
రాష్ట రం్ లో మొత్తం 2.5 కోట్ల మందికి 2017 నుండి 2022 వరకు
8.4.2.3 HIV / AIDS మరియు తెలంగాణ రాష్ట్ర పరీక్షలు నిర్వహించబడ్డా యి. 1.4 కోట్ల మందికి మధుమేహం,

AIDS కంట్రోల్ సొసైటీ (TSACS) రక్త పో టు పరీక్షలు నిర్వహించారు. 17 లక్షల మంది రక్త పో టు
మరియు 8 లక్షల మంది మధుమేహ రోగులు గుర్తించబడి
రాష్ట రం్ లో AIDS తో బాధపడుతున్న1.55 లక్షల మందికి చికిత్సను పొ ందుతున్నారు.
చికిత్సను అందించడానికి మరియు వ్యాధి మరింత వ్యాప్తి
చెందకుండా నిరోధించడానికి తెలంగాణ స్టేట్ ఎయిడ్స్ కంట్రో ల్ 8.4.3.2 జాతీయ పొగాకు నియంత్రణ కార్యక్రమం
సో స�ైటీ (TSACS) ద్వారా 1172 సమగ్ర కౌన్సిలింగ్ మరియు (NPTC)
పరీక్ష కేంద్రా లను మరియు 99 చికిత్సా కేంద్రా లను ఏర్పాటు
జాతీయ పొ గాకు నియంత్రణ కార్యక్రమం (NPTC) ద్వారా మొత్తం
చేసింది. ఇవి యాంటీ రెట్రో వ�ైరల్ థెరపీ (ART), ఇతర సంబంధిత
33 జిల్లాల్లో పొ గాకు నియంత్రణ చట్టా లను పర్యవేక్షించడం
చికిత్సలు మరియు కౌన్సిలింగ్ సేవలను అందిస్తా యి. ఇంకా 50
మరియు జిల్లా స్థాయిలో ఔషధ చికిత్స సౌకర్యాలను
సురక్ష క్లినిక్ లు, ల�ైంగికంగా సంక్రమించే అంటువ్యాధులు (STI)
అందించడంతోపాటు నివారణ సౌకర్యాలను ఏర్పాటు చేయడం
/ పునరుత్పత్తి మార్గ ము, అంటు వ్యాధుల (RTI) నివారణ
మరియు వాటిని బలోపేతం చేయడం వంటి లక్ష్యంతో అమలు
ప్రయత్నాలకు తోడ్పటు, సమాచారాన్ని అందించడానికి
చేయబడుతుంది. దీని అమలు కోసం ప్రతి జిల్లాలో జిల్లా స్థాయి
మరియు అవగాహన కల్పించడానికి స్థాపించబడ్డా యి.
సమన్వయ కమిటీలు (DLCC) ఏర్పాటయ్యాయి. పో లీస్
8.4.2.4 జాతీయ కుష్టు వ్యాధి నిర్మూలన కార్యక్రమం శాఖ సమన్వయంతో దాడులు చేసేందుకు జిల్లా స్థాయిలో
ప్రత్యేక బృందాలను ఏర్పాటు చేశారు. 2014 సంవత్సరం
గ్రామీణ మరియు పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో ప్రజలకు అవగాహన
నుండి ఇప్పటివరకు మొత్తం 90,000 జరిమానా చలాన్
లు జారీ
కల్పించడానికి ప్రభుత్వం యాక్టివ్ కేస్ డిటెక్షన్ అండ్ రెగ్యులర్
చేయబడ్డా యి.
సర్విలెన్స్ (ACD & RS) మరియు లెపస
్ర ీ పో స్ట్ ఎక్స్పోజర్
ప్రొ పిలాక్సిస్ (LPEP) ద్వారా వ్యాధి చురుకుగా ఉండే 8.4.3.3 జాతీయ మానసిక ఆరోగ్య కార్యక్రమం
రోగులను గుర్తించడం మరియు నిరంతర నిఘా కార్యక్రమాన్ని
సమాజంలో మానసిక అనారోగ్యం వల్ల ఉండే అధిక వ్యయ
అమలు చేసతు ్న్నది. ప్రభుత్వం వివిద పద్ధతుల ద్వారా త్వరగా
భారం మరియు రాష్ట రం్ లో తగినన్ని మానసిక ఆరోగ్య సేవలు
కుష్టు రోగులను గుర్తించి మరియు పూర్తి చికిత్స అందించడం
మరియు మౌలిక సదుపాయాలు లేకపో వడం దృష్టిలో పెట్టు కొని
ద్వారా గ్రేడ్ –II అంగవ�ైకల్యం (G2D) నుండి నివారణకు కృషి
2017 లో 24 జిల్లాలో జాతీయ మానసిక ఆరోగ్య కార్యక్రమం
చేసతు ్న్నది.
ప్రా రంభించింది.
8.4.3 అసంక్రమణ వ్యాధులను తగ్గించడానికి కీలక ప్రతి 20 మందిలో ఒకరు మనో వ్యాకులతకు గురి అవుతున్నారని
కార్యక్రమాలు మరియు వీరిలో ఎక్కువగా యుక్త వయస్సులో వారని, భారత

8.4.3.1 క్యాన్సర్, మధుమేహం, హృదయ జాతీయ మానసిక సర్వే తెలిపింది. సాధారణ ఔట్ పేషెంట్స్
(OPD) లలో వస్తున్న అత్యధిక యువకులు (53%) మానసిక
సంబంధిత వ్యాధులు మరియు స్ట్రోక్
రుగ్మతలతో ఉన్నట్టు నిర్ధా రించారు. వీరికి సంబంధించిన
(NPCDCS) నివారణ మరియు నియంత్రణ కోసం వివరాలు సరిగ్గా నమోదు చేయక పో వడం వల్ల అందుబాటులో
జాతీయ కార్యక్రమం. లేక చికిత్సకు దూరం అవుతున్నారు. సర్వే ప్రకారం 18 కి ప�ైగా

NPCDCS కార్యక్రమం రక్త పో టు, మదుమేహం, నోటి, వయస్సు కలిగిన వారిలో 10.6% మరియు మొత్తం జీవిత

గర్భాశయ మరియు రొమ్ము క్యాన్సర్ ల ముందస్తు వ్యాధి కాలంలో చూసినప్పుడు 13.7% మందిలో మానసిక రుగ్మతల

నిర్ధా రణ మరియు చికిత్స కోసం పని చేసతుంది

్ . NFHS-5 సర్వే వ్యాప్తి ఉన్నట్లు వెల్లడ�ైంది.

ఆరోగ్యం 147
ప్రసతు ్తం రాష్ట రం్ లోని 26 జిల్లాల్లో ఈ కార్యక్రమాన్ని అమలు
చేసతు ్న్నారు 25,547 రోగులకు మానసిక రుగ్మతులున్నట్లు
గుర్తించి చికిత్స అందిసతూ ్న్నారు (April - November 2022)
19 జిల్లాలో టెలిమెడిసిన్ సేవలు కూడా చేపడుతున్నారు.
8.4.3.3.1 పాఠశాల విద్యార్థులకు మానసిక ఆరోగ్య
కార్యక్రమం
స్థానిక ప్రా థమిక ఆరోగ్య కేంద్రంలోని మెడికల్ ఆఫీసర్లు,
పాఠశాల స్థాయిలో అవగాహన మరియు కౌన్సిలింగ్ సేవలు
అందించడం ద్వారా విద్యార్థులు పరీక్షలకు సంబంధించిన ఒత్తి డి
అధిగమించడానికి ఉపయోగపడుతున్నది. ఈ క్యాంపులలో
జిల్లా ఆసుపత్రి (స�ైకియాట్రిస్ట్ /స�ైకాలజిస్ట్ ) నుండి ఒక టీము
విషయ నిపుణులు పాల్గొని చికిత్సతో పాటు ఒక్కొక్కరికి
కౌన్సిలింగ్ ఇస్తా రు.
8.4.3.4 జాతీయ పాలియేటివ్ కేర్ కార్యక్రమం
క్యాన్సర్, అవయవ వ�ైఫల్యం, పక్షవాతం, కార్డియో వాస్కులర్
మొదల�ైన వ్యాధులతో చివరి దశలో బాధపడుతున్న రోగులకు
సర�ైన జీవిత చరమాంక సంరక్షణ అవసరం. దీనిని దృష్టిలో
ఉంచుకొని, నేషనల్ ప్ రో గ్రామ్ ఫర్ పాలియేటివ్ కేర్ (NPPC) క్రింద
రాష్ట ్ర సమగ్ర పాలియేటివ్ హెల్త్ కేర్ ప్ రో గ్రామ్ ను రూపొ ందించింది.
ఈ ప్ రో గ్రాం త్రిముఖ వ్యూహాన్ని కలిగి ఉంది అవి
i. ఆసుపత్రిలో చేరిన రోగులకు సేవలు
ii. ఇంటి వద్ద అందించే సంరక్షణ సేవలు
iii. అవుట్ పేషంట్ సేవలు
33 పాలియేటివ్ హెల్త్ కేర్ సెంటర్లు, ఆసుపత్రిలో చేరే రోగుల
సంరక్షణ కొరకు ఏర్పాటు చేశారు. పాలియేటివ్ హో మ్ కేర్
110 సబ్-సెంటర్లు, హెల్త్ అండ్ వెల్ నెస్ సెంటర్ల (SC-HWCs)
లో అందించడానికి ప్రతిపాదించారు. 32 మొబ�ైల్ హో మ్ కేర్
సర్వీస్ యూనిట్స్ స్థాపించి, అవుట్ పెషెంట్స్ కు సంరక్షణ
అందిసతు ్న్నారు.
8.4.3.4.1 వృద్ధాప్య సంరక్షణ (జేరియాట్రిక్ కేర్)
పెరుగుతున్న ఆయుర్దా యంతో, రాష్ట రం్ లో వృద్ధుల జనాభా
పెరుగుతుంది. వారి కుటుంబాల్లో నిర్ణ యాలు తీసుకునే
విషయాలలో ప్రా ధాన్యం తగ్గినందువల్ల నిర్ల క్ష్యానికి మరియు
ఒంటరితనానికి గురవుతున్నారు. అందువల్ల వృద్ధులకు చికిత్స
మరియు వారి సమస్యలను పరిష్కరించడానికి రాష్ట రం్ ద్విముఖ
వ్యూహము అవలంబించింది. ప్రతి మంగళవారం సబ్ సెంటర్లు
మరియు పి.హెచ్.సి స్థాయిలలో వారానికి ఒకసారి ప్రత్యేక
148 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
వృద్ధుల క్లినిక్ లు నిర్వహించబడుతాయి. మరియు వృద్ధులకు
జీవనశ�ైలి మార్పులప�ై కౌన్సిలింగ్ అందించబడుతుంది.
8.4.3.5 దృష్టి లోపాలు మరియు అంధత్వ
నియంత్రణ జాతీయ కార్యక్రమం
దృష్టి సమస్యల ప్రభావానికి గుర�ైన జనాభాకు నాణ్యతతో
కూడిన కంటి సంరక్షణ అందించడానికి రాష్ట రం్ , దృష్టిలోపాలు
మరియు అంధత్వ నియంత్రణ జాతీయ కార్యక్రమం అమలు
చేసింది. కంటి సంరక్షణ సేవలు అందించే సంస్థల యొక్క
సామర్ధ్యాన్ని పెంచడానికి మరియు గతంలో అంధత్వంతో
ఉన్న వారి సంఖ్యను తగ్గించడానికి కృషి చేసతు ్న్నది. పాఠశాల
విద్యార్ధులకు ఉచిత కంటి పరీక్షలు మరియు కళ్ల ద్దా ల పంపిణీ
నిర్వహిసతు ్న్నది. ఏప్రిల్ నుండి నవంబర్ 2022 మధ్య 69,109
పాఠశాల విద్యార్థులకు కంటి పరీక్షలు మరియు వృద్ధులకు
1,67, 445 కాటరాక్ట్ శస్త ్ర చికిత్సలు చేశారు.
8.5 కోవిడ్-19
మూడు దశలలో వచ్చిన కోవిడ్-19 మహమ్మారిని రాష్ట ్ర
ప్రభుత్వము సమర్థ వంతంగా ఎదుర్కొన్నది. కోవిడ్ సమయంలో
జ్వర సర్వేను చేపట్టిన మొదటి రాష్ట రం్ తెలంగాణ మరియు
దీనిని ఇతర రాష్ట్రా లు కూడా అనుసరించాయి. కోవిడ్ రెండవ
మరియు మూడవ దశను నియంత్రించడంలో జ్వర సర్వే
కీలకపాత్ర పో షించింది. అన్ని ప్రభుత్వ ఆరోగ్య ఆసుపత్రు లలో
ప్రభుత్వము కోవిడ్ అవుట్ పేషంటు సేవలను నిర్వహించింది.
8.5.1 కోవిడ్-19 సంబందిత చర్యలు - జ్వర
సర్వేలు
కోవిడ్-19 లక్షణాలు గల రోగులను గుర్తించడానికి ప్రభుత్వము
జ్వర సర్వేను అమలు చేసింది. కోవిడ్ లక్షణాలున్న వారికి ఈ
చికిత్స కొరకు కోవిడ్ వ�ైద్య కిట్లు పంపిణీ చేయడానికి మరియు
వ�ైరస్ వ్యాప్తి ని అరికట్ట డానికి అవుట్ పేషంటు ఆరోగ్య వసతుల
స్థాయిలో మరియు గృహం నుండి గృహానికి కమ్యూనిటీ
స్థాయిలో జ్వర సర్వేలు నిర్వహించి కోవిడ్ లక్షణాలున్న వారిని
గుర్తించింది. కోవిడ్ కిట్లలో అజిత్రో మ�ైసిన్, పారాసిటమాలు,
లేవోసిట్రిజన్, మల్టీ విటమిన్ మరియు విటమిన్ సి మరియు డి
మొదల�ైన ఔషధాలు ఉంటాయి. గృహ స్థాయిలో జరిపిన సర్వే
టీమ్ లో ఆశా, ఏఎన్ఎం మరియు సూపర్ వ�ైజర్ ఉంటారు.
21 జనవరి 2022 నుండి 24-12-2022 వరకు (రెండవ దశ
ఫీవర్ సర్వే) 27,212 టీములు గృహము నుండి గృహానికి
సర్వేలలో పాల్గొన్నాయి. 10,20,695 కోవిడ్ లక్షణాలు కలిగిన
వారిని గుర్తించారు మరియు 9,75,793 మెడికల్ కిట్లు పంపిణీ
చేయడం జరిగింది.
8.5.2 కోవిడ్-19 టీకా
రాష్ట రం్ లో అత్యధిక ప్రజలకు కోవిడ్ టీకా వేయడానికి ప్రభుత్వం
మిషన్ మోడ్ విధానాన్ని అవలంభించింది. రాష్ట రం్ లో కోవిడ్
వ్యాక్సినేషన్ విషయంలో సాధించిన కీలక విజయాలు ఆరోగ్య,
వ�ైద్య మరియు కుటుంబ సంక్షేమ విభాగం యొక్క సమాచారం
ఆధారంగా ఈ క్రింద పేర్కొనబడ్డా యి.
• డిసెంబర్ 2021లో 18+ వయస్సు వారికి కోవిడ్-19
మొదటి డో స్ టీకా 100% సాధించి దేశంలోనే మొదటి పెద్ద
రాష్ట రం్ గా తెలంగాణ నిలిచింది.
• పెద్ద రాష్ట్రా లన్నింటిలో 18+ వయస్సు గ్రూ పు వారికి
ముందు జాగ్రత్తగా ఇచ్చే (బూస్ట ర్) డో స్ టీకాలో అత్యధిక
చిత్రము 8.3: 18+ వయస్సు గ్రూపులలో జిల్లా వారిగా ముందస్తు డోస్ వ్యాక్సినేషన్ కవరేజి
Source: Department of Health, Medical and Family Welfare, Government of Telangana
మందికి ఇచ్చిన రాష్ట రం్ గా తెలంగాణ ఉంది.
• 18+ వయస్సు గ్రూ పుల్లో ముందస్తు (బూస్ట ర్) టీకాలో
సంగారెడ్డి జిల్లా 100% సాధించగా దీని తర్వాత జయశంకర్
భూపాలపల్లి 98% కవరేజితో ఉంది.
• 18+ వయస్సు గ్రూ పులలో హ�ైదరాబాదు మరియు
కొమరం భీమ్ ఆసిఫాబాద్ తప్ప అన్ని జిల్లాలు 100%
రెండవ డో సు టీకా సాధించాయి.
• రెండవ డో సు కోవిడ్ టీకా 15 నుండి 18 వయసు గ్రూ పులలో
సంగారెడ్డి, హనుమకొండ, నల్గొండ, మహబూబ్ నగర్,
ఖమ్మం, నారాయణపేట, సూర్యాపేట, భద్రా ద్రి కొత్త గూడెం,
ఆదిలాబాద్, వనపర్తి, జనగాం మరియు నాగూర్ కర్నూల్
100% ఫలితాన్ని సాధించాయి.
ఆరోగ్యం 149
చిత్రము 8.4: 18+ వయస్సు గ్రూపుల్లో జిల్లా వారీగా రెండవ డోసు వ్యాక్సినేషన్ కవరేజ్

Source: Department of Health, Medical and Family Welfare, Government of Telangana

150 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

చిత్రము 8.5: 15 -18 వయస్సులో జిల్లా వారిగా రెండవ డోసు వ్యాక్సినేషన్ కవరేజ్

Source: Department of Health, Medical and Family Welfare, Government of Telangana

8.6 ప్రగతి వైపు
అందరికీ అన్ని వయస్సు లలో ఆరోగ్యకరమ�ైన జీవితాలకు
భరోసాతో పాటు వారి శ్య
రే స్సును పెంపొ ందించడం, అత్యంత
ప్రా ధాన్యత కలిగిన సుస్థిరాభివృద్ధి లక్ష్యాలలో ఒకటి. ఇది
సమాజం సమర్థవంతంగా ఆర్థికాభివృద్ధికి దో హదపడడానికి
ఉపకరిసతుంది
్ . దృఢమ�ైన ప్రజారోగ్య సంరక్షణ వ్యవస్థ తెలంగాణ
రాష్ట్రా నికి ఉన్న బలం. గత రెండు సంవత్సరాలలో పరిమాణము
మరియు నాణ్యత పరంగా రాష్ట ్ర ఆరోగ్య మౌలిక సదుపాయాల
పెట్టు బడులు గణనీయంగా పెరిగాయి. అందుబాటు, సౌలభ్యం
మరియు స్థో మతతో కూడిన అధిక నాణ్యత గల ఆరోగ్య
సంరక్షణ అందరికి అందించే దిశగా ప్రభుత్వము నిరంతరము
పనిచేసతు ్న్నది.

ఆరోగ్యం 151
 అధ్యాయం

9
మాతా శిశు సంరక్షణ

152 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
l గత దశాబ్ధ కాలంలో తెలంగాణాలో మాతృ అందిసతు ్న్నది.
మరణాల రేటు 61% తగ్గింది. ఇది 2010-12లో
l 2022లో ఆరోగ్య మరియు కుటుంబ సంక్షేమ
110 నుండి 2018-20 లో 43కు తగ్గిపోయింది.
మంత్రిత్వ శాఖ ప్రకారం సహాయక నర్సుల
l దేశంలోని 18 ప్రత్యేకతలు లేని రాష్ట్రా ల సేవల్లో తెలంగాణ మంచి పని తీరును కనబరచిన
జాబితాలో తెలంగాణ మూడవ అతి తక్కువ రాష్ట రం్ గా గుర్తింపు పొ ందింది.
మాతృ మరణాల రేటు కలిగి ఉంది.
l ఆరోగ్య మరియు కుటుంబ సంక్షేమ మంత్రిత్వ
l శిశు మరణాల రేటు తెలంగాణాలో 40% తగ్గింది, శాఖ 2022లో నిర్వహించిన జాతీయ మాతృ
ఇది 2014లో 35 కాగా 2020లో 21గా ఉంది. ఆరోగ్య వర్క్ షాప్ లో, అధిక ప్రమాదంతో కూడిన
గర్భిణి స్త్రీలను గుర్తించడంలో మంచి పనితీరును
l జాతీయ కుటుంబ సర్వే 4 మరియు సర్వే 5
కనబరచిన రాష్ట్రా ల్లో తెలంగాణ రెండవ రాంకును
మధ్య సంస్థాగత జననాలు 91.5% నుండి 97%
సాధించింది.
పెరిగినవి. ప్రభుత్వ ఆసుపత్రు ల్లో జననాలు
2015-16లో 30.5% నుండి 2022లో 61%కి l నీతి ఆయోగ్ యొక్క ఆరోగ్యకరమ�ైన రాష్ట్రా లు-
పెరిగినవి. అభ్యుదయ భారత్ - ఆరోగ్య సూచిక 2019-20
రిపో ర్ట్ ప్రకారం, రాష్ట రం్ మెరుగ�ైన పనితీరును
l రాష్ట రం్ లో కే.సీ.ఆర్ కిట్ మరియు అమ్మ ఒడి
కనబరచి ధేశంలో మూడవ ర్యాంకును
పథకాలు సంస్థాగత ప్రసవాలు పెరగడానికి
సాధించింది.
మరియు మాతృ మరణాలు తగ్గ డానికి
తోడ్పడ్డా యి. l నీతి అయోగ్ రిపో ర్ట్ 2022, ఇంటికి తీసుకెళ్ళే
రేషన్, మంచి ఆచరణలు, అనే అంశంలో వివిధ
l రక్త హీనత అధికంగా ఉన్న జిల్లాల్లో గర్భిణి
రాష్ట్రా లు, కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాల్లో , రాష్ట రం్ లోని
స్త్రీల యొక్క రక్త హీనతను తగ్గించడానికి,
ఆరోగ్య లక్ష్మి పథకం మంచి గుర్తింపు పొ ందింది.
2022 డిసెంబర్ 21 న ప్రభుత్వము కే.సీ.ఆర్.
ఇందులోని సుసంపన్న పో షకాహారం,
పౌష్టికాహార కిట్ల కార్యక్రమం ప్రా రంభించింది.
పారదర్శకమ�ైన, నాణ్యతతో కూడిన సేకరణ
l కౌమార దశలో ఉన్న బాలికల ఆరోగ్యం మరియు పంపిణీ, సమగ్ర పర్యవేక్షణను మంచి
మరియు పో షకాహార స్థితిని పెంపొ ందించడానికి ఆచరణలుగా పేర్కొంది.
ప్రభుత్వం ఆరోగ్య మరియు పో షకాహార కిట్లను

మాతా శిశు సంరక్షణ 153

9.1 ఉపోద్ఘాతం స్త్రీలకు కె.సి.ఆర్. కిట్లు
మాతృ ఆరోగ్యం మరియు శ్య
లబ్ధి దారులకు అందచేయబడ్డా యి.
రే స్సు కొరకు సంస్థాగతంగా
తెలంగాణ రాష్ట రం్ గణనీయమ�ైన ఆర్థిక వృద్ధితో పాటు ఆరోగ్య అందించే ఈ రెండు పథకాలు ప్రధానమ�ైనవి.
రంగంలో కూడ అగ్ర భాగంలో ఉంది. నీతి అయోగ్ యొక్క
వీటితోపాటు, లబ్ధి దారుల సమూహాలకు అందించే ఆరోగ్యం
రిపో ర్ట్, ఆరోగ్యకర రాష్ట్రా లు - అభ్యుదయ భారత్ - ఆరోగ్య సూచీ
మరియు వివిధ రకాల పో షకాహారం గురించి ఈ అధ్యాయంలో
2019-2020 ప్రకారం తెలంగాణ మొత్తం పనితీరు మరియు
వివరించడం జరిగింది. ఇందులో ఆరోగ్యం పో షకాహారానికి
పెరుగుతున్న పనిలో కూడ, మెరుగ�ైన స్థితిలో దేశంలో 3వ
సంబందించిన సూచికలు, సాదించిన అంశాలు రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం
ర్యాంకును కలిగి ఉంది. క్లిష్టమ�ైన ఆరోగ్య సూచికలలో దేశంలో
అమలు చేసిన కార్యక్రమాలు సమీక్షించడం జరిగింది.
తెలంగాణ మంచి స్థానంలో ఉంది. ఒక లక్ష సజీవ జననాలకు,
43 మాతృ మరణాలతో, అతి తక్కువ మాతృ మరణాల రేటులో 9.2 మాతృ సంబంధ ఆరోగ్యం
దేశంలో 3వ స్థానాన్ని సాధించింది. మాతృ మరణాల రేటులో
గణనీయమ�ైన తగ్గు దలను సాదించింది. ప్రతి వెయ్యి మంది
మరియు పోషకాహారం
సజీవ జననాల్లో , 21 శిశు మరణాలతో, శిశు మరణాల రేటులో మాతృ ఆరోగ్యం అనగా గర్బాధారణ, శిశువు జనన
అతి తక్కువ స్థానాన్ని కలిగి ఉంది. సుస్థిర అభివృద్ధి లక్ష్యాల్లో సమయములో, ప్రసవానంతరం స్త్రీ యొక్క ఆరోగ్య స్థితి.
కీలకమ�ైన ఒక లక్ష్యం-3 “మంచి ఆరోగ్యం మరియు శ్య
రే స్సు”. ప్రతి దశలో తగిన శ్రద్ధ తీసుకోవడం ద్వారా స్త్రీలు మరియు
ఇది ప్రతి లక్ష సజీవ జననాలకు మాతృ మరణాల రేటు 2030 వారి శిశువుల యొక్క పూర్తి సామర్ధ్యం మేరకు ఆరోగ్యం
వరకు 70 కన్నా తక్కువగా ఉండాలనే లక్ష్యాన్ని రాష్ట రం్ ఇప్పటికే మరియు శ్య
రే స్సును పొ ందగలుగుతారు. మాతృ ఆరోగ్యం
సాధించింది. మరియు పో షకాహార ప్రా ముఖ్యతను గుర్తించి తెలంగాణ
ప్రభుత్వం సమగ్రమ�ైన నివారణ పద్ధతులు, చికిత్సను మరియు
మాతృ ఆరోగ్య సమస్యల్లో ముఖ్యమ�ైనది చిన్న వయస్సులో
పునరావాస సేవలను పెంపొ ందించడం ద్వారా మాతృ మరియు
వివాహం, తక్కువ వయస్సుకే మొదటి శిశు జననం,
శిశువు ఆరోగ్యంలో సత్ఫలితాలను పొ ందుతున్నది. ప్రభుత్వ
శిశువుకు, శిశువుకు మధ్య తగిన విరామం లేకపో వడం,
జోక్యం ప్రధానంగా కౌమార బాలికలు, గర్భిణి స్త్రీలు, పాలిచ్చే
పో షకాహార సమస్యలు, అధిక ప్రమాదంతో కూడిన గర్భాలు.
తల్లు ల యొక్క అవసరాలను తీర్చడానికి ఆహార మరియు
అదే విధంగా, బాల్యంలో ఆరోగ్య మరియు పో షకాహార లోపాలు
సూక్ష్మ పో షకాల పంపిణీతో పాటు బాల్య దశలో అభివృద్ధి
కూడ శిశువు ఆరోగ్యాన్ని తీవ్రంగా ప్రభావితం చేస్తా యి. పిల్లలు
మరియు అవసరమ�ైన సూచనలు, సలహాలు, సేవలను
పూర్తి సామర్ధ్యం మేరకు పెరగడానికి సరియ�ైన ఆహారం సరియ�ైన
అందిస్తా రు.
సమయంలో అందించవలసి ఉంటుంది. మంచి పో షకాహారం
అందించవలసిన కీలకమ�ైన సమయం 1000 రోజుల పరిధి 9.2.1 మాతృ ఆరోగ్యంలో ఫలితాలు
అనగా గర్భ దారణ నుండి శిశువు 3 సంవత్సరముల వయస్సు
రాష్ట రం్ లో మాతృ ఆరోగ్యానికి సంబందించిన పలు అంశాల్లో
వరకు ఉంటుంది. రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం ఈ అంశాలను దృష్టిలో
గమనించదగిన ప్రగతిని సాధించింది. ప్రసవానికి ముందు
పెట్టు కుని తగిన పథకాల అమలుతో పాటు, ఆరోగ్య మౌలిక
ప్రసవానంతరం సేవలు, పో షకాహార సేవలు, రోగ నిరోధక
వసతులను అభివృద్ధి చేసతు ్న్నది.
మరియు రవాణా సేవలు ఇందులో ఉన్నాయి. వీటి ద్వారా
రాష్ట రం్ లో 149 సమగ్ర శిశు అభివృద్ధి పథకం (ICDS) ప్రా జెక్టు ల సాధించిన సత్ఫలితాలు ఈ క్రింద చర్చించబడ్డా యి.
క్రింద వివిధ జిల్లాల్లో 35,700 అంగన్ వాడి కేంద్రా లున్నాయి.
ప్రసతు ్తం అంగన్ వాడి కేంద్రా లు రాష్ట రం్ లో 19.07 లక్షల 9.2.1.1 మాతృ మరణాల రేటు
లబ్ధి దారులకు సేవలందిసతు ్న్నాయి. ఈ సేవలు పిల్లలు
ఒక సంవత్సర కాలంలో సజీవంగా పుట్టిన ప్రతి లక్ష మంది
పుట్టినప్పటి నుండి 6సం. వయస్సు వరకు, కౌమార దశ
శిశువులకు గర్భవతులుగా ఉన్నప్పుడు లేదా గర్భస్రా వం
బాలికలు, గర్భిణి స్త్రీలు, పాలిచ్చే తల్లు లకు ఆహారం మరియు
జరిగిన 42 రోజుల లోపు చనిపో యిన స్త్రీల సంఖ్యను మాతృ
సూక్ష్మ పో షకాల సరఫరా పంపిణీతో పాటు బాల్యంలో విద్య
మరణాల రేటుగా వ్యవహరిస్తా రు. గత దశాబ్ద కాలంలో మాతృ
మరియు శిక్షణ సేవలు మొదల�ైనవి అందుతున్నాయి. అదే
మరణాల రేటు 61% తగ్గింది. ఇది 2010-12లో 110 నుండి
విధంగా ఆరోగ్య రంగంలో 2022-23లో డిసెంబర్ 2022 వరకు
2018-20కి 43కు తగ్గింది. (నమూనా నమోదు పద్ధతిలో
2.75 లక్షల స్త్రీలకు అమ్మఒడి మరియు 1.9 లక్షల గర్భిణి
చిత్రం-9.1) ఇప్పటికే తెలంగాణ సుస్థిరాభివృద్ధి లక్ష్యమ�ైన మాతృ

154 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

మరణాల రేటు 2030 వరకు 70కి లోపు ఉండాలనే దానిని జాతీయ కుటుంబ ఆరోగ్య సర్వే-5(NFHS-5) ప్రకారం 97%
సాధించింది. దేశంలో ప్రత్యేకతలు లేని రాష్ట్రా ల్లో తెలంగాణ 3వ ప్రసవాలు రాష్ట రం్ లో సంస్థాగత ప్రసవాలు. ఇంతకు ముందు
అతి తక్కువ మాతృ మరణాల రేటును కలిగి ఉంది. తెలంగాణ సర్వే కన్నా 6% పెరుగుదల సంస్థాగత ప్రసవాలలో ఉంది. కే.సీ.
తలసరి ఆదాయానికి సమానమ�ైన ఆదాయం కలిగిన రాష్ట్రా ల్లో ఆర్ కిట్ మరియు అమ్మఒడి పథకాలు సంస్థాగత ప్రసవాలను
కూడా (ఆకుపచ్చ రంగులో చూపబడినది చిత్రం-9.2) రెండవ 2015-16లో 30.5% నుండి 2022లో 61 శాతం పెంచాయి.
తక్కువ మాతృ మరణాల రేటు కలిగి ఉంది.
9.2.1.3 రక్తహీనత స్థాయి
చిత్రం 9.1 భారతదేశం మరియు తెలంగాణ మాతృ
గర్భధారణ సమయంలో రక్త హీనత వల్ల రక్త స్రా వం, న్యూరల్
మరణాల రేటు (2010-12 నుండి 2018-20) ట్యూబ్ లోపాలు, పుట్టు క సమయంలో తక్కువ బరువు,
178
167 నిర్ధా రణ సమయం కన్నా ముందు ప్రసవాలు, మృత శిశువుల
130
122 జననం మరియు మాతృ మరణాలు సంభవిస్తా యి. NFHS-
110 113
92
81
97 5 ప్రకారం 57% ప�ైగా భారత స్త్రీలు రక్త హీనత కలిగి ఉన్నారు.
76
63
తెలంగాణలో కూడా 15-49 సంవత్సరాల మధ్య స్త్రీలు
43
జాతీయ సగటుకు దగ్గ రగా 57.6% రక్త హీనత సమస్య కలిగి
ఉన్నారు. రాష్ట రం్ లో 53.2% గర్భం దాల్చిన స్త్రీలు రక్త హీనతతో
2010-12 2011-13 2014-16 2015-17 2016-18 2018-20
ఉన్నారు. రక్త హీనతకు అనేక కారణాలు ఉన్నాయి. ఇందులో,
India Telangana ఇనుము లోపం 50% వరకు బడికి వెళ్లే విద్యార్థుల్లో మరియు
Source: Sample Registration System పునరుత్పత్తి వయస్సు గల స్త్రీలలో కారణంగా చెప్పవచ్చు.
ప్రభుత్వం స్త్రీలలో రక్త హీనత సమస్యను పరిష్కరించడానికి
చిత్రం 9.2 తెలంగాణ మరియు ప్రత్యేకతలు లేని వివిధ చర్యలు, పథకాలను చేపట్టింది. ప్రధానంగా ఐరన్
రాష్ట్రాల్లో మాతృ మరణాల రేటు (2018-19 నుండి ఫో లిక్ ఆసిడ్ టాబ్లెట్స్ ను అందించడంతోపాటు అనీమియా
2019-20) ముక్త్ భారత్ మరియు పో షక అభియాన్ క్రింద అవగాహన
Kerala 19 కార్యక్రమాలను నిర్వహించింది. NFHS-5 (2019-2020)
Maharashtra 33
ప్రకారం తెలంగాణలో 63% ప�ైగా స్త్రీలు గర్భధారణ సమయంలో
Telangana 43
Andhra Pradesh 45 ఐరన్ ఫో లిక్ ట్యాబ్లెట్లను 100 రోజులకు ప�ైగా ఉపయోగించారు.
Tamil Nadu 54
ఇది 2015-16 (NFHS-4)లో 52.7% స్త్రీలు మాత్రమే వీటిని
Jharkhand 56
Gujarat 57 ఉపయోగించారు. ప్రసతు ్తం వీటి ఉపయోగంలో గణనీయమ�ైన
Karnataka 69
పెరుగుదల ఉన్నట్లు గా చెప్పవచ్చు.
West Bengal 103

9.2.2 మాతృ ఆరోగ్యం మరియు పోషకాహారం

Uttarakhand 103
Punjab 105

పెంపొందించడానికి చేపట్టిన చర్యలు

Haryana 110
Rajasthan 113
Bihar 118
Odisha 119 మాతృ ఆరోగ్యం ఒక బహుముఖమ�ైన అంశం. అందువలన
రాష్ట రం్ లో మాతృ ఆరోగ్యాన్ని మరియు పో షకాహార ఫలితాలను
Chhattisgarh 137
Uttar Pradesh 167
Madhya Pradesh 173 సాధించడానికి వివిధ పథకాలు మరియు కార్యక్రమాలు
0 20 40
Source: Sample Registration System
60 80 100 120 140 160 180 200 చేపట్ట డం జరిగింది. తెలంగాణ రాష్ట రం్ సహాయక నర్సుల సేవల్లో
మంచి పని తీరును కనబరిచిన రాష్ట రం్ గా నిర్ధా రించబడింది.
9.2.1.2 సంస్థాగత ప్రసవాలు జాతీయ మాతృ ఆరోగ్య వర్కుషాపులో, ప్రమాదకర గర్భాలను
గుర్తించడంలో రెండవ మంచి పని తీరును కనబరిచిన రాష్ట రం్ గా
శిశు మరియు మాతృ మరణాలను తగ్గించడంలో మరియు
గుర్తింపు తెచ్చుకుంది.
ప్రసవ సమయంలో వచ్చే సమస్యలను పరిష్కరించడానికి
సంస్థాగతమ�ైన సేవలు అందుబాటులో ఉండటం అత్యంత కీలకం.

మాతా శిశు సంరక్షణ 155

9.2.2.1 అమ్మ ఒడి పటం 9.3 కేసీఆర్ కిట్ పొందిన లబ్ధిదారుల స్థితి
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం 2018లో అమ్మఒడి పథకాన్ని ప్రా రంభించింది.
(లక్షల్లో)(2017-22)
Number of pregnant Public Insitutional Number of kits
ఇది అంబులెన్స్ సేవలను అందించడానికి అనగా గర్భిణి స్త్రీలకు Year
women deliveries distributed
నిరంతర పరీక్షలకు, ప్రసవానికి, ప్రసవానంతరం రోగనిరోధక
2017-18 4.6 2.3 2.0
టీకాలకు మరియు నవజాత శిశువులు, పాలిచ్చే తల్లు ల
2018-19 5.8 2.8 2.4
ఆరోగ్య అవసరాలు తీర్చడానికి ఉచితంగా రవాణా సేవలను
అందుబాటులో ఉంచుతుంది. 102-హెల్ప్ ల�ైన్ ద్వారా 300 2019-20 6.4 2.9 2.2

వాహనాలు 33 జిల్లాల్లో రవాణా సేవలు అందిసతు ్న్నాయి. 2020-21 6.2 2.8 2.1

2022-23లో దాదాపు 2.75 లక్షలు లబ్ధి దారులు ఈ సేవలను 2021-22 6.1 2.9 2.3
22 డిసెంబర్ 2022 వరకు ఉపయోగించుకున్నారు. ఈ సౌకర్యం 2022-23
5.2 2.4 1.9
వల్ల కుటుంబాలకు వ్యయం తగ్గ డమే కాకుండా, రక్షణతో కూడిన (upto Dec 22)

ప్రసవాలకు మరియు రోగ నిరోధక సౌకర్యం పొ ందడానికి సేవలు
కల్పించింది.
9.2.2.2 కేసీఆర్ కిట్
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం 2017 లో ప్రా రంభించిన కేసీఆర్ కిట్ పథకం
విజయవంతంగా కొనసాగుతున్న ఒక కార్యక్రమంగా చెప్పవచ్చు.
ఇది సంస్థాగత ప్రసవాలను ప్ రో త్సహించి మాతృ మరియు
శిశువు ఆరోగ్యాన్ని పెంపొ ందించడానికి తోడ్పడుతుంది. ఈ
పథకం క్రింద తల్లు లకు రూ.12,000.00 (రూ.13000.00
బాలికకు) ఆర్థిక సహాయం అందించబడుతుంది. ఇది గర్భధారణ
సమయంలో మరియు ప్రసవానంతరం నష్ట పో యిన వేతనాలకు
పరిహారంగా చెల్లి స్తా రు. ఈ ఆర్థిక సహాయం నాలుగు విడతలుగా
విడుదల చేయబడుతుంది. ప్రసవానికి ముందు పరీక్షల నుండి
మొదలుకొని వ్యాక్సినేషన్ వరకు అందించబడుతుంది. ప్రసవం
తరువాత తల్లికి 15 అంశాల (బట్ట లు, సబ్బులు, ఆయిల్, పౌడరు,
దో మతెర, బొ మ్మలు, టవళ్ళు మరియు డ�ైపర్స్) తో కూడిన ఒక
కిట్ అందిస్తా రు. ఇది నవజాత శిశువును వెచ్చగా మరియు
ఆరోగ్యకరంగా ఉంచడానికి ఉపయోగపడుతుంది. కేసీఆర్ కిట్
కార్యక్రమం సమర్థ వంతంగా అమలు చేయడానికి ఒక సాఫ్ట్
వేర్ తయారు చేయడం జరిగింది. ఇది లబ్ధి దారుని రిజిస్ట్రేషన్
మొదలుకొని, ఆర్థిక సహాయం ప్రత్యక్షంగా లబ్ధి దారునికి బదిలీ
వరకు కొనసాగుతుంది. రక్త హీనతను గుర్తించే ఒక పరికరాన్ని
కూడా కేసీఆర్ కిట్ లో అందిస్తా రు - ఇది ఐటి-ఆధారిత సాధనం
తో రూపొ ందించబడి గర్భిణి స్త్రీలలో Hb స్థాయిలను ప్రసవానికి
ముందు, ప్రతిసారి ఆసుపత్రికి వచ్చినప్పుడు ఉన్న తేడాలను
తెలుపుతుంది. 1.9 లక్షల కేసీఆర్ కిట్లను 2022 డిసెంబర్
వరకు లబ్ధి దారులకు పంపిణీ చేశారు
Source: Department of Health, Medical and Family Welfare,
Government of Telangana
2017లో ఈ పథకం ప్రా రంభించినప్పటి నుండి సంస్థాగత
ప్రసవాలు పబ్లి క్ ఆసుపత్రు లలో పెరిగాయి. ఈ పథకం
ప్రవేశపెట్టిన తర్వాత శిశుమరణాల రేటు మాతృ మరణాల రేటు
కూడా రాష్ట రం్ లో తగ్గింది.
9.2.2.3 కేసీఆర్ పోషకాహార కిట్
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం కేసీఆర్ పో షకాహార కిట్లను 2022 డిసెంబర్
21న ప్రా రంభించింది. రక్త హీనత ఎక్కువగా ఉన్న జిల్లాల�ైన
అదిలాబాద్, భద్రా ద్రి కొత్త గూడెం, జయశంకర్ భూపాలపల్లి,
జోగులాంబ గద్వాల్, కామారెడ్డి, కొమురం భీమ్ ఆసిఫాబాద్,
ములుగు, నాగర్ కర్నూల్ మరియు వికారాబాద్ జిల్లాలో
రక్త హీనత తగ్గించడానికి మరియు గర్భిణి స్త్రీలలో హిమోగ్లో బిన్
స్థాయిలు పెంచటానికి ఉద్దేశించబడింది. పో షకాహార కిట్లను
గర్భిణి స్త్రీలకు రెండు సార్లు పంపిణీ చేయబడుతుంది. ప్రసవానికి
ముందు పరీక్షల కొరకు రెండవసారి మరియు మూడవసారి
వచ్చినప్పుడు అందిస్తా రు. ప్రతి కిట్ లో ఒక కిలో పో షకాహార
మిశ్రమ పౌడర్, కిలో ఖర్జూ ర, మూడు బాటిళ్ళ ఐరన్ సిరప్,
500 గ్రాముల నెయ్యి మరియు ఒక కప్పు ఉంటాయి.
9.2.2.4 అనీమియా ముక్త్ భారత్ (Anaemia Mukt
Bharat)
రక్త హీనత సమస్యను ఎదుర్కోవడానికి భారత ప్రభుత్వం
అనీమియా ముక్త్ భారత్ అనే కార్యక్రమాన్ని చేపట్టింది. స్త్రీలు,
పిల్లలు మరియు కౌమార బాలికల్లో రక్త హీనత తగ్గించడానికి,
జీవ క్రమము / ల�ైఫ్ స�ైకిల్ పద్ధతిని అనుసరిసతు ్న్నది.
మాతృత్వ ఆరోగ్యం దృష్ట్యా ప్రసవానికి ముందు, ఆసుపత్రినీ

156 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

సందర్శించే సమయంలో రక్త హీనత గుర్తింపు మరియు చికిత్స పటం 9.4: ఆరోగ్యలక్ష్మి పథకం క్రింద (తల్లులు,
ముఖ్య పాత్ర వహిసతుంది
్ . అనీమియా ముక్త్ భారత్ లో మొదటి పిల్లలు) లబ్ధిదారుల సంఖ్య (2016-2017 నుండి
2022-23)
త్రమ
ై ాసికంలో (2022) 94.2% గర్భిణి స్త్రీలకు 180 ఐరన్
ఫో లిక్ ఆసిడ్ టాబ్లెట్స్ అందించబడ్డా యి.
20,78,952
20,11,789
19,07,912 19,07,692

9.2.2.5 ఆరోగ్య లక్ష్మి

18,23,340
17,13,813 17,01,445

గర్భిణి స్త్రీలు మరియు పాలిచ్చే తల్లు లకు అనుబంధ పో షకాహారం

మరియు సూక్ష్మ పో షకాలు తక్షణం అందించడానికి మరియు
వారి ఆరోగ్య పర్యవేక్షణతో పాటు సలహాలు, సూచనలు
చేయడానికి ఆరోగ్యలక్ష్మి కార్యక్రమం చేపట్ట డం జరిగింది. ఇది
సమగ్ర శిశు అభివృద్ధి పథకము. అమలు జరిగే 35,700
2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
అంగన్ వాడి కేంద్రా లలో ఆరోగ్యలక్ష్మి సేవలు అందుతున్నాయి.
Source: Women Development & Child Welfare Department,
కేంద్ర ప్రభుత్వ విధానం ప్రకారం ఈ పథకానికి నిధులు రాష్ట రం్
Government of Telangana
మరియు కేంద్రం 50:50 పద్ధతిలో సమకూర్చవలసి ఉంటుంది.
అయినప్పటికీ, స్త్రీల ఆరోగ్యం మరియు శ్య
రే స్సును దృష్టిలో నీతి అయోగ్ 2022 రిపో ర్టులో, ఇంటికి తీసుకెళ్లే రేషన్: వివిధ
పెట్టు కొని రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం ప్రతి లబ్ధి దారునికి రోజుకు 14 రాష్ట ,్ర కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాల్లో మంచి ఆచరణలులో తెలంగాణ
రూపాయలు అదనంగా కేటాయించడం జరిగింది. అదనంగా ప్రభుత్వ అంగన్ వాడీల ద్వారా అందించే అనుబంధ పో షకాహారం
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం ప్రతినెల లబ్ధి దారులకు పాలు మరియు గ్రు డ్లు కార్యక్రమాన్ని అభినందించింది. ఈ రిపో ర్టులో నీతి అయోగ్,
25 నుండి 30 రోజులకు పెంచింది. పప్పులు ఆకుకూరలు 25 ఆరోగ్య లక్ష్మీ పథకంలో పో షకాహారాన్ని సుసంపన్నం చేయడం,
రోజులకు మరియు 200 మి.లీ పాలు మరియు ఒక గ్రు డ్డు 30 పారదర్శకత, నాణ్యతతో కూడిన సాంకేతిక సహాయంతో
రోజులకు ప్రతినెల అందించడం జరుగుతుంది. వీటితో పాటు వస్తువుల సేకరణ మరియు సప్ల య్, పర్యవేక్షణ మొదల�ైనవి
గర్భిణీ లకు ఐరన్ ఫో లిక్ టాబ్లెట్లు 100 రోజులకు అందిస్తా రు. మంచి ఆచరణలుగా పేర్కొంది.
గర్భంతో ఉన్న స్త్రీలకు భోజనంతో పాటు ఐరన్ ఫో లిక్ ఆసిడ్ ను
ప్రతిరోజు అందేటట్లు చూస్తా రు. ఈ టాబ్లెట్లను అప్పటికప్పుడు 9.2.2.6 గృహ సందర్శనలు మరియు సలహాలు
తీసుకునే విధంగా ఏర్పాటు చేయడం వల్ల మరిచిపోయే (ఇంటింటికి అంగన్ వాడి)
అవకాశం ఉండదు.
సమగ్ర శిశు అభివృద్ధి పథకంలో గృహ సందర్శన మరియు
2022-23లో ఈ పథకం ద్వారా 19,07,692 మంది గర్భిణి లబ్ధి దారులకు తగిన సూచనలు సలహాలు అందించడం ఒక
స్త్రీలు, పాలిచ్చే తల్లు లు మరియు 7 నెలల నుండి 6 సంవత్సరాల భాగం. ఇంటింటికి అంగన్ వాడి పుస్త కం ఒక మార్గ దర్శకంగా
వయస్సు గల పిల్లలు లబ్ధి పొ ందారు. (బాలామృతం మరియు మరియు విద్యావనరుగా ఉపయోగపడుతుంది. ఇందులో
అనుబంధ పో షకాహారం పథకాల క్రింద) (పటం 9.4) పో షకాహారానికి సంబంధించి, ఆహారంలో కుటుంబానికి
సంబంధించిన ఆచరణలు, ఆరోగ్యానికి ముందు జాగ్రత్త
చర్యలు పరిశుభ్రత మరియు పారిశుధ్యం ఈ పుస్త కంలో
పొ ందుపరచబడ్డా యి.

బాక్స్ 9.1

ఒడిషా మిల్లెట్ మిషన్

పో షకాహారాన్ని పెంపొ ందించే లక్ష్యంతో భారతదేశ ప్రభుత్వం మరియు దేశాన్ని చిరుధాన్యాల కేంద్రంగా స్థానం పొ ందాలని
చిరుధాన్యాలకు ప్రా ధాన్యాన్ని కల్పించడం ద్వారా అంతర్జాతీయ ఆశిస్తున్నది. చిరుధాన్యాలను ప్రా చుర్యంలోకి తేవడం
చిరు ధాన్యాల సంవత్సరాన్ని (2023) ఒక ప్రజా ఉద్యమంగా ద్వారా ఆకలి లేని మరియు మంచి ఆరోగ్యం-శ్య
రే స్సు అనే

మాతా శిశు సంరక్షణ 157

 సుస్థిరాభివృద్ధి లక్ష్యాన్ని సాధించడానికి కృషి చేసతు ్న్నది. తక్కువ బరువు వంటివి తగ్గిపో యాయి. జాతీయ కుటుంబ
ఆరోగ్య సర్వే 4 మరియు 5 మధ్య కియోంజర్, సుందర్ గర్
ఒడిషా, చిరుధాన్యాల ప్రా ముఖ్యతను గుర్తించి 2017లో కేంబ్రిడ్జి
జిల్లాలో పిల్లల్లో వృద్ధి మందగింపు 8.4% మరియు 7.2%
యూనివర్సిటీ బాగస్వామ్యంతో ఒడిషామిల్లెట్ మిషన్ (OMM)
తగ్గ గా, తక్కువ బరువు సమస్యలు 4.3% మరియు 9.1%
ను ప్రా రంభించింది. గిరిజన సమాజంలో కుటుంబ స్థాయిలో
తగ్గా యి. ఈ రెండు జిల్లాల్లో తగ్గిన రేట్లు రాష్ట ్ర సగటు 3.1%
పో షకాహారాన్ని పరిపుష్టం చేయడానికి, చిరుధాన్యాలను
మరియు 4.7% కన్నా ఎక్కువగా ఉన్నాయి. దీనికి దగ్గ రగా
పంట పొ లాల్లో మరియు తినే ప్లేట్లలో పునర్జీవింప చేయడానికి
తెలంగాణ రాష్ట రం్ లో కూడా ఒక కార్యక్రమం ఉంది. గిరిజన
ఈ పథకం చేపట్టింది. ఒడిషా ప్రభుత్వం, ఒడిషా మిల్లెట్
ప్రాంతంలో అంగన్ వాడి కేంద్రా లు బహుళ చిరుధాన్యాల
మిషన్ క్రింద చిరుధాన్యాలను అంగన్ వాడి కేంద్రం అందించే
ఆహారం, వివిధ చిరుధాన్యాల తీపి ఆహారం, జొన్నల ఆహారం
ఆహారంలో మరియు ప్రజా పంపిణీ వ్యవస్థలో భాగం చేసింది.
వేరుశనగ-నువ్వుల చిక్కి,మొదలగునవి అందిస్తా యి.
ఈ పథకం మౌలిక లక్ష్యం బడిలో ఇంకా ప్రవేశించని పిల్లల
ఒడిషా మిల్లెట్ మిషన్ 30 జిల్లాల్లో 177 బ్లాకులకు ఆ రాష్ట రం్ లో
యొక్క పో షకాహారం స్థితిని మెరుగుపరచడం. వీరికి ఉదయం
విస్త రించారు. దీనిని OMM జాతీయ, అంతర్జాతీయ సంస్థలు
అందించే ఆహారంలో రాగి లడ్డు ను అదనపు అనుబంధ
మరియు ఐక్యరాజ్య సమితి నుండి గుర్తింపు పొ ందింది.
పో షకాహారముగా ఒడిషాలోని కియోంజర్, సుందర్గ ర్ జిల్లాల్లో
2021లో ఒడిషా మిల్లెట్ పథకం, మనదేశంలో అనేక రాష్ట్రా లు
అమలు చేసతు ్న్నారు. దీని వల్ల , 6,077 అంగన్ వాడి
నేర్చుకోవడానికి ఆస్కారం ఉందని నీతి అయోగ్ అభిప్రా య
కేంద్రా లలోని, 1.5 లక్షల పిల్లలు లబ్ధి పొ ందుతున్నారు. ఇతర
పడింది.
అంశాలతో పాటు, అంగన్ వాడి కేంద్రా ల లోని ఆహారంలో
చిరుధాన్యాలను చేర్చడం వల్ల పిల్లలలో వృద్ధి మందగించడం

9.3 శిశు ఆరోగ్యం మరియు 9.3.1.1 శిశు మరణాల రేట్లు

పోషకాహారం
పో షకాహారం పిల్లల ఎదుగుదలలో ప్రభావితం చేసే అనేక అంశాల్లో
ఒక ముఖ్యమ�ైన అంశం. పిల్లలు ఆరోగ్యకరంగా జన్మించడానికి,
ఎదగడానికి, పూర్తి సామర్థ్యం పొ ందడానికి తెలంగాణ ప్రభుత్వం
వ్యూహాత్మకంగా, పిల్లలు కేంద్రంగా, ఆరోగ్యం, పో షకాహారం,
బాల్యంలో విద్యప�ైన పెట్టు బడులు పెట్టింది.
తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఇప్పటికే పిల్లల ఆరోగ్యం, పో షకాహార సేవలు,
రోగ నిరోధకత మరియు అనుబంధ పో షకాహారం లాంటి ముఖ్య
అంశాల్లో పురోభివృద్ధిని సాధించింది. వీటి ద్వారా సాధించిన
కొన్ని సత్ఫలితాలను ఈ క్రింద చర్చించడం జరిగింది.
తెలంగాణలో శిశు మరణాలకు సంబంధించిన అన్ని సూచికలలో
గమనించదగిన తగ్గు దల నమోదయ్యాయి. 5 సంవత్సరాల లోపు
శిశుమరణాలు - ప్రతి 1,000 మంది పిల్లల్లో 5 సంవత్సరాల
లోపు పిల్లల మరణాలు - 2015-16 లో 27.7% నుండి
2019-20 వరకు 26.4% కు తగ్గా యి. నవజాత శిశు మరణాల
రేటు, రాష్ట రం్ లో 2015-16 లో 20% నుండి 2019-20కి
16.8%కి తగ్గింది. (పటం 9.5) తెలంగాణలో శిశు మరణాల
రేటు సాంపిల్ రిజిస్ట్రేషన్ పద్ధతిలో గణనీయంగా 2014లో 35%
నుండి 2020లో 21% కి తగ్గింది. ఇది జాతీయ సగటు శిశు
మరణాలు 28% కన్న తక్కువ (పటం 9.6).
తెలంగాణలో సంస్థాగత జననాలకు మరియు నవజాత శిశు

9.3.1 పిల్లల ఆరోగ్యం ఫలితాలు
రాష్ట రం్ లో పిల్లల ఆరోగ్యానికి సంబంధించిన అంశాలు, నవజాత
శిశు సేవలు, పో షకాహారం మరియు రోగనిరోధకత మొదలగు
వాటిలో పురోభివృద్ధి సాధించడంతోపాటు, వీటిని సంస్థాగత
మరియు డిజిటల్ సేవలతో అనుసంధానం చేసింది. వీటివల్ల
పిల్లల ఆరోగ్యానికి సంబంధించి శిశు మరణాల రేటు, నవజాత
శిశు మరణాల రేటు, 5సంవత్సరాల లోపు పిల్లల మరణాల
రేటు మరియు రోగ నిరోధకత సేవల విషయంలో సత్ఫలితాలు
చేకూరాయి.
మరణాల రేటుకు బలమ�ైన సహసంబంధం ఉన్నట్లు వెల్లడ�ైంది
(పటం 9.7). సంస్థాగత జననాలు పెరుగుదల 2015-16లో
91.5% నుండి 2019-20లో 97%, నవజాత శిశువుల
మరణాలు తగ్గు దల 2015-16లో 20% నుండి 2019-20 లో
16.8% నమోదు చేశాయి. ప్రభుత్వం ఆసుపత్రు ల్లో కనబరిచిన
శ్రద్ధ మరియు కే.సీ.ఆర్ కిట్లు , నవజాత శిశు మరణాలు
తగ్గించాయి. ఇది జాతీయ సగటు 24.9% కన్నా తక్కువ.

158 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 9.5 శిశు మరణాల రేట్ల స్థితి

Indicator 2015-16 2019-20

Infant Mortality Rate (IMR) 27.70 26.40

Neonatal Mortality Rate

20.00 16.80
(NMR)
Under 5 Mortality Rate
31.70 29.40
(U5MR)
Source: National Family Health Survey-Round 4 and 5

పటం 9.6 శిశు మరణాల రేటు-భారతదేశం మరియు తెలంగాణ (2014 నుండి 2020)
39
37
34 33 32
30
35 34 28
31
29
27
23
21

India Telangana

2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Source: Sample Registration System

Telangana has witnessed a strong correlation between Institutional Births and Neonatal Mortality Rate

పటం 9.7 తెలంగాణలో సంస్థాగత జననాలు-నవజాత శిశు మరణాలు(2015-16 నుండి2019-20)

97
91.5

Institutional births (%)

NNMR

20 16.8

NFHS-4 NFHS-5
Source: National Family Health Survey-Round 4 and 5

మాతా శిశు సంరక్షణ 159

9.3.1.2 రోగ నిరోధకత
రాష్ట రం్ లో రోగ నిరోధకత రేట్లు అధిక స్థాయిలో పెరుగుదలను
సాధించాయి. (పటం 9.8). 2015-16 లో 2 సంవత్సరాల
లోపు పిల్లలు 79.1% పూర్తి రోగ నిరోధకతను సాధించారు.
2019-20 వరకు ఇది 87.4%కి పెరిగింది. రాష్ట రం్ లో ఆశ
మరియు అంగన్ వాడీల సేవల ప్ రో త్సాహం, ప్రచారం మరియు
సూచనలు తల్లిదండ్రు లను వారి పిల్లలకు రోగనిరోధక టీకాలను
అందించేందుకు తోడ్పడ్డా యి. దాదాపు 4,94,385 మంది
పిల్లలు 2022-23 వరకు పూర్తి రోగ నిరోధకతను సాధించారు.

పటం 9.8 రోగ నిరోధకత స్థితి (%) - భారతదేశం మరియు తెలంగాణ

India
77.9 Telangana
NFHS-4
79.1

83.8
NFHS-5
87.4

Source: National Family Health Survey-Round 4 and 5

పటంలోని సమాచారం ప్రకారం, పిల్లల రోగ నిరోధకత విషయంలో
తెలంగాణ రాష్ట రం్ జాతీయ స్థాయితో పోల్చినప్పుడు మెరుగ�ైన
పనితీరు కనబరిచింది.
9.3.2 పిల్లల పోషకాహార ఫలితాలు
తదానంతర కాలంలో పో షకాహార లోపం పిల్లల యొక్క భౌతిక
మరియు మనోవికాస అభివృద్ధి పాఠశాల విద్య మరియు
యువకులుగా వారి ఉత్పాదకతను ప్రభావితం చేస్తా యి. తెలంగాణ
మూడు రకాల�ైన పో షకాహార భారాలను ఎదుర్కొంటుంది.
అవి పో షకాహార లోపం, అధిక పో షకాహారం (అధిక బరువు)
మరియు రక్త హీనత, ప్రభుత్వం ఎక్కువగా పో షకాహారం లోపం
ప�ైన దృష్టి సారించింది. ప్రపంచవ్యాప్తంగా, పో షకాహార లోపం
కొలవడానికి నాలుగు రకాల�ైన సూచికలు ఉపయోగిస్తా రు:
బరువు తక్కువ(తక్కువ బరువు-వయస్సుకు), ఎదుగుదల
లోపం (తక్కువ ఎత్తు -వయస్సుకు) ఎత్తు కు తగిన బరువు
లేకపో వడం మరియు రక్త హీనత (తక్కువ ఎర్ర రక్త కణాలు లేక
హిమోగ్లో బిన్ స్థాయిలు), రాష్ట రం్ ఎత్తు కు తగిన బరువు మరియు
తక్కువ బరువు అంశాల్లో జాతీయ సగటు కన్నా మంచి పని
తీరును కనబరిచింది.
2019-20లో రాష్ట రం్ లోని జాతీయ కుటుంబ సర్వే ప్రకారం 5
ఏండ్ల వయసులోపు పిల్లలు 21.7% మంది ఎత్తు కు తగిన
బరువు లేరు, 33.1% వయసుకు తగిన ఎత్తు లేరు మరియు
31.8% తక్కువ బరువు కలిగి ఉన్నారు. 2019-20 (పటం
9.9).

పటం 9.9 పిల్లల ప్రధాన పోషకాహార ఫలితాలు (5 సంవత్సరాల లోపు) భారతదేశం-తెలంగాణ

35.5%
Stunting (< 5 years)
33.10%

19.3%
Wasting (<5 years) India
21.70%
Telangana

32.1%
Underweight (<5 years)
31.80%

Source: National Family Health Survey-Round 5

160 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 9.10 తెలంగాణలోని వివిధ జిల్లాల్లో పిల్లల తక్కువ బరువు వివరాలు శాతంలో

Source: National Family Health Survey-Round 5

పటం 9.11 తెలంగాణలో వివిధ జిల్లాల్లో వయస్సు కు తగిన ఎత్తులేని పిల్లల శాతాలు

Source: National Family Health Survey-Round 5

మాతా శిశు సంరక్షణ 161

తగినంత ఆహారం తీసుకోకపో వడం, పూర్తిగా తల్లిపాలప�ైన
ఆధారపడటం మరియు పుట్టిన వెంటనే తల్లిపాలు ప్రా రంభించడం
పిల్లల పో షకాహారాన్ని ప్రత్యక్షంగా ప్రభావితం చేస్తా యి. వీటిని
సమగ్ర శిశు అభివృద్ధి పథకం జోక్యంతో నివారించే అవకాశం
ఉంటుంది. జాతీయ కుటుంబం ఆరోగ్య సర్వే 5 ప్రకారం
6-23 నెలల వయసున్న 9.2% పిల్లలు తగినంత ఆహారం
తీసుకోవడంలేదు, 68.2% పూర్తిగా తల్లిపాలప�ై ఆధారపడ్డా రు
మరియు 37.1% పిల్లలు పుట్టిన ఒక గంటలోపు తల్లిపాలు
తీసుకుంటున్నారు.
వీటితో పాటు ప్రభుత్వం పిల్లల ఆరోగ్యాన్ని పరిరక్షించే ఇతర
అంశాల�ైన సురక్షిత మంచినీరు మరియు పారిశుద్ధ్యం ప�ై దృష్టి
పెట్టింది. రాష్ట రం్ లో 100% కుటుంబాలకు సురక్షిత త్రా గునీరు
అందుబాటులో ఉంది. ప్రభుత్వం నీరు, పరిశుభ్రత మరియు
పారిశుద్ధ్యంకు సంబంధించి మంచి ఆచరణలప�ై అవగాహన
కల్పిస్తున్నది.
9.3.3 పిల్లల ఆరోగ్యాన్ని ప్రభావితం చేసే అంశాలకు
సంబంధించిన చర్యలు
9.3.3.1 పిల్లల ఆరోగ్య సంరక్షణ సేవలు
రాష్ట రం్ లో 314 ప్రా థమిక ఆరోగ్య కేంద్రా లను పూర్తి సమయం
పనిచేసే మాతృ మరియు పిల్లల ఆరోగ్య సంరక్షణ కేంద్రా లుగా
ప్రకటించింది. ఇవి సంస్థాగత ప్రసవాలను ప్ రో త్సహించడానికి
మరియు శిశు మరణాలను తగ్గించడానికి తోడ్పడతాయి.
వీటితోపాటు, 66 సమగ్ర అత్యవసర ప్రసూతి సంరక్షణ మరియు
నవజాత సంరక్షణ యూనిట్లు , 29 ప్రత్యేక నవజాత సంరక్షణ
యూనిట్లు , 46 ప్రత్యేక నవజాత స్థిరీకరణ యూనిట్లు , మరియు
ప్రభుత్వా ఆసుపత్రు లలో 562 నవజాత సంరక్షణ యూనిట్లు ,
శిశు మరణాల రేటును తగ్గించడానికి మరియు నవజాత
సంరక్షణ కొరకు ఏర్పాటు చేయబడ్డా యి. ఈ యూనిట్లు
పుట్టు క సమయంలో సంరక్షణ, అనారోగ్యంతో పుట్టిన నవజాత
శిశువుల పర్యవేక్షణ, శ్వాస సమస్యగల నవజాత శిశువులను
పునరుజ్జీవింప చేయడం, ప్రమాదంలో ఉన్న నవజాత
శిశువుల పర్యవేక్షణకు రోగనిరోధక సేవలు అందించడానికి
ఉపయోగపడతాయి.
9.3.3.2 పోషకాహార పునరావాస కేంద్రాలు
(NRCs):
పో షకాహార లోపం ప�ైకి కనిపించని సమస్య. ఇది పిల్లల యొక్క
జీవిత కాలాన్ని, ఆరోగ్యాన్ని, పెరుగుదల మరియు అభివృద్ధిని
తీవ్రంగా ప్రభావితం చేసతుంది
్ . 5 సంవత్సరాల లోపు పో షకాహార
లోపం గల పిల్లల్లో (0-5) మరణాలను నిరోధించడానికి
162 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
ప్రభుత్వం జాతీయ గ్రామీణ ఆరోగ్య పథకం క్రింద పో షకాహార
పునరావాస కేంద్రా లను నెలకొల్పింది. ఇది పో షకాహార
మరియు ఆరోగ్యపరమ�ైన నిర్వహణ సేవలు అత్యంత తీవ్రమ�ైన
పో షకాహారం లోపంతో ఉన్న పిల్లలకు అందిస్తా యి. ఈ కేంద్రా లు
రాష్ట రం్ లో 12 పనిచేసతు ్న్నాయి. ఇందులో 20 పడకలతో 10
మరియు 10 పడకలతో 2 ఉన్నాయి. ఇవి ఎక్కువగా రాష్ట రం్ లోని
గిరిజన ప్రాంతాల ప�ై దృష్టి సారిసతు ్న్నాయి.
9.3.3.3 కంగారు తల్లి రక్షణ కేంద్రాలు
రాష్ట రం్ లో 22 కంగారు తల్లి సంరక్షణ కేంద్రా లున్నాయి. ఇవి
సులభమ�ైన తక్కువ వ్యయంతో, నివారణ మరియు రక్షణ
సేవలను తల్లు లకు, నవజాత శిశువులకు అందిస్తా యి. ఈ
సేవలో ప్రధానమ�ైనవి తక్కువ బరువున్న శిశువులకు తల్లిపాలు
అందించే విధంగా చూడడంతో పాటు తల్లి మరియు నవజాత
శిశువు ఒకరితో ఒకరు అతి దగ్గ రగా ఉండేటట్లు చూస్తా రు.
దీని వల్ల తల్లి పాలు అందించే సమయం పెరగడమే కాకుండా,
నవజాత శిశువులకు వ్యాధి సంక్రమణ ప్రమాదాన్ని తగ్గిసతుంది
్ .
ఇది పిల్లల యొక్క పెరుగుదలకు అభివృద్ధికి తోడ్పడడమే
కాకుండా, తల్లికి శిశువుకు మధ్య సంబంధాన్ని పెంచుతుంది.
మరియు వీరిద్దరి మధ్య ఒత్తి డిని తగ్గిసతుంది
్ . 2015 మరియు
డిసెంబర్ 2022 మధ్య 28,889 నవజాత శిశువులకు కంగారు
కేంద్రా ల ద్వారా రక్షణ సేవలు అందాయి.
9.3.3.4 రాష్ట్రీయ బాలస్వాస్త్య కార్యక్రమం (RBSK)
జాతీయ గ్రామీణ ఆరోగ్య పథకంలో భాగంగా రాష్ట్రీయ బాల
స్వాస్త ్య కార్యక్రమం ప్రా రంభించారు. ఇందులో ఆరోగ్య పరీక్షల
ద్వారా పుట్టు క లోపాలు, వ్యాధులు, ఇతర లోపాలు,
పెరుగుదలలో ఆలస్యం, వ�ైకల్యాలు మొదల�ైనవి ముందుగానే
గుర్తించి, నివారణ కొరకు సేవలు అందించడం ద్వారా నాణ్యమ�ైన
జీవితాన్ని కల్పిస్తా రు.
ఈ కార్యక్రమంలో 300 సంచార ఆరోగ్య బృందాలు రాష్ట రం్ లోని
ప్రతి బ్లాక్ల్ లో ఏర్పాటు చేయబడ్డా యి. ఇవి 30 రకాల�ైన ఆరోగ్య
సమస్యలను ముందుగా గుర్తించి వాటికి చికిత్స మరియు
నిర్వహణ సేవలు అందిస్తా యి. 5,78,269 మంది పిల్లలకు
2022లో ఆరోగ్యం పరీక్షలు చేయడం జరిగింది.
9.3.4 పిల్లల పోషకాహారాన్ని ప్రభావితం చేసే
చర్యలు
ప్రభుత్వం పిల్లల పో షకాహార స్థితిని మెరుగు పరచడానికి వివిధ
చర్యలు చేపట్టింది. తద్వారా జాతీయ కుటుంబం ఆరోగ్య సర్వే 5
ద్వారా పో షకాహారం విషయంలో మంచి ఫలితాలు సాధించింది.
9.3.4.1 అనుబంధ పోషకాహార కార్యక్రమం
సమగ్ర శిశు అభివృద్ధి పథకంలో పో షకాహార లోపాన్ని
సరిదిద్దడానికి అనుబంధ పో షకాహార కార్యక్రమం ఒక భాగం.
3-6 సంవత్సరంలో వయస్సుతో అంగన్ వాడి కేంద్రా లకు వచ్చే
పిల్లలకు వేడి ఆహారం మరియు స్నాక్స్ రూపంలో అనబంధ
పో షకాహరం అందించబడుతుంది. ఇందులో రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం
తన 50% వాటాకు ప�ైబడి 7 నెలల నుండి 3 సంవత్సరాల
పిల్లలకు అదనంగా ఒక్కొక్కరికి Rs.1.79/-, 3 సంవత్సరాల
నుండి 6 సంవత్సరాల వరకు ఒక్కొక్కరికి Rs.1.96/-,
పో షకాహార లోపంతో ఉన్న పిల్లలకు Rs.5.75/- అదనపు
కేటాయింపులు చేసతు ్న్నది.
తెలంగాణలో అనుబంధ పో షకాహార కార్యక్రమంలో 3-6
సంవత్సరాల పిల్లలకు కిలో క్యాలరీస్ ఇచ్చే ఆహారo “కేంద్ర
ప్రభుత్వం జాతీయ ఆహార రక్షణ బిల్లు 2013” లో సూచించిన
కనిష్ఠ స్థాయి కన్నా ఎక్కువగానే ఉంది. బరువు తక్కువ, తీవ్ర
పో షకాహారం లోపం, సాధారణ పో షకాహార లోపం గల పిల్లలకు
రోజు ఇచ్చే ఆహారంతో పాటు, రెండింతలు కిలో క్యాలరీలు కలిగిన
అనుబంధ పో షకాహారాన్ని అందిస్తా రు. దీని క్రింద వేడిగ
వొండిన ఆహారం, స్నాక్స్ 25 రోజులకు మరియు గ్రు డ్లు 30
రోజులకు 3-6 సంవత్సరాల వయస్సు గల పిల్లలకు అందిస్తా రు.
9.3.4.2 బాలామృతం
పిల్లలు 7 నెలల నుండి 3 సంవత్సరాల వయసు గల పిల్లలకు,
అధిక క్యాలరీలు గల అహారమ�ైన “బాలామృతాన్ని” ప్రభుత్వం
అందిసతుంది
్ . ఇందులో గోధుమ, శనగ పప్పు, మిల్క్
పౌడర్, నూనె, పంచదారతో పాటు సూక్ష్మ పో షకాల�ైన ఐరన్,
కాల్షియం, ఇతర విటమిన్ల తో మిళితం చేసిన ఆహారం ఇస్తా రు.
సిఫారసు చేయబడిన 100 గ్రాముల ఆహారాన్ని రోజుకు 3-5
సార్లు ఇస్తా రు. బాలామృతాన్ని 2.5 కిలో గ్రాముల ప్యాకెట్లలో
ఒక్కొక్కరికి నెలకొకసారి పంపిణీ చేస్తా రు. ప్రతినెల మొదటి రోజు
పో షకాహార ఆరోగ్య దినం-1న బాలమృతం ప్యాకెట్ తో పాటు
16 గ్రు డ్లు 7 నెలల నుండి 3 సంవత్సరాల వరకు పిల్లలకు, 3
సంవత్సరాల నుండి 6 సంవత్సరాల వరకు 30గ్రు డ్లు నెలకు
అందిస్తా రు.
ప్రభుత్వం ‘బాలామృతం-ప్ల స్’ అనే పథకాన్ని ప్రవేశపెట్టింది.
ఇది సుసంపన్నమ�ైన పో షకాహారం. ఇందులో అదనపు
కార్బోహ�ైడట
్రే ులతో పాటు ప్ రో టీనలు ్ మరియు సూక్ష్మ పో షకాలు
ఉంటాయి. ప్రత్యేకంగా తీవ్ర పో షకాహార లోపం, మితమ�ైన
పో షకాహార లోపం గల పిల్లలకు అందజేస్తా రు.
9.3.4.3 పర్యవేక్షణతో అనుబంధ ఆహార కార్యక్రమం
తీవ్ర పో షకాహారలోపాన్ని సరిదిద్దడానికి, ప్రజల సహకారంతో
ఫలితాలను సాధించే దిశగా పర్యవేక్షణతో అనుబంధ ఆహార
కార్యక్రమం పనిచేసతుంది
్ . జాతీయ కుటుంబ ఆరోగ్య సర్వే-5
ప్రకారము 21.7% పిల్లలు ఎత్తు కు తగిన బరువు లేరు. భారత
ప్రభుత్వం ఇండియన్ కౌన్సిల్ ఆఫ్ మెడికల్ రిసర్చ్, జాతీయ
పో షకాహార సంస్థ మరియు యూనిసెఫ్ యొక్క సాంకేతిక
మరియు విజ్ఞాన సహకారంతో ఈ కార్యక్రమాన్ని డిసెంబర్
2020లో ప్రా రంభించారు. తొలుత దీనిని కొమురంభీం ఆసిఫాబాద్
మరియు జోగులాంబ గద్వాల్ జిల్లాలో ప్రా రంభించారు. ప్రత్యేక
వసతుల అవసరం లేకుండా తక్కువ వ్యయంతో దీనిని చేపట్టే
వీలుంది. దీని యొక్క రిపో ర్ట్ ప్రకారం మొత్తం మీద పో షకాహారం
లోపం రెండు జిల్లాల్లో దాదాపు 75% పో షకాహార లోపాన్ని
సరిదిద్ద గలిగింది. దీనిని మరొక 7 జిల్లాలు, ములుగు, భద్రా ది
కొత్త గూడెం, జయశంకర్ భూపాలపల్లి, కామారెడ్డి, ఆదిలాబాద్,
నాగర్ కర్నూల్ మరియు వికారాబాద్ జిల్లాలో 2021-22లో
అమలు చేశారు. అన్ని జిల్లాలకు దీనిని 2022-23లో విస్తృతం
చేశారు.
అనుబంధం ఆహార కార్యక్రమం పర్యవేక్షణ, క్రింద ఉన్న ఇతర
సేవలను కలిగి ఉంటాయి: శరీరానికి సంబంధించిన కొలతలు,
వ�ైద్య పరమ�ైన అంచనా, ఆకలి పరీక్ష, పో షకాహార చికిత్స,
లోపంతో ఉన్న పిల్లలకు మందులు, పో షకాహారం మరియు
ఆరోగ్య విద్య, 15 రోజులకొకసారి అంగన్ వాడి సందర్శన,
బరువు ఆధారంగా బాలామృతం ప్ల స్ ను అందించడం. మరియు
ఈ కార్యక్రమం ముగిసిన తర్వాత 6 నెలల వరకు వారి స్థితి
గతులను తెలుసుకోవడం మొదల�ైనవి.
9.4 పోషన్ అభియాన్
పో షన్ అభియాన్, భారత ప్రభుత్వం యొక్క ప్రధాన
కార్యక్రమం మార్చి 2018లో ప్రా రంభించబడింది. పిల్లలు,
గర్భిణి స్త్రీలు మరియు పాలిచ్చే తల్లు ల యొక్క పో షకాహార
స్థితిని పెంచడానికి తోడ్పడుతుంది. ముఖ్యంగా పో షకాహార
లోపం, పెరుగుదల లోపాలు, రక్త హీనత, పుట్టు కతో తక్కువ
బరువు కలిగి ఉండటం మొదలగు వాటిప�ై దృష్టి సారిసతుంది
్ .
ఈ పథకాన్ని వివిధ రంగాల సహకారంతో సేవల అందుబాటు,
సాంకేతికతను ఉపయోగించి పెరుగుదలను పర్యవేక్షించడం,
లోపంతో ఉన్న పిల్లలు, తల్లు లను గుర్తించడం, మొదటి 1000
రోజులు పరిపుష్ట మ�ైన పో షకాహార ఆరోగ్య సేవలు మరియు
దీనికొరకు ప్రజలను సమీకరించడం మొదల�ైనవి చేపడతారు.
2022లో పో షన్ అభియాన్ క్రింద చేపట్టిన ముఖ్య కార్యకలాపాలు
మాతా శిశు సంరక్షణ 163
ప్రపంచ తల్లిపాల వారోత్సవాలు
ఆగస్టు 2022 మొదటి వారంలో తల్లిపాల ఉత్సవాల ద్వారా
తల్లిపాల ప్రా ముఖ్యతను, దానికి సంబంధించిన మంచి
ఆచరణలప�ై అవగాహన కల్పిస్తా రు. ఈ కార్యక్రమాన్ని తెలంగాణ
రాష్ట ్ర నెట్ వర్క్ ద్వారా ప్రసారం చేశారు. తల్లిపాలను త్రా గించే
అంశంప�ై ఉన్న కొన్ని అపో హాలను తొలగించడానికి కొన్ని ప్రత్యేక
వీడియోలను తయారు చేశారు. ఇందులోని అంశాలు గ్రామీణ/
గిరిజన మరియు పట్ట ణ ప్రజలకు అనుగుణంగా రూపొ ందించారు.
పోషన్ పక్ వాడ మరియు పోషన్ మాహ్
దీనిని అంగన్ వాడి కేంద్రా ల్లో నిర్వహించారు. ఈ ఉత్సవాలను
పో షకాహారం పెంపొ ందించడానికి, పెరుగుదలలో పర్యవేక్షణకు,
అంగన్ వాడి కేంద్రా ల్లో మొక్కలు నాటడానికి చేపట్టా రు.
పెరుగుదలను కొలవడానికి కావాల్సిన పరికరాలు అందించడం:
మొత్తం 35,700 అంగన్ వాడి కేంద్రా ల్లో పెరుగుదలను
పర్యవేక్షించే పరికరాల సెట్ ను సమకుర్చారు (పిల్లలను కొలిచే
సాధనాలు, బరువును కొలిచేవి మొదల�ైనవి). 2022 సెప్టెంబర్
నెలలో పెరుగుదలను పర్యవేక్షించే ఒక ప్రత్యేక కార్యక్రమం
చేపట్టా రు.
శిక్షణ వీడియోలు
ఆయుష్ విభాగం సహకారంతో TSAT కార్యక్రమం ద్వారా అంగన్
వాడి టీచర్ల కు, సహాయకులు, సూపర్ వ�ైజర్ల కు, ప్రసవానికి
ముందు మరియు తర్వాత మరియు పాలిచ్చే తల్లు లకు
సంబంధించిన శిక్షణ కార్యక్రమాలు నిర్వహించారు.
9.5 కౌమార బాలికల పథకం
(SAG)
2010లో ప్రా రంభమ�ైన కౌమార బాలికల పథకము 11-14
సంవత్సరాల వయస్సు గల బాలికలకు ప్రత్యేక పథకం ద్వారా
పో షకాహారం, ఆరోగ్య సేవలు మరియు వారి సామాజిక ఆర్థిక
స్థితిని పెంపొ ందించడానికి ఉద్దేశించబడింది. మార్చి 2021లో ఈ
పథకాన్ని మిషన్ పో షన్ 2.0 లో కలపడం జరిగింది. తెలంగాణ
164 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
ప్రభుత్వం , కౌమార బాలికల ఆరోగ్యం, పో షకాహారం అంశాలప�ై
దృష్టి కేంద్క
రీ రించింది. ఇందులో స్కూల్ నుండి వెళ్లిపో యిన
5,397 కౌమార బాలికలకు ప్రతి 100 రోజులకు ఆరోగ్యం
మరియు పో షకాహార కిట్లు అందించడం జరిగింది. ఈ కిట్ లో
గోధుమ, నెయ్యి, ఖర్జూ ర, ప్ రో టీన్ బిస్కెట్లు , ఐరన్, జింక్ సిరప్
మరియు కాల్షియంతో పాటు మల్టీ విటమిన్ టాబ్లెట్లు ఉంటాయి.
9.6 గిరి పోషణ - పోషకాహార
పెరుగుదలకు ఒక వినూత్న పద్ధతి
గిరి పో షణ ఒక వినూత్న పద్ధతి. తక్కువ బరువు, పెరుగుదల,
రక్త హీనత గల గిరిజన సమాజంలోని పిల్లలు, కౌమార బాలికలు,
గర్భిణి స్త్రీలు, పాలిచ్చే తల్లు ల కొరకు ఉద్దేశించబడినది.
పో షకాహారం వీరికి అందించడానికి, గిరిజన సంక్షేమం మరియు
మహిళల అభివృద్ధి, శిశు సంక్షేమ విభాగం సంయుక్తంగా
ఇక్రిశాట్ యొక్క సాంకేతిక, శాస్త్రీయ సహకారంతో ఈ పథకాన్ని
అమలు చేసతు ్న్నాయి.
లక్ష్యంగా చేసుకున్న లబ్ధి దారులకు పో షకాహార ఉత్పత్తు లను
అందిసతుంది
్ . అవి
1) వండుకోవడానికి సిద్ధంగా ఉన్న మూడు ఆహార
ఉత్పత్తు లు–బహుళ ధాన్యపు వంటకం, జొన్నలతో
వండిన భోజనం, బహుళ ధాన్యాలతో తీపి వంటకం.
2) తినడానికి సిద్ధంగా ఉన్న మూడు ఆహార ఉత్పత్తు లు–
వేరుశనగ, నువ్వుల చిక్కి, వేరుశనగపప్పుల చిక్కి
మరియు జొన్న పిండితో చెక్కలు. ఈ ఉత్పత్తు లను
ఇక్రిశాట్ అభివృద్ధి చేసి, ప్రమాణాలు నిర్ధా రించింది,
మరియు వీటిని ల�ైసెన్స్ కలిగిన చిన్న పారిశ్రామిక
సంస్థల్లో గిరిజన స్త్రీలు ఉత్పత్తి చేసతు ్న్నారు. ఈ ఆహార
ఉత్పత్తు లను రెండింటిని (ఉదయం అల్పాహారం
&స్నాక్) ప్రతిరోజు వారంలో 6 రోజులు అంగన్ వాడి
కేంద్రా ల్లో ఇస్తా రు.
2022 వరకు మొత్తం 29,473 లబ్ధి దారులు ఈ పథకం
ద్వారా ప్రయోజనం పొ ందారు. ఫలితంగా రక్త హీనత మరియు
పో షకాహార లోపం లబ్ధి దారుల్లో తగ్గింది.
 బాక్స్: 9.2

కౌమార బాలికలకు పోషణ పోషకాహార మరియు

ఆరోగ్యం పెంపొందించే చర్యలు
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం కౌమార బాలికలు మరియు పిల్లలు, గర్భిణి అదేవిధంగా, పో షకాహార పరంగా, ప్రభుత్వం జోక్యం చేసుకొని
స్త్రీలు, పాలిచ్చే తల్లు లకు పో షకాహారం మరియు ఆరోగ్యం ప�ై కౌమార బాలికలకు ఆహారం మరియు సూక్ష్మ పో షకాల
దృష్టి కేంద్క
రీ రించింది. ఇది సుస్థిరాభివృద్ధి ఎజెండా 2030 సప్ై ల మరియు పంపిణీ, విద్య మరియు కౌన్సిలింగ్ సేవలు
మరియు ప్రపంచ వ్యూహంలో భాగంగా స్త్రీలు, పిల్లలు, కౌమార అందిసతు ్న్నది. ప్రభుత్వం స్కూలు నుండి వెళ్లిపో యిన కౌమార
దశ బాలికల ఆరోగ్యం సాధించడానికి ఉద్దేశించబడింది. కౌమార బాలికలకు ఆరోగ్య మరియు పో షకాహార కిట్లు వీటిలో ఆహారం,
దశ (10-19 సంవత్సరాలు) త్వరిత గతిన వృద్ధి మరియు సూక్ష్మ పో షకాల�ైన ఐరన్ తో పాటు జింక్ సిరప్ మరియు
అభివృద్ధి పొ ందే సమయం, భౌతికంగా శరీరంలో మరియు కాల్షియంతో పాటు మల్టీ విటమిన్ టాబ్లెట్లు సప్ై ల చేసతు ్న్నారు.
ప్రవర్త నలో మార్పులు చోటు చేసుకుంటాయి. తెలంగాణలో
టాటా ఇన్స్టిట్యూట్ ఆఫ్ సో షల్ స�ైన్సెస్, యూనిసెఫ్ తో పాటు
కౌమార దశలో ఉన్నవాళ్ళు జనాభాలో 19%. జాతీయ
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం పూర్తి జోక్యం చేసుకొని, కౌమార బాలికల
కుటుంబ ఆరోగ్య సర్వే-5 ప్రకారం, 15-24 సంవత్సరాల మధ్య
మానసిక మరియు భౌతిక శ్య
రే స్సుప�ై దృష్టి కేంద్క
రీ రిసతు ్న్నది.
వయస్సు గల స్త్రీలు ఋతుస్రా వం సమయంలో పరిశుభ్రతతో
ప్రభుత్వ జోక్యం ప్రధానంగా మానసిక ఆరోగ్య సమస్యలు,
కూడిన రక్షణ పొ ందే వాళ్ళు 2014-15 నుండి 2019-
పో షకాహారం మరియు ఆరోగ్యం ప�ై అవగాహన, తల్లిదండ్రు లకు
20 వరకు 76.6% నుండి 92.1% పెరిగింది. రాష్ట రం్ లోని
విద్యనందించడం ద్వారా చిన్నవయసులో పెళ్లి , గర్భం లాంటి
విద్యార్థినుల పరిశుభ్రత మరియు ఆరోగ్య రక్షణను పెంచడానికి
సమస్యలను నివారించడానికి కృషి చేసతు ్న్నది.
ప్రభుత్వం కౌమార ఆరోగ్య కిట్లు (పరిశుభ్రత మరియు
ఆరోగ్యాన్ని అందించే కిట్లు ) ప్రభుత్వ పాఠశాలలు, కళాశాలల్లో
పంపిణీ చేయడానికి ఏర్పాట్లు చేసతు ్న్నది.

9.7 ప్రగతి వైపు • ప్రభుత్వం ఇ-పరిపాలన మెరుగు పరచడానికి అంగన్ వాడి

దరఖాస్తును పునరుద్ధరించి మంచి ఫలితాలను పొ ందాలని
స్త్రీలు, పిల్లలు మరియు కౌమార బాలికల యొక్క పో షకాహార యోచిస్తున్నది.
మరియు ఆరోగ్య సత్ఫలితాలను సాధించడానికి ప్రభుత్వం
• సమర్థ వంతమ�ైన మరియు ఆర్థికపరమ�ైన సాంకేతిక
కట్టు బడి ఉంది. ఇందు కొరకు విధానాపరమ�ైన సంస్కరణలు
పరిజఞా ్నాన్ని ఉపయోగించి పెరుగుదలలో వస్తున్న
మరియు ఇతర చొరవల ద్వారా 2023 సంవత్సరానికి కొన్ని
మార్పులను పర్యవేక్షించాలని ప్రభుత్వం భావిస్తున్నది.
మెరుగ�ైన చర్యలను గుర్తించింది. అవి
• సేవను అందించే ప్రతి దశలో పర్యవేక్షణను
• ప్రభుత్వం ఇప్పటివరకు మానవ ప్రమేయంతో
మెరుగుపరచడానికి కొన్ని చర్యలను అమలు చేయాలని
నిర్వహిసతు ్న్న రిజిస్ట ర్లన్నింటిని కలిపి వేసి వాటి స్థానంలో
నిశ్చయంతోఉంది.
కొత్త వాటిని తీసుకురావాలని యోచిస్తున్నది. దీనివల్ల
సరియ�ైన సమాచారం సేకరించడానికి, సమాచార
ఉపయోగానికి సరియ�ైన నిర్ణ యాలు రూపొ ందించడానికి
ఉపయోగపడుతుంది.

మాతా శిశు సంరక్షణ 165

 అధ్యాయం

10
విద్య మరియు
నైపుణ్యాల అభివృద్ధి

166 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
l రాష్ట రం్ లో ఉన్న మొత్తం పాఠశాలలు 2015-16 l రాష్ట రం్ లోని ప్రభుత్వ పాఠశాలల్లో ‘మన
లో 40,821 నుండి 2021-22 కి 41,369 కు ఊరు – మన బడి / మన బస్తి – మన బడి’
పెరిగినవి. కార్యక్రమాన్ని జనవరి 2022 లో 7,289.54
కోట్ల రూపాయలతో 26,065 ప్రభుత్వ పాఠ
l 2021-22 లో తెలంగాణ రాష్ట రం్ లో ప్రా ధమిక
శాలలలో మౌలిక సదుపాయాలు మెరుగు
నుండి ప్రా ధమికోన్నత కు చేరుకున్న విద్యార్థుల
పరచడానికి ప్రా రంభించింది.
శాతం 97.01% మరియు ఎలిమెంటరీ నుండి
ఉన్నత పాఠశాలది 96.29% గా ఉన్నది. ఇది l అట్ట డుగు వర్గా ల విద్యార్థులకు సేవ చేసే
జాతీయ సగటు కంటే వరుసగా 3.83 మరియు గురుకుల విద్యాలయ సంస్థలు 2014 లో 293
7.48 శాతం పాయింట్లు ఎక్కువ. నుండి 2022-23 లో 1002 కి పెరిగాయి.
వాటిలో 86 గురుకుల పాఠశాలలను జూనియర్
l 2022-23 విద్య సంవత్సరం నుండి అన్నీ
కళాశాల స్థాయికి పెంచినారు. అందులో బి‌సి
ప్రభుత్వ పాఠశాలల్లో ఆంగ్ల మాధ్యమ బో ధనగా
సంక్షేమం-4, ఎస్‌సి సంక్షేమం-75, మరియు
ఉంటుందని ప్రభుత్వం ప్రకటించింది.
ఎస్‌టి సంక్షేమం-7 లు ఉన్నాయి.
l రాష్ట రం్ లోని అన్నీ ప్రా ధమిక గ్రేడెడ్ (1 నుండి
l ఏప్రిల్ 2021 నుండి అక్టో బరు 2022 వరకు
5 గ్రేడ్లు ) అక్షరాస్యత మరియు సంఖ్య శాస్త ్రం
TASK ద్వారా చేపట్టిన వివిధ న�ైపుణ్యాభివృద్ధి
న�ైపుణ్యాల పునాదిని పరిపుష్టి చేయడానికి
కార్యక్రమాల క్రింద 7,21,526 మంది
‘తొలి మెట్టు ’ అని ఒక క్రొ త్త కార్యక్రమాన్ని
విద్యార్థులు మరియు 14,683 అధ్యాపకులను
ప్రా రంభించింది.
కవర్ చేసారు.

విద్య మరియు నైపుణ్యాల అభివృద్ధి 167

10.1 సమగ్ర అభివృద్ధి కొరకు విద్య పట్టిక 10.1: 2022-23 లో తెలంగాణ లో విద్యా
సంస్థలు మరియు విద్యార్థుల నమోదు
విద్య కేవలం హక్కు మాత్రమే కాదు, ఇది మానవాభివృద్ధికి
కీలకమ�ైనది. ఇది ఆర్థికాభివృద్ధి కి శక్తివంతమ�ైన చోదకము, Type of Educational Number of Number of
Institution Institutions Enrolments
మరియు పేదరికాన్ని తగ్గించడానికి బలమ�ైన ఒక సాధనం.
Anganwadi Centres 35,700 1
6,09,922
ఇది ఆరోగ్య మెరుగుదల, లింగ సమానత్వం, శాంతి, పర్యావరణ
(AWC)
స్థిరత్వం, మరియు రాజకీయ స్థిరత్వం సాధించడానికి ఒక
Schools - All 41,369 62,28,665
సాధనంగా పని చేసతుంది
్ . సుస్థిరాభివృద్ధి యొక్క ముఖ్యమ�ైన
Management 2
లక్ష్యం అయిన 2030 నాటికి యువతలో 100 శాతం
Junior Colleges 2,963 9,48,321
అక్షరాస్యత సాధించడం. జాతీయ కుటుంబ ఆరోగ్య సర్వే
Degree Colleges 1,073 3,84,021
(NFHS-5) 2019-21 ప్రకారం తెలంగాణలో అక్షరాస్యత 73.4
Professional Colleges 1,327 2,23,4273
శాతం అందులో మగవారిది 82% ఉండగా ఆడవారిది 64.8%
Source: Department of Women Development & Child Welfare,
గా ఉన్నది. Department of School Education, and Department of Higher
Education, Government of Telangana

6-14 సంవత్సరాల వయసు గల వారి కొరకు, ఉచిత మరియు

నిర్భంద విద్య (RTE) 2009 చట్టం లోని ఆర్టికల్ 21-ఏ ప్రకారం
ప్రతి పిల్లవాడికీ ప్రా థమికోన్నత స్థాయి వరకు సంతృప్తి కరమ�ైన
మరియు సమాన నాణ్యమ�ైన విద్యను పొ ందడం వారి హక్కు.
తెలంగాణా రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుండి, సమాన నాణ్యమ�ైన
విద్యను అందుబాటులో ఉంచడానికి మరియు మెరుగు
పరచడానికి ప్రభుత్వం నిర్ణ యం తీసుకున్నది. ఆ నిబద్ధతలో
భాగంగా అంగన్వాడీ కేంద్రా లను బలోపేతం చేయడానికి
దృష్టి సారించింది. వీటితో పాటు పాఠశాలలు, మరియు
కళాశాలలోని విద్యార్థుల యొక్క భౌతిక, సామాజిక, భావోద్వేగ
మరియు అభిజ్ఞ అభివృద్ధిని మెరుగుపరచడానికి పరిశమ
్ర -
విద్య సహకారంతో పాటు తెలంగాణ అకాడమీ న�ైపుణ్యాలు
మరియు విజ్ఞానం (TASK), తెలంగాణ న�ైపుణ్యాలు మరియు
విజ్ఞాన కేంద్రా లు (TSKCs), మరియు డిజిటల్ ఎంప్లాయ్మెంట్
ఎక్స్ఛేంజ్ ఆఫ్ తెలంగాణ (DEET) లాంటి కార్యక్రమాల
ద్వారా ప్రభుత్వ మరియు విద్యా సంస్థల మద్య సహకారానికి
వేదికను కల్పిస్తున్నాయి, న�ైపుణ్యం, పరిశోధన మరియు
వ్యవస్థాపకతను మెరుగు పరచడానికి పరిశమ
్ర లు ముఖ్యంగా
రాష్ట ్ర ఉపాధి పర్యావరణ వ్యవస్థను మెరుగు పరుస్తా యి. రాష్ట రం్
యొక్క సంక్షిప్త విద్య ప్రొ ఫ�ైల్ కొరకు పట్టిక (10.1) ను చూడండి.
10.1.1 పూర్వ-పాఠశాల మరియు పాఠశాల విద్య:
10.1.1.1. బాలల చిన్ననాటి సంరక్షణ మరియు విద్య
6 సంవత్వరాల వయస్సు వచ్చే లోపలే పిల్లల మెదడులో
85% అభివృద్ధి జరుగుతుందని పరిశోధన సూచిస్తుంది.
(The Lancet, 2017). మెదడుకు పో షణ మరియు
ఉద్దీపన ఈ నిర్మాణాత్మక సంవత్సరాలలో ఎంత కీలకమ�ైనదో
తెలియజేసతుంది
్ . పటిష్టమ�ైన ప్రా రంభం పిల్లలను అభ్యసన
రేఖలో ముందుంచుతుంది. పూర్వ పాఠశాల పిల్లల విద్యా
ప్రయాణాలను ప్రేరేపిసతుంది
్ .
బాలల చిన్న నాటి సంరక్షణ మరియు విద్య యొక్క జాతీయ
పాఠ్య ప్రణాళిక (NCF-ECCE) ప్రధాన పరిమితుల అమరికకు
అనుగుణంగా తెలంగాణ రాష్ట ్ర పూర్వ-పాఠశాల పాఠ్య ప్రణాళిక
ను 2018-19 సంవత్సరంలో సవరించబడింది.
పిల్లల దీర్ఘకాలిక అభివృద్ధి మరియు అభ్యాసనకు ECCE
అనుకూల సహకారాన్ని అనుకూలమ�ైన మరియు ఉద్దీపన
వాతావరణాన్ని పునాది దశలో సులభతరం చేసతుంది
్ .
ప్రభుత్వం 31,711 ప్రధాన మరియు 3,989 చిన్న అంగన్వాడీ
కేంద్రా ల (AWC) లను నడిపిసతుంది
్ . వీటిలో 15,167
AWC లను రాష్ట రం్ లోని ప్రభుత్వ పాఠశాల ప్రాంగణం లో
నడిపిసతు ్న్నారు. వేగవంతమ�ైన మార్పులు మరియు నూతన
ఆలోచనలు మరియు ఆచరణలు ఉన్న కాలంలో, ఈ కేంద్రా లు
ప్రా రంభ వయసు నుండి అభిజ్ఞ మరియు సృజనాత్మక
సామర్ధ ్యలను అభివృద్ధి చేయడం తో పాటు పాఠశాలలకు
సంసిదధు ్లను చేయడానికి పని చేస్తా యి.

1. Includes 3,989 Mini AWCs

2. For the year 2021-22
3. Indicates the overall intake of all Professional Colleges

168 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

అంగన్వాడీ కేంద్రా లు ఆటల విధానం ద్వారా చదవడం, రాయడం పట్టిక 10.2: 2021 -22 లో యాజమాన్యం వారిగా
మరియు గణిత న�ైపుణ్యాలను పెంచడం,పిల్లల్లో భాషను
పాఠ శాలల వర్గీకరణ:
(తెలుగు మరియు ఆంగ్లం) పరిచయం చేయడం చేస్తా యి.

10.1.1.2 పాఠశాల విద్య

Management Schools Enrolment
Central Government 51 40,189
6-14 సంవత్సరాలు మరియు ఆప�ై వయస్సు కల పిల్లలకు State Government
(including Residential 5,115 98,9316
కనీస సాధారణ విద్యను భోదించడం అనే లక్ష్యం సాధనలో Welfare)
పాఠశాల విద్యకు గొప్ప ప్రా ముఖ్యాన్ని కల్గి ఉన్నది. పాఠశాల Local body 24,323 20,62,406
విద్య, ప్రా ధమిక, ప్రా ధమికోన్నత మరియు ఉన్నతపాఠశాల Aided 670 81,171
విద్యను కవర్ చేసతుంది
్ . పాఠశాల విద్య అనేది అవసరమ�ైన Private 10,967 3,047,361
సామర్ధ్యాలను అందిపుచ్చుకోవడానికి ఒక ముఖ్యమ�ైన Other Schools
దశ. అంతే కాకుండా ఇది ఉన్నత విద్య అధ్యాయనానికి ఒక (unrecognised/Madarsas/ 243 8,222
NCLP4 etc.)
అనుసంధాన సౌకర్యంగా ఉంటుంది మరియు విద్యార్థులను
Total 41,369 62,28,665
బాధ్యతగల దేశ పౌరులుగా మల్చుతుంది.
Source: Department of School Education, Government of Telangana
ప్రభుత్వం 10+2+3 నమూనా విద్యను స్వీకరించి అమలు
చేసతు ్న్నది. మొదటి ఎనిమిది సంవత్సరాలు (1 నుండి 8 పటం 10.2: 2021-22 లో జిల్లాల వారిగా
గ్రేడ్లు ) ప్రా ధమికోన్నత విద్యను, తదుపరి రెండు సంవత్సరాలు అందుబాటులో ఉన్న ప్రభుత్వ మరియు స్థానిక
(9 నుండి 10 గ్రేడ్లు ) సెకండరీ దశ విద్యను, మరియు పాఠశాల సంస్థల పాఠ శాలలు:
విద్య చివరి దశ (11 నుండి 12 గ్రేడ్లు ) హ�ైయ్యర్ సెకెండరీ దశను
Mulugu 353
కల్గి ఉంటుంది. Jayashankar Bhupalpally 432
Jogulamba Gadwal 461
2021-22 నాటికి రాష్ట రం్ లో 41,369 పాఠశాలలున్నాయి వీటిలో Rajanna Sircilla 489
దాదాపు 71 శాతం పాఠశాలలను ప్రభుత్వం మరియు స్థానిక Hanumakonda 492
Narayanapet 500
సంస్థలు నడిపిసతు ్న్నాయి. 26.5 శాతం పాఠశాలలను ప్రవ ై ేటు Medchal-Malkajgiri 505
యాజమాన్యాలు నడిపిసతు ్న్నాయి. 1.6 శాతం పాఠశాలలు Jangaon 508
ప్రభుత్వ ఆర్ధిక సహాయంతో నడుస్తున్నాయి, మరియు 0.12 Wanaparthy 518
Peddapalli 549
శాతం పాఠశాలలు కేంద్ర ప్రభుత్వం నడిపిసతుంది
్ . పాఠశాలల Warangal 645
గ్రేడ్ మరియు యాజమాన్యల వారీగా వర్గీకరణ యొక్క సంక్షిప్త Karimnagar 651
Adilabad 678
వివరణ పట్టిక (10.2) లో ఇవ్వబడింది.
Hyderabad 691

పటం 10.1: 2021-22 లో యాజమాన్యం వారిగా

Yadadri Bhuvanagiri 712
Mancherial 714
పాఠ శాలల సంఖ్య: Kumuram Bheem Asifabad
Nirmal
720
735
Jagtial 783
243 5,115 State Government (including Nagarkurnool 825
1% 12% Residential Welfare) Mahabubnagar 835
10,967
Local body Mahabubabad 898
26%
Medak 898
Aided Suryapet 950
670 Siddipet 976
2% Private
Kamareddy 1,011
Vikarabad 1,054
24,323 Other Schools (unrecognized /
59% Madarsas/NCLP etc.)
Bhadradri Kothagudem 1,065
Nizamabad 1,156
Khammam 1,216
Sangareddy 1,262
Source: Department of School Education, Government of Telangana Rangareddy 1,309
Nalgonda 1,483
Source: Department of School Education, Government of Telangana
- 500 1,000 1,500

4. National Child Labour Project Scheme

విద్య మరియు నైపుణ్యాల అభివృద్ధి 169

పటం 10.3: 2021-22 లో జిల్లాల వారిగా ప్రభుత్వ పాఠశాలల్లో విద్యార్థుల నమోదు పెంచడానికి రాష్ట రం్

అందుబాటులో ఉన్న ప్రైవేట్ పాఠ శాలలు (ఎయిడెడ్ అనేక చర్యలు చేపట్టింది. అందులో మౌలిక సదుపాయాలను

మరియు అన్ ఎయిడెడ్)

మెరుగుపరచడం, అన్ని పాఠశాలల్లో ఆంగ్లంను భోదనా
మాధ్యమంగా చేయడం, సామాజిక-భావోద్వేగ అభ్యాసన ప్రవేశ
Mulugu 47
Jayashankar Bhupalpally 70 పెట్టడం, మృధువ�ైన న�ైపుణ్యాలను ప్రవేశపెట్టడం మొదల�ైనవి
Jangaon 94
Medak 113 ఉన్నాయి. 2022-23 విద్యా సంవత్సరం నుండి 1 నుండి
Rajanna Sircilla 124
Kumuram Bheem Asifabad 128 8 తరగతులలో ఆంగ్ల భాషను భోదన భాషగా ప్రవేశ పెట్టినారు,
Narayanapet 131
Jogulamba Gadwal 132 మరియు 2024-25 సంవత్సరం వరకు ప్రతి సంవత్సరం ఒక
Mahabubabad 135
Adilabad 157 తరగతిని పెంచుతూ 10 వ తరగతి వరకు అమలు అయ్యేటట్లు
Wanaparthy 159
Yadadri Bhuvanagiri 167 చేయడం జరిగింది.
Kamareddy 169
Nagarkurnool 178
Peddapalli 183 పాఠశాలలోని అన్ని స్థాయిలలో అయిన మొత్తం నమోదులో
Vikarabad 202
Nirmal 209 బాలుర నమోదు బాలికల కంటే 2,04,983 ఎక్కువగా ఉన్నది.
Siddipet 215
Mancherial 228 అయితే, బాలికల నమోదు వాటా 2020-21 లో 48.11 నుండి
Bhadradri Kothagudem 230
Suryapet 263 2021-22 లో 48.4 శాతానికి పెరిగింది.
Mahabubnagar 267
Jagtial 288
Karimnagar 300
2021-22 విద్యా సంవత్సరం లో 1 నుండి 10 తరగతులలో
Khammam
Warangal
321
324
అన్ని రకాల పాఠశాలల్లో నమోద�ైన విద్యార్థులలో వెనుకబడిన
Hanumakonda
Sangareddy
353
419
తరగతుల వారు 49.5%, జనరల్ కేటగిరీ వారు 22.7%,
Nalgonda
Nizamabad
451
508
షెడ్యూల్డ్ కులాల వారు 16.6% మరియు షెడ్యూల్డ్ తరగతుల
Rangareddy
Medchal-Malkajgiri
1,421 వారు 11.2% ఉన్నారు.
1,495
Hyderabad 2,156
Source: Department of School
- Education,
500 Government
1,000 1,500 of Telangana
2,000 2,500 అదే విద్యా సంవత్సరానికి నమోద�ైన మొత్తం బాలికలలో
వెనుకబడిన తరగతుల వారు 49.4%, జనరల్ కేటగిరీ వారు
10.1.1.3. పాఠశాల నమోదు 22.4%, షెడ్యూల్డ్ కులాల వారు 17.5% మరియు షెడ్యూల్డ్

2021-22 విద్యా సంవత్సరంలో దాదాపు 62.29 లక్షల పిల్లలు తరగతుల వారు 10.7% ఉన్నారు. (పటం 10.5)

రాష్ట రం్ లోని అన్ని రకాల పాఠశాలలో నమోద�ైనారు వీరిలో

పటం 10.5: సామాజిక వర్గాల వారిగా 2021-22 లో
50.23 శాతం ప్రవ
ై ేట్ పాఠశాలలలో నమోదు కాగా 49.77 శాతం
అన్ని పాఠశాలల్లో బాలుర మరియు బాలికల నమోదు
ప్రభుత్వ పాఠశాలలో5 నమోద�ైనారు. అన్ని ప్రభుత్వ పాఠశాలల
మొత్తం నమోదు 2020-21 లో 43.47 శాతం నుండి 2021-
22 లో 49.77 శాతానికి పెరిగింది. (పటం 10.4) Enrolment of Boys in Grades 1-10 Enrolment of Girls in Grades 1-10

పటం 10.4:ప్రభుత్వ మరియు ప్రైవేట్ పాఠ శాలల లో

General
General
7,31,080 6,73,477
SC

వార్షిక నమోదు శాతం

22% SC
23%
ST
ST 14,87,917
15,93,810 BC
49%
49% BC

2014-15 47.88 52.12 5,32,524 5,26,872

17% 18%
2015-16 46.95 53.05
3,59,410 3,23,575
2016-17 46.20 53.80 11% 11%
2017-18 45.09 54.91
2018-19 44.30 55.70
Source: Department of School Education, Government of Telangana
2019-20 42.91 57.09

10.1.1.4 స్థూల నమోదు నిష్పత్తి (GER)

2020-21 43.47 56.53
2021-22 49.77 50.23

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Government Private 2021-22 విద్యా సంవత్సరం లో ప్రా ధమిక పాఠశాలలలో
Source: Department of School Education, Government of Telangana బాలుర GER 112.1 గా ఉంటే బాలికలకు 113 గా ఉన్నది.
అదే విధంగా ప్రా ధమికోన్నత పాఠశాలల్లో బాలుర GER 107.5

5. Includes Central Government, State Government, Local Body, Residential and other schools

170 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

ఉంటే, బాలికల GER 105.5 గా ఉన్నది. 2021-22 UDISE+ ప్రకారం తెలంగాణా లోని ప్రా ధమిక పాఠశాలల్లో GER 112.5. ఇది
జాతీయ సగటు GER 103.4 కంటే గణనీయంగా ఎక్కువగా ఉన్నది. అదే సంవత్సరానికి దేశంలోని ప్రత్యేక వర్గంగా పేర్కొనని
రాష్ట్రా లలో (non special category states) ప్రా ధమిక పాఠశాలలలోని GER లోతెలంగాణ రాష్ట రం్ రెండవదిగా, పశ్చిమ బెంగాల్
(115.3) తరువాత నిలిచింది. దక్షిణాది రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ లోని ప్రా ధమిక పాఠశాలల్లో GER అత్యధికంగా ఉన్నది. (పటం 10.6)

పటం 10.6 : సాదారణ కేటగిరీ రాష్ట్రాలలో ప్రాధమిక పాఠశాలల యందు GER (2021-22)

115.3
112.5
111.4
108.1
106.9
105.1
104.0
103.4
102.5
102.3
102.1
101.9
101.6
99.0
97.9
96.6
93.1
92.8
86.9
Madhya Pradesh

Maharashtra
Chhattisgarh
Gujarat

Odisha

Andhra Pradesh

Kerala

Jharkhand

All India

Telangana
Rajasthan
Uttar Pradesh

Punjab

West Bengal
Bihar

Haryana
Goa

Karnataka
Tamil Nadu

Source: UDISE+ 2021-22

తెలంగాణాలోని ప్రా ధమికోన్నత పాఠశాలల్లో ని GER 106.5. ఇది జాతీయ సగటు 94.7 కన్నా ఎక్కువగా ఉన్నది. దేశం లోని ప్రత్యేక
కేటగిరి కానీ రాష్ట్రా లలో GER లో పంజాబ్ (106.8) తరువాత రెండవ అత్యధిక GER గల రాష్ట రం్ గా తెలంగాణా నిలిచింది, మరియు
దక్షిణాది రాష్ట్రా లలో అత్యంత ప్రతిభ కనబరచిన రాష్ట రం్ గా నిలిచింది.(పటం 10.7).

పటం 10.7 :సాదారణ కేటగిరీ రాష్ట్రాలలో ప్రాధమికోన్నత పాఠశాలల యందు GER (2021-22)

106.8
106.5
105.5
102.0
100.4
99.3
98.3
98.0
97.6
96.0
94.7
94.6
92.0
91.3
91.1
91.0
88.9
88.4
86.0

Andhra Pradesh
Gujarat

Odisha

All India

Rajasthan
Jharkhand

Kerala
Madhya Pradesh

Chhattisgarh

Maharashtra

Telangana
Bihar

Punjab
Goa

Tamil Nadu

Karnataka
Uttar Pradesh

West Bengal

Haryana

Source: UDISE+ 2021-22

10.1.1.5. పాఠశాలలో మౌళిక సదుపాయాలు: బడి / మన బస్తి – మన బడి’ అనే ఒక ప్రముఖ కార్యక్రమాన్ని
ప్రా రంభించారు. 2021-22 సంవత్సరంలో మొదటి దశలో
విద్యార్థుల అభ్యసన వాతావరణంనకు పాఠశాలల మౌళిక 9,123 (35%) పాఠశాలలకు 3,497.62 కోట్ల రూపాయలను
సదుపాయాలు అవసరమ�ైన ఒక భాగం. మంచి మౌళిక కేటాయించి 14,71,684 విద్యార్థులను కవర్ చేసినారు.
సదుపాయాలు మెరుగ�ైన అభ్యసనకు విద్యార్థుల విజయాలను
పెంపొ ందించడం, మరియు తక్కువ డ్రా ప్ ఔట్ రేటు తో పాటు 2021-22 UDISE+ ప్రకారం కొన్ని సూచికలలలో అఖిల
ఇతర అనుకూల ప్రభావాలను కల్పిస్తా యి. భారత సగటు కన్నా తెలంగాణ రాష్ట రం్ మెరుగుగా పనిచేసతుంది
్ .
అవి, పాఠశాలల్లో పని చేసే విధ్యుశ్చక్తి కనెక్షన్
లు , గ్రంధాలయాలు,
7,289.54 కోట్ల రూపాయలతో ఆమోదించిన బడ్జెట్ తో 3 ప్రత్యేకావసరాలు గల పిల్లలకు ర్యాంపులు, గ్రంధాలయం /
దశలలో 3 సంవత్సరాల కాలంలో 26,065 ప్రభుత్వ పాఠశాలలో రీడింగ్ కార్నర్ లేదా పుస్త క బాండాగారం మరియు ఆరోగ్య
మౌళిక సదుపాయాల�ైన 12 బాగాల్లో వసతులను మెరుగు పరీక్షలు (పటం 10.8).
పరచడానికి 2022 జనవరి లో ప్రభుత్వం ‘మన ఊరు – మన

విద్య మరియు నైపుణ్యాల అభివృద్ధి 171

పటం 10.8 : 2021-22 లో దేశం మరియు రాష్ట్రంలో స్థాయి నుండి ప్రా థమికోన్నత స్థాయి (97.31%) మరియు

మౌలిక సదుపాయాల గల పాఠశాలల శాతం ప్రా థమికోన్నత స్థాయి నుండి సెకండరీ స్థాయికి (96.63%)
జాతీయ సగటు 93.37% మరియు 87.84% కన్నా
86.6
Functional Electricity
90.0
96.5
గణనీయంగా ఎక్కువగా ఉన్నాయి. కాగా రాష్ట ్ర బాలికల
Functional Toilet Facility
పరివర్త న రేటు సెకండరీ నుండి హ�ైయర్ సెకండరీకి (74.12%)
82.2
95.9
Functional Drinking Water
86.4

Handwash
93.6 ఉండగా జాతీయ సగటు (79.29%) గా ఉన్నది. (పటం 10.10)
88.6

పటం 10.10 : 2021-22 లో పాఠశాలల యందు

71.8
Ramps
74.8
54.6

బాలికల విద్య యొక్క స్థాయిల మద్య పరివర్తన

Medical Checkup
68.0
33.9 India
Internet

(తర్వాతి తరగతికి మారే) రేట్లు

21.3
Telangana
39.7
Computer Availability
33.4
Library or Reading Corner

97.31

96.63
87.3

93.37
or Book Bank 91.9

87.84

79.29
0.0 20.0 40.0 60.0 80.0 100.0 120.0

74.12
Source: UDISE+ 2021-22

10.1.1.6 పరివర్తన రేటు (ట్రాన్సిషన్ రేటులు)

2021-22 సంవత్వరంలో అన్ని స్థాయిలలో జాతీయ సగటు
కన్నా రాష్ట ్ర పరివర్త న రేట్లు 6
గణనీయంగా ఎక్కువగా ఉన్నవి.
ప్రా ధమిక స్థాయి నుండి ప్రా ధమికోన్నత స్థాయికి పరివర్త న Primary to Upper Elementary To Secondary to
Higher Secondary Primary (5 to 6) Secondary (8 to 9) Higher Secondary
రేటు జాతీయ సగటు కన్నా రాష్ట ్ర పరివర్త న రేటు 3.83 శాతం
India Telangana (10 to 11)
పాయింట్లు ఎక్కువగా ఉన్నది, మరియు ప్రా ధమికోన్నత
Source: UDISE +2021-22
స్థాయి నుండి సెకండరీ స్థాయికి పరివర్త న రేటు జాతీయ సగటు
కన్నా రాష్ట ్ర సగటు 7.48 శాతం పాయింట్లు ఎక్కువగా ఉన్నది. 10.1.2 పునాది అక్షరాస్యత మరియు సంఖ్య శాస్త్రం
సెకండరీ స్థాయి నుండి హయ్యర్ సెకండరీ స్థాయి వరకు (FLN)
పరివర్త న రేటు రాష్ట్రా నిది 72.61% గా ఉంది (పటం 10.9)
2022-23 సంవత్సరంలో రాష్ట రం్ లోని అన్ని పాఠశాలల్లో 1-5
పటం 10.9 : 2021-22 లో పాఠశాలల యందు విద్య గ్రేడ్లలో కనీస అక్షర మరియు గణిత సామర్ధ్యాలు (FLN)
యొక్క స్థాయిల మద్య పరివర్తన(తర్వాతి తరగతికి కార్యక్రమాన్ని ప్రా థమిక భాషా మరియు గణిత న�ైపుణ్యాలను
మారే) రేట్లు మిషన్ మోడ్ లో సాధన చేయడానికి మరియు గ్రేడ్ స్థాయికి
తగ్గ కనీస సామర్ధ్యాలను సాధించడానికి ప్రా రంభించినారు. ఈ
97.01

96.29
93.18

88.81

కార్యక్రమం 2024 వరకు సర్వజనీన (FLN) సాధించాలనే

78.41

72.61

లక్ష్యాన్ని నిర్దేశించినారు.

FLN ను విజయవంతంగా సముపార్జించడం అనేది పిల్లలు

ఉన్నత విద్యకు చేరుకునేటప్పుడు మరింత అర్థవంతమ�ైన
అభ్యాసన చేయడానికి దో హదపడుతుంది. FLN సముపార్జ న
కూడా సంక్లిష్టమ�ైన ఆలోచన మరియు సమస్య పరిష్కార
Primary to Upper Elementary To Secondary to
Primary (5 to 6) Secondary (8 to 9) Higher Secondary న�ైపుణ్యాలను సన్నద్ధం చేసతుంది
్ . అవి మెరుగ�ైన జీవిత

India Telangana
(10 to 11) ఫలితాలను సాధించడానికి అత్యవసరం. కృత్యాధార
Source: UDISE+ Data 2021-22 అభ్యాసన మరియు బో ధన అభ్యాసన పరికరాలు (TLM)
ఆధారంగా బో ధనా పద్ధతులను స్వీకరిసతుంది
్ . పిల్లలను
అదే సంవత్సరానికి బాలికల పరివర్త న రేట్లు ప్రా థమిక
సానుభూతితో స్వీకరించడంలోనిమగ్నమవ్వడం, ప్రభుత్వం

6. Transition Rate is the proportion of students out of the total enrolled advancing from one Grade to the next Grade.Transition
rate is an important indicator of the effectiveness of the education system, as high transition rates suggest that students
are able to progress through the education system successfully, while low transition rates suggest that students are facing
barriers to progress.

172 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 కూడా రాష్ట ్ర మరియు జిల్లా స్థాయిలో ప్రా థమిక ఉపాధ్యాయుల ఉపాధ్యాయులు ప్రభుత్వ పాఠశాలలో పనిచేసతుంటే
్ 3,058
సామర్థ్యాలను బలోపేతం చేయడం మీద దృష్టి సారించింది. మంది ఉపాధ్యాయులు ప్రభుత్వ సహాయం పొ ందే పాఠశాలలో,
1,61,662 మంది ప్రభుత్వ గుర్తింపు పొ ందిన ప్రవ
ై ేట్ పాఠశాలల్లో ,
10.1.3. విద్యార్థి ఉపాధ్యాయ నిష్పత్తి (PTR) 475 మంది ఉపాధ్యాయులు ఇతర పాఠశాలలో పనిచేసతు ్న్నారు
రాష్ట రం్ లోని అన్ని పాఠశాలలో మొత్తం 2,98,983 మంది (పట్టిక 10.3).
ఉపాధ్యాయులు పనిచేసతు ్న్నారు అందులో 1,33,788 మంది

పట్టిక 10.3
లింగ వర్గాల వారిగా వివిద యాజమాన్యాల క్రింద పని చేస్తున్న ఉపాద్యాయుల సంఖ్య(2021-22)
Management Male Female Total
Central Government 497 615 1,112
State Government (including Residential Welfare) 14,441 23,560 38,001
Local body 5,55,05 39,170 94,675
Aided 793 2,265 3,058
Private 40,381 1,21,281 1,61,662
Other Schools (unrecognised / Madarsas/NCLP etc.) 175 300 475
Total 1,11,792 1,87,191 2,98,983
Source: Department of School Education, Government of Telangana

విద్య హక్కు చట్టం 2009 ప్రకారం ప్రా థమిక తరగతులలో 1 నుండి 5 వరకు విద్యార్థి-ఉపాధ్యాయుల నిష్పత్తి 7 30:1 తరగతులు 6
నుండి 8 వరకు ప్రా థమిక ఉన్నత విద్యార్థి-ఉపాధ్యాయ నిష్పత్తి 35:1 గా ఉండాలి. తెలంగాణ రాష్ట రం్ లో 2021-22 లో ప్రా థమిక
పాఠశాలలకు విద్యార్థి-ఉపాధ్యాయ నిష్పత్తి 20:1 ఉంటే ప్రా ధమికోన్నత స్థాయి లో ఈ నిష్పత్తి 13:1 ఉండగా సెకండరీ స్థాయి నిష్పత్తి
9:1 గా ఉన్నది.

UDISE+ ప్రకారం 2021-22 లో ప్రత్యేక కేటగిరి కాని రాష్ట్రా లన్నింటిలో తెలంగాణ రాష్ట్రా నికి విద్యార్థి-ఉపాధ్యాయ నిష్పత్తి లో 20:1 తో
మూడవ ర్యాంకు (పటం 10.11). ప్రా ధమికోన్నత మరియు సెకండరీ స్థాయిలో విద్యార్థి-ఉపాధ్యాయ నిష్పత్తి వరుసగా 13:1 మరియు
9:1 తో ప్రత్యేక కేటగిరీ కానీ రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఉత్త మ ప్రతిభ కనబరిచింది. (పటం 10.12 మరియు పటం 10.13).

పటం 10.11:సాధారణ కేటగిరీ రాష్ట్రాలతో పోల్చినపుడు ప్రాధమిక స్థాయిలో తెలంగాణ యొక్క

విద్యార్థి-ఉపాధ్యాయ నిష్పత్తి
60 53
50
40 27 28 29 30
22 24 25 25 25 25 25 26 26 26
30 17 19 20 20
20
10
0
Maharashtra

West Bengal

Kerala

Jharkhand
Punjab
Tamilnadu

Goa
Telangana

Andhra Pradesh

Bihar
Chhattisgarh

Rajasthan

Uttar Pradesh

Gujarat
Karnataka

Madhya Pradesh

Haryana

India
Odisha

Source : UDISE+ 2021-22

7. Pupil Teacher Ratio reflects the workload of the teacher and how available they are to provide care and other services to
their students. PTR is critical for equitable learning access at the Grade level.

విద్య మరియు నైపుణ్యాల అభివృద్ధి 173

 పటం 10.12: సాధారణ కేటగిరీ రాష్ట్రాలతో పోల్చినపుడు ప్రాధమికోన్నత స్థాయిలో తెలంగాణ యొక్క
విద్యార్థి-ఉపాధ్యాయ నిష్పత్తి

30 26 28
21 23 24 25 25
25
20 15 15 15 17 17 18 19 19 19
13 13 14
15
10
5
0

Madhya Pradesh
Andhra Pradesh
Tamilnadu

Kerala

West Bengal
Chhattisgarh

Punjab

Jharkhand
Bihar
Goa
Telangana

Odisha

India

Gujarat

Maharashtra
Uttar Pradesh
Karnataka

Haryana
Rajasthan

Source: UDISE+ 2021-22

పటం 10.13: సాధారణ కేటగిరీ రాష్ట్రాలతో పోల్చినపుడు సెకండరీ స్థాయిలో తెలంగాణ యొక్క విద్యార్థి-
ఉపాధ్యాయ నిష్పత్తి

60 54
50
40 34
29
30 18 20 22 26
16 17 17
20 9 9 10 10 10 12 12 14 14
10
0
Andhra Pradesh

Tamilnadu

Kerala

West Bengal
Punjab

Karnataka
Goa

Haryana

Chhattisgarh

Maharashtra

Bihar
Jharkhand
Rajasthan

Madhya Pradesh
Telangana

India

Odisha

Uttar Pradesh

Gujarat

Source: UDISE+2021-22

10.1.4. అట్టడుగు వర్గాల విద్యార్థుల కొరకు చేపట్టిన కార్యక్రమాలు

విద్యా విధానంలో సామాజిక న్యాయం కేంద్రంగా ప్రభుత్వం విద్యను సమానంగా, సమ్మిళితంగా మరియు ఎస్సీ, ఎస్టీ, బీసీ మరియు
మ�ైనార్టీలకు అందుబాటులో ఉండేటట్లు అనేక చర్యలను తీసుకోవడం జరిగింది.

174 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 బాక్స్ 10.1
గురుకుల విద్యా సంస్థల ద్వారా
బలహీన వర్గాల విద్యార్థుల
జీవితాలను మార్చే దిశగా...!
1002 గురుకుల విద్య సంస్థలను ప్రభుత్వ సహాయం
పొ ందే ఐదు వేరు వేరు స్వతంత్ర సంస్థ ల ద్వారా ప్రభుత్వం
నడిపిసతుంది
్ . అవి బలహీనవర్గా లకు చెందిన ఎస్సీ, ఎస్టీ,
బీసీ మరియు మ�ైనార్టీ వర్గా నికి చెందిన 5,58,923 మంది
విద్యార్థులకు విద్యావసరాలను తీరుస్తున్నాయి. అత్యధిక
మంది విద్యార్థులు మొదటి తరం పాఠశాలలకు వెళ్లే వారు. ఈ
సంస్థలు “పళ్లెం నుండి పలక విధానం” అనే ఏక�ైక విధానం
అనుసరిసతూ ్ విద్యార్థుల ప్రా థమిక అవసరాలను తీర్చేదిశగా
ఆరోగ్యవంతమ�ైన, సంతోషకరమ�ైన మరియు కమ్యూనిటీ
ఓరియెంటెడ్ పాఠశాల వాతావరణంలో జీవించే విధంగా
తోడ్పడుతుంది. మొదటి గురుకుల సంస్థను 1970ల మొదట్లో
నెలకొల్పినారు. సామాజికంగా మరియు ఆర్థికంగా వెనుకబడిన
వర్గా ల విద్యార్థుల విద్య కొరకు చేపట్టిన మొట్ట మొదటి చర్యగా
ఇది ఉన్నది. గత 8 సంవత్సరాలలో ఈ సంస్థల సంఖ్య 293
నుండి 1002 వరకు వృద్ధి చెందినవి, మరియు వీటి పనితీరు
ని చూసినట్ై లతే, 2021-22 సంవత్సరంలో SSC లో ఉత్తీ ర్ణ త
శాతం 96.98% తో, ఇంటర్మీడియట్ లో 83.45% మరియు
డిగ్రీలో 2020-21 లో 93.05%తో ఆదర్శంగా నిలుస్తున్నాయి.
దీంతోపాటు 2017-18 నుండి సంస్థలకు ప్రత్యేక మద్ద తు ద్వారా
దాదాపు 1,500 మంది విద్యార్థులు దేశంలోని IIT లు,NIT లు
మరియు వ�ైద్య కళాశాలలో సీట్లు సంపాదించినారు మరియు
10.1.4.1 గురుకుల సంస్థల రకాలు
గురుకుల విద్యా సంస్థ లు 5వ తరగతి మరియు ఇంటర్మీడియట్
మొదటి సంవత్సరానికి ప్రవేశానికీ ప్రవేశ పరీక్ష ను నిర్వహిస్తా యి.
డిగ్రీ కాలేజీలకు అడ్మిషన్
లు Degree Online Service Tel-
angana (DOST) ద్వారా నిర్వహిస్తా రు. తెలంగాణ ప్రభుత్వ
నియమాల ప్రకారం, ప్రతి సొ స�ైటి ఎక్కువ భాగం సీట్లను ఆయా
వర్గా ల వారి కోసం రిజర్వ్ చేస్తా యి.
10.1.4.1. తెలంగాణ గురుకుల విద్యాలయాల సంస్థ
(TREIS)
సాంఘికంగా మరియు ఆర్థికంగా వెనుకబడిన ప్రతిభావంతుల�ైన
గ్రామీణ విద్యార్థులకు గురుకుల పద్ధతిలో నాణ్యమ�ైన విద్యను
అందించడానికి TREIS ని స్థాపించారు 2022-23నాటికి
1,519 మంది విద్యార్థులు దేశంలోని ప్రీమియర్ సంస్థలలో
సీట్లు సంపాదించినారు. విద్యార్థులు సమగ్రాభివృద్ధి చెందడమే
ఈ సంస్థలయొక్క ప్రధాన పనితీరుగాఉంది. 2016-17
నుండి గురుకుల విద్యా సంస్థల విద్యార్థులు దాదాపు 1200
బంగారు, 800 వెండి, మరియు 700 రజత పథకాలను
అంతర్జాతీయ జాతీయ మరియు రాష్ట స ్ర థా ్యి క్రీడా పో టీలలో
సాధించి,అట్ట డుగు ప్రతిభను గుర్తించి పో షించడానికి ఒక
చక్కటి ఉదాహరణగా నిలిచింది.
గురుకుల విద్యాసంస్థలు విద్యార్థులకు మరియు వారి
తల్లిదండ్రు లకు గట్టి నమ్మకాన్ని మరియు గౌరవాన్ని
పెంపొ ందించడంలో విజయం సాధించినాయి మరియు రాష్ట రం్
పెట్టిన పెట్టు బడికి చాలా అధిక రాబడి వస్తుందనడంలో ఇవి
ఒక సూచికగా ఉన్నాయి. (పటం 10.14)
పటం 10.14 ::2014-15 నుండి 2022-23 మద్య
సొసైటీ ల వారిగా స్థాపించబడిన విద్యా సంస్థలు
Residential Institutions under School 37
Education 37
134
Social Welfare Institutions
268
Tribal Welfare Residential Institutions
91
163
Minority Welfare Residential 12
Institutions 204
BC Welfare (Mahatma Jyotiba Phule 19
Residential Educational Institutions) 310
2014-15 2022-23
Source: Departments concerned
ఈ సంస్థ 37 విద్యాసంస్థలను నడుపుతూ 23,504 మంది
విద్యార్థుల విద్యావసరలను తీరుస్తుంది.
10.1.4.1.2. తెలంగాణ సాంఘిక సంక్షేమ గురుకుల
విద్యాలయాల సంస్థ (TSWREIS)
TSWREIS సంస్థ 268 గురుకుల విద్యాలయాలను (అందులో
173 బాలికల కోసం) 1,55,863విద్యార్థులతో నడిపిసతుంది
్ .
ఇందులో 238 విద్యాలయాలు 5 నుండి 12 తరగతుల
వారికి విద్యను అందిస్తా యి, మరియు 30 విద్యాలయాలు
పట్ట బద్ర మరియు స్నాతకొత్త ర విద్యను మహిళల కోసం
ప్రత్యేకించబడినాయి. సంస్థ ప్రత్యేక విద్యాలయాలయిన స్కూల్
ఆఫ్ ఫ�ైన్ ఆర్ట్స్ మరియు ఫిల్మ్ టెక్నాలజి, స�ైనిక్ స్కూల్స్, ఆర్మ్
డ్ ఫో ర్సెస్ ప్రిపరేటరీ డిగ్రీ కాలేజీ ఫర్ విమెన్ మరియు స్పొ ర్ట్స్
అకాడమీలను (29) నడిపిసతుంది
్ .
విద్య మరియు నైపుణ్యాల అభివృద్ధి 175
10.1.4.1.3 తెలంగాణ షెడ్యూల్డ్ తెగల సంక్షేమ
గురుకుల విద్యాలయాల సంస్థ (TTWREIS)
ఈ సంస్థ 183 8 గురుకుల విద్యాలయాలను 1వ తరగతి నుండి
స్నాతకోత్త ర విద్య వరకు విద్యను అందిసతుంది
్ . 29 మినీ
గురుకులాలు ప్రత్యేకంగా బాలికల కోసం 1 నుండి 5 తరగతుల
వారికి, 109 గురుకుల పాఠశాలలు మరియు జూనియర్
కళాశాలలు 5 నుండి 12 తరగతులకు విద్యను అందిస్తా యి.
22 డిగ్రీ కళాశాలలు పట్ట బద్రుల మరియు స్నాతకోత్త ర స్థాయి
విద్యను అందిసతు ్న్నాయి. ఈ సంస్థ తమ విద్యాలయాల ద్వారా
72,898 విద్యార్థులకు విద్యను అందిసతుంది
్ .
10.1.4.1.4 తెలంగాణ మైనారిటీ గురుకుల
విద్యాలయాల సంస్థ (TMREIS)
మ�ైనారిటీ వర్గా లకు చెందిన ఆర్ధికంగా వెనుకబడిన వారికి
నాణ్యమ�ైన విద్యను అందించడం కోసం TMREIS సంస్థ
స్థాపించినారు. ప్రసతు ్తం ఈ సంస్థ రాష్ట రం్ లో 204 పాఠశాలలను
నడిపిసతుంది
్ (అందులో బాలుర కోసం 107 మరియు 97
బాలికల కోసం). ఈ సంస్థ 5 నుండి 12 తరగతుల వారికి
దాదాపు 1,25,218 మంది విద్యార్థులకు విద్యనందిసతుంది
్ .
10.1.4.1.5 మహాత్మా జ్యోతిబా ఫూలే తెలంగాణ
వెనుకబడిన తరగతుల సంక్షేమ గురుకుల
విద్యాలయాల సంస్థ (MJPTBCWREIS)
ఈ సంస్థ ప్రసతు ్తం 294 పాఠశాలలను, 142 జూనియర్
కళాశాలలను మరియు 16 డిగ్రీ కళాశాలలను 1,81,440
విద్యార్థులతో నడిపిసతుంది
్ . 2022-23 విద్యా సంవత్సరం లో 33
నూతన పాఠశాలలను, 15 నూతన డిగ్రీ కళాశాలలను మరియు
2 వ్యవసాయ మహిళా డిగ్రీ కళాశాలలను నెలకొల్పినారు.
10.1.4.1.6. కస్తూర్బా గాంధీ బాలికల విద్యాలయాలు
(KGBVs)
కస్
తూ ర్బా గాంధీ బాలికల విద్యాలయాలను దేశంలోని విద్యా
పరంగా వెనుకబడిన మండలాలల్లో ఎక్కడ�ైతే స్త్రీల అక్షరాస్యత
జాతీయ సగటు కన్నా తక్కువగా ఉందో మరియు ఎక్కడ�ైతే
అక్షరాస్యతా లింగ బేధం జాతీయ సగటు కన్నా ఎక్కువగా ఉందో
ఆయా మండలాలలో 2004 లో ప్రా రంభించారు. 2014-15
నుండి కస్
తూ ర్బా గాంధీ బాలికల విద్యాలయాల సంఖ్య 391
నుండి 475 కి పెరిగింది. 6 నుండి 12 తరగతుల దాదాపు
1,19,596 మంది బాలికలకు విద్య నందిసతు ్న్నారు.
8. Includes 23 schools of Telangana State Eklavya Model Residential Schools society
176 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
10.1.4.1.7 తెలంగాణ ఆదర్శ పాఠశాలల సెకండరీ
విద్యా సంస్థ
భారత ప్రభుత్వం దేశంలో విద్యాపరంగా వెనుకబడిన
మండలాలలో దశల వారిగా 6000 ఆదర్శ పాఠశాలలను
నవోదయ పాఠశాలల పద్దతి మీద ఆధారపడి ఉచిత
నాణ్యమ�ైన విద్యను అందించాలనే లక్ష్యం తో నెలకొల్పినారు.
ఈ పాఠశాలలలో 6 నుండి 12 తరగతుల విద్యార్థులకు రాష్ట ్ర
పాఠ్య ప్రణాళిక ప్రకారం విద్యను అందిస్తా రు. 2013-14 విద్యా
సంవత్సరం నుండి మన రాష్ట రం్ లో ఈ పాఠ శాలలు విద్య
నందించడం ప్రా రంబించాయి. ప్రసతు ్తం రాష్ట ్ర వ్యాప్తంగా 29
జిల్లాలలో మొత్తం 194 ఆదర్శ పాఠ శాలలు ఉన్నాయి.
10,1.4.2 బలహీన వర్గాల విద్యార్థులకు ఆర్థిక
సహాయం
ఎస్‌సి, ఎస్‌టి, బి‌సి మరియు మ�ైనారిటీ వర్గా లకు చెందిన
విద్యార్థుల వృద్ధి పధం లో ఉన్న ఆర్థిక అవాంతరాలను
తొలగించడానికి ప్రభుత్వం ఆర్థిక సహాయాన్ని ప్రతిభ కల్గిన
విద్యార్థులకు అందిసతుంది
్ .
10.1.4.2.1 ప్రీ మెట్రిక్ మరియు పోస్ట్ మెట్రిక్
స్కాలర్షిప్ లు
విద్యార్థుల బడి మానివేయడాన్ని తగ్గించడానికి ఫీజు
రీయంబర్స్మెంట్, ప్రీ-మెట్రిక్ మరియు పో స్ట్ -మెట్రిక్ స్కాలర్షిప్
లను ప్రభుత్వం బలహీన వర్గా ల విద్యార్థులకు అందిసతుంది
్ .
2014-15 నుండి 2022-23 మధ్య కాలం లో 335.87 కోట్ల
రూపాయలను ఎస్‌సిల కొరకు, 275.56 కోట్ల రూపాయలను
ఎస్‌టిల కొరకు, ప్రీ-మెట్రిక్ స్కాలర్షిప్ లకు ప్రభుత్వం ఖర్చు
చేసింది. మరియు 3,647.51 కోట్ల రూపాయలను ఎస్‌సిల
కొరకు, 1,815.78 కోట్ల రూపాయలను ఎస్‌టిల కొరకు పో స్ట్ -
మెట్రిక్ స్కాలర్షిప్ లకు ఖర్చు చేసింది. 2014-15 నుండి
2022-23 వరకు 9233.63 కోట్ల రూపాయలను బి‌సి ల
కొరకు ఖర్చు చేసింది. మ�ైనారిటీ విద్యార్థుల కొరకు 2014-15
నుండి 434 కోట్ల రూపాయలను పో స్ట్ -మెట్రిక్ స్కాలర్షిప్ లకు
మరియు 1,575 కోట్ల రూపాయలను ఫీజ్ రీయింబర్స్మెంట్
కొరకు ప్రభుత్వం ఖర్చు చేసింది.
10.1.14.2.2. విదేశీ విద్య కొరకు సహాయం (బి‌సిల
కొరకు మహాత్మా జ్యోతీబా పూలే విదేశ విద్యా నిధి,
ఎస్‌సి మరియు ఎస్‌టిల కొరకు డా. బి‌ఆర్ అంబేడ్కర్
విదేశీ విద్యా నిధి మరియు మైనారిటీ ల కొరకు పటం 10.15:: 15 సంవత్సరాలు పైబడిన వ్యక్తుల
ముఖ్య మంత్రి విదేశీ ఉపకార వేతనం). యొక్క సాదారణ విద్యా స్థాయిల శాతం
18.34
ఎస్‌సి, ఎస్‌టి, బి‌సి మరియు మ�ైనారిటీ విద్యార్థులలో వారి
14 13.5
కుటుంబ ఆదాయం సంవత్వరానికి 5 లక్షల రూపాయల కన్నా 12.1 11.3
9
తక్కువ ఉంటే వారికి విదేశీ విద్య కోసం ప్రభుత్వం ఉపకార
వేతనాన్ని అందిసతుంది
్ .

బి‌సి విద్యార్థుల కొరకు ఈ పధకాన్ని 2016 లో ప్రా రంభించినారు,

ఎస్‌సి మరియు ఎస్‌టి విద్యార్థులకు 2014 లో మరియు మ�ైనారిటీ Secondary Higher Secondary Graduation
education Education
విద్యార్ధులకొరకు 2015 లో పధకాన్ని ప్రా రంభించినారు. ఈ
All India Telangana
పధకం కింద 2,976 ప�ైబడి బి‌సి విద్యార్థులు, 953 మంది
Source: Periodic Labour Force Survey 2020-21
ఎస్‌సి విద్యార్ధులు, 249 ఎస్‌టి విద్యార్థులు మరియు 2,174
మ�ైనారిటీ విద్యార్థులు ప్రయోజనం పొ ందినారు. ఈ పధకం 10.2.1 ఇంటర్మీడియట్ విద్య
ప్రా రంభించినప్పటి నుండి ప్రభుత్వం 863.49 కోట్ల ప�ైబడి ఖర్చు
‘తెలంగాణ రాష్ట ్ర బో ర్డ్ ఆఫ్ ఇంటర్మీడియట్ విద్య’ రాష్ట రం్ లోని
చేసింది.
ఇంటర్మీడియట్ విద్యా వ్యవస్థ (10+2) ను నియంత్రణ మరియు

10.2 ఉన్నత విద్య పర్యవేక్షణ బాధ్యతను నెరవేరుస్తుంది. 2022-23 లో రాష్ట రం్ లో

దేశం ఎదుర్కొంటున్న సాంఘిక, ఆర్ధిక మరియు రాజకీయ
సమస్యల పట్ల విద్యార్థులు లోతుగా నిమఘ్నమవడం కొరకు,
విజ్ఞాన మార్పిడి, పరిశోదన మరియు ఆవిష్కరణ కొరకు ఉన్నత
విద్యా సంస్థ లు కీలక పాత్ర నిర్వహిస్తా యి మరియు విద్యార్థులకు
అవసరమ�ైన విజ్ఞానం, ఆలోచనా విధానం మరియు న�ైపుణ్యాలతో
ఈ సమస్యలకు పరిష్కారం కనుక్కోవడానికి సన్నద్దమవుతారు.
ఉన్నత విద్య ద్వారా విద్యార్ధులను అత్యంత పరిజఞా ్నం కలిగిన
వారిగా, న�ైపుణ్యాలు కలిగిన శ్రామికులను పరిశమ
్ర కొరకు
మరియు వినూత్న పారిశ్రామికవేత్తలు అయ్యేటట్లు చేయడం
లక్ష్యం.
రాష్ట రం్ లో ఉన్నత విద్యను ఇంటర్మీడియట్ విద్యాబో ర్డ్ గా,
కళాశాల విద్యా విభాగం మరియు సాంకేతిక విద్యా విభాగంగా
ఉప విభజన చేయబడింది. 2022-23 సంవత్సరం లో
1,073 డిగ్రీ కళాశాలల్లో 3,84,021 విద్యార్థులు ఉండగా, అదే
సంవత్వారం లో 2,963 జూనియర్ కళాశాలలు 9,48,321
విద్యార్థులకు ప్రయోజనకరంగా ఉన్నాయి.
2,963 జూనియర్ కళాశాలలు 9,48,321 మంది విద్యార్థులకు
విద్యనందిసతు ్న్నాయి.
10.2.1.1. ఇంటెర్మీడియట్ స్థాయిలో నమోదు
2021-22 ‘రిజర్వ్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా’ వారి ‘హ్యాండ్ బుక్
ఆఫ్ ఇండియన్ స్టేట్స్’ ప్రకారం రాష్ట రం్ లోని ఇంటెర్మేడియట్ విద్య
స్
థూ ల నిష్పత్తి బాలురది 63.1% మరియు బాలికలది 66.7%
(పటం 10.16). ఇది జాతీయ సగటు (బాలురది 57%
మరియు బాలికలది 58.2%) కన్నా వరుసగా 6.1 మరియు
8.5 శాతం పాయింట్లు ఎక్కువ గా ఉన్నది. UDISE+ 2021-
22 ప్రకారం “విద్యార్థి – ఉపాద్యాయ” నిష్పత్తి 28:1 గా ఉన్నది.
పటం 10.16: 2021-22 లో ఇంటర్మీడియట్ విద్యలో
లింగ వర్గాల వారిగా స్థూల నమోదు రేటు
66.70
64.80
63.10
58.2 57.6
57.00

2020-21 ‘పీరియాడిక్ లేబర్ ఫో ర్స్ సర్వే’ ప్రకారం మొత్తం

ఉత్పాదక వయసు (15 సంవత్సరాలు ప�ైబడి) వారిలో 18.4% Boys Girls Total

మంది సెకండరీ విద్యను పూర్తి చేసినారు; 13.5% మంది Telangana India

హయ్యర్ సెకండరీ విద్యను పూర్తి చేసినారు; 11.3% మంది Source: RBI Handbook of Indian States 2021-22
గ్రాడ్యుయేట్ విద్యను పూర్తి చేసినారు; ఇవన్నీ జాతీయ సగటు
విలువలు వరుసగా 14%, 12.1% మరియు 9% కన్నా ఎక్కువ. రిజర్వ్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా హ్యాండ్ బుక్ ఆఫ్ ఇండియన్

(పటం 10.15 చూడండి). స్టేట్స్ 2021-22 ప్రకారం దక్షిణాది రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ కు 3వ
ర్యాంకు GER మొత్తం మీద వచ్చింది (పటం 10.17).

విద్య మరియు నైపుణ్యాల అభివృద్ధి 177

పటం 10.17: దక్షిణాది రాష్ట్రాలతో పోల్సినపుడు
తెలంగాణ రాష్ట్రంలోని ఇంటర్మీడియట్ విద్యలో స్థూల
నమోదు నిష్పత్తి
85.0 81.5
64.8
56.7 56.6
Kerala Tamil Nadu Telangana Andhra Karnataka
Pradesh
Source: RBI Handbook of Indian States 2021-22
UDISE+ 2021-22 ప్రకారం ‘లింగ సమానత్వం సూచిక’9
(GPI) 1.06గా ఉన్నది. ఇది జాతీయ సగటు GPI 1.02
కన్నా ఎక్కువ.
10.3 కళాశాల విద్య
అండర్ గ్రాడ్యూయేట్ మరియు పో స్ట్ గ్రాడ్యూయేట్ కోర్సులను
ప్ రో త్స హించడం మరియు నియంత్రించడం, ప్రత్యేకంగా వెనుక
బడిన గ్రామీణ ప్రాంతాలు మరియు మహిళలప�ై ప్రత్యేక శ్రద్ద
కొరకు కళాశాల విద్య కమిషనరేటును స్థాపించడం జరిగింది.
ఈ సంస్థ లక్ష్యం దశల వారీగా సంప్రదాయ కోర్సుల స్థానంలో
పరిశమ ్ర లకు అవసరమ�ైన వృత్తి విద్యను ప్రవేశ పెట్టడం.
రాష్ట రం్ లో 1,073 డిగ్రీ కళాశాలలు నడుస్తున్నాయి. వాటిలో
2022-23 సంవత్సరం లో దాదాపు 3,84,021 విద్యార్థులు
చదువుకుంటున్నారు. 2022-23 విద్యా సంవత్సరం లో
నాలుగు ప్రభుత్వ డిగ్రీ కళాశాలలను నెలకొల్పినారు. 11 స్వతంత్ర
కళాశాలలతో సహ 88 ప్రభుత్వ డిగ్రీ కళాశాలలు NAACగుర్తింపు
పొ ందినాయి. మరో 10 ప్రభుత్వ డిగ్రీ కళాశాలలు జనవరి 2023
లో NAAC గుర్తింపు పొ ందే ప్రక్రియలో ఉన్నాయి.
10.4 నైపుణ్యాల అభివృద్ధి
భారత దేశానికి బలమ�ైన జనాభా డివిడెండ్ తో ప్రత్యేక స్థానం
ఉన్నది. భారత దేశ జనాభ లో 62 శాతం పని చేయగల జనాభ
ఉన్నది. స్ థూ ల స్థాయిలో దేశం యొక్క ఆర్థిక పనితనాన్ని
న�ైపుణ్యాలు కల్గిన శ్రామికులు బాగా ప్రభావితం చేయగలరు.
ఎక్కువ న�ైపుణ్యాలు గల శ్రామికులు సాధారణంగా ఎక్కువ
ఉత్పాదకత గల వారు మరియు వ్యాపారం లో సాంకేతికత
పరిజఞా ్నాన్ని మరియు సమర్థ వంతమ�ైన పని చేసే విధానాన్ని
ప్రవేశ పెట్టడానికి వారు సులభతరం చేస్తా రు. న�ైపుణ్యాలనేవి
ఉత్పాదకతను పెంచేవిగా ఆవిష్కరణలు మరియు పో టీల ద్వారా
ప్రత్యక్షంగా లేదా పరోక్షంగా ఆర్ధిక వృద్ధికి దో హదపడతాయి.
ప్రభుత్వం ICT విధానం (2021-26) ద్వారా ఐదు సంవత్సరాల
9. GPI measures access to higher education among genders and GPI score greater than 1 implies a disparity in favour of
females.
178 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
రోడ్డు మ్యాపుతో రాష్ట రం్ లోని ద్వితీయ మరియు తృతీయ శ్ణరే ి
నగరాలు గల ప్రాంతాలలో 2026 నాటికి IT రంగంలో పది
లక్షల మందికి ప్రత్యక్ష ఉద్యోగాలను కల్పించాలనే లక్ష్యంతో
పని చేసతు ్న్నారు. ఈ విధానం ప్రతి సంవత్సరం 5,00,000
ప�ైగా విద్యార్థులకు శిక్షణ ఇవ్వాలనుకుంటుంది. IT రంగానికి
అవసరమ�ైన 80 శాతం శ్రామిక శక్తిని స్థానిక ప్రతిభ తోనే
నింపాలని ప్రయత్నిస్తున్నది.
10.4.1 వృత్తి విద్య
వృత్తి విద్యను నేర్చుకునే అవకాశం న�ైపుణ్యాల అభివృద్ధి
మరియు ఉపాధి కల్పనలో కీలక పాత్ర పో షిసతుంది ్ .అది
విద్యార్థులు గ్రాడ్యూయేట్ అయ్యే లోపల వారు ఎంచుకున్న
ఉపాధి మార్గం లో ఆచరణాత్మకమ�ైన అనుభవాన్ని పొ ందే
విదంగా తోడ్పడుతుంది. ఏ విద్యార్థుల�ైతే ఈ కఠినమ�ైన
కార్యక్రమాన్ని పూర్తి చేస్తా రో వారు ఎంపిక చేసుకున్న వృత్తి ని
ప్రా రంభించడానికి అవసరమ�ైన శిక్షణ మరియు ఆధారాలను
పొ ంది ఉంటారు.
సమగ్ర శిక్షణలో 9 నుండి 12 తరగతులలో దీన్ని
నిర్వహిసతు ్న్నారు. ఈ కార్య క్రమాన్ని జాతీయ న�ైపుణ్యాల
అభివృద్ధి కౌన్సిల్ (NSDC) రూపొ ందించిన 17 వృత్తి శిక్షణ
భాగస్వాముల (VTP) ద్వారా అమలు పరుస్తున్నారు.`
2015-16 నుండి వృత్తి విద్యను 287 పాఠశాలలో (ఆదర్శ
పాఠశాలలు మరియు ప్రభుత్వ జిల్లా పరిషత్ పాఠశాలలు)
రాష్ట రం్ లో దశల వారీగా 9 వ తరగతి నుండి 12 వ తరగతి వరకు
అమలు చేసతు ్న్నారు. దాదాపు 1,04,529 విద్యార్థులు 10 వృత్తి
విద్యా ట్రేడ్ లలో 287 పాఠశాలల్లో నమోదు చేసుకున్నారు. 10
వృత్తి విద్యా ట్రేడ్ లు ఇవ్వబడుతున్నవి. అవి, వ్యవసాయం,
దుస్తుల తయారీ మరియు గృహో పకరణాలు, అందం మరియు
IT ఆధారిత సేవలు మీడియా మరియు వినోదం, రిట�ైల్, టూరిజం
మరియు ఆతిద్యం, ఆరోగ్య సంరక్షణ మరియు శారీరక విద్యలు.
10.4.1.1 విజ్ఞానం మరియు నైపుణ్యాల కొరకు
తెలంగాణ అకాడమీ (TASK)
స్థానిక న�ైపుణ్యాల సరఫరాను పో షించడం మరియు ప్రపంచ
న�ైపుణ్యాల ప్రమాణానికి చేరుకోవడానికి, విభిన్న విద్యా
సంబంధమ�ైన మరియు సామాజిక సాంస్కృతిక నేపద్యం
ఉన్న వారికి ఉపయోగ పడటానికి 2014 లో TASK ను
నెలకొల్పినారు.
TASK పరిశమ ్ర దిగ్గజాల�ైన IBM,CISCO, మ�ైక్రో సాఫ్ట్ , స్మార్ట్
బ్రిడ్జ్,NASSCOM మరియు ఫ్యూచర్ స్కిల్స్ తో భాగస్వామ్యం
ఏర్పరుచుకుంది. అలాంటి భాగస్వామ్యాలతో TASK
విద్యార్థులకు అత్యాధునిక సాంకేతికతలో శిక్షణనిస్తుంది.
TASK ప్రాంతీయ కేంద్రా లను హ�ైదరాబాద్, వరంగల్, కరీంనగర్,
ఖమ్మం, సిరిసిల్ల జిల్లాల్లో ప్రా రంభించింది మరియు త్వరలో
నిజామాబాద్, సిద్దిపేట్ మరియు మహబూబ్ నగర్ జిల్లాలలో
ప్రా రంభించనుంది. తెలంగాణలో యువతకు న�ైపుణ్యాలను
పునరుద్ధరించడానికి తీసుకున్న చొరవకు 2016 లో ప్రతిష్టా త్మక
SKOCH ప్లాటినం బహుమతి ని గెలుచుకుంది.
దాదాపు 7,21,526 విద్యార్థులను మరియు 14,683
అధ్యాపకులు ఏప్రిల్ 2021 నుండి అక్టో బర్ 2022మద్య TASK
చొరవల ద్వారా న�ైపుణ్యాలను పెంపొ ందించుకున్నారు.
10.4.1.2 తెలంగాణ నైపుణ్యాలు మరియు విజ్ఞాన
కేంద్రాలు (TSKC)
కళాశాలల విద్య విభాగం విజ్ఞాన కేంద్రా లను నెలకొల్పడం ద్వారా
సమాచార న�ైపుణ్యాలను మృదు న�ైపుణ్యాలు (సాఫ్ట్ స్కిల్స్)
మరియు కంప్యూటర్ ఆధారిత న�ైపుణ్యాలను నేర్పించడం ద్వారా
యువ గ్రాడ్యుయేట్ల కు ఉద్యోగ అవకాశాలను పెంపొ ందించడం
జరుగుతుంది.
10.4.3 పారిశ్రామిక శిక్షణ
ఉపాది మరియు శిక్షణ విభాగం ద్వారా ప్రభుత్వం స్వల్పకాలిక
మరియు దీర్ఘకాలిక శిక్షణను యువతకు ఉద్యోగ అర్హమ�ైన
న�ైపుణ్యాలను నిర్మించడానికి శిక్షణ ఇస్తున్నారు.
రాష్ట ్ర వ్యాప్తంగా 299 ఐ‌టి‌ఐ (పారిశ్రామిక శిక్షణా సంస్థలు)
లలో 36 రకాల ట్రేడ్ లలో శిక్షణను ఇస్తున్నారు. అందులో
235 సంస్థలు ప్రవ
ై ేటివి కాగా 64 సంస్థలు ప్రభుత్వం అదీనంలో
నడుస్తున్నవి, 2014 నుండి ఇప్పటివరకు 2,07,974 మంది
విద్యార్థులకు శిక్షణ ఇవ్వగా అందులో 62,316 మందికి ఉపాది
లబించింది.
జీవనోపాదికి ఆర్థిక సహాయం అందించే వ్యాపార ఇంక్యుబేటర్

10.4.2 సాంకేతిక విద్య పథకంలో బాగంగా వ్యవస్థాపకతను ప్ రో త్స యించడం కోసం

రాష్ట ్ర ఆర్థిక వృద్ధిలో సాంకేతిక విద్య ఒక సాధనంగా ఉన్నది.
ప్రభుత్వం సాంకేతిక విద్యను అందుబాటులో మరియు సరసమ�ైన
ధరకు అందరికీ అందేటట్లు చెయ్యడమే కాకుండా సంబంధిత
ఉద్యోగ అవకాశాలు నిశ్చయపరిచేటట్లు చేయడం లక్ష్యంగా పని
చేసతుంది
్ . 2022-23 నాటికి అన్నీ రకాల యాజమాన్యాలను
కలిపి 1,327 సాంకేతిక విద్య సంస్థలు దాదాపు 2,23,427
విద్యార్థులకు విద్యనందిసతు ్న్నాయి.(10.4 పట్టికను చూడండి)
వివిధ రకాల సాంకేతిక కళాశాలలు మరియు విద్యార్థుల
నమోదు కొరకు చూడండి.
భారత ప్రభుత్వం సూక్ష్మ, చిన్న తరహా మరియు మధ్య తరహా
సంస్థలు (MSME) సహకారంతో 6 ప్రభుత్వ ITI ల ద్వారా
ఇంక్యుబేటర్ కేంద్రా లను నెలకొల్పడానికి సిరిసిల్ల, వనపర్తి,
ఖమ్మం, నిజామాబాద్, మేడ్చల్ మరియు కరీంనగర్ జిల్లాలను
గుర్తించడం జరిగింది.
అదనంగా, శిక్షణ నాణ్యతను మెరుగుపరచడానికి మరియు
నియామకాలను మెరుగుపరచడానికి 55 పారిశ్రామిక సంస్థలు
(ITIs), 55 పరిశమ
్ర లతో అవగాహనా ఒప్పందం (MoU)
కుదుర్చుకున్నారు.

10.4 పట్టిక: ప్రధాన వృత్తి కళాశాలల సంఖ్య – 10.5. ప్రగతి వైపు

అందులో చేర్చుకునే విద్యార్థుల సంఖ్య (2022-23)
కోవిడ్-19 సంక్షోభంతో విద్యా వ్యవస్థ ప్రపంచం మొత్తం మీద
Type of College No. of Colleges Intake ఇటీవలి చరితల
్ర ో మొట్ట మొదటి సారిగా ఆగిపోయింది. కోవిడ్-
Poly-Technic 10 120 30,032 19 మహమ్మారి సంబంధిత పాఠశాలల మూసివేత ఫలితంగా
Engineering 178 99,979
Government Medical
విద్యార్థులు తమ జీవిత కాలం లో ప్రసతు ్త విలువ ప్రకారం
26 3,690
Colleges 11 దాదాపు 17 ట్రిలియన్ డాలర్ల ఆదాయం కోల్పోయే ప్రమాదం
B.Pharm 121 10,420 ఉంది, లేదా ఇది ఈ నాటి ప్రపంచ జి‌డి‌పి లో దాదాపు 14%
Pharm – D 65 1,870
ఉంటుంది. దీనిని ప్రపంచ బ్యాంకు యునెస్కో మరియు
ICET MBA 265 32,724
ICET MCA 52 4,290 యునిసెఫ్ 2021 నివేదిక లో అంచనా వేయడం జరిగింది.
M.Tech 85 6,316
M.Pharm 107 4,396
జాతీయ లాక్డౌ న్ తరువాత పాఠశాలలు తిరిగి తెరుచుకున్నాయి.
LAWCET-5 Y 18 1,980 పటిష్టమ�ైన పునాదితో రాష్ట రం్ ప్రా రంభించిన ‘మన ఊరు – మన
LAWCET–3 Y 23 4,610 బడి / మన బస్తి – మన బడి’ కార్యక్రమం పాఠశాలలలో
LL.M 20 930
మౌళిక సదుపాయాలను మెరుగు పరుస్తా యి, మరియు ‘తొలి
EdCET 210 18,950
B.P.Ed 17 1,760 మెట్టు ’ ప్రా ధమిక తరగతులలో అక్షరాస్యత మరియు సంఖ్య
UG.D.P.Ed 4 350 శాస్త ్రంను బలపరుస్తా యి. విద్యార్థుల జీవిత ఫలితాల మీద పడే
B.Arch 10 930 ప్రభావాన్ని దృష్టి లో ఉంచుకుని, రాష్ట రం్ లోని విద్యా వ్యవస్థ
M.Arch 6 200
యొక్క ప్రా ధమిక అంశాలను అభివృద్ధి చేయాలనే ఉద్దేశ్యం తో
Total 1,327 2,23,427
ప్రభుత్వం మరిన్ని చర్యలను చేపట్ట డానికి సిద్దంగా ఉంది.
Source: Department of Technical Education, Government of
Telangana

10. As of 2021-22
11. As of Jan 2023

విద్య మరియు నైపుణ్యాల అభివృద్ధి 179

 అధ్యాయం

11
సంక్షేమం

180 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
l తెలంగాణ రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం దళిత కుటుంబాలు l ప్రభుత్వం 21.12.2022 న గర్భిణీ స్త్రీలలో
ఆర్థికంగా నిలదొ క్కుకోవడానికి 2021 సంవత్సరం రక్త హీనత (అనీమియా)ను నిరోధించడానికి,
లో ‘దళిత బంధు’ పేరుతో ఒక కుటుంబానికి కేసీఆర్ పో షకాహార కిట్ కార్యక్రమాన్ని
పది లక్షల రూపాయల సహాయాన్ని రక్త హీనత (అనీమియా) గణనీయంగా కలిగి
అందించే కార్యక్రమానికి శ్రీకారం చుట్టింది. ఈ ఉన్న జిల్లాలలో ప్రా రంభించడం జరిగింది.
మొత్తాన్ని బ్యాంకుకు లేదా ప్రభుత్వానికి కానీ
l కళ్యాణ లక్ష్మి / షాదీ ముబారక్ పథకం
చెల్లించనవసరం లేదు. ఈ ఆర్థిక సహాయంతో
ప్రా రంభమ�ైనప్పటి (2014 సంవత్సరం) నుండి
దళిత కుటుంబాలు వారికి అనుకూలమ�ైన
ఇప్పటి వరకు 12,14,704 వివాహాలు జరిగాయి.
స్థిరమ�ైన ఆదాయం పొ ందే కార్యకలాపాలను
30.01.2023 నాటికి ఈ పథకం ద్వారా 2.4
ప్రా రంభించుకొనేందుకు ఈ పథకం వీలు
లక్షల షెడ్యూల్ కులాలు, 1.5 లక్షలు షెడ్యూల్
కల్పించింది. ప్రతి అసెంబ్లీ నియోజక వర్గంలో
తెగలు, 5.9 లక్షలు వెనుకబడిన తరగతులు
1500 లబ్ధి దారులకు ప్రయోజనం చేకూర్చే
మరియు 2.4 లక్షల మ�ైనారిటీలకు చెందిన
లక్ష్యంగా 2022-23 సంవత్సరానికి గాను
వధువులు ప్రయోజనం పొ ందారు.
రూ.17,700 కోట్లు కేటాయించింది.
l బడ్జెట్లో ఎస్సీ / ఎస్టీలకు దామాషా ప్రకారం
l ప్రభుత్వం 30 సెప్టెంబర్ 2022 నుండి
నిధులు కేటాయింపులు జరగాలనే ఉద్దేశ్యంతో
షెడ్యూల్డ్ తెగలకు (STs), విద్యా సంస్థలు
2017 సంవత్సరంలో “ఎస్సీ / ఎస్టీ ప్రత్యేక
మరియు ప్రభుత్వ ఉద్యోగాలలో ప్రవేశాల కొరకు
అభివృద్ధి నిధి చట్టం” రూపొ ందించబడింది.
రిజర్వేషన్ల ను 6 శాతం నుండి 10 శాతానికి
2022-23 సంవత్సరంలో (జనవరి 2023
పెంచడం జరిగింది.
వరకు) కేటాయించబడిన నిధులలో దాదాపు
l ‘రెండు పడక గదుల గృహ పథకం’ లో రూ.11,430.75 కోట్లు షెడ్యూల్ కులాల,
భాగంగా డిసెంబర్ 2022 నాటికి ప్రభుత్వం రూ. 2,623.39 కోట్లు షెడ్యూల్ తెగల ప్రత్యేక
రూ.11, 635.14 కోట్లు ఖర్చు చేసి 1,36,039 ప్రయోజనం కొరకు ఉపయోగించబడ్డా యి.
గృహాలను నిర్మించడం జరిగింది. దీనితో పాటు
l మహిళలను ఆర్థికంగా బలోపేతం
ఆర్థికంగా బలహీన వర్గా లకు (EWS) చెందిన
చేసేందుకు రాష్ట రం్ లో మొత్తం 46.08 లక్షల
స్థల యజమానులకు గృహ నిర్మాణం కోసం
మహిళలతో 4.30 లక్షల “స్వయం సహాయక
ఒక్కో ఇంటికి రూ.3 లక్షల వ్యయం వెచ్చించి,
సంఘాలు(SHGs) ఏర్పాటు చేయబడ్డా యి.
100 శాతం సబ్సిడీ తో 4 లక్షల గృహాలను
ప్రతి సంవత్సరం స్వయం సహాయక సంఘాలకు
నిర్మించడానికి ప్రభుత్వం నిర్ణయించింది.
కేటాయించిన మొత్తాన్ని బ్యాంకు అనుసంధానం
l ప్రభుత్వం 2014-15 సంవత్సరం నుండి సగటున (Bank Linkage) ద్వారా అందజేయడం
39 లక్షల లబ్ధి దారులకు మొత్తం రూ.54,989 జరుగుతుంది.
ను ‘ఆసరా పెన్షన్’ పథకం క్రింద (జనవరి 2023
వరకు) పంపిణీ చేయడం జరిగింది.

సంక్షేమం 181
11.1. ఉపోద్ఘాతం
తెలంగాణ రాష్ట రం్ లోని అణగారిన మరియు అట్ట డుగు ప్రజానీకం
అభ్యున్నతే లక్ష్యంగా ప్రభుత్వం అనేక సంక్షేమ కార్యక్రమాలను
అమలు చేసతు ్న్నది. ఈ సంక్షేమ కార్యక్రమాల ద్వారా అట్ట డుగు
వర్గా ల ప్రజలకు సామాజిక సమానత్వంతో పాటు ఆర్థికంగా
మరింతగా బలోపేతం చేసి వారికి అన్ని రంగాలలో సమాన
అవకాశాలు కల్పించడమే లక్ష్యంగా కృషి చేయడం జరుగుతుంది.
సామాజికంగా, ఆర్థికంగా వెనుకబడిన షెడ్యూల్డ్ కులాలు,
షెడ్యూల్డ్ తెగలు, వెనుకబడిన తరగతులు, మ�ైనార్టీ వర్గా లు,
మహిళలు, పిల్లలు, వయోవృద్ధులు, దివ్యాంగులు మరియు
ఇతర వెనుకబడిన వర్గా ల ప్రజల సంక్షేమానికి, అభ్యున్నతికి
ప్రభుత్వం కట్టు బడి ఉంది. ఈ సంక్షేమ పథకాల లక్ష్యాలు
సంబంధిత ప్రజల అవసరాలు ప్రతిబింభించేలా ఉండి పటిష్టంగా
చిత్త శుద్ధితో అమలు చేయబడి నట్ల యితే ప్రభుత్వం ఆశించిన
సామాజిక లక్ష్యం సాధ్యమవుతుంది.
11.2. షెడ్యూల్డ్ కులాలు, షెడ్యూల్డ్
తెగలు, వెనుకబడిన తరగతులు
మరియు మైనారిటీల సంక్షేమం
సామాజిక న్యాయం, సమానత్వం సాధించడానికి ప్రభుత్వం
అణగారిన కులాలు, గిరిజనులు, వెనుకబడిన తరగతులు
మరియు మ�ైనారిటీ వర్గా లు అందరికీ ప్రయోజనం కలిగేలా
వినూత్న సంక్షేమ కార్యక్రమాలను రూపొ ందించి పటిష్టంగా
అమలుపరుస్తుంది. తద్వారా వీరు అభివృద్ధి చెందిన కులాలతో
సమానంగా సామాజిక, విద్య మరియు ఆర్థిక సమానత్వం
సాధించడానికి ఉపయోగపడుతుంది.
11.2.1. ‘దళిత బంధు’
2021-22 సంవత్సరంలో షెడ్యూల్డ్ కులాల ప్రజల ఆర్థిక
అభివృద్ధికి రాష్ట రం్ ‘దళిత బంధు’ పథకాన్ని ప్రా రంభించడం
జరిగింది. ఈ పథకం క్రింద ప్రతి లబ్ధి దారుని కుటుంబానికి
10 లక్షల రూపాయలను పూర్తి గ్రాంటుగా, బ్యాంకుల మీద
ఆధారపడకుండా, తగిన ఆదాయ సంపాదనక�ై అనుకూల ఆర్థిక
కార్యకలాపాన్ని ఎంపిక చేసుకునే వెసులుబాటు ఉన్నది.
యాదాద్రి-భువనగిరి జిల్లాలోని ఆలేరు అసెంబ్లీ
నియోజకవర్గంలోని వాసాలమర్రి గ్రామంలో ఆగస్టు 4, 2021న
ఈ పథకం ప్రా రంభించబడింది. 2021-22 సంవత్సరంలో ఈ
పథకం క్రింద రూ. 4,441 కోట్లు కేటాయించి 38,323 ఎంపిక
చేసిన కుటుంబాలకు ప్రయోజనం చేకూర్చడానికి రూ. 4,150
182 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
కోట్లు జిల్లాలకు పంపిణీ చేశారు. 2021-22 సంవత్సరానికి
1500 మంది లబ్ధి దారుల లబ్ధి కి రూ. 17,700 కోట్లు వ్యయం
అవుతుంది.
11.2.1.1. దళిత రక్షణ నిధి
దళిత బంధు లబ్ధి దారు కుటుంబంలో దురదృష్ట వశాత్తు ఏదేని
ఊహించని సంఘటన జరిగినప్పుడు ఆర్థికంగా ఇబ్బంది
ఎదుర్కొనకుండా ఉండేందుకు దళిత రక్షణ నిధి ఏర్పాటు
చేయబడింది. అవసర సమయంలో ఈ నిధి నుండి డబ్బును
వినియోగించే వీలు కల్పించడం ద్వారా లబ్ధి దారు కుటుంబాలు
రక్షించబడతాయి.
11.2.2. షెడ్యూల్డ్ కులాలు / షెడ్యూల్డ్ తెగల ప్రత్యేక
అభివృద్ధి నిధులు (SC /ST SDFs)
ఎస్సీ, ఎస్టీల అభివృద్ధికి కేటాయించబడిన నిధులను
పూర్తిస్తా యిలో వినియోగించి వారి అభివృద్ధిని వేగవంతం
చేసేందుకు, ఆర్థికంగా, విద్యాపరంగా మరియు మానవ అభివృద్ధి
ప�ై దృష్టి కేంద్క
రీ రించడంతో పాటు వారి భద్రత, సామాజిక
గౌరవం మరియు వారి మధ్య సమానత్వాన్ని ప్ రో త్సహించడం
లక్ష్యంగా తెలంగాణ ప్రభుత్వం “షెడ్యూల్డ్ కులాలు మరియు
షెడ్యూల్డ్ తెగల ప్రత్యేక అభివృద్ధి నిధి (ప్రణాళిక, కేటాయింపు,
మరియు ఆర్థిక వనరుల వినియోగం) చట్టం” ను 2017 లో
ఆమోదించింది.
ఒక ఆర్థిక సంవత్సరంలో వినియోగించబడని నిధులను ఆ
తర్వాత వచ్చే ఆర్థిక సంవత్సరంలో ఖర్చు చేసుకునే అవకాశం
ఈ చట్టం కల్పించింది. ఇటువంటి నియమం ఉన్న మొదటి
రాష్ట రం్ తెలంగాణ. ఈ నిధిని ఏర్పాటు చేసినప్పటి నుండి జనవరి
2023 వరకు సుమారు రూ. 70,307 కోట్లు ఎస్సీల, రూ.
37,777 కోట్లు ఎస్టీల ప్రయోజనం కొరకు ఉపయోగించబడినవి.
కళ్యాణ లక్ష్మి, ఆసరా పెన్షనలు ్, ఇంటింటికి త్రా గునీరు సరఫరా,
ఎస్సీ / ఎస్టీ వసతి గృహాలలోని విద్యార్థులకు సన్న బియ్యం
మొదల�ైన సంక్షేమ కార్యక్రమాల అమలుకు ఎస్సీ / ఎస్టీ ప్రత్యేక
అభివృద్ధి నిధులు వినియోగించడం జరుగుతుంది. 2017
నుండి 2022-23 మధ్య (డిసెంబర్ 2022 వరకు), ఎస్సీ, ఎస్టీ
ప్రత్యేక అభివృద్ధి నిధులకు సంబంధించిన వ్యయ వివరాలను
పటం 11.1 మరియు 11.2 లో చూపడమయింది. 2017-18
నుండి 2022-23 (జనవరి 23 వరకు) మధ్యకాలంలో ఎస్సీ /
ఎస్టీ ప్రత్యేక అభివృద్ధి నిధి నుండి మొత్తం రూ. 1,08,084 కోట్లు
ఖర్చు చేయడం జరిగింది.
పటం 11.1 2017-18 నుండి 2022-23 సంవత్సరం శాతం నుండి 10 శాతానికి పెంచింది. ప్రసతు ్తం ఎస్టీ, ఎస్సీ, బీసీ,

వరకు ఎస్సి అభివృద్ధి నిధుల క్రింద ఖర్చు చేసిన మ�ైనారిటీ(బీసీ-ఇ) మరియు ఆర్థికంగా వెనుకబడిన వర్గా లకు

మొత్తం (రూ. కోట్లలో)

(ఈడబ్ల్యూఎస్) రిజర్వేషన్
లు వరుసగా 10%, 15%, 25% ,4%
మరియు 10% గా ఉన్నాయి.
15,677.68

11.2.1 గిరి వికాసం

11,474.80 11,430.75
10,989.18 10,744.79
9,990.22 ‘గిరి వికాసం’ పథకం యొక్క ముఖ్య ఉద్దేశ్యం ఏమనగా
షెడ్యూల్ తెగకు చెందిన చిన్న, సన్నకారు ర�ైతులకు, సాగు
చేయలేని వ్యవసాయ భూములకు నీటిపారుదల సౌకర్యాలు
కల్పించడం ద్వారా సుస్థిర వ్యవసాయ అభివృద్ధి కొరకు వాటిని
సాగుభూమిగా మార్చడం. డిసెంబర్ 2022 నాటికి 19,698
ఎస్టి ర�ైతులకు చెందిన 56,613 ఎకరాల భూమిని 98.23 కోట్ల
2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23 (As
on రూపాయలతో సాగుభూమిగా మార్చడం జరిగింది.
30.11.2022)

11.2.4 షెడ్యూల్డ్ కులాలు, షెడ్యూల్డ్ తెగలు,

మూలం: షెడ్యూల్ తెగల అభివృద్ధి శాఖ, తెలంగాణ ప్రభుత్వం
వెనుకబడిన తరగతులు, మైనార్టీ విద్యార్థులకు
పటం 11.2. 2017-18 నుండి 2022-23 సంవత్సరం
తోడ్పాటు
వరకు ఎస్టీ అభివృద్ధి నిధుల క్రింద ఖర్చు చేసిన మొత్తం
(రూ. కోట్లలో) బలహీన వర్గా లకు చెందిన వారికి రాష్ట ్ర మరియు ప్రపంచ
స్థాయిలో విద్యాపరమ�ైన అవకాశాలు అందుబాటులో ఉంచడం,
8,961.40 తద్వారా వాటి నుండి సులభంగా ప్రయోజనం పొ ందే విధంగా
కార్యక్రమాలను రూపొ ందించి అమలు చేయడంప�ై ప్రభుత్వం
7,185.40
6,619.72
5,860.87
6,526.56 దృష్టి కేంద్క
రీ రించింది

11.2.4.1 గురుకుల (రెసిడెన్షియల్) పాఠశాలలు

2,623.39 మరియు కళాశాలలు
2014 సంవత్సరంలో తెలంగాణ ఏర్పడినప్పటి నుండి ప్రభుత్వం
2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23 గురుకుల పాఠశాలల సంఖ్యను పెంచడం ద్వారా నాణ్యమ�ైన
(upto 30-12-
2022)
విద్యతోపాటు మెరుగ�ైన మౌలిక సౌకర్యాలు కల్పించడం వలన
చదువుకోవడానికి అనువ�ైన ఆహ్లాదకరమ�ైన వాతావరణంలో
మూలం: షెడ్యూల్డ్ కులాల అభివృద్ధి శాఖ, తెలంగాణప్రభుత్వం
విద్యాబో ధన చేయడం సాధ్యమవుతుందని భావించింది. ఈ
11.2.3 రాష్ట్రంలోని షెడ్యూల్డ్ కులాలు (ఎస్సీలు), పాఠశాలలో చదువుకున్న కొంతమంది విద్యార్థులు దేశంలోని
షెడ్యూల్ తెగలు (ఎస్టీలు), వెనుకబడిన తరగతులు ప్రముఖ విద్యా సంస్థల�ైన ఐఐటి, ఎన్ఐటి మరియు పేరెన్నిక
(బీసీలు), మైనార్టీలు, ఆర్థిక బలహీన వర్గాలకు గల ఇతర విద్యాసంస్థల్లో ప్రవేశాలు పొ ంది డిగ్రీలు పూర్తి
రిజర్వేషన్లు చేసుకున్నారు.

రాష్ట రం్ లో ఎస్సీ, ఎస్టీ, బీసీలకు గతంలో జరిగిన అన్యాయాలను
నిరోదించడంతో పాటు మ�ైనారిటీల హక్కులను, అర్హతలను
పరిరక్షించడం ద్వారా సాధికారత సాధించేలా చేయడంప�ై
తెలంగాణ రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం దృష్టి కేంద్క
రీ రించింది.
భాగంగా ఈ వర్గా లకు రిజర్వేషన్ల సదుపాయం కల్పించింది.
సెప్టెంబర్ 30, 2022న ప్రభుత్వం విద్యాసంస్థలు మరియు రాష్ట ్ర
ప్రభుత్వ ఉద్యోగ నియమకాలలో ఎస్టీలకు రిజర్వేషన్ల ను 6
సాంఘిక సంక్షేమ, గిరిజన సంక్షేమ, వెనుకబడిన తరగతుల
సంక్షేమ మరియు మ�ైనారిటీ సంక్షేమానికి చెందిన గురుకుల
విద్యాసంస్థల సంఖ్య జనవరి 2023 వరకు 298 నుండి 1002
దీనిలో కు పెరిగింది.
11.2.4.2 ఉపకార వేతనాలు
రాష్ట రం్ లోని ఎస్సీ, ఎస్టీ, బీసీ మ�ైనారిటీ వర్గా ల వారి విద్యకు

సంక్షేమం 183
ప్రభుత్వం ఉపకార వేతనాలు మరియు ట్యూషన్ ఫీజు పట్టిక 11.1 ప్రి మరియు పోస్టు మెట్రిక్ వసతి గృహాల
రియంబర్స్మెంట్ ద్వారా ఆర్థిక సహాయాన్ని అందిసతుంది
్ . సంఖ్య
2022-23 సంవత్సరంలో (జనవరి 2023 వరకు) మొత్తం
5.42 లక్షల బీసీ మరియు ఈబీసీ విద్యార్థులకు, 1.21 లక్షల Pre-Matric Post-Matric
Community Total
Hostel Hostel
ఎస్సీ విద్యార్థులకు, 96,185 ఎస్టీ విద్యార్థులకు ప్రీ మరియు Scheduled Caste (SC) 648 206 854
పో స్ట్ మెటక్
్రి ఉపకార వేతనాలు, దాదాపు 52,898 మ�ైనార్టీ Scheduled Tribe (ST) 138 163 301
విద్యార్థులకు పో స్టుమెట్రిక్ ఉపకార వేతనాలు అందజేయడం Backward Classes (BC) 413 287 700
జరిగింది. Total 1,199 656 1,855

మూలం: SC, ST & BC సంక్షేమశాఖ

11.3 గృహ నిర్మాణం

విద్యార్థులు విద్యాసంవత్సరం మద్యలో మానివేయకుండా
వుండడానికి ప్రభుత్వం ప్రీ మెట్రిక్, పో స్ట్ మెట్రిక్ మరియు ఫీజ్
రీయింబర్స్మెంట్ సదుపాయం కల్పిస్తున్నది. దీనికి 2014- సరియ�ైన జీవనాన్ని గడపడానికి, ప్రధానంగా త్రా గునీరు,
15 నుండి 2022-23 (జనవరి 2023 వరకు) వరకు రూ. తగినంత గృహ సదుపాయాల లభ్యత, పారిశుద్ధ్య సౌకర్యాలు
9,233.62 కోట్లు బీసీ, రూ.3983.38 కోట్లు ఎస్సీ మరియు మరియు పరిశుభ్రమ�ైన పరిసరాలు అవసరం. అంతేగాక గృహం
రూ.2091.34 కోట్లు ఎస్టీ విద్యార్థులకు ఖర్చు చేసింది. మానవ మరియు సహజమ�ైన భౌతిక ముప్పుల నుండి రక్షణ
కల్పిస్తుంది.
11.2.5.2.1 విదేశీ విద్య కోసం ఉపకార వేతనాలు
11.3.1 రెండు పడకల గృహ కార్యక్రమం
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం సామాజికంగా ఆర్థికంగా వెనుకబడిన వర్గా ల
అవసరమ�ైన వారికి సరసమ�ైన మరియు నాణ్యమ�ైన గృహాలను
పిల్లలు విదేశాల్లో ఉన్నత విద్యను అభ్యసించడానికి ఓవర్సీస్
అందించాలనే లక్ష్యంతో ప్రభుత్వం అక్టో బర్, 2015 సంవత్సరంలో
స్కాలర్షిప్స్ ను అందిసతుంది
్ . వార్షిక ఆదాయం 5 లక్షల
రెండు పడకల గృహ కార్యక్రమాన్ని ప్రా రంభించింది. ఈ
కన్నా తక్కువగా ఉన్న కుటుంబాల్లో ఇతర దేశాల్లో ప్రవేశం
కార్యక్రమం క్రింద 2016 మరియు 2022 సంవత్సరాల మధ్య
పొ ందిన వారికి 20 లక్షల రూపాయలు సహకారం చేయడం
మొత్తం 2,92,057 గృహాలు మంజూరు చేయబడ్డా యి. డిసెంబర్
జరుగుతుంది. ఎస్టీ, ఎస్సీ విద్యార్థులకు అందిసతు ్న్న స్కాలర్షిప్
2022 నాటికి 1,36,039 గృహాలు నిర్మాణం పూర్త య్యాయి
పథకానికి ‘డాక్టర్ బి.ఆర్ అంబేద్కర్ ఓవర్సీస్ విద్యానిధి’ అని
(పటం11.3). మిగిలిన గృహాలు వివిధ దశలలో నిర్మాణంలో
బీసీ మరియు ఈబీసీ విద్యార్థులకు సంబంధించిన స్కాలర్షిప్
ఉన్నాయి. ఈ కార్యక్రమం ప్రా రంభించినప్పటి నుండి డిసెంబర్
పథకానికి ‘మహాత్మా జ్యోతిబా ఫూలే ఓవర్సీస్ విద్యానిధి’ అని
2022 సంవత్సరం వరకు సుమారు రూ. 11,635.14 కోట్లు
మరియు మ�ైనారిటీ విద్యార్థులకు అందజేసే స్కాలర్షిప్లకు ‘చీఫ్
గృహ నిర్మాణాల కొరకు ఖర్చు చేయడం జరిగింది.
మినిస్ట ర్ ఓవర్సీస్ స్కాలర్షిప్ పథకం’ అనే పేర్ల మీద ఇవ్వడం
జరుగుతుంది. ఈ పథకం ప్రా రంభించినప్పటి నుండి జనవరి పటం 11.3: 2016-17 నుండి 2022-23 మధ్య రెండు
2023 వరకు మొత్తం 953 ఎస్సీ, 260 ఎస్టీ 2976 బీసీ పడకల గదుల గృహ కార్యక్రమం క్రింద నిర్మించిన
మరియు 2174 మ�ైనారిటీ విద్యార్థులు ఈ ఓవర్సీస్ స్కాలర్షిప్ ను గృహాల సంఖ్య
అందుకున్నారు. ఈ పధకం క్రింద రూ.35.19 కోట్లు ఎస్టీలకు, 57,851
రూ. 168.68 కోట్లు ఎస్సీ లకు, మరియు రూ. 263.75 కోట్లు ,
బీసీ మరియు ఈ‌బీసీ విద్యార్థులకు ఖర్చు చేశారు.

11.2.5 అట్టడుగు వర్గాలకు వసతి గృహాలు

24,487

అట్ట డుగు వర్గా లకు చెందిన వారందరికీ ప్రీ మెట్రిక్ మరియు 17,420
14,513
11,759
పో స్ట్ మెట్రిక్ విద్యను అభ్యసించడానికి ప్రభుత్వం ఉచిత 8,495

నివాస మరియు భోజన వసతి కల్పిస్తుంది. 2014-15 నుండి 1,514

2022-23 (జనవరి 20 23 వరకు) రాష్ట రం్ లోని అన్ని ప్రి 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
(upto
మరియు పో స్ట్ మెట్రిక్ వసతి గృహాల వివరాలు పట్టిక 11.1 లో 31.12.2022)
పొ ందుపరచడమ�ైంది.
Source: Department of Housing, Government of Telangana

184 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

జనాభా మరియు సామాజిక న్యాయం దృష్టిలో ఉంచుకొని
ప్రభుత్వం నిర్దిష్ట సామాజిక వర్గా ల కోసం రెండు పడకల గృహాల్లో
వాటాను నిర్ణయించింది. గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో 50% గృహాలు
ఎస్సీ, ఎస్టీలకు, 7% శాతం మ�ైనార్టీలకు మరియు 43 % ఇతర
వర్గా లకు కేటాయించబడ్డా యి. ఇది పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో ఎస్సీలకు
17%, ఎస్టీ లకు 6%, మ�ైనార్టీలకు 12% మరియు ఇతర
వర్గా లకు 65% గా ఉంది. అదనంగా మాజీ స�ైనికులకు, మాజీ
స�ైనికుల వితంతువులకు 2 % మరియు 5% వికలాంగులకు
కేటాయించబడినవి.
గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో ఒక్కొక్క గృహానికి నిర్మాణ వ్యయం రూ.
5.04 లక్షలు, పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో రూ. 5.3 లక్షలు, గ్రేటర్
హ�ైదరాబాద్ మున్సిపల్ కార్పొరేషన్ (జిహెచ్ఎంసి) పరిధిలో
నిర్మాణ వ్యయం రూ. 7.00 లక్షల నుండి 7.90 లక్షల మధ్య
అవుతుంది.
11.3.2 ఇంటి స్థల యజమానులకు (ఈడబ్ల్యూఎస్)
విత్త సహాయం
ఒక్కో ఇంటికి రూ. 3.00 లక్షలు వ్యయంతో 100% సబ్సిడీతో
నాలుగు లక్షల గృహాల నిర్మాణం చేపట్టా లని ప్రభుత్వం
నిర్ణయించింది. ప్రతి నియోజకవర్గంలో 3,000 గృహాల చొప్పున
అన్ని అసెంబ్లీ నియోజకవర్గా ల్లో మొత్తం 3,57,000 గృహాల
నిర్మాణం చేపట్ట డం జరుగుతుంది.
11.4 మహిళా సంక్షేమం
ప్రభుత్వం మహిళా సాధికారిత ప�ై దృష్టి సారించి అనేక
కార్యక్రమాలను అమలు చేసతుంది
్ . ముఖ్యంగా ఉపాధిలో
లింగ భేదాన్ని తగ్గించడం, ఆదాయాన్ని మెరుగుపరచడం,
పెంపొ ందించడంప�ై ప్రత్యేక దృష్టిని కేంద్క
రీ రించింది.
అనేక రాష్ట ్ర స్థాయి కార్యక్రమాలతో పాటు కేంద్ర ప్రా యోజిత
పథకాల�ైన ఐసిడిఎస్, సప్లి మెంటరీ న్యూట్రిషన్ కార్యక్రమం
పటం 11.4. కేటగిరి వారిగా కళ్యాణ లక్ష్మి / షాదీ ముబారక్ (వివాహ సహాయం)లబ్ధిదారుల వివరాలు
మూలం: SC, ST, BC మరియుమైనారిటీసంక్షేమశాఖ
పో షణ్ అభియాన్, అంగన్వాడీ కేంద్రా ల నిర్మాణం మరియు
ఇంటిగ్రేటెడ్ చ�ైల్డ్ ప్రొ టెక్షన్ సర్వీసెస్ సెంటర్, ఉమెన్ స్టేట్ రిసో ర్స్
సెంటర్, బేటి పడావో - బేటి బచావో మరియు ట్రా ఫికింగ్ మరియు
వాణిజ్య పరమ�ైన ల�ైంగిక దో పిడి బాధితుల కొరకు ‘ఉజ్వల’ వంటి
పధకాలను రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం అమలు చేసతు ్న్నది.
ప�ై పథకాలతో పాటు, రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం విద్యాసంస్థల్లో ప్రవేశాలు
మరియు ప్రభుత్వ ఉద్యోగాల ప్రత్యక్ష నియామకాలతో
మహిళలకు 33.3% రిజర్వేషన్
లు కల్పిస్తోంది.
మహిళా సంక్షేమం కొరకు రాష్ట స
్ర థా ్యిలో చేపట్టిన ప్రధాన
కార్యక్రమాలను క్రింద పేర్కొనడం జరిగింది
11.4.1 కళ్యాణ లక్ష్మి / షాదీ ముబారక్ (వివాహ
సహాయం) కులాంతర వివాహాలకు ఆర్థిక సహాయం
ఎస్సీ, ఎస్టీ మరియు మ�ైనార్టీ కుటుంబాలకు (తల్లిదండ్రు ల
ఉమ్మడి ఆదాయం సంవత్సరానికి 2 లక్షలకు మించకుండా)
చెందిన అవివాహిత బాలికలకు (18 ఏళ్
లు ప�ైబడిన) వారి వివాహ
సమయంలో రూ.1,00,116 లను ఒకేసారి ఆర్థిక సహాయం
అందించడానికి ప్రభుత్వం ‘కల్యాణ లక్ష్మి/ షాదీ ముబారక్’
పథకాన్ని ప్రా రంభించింది. దీనితోపాటు 2019 సంవత్సరం
మధ్య నుండి వివాహం కానీ వికలాంగ బాలికలకు వారి కులం,
మతంతో సంబంధం లేకుండా రూ. 1,25,145 ఆర్థిక సహాయం
అందిసతోం
్ ది.
ఈ పథకం ద్వారా జనవరి 23 వరకు మొత్తం 2.4 లక్షల
ఎస్సీ, 1.5 లక్షల ఎస్టీ, 5.9 లక్షలు బిసి, 2.4 లక్షల మ�ైనారిటీ
కుటుంబాలు (పటం 11.4) లబ్ధి పొ ందాయి. ప్రభుత్వం ఈ
పథకం అమలు కోసం రూ. 10,558.79 కోట్లు పంపిణీ చేసింది.
ఈ కార్యక్రమం అమలు వల్ల బాల్య వివాహాలు గణనీయంగా
తగ్గ డమే కాకుండా వివాహాలకు సంబంధించిన ఆర్థిక భారం
నుండి చాలా వరకు ఉపశమనం లభించింది.
సంక్షేమం 185
సమాజంలో కులతత్వ దురాచారాన్ని తగ్గించడానికి, సామాజిక
సమ�ైక్యత లక్ష్యాన్ని సాధించడానికి ప్రభుత్వం కులాంతర
వివాహం చేసుకున్న ప్రతి జంటకు రూ 2.5 లక్షల వరకు
నగదు ప్ రో త్సాహకాన్ని అందించడం ద్వారా ఎస్సీ యువత
మరియు ఇతర కులాల యువత మధ్య కులాంతర వివాహాలను
ప్ రో త్సహిసతుంది
్ . 2022-23 సంవత్సరంలో కులాంతర వివాహం
చేసుకున్న 37 ఎస్సీ జంటలకు రూ. 0.93 కోట్లు , 901 ఎస్టీ
జంటలకు రూ.6.60 కోట్లు పంపిణీ చేయడం జరిగింది. 2014
సంవత్సరం నుండి 5,926 కులాంతర వివాహాలు చేసుకొన్న
జంటలకు రూ. 51.08 కోట్లు పంపిణీ చేయడమ�ైంది.
11.4.2 దళితులకు భూమి పంపిణీ
భూమిలేని ఎస్సీ మహిళకు మూడు ఎకరాల వ్యవసాయ భూమి
ఇవ్వడంతో పాటు వారి సుస్థిర జీవనోపాధి కొరకు నీటిపారుదల
సౌకర్యాలు కల్పించడం, భూమి అభివృద్ధి మరియు ఇతర
వ్యవసాయ ఉత్పాదకాలు సమకూర్చాలని ప్రభుత్వం
నిర్ణయించింది. ఈ పథకం క్రింద 2014-15 నుండి 2022-23
(జనవరి 2023 వరకు) మధ్య రూ. 768.94 కోట్ల వ్యయంతో
17,096.31 ఎకరాల భూమిని కొనుగోలు చేసి 6,995 మంది
లబ్ధి దారులకు పంపిణీ చేయబడింది.
11.4.3 ఆరోగ్య లక్ష్మి, కేసీఆర్ కిట్లు మరియు కేసీఆర్
న్యూట్రిషన్ కిట్
గర్భిణీ మరియు పాలిచ్చే స్త్రీల సప్లి మెంటరీ న్యూట్రిషన్ యొక్క
నాణ్యత మరియు ఆమోదయోగ్యతను పెంపొ ందించడం, గర్భిణీ
మరియు పాలిచ్చే స్త్రీలు 90+ IFA మాత్రలు తీసుకొనెలా
చేయడం, రక్త హీనతతో / పో షకాహార లోపంతో ఉన్న మహిళల
సంఖ్యను తగ్గించడం, తల్లు ల వివరాలను సేకరించి అంగన్వాడి
కేంద్రా లలో (AWCs) నమోదును మెరుగుపరచడం తద్వారా
నమోదు చేసుకున్న గర్భిణీ స్త్రీలకు మరియు పాలిచ్చే
తల్లు లందరికీ ఆరోగ్యవంతమ�ైన పో షకాహారం అందించడం ఈ
పథకం యొక్క ప్రధాన లక్ష్యాలు.
11.4.3.1 ఆరోగ్యలక్ష్మి
భారత ప్రభుత్వం నిర్దేశించిన నిబంధనలకు మించి, తెలంగాణ
ప్రభుత్వం మహిళల ఆరోగ్యం మరియు సంక్షేమం దృష్ట్యా
రోజువారి రేట్లు పెంచి, ఒక్కో లబ్ధి దారునికి రోజుకు 14
రూపాయలు అదనంగా కేటాయించింది. అంతేకాకుండా రాష్ట ్ర
ప్రభుత్వం లబ్ధి దారులకు పాలు, గుడ్లు అందజేసే రోజుల సంఖ్య
25 నుంచి 30కి పెంచింది.
ఈ పధకం అమలుకు 2022-23 (డిసెంబర్ 2022 వరకు)
సంవత్సరంలో రూ 131.35 కోట్ల వ్యయంతో 7 నెలల నుండి
6 సంవత్సరాల వయసు గల పిల్లలు (బాలామృతం మరియు
186 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
అనుబంధ పో షకాహారం కార్యక్రమం క్రింద), గర్భిణీ స్త్రీలు,
బాలింతలు మొత్తం 19.07 లక్షల మందికి ప్రయోజనం
చేకూర్చింది.
11.4.3.2 కేసీఆర్ కిట్
ప్రభుత్వ ఆసుపత్రిలో జననాలను ప్ రో త్సహించడం ద్వారా
మాతా శిశు మరణాల రేటును తగ్గించే లక్ష్యంతో జూన్ 2017
సంవత్సరంలో ‘కేసీఆర్ కిట్’ పథకం ప్రా రంభించబడింది. ఈ
పథకం క్రింద ప్రసవానంతరం తల్లు లు 15 వినియోగ వస్తువులతో
కూడిన కిట్ ను అందుకుంటారు. దీంతోపాటు ప్రసవం ముందు,
తర్వాత వచ్చే వేతన నష్టా లకు పరిహారంగా తల్లు లకు రూ.
12,000 (ఆడపిల్ల పుడితే రూ 13,000) ఆర్థిక సహాయం
అందజేయబడుతుంది. ఈ పథకం ప్రా రంభించిన నాటి నుండి
13.91 లక్షల లబ్ధి దారులు కే‌సి‌ఆర్ కిట్ తో పాటు రూ.1,261.67
కోట్ల ప్రత్యక్ష ప్రయోజన బదిలీని పొ ందారు. రాష్ట రం్ లో ప్రభుత్వ
ఆసుపత్రిలో ప్రసవాలు 30.5% నుండి 61% పెరుగుదలను బట్టి
ఈ పధకం యొక్క ప్రభావం మెరుగ్గా ఉందని చెప్పవచ్చు.
తెలంగాణలో మాతృ మరణాల రేటు (లక్ష సజీవ జననాలకు
మాతృ మరణాల సంఖ్య) 2014 సంవత్సరంలో 92 ఉండగా
2020 సంవత్సరం నాటికి 43 కి తగ్గింది. అనగా దాదాపు 53%
తగ్గు దలతో దేశంలో మూడో ర్యాంకు సాధించింది.
11.4.3.3 కేసీఆర్ న్యూట్రిషన్ కిట్
మహిళలలో రక్త హీనత (అనీమియా) ను మరింత తగ్గించేందుకు
‘కేసీఆర్ న్యూట్రిషన్ కిట్’ అనే పేరుతో 21 డిసెంబర్ 2022
న రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం మరో వినూత్న కార్యక్రమానికి శ్రీకారం
చుట్టింది. ఈ కార్యక్రమాన్ని రక్త హీనత అధికంగా ఉన్న
జిల్లాల�ైన ఆదిలాబాద్, భద్రా ద్రి-కొత్త గూడెం, జయశంకర్-
భూపాలపల్లి, జోగులాంబ-గద్వాల్, కామారెడ్డి, కొమరం భీమ్-
ఆసిఫాబాద్,ములుగు, నాగర్ కర్నూల్ మరియు వికారాబాద్
లలో అమలు జరుపుతున్నారు. న్యూట్రిషన్ కిట్ ప్రతి గర్భిణీ
స్త్రీకు రెండు పర్యాయాలు ఇవ్వబడుతుంది. మొదటి పర్యాయం
రెండో వ యాంటీనాటల్ కేర్(ఏ‌ఎన్‌సి) విజిట్ అప్పుడు (13-27
వారాలు) మరియు రెండవ పర్యాయం మూడో ఏ‌ఎన్‌సి విజిట్
(28-34 వారాలు) అప్పుడు ఇవ్వబడుతుంది. ఈ న్యూట్రిషన్
కిట్ అత్యధిక ప్ రో టీన్లతో కూడిన పో షకాలను, సూక్ష్మ మరియు
స్
థూ ల పో షకాలను కలిగి ఉంటాయి. ఇవి రక్త హీనతను
తగ్గించి బాడీ మాస్ ఇండెక్స్ (BMI) మెరుగుపరచడానికి
దో హదపడుతుంది.
11.4.4 స్వయం సహాయక బృందాలు
స్వయం సహాయక బృందాలు గ్రామ స్థాయిలో ఒక ఉద్యమంగా
గుర్తించబడి, మహిళల్లో ఒక నూతన చ�ైతన్యాన్ని కలిగించి
అట్ట డుగు వర్గా లు, ఆర్థికంగా వెనుకబడిన
మహిళలను ఆర్థికంగా బలోపేతం చేయడం ద్వారా వారి
జీవితాల్లో పరివర్త నాత్మక మార్పులను తీసుకువచ్చాయి. ఈ
స్వయం సహాయక బృందాలను ప్ రో త్సహించడానికి ‘సొ స�ైటీ
ఫర్ ఎలిమినేషన్ ఆఫ్ రూరల్ పావర్టీ’ (SERP) ద్వారా SHG
లను వారి సమాఖ్యలను బలోపేతం చేయడానికి ప్రభుత్వం కృషి
చేసతుంది
్ . రాష్ట రం్ లో దాదాపు 46.08 లక్షల మహిళలు 4.30
లక్షల స్వయం సహాయక బృందాలుగా ఏర్పాటు చేయబడ్డా రు.
2022-23 సంవత్సరంలో (డిసెంబర్ 2022 వరకు) కొత్త గా
269 స్వయం సహాయక బృందాలు ఏర్పాటు చేయబడినవి.
తెలంగాణ ప్రభుత్వం రాష్ట రం్ లోని స్వయం
బృందాలన్నింటికీ బ్యాంకు లింకేజీలను సులభతరం చేసింది.
తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుండి స్వయం సహాయక
బృందాలకు పంపిణీ చేయబడిన మొత్తం
సంవత్సరంలో రూ. 3,738.67 కోట్లు కాగా 2022-23 (జనవరి
2023 నాటికి) సంవత్సరానికి రూ. 12,684.59 కోట్ల కు చేరింది
అనగా దాదాపు మూడు రెట్లు పెరిగింది.
రాష్ట రం్ లోని అన్ని పట్ట ణ ప్రాంతాలలో పేదరిక నిర్మూలన
కార్యక్రమాలను అమలు చేయడానికి ‘మిషన్ ఫర్ ఎలిమినేషన్
ఆఫ్ పావర్టీ ఇన్ మున్సిపల్ ఏరియాస్’ (MEMPA) ఒక నోడల్
ఏజెన్సీ. స్వయం ఉపాది కార్యక్రమం (SEP) క్రింద ఇప్పటివరకు
మొత్తం రూ. 138.96 కోట్ల వ్యయంతో పట్ట ణ SHG మహిళల
ద్వారా 15,544 సూక్ష్మ సంస్థ లు స్థాపించబడ్డా యి.
కార్యక్రమం క్రింద 2022-23 లో (జనవరి 2023 వరకు)
1,134 లబ్ధి దారులకు రూ. 114.35 కోట్లు అందించబడ్డా యి.
2008 నుండి మొత్తం రూ. 15,144.43కోట్లు 1.59 లక్షల
లబ్ధి దారులకు అందించబడ్డా యి. 2022-23 (జనవరి 23
వరకు) సంవత్సరంలో 18,680 స్వయం సహాయక బృందాలకు
బ్యాంకు లింకేజీ (SHG-BL)క్రింద రూ. 1,458.97 కోట్లు
అందించబడ్డా యి.
11.4.5 మొబైల్ రిటైల్ మత్స్య విక్రయ కేంద్రాలు
2020 సం. లో నిరుద్యోగ మహిళల కొరకు ‘సంచార మత్స్య
విక్రయ కేంద్రా లు’ అనే సంక్షేమ పథకం జిహెచ్ఎంసి పరిధిలో
ప్రా రంభించబడింది. ఈ కేంద్రా ల ద్వారా తాజా చేపలు మరియు
చేపల కూరలు కొనుగోలుదారుల ఇంటి వద్దకు పంపిణీ
చేయబడతాయి. ఈ పథకం ద్వారా 150 మంది నిరుద్యోగ
మహిళలకు లబ్ధి చేకూరింది.
11.4.6 భద్రత, ఆరోగ్యం మరియు పర్యావరణ
(SHE) బృందాలు
‘SHE టీము’ 2014 సంవత్సరంలో తెలంగాణ
విభాగంలో ఏర్పాటయింది. ఈవ్-టీజింగ్, వెంబడించడం,
కుటుంబాల బహిరంగ వేదింపులు, కార్యాలయాలు, విద్యాసంస్థలు, నివాస
ప్రాంతాలు లేదా సో షల్ మీడియాలో వేదింపులు వంటి నేరాలను
అరికట్ట డమే దీని లక్ష్యం. ప్రసతు ్తం రాష్ట రం్ లో 331 SHE
బృందాలు పనిచేసతు ్న్నాయి. అక్టో బర్ 2014-22 సంవత్సరం
ల మధ్య మొత్తం 42,788 ఫిర్యాదులు అందాయి. దీనిలో
26,106 మంది నేరస్తులను అరెస్ట్ చేశారు.
11.5 పేదరిక నిర్మూలన
ప్రభుత్వం ప్రధానంగా పేదరికం మరియు దాని యొక్క ముఖ్య
కారకాలు ఏమిటి అనే అంశాలప�ై దృష్టి పెట్టింది. ఈ ప్రక్రియలో
భాగంగా ప్రభుత్వం తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఏర్పడిన నాటికి అమలులో
సహాయక
ఉన్న పేదరిక నిర్మూలన కార్యక్రమాలలో కొన్ని మార్పులు
చేసింది. ముఖ్యంగా ప్రజా పంపిణీ వ్యవస్థ (PDS), మహాత్మా
గాంధీ జాతీయ గ్రామీణ ఉపాధి పథకం (MGNRGES)
2014-15
మరియు 100% సబ్సిడీతో కూడిన రెండు పడకల గదుల గృహ
పధకాలను మరింత మెరుగుపరచడమ�ైంది.
రాష్ట స
్ర థా ్యి సంస్థల�ైన గ్రామీణ పేదరిక నిర్మూలన సొ స�ైటీ
(SERP), మున్సిపల్ ఏరియాలో పేదరిక నిర్మూలన కోసం
మిషన్ (MEPMA)లు, మహిళల నేతృత్వం లోని స్వయం
సహాయక బృందాలకు (SHGs)మరింత సహకారాన్ని
అందిసతూ ్ గ్రామీణ మరియు పట్ట ణ పేదరికాన్ని తగ్గించడానికి
కృషి చేసతు ్న్నవి.
SEP తెలంగాణ ప్రభుత్వం ఏర్పడిన నాటి నుండి అట్ట డుగు వర్గా ల
ప్రజల కొరకు అనేక రకాల�ైన చర్యలను చేపట్టింది. వ్యవసాయ
రంగం – ర�ైతుబంధు, ర�ైతు బీమా, విద్యుత్ సబ్సిడీ, పాల
ఉత్పత్తి కి ప్ రో త్సాహకాలు, మొదల�ైనవి, ఆరోగ్యం – కంటి
వెలుగు, కేసీఆర్ న్యూట్రిషన్ కిట్లు , తెలంగాణ డయాగ్నస్టిక్స్,
ఆరోగ్యశ్రీ, ఆరోగ్యలక్ష్మి, గిరి పో షణ, ప్రజారోగ్య మౌలిక సౌకర్యాల
కల్పన, బస్తీ దవాఖాన మొదల�ైనవి, విద్య –మధ్యాహ్న భోజన
పథకం, ఉపకార వేతనాలు, విదేశీ విద్యకు ఉపకార వేతనాలు,
మన ఊరు - మనబడి కార్యక్రమం ద్వారా పాఠశాలలో
మౌలిక సదుపాయాలను పునరుద్ద రించడం మరియు జీవన
ప్రమాణాలు – గృహ వసతి, న�ైపుణ్యాభివృద్ధి, ఆస్తుల కల్పన,
ఉచిత విద్యుత్తు మొదలనవి మెరుగు పరచడం
11.5.1 ఆసరా పెన్షన్
సంక్షేమం మరియు సామాజిక భద్రత అనే కీలకమ�ైన వ్యూహంలో
భాగంగా సమాజంలోని వివిధ వర్గా లను ఆదుకోవడానికి
ప్రభుత్వం నవంబర్ 2014 సంవత్సరంలో ఆసరా పెన్షన్ పథకాన్ని
ప్రవేశపెట్టింది. ఈ పథకం ద్వారా సమాజంలోని వివిధ వర్గా ల
ప్రజలు, ప్రత్యేకించి వృద్ధులు, వికలాంగులు, వితంతువులు,
పో లీస్
హెచ్ఐవి ఎయిడ్స్ తో బాధపడుతున్న వ్యక్తు లు, ఫ�ైలేరియా
ప్రభావిత వ్యక్తు లు (గ్రేడ్ - II &III), నిస్సహాయుల�ైన నేత
సంక్షేమం 187
కార్మికులు, గీత కార్మికులు, పేద బీడీ కార్మికులు, ఒంటరి స్త్రీలు
మరియు డయాలసిస్ రోగులు పెన్షన్ అందుకుంటున్నారు.
2022-23 (జనవరి 2023 వరకు) సంవత్సరం లో దాదాపు
44.43 లక్షల పెన్షనర్ల కు రూ.7565 కోట్లు పంపిణీ చేశారు.
2014 సంవత్సరం వరకు 29,21,828 మంది పింఛన్
దారులకు రూ. 861 కోట్లు పంపిణీ చేయబడింది. తెలంగాణ
ఏర్పడిన తర్వాత 44.43 లక్షల పింఛన్ దారులకు రూ.
11,628 కోట్లు ఇవ్వడం జరిగింది. వీటిలో 28.58 లక్షల కొత్త
పింఛన్ దారులు తెలంగాణ ఏర్పడ్డ తర్వాత పెన్షన్ పొ ందారు.
తెలంగాణ ఏర్పడినప్పటి నుండి జనవరి 2023 వరకు ప్రభుత్వం
రూపాయలు 54,989 కోట్లు ఈ పథకం క్రింద లబ్ధి దారులకు
పంపిణీ చేయబడ్డా యి. (పటం 11.5) 2014 నుండి సగటున
39 లక్షల లబ్ధి దారులకు ఈ పథకం క్రింద పంపిణీ చేయబడింది.
అంతేకాకుండా వృద్ధా ప్య పెన్షన్ దారుల కనిష్ట వయస్సు పరిమితి
65 సంవత్సరాల నుండి 57 సంవత్సరాలకు సవరించబడింది.
దీనివల్ల 8.96 లక్షల పెన్షనలు ్ 2022-23 (జనవరి 2023
వరకు) సంవత్సరంలో మంజూరు చేయబడ్డా యి. జూన్ 2019
నుండి వికలాంగులకు పెన్షన్ మొత్తాన్ని రూ.1500 నుండి
రూ.3016 లకు, ఇతర అన్ని వర్గా ల పెన్షన్ దారులకు రూ.
1,000 నుండి రూ.2,016 కు పెంచబడింది. దేశంలో తెలంగాణ
రాష్ట రం్ మాత్రమే డయాలసిస్ మరియు ఫ�ైలేరియా రోగులకు
పెన్షన్ లు అందిసతు ్న్నది.

పటం 11.5 ఆసరా పెన్షన్ పథకం క్రింద లబ్ధిదారుల సంఖ్య మరియు పంపిణీ చేయబడిన మొత్తం (2014-15
నుండి 2022-23 జనవరి 2023 వరకు)
45 10000

9390.7
44.43
4975.2
40 9000

9716.7

7565.0
8710.5
40.35
39.90

39.78
8000

38.80
35
37.96

37.36
37.27

7000
33.88

30
4843.4
4540.7
4496.5

6000
25
5000
20
1520.5

4000
15
3000
10 2000
5 1000
0 0
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
(upto
Beneficiaries Amount in Crore Jan. 23)
మూలం: సొసైటీ ఫర్ ఎలిమినేషన్ ఆఫ్ రూరల్ పావర్టీ, తెలంగాణ ప్రభుత్వం

11.5.2 ప్రజా పంపిణీ వ్యవస్థ (PDS) నిర్ణయించి ఒక వ్యక్తికి ఐదు కేజీల బియ్యాన్ని పంపిణీ చేసతుంది
్ .
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం ఒక కేజీ బియ్యం ఒక రూపాయిగా నిర్ణయించి
ప్రభుత్వం ప్రా ధాన్యత కలిగిన కుటుంబాలకు వారి అర్హతలను కుటుంబంలోని సభ్యుల సంఖ్య పరిమితి లేకుండా ఒక్కో వ్యక్తికి
బట్టి సబ్సిడీ ధరలకు నిత్యావసర వస్తువులు మరియు ఆహార 6 కేజీల బియ్యం పంపిణీ చేసతుంది
్ . ఆహార భద్రత తో పాటు
ధాన్యాలు పంపిణీ చేసతుంది
్ . 17,216 చౌక ధరల దుకాణాల దీపం పథకం క్రింద 18,83,734 పేద మరియు అట్ట డుగు
ద్వారా ప్రభుత్వ ప్రజా పంపిణీ వ్యవస్థ (PDS) ను క్రియాశీలకంగా వర్గా లకు చెందిన కుటుంబాలకు గ్యాస్ కనెక్షన్ల ను అందజేసింది.
అమలు చేసతుంది
్ .
పిడిఎస్ కార్యక్రమం ప�ై మొత్తం వ్యయం 2014 సంవత్సరంలో
ప్రభుత్వం జాతీయ భద్రత చట్టం (NFSA) క్రింద భారత రూ.1140 కోట్ల నుండి 2022 సంవత్సరంలో రూ. 2,638.6
ప్రభుత్వంచే నిర్దేశించిన 1.91 కోట్ల (వ్యక్తు లు/యూనిట్లు ) కోట్ల కు, అనగా రెట్టింపు కంటే అధికంగా వ్యయం కాబడింది.
తో పాటు అదనంగా 92 లక్షల మందికి PDS వ్యవస్థను 2022-23 సంవత్సరంలో (జనవరి 2023వరకు) ప్రజా
విస్త రించింది. తద్వారా జనవరి 2023నాటికి రాష్ట రం్ లో 2.83 పంపిణీ వ్యవస్థ ద్వారా రాష్ట రం్ లోని దాదాపు 2.85 కోట్ల మంది
కోట్ల లభ్ది దారులకు ప్రయోజనం చేకూరింది. కేంద్ర ప్రభుత్వం లబ్ధి దారులకు ప్రయోజనం చేకూరింది. పట్టిక 11.2 రాష్ట రం్ లో
లబ్ధి దారులకు కేజీ బియ్యానికి మూడు రూపాయలుగా ధర అమలవుతున్న బియ్యం పంపిణీ పథకాలు వివరించబడ్డా యి.

188 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పట్టిక 11.2 రాష్ట్రంలో అమలు చేస్తున్న బియ్యం పంపిణీ పథకాలు
వినియోగ దారు
పథకంపేరు లబ్ధి దారుల వివరాలు అర్హత నెలకు పంపిణీ స్థాయి
ధర ముగింపు
91.64
కుటుంబంలోని సభ్యుల సంఖ్యప�ై
ఆహార భద్రత లక్షలకుటుంబాలు
BPL కుటుంబాలు కిలోకు రూ. 1 ఎలాంటి సీలింగ్ లేకుండా కుటుంబ
కార్డులు 268.19 లక్షల మంది
సభ్యులకు 6 కిలోలు.
లబ్ధి దారులు
5.62 లక్షల పేదలలో అత్యంత
అంత్యోదయ అన్న
కుటుంబాలు పేదలు, ఆదిమ
యోజన (AFSC) కిలోకు రూ. 1 ఒక్కో కార్డుకు 35 కిలోలు
15.15 లక్షల మంది గిరిజనులు, నిరుపేదలు/
కార్డులు
లబ్ధి దారులు వితంతువులుమొదల�ైనవి.
5211 గృహా లు
అంత్యోదయ నిరుపేదవృద్ధులు/
5423 మంది ఉచితంగా ఒక్కోలబ్ధి దారునికి 10 కిలోలు
అన్నపూర్ణ (AAP) వృద్ధులు
లబ్ధి దారులు
ప్రభుత్వ సంక్షేమంలో
4237 హాస్ట ళలు ్ &
సంక్షేమ హాస్ట ళలు ్ నివసిసతు ్న్న SC/ST/ ప్రీ-మెట్రిక్ విద్యార్థులకు నెలకు
సంస్థలు
&సంస్థలు) SC/ BC విద్యార్థులు ఉచితంగా 15కిలోలు / పో స్ట్ మెట్రిక్ విద్యార్థులకు
ST/ BC హాస్ట ల్స్ 9.70 లక్షల మంది నెలకు 18 కిలోలు
హాస్ట ళలు ్ &సంస్థలు
విద్యార్థులు ఉన్నారు
ప్రా థమికస్థాయిలో- 100 గ్రాములు
(రోజుకు ఒక్కరికీ)
మధ్యాహ్న 25.26 లక్షల మంది ప్రభుత్వ పాఠశాలల్లో
ఉచితంగా అప్పర్ప్రైమరీ& హ�ైస్కూల్ స్థాయి - 150
భోజనాలు లబ్ధి దారులు చదువుతున్న విద్యార్థులు
గ్రాములు
(రోజుకు ఒక్కరికీ)
పిల్లలకు 3-6 సంవత్సరాలవరకు - 75
3 నుండి 6 సంవత్సరాల
గ్రాములు) రోజుకు ఒక్కరికీ)
10.82 లక్షల మంది వయస్సు గల పిల్లలు
అంగన్‌వాడీ కేంద్రా లు ఉచితంగా గర్భిణీ స్త్రీలు& పాలిచ్చే
లబ్ధి దారులు మరియు గర్భిణీ / పాలిచ్చే
తల్లు లు - 150 గ్రాములు రోజుకు
స్త్రీలు
ఒక్కరికీ)

మూలం: పౌర సరఫరాల శాఖ, తెలంగాణ ప్రభుత్వం బీసీ కార్పొరేషన్ ద్వారా అత్యంత వెనుకబడిన తరగతులు

11.6. ఆర్ధిక సహాయ పధకాలు మరియు 11 బీసీ ఫెడరేషన్ల (రజకులకు మరియు నాయి

(ESS)
ఎస్సీ, ఎస్టీ మరియు ఇతర బలహీన వర్గా లకు చెందిన ప్రజల
అభ్యున్నతికి ప్రభుత్వం అనేక పధకాలను రూపొ ందించి అమలు
చేసతుంది
్ . వీటి ముఖ్య ఉద్దేశం 1.ఆదాయం కల్పించే ఆస్తుల
సృష్టికి ఆర్థిక సహాయం అందించడం, 2. స్వయం ఉపాధి /
వేతన ఉపాధికి కావాల్సిన న�ైపుణ్యాల పెంపు కొరకు శిక్షణ
కార్యక్రమాలు నిర్వహించడం 3. ఆర్థిక సహాయ పథకాలలో
(ESS) క్లిష్టమ�ైన ఆర్థిక అంతరాలను పూరించడం.
ఆర్థిక సహాయ పథకాల క్రింద 1,62,444 మంది ఎస్సీ
లబ్ధి దారులకు పరిశమ
్ర లు, సేవలు, వ్యాపారం మరియు రవాణా
రంగానికి సంబంధించిన వివిధ ఆస్తులను అందించడం జరిగింది.
ఈ పథకానికి 2014-15 నుండి 2022-23 (18.01.2023
నాటికి) మధ్య మొత్తం సబ్సిడీ క్రింద రూ. 2,029.78 కోట్లు
అందచేయబడింది.
గిరిజనులకు న�ైపుణ్య శిక్షణ, MSME లు, గిరిజన కళలు, గ్రామీణ
రవాణా, సిఎం గిరి వికాసం మొదల�ైన ఆర్థిక సహాయ పథకాల
ద్వారా జీవనోపాధి రంగం (livelihood sector) క్రింద 2022-
23 సంవత్సరంలో రూ. 135.87 కోట్ల పెట్టు బడి తో 20,888
మంది గిరిజన లబ్ధి దారులకు ప్రయోజనం కల్పించబడింది.
బ్రా హ్మణులకు ఉచిత విద్యుత్తు సదుపాయంతో సహా) క్రింద
2014-15 నుండి 2022-23 (జనవరి 2023 వరకు) మధ్య
1,75,647 మంది లబ్ధి దారులకు రూ.460.39 కోట్ల సబ్సిడీ
అందచేయబడింది.
11.6.1. గొర్రెల పెంపకం మరియు అభివృద్ధి
రాష్ట రం్ లోని యాదవ మరియు కురుమ సామాజిక వర్గా ల ఆర్థిక
స్థితిగతులు మెరుగుపరచడానికి వారికి సుస్థిర జీవనోపాధి
ని కల్పించడానికి సాంప్రదాయ గొర్రెల కాపరి కుటుంబాలకు
సహాయం చేయడానికి తెలంగాణ ప్రభుత్వం గొర్రెల పెంపకం
పథకాన్ని 2019 సంవత్సరం నుండి అమలు చేసతుంది్ .
2017-2022 మధ్య 3.93 లక్షల లబ్ధి దారులకు 82.64 లక్షల
గొర్రెలు పంపిణీ చేయబడ్డా యి. దీనికి గాను ప్రభుత్వం 75 శాతం
సబ్సిడీ క్రింద రూ.3,751.15 కోట్లు ఖర్చు చేసింది. మిగతా 25
శాతం వాటా రూ.1,250.38 కోట్లు లబ్ధి దారులు భరించారు.
మొత్తం రూ. 5,001.53 కోట్లు ఈ పధకం అమలుకు ఖర్చు
అయింది.
గొర్రెల ధర మరియు రవాణా ఖర్చులలో పెరుగుదలను దృష్టిలో
పెట్టు కొని ప్రభుత్వం గొర్రెల ఒక యూనిట్ ధరను రూ.1,25,000
నుండి రూ.1,75,000 పెంచింది.
రాష్ట రం్ లో 2015-16 నుండి 2021-22 మధ్య మాంసం ఉత్పత్తి

సంక్షేమం 189
5.05 లక్షల మెట్రిక్ టన్నుల నుండి 10.85 లక్షల మెటక్
్రి
టన్నులకు పెరిగింది. దీంతో మాంసం ఉత్పత్తి లో దేశంలో
తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఐదో స్థానంలో నిలిచింది.
11.6.2 ఎస్సీ ఎస్టీ మరియు బీసీ వర్గాలకు ఉచిత
విద్యుత్ సరఫరా
ప్రభుత్వం షెడ్యూల్డ్ కులాలు మరియు షెడ్యూల్డ్ తెగల
కుటుంబాలకు గృహ అవసరాల కోసం 101 యూనిట్ల వరకు
విద్యుత్ సరఫరా ఉచితంగా చేసతు ్న్నది. పథకం ప్రా రంభం నుండి
19.30 లక్షల షెడ్యూల్డ్ కులాల కుటుంబాలకు రూ. 253.23
కోట్లు , లక్ష షెడ్యూల్డ్ కులాల కుటుంబాలకు రూ. 192.00
కోట్ల తో ఉచిత విద్యుత్ అందించబడింది. రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం లాండ్రీ
లు / దో భీ ఘాట్ లు మరియు సెలూన్ లకు 250 యూనిట్ల
వరకు ఉచిత విద్యుత్ సరఫరా పథకాన్ని అమలు చేసతు ్న్నది.
ఈ పథకంలో 17.1.2023 వరకు రజక కుటుంబాలకు చెందిన
71,338 లబ్ధి దారులు లాండ్రీ యూనిట్ల కొరకు, 143 దో భీ
ఘాట్ల కొరకు, నాయీ బ్రా హ్మణ కుటుంబాల నుండి 34,983
లబ్ధి దారులు వారి పేర్లను నమోదు చేసుకోవడం జరిగింది.
11.7 సంస్కృతి పరిరక్షణ మరియు
అభివృద్ధి
తెలంగాణ విభిన్న భాషల మరియు సంస్కృతుల సమ్మేళన
ప్రదేశంగా ప్రసిదధి ్ చెందింది. భారతదేశం యొక్క మిశ్రమ
సంస్కృతి, బహుళ వాదాలకు మరియు సమగ్రతకు ఉత్త మ
ఉదాహరణ తెలంగాణ. రాష్ట రం్ గంగా యమున సంస్కృతి
(తెహాజీబ్) గా మరియు రాజధాని హ�ైదరాబాద్ ‘మినియేచర్
ఇండియా’ గా సూచించబడుతుంది.
ప్రభుత్వం సంస్కృతి పరిరక్షణ ప్రా ధాన్యతను గుర్తించి, జోడే
ఘాట్, మేడారం, భద్రా చలం మరియు మన్ననూర్ల లో గిరిజన
మ్యూజియంలను నిర్మించింది. నూతనంగా రాంజీ గోండ్
మెమోరియల్ ట్రబై ల్ ఫ్రీడమ్ ఫ�ైటర్స్ మ్యూజియం ను అబిడ్స్
హ�ైదరాబాదులో నిర్మించడం జరుగుతుంది .
కొమరం భీం ఆదివాసి భవన్, సేవాలాల్ బంజారా భవన్
బంజారాహిల్స్ హ�ైదరాబాదులో ఒక్కొక్కటి రూ.22 కోట్ల తో
నిర్మించబడి,17 సెప్టెంబర్ 2022 న గౌరవ ముఖ్యమంత్రి గారిచే
ప్రా రంభించబడినవి.
గిరిజనులకు సంబంధించిన ప్రధాన జాతరలు మరియు
పండుగల�ైన సమ్మక్క సారక్క జాతర, సంత్ సేవాలాల్ జయంతి,
కుమురం భీమ్ వర్ధంతి, నాగోబా జాతర, బౌరాపూర్ జాతర, జంగు
బాయి జాతర, నాచారమ్మ జాతరలు ప్రతి సంవత్సరం రాష్ట ్ర
ప్రభుత్వ నిధులతో అధికారికంగా నిర్వహించబడుతున్నాయి.
గిరిజనుల పండుగల్లో సమ్మక్క సారక్క జాతరను (మేడారం
జాతర) ములుగు జిల్లా లోని తాడ్వాయి మండలంలో
ప్రపంచంలోనే అతి పెద్ద గిరిజన సమ్మేళనంగా ద్వై వార్షికంగా
జరుపుకుంటారు. ప్రతి జాతర సమయంలో లాజిస్టిక్స్, త్రా గు
నీరు, పారిశుధ్యం మరియు అత్యవసర ఆరోగ్య సంరక్షణ
సౌకర్యాలను అందించడానికి ప్రభుత్వం విస్తృత ఏర్పాట్లు
190 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
చేసతుంది
్ . 2022 సంవత్సరంలో ఫిబవ
్ర రి 14 నుండి 20 వరకు
జరిగిన ఈ జాతరలో సుమారు ఒక కోటి మంది యాత్రికులు
పాల్గొన్నారు.
బతుకమ్మ పండుగ అనేది తెలంగాణలో ఆడ పడుచులు,
శీతాకాలం ఆరంభంలో పూచే అందమ�ైన రకరకాల ఔషధ
గుణాలున్న పూలను ఆలయ గోపురం నమూనాలో పేర్చి
తొమ్మిది రోజుల పాటు జరుపుకునే అతి పెద్ద పూల పండుగ.
తెలంగాణ ప్రత్యేక రాష్ట రం్ గా ఏర్పడిన తరువాత బతుకమ్మను
రాష్ట ్ర పండుగగా నిర్వహిసతు ్న్నారు. 2017 సంవత్సరం నుండి
తెలంగాణ ప్రభుత్వం ఈ పండుగ సందర్భంగా ఆహార భద్రత
పథకం లో ఉన్న వయోజన మహిళలందరికీ బతుకమ్మ
చీరలను పంపిణీ చేసతుంది్ . అలాగే రాష్ట రం్ లోని మ�ైనారిటీ లకు
సంబంధించిన పండుగల వేడుకలను ప్ రో త్సహిసతుంది ్ . ప్రతి
సంవత్సరం రాష్ట ్ర మంతటా రంజాన్ సమయంలో దావత్-
ఏ-ఇఫ్తా ర్ లను, క్రిస్మస్ పండుగ సందర్భంగా వస్త్రా లు,
బహుమతులు పంపిణీ చేసే కార్యక్రమాలను ప్రభుత్వం
నిర్వహిసతుంది
్ .
11.8. వికలాంగులు, వయోధికులు మరియు లింగ
మార్పిడి వ్యక్తులకు సాధికారత
రాష్ట రం్ లోని లింగ మార్పిడి వ్యక్తు లకు సాధికారత కల్పించేందుకు
ప్రభుత్వం కొత్త గా ప్రత్యేక విభాగాన్ని ఏర్పాటు చేసింది మరియు
ప్రసతు ్త విభాగం పేరును వికలాంగులు, వయోధికులు,
లింగ మార్పిడి వ్యక్తు ల విభాగంకు చెందినదిగా మారుస్ తూ
ఆదేశాలివ్వడం జరిగింది.
11.8.1 వికలాంగులకు సాధికారత కల్పించడం
2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం తెలంగాణ రాష్ట ్ర జనాభా
3,50,03,674, వీరిలో 10,46,822 మంది వికలాంగులు. వీరి
జనాభా మొత్తం జనాభాలో 2.99 శాతం.
ప్రభుత్వం వికలాంగ విద్యార్థులకు ప్రీ మరియు పో స్టు మెట్రిక్
ఉపకార వేతనాలను అందచేసతుంది ్ . ప్రభుత్వం 830 మంది
వికలాంగ విద్యార్థులకు ఆశ్రయం కల్పించేలా 5 ఆశ్రమ
పాఠశాలలను ఏర్పాటు చేసింది. ఒక సామాన్య వ్యక్తి వికలాంగ
వ్యక్తిని వివాహమాడితే వారికి ప్ రో త్వహకంగా ప్రభుత్వం ఒక లక్ష
రూపాయలు ఇస్తుంది.
వికలాంగుల సేవ నిమిత్తం ఉచిత టోల్ ఫ్రీ నంబర్ 155326 ను
అందుబాటులో ఉంచింది.
11.8.2 వయోధికుల (సీనియర్ సిటిజన్లు) సంక్షేమం
2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం తెలంగాణ రాష్ట ్ర జనాభా
3,50,03,674, వీరిలో 32,69,579 మంది వయోధికులు.
వీరి జనాభా మొత్తం జనాభాలో 9.34 శాతం.
నిరాశ్రయ వృద్ధులకు ఉచిత భోజన మరియు నివాస సౌకర్యాలు
కల్పించే ఉద్దేశ్యంతో ఈ విభాగం ఆధ్వర్యంలో ప్రభుత్వం రెండు
వృద్ధా శ్రమాలను ఏర్పాటు చేసింది.
ప్రవ
ై ేట్ NGO ల ద్వారా నిర్వహించబడుతున్న వృద్ధా శ్రమాల పని
తీరును పరిశీలించేందుకు, డిజిటల్ రికార్డులను పారదర్శకంగా
నిర్వహించేందుకు, అన్ని స్థాయిలలో తనిఖీలు చేయుటకు
“మొబ�ైల్ ఎవల్యూషన్ యాప్” ను ప్రభుత్వం ప్రవేశ పెట్టింది.
ప్రసతు ్తం 265 వృద్ధా శ్రమాలను నిర్వహిసతు ్న్న ప్రభుత్వేతర
సంస్థలకు (NGO) రిజిస్ట్రేషన్ సర్టిఫికెట్లు ఇవ్వబడినవి.
సీనియర్ సిటిజన్ల కు పెన్షన్ కు సంబంధించిన సమస్యలు,
న్యాయ సలహాల కొరకు వీరికి అవసరమ�ైనప్పుడు క్షేత్ర
స్థాయి లో భావోద్వేగ మద్దతు, దూషణ, ఆపద నుండి రక్షణ,
నిరాశ్రయుల�ైన వయోధికులకు రక్షణ సహాయం కొరకు
ప్రత్యేకంగా ఉచిత టోల్ ఫ్రీ నంబర్ 14567 ఏర్పాటు చేయడం
జరిగింది.
బాక్స్ 11.1
భారతీయ రాష్ట్రాలలో లింగ
మార్పిడి & యాచకుల సంక్షేమం
లింగ మార్పిడి వ్యక్తు లు భారతదేశంలో సామాజిక మరియు
సాంస్కృతిక అంశాలలో సుదీర్ఘ చరితన ్ర ు కలిగి ఉన్నారు.
సాధారణంగా, వారు భారతదేశంలోని వివిధ ప్రాంతాలలో
“హిజ్రా ”, “అరవాణీలు” మరియు “కోతీలు”గా గుర్తించబడ్డా రు.
వీరు సాధారణంగా ప్రధాన స్రవంతి సమాజం నుండి
వేరుచేయబడిన వారి సంఘంతో ఉంటారు.
వివక్ష నుండి రక్షించడానికి మరియు లింగ మార్పిడి వ్యక్తు ల
స్థితిని మెరుగుపరచడానికి, సామాజిక న్యాయం మరియు
సాధికారత మంత్రిత్వ శాఖ లింగమార్పిడి వ్యక్తు లప�ై వివక్షను
నిషేధించే “ది ట్రా న్స్‌జెండర్ పర్సన్స్ (హక్కుల రక్షణ చట్టం
2019”) ని రూపొ ందించింది. చట్టంలోని నిబంధనలు జనవరి
10, 2020 నుండి అమల్లో కి వచ్చాయి. ట్రా న్స్‌జెండర్ పర్సన్స్
హక్కుల రక్షణ చట్టం 2020 రూపొ ందించబడింది మరియు
29 సెప్టెంబర్ 2020 1 న భారత గెజిట్‌లో ప్రచురించబడింది .
సామాజిక న్యాయం మరియు సాధికారత మంత్రిత్వశాఖ
“స్మైల్ – జీవనోపాధి మరియు వ్యాపారాల కోసం అట్ట డుగు
వ్యక్తు లకు మద్దతు” 2 పథకాన్నిరూపొ ందించింది, ఇందులో
రెండు ఉపపథకాలు ఉన్నాయి - ‘ట్రా న్స్‌జెండర్ వ్యక్తు ల
సంక్షేమం కోసం సమగ్ర పునరావాసం’. లింగమార్పిడి
వ్యక్తు లకు పునరావాసం, వ�ైద్యసదుపాయాలు, కౌన్సెలింగ్,
విద్య, న�ైపుణ్యాభివృద్ధి మరియు ఆర్థిక సంబంధాలప�ై సబ్-
స్కీమ్ దృష్టి కేంద్క
రీ రించబడింది. మరొకటి ‘భిక్షాటన చర్యలో
11.9. ప్రగతి వైపు
తెలంగాణ రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం బడుగు, బలహీన వర్గా ల అభ్యున్నతి
కి కృషి చేసతు ్న్నది. దానికనుగుణంగానే వివిధ పధకాలను
మరియు కార్యక్రమాలను 2022-23 సం. వరకు అమలు చేసతూ ్
ఉన్నది. ప్రధానంగా దళిత బంధు, ఆసరా పెన్షన్ లు, కళ్యాణ
లక్ష్మి, షాదీ ముబారక్, కేస ‌ ఆర్
ి‌ కిట్, కేస
‌ ఆర్
ి‌ న్యూట్రిషన్ కిట్,
11.8.3 లింగ మార్పిడి వ్యక్తులకు (ట్రాన్స్ జండర్)
సాధికారత
లింగ మార్పిడి వ్యక్తు లకు అవసరమ�ైన విధానాల రూపకల్పనకు
శాసన సంబంధ విషయాలు, కార్యక్రమాలు, ప్రా జెక్టు ల ప�ై
సలహాల కొరకు రాష్ట ్ర సంక్షేమ సంస్థను ప్రభుత్వం ఏర్పాటు
చేసింది. వీరి సామాజిక-ఆర్థిక స్థితిగతులను మెరుగు
పరచేందుకు న�ైపుణ్య శిక్షణ, ఆర్థిక పునరావాస పథకం, నివాస
సహాయ కేంద్రా ల కొరకు ప్రభుత్వం రూ. 200 లక్షలు మంజూరు
చేసింది. వీరు వివిధ ప్రభుత్వ పథకాల నుండి లబ్ధి పొ ందేందుకు
245 కార్డులను అందజేసింది.
నిమగ్నమ�ైన వ్యక్తు ల సమగ్ర పునరావాసం కోసం సెంట్రల్
సెక్టా ర్ స్కీమ్ 3 – ఇది ట్రా న్స్‌జెండర్ కమ్యూనిటీకి మరియు
యాచక వృత్తి లో నిమగ్నమ�ైన ప్రజలకు సమగ్ర సంక్షేమం
మరియు పునరావాస చర్యలను అందిసతుంది ్ .
దేశంలోనే ట్రా న్స్‌జెండర్ల కోసం పాలసీని ప్రా రంభించిన
తొలి రాష్ట రం్ కేరళ. కేరళ స్టేట్ ట్రా న్స్‌ జెండర్ పాలసీలో
ఊహించినట్లు గా, కేరళ సామాజిక న్యాయశాఖ ద్వారా
ట్రా న్స్‌జెండర్ల కమ్యూనిటీ కోసం “మజవిల్లు ” 4 పేరుతో ఒక
సమగ్ర పథకం అమలు చేయబడుతోంది.
అదేవిధంగా, ఒడిశా ప్రభుత్వం లింగమార్పిడి పిల్లల
తల్లిదండ్రు లకు సహాయం, ప్రీ మరియు పో స్ట్ మెట్రిక్ స్కాలర్‌షిప్
అందించడం, శిక్షణ ద్వారా న�ైపుణ్యాలను మెరుగుపరచడం,
క్రిటికల్ హెల్త్ కేర్‌కు మద్దతు వంటి అనేక రకాల లక్ష్యాలతో
స్వీకృతి ని ప్రా రంబించింది.
ప్రస్తావనలు:
1. pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx-
?PRID=1794777
2. pib.gov.in/PressReleasePage.aspx-
?PRID=1781640
3. https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.
aspx?PRID=1797968
4. ఆర్థికసమీక్ష 2021 | రాష్ట ప
్ర ణ
్ర ాళికబో ర్డు,
తిరువనంతపురం, కేరళ, భారతదేశం.
5. ఒడిషాhttps://ssepd.gov.in/system/download/
Scheme%20for%20TG%20-%20Final.pdf
ఎస్సీ, ఎస్టీ ప్రత్యేక అభివృద్ధి నిధులు మొదలగు కార్యక్రమాలను
ప్రభుత్వం అమలు చేసతు ్న్నది. ఇది మహిళల, ఎస్సీ, ఎస్టీ, బీసీ,
ఇతర మ�ైనారిటీ వర్గా లలో పేదరిక నిర్మూలన పట్ల ప్రభుత్వం
యొక్క దీర్ఘ కాల నిబద్దతను తెలియజేసతూ ్ భవిష్యత్తు లో కూడా
రాష్ట ్ర పౌరుల కొరకు సంక్షేమ పథకాల అమలును కొనసాగిసతూ ్
ముందుకు వెళతుం
్ ది.
సంక్షేమం 191
 అధ్యాయం

12
అడవులు మరియు
పర్యావరణం

192 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
l తెలంగాణ రాష్ట రం్ మొత్తం అటవీ విస్తీర్ణం 26,969.61
చ.కి.మీ. ఇది రాష్ట ్ర మొత్తం భౌగోళిక విస్తీర్ణంలో
24.06% వాటాను కలిగి ఉంది.
l రాష్ట రం్ లోని మొత్తం అటవీ విస్తీర్ణంలో 50%
కంటే ఎక్కువ విస్తీర్ణంను ఐదు జిల్లాల�ైన భద్రా ద్రి
కొత్త గూడెం, ములుగు, నాగర్‌కర్నూల్, కుమురం
భీమ్ ఆసిఫాబాద్ మరియు మంచిర్యాల జిల్లాలు
కలిగి వున్నాయి. రాష్ట రం్ లోని మొత్తం అటవీ
విస్తీర్ణంలో భద్రా ద్రి కొత్త గూడెం జిల్లా దాదాపు 16%
విస్తీర్ణం కలిగి ఉంది.
l ఇండియా స్టేట్ ఆఫ్ ఫారెస్ట్ రిపో ర్ట్స్ ప్రకారం,
2015లో తెలంగాణ అటవీ ప్రాంతం 19,854 చ.కి.
మీ.గా ఉండగా ఆ తర్వాత అది 2019లో 20,582
చ.కి.మీ.లకు మరియు 2021లో 21,214 చ.కి.
మీ.కు పెరిగి, మొత్తం మీద 6.85% అటవీ ప్రాంత
పెరుగుదలను 2015 నుండి 2021 వరకు నమోదు
చేసింది.
l 2011-21 మధ్యకాలంలో అహ్మదాబాద్, బెంగళూరు,
చెన్నై, ఢిల్లీ , కలకత్తా ముంబ�ై వంటి మహానగరాల
కంటే హ�ైదరాబాద్ నగరం అత్యధికంగా 146.8 శాతం
అటవీ విస్తీర్ణ వృద్ధిరేటును నమోదుచేసింది.
l తెలంగాణ రాష్ట రం్ గర్వించదగిన వృక్ష మరియు
జంతుజాలాలతో పర్యావరణ పరంగా శ్షరే ్ట వ�ైవిధ్యాన్ని
కలిగి వుంది. ఇందులో 2,939 వృక్ష జాతులు,
365 పక్షి జాతులు, 103 క్షీరద జాతులు, 28
సరీసృపాలు, 21 ఉభయచర జాతులు మరియు పెద్ద
సంఖ్యలో అకశేరుక జాతులు వున్నాయి.
l 2019 నుండి 2021 వరకు రాష్ట రం్ లోని అటవీ కార్బన్
నిల్వలు 6.68% పెరిగాయి. 2021లో రాష్ట ్ర కార్బన్
సాంద్రత హెక్టా రుకు 76.36 టన్నులు వుండగా, అది
2019తో పో లిస్తే 3.50% వృద్ధిని సాధించింది.
l 2019 నుండి 2021 వరకు రాష్ట రం్ లోని అడవులలో
అత్యంత అగ్ని ప్రమాదకర ప్రాంతాలు 37.23%
తగ్గా యి.
l 2022-23లో అటవీ మరియు లాగింగ్ ఉప రంగం
ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం రూ. 8,853 కోట్లు జోడించి
స్
థూ ల విలువ ఆధారితం (GVA)లో ప్రా థమిక
రంగం ద్వారా 3.60% వాటాను మరియు మొత్తం
స్
థూ ల రాష్ట ్ర విలువ (GSVA)లో 0.74% వాటాను
కలిగి ఉంది..
l అటవీ మరియు లాగింగ్ ద్వారా ప్రసతు ్త ధరల
ప్రకారం 2014-15లో GVA రూ. 2,465 కోట్లు
ఉండగా, అది 17.33% సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి
రేటుతో 2022-23లో మూడు రెట్లు పెరిగి రూ.
8,853 కోట్ల కు చేరుకుంది.
l తెలంగాణకు హరితహారం కార్యక్రమం కింద 230
కోట్ల మొక్కలు నాటాలనే లక్ష్యంను అధిగమించి
270.65 కోట్ల మొక్కలు 2023 సంవత్సరం వరకు
నాటడం ద్వారా 117.68 శాతం లక్ష్య వృద్ధిని
నమోదు చేయడం జరిగింది.
l హ�ైదరాబాద్ నగరం “గ్రీన్ సిటీ అవార్డ్ 2022”
మరియు “లివింగ్ గ్రీన్ ఫర్ ఎకనామిక్ రికవరీ అండ్
ఇన్‌క్లూ జివ్ గ్రో త్” అవార్డుల విజేతగా ఎంపిక�ైంది.
l తెలంగాణలో 12 అటవీ రక్షిత ప్రాంతాలు ఉన్నాయి,
ఇందులో మొత్తం 5,692 చ.కి.మీ విస్తీర్ణంలో 9
వన్యప్రా ణుల అభయారణ్యాలు మరియు 3 జాతీయ
పార్కులు ఉన్నాయి. భారతదేశంలోని 52 ట�ైగర్
రిజర్వ్‌లలో అమ్రాబాద్ ట�ైగర్ రిజర్వ్ అనేది 2,166
చ.కి.మీ విస్తీర్ణంతో కోర్ ఏరియా పరంగా అతిపెద్ద
ట�ైగర్ రిజర్వ్ గా రెండవ స్థానంలో ఉన్నది.
l రాష్ట రం్ లో ఉన్న రెండు నిర్మాణ మరియు కూల్చివేత
(సి అండ్ డి) పాంట్ల ద్వారా ఇప్పటివరకు 4.26
లక్షల టన్నుల సి అండ్ డి వ్యర్థాలను సేకరించి,
అందులో 1.83 లక్షల టన్నుల వ్యర్థాలను ప్రా సెస్
చేయడం జరిగింది.
l పొ డి చెత్తను ప్రా సెస్ చేయడానికి 141 పట్ట ణ స్థానిక
సంస్థల (ULB)లో 205 డ్రై రిసో ర్స్ కలెక్షన్ సెంటర్లు
(DRCC) స్థాపించబడ్డా యి.
l రాష్ట రం్ లో మొత్తం 244 నీటి నాణ్యత పర్యవేక్షణ
కేంద్రా లు ఏర్పాటు చేయబడ్డా యి. వీటిలో నదులప�ై
51 కేంద్రా లు, ట్యాంకులు/సరస్సులప�ై 135
కేంద్రా లు, భూగర్భ జలాలప�ై 46 కేంద్రా లు మరియు
మురుగునీటి శుద్ధి కేంద్రా లప�ై 25 స్థానాలను
ఏర్పాటు చేశారు.
అడవులు మరియు పర్యావరణం 193
12.1 సహజ ఆవాసం 12.2.1 తెలంగాణ అటవీ విస్తీర్ణం
ఆవాసాలను సృష్టించడంలో మరియు సవరించడంలో అటవీ తెలంగాణ రాష్ట రం్ 1,12,077.41 చ.కి. కిమీ భౌగోళిక విస్తీర్ణంతో
నిర్వహణ ముఖ్యమ�ైన పాత్ర పో షిసతుంది
్ . అదే సమయములో దేశంలో 11వ అతిపెద్ద రాష్ట రం్ గా ఉన్నది. ఇందులో 24.06%
పర్యావరణ వ్యవస్థ సేవల సదుపాయాన్ని కూడా ప్రభావితం అంటే 26,969.61 చ.కి. కిమీ అటవీ విస్తీర్ణం కలదు రాష్ట రం్
చేసతుంది
్ . రాష్ట ్ర అడవులు మరియు జీవవ�ైవిధ్యాన్ని పరిరక్షించే యొక్క మొత్తం అటవీ విస్తీర్ణంలో, 8,494 చ.కి.మీ (31.49%)
ప్రయత్నంలో పర్యావరణ పరిరక్షణ, సహజ వనరులు, జంతు బహిరంగ అడవులు (OF), 8,651 చ.కి.మీ (32.07%)
సంక్షేమం మరియు కాలుష్య నివారణ వంటి కార్యక్రమాలతో మధ్యస్థ దట్ట మ�ైన అడవులు (MDF), 1,551 చ.కి.మీ (5.75%)
పాటు చట్టా లు మరియు వివిధ పథకాలను అమలు చేయడం చాలా దట్ట మ�ైన అడవులు (VDF) , మిగిలిన 8,274 చ.కి.
ప్రభుత్వ ప్రా థమిక లక్ష్యం. మీ (30.67%)లో స్క్రబ్స్, నాన్-ఫారెస్ట్ & వాటర్ బాడీలు
ఉన్నాయి.
తెలంగాణ రాష్ట రం్ గర్వించదగిన వృక్ష మరియు జంతుజాలాలతో
పర్యావరణ పరంగా శ్ష
రే ్ట వ�ైవిధ్యాన్ని కలిగి వుంది. ఇందులో పటం12.1 తెలంగాణలో అటవీ విస్తీర్ణం
2,939 వృక్ష జాతులు, 365 పక్షి జాతులు, 103 క్షీరద (చ.కి.మీలో)
జాతులు, 28 సరీసృపాలు, 21 ఉభయచర జాతులు మరియు
పెద్ద సంఖ్యలో అకశేరుక జాతులు వున్నాయి. 1,551
6% Very Dense Forest
రాష్ట రం్ లో నిజామాబాద్ నుండి ఆదిలాబాద్, కరీంనగర్ మరియు 8,274 (VDF)
31% Moderate Dense Forest
వరంగల్ మీదుగా ఖమ్మం జిల్లా వరకు గోదావరి నదీ పరివాహక 8,651
32% (MDF)
ప్రాంతంలో దట్ట మ�ైన టేకు అడవులు ఉన్నాయి. ఈ అడవులు Open Forest (OF)
నల్ల మద్ది, యెగిసా, రోజ్‌వుడ్, నరేపా మరియు వెదురు వంటి
8,494 Others
అనేక ఆకురాల్చే జాతులకు నిలయంగా ఉన్నాయి. పులి, 31%
చిరుతపులి, ఇండియన్ గౌర్, నాలుగు కొమ్ముల జింక, కృష్ణ (in Sq. Km & % Share)

జింక, మార్ష్ మొసలి మొదల�ైన అనేక అంతరించిపో తున్న

జాతులకు కూడా రాష్ట రం్ నిలయంగా ఉంది.

12.2 అడవులు
Source: Dept. of Environment, Forests, Science and Technology, Govt.

of Telangana.

అనేక పర్యావరణ వ్యవస్థ సేవలను అందిసతూ ్నే వివిధ అటవీ 12.2.2 తెలంగాణలో జిల్లాల వారీగా అటవీ విస్తీర్ణం
వనరులప�ై ఆధారపడిన కమ్యూనిటీల జీవనోపాధికి మద్ద తు
రాష్ట రం్ లోని మొత్తం అటవీ విస్తీర్ణంలో భద్రా ద్రి కొత్త గూడెం
ఇచ్చే అత్యంత సంక్లిష్టమ�ైన పర్యావరణ వ్యవస్థలలో అడవులు
జిల్లా 4,311.38 (15.98%) చ.కిమీ. విస్తీర్ణంతో ప్రథమ
ఒకటి. ఆహార భద్రత, నీటి సరఫరా మరియు జీవవ�ైవిధ్య
స్థానంలోనూ ములుగు జిల్లా 2,939.15 (10.89%) చ.కిమీ.
పరిరక్షణను పెంపొ ందించడంలో అడవులు కీలక పాత్ర
విస్తీర్ణంతో ద్వీతీయ స్థానంలోనూ మరియు నాగర్‌కర్నూల్ జిల్లా
పో షిసతు ్న్నందున, రాష్ట్రాన్ని పచ్చగా మార్చేందుకు పటిష్టమ�ైన
2,496.68 (9.26%) చ.కిమీ. విస్తీర్ణంతో తృతీయ స్థానంలలో
ఆర్థిక మరియు సంస్థాగత ఏర్పాట్ల తో పాటు విప్ల వాత్మక విధాన
నిలిచాయి. జిల్లాలలోని మొత్తం భౌగోళిక విస్తీర్ణంలో ఉన్న అటవీ
మార్పులతో వివిధ ప్రధాన కార్యక్రమాలను తెలంగాణ ప్రభుత్వం
విస్తీరణా ్న్ని గమనించినట్ై లతే, ములుగు జిల్లా తన మొత్తం భౌగోళిక
అమలు చేసతోం
్ ది.
విస్తీర్ణంలో 71.22% అటవీ విస్తీర్ణంతో మొదటి స్థానంలోనూ
తరువాత భద్రా ద్రి కొత్త గూడెం మరియు కుమురం భీమ్
ఆసిఫాబాద్ జిల్లాలు వరుసగా 61.45% మరియు 54.45%
అటవీ విస్తీర్ణంతో రెండవ, మూడవ స్థానాలలోఉన్నాయి.

194 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 12.2 తెలంగాణలో జిల్లాల వారీగా అటవీ విస్తీర్ణం
Source: Dept. of Environment, Forests, Science and Technology, Govt. of Telangana,
Telangana State Remote Sensing Applications Centre (TRAC) 2020-21
12.2.3 తెలంగాణలో అటవీ ప్రాంతం
(Forest Cover) పెరుగుదల
ఇండియా స్టేట్ ఆఫ్ ఫారెస్ట్ రిపో ర్ట్స్ ప్రకారం, 2015లో
తెలంగాణలో అటవీ ప్రాంతం 19,854 చ.కి.మీ.లు ఉండగా,
ఆ తర్వాత అది 2019లో 20,582 చ.కి.మీ.లకు, 2021లో
21,214 చ.కి.మీ.కు పెరిగి 6.85% గణనీయమ�ైన అటవీ
ప్రాంత పెరుగుదలను రాష్ట రం్ నమోదు చేసింది.. 2019 నుండి
2021 వరకు జాతీయ నికర అటవీ ప్రాంత పెరుగుదల 0.22%
(1,540 చ.కి.మీ) కాగా, తెలంగాణ 3.07% (632 చ.కి.మీ)
నికర పెరుగుదలను నమోదుచేసి దేశంలోనే అటవీ ప్రాంతం
పెరుగుదలలో మొదటి స్థానంలో నిలిచినది.
అడవులు మరియు పర్యావరణం 195
పటం 12.3: 2019 నుండి 2021 వరకు అటవీ ప్రాంత తెలంగాణలోని అడవుల రకాలు
పెరుగుదల శాతం: తెలంగాణ vs భారత రాష్ట్రాలు
Telangana 3.07% రాష్ట రం్ లోని అడవులు ప్రా థమికంగా మూడు గ్రూ పులుగా
Andhra Pradesh 2.22%
వర్గీకరించవచ్చు. అవి 1.ఉష్ణ మండల పొ డి ఆకురాల్చే అడవులు,
Odisha 1.04%
Bihar 1.03% 2.ఉష్ణ మండల ముళ్ళ అడవులు మరియు 3.ఉష్ణ మండల
Kerala 0.52%
Jharkhand 0.47%
తేమతో కూడిన ఆకురాల్చే అడవులు.
Gujarat

టేబుల్ 12.1: తెలంగాణలోని అడవుల రకాలు

0.46%
Karnataka 0.40%
Goa 0.31%
Tamilnadu 0.21%
అటవీ విస్తీర్ణం
Chhatisgarh 0.19% అడవుల రకాలు
Rajasthan 0.15% సమూహం (చ.కి.మీ)
Uttarpradesh 0.08%
దక్షిణ ఉష్ణ మండల
14,383.62
Haryana 0.06%
ఆకురాల్చే అడవులు
Himachal Pradesh 0.06%
పొ డి ఆకురాల్చే
Maharashtra 0.04%
5,037.40
Madhyapradesh 0.01% చిట్ట డవులు
ఎండిన టేకు అడవులు 3,371.64
Uttarakhand 0.01%
-0.03% Sikkim ఉష్ణ మండల
-0.05% Tripura పొ డి ఆకురాల్చే ద్వితీయశ్ణ రే ి పొ డి
151.94
-0.05% Assam అడవులు ఆకురాల్చే అడవులు
-0.11% Punjab
-0.39% Arunachal Pradesh
పొ డి వెదురు అడవులు 16.30
-0.41% WestBengal పొ డి సవన్నా అడవులు 5.04
Meghalaya
బో స్వెల్లియా అడవులు 0.77
-0.43%
-1.03% Mizoram
-1.48% Manipur హో ర్డ్వికియా అడవులు 0.47
-1.88% Nagaland
ఉష్ణ మండల
తేమతో కూడిన
-3.00% -2.00% -1.00% 0.00% 1.00% 2.00% 3.00% 4.00%
తేమ
Change percentage w.r.t 2019 assessment ఆకురాల్చే మిశ్రమ దక్షిణ 49.23
ఆకురాల్చే
అడవులు
Source: India State of Forest Report (ISFR) 2021 అడవులు
ఉష్ణ మండల దక్షిణ ముళ్ల అడవులు 320.41
2011 నుండి 2021 మధ్య, దేశంలోని ఏడు మహా నగరాలలో, ముళ్ళ
అడవులు దక్షిణ ముళ్ల చిట్ట డవులు 0.80
హ�ైదరాబాద్ మహా నగరం అడవుల ప్రాంత వృద్ధిలో అత్యధిక
పెరుగుదలను నమోదు చేసింది. ఈ కాలంలో దేశ మహా Source: India State of Forest Report (ISFR) 2021

నగరాలు నమోదు చేసిన మొత్తం 68 చ.కి.మీ పెరుగుదలలో

ISFR 2021 నివేదిక ప్రకారం, తెలంగాణలో ప్రధాన కలపేతర
ఒక్క హ�ైదరాబాద్ నగరం యొక్క వాటా 48.7 చ.కి.మీ. ఉంది
అటవీ ఉత్పత్తు ల�ైన సో లనమ్ నిగ్రమ్ (బ్లాక్ న�ైట్‌షేడ్),
పటం 12.4: 2011 -2021 దశాబ్ధంలో అటవీ ప్రాంత టెర్మినలియా బెలెరికా (బహెడ), డెస్మో డియం గాంగెటికం

వృద్ధి రేటు: హైదరాబాద్ vs మహా నగరాలు (సాలపర్ణి), స్ట్రైక్నోస్ పటాటోరం (క్లియరింగ్ నట్ ట్రీ) మరియు
146.8% స్ట్రైమిక్నోస్ (స్నేక్‌వుడ్) వంటి జాతులు సాపేక్ష సమృద్ధితో
వరుసగా 15.98%, 10.15%, 9.72%, 9.29% మరియు
9.07% గా ఉన్నవి.

రాష్ట రం్ లోని గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో మామిడి చెట్టు (మంగిఫెరా

26.0%
11.4% 8.9% ఇండికా )38.93% సాపేక్ష సమృద్ధితో అత్యంత సమృద్ధి(Most
Abundance)గల వృక్ష జాతి అయితే పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో వేప
Hyderabad Chennai Delhi Mumbai Bengaluru
-5.3% Kolkata చెట్టు అనేది (అజాదిరచ్తా ఇండికా) 18.35% సాపేక్ష సమృద్ధిగా
-29.8% Ahmedabad
-47.6% ఉంది.

12.2.4 పర్యావరణ సేవలు మరియు జీవనోపాధి

Source: India State of Forest Report (ISFR) 2021

పర్యావరణ వ్యవస్థ మానవులకు అనేక ప్రత్యక్ష లేదా పరోక్ష

సానుకూల ప్రయోజనాలను మరియు సేవలను అందిసతుంది
్ .

196 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

కార్బన్ నిల్వ, పో షకాల స�ైక్లింగ్, నీరు మరియు గాలి శుద్దీకరణ
మరియు వన్యప్రా ణుల ఆవాసాల నిర్వహణ వంటివి అడవుల
వల్ల కలిగే కొన్ని ప్రధాన పర్యావరణ ప్రయోజనాలు . తెలంగాణ
అడవుల ఉత్పత్తు లలో కలప, వెదురు, టేకు స్తంభాలు, ఇంధన
కట్టెలు, బొ గ్గు మరియు బీడీ ఆకులు వంటివి
గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో జీవనోపాధి అవకాశాలకు తోడ్పడతాయి.
2022-23లో అటవీ మరియు లాగింగ్ ఉప రంగం ప్రసతు ్త ధరల
ప్రకారం రూ. 8,853 కోట్లు జోడించి స్
థూ ల విలువ ఆధారితం
(GVA)లో ప్రా థమిక రంగం ద్వారా 3.60% వాటాను మరియు
మొత్తం స్
థూ ల రాష్ట ్ర విలువ
కలిగి ఉంది.
2014-15 మరియు 2022-23 మధ్య ప్రా థమిక రంగంతో పాటు
స్
థూ ల రాష్ట ్ర విలువ GSVAలో అటవీ మరియు లాగింగ్ వాటా
పెరిగింది. 2014-15 మరియు 2016-17 మధ్య ప్రా థమిక రంగ
GVAలో ఈ ఉప-రంగం వాటా 0.38 శాతం పాయింట్లు పెరిగింది
ముఖ్యంగా తర్వాత ఇదే స్థిరమ�ైన వాటాను 2017-18 నుండి 2018-19
మధ్య కొనసాగించి. 2.96% వృద్దిని కొనసాగించింది. 2019-
20 లో తిరోగమన ధో రణిని అవలంబించింది. ఈ తాత్కాలిక
తిరోగమన ధో రణిని అధిగమించి ఈ ఉప-రంగం 2019-
20 నుండి 2022-23 మధ్య 1.32 శాతం పాయింట్ల వృద్ధిని
చూపింది. 2014-15 మరియు 2022-23 మధ్య, ప్రసతు ్త ధరల
(GSVA)లో 0.74% వాటాను
ప్రకారం ప్రా థమిక రంగంతో పాటు మొత్తం GSVAలో కూడా
ఈ ఉపరంగం ఇదే ధో రణిని అవలంబించి 0.21 శాతం వృద్దిని
సాధించింది.

చిత్రం 12.5: ప్రస్తుత ధరల ప్రకారం (2014-15 నుండి 2022-23 వరకు) GSVA కు తెలంగాణలో అటవీ మరియు
లాగింగ్ వాటా

Share of 'Forestry and Logging' in the GVA by the primary sector at current prices (%)
Share of 'Forestry and Logging' in the GSVA at current prices (%)
GVA by Forestry and Logging at current prices (Rs. crore)
3.60% 4.00%
9,000 3.54%
8,853 3.50%
Gross value Added (Rs. crore)

8,000 3.09% 3.17%

2.96% 2.96% 6,414 7,793
7,000 2.71% 2.69% 3.00%
6,000 2.28% 2.50%

Share (%)
4,372 4,193
5,000 2.00%
3,360 3,684
4,000
2,498 1.50%
3,000 2,465
0.73% 0.75% 0.74% 1.00%
2,000 0.53% 0.56% 0.54% 0.56%
0.47% 0.48%
1,000 0.50%

0 0.00%
2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 (PE) 2022-23
(TRE) (SRE) (FRE) (PAE)

Abbreviations: PAE - Provisional Advanced Estimates, FRE- First Revised Estimates,

SRE- Second Revised Estimates, TRE- Third Revised Estimates
Source: Ministry of Statistics and Programme Implementation (MoSPI), Government of India.

ప్రసతు ్త ధరల ప్రకారం 2014-15లో అటవీ మరియు లాగింగ్ చెత్తలో కొంత మేరకు నిల్వ చేయబడిన కార్బన్ మొత్తం. వరద
ద్వారా GVA రూ. 2,465 కోట్లు ఉండగా, అది 17.33% నియంత్రణకు మరియు ప్రజలు ఆధారపడిన సహజ వనరులను
సమ్మిళిత వార్షిక వృద్ధి రేటుతో 2022-23లో మూడు రెట్లు రక్షించడానికి ఒక సాధనంగా పనిచేసతూ ్నే, గాలి మరియు నీటిని
పెరిగి రూ. 8,853 కోట్ల కు చేరుకుంది. శుద్ధి చేయడంలో కార్బన్ నిల్వ కీలక పాత్ర పో షిసతుంది
్ .

12.2.4.1 కార్బన్ నిల్వలు 2019 నుండి 2021 వరకు రాష్ట రం్ లోని మొత్తం అటవీ కార్బన్
నిల్వ 6.68% పెరిగింది. ఈ మొత్తం కార్బన్ మిశ్రమంలో,
ఫారెస్ట్ కార్బన్ నిల్వ అనేది వాతావరణం నుండి వేరుచేయబడిన
డెడ్‌వుడ్ 102.70% పెరుగుదలను నమోదు చేసింది. 2021లో
మరియు అటవీ పర్యావరణ వ్యవస్థలో, ప్రధానంగా సజీవ
రాష్ట ్ర కార్బన్ సాంద్రత హెక్టా రుకు 76.36 టన్నులు వుండగా,
జీవపదార్ధం, నేల మరియు చనిపో యిన కలప మరియు
అది 2019తో పో లిస్తే 3.50% వృద్ధిని సాధించింది.

అడవులు మరియు పర్యావరణం 197

టేబుల్ 12.2: తెలంగాణలోని వివిధ కార్బన్ పూల్ 12.2.5 హరిత తెలంగాణ కోసం కార్యక్రమాలు
వారిగా కార్బన్ నిల్వలు (‘000 టన్నులలో)
12.2.5.1 తెలంగాణకు హరిత హారం (TKHH)
కార్బన్ పూల్ 2019 2021
భూమి ప�ైన రాష్ట రం్ యొక్క మొత్తం భౌగోళిక విస్తీర్ణంలో అటవీ విస్తీరణా ్న్ని 24%
బయోమాస్ 41,389 44,413 నుండి 33% కు పెంచే ఉద్దేశ్యంతో తెలంగాణ ప్రభుత్వం 2015-
లివింగ్ (AGB)
బయోమాస్ భూమి క్రింద 16లో తెలంగాణకు హరితహారం అనే ఫ్లాగ్‌షిప్ కార్యక్రమాన్ని
బయోమాస్ 17,227 18,415 ప్రా రంభించింది. సాధారణ ప్రజానీకం మరియు ర�ైతుల చురుక�ైన
(BGB)
డెడ్ ఆర్గా నిక్ డెడ్ వుడ్ 333 675 భాగస్వామ్యముతో దీన్ని ఒక ప్రజా ఉద్యమంగా మలిచి అమలు
పదార్థం లిట్ట ర్ 2,031 2,169 చేయ బడుతుంది.ఈ కార్యక్రమం మానవ చరితల
్ర ో మూడవ
మట్టి నేల సేంద్యరీ 90,862 96,314 అతిపెద్ద అడవుల పెంపక కార్యక్రమంగా పరిగణించబడుతుంది.
పదార్థం
మొత్తం 1,51,842 1,61,986 ఈ కార్యక్రమం అడవుల పెంపకం చర్య జీవవ�ైవిధ్యాన్ని
Source: India State of Forest Report (ISFR) 2019, 2021 మెరుగుపరుస్తుంది, పర్యావరణ సమతుల్యతను కాపాడుతుంది,
స్థిరమ�ైన జీవనోపాధిని మరియు మంచి వర్షపాతాన్ని నమోదు
12.2.4.2 అగ్ని ప్రమాదాలు సంభవించే అటవీ చేయడంలో సహాయ కారిగా తోడ్పడుతుంది.
ప్రాంతాలు
అడవులను సంరక్షించడానికి ఐక్యరాజ్యసమితి (UN) సుస్థిర
మన దేశంలో అడవుల్లో మంటలు ఎగసిపడడం అనేది వేసవిలో అభివృద్ధి లక్ష్యం (SDG)-15 (ల�ైఫ్ ఆన్ ల్యాండ్) కు అనుగుణంగా
తరచుగా గమనించవచ్చు. అనేక రకాల అటవీ రకాల్లో TKHH యొక్క లక్ష్యాలు సంపూర్ణ ఏకీకృతం లో ఉన్నాయి. ఇది
ముఖ్యంగా పొ డి ఆకురాల్చే అడవులలో తీవ్రమ�ైన మంటలు భూసంబంధ పర్యావరణ వ్యవస్థలు మరియు అడవుల యొక్క
సంభవిస్తా యి, అయితే సతతహరిత, పాక్షిక-సతతహరిత స్థిరమ�ైన వినియోగాన్ని రక్షించడానికి, పునరుద్ధ రించడానికి
మరియు పర్వత సమశీతోష్ణ అడవులు సాపేక్షంగా తక్కువ మరియు ప్ రో త్సహించడానికి ప్రయత్నిస్తుంది, ఎడారీకరణను
అగ్ని ప్రమాదాన్ని కలిగి ఉంటాయి. ఎదుర్కోవడం, ఆపివేయడం మరియు భూమి క్షీణత మరియు
జీవవ�ైవిధ్య నష్టంను నివారించడంలో తన వంతు పాత్ర
2019 తో పో లిస్తే 2021లో రాష్ట రం్ లోని అత్యంత అగ్ని ప్రమాద
పో షిసతుంది
్ .ఈ కార్యక్రమం కింద, అటవీ సాంద్రతను పెంచడానికి
ప్రాంతాలు 37.23% తగ్గా యి, అదే సమయంలో జాతీయ క్షీణత
మరియు ఇంటెన్సివ్ వాటర్ హార్వెస్టింగ్ నిర్మాణాల ద్వారా
11.26% మాత్రమే. అదేవిధంగా మధ్యస్తంగా అగ్ని ప్రమాదాలు
సహజ పునరుత్పత్తి కి సహాయం చేయడానికి నోటిఫ�ైడ్ అటవీ
సంభవించే ప్రాంతాలు కూడా 5.90% తగ్గ గా జాతీయం గా
ప్రాంతాల లోపల మరియు వెలుపల విస్తృతమ�ైన ప్లాంటేషన్
2.38 శాతం మాత్రమే తగ్గింది.
కార్యకలాపాలు చేపట్ట బడుతున్నాయి.
టేబుల్ 12.3: తెలంగాణలో అగ్ని ప్రమాదాలు ఇటీవల సవరించిన పంచాయతీ రాజ్ చట్టం, 2018 మరియు
సంభవించే అటవీ ప్రాంతాల వర్గీకరణ మున్సిపల్ చట్టం, 2019లో పర్యావరణ కార్యక్రమాలను
చేపట్టేందుకు ప్రభుత్వం తమ బడ్జెట్‌లో 10% ‘గ్రీన్ బడ్జెట్’గా
2021 అటవీ మొత్తం అటవీ
క్రమ ఫారెస్ట్ ఫ�ైర్ కేటాయించడం ద్వారా పర్యావరణానికి తగిన ప్రా ధాన్యతనిచ్చింది.
ప్రాంతం ప్రాంతంలో
సంఖ్య ప్ రో న్ శ్ణ
రే ులు
(చ.కి.మీలో) %
2022-23 నాటికి, 14,965 నర్సరీలు ఏర్పాటు చేయడం
విపరీతమ�ైన అగ్ని
1 572 2.70% జరిగింది మరియు రూ.10,417 కోట్ల వ్యయంతో 230 కోట్ల
ప్రమాదం
చాలా ఎక్కువగా అగ్ని మొక్కల నాటే లక్ష్యంను అధిగమించి 117.68% సాధన రేటుతో
2 2,970 14.00%
ప్రమాదం 270.65 కోట్ల మొక్కలు నాటడం జరిగింది.
3 ఎక్కువ అగ్ని ప్రమాదం 3,920 18.48%
మధ్యస్తంగా అగ్ని
4 3,522 16.60%
ప్రమాదం
5 తక్కువ అగ్ని ప్రమాదం 10,230 48.22%
మొత్తం 21,214 100.00%
Source: India State of Forest Report (ISFR) 2021

198 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పటం 12.6: TKHH లో భాగంగా 2015-16 నుండి 2022-23 వరకు ప్లాంటేషన్ అచీవ్‌మెంట్
300 No. of Plantations Cumulative Plantation












Total Achmt.

Source: Dept of Environment, Forests, Science and Technology, Govt. of Telangana

ISFR ప్రకారం, రాష్ట రం్ లో అటవీ ప్రాంతం (అటవీ విస్తీర్ణం వెలుపల)
2015లో 1,727 చ.కి.మీ.గా ఉండగా ఇది 2021లో 2,518
చ.కి.మీ.కు పెరిగి 45.80% గణనీయమ�ైన వృద్దిని నమోదు
చేయడం జరిగింది. TKHH వంటి ప్రభుత్వ ప్రధాన కార్యక్రమాల
కారణంగా ఈ వృద్ధి ని సాంధించడం జరిగిందని చెప్పవచ్చు.
ప్రభుత్వం హరిత నిధి (గ్రీన్ ఫండ్) ను రూపొ ందించడం అనేది
ప్రభుత్వ విశేషమ�ైన చొరవకు నిదర్శనం. ఈ హరితనిధి వివిధ
వనరుల నుండి అంటే ప్రజాప్రతినిధులు,ప్రభుత్వఉద్యోగులు,స
మాజంలోని ఇతరవర్గా ల నుండి విరాళాలను అందుకుంటుంది.
ఇది రాష్ట ప
్ర భ
్ర ుత్వం విధించేపన్నులు, రుసుములలో ముందుగా

హరిత నిధి (గ్రీన్ ఫండ్)

నిర్వచించబడిన ఒక భాగం. ఇప్పటి వరకు 29 కోట్ల
రూపాయలను హరిత నిధికి సేకరించడం జరిగింది. ఈ నిధిని
TKHH వంటి పర్యావరణ పరిరక్షణ కార్యక్రమాలను మరింత
ప్రసతు ్తం కొనసాగుతున్న TKHH కార్యక్రమం యొక్క స్థిరమ�ైన
బలోపేతం చేయడానికి వినియోగిసతు ్న్నారు.
వృద్ధిని విస్త రించడానికి మరియు, మెరుగుపరచడానికి తెలంగాణ

బాక్స్ 12.1 వ్యవస్థ సేవలను ప్రచారం చేసతూ ్ పర్యావరణ వ్యవస్థ విధానం

ఫారెస్ట్-ప్లస్ 2.0: నీరు మరియు

నుండి అడవులను నిర్వహించడానికి రాష్ట ్ర అటవీ శాఖతో
పాటు దాని మెదక్ అటవీ విభాగానికి సాంకేతిక సహాయాన్ని
శ్రేయస్సు కోసం అడవులు అందించడానికి ఈ సాధనం ప్రయత్నిస్తుంది. కీలకమ�ైన ఆర్థిక
సంస్థలప�ై విస్తృత-ఆధారిత, సమగ్రమ�ైన స్థిరమ�ైన ఆర్థిక వృద్ధి
రాష్ట రం్ యొక్క సుసంపన్నమ�ైన అటవీ విస్తీరణా ్న్ని బ్యాంకింగ్‌ను ప్ రో త్సహించడం ఈ కార్యక్రమంలో ప్రధాన భాగం.
పరిరక్షించడానికి మరియు విస్త రించడానికి కృషి చేసతు ్న్న
ప్రభుత్వ నిబద్ధతకు కొనసాగింపుగా యున�ైటెడ్ స్టేట్స్ జూన్ 2022 నాటికి, ఈ ప్ రో గ్రామ్ కింద, వర్కింగ్ ప్లాన్‌లను
ఏజెన్సీ ఫర్ ఇంటర్నేషనల్ డెవలప్‌మెంట్ (USAID) తయారుచేయడం మరియు జియోస్పేషియల్ నివేదికలతో
సహకారంతో రాష్ట రం్ లోని అడవుల వెలుపలి ప్రాంతాలలో సహా ఆటోమేటెడ్ నివేదికలను రూపొ ందించడం మరియు
ఆగ్రో ఫారెస,్ట్రీ హార్టికల్చర్ మరియు ప్లాంటేషన్ పద్ధతులను అటవీ జాబితా, పర్యావరణ వ్యవస్థ సేవలప�ై డేటాను
మెరుగుపరచడంలో సహాయకారిగా మెదక్ జిల్లాలో 2019లో సేకరించేందుకు మొబ�ైల్ యాప్ మరియు వెబ్ పో ర్టల్‌తో కూడిన
ప�ైలట్ ప్రాతిపదికన”ఫారెస్ట్ ప్ల స్ 2.0: ఫారెస్ట్ ఫర్ వాటర్ “వన్(Van)”అనే ఇంటిగ్రేటెడ్ సిస్టమ్ అభివృద్ధి చేయబడం
అండ్ ప్ రో స్పెరిటీ” అనే కొత్త అటవీ నిర్వహణ సాధనాన్ని జరిగింది.మెదక్ జిల్లా లో సాధించిన విజయం కారణంగా,
ప్రా రంభించింది. ప్రభుత్వం రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా 56 ఇతర అటవీ డివిజన్‌లలో ఈ
“వన్(Van)” సిస్టమ్‌ను అమలులోకి తేవడం జరిగింది.
అటవీ ప్రకృతి దృశ్యాలు అందించే విస్తృత శ్ణ
రే ి పర్యావరణ

అడవులు మరియు పర్యావరణం 199

12.2.5.2 అర్బన్ ఫారెస్ట్రీ
అర్బన్ ఫారెస్ట్రీ అనేది సమీకృత భావన. ఇది చెట్లు సమాజానికి
అందించే మానసిక, సామాజిక మరియు పర్యావరణ
ప్రయోజనాల కోసం కమ్యూనిటీ చుట్టు పక్కల పర్యావరణ
వ్యవస్థలలో చెట్లు మరియు అటవీ వనరులను నిర్వహించే కళ,
శాస్త ్రం మరియు సాంకేతికతగా నిర్వచించబడింది.
తెలంగాణను హరిత రాష్ట రం్ గా మార్చేందుకు ,పౌరులకు
మరింత ఆహ్లాదకరమ�ైన స్వచ్చమ�ైన గాలిని అండిచడానికి
109 అర్బన్ ఫారెస్ట్ పార్కులను అభివృద్ధి చేయాలని ప్రభుత్వం
ప్రతిపాదించింది, వాటిలో 77 పూర్తి చేయబడి 60 సాధారణ
ప్రజలకు అందుబాటులో తేవడం జరిగింది. వీటితో పాటు గ్రేటర్
హ�ైదరాబాద్ మున్సిపల్ కార్పొరేషన్ (GHMC) & హ�ైదరాబాద్
మెట్రో పాలిటన్ డెవలప్‌మెంట్ అథారిటీ (HMDA) రెండింటి
సహకారంతో జంట నగరాల పరిధిలో మొక్కల పెంపకంకు
ప్రభుత్వం అధిక ప్రా ధాన్యత ఇస్తున్నది.
• 116.63 కోట్ల వ్యయంతో హెచ్‌ఎండీఏ పరిధిలో ఉన్న
14,708.24 ఎకరాల్లో 16 ఫారెస్ట్ బ్లాకుల్లో అర్బన్ లంగ్
స్పేస్‌లను అభివృద్ధి చేసి, 6 పార్కులను సాధారణ ప్రజలకు
అందుబాటులోకి తేవడం జరిగింది.
• 71.15 లక్షల మొక్కలు నాటడం ద్వారా 158 కిలోమీటర్ల
ఔటర్ రింగ్ రోడ్డు మరియు 457.23 ఎకరాల ఇంటర్‌ఛేంజ్‌ల
వెంట ఇంటెన్సివ్ ప్లాంటేషన్ ద్వారా గ్రీన్ కారిడార్‌ను
అభివృద్ధి చేసింది.
• హెచ్ఎ
‌ ండీఏ పరిధిలో 59 అర్బన్ ఫారెస్ట్ పార్కులను
అభివృద్ధి చేయాలని ప్రతిపాదించగా, వాటిలో 48
పార్కులను అభివృద్ధి చేశారు.
• హెచ్ఎ
‌ ండీఏ పరిధిలోని 14 సరస్సులను సుందరీకరణ
చేసి ప్రజల వినోద ప్రయోజనాల కోసం అందుబాటులోనికి
తేవడం జరిగింది
• 57 ప్రధాన థీమ్ పార్కులను రూ. 137.21 కోట్ల ఆర్థిక
వ్యయంతో అభివృద్ధి చేసతు ్న్నారు.
• చెట్ల పెంపకం కోసం 406 లేఅవుట్ల లో ఖాళీ స్థ లాలను
గుర్తించి సందర్శకుల వినియోగానికి వీలుగా ట్రీ పార్క్‌లుగా
మార్చడం జరుగుతుంది.
• భారతదేశానికి స్వాతంత్ర్యం వచ్చి 75 ఏళ్
లు పూర్త యిన
సందర్భంగా GHMCలో “75 ఫ్రీడం పార్కులు” అభివృద్ధి
చేయబడుతున్నాయి.
అందుకున్న అవార్డులు, గుర్తింపులు
• యున�ైటెడ్ నేషన్స్ ఫుడ్ అండ్ అగ్రికల్చర్ ఆర్గ న�ైజేషన్
200 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
(FAO) మరియు ఆర్బర్ డే ఫౌండేషన్ 2020 & 2021
వరుసగా రెండు సంవత్సరాలుగా హ�ైదరాబాద్ నగరాన్ని
“ట్రీ సిటీ ఆఫ్ ది వరల్డ్ ” గా గుర్తించింది.
• 2022లో హ�ైదరాబాద్ ప్రతిష్టా త్మకమ�ైన “ఇంటర్నేషనల్
అసో సియేషన్ ఆఫ్ హార్టికల్చర్ ప్రొ డ్యూసర్స్” (AIPH)
అవార్డును గెలుచుకుంది.
• ఎకనామిక్ రికవరీ మరియు సమ్మిళిత వృద్ధి కోసం లివింగ్
గ్రీన్ కేటగిరీలో హ�ైదరాబాద్ నగరం “తెలంగాణ రాష్ట్రా నికి గ్రీన్
, గార్లాండ్” అవార్డును కూడా అందుకుంది.
12.2.5.3 తెలంగాణ స్టేట్ నేషనల్ గ్రీన్ కార్ప్స్
(TSNGC)
నేషనల్ గ్రీన్ కార్ప్స్ అనేది రాష్ట రం్ లోని 33 జిల్లాల విద్యార్థులందరికీ
పర్యావరణ-క్ల బ్‌ వంటి సమూహాల ద్వారా పర్యావరణం
పట్ల అవగాహన మరియు క్రమశిక్షణను కల్పించడానికి
స్థాపించబడిన ప్రభుత్వ ప్రధాన కార్యక్రమం. TSNGC క్విజ్‌లు,
వ్యాస రచన వంటి పో టీల నిర్వహణ మరియు పర్యావరణ హిత
గణేష్ మట్టి విగ్రహాల తయారీ మొదల�ైన కార్యక్రమాల ద్వారా
పర్యావరణ అవగాహనను ప్ రో త్సహిసతుంది
్ .
12.2.5.4 జియోమాటిక్స్
జియోమాటిక్స్ అనేది భౌగోళిక డేటాను సేకరించడానికి, పంపిణీ
చేయడానికి, నిల్వ చేయడానికి, విశ్లేషించడానికి, ప్రా సెస్
చేయడానికి మరియు ప్రదర్శించడానికి ఉపయోగించే పద్ధతులు
మరియు సాంకేతికతలను సూచిస్తుంది. ఇది జియోగ్రాఫిక్
ఇన్ఫర్మేషన్ సిస్టమ్స్ (GIS), గ్లో బల్ పొ జిషనింగ్ సిస్టమ్స్
(GPS), కార్టో గ్రఫీ, రిమోట్ సెన్సింగ్ మరియు సర్వేయింగ్‌లను
కలిగి ఉంటుంది.
అటవీ శాఖ సమాచార మరియు కమ్యూనికేషన్ టెక్నాలజీ
(ICT) సాధనాలతో పాటు అడవులను సమర్థ వంతంగా
నిర్వహించడానికి జియోమాటిక్స్ ఆధారిత సాధనాలను
ఉపయోగిసతుంది
్ . డిపార్ట్‌మెంట్ పబ్లి క్ సర్వెంట్‌లు మరియు
ఇతర వాటాదారుల కోసం మాడ్యులర్-ఆధారిత వెబ్-ఎనేబుల్డ్
ఫారెస్ట్ మేనేజ్‌మెంట్ ఇన్ఫర్మేషన్ సిస్టమ్ (FMIS)ని కూడా
అభివృద్ధి చేసింది.
12.2.5.5 అటవీ హక్కుల చట్టం
(FRA), 2006 అమలు
భారత ప్రభుత్వం 2006లో ‘షెడ్యూల్డ్ తెగలు మరియు ఇతర
సాంప్రదాయ అటవీ నివాసులు (అటవీ హక్కుల గుర్తింపు)
చట్టం’ని అమలులోకి తెచ్చింది, దీనిని FRA, 2006 అని
కూడా పిలుస్తా రు మరియు ఆ తర్వాత 2008లో ‘షెడ్యూల్డ్
తెగలు మరియు ఇతర సాంప్రదాయ అటవీ నివాసుల గుర్తింపు
హక్కుల నిబంధనలను ప్రవేశపెట్టా రు.
ఎఫ్‌ఆర్‌ఎ, 2006 షెడ్యూల్డ్ తెగలు మరియు ఇతర సాంప్రదాయ
అటవీ నివాసులకు “ వారు సాంప్రదాయకంగా రక్షిసతు ్న్న
మరియు స్థిరమ�ైన ఉపయోగం కోసం పరిరక్షిసతు ్న్న ఏద�ైనా
కమ్యూనిటీ అటవీ వనరులను రక్షించడం,
చేయడం లేదా సంరక్షించడం లేదా నిర్వహించడం” హక్కులతో
పాటు అటవీ భూమిప�ై యాజమాన్య హక్కును కూడా మంజూరు
చేసతుంది
్ .
మొత్తా లను నిర్వహణ బాధ్యతను కలిగి ఉంది.ఇది అటవీ
అగ్ని నిర్వహణ, జీవవ�ైవిధ్య వన్యప్రా ణుల సంరక్షణ మరియు
అనుబంధ పర్యవేక్షణ మరియు మూల్యాంకన కార్యకలాపాలకు
సహాయపడుతుంది.
పునరుత్పత్తి 2011-12 నుండి 2022-23 వరకు, 82,114.22 హెక్టా ర్ల
తోటలను పెంచారు, ఇందులో 27,403.58 హెక్టా ర్లు అపరాధ
పరిహార అడవుల పెంపకం కింద మరియు 54,710.64
హెక్టా ర్ల ను నికర ప్రసతు ్త విలువ భాగం కింద పెంచారు. డిసెంబర్

12.2.5.6 తెలంగాణ రాష్ట్ర పరిహార అటవీ నిర్మూలన 2022 నాటికి రూ. 2009-10 నుండి 2022-23 వరకు

నిధి నిర్వహణ మరియు ప్రణాళిక ప్రాధికార సంస్థ

2,159.95 కోట్ల నిధులు వినియోగించబడ్డా యి.

Telangana State Compensatory Afforestation Fund
Management And Planning Authority Act (TS CAMPA)
తెలంగాణ రాష్ట ్ర పరిహార అటవీ నిర్మూలన నిధి నిర్వహణ
మరియు ప్రణాళిక ప్రా ధికార సంస్థ(TS CAMPA)ని ప్రభుత్వం
2014లో ఏర్పాటు చేసింది. ఇది అటవేతర ప్రయోజనాలకు
మళ్లించిన అటవీ భూమికి పరిహారంగా అడవుల పెంపకం
మరియు పునరుత్పత్తి కార్యకలాపాలను ప్ రో త్సహించడానికి
ఉద్ధేశించబడింది. అటవీ భూమిని అటవీయేతర వినియోగానికి
మళ్లించడంతో ఏర్పడిన అంతరాన్ని భర్తీ చేయడానికి పరిహార
అటవీ నిర్మాణం, అదనపు పరిహార అటవీ పెంపకం, శిక్షార్హమ�ైన
పరిహార అడవుల పెంపకం మరియు నికర ప్రసతు ్త విలువల
ప్రకారం అటవీ పరిరక్షణ కింద వినియోగదారు ఏజెన్సీల
నుండి వచ్చే నిధులను లేదా రికవరీ చేయబడిన ఇతర
12.2.6 అటవీ నిర్వహణ, పరిశోధన మరియు శిక్షణ
కోసం సంస్థలు
12.2.6.1 తెలంగాణ స్టేట్ ఫారెస్ట్ డెవలప్‌మెంట్
కార్పొరేషన్ లిమిటెడ్ (TSFDC)
కలప ఆధారిత పరిశమ
్ర ల డిమాండ్‌కు అనుగుణంగా తోటలను
పెంచే లక్ష్యంతో తెలంగాణ రాష్ట ్ర అటవీ అభివృద్ధి సంస్థను
ఏర్పాటు చేశారు. రాష్ట రం్ లోని వివిధ పేపర్ మిల్లు లకు కావలసిన
ముడి పదార్ధ మ�ైన గుజ్జు కలప(Pulp Wood) డిమాండ్‌ను
తీర్చడానికి కార్పొరేషన్ 32,951.39 హెక్టా ర్ల లో యూకలిప్ట స్,
వెదురు, జీడి, టేకు, ఔషధ మొక్కలు వంటి వివిధ జాతుల
తోటలను పెంచుతోంది. తద్వారా సహజ అడవులకు సరఫరా
భారం నుండి ఉపశమనం లభిస్తుంది.

టేబుల్ 12.4: 2014-15 నుండి 2022-23 పరిశ్రమల డిమాండ్‌కు అనుగుణంగా సాగు చేయబడిన తోటల
వివరాలు
యూకలిప్ట స్ గుజ్జు
జాతులు పొ డవ�ైన వెదురు కర్రలు వెదురు జీడి
కలప
యూనిట్ మె.టన్నులు సంఖ్యలు మె.టన్నులు మె.టన్నులు
2014-15 7,073 10,97,191 437 4.96
2015-16 - 16,23,413 617 4.96
2016-17 1,26,535 28,47,142 544 6.02
2017-18 2,81,813 21,58,276 620 5.96
2018-19 1,20,899 19,69,854 674 5.88
2019-20 1,49,330 26,71,121 860 4.83
2020-21 1,65,000 23,88,046 721 4.83
2021-22 1,18,562 19,14,946 287 5.53
2022-23 (up to
2,35,178 23,87,587 188 -
31 Dec 22)
Total 12,04,390 1,90,57,576 4,948 42.97
Source: Dept. of Environment, Forests, Science and Technology, Govt. of Telangana

అడవులు మరియు పర్యావరణం 201

డిసెంబర్ 2022 వరకు వివిధ పరిశమ
్ర ల అవసరాల ఆధారంగా
12,04,390 మెటక్
్రి ‌ టన్నుల యూకలిప్ట స్‌ గుజ్జు కలప,
1,90,57,576 పొ డవ�ైన వెదురు కర్రలు, 4,948 మెట్రిక్‌
టన్నుల వెదురును, 42.97 మెట్రిక్‌టన్నుల జీడి ఉత్పత్తు లను
విక్రయించడం ద్వారా 623.99 కోట్ల రూపాయల ఆదాయం ను
ఆర్జించింది.
12.2.6.2. తెలంగాణ స్టేట్ ఫారెస్ట్ అకాడమీ (TSFA)
TSFA అనేది అటవీ శాఖ సిబ్బంది, NGOలు మరియు వన
సంరక్షణ సమితి (VSS) ప్రతినిధులకు సహజ అడవులు,
జియోమాటిక్స్ సంబంధిత అంశాలు మరియు సహజ వనరుల
నిర్వహణకు సంబంధించిన వివిధ అంశాలప�ై శిక్షణ ఇచ్చే రాష్ట ్ర
స్థాయి కేంద్రం. 2022-23లో (డిసెంబర్ వరకు) TSFA ద్వారా
29 రాష్ట ్ర స్థాయి శిక్షణా కార్యక్రమాలను నిర్వహించి 1,829
మందికి శిక్షణను ఇవ్వడము జరిగింది.
12.2.6.3. అటవీ కళాశాల పరిశోధనా సంస్థ
(FCRI), ములుగు
ప్రభుత్వం 2016లో సిద్దిపేట జిల్లా ములుగు మండలంలో ఫారెస్ట్
కాలేజ్ అండ్ రీసెర్చ్ ఇన్‌సటి ్ట్యూట్ (ఎఫ్‌సిఆర్‌ఐ)ని ఏర్పాటు
చేసింది. ఫారెస్ట్రీలో బ్యాచిలర్స్, మాస్ట ర్స్ మరియు డాక్టో రల్ డిగ్రీ
ప్ రో గ్రామ్‌లను అందించడం ద్వారా అటవీ వనరుల పరిరక్షణ
మరియు సమర్ధ వంతమ�ైన నిర్వహణ కోసం అర్హత కలిగిన
నిపుణులకు శిక్షణ ఇవ్వడం ద్వారా వారిని సమర్ధ వంతమ�ైన
అటవీ అధికారులుగా రాష్ట్రా నికి అందివ్వడం ఈ సంస్థ లక్ష్యం.
FCRI ర�ైతులకు విస్తృతమ�ైన శిక్షణను అందిసతుంది
్ మరియు
వివిధ వ్యవసాయ పర్యావరణ వ్యవస్థలకు అనువ�ైన వ్యవసాయ-
అటవీ నమూనాలను అభివృద్ధి చేసతుంది
్ .
12.3 జీవవైవిధ్యం
2002 జీవవ�ైవిధ్య చట్టం ప్రకారం,జీవవ�ైవిధ్యం అనేది జన్యు,
జాతులు మరియు పర్యావరణ వ్యవస్థ స్థాయిలలో వ�ైవిధ్య
కొలమానము. ఇది ప్రత్యక్ష/పరోక్ష ఉపయోగం పరంగా
మానవులకు ఆర్థికవిలువను కలిగిఉన్న పర్యావరణ వ్యవస్థ
సేవలకు మద్ద తును, ఇంధనంను, పశువులకు పశుగ్రాసంను
సమకూర్చడం, అలాగే వాతావరణం నుండి కార్బన్డ యాక్సైడ్ను
తొలగించి ఘన లేదా ద్రవరూపంలో ఉంచే సహజ లేదా కృత్రిమ
ప్రక్రియ (కార్బన్సీక్వెస్ట్రేషన్)ను, నేలకోతను నియంత్రించే
సేవలను అందిసతుంది
్ .
12.3.1 జీవ వైవిధ్య చట్టం, 2002 అమలు
భారత ప్రభుత్వం రూపొ ందించిన జీవ వ�ైవిధ్య చట్టం 2002ను
అనుసరించి, తెలంగాణ ప్రభుత్వం జీవవ�ైవిధ్యాన్ని పరిరక్షించడం,
202 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
దాని స్థిరమ�ైన వినియోగాన్ని నిర్వహించడం,జీవ వనరులు
మరియు విజ్ఞాన వినియోగం వల్ల కలిగే ప్రయోజనాలను
నిష్పాక్షికంగా, సమానంగా పంచడంను లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది.
ఈ జీవసంబంధ వనరుల�ైన మొక్కలు, జంతువులు,
సూక్ష్మజీవులు లేదా వాటి భాగాలు, వాటి జన్యు పదార్ధా లు
మరియు ఉప-ఉత్పత్తు లు (విలువ జోడించిన ఉత్పత్తు లు
మినహా) వాస్త వ లేదా సంభావ్య వినియోగం లేదా విలువతో
ఉంటాయి, కానీ మానవ జన్యు పదార్థాన్ని కలిగి ఉండవు.
12.3.2 తెలంగాణ రాష్ట్ర జీవవైవిధ్య బోర్డు (TSBB)
జీవ వ�ైవిధ్య చట్టం, 2022 మరియు నిబంధనల అమలును
బలోపేతం చేసే లక్ష్యంతో ప్రభుత్వం తెలంగాణ రాష్ట ్ర జీవవ�ైవిధ్య
మండలి (TSBB)ని చట్ట బద్ధమ�ైన మరియు స్వయంప్రతిపత్త
సంస్థగా రూపొ ందించింది.
స్థానిక సంస్థల స్థాయిలో బయోడ�ైవర్సిటీ మేనేజ్‌మెంట్ కమిటీల
ఏర్పాటు, సమర్ధవంతమ�ైన జీవ వనరుల రంగాలలో ప్రజల
జీవవ�ైవిధ్య రిజిస్ట ర్ల
‌ తయారీ, సామర్థ్య పెంపుదల, శిక్షణ
మరియు జీవవ�ైవిధ్య చట్టం- నియమ నిబంధనల గురించి
అవగాహన కార్యక్రమాలను చేపట్ట డం వంటి బాధ్యతలను TSB-
Bకి అప్పగించారు.
జీవవైవిధ్య నిర్వహణ కమిటీలు (BMCలు)
జీవ వ�ైవిధ్య చట్టం, 2022 లోని సెక్షన్ 41 ప్రకారం రాష్ట రం్ లో
బయోడ�ైవర్సిటీ మేనేజ్‌మెంట్ కమిటీలను (BMCలు) TSBB
ఏర్పాటు చేసింది. ప్రసతు ్తం, అన్ని స్థానిక సంస్థ ల స్థాయిలలో
(గ్రామ పంచాయతీలు, మండలాలు, మునిసిపాలిటీలు
మరియు జిల్లా పరిషత్‌లు) 13,482 BMCలు ఉన్నాయి.
BMCల యొక్క ప్రధాన విధులు 1. స్థానిక పక్షులు, జంతువులు
మరియు మొక్కల జాతులు జీవవ�ైవిధ్య సంరక్షణ మరియు
ప్రచారం 2. పీపుల్స్ బయోడ�ైవర్సిటీ రిజిస్ట ర్ల (PBR) తయారీ-
స్థానికుల సలహాలతో ఎలక్ట్రా నిక్ డేటాబేస్ రూపొ ందించడం
3. సాంప్రదాయ వ�ైద్యులు ఉపయోగించే ఔషధ మొక్కలు/
వనరులప�ై డేటా నిర్వహణ 4. స్థానిక జీవవ�ైవిధ్యానికి
సంబంధించిన విషయాలప�ై రాష్ట ్ర & జాతీయ జీవవ�ైవిధ్య
బో ర్డులకు సలహాదారుగా వ్యవహరించడం.
పీపుల్స్ బయోడైవర్సిటీ రిజిస్టర్స్ (PBRs)
స్థానిక ప్రజలతో సంప్రదించి పీపుల్స్ బయోడ�ైవర్సిటీ రిజిస్ట ర్
(PBR)ని తయారు చేయడం BMCల యొక్క ప్రధాన విధుల్లో
ఒకటి. ఈ రిజిస్ట ర్ల
‌ ు స్థానిక జీవ వనరులు, వాటి ఔషధ లేదా
మరేద�ైనా ఉపయోగం మరియు వాటితో అనుబంధించబడిన
ఏద�ైనా ఇతర సాంప్రదాయ జ్ఞానంప�ై సమగ్ర సమాచారాన్ని కలిగి
ఉంటాయి.బయోలాజికల్ డ�ైవర్సిటీ యాక్ట్ 2002 మరియు 12.3.3.1 ఇన్-సిటు పరిరక్షణ (In-situ Conserva-
రూల్స్ 2015 ప్రకారం, 13,426 (99.58%) BMCలు బేస్‌ల�ైన్ tion)
ఎలక్ట్రా నిక్ PBRల డ్యాష్‌బో ర్డ్‌తో సిద్ధం చేశారు.
ఇన్-సిటు పరిరక్షణ అనేది వివిధ జాతులను వాటి సహజ
12.3.3 జీవవైవిధ్య పరిరక్షణ(Biodiversity Con- ఆవాసాలలో సంరక్షణ మరియు రక్షణను సూచిస్తుంది.
servation) బయోస్పియర్ రిజర్వ్‌లు (జీవావరణ నిల్వలు), జాతీయ
జీవవ�ైవిధ్య పరిరక్షణ అనేది పర్యావరణ వ్యవస్థ లు మరియు పార్కులు, వన్యప్రా ణుల అభయారణ్యాలు, జీవవ�ైవిధ్య
సహజ ఆవాసాల సంరక్షణ, నిర్వహణ మరియు అవి హాట్‌స్పాట్‌లు, జన్యు సంరక్షణ కేంద్రా లు మరియు పవిత్రమ�ైన
ఆరోగ్యంగా మరియు క్రియాత్మకంగా ఉండేలా చూసుకోవడం. వనాలు మున్నగు ఈ ఇన్-సిటు పరిరక్షణ కిందకు వస్తా యి .
రాష్ట ్ర పర్యావరణ వ్యవస్థలను పరిరక్షించడానికి మరియు రాష్ట రం్ యొక్క విశిష్ట మ�ైన జీవవ�ైవిధ్యాన్ని రక్షించడానికి,
రక్షించడానికి ప్రభుత్వం యొక్క నిబద్ధతకు అనుగుణంగా, ప్రభుత్వం 5,692.50 చ.కి.మీ విస్తీర్ణంలో 9 వన్యప్రా ణుల
రాష్ట రం్ లో జీవవ�ైవిధ్య పరిరక్షణ కోసం ఇది ఇన్-సిటు మరియు అభయారణ్యాలు (పట్టిక 12.5 చూడండి) మరియు 3
ఎక్స్-సిటు చర్యలను అవలంబించింది. 2021లో, తెలంగాణ జాతీయ పార్కులు (పట్టిక 12.6 చూడండి) 12 రక్షిత ప్రాంతాల
రాష్ట రం్ లోని అమ్రాబాద్ పొ డ లక్మీ గోవు సంఘం “ దేశీయ నెట్‌వర్క్‌ను ప్రకటించింది.
జాతుల పరిరక్షణ ” విభాగంలో అవార్డును అందుకుంది.

పట్టిక 12.5: తెలంగాణలోని వన్యప్రాణుల అభయారణ్యాలు

అభయారణ్యం పేరు జిల్లా విస్తీర్ణం (చ.కి.మీ)

కవాల్ ట�ైగర్ రిజర్వ్* మంచిర్యాల మరియు నిర్మల్ 892.23

ప్రా ణహిత వన్యప్రా ణుల అభయారణ్యం మంచిర్యాల 136.02
శివరం వన్యప్రా ణుల అభయారణ్యం మంచిర్యాల మరియు పెద్దపల్లి 29.81
ఏటూరునాగారం వన్యప్రా ణుల అభయారణ్యం జయశంకర్ 803.00
పాఖాల వ�ైల్డ్ ల�ైఫ్ శాంక్చురి మహబూబాబాద్ 860.20
కిన్నెరసాని వ�ైల్డ్ ల�ైఫ్ శాంక్చురి భద్రా ద్రి కొత్త గూడెం 635.40
మంజీరా వ�ైల్డ్ ల�ైఫ్ శాంక్చురి సంగారెడ్డి 20.00
పో చారం వన్యప్రా ణుల అభయారణ్యం మెదక్ మరియు కామారెడ్డి 129.84
అమ్రాబాద్ ట�ైగర్ రిజర్వ్ ** నాగర్ కర్నూల్ మరియు నల్గొండ 2,166.39
మొత్ తం విస్తీ ర్ ణం 5,672.89
* కవాల్ ట�ైగర్ రిజర్వ్ కోర్ ఏరియా ** అమ్రాబాద్ ట�ైగర్ రిజర్వ్ కోర్ ఏరియా
Source: Dept. of Environment, Forests, Science and Technology, Govt. of Telangana

పట్టిక 12.6: తెలంగాణలో జాతీయ పార్కులు

నేషనల్ పార్క్ పేరు జిల్లా విస్తీర్ణం (చ. కి.మీ)
కాసు బ్రహ్మానంద రెడ్డి నేషనల్ పార్క్ హ�ైదరాబాద్ 1.42
మృగవణి నేషనల్ పార్క్ రంగారెడ్డి 3.60
మహావీర్ హరిణి వనస్థలి నేషనల్ పార్క్ రంగారెడ్డి 14.59
మొత్తం విస్తీర్ణం 19.61
Source: Dept. of Environment, Forests, Science and Technology, Govt. of Telangana

12.3.3.1.1 ప్రాజెక్ట్ టైగర్

పులుల మనుగడ మరియు వాటి సంఖ్యను పెంచే లక్ష్యంతో తెలంగాణ రాష్ట రం్ లో రెండు పులుల సంరక్షణ కేంద్రా లు ఉన్నాయి
.(పట్టిక 12.7 చూడండి). అమ్రాబాద్ ట�ైగర్ రిజర్వ్ (ATR) నల్ల మల ఫారెస్ట్ ట్రా క్‌లో విస్త రించ బడి అనేక స్థానిక జాతు ల వృక్ష
మరియు జంతుజాలంతో గొప్ప జీవ వ�ైవిధ్యాన్ని కలిగి ఉంది.ఇది నాగర్‌కర్నూల్ మరియు నల్గొండ జిల్లాలలో 2,611.39 చ.కి.మీ.లో
విస్త రించి ఉంది. ఈ ట�ైగర్ రిజర్వ్ భారతదేశంలోని అతిపెద్ద ట�ైగర్ రిజర్వ్‌లలో ఒకటి. ఇది కోర్ ఏరియా పరంగా 2,166.37 చ.కి.మీ.తో
భారతదేశంలో ఉన్న 52 ట�ైగర్ రిజర్వ్‌లలో రెండవ అతిపెద్ద ట�ైగర్ రిజర్వ్ గాను మరియు మొత్తం విస్తీర్ణం ప్రకారం ఆరవ అతిపెద్ద ట�ైగర్
రిజర్వ్ గా ఉంది .

అడవులు మరియు పర్యావరణం 203

2,015.44 చ.కి.మీ విస్తీర్ణంలో ఉన్న కవాల్ ట�ైగర్ రిజర్వ్
(KTR) మహారాష్ట ల
్ర ోని తడో బా-అంధేరి ట�ైగర్ రిజర్వ్ మరియు
ఛత్తీ స్‌గఢ్‌లోని ఇంద్రా వతి ట�ైగర్ రిజర్వ్‌లకు ఆనుకుని ఉన్న
అటవీ ప్రాంతాలలో విస్త రించి ఉంది. కవాల్ మరియు ఇతర రెండు
రిజర్వుల మధ్య పులులు సంచరిసతు ్న్నట్లు గుర్తించారు. పులుల
గణన 2018 ప్రకారం, తెలంగాణలో 26 పులులు ఉండగా వీటిలో
16 పులులు అమ్రాబాద్ ట�ైగర్ రిజర్వ్‌లో మరియు 10 కవాల్
ట�ైగర్ రిజర్వ్‌లో ఉన్నాయి.
మల్లెలతీర్థం మరియు దో మలపెంటలో ఎకో-టూరిజం ప్రా జెక్టు ల
ద్వారా వచ్చే ఆదాయాన్ని ట�ైగర్ కన్జర్వేషన్ ఫౌండేషన్‌లో జమ
చేసి ఆ ఆదాయమును వన్యప్రా ణులు, ముఖ్యంగా పులుల
అభివృద్ధి మరియు సంరక్షణ కోసం వినియోగిసతు ్న్నారు .
12.3.3.2 ఎక్స్-సిటు పరిరక్షణ (Ex-situ conser-
vation)
ఎక్స్-సిటు పరిరక్షణ అనేది దాని సహజ నివాస స్థలం లేదా

పట్టిక 12.7: తెలంగాణలో టైగర్ రిజర్వ్‌లు (చ.కి. సంభవించే ప్రదేశం వెలుపల జీవుల సంరక్షణను సూచిస్తుంది.
ఈ కృత్రిమ పర్యావరణ వ్యవస్థలు జంతుప్రదర్శనశాలలు,
మీలో)
నర్సరీలు, బొ టానికల్ గార్డెన్‌లు మొదల�ైనవి కావచ్చు.
ట�ైగర్ రిజర్వ్ కోర్ ఏరియా బఫర్ ఏరియా మొత్తం
అంతరించిపో తున్న జాతుల సంతానోత్పత్తి మరియు వాటి
పేరు విస్తీర్ణం
సహజ ఆవాసాలలో పునరావాసం కల్పించేందుకు ప్రభుత్వం
కవాల్ ట�ైగర్ 892.23 1,123.21 2,015.44
ఎక్స్-సిటు పరిరక్షణ పద్ధతులను అవలంబించింది. ఈ
రిజర్వ్
ప్రయోజనం కోసం, రాష్ట రం్ లో హ�ైదరాబాద్ మరియు వరంగల్
అమ్రాబాద్ ట�ైగర్ 2,166.37 445.02 2,611.39
నగరాలలో రెండు జంతుప్రదర్శనశాలలను ప్రభుత్వం
రిజర్వ్
Source: Dept. of Environment, Forests, Science and Technology, Govt.
నిర్వహిసతుంది
్ - (పట్టిక 12.8 చూడండి).
of Telangana
కృష్ణ జింక (యాంటిలోప్ సెర్వికాప్రా ), సంభార్ జింక (రూసా
భారత ప్రభుత్వం యొక్క స్వదేశ్ దర్శన్ చొరవ కింద, మహబూబ్ యూనికలర్), చౌసింగ్ జింక (టెట్రా సెరస్ క్వాడ్రికార్నిస్)
నగర్ జిల్లాలో ఎకో-టూరిజం సర్క్యూట్ అభివృద్ధి చేయబడింది. మరియు మచ్చల జింకలు (యాక్సిస్ యాక్సిస్) వంటి
నల్ల మల కొండలు మరియు తూర్పు కనుమలను ఆనుకొని జింకలను సంరక్షించడానికి ప్రభుత్వం నాలుగు ప్రదేశాలలో
విస్త రించి ఉన్న ఈ సర్క్యూట్ అనేక నదులు, జలపాతాలు, జింకల పార్కులను కూడా ఏర్పాటు చేసింది. దీనికి అదనంగా,
దేవాలయాలు మరియు సహజ గుహలను కలిగి ఉన్నది. శ్రీశ�ైలం రాష్ట రం్ లో రెండు ప్రవ
ై ేట్ జింకల పార్కులు ఉన్నాయి (టేబుల్
దేవస్థానాన్ని కేంద్రముగా చేసుకొని ఈ సర్క్యూట్ రూపొ ందించడం 12.8 చూడండి).
జరిగింది. స్థానిక సంఘాల ప్రమేయంతో మన్ననూర్, ఫర్హా బాద్,

పట్టిక 12.8: తెలంగాణలో జూలాజికల్ పార్కులు మరియు జింకల పార్కులు

క్రమ సంఖ్య పార్క్ పేరు జిల్లా విస్తీర్ణం (హెక్టా ర్లు)

జూలాజికల్ పార్కులు
1 నెహరూ ్ జూలాజికల్ పార్క్ హ�ైదరాబాద్ 152.00
2 కాకతీయ జూలాజికల్ పార్క్ హన్మకొండ 19.22
జూలాజికల్ పార్కుల క్ింర ద మొత్ తంవిస్తీ ర్ ణం 171.22
ప్రభుత్వ ఆధీనంలో ఉన్న జింకల పార్కులు
3 జవహర్‌లాల్ నెహరూ ్ టూరిస్ట్ కాంప్లెక్స్ (JLTC) మేడ్చల్ మల్కాజిగిరి 26.00
4 పిల్లలమర్రి జింకల పార్క్ మహబూబ్ నగర్ 5.80
5 కిన్నెరసాని జింకల పార్క్ భద్రా ద్రి కొత్త గూడెం 14.50
6 LMD డీర్ పార్క్ కరీంనగర్ 12.50
ప్రభుత్వ ఆధీనంలో ఉన్న జింకల పార్కుల పరిధిలోని మొత్ తం విస్తీ ర్ ణం 58.80

204 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 S. No Name District Area (hectares)
ప్ైరవేట్ జింకల పార్కులు
7 జింకల పార్క్ - కేసో రం సిమెంట్ పెద్దపల్లి 5.31
8 సంఘీ జింకల పార్క్ రంగారెడ్డి -
ప్ైరవేట్ జింకల పార్కుల క్ింర ద మొత్ తం విస్తీ ర్ ణం 5.31
జింకల పార్కుల క్ింర ద మొత్ తం విస్తీ ర్ ణం 64.11
జూలాజికల్ పార్కులు మరియు జింకల పార్కుల క్ింర ద మొత్ తం విస్తీ ర్ ణం 235.33
Source: Dept of Environment, Forests, Science and Technology, Govt. of Telangana

12.3.4 బయోసాట్ (BIOSOT) యాంబియంట్ ఎయిర్ క్వాలిటీ మానిటరింగ్ స్టేషన్

రాష్ట రం్ లోని వన్యప్రా ణుల అభయారణ్యాలలో పరిరక్షణ చర్యలను
అమలు చేయడానికి ప్రభుత్వం బయోడ�ైవర్సిటీ కన్జర్వేషన్ సొ స�ైటీ
ఆఫ్ తెలంగాణ (BIOSOT) ను ఏర్పాటు చేసింది. శ్రీశ�ైలం ఎడమ
గట్టు కాలువ ప్రా జెక్టు కు సంబంధించి జమ చేసిన నిధులకు
వచ్చే వడ్డీ ని సొ స�ైటీ అభయారణ్యాలు మరియు పులుల నిల్వల
సంరక్షణ మరియు నిర్వహణ కోసం వినియోగిసతుంది
్ . ఇందులో
ఆవాసాల మెరుగుదల, సో లార్ పంపుతో కూడిన బో రు బావుల
ఏర్పాటు, వన్యప్రా ణుల కదలికలను పర్యవేక్షించేందుకు కెమెరా
ట్రా ప్‌ల కొనుగోలు మొదల�ైన కార్యక్రమాలు ఉన్నాయి.
లు
(CAAQMS), 10 రియల్ ట�ైమ్ నాయిస్ మానిటరింగ్ స్టేషన్ల ను
ఏర్పాటు చేసింది మరియు TSAIR మొబ�ైల్ అప్లి కేషన్‌ను
కూడా ప్రవేశపెట్టింది, దీని ద్వారా ప్రజలు గాలి కాలుష్యానికి
సంబంధించిన ఫిర్యాదులను నమోదు చేసుకోవచ్చు. 2025-
26 నాటికి 10 మ�ైకరా్న్ల (PM 10) కంటే తక్కువ ఉండే నలుసు
పదార్ధంను (గాలిలో ఉండే దుమ్ము, ధూళి,మాసి లేదా పొ గ
వంటి కొన్ని కానాల మిశ్రమం)30% తగ్గింపును కూడా బో ర్డు
లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది.
2.4.1.2 నీటి నాణ్యత

12.4 కాలుష్య నియంత్రణ • TSPCB నేషనల్ వాటర్ క్వాలిటీ మానిటరింగ్ ప్ రో గ్రామ్

12.4.1 తెలంగాణ రాష్ట్ర కాలుష్య నియంత్రణ మండలి
(TSPCB)
తెలంగాణ రాష్ట ్ర కాలుష్య నియంత్రణ మండలి (TSPCB)
“తెలంగాణలో మెరుగ�ైన జీవన నాణ్యత కోసం పర్యావరణ
నిర్వహణతో ఆర్థిక వృద్ధిని సాధించడం” అనే దృక్పథంతో పని
చేసతోం
్ ది. తెలంగాణలో పర్యావరణ చట్టా ల అమలుతో పాటు
పారిశ్రామిక కాలుష్యాన్ని నియంత్రించడానికి మరియు వాటిప�ై
ప్రజలకు అవగాహన కల్పించడానికి కొత్త కార్యక్రమాలు మరియు
సాంకేతికతలను అమలు చేయడంలో బో ర్డు ముందంజలో
ఉంది.
(NWMP) కింద రాష్ట రం్ లోని నీటి వనరుల నీటి నాణ్యతను
పర్యవేక్షిసతుంది
్ . రాష్ట రం్ లో 244 నీటి నాణ్యత పర్యవేక్షణ
కేంద్రా లు ఏర్పాటు చేయబడ్డా యి. వీటిలో నదులప�ై
51 కేంద్రా లు, ట్యాంకులు/సరస్సులప�ై 135 కేంద్రా లు,
భూగర్భ జలాలప�ై 46 కేంద్రా లు మరియు మురుగునీటి
శుద్ధి కేంద్రా లప�ై 25 స్థానాలను ఏర్పాటు చేయడం
జరిగింది. హుస్సేన్ సాగర్ సరస్సు మరియు ఫతేనగర్‌లో
రెండు రియల్-ట�ైమ్ వాటర్ క్వాలిటీ మానిటరింగ్ స్టేషన్
లు
(RTWQMS) కూడా ఏర్పాటు చేశారు.
12.4.2 వ్యర్థాల నిర్వహణ
12.4.2.1 ఘన వ్యర్ధాల నిర్వహణ(Solid Waste

12.4.1.1 గాలి నాణ్యత Management)

ఎయిర్ క్వాలిటీ ఇండెక్స్ (AQI) అనేది రోజూవారీ గాలి వ్యర్థాల వికేంద్క
రీ ృత రవాణా, స్వచ్ఛఆటో టిప్పర్ల సమర్థ
నాణ్యతను తెలియచేసే ఒక సూచిక . వాయు కాలుష్య కారకాల వినియోగం కోసం తెలంగాణ ప్రభుత్వం 5 టన్నుల సామర్థ్యంతో
మరియు వాటి సంభావ్య ఆరోగ్య ప్రభావాల ఆధారంగా, AQI బయోగ్యాస్ ప్లాంట్ల ను, 25 స్టా టిక్ సెకండరీ కలెక్షన్
కాలుష్య స్థాయిలను – నాణ్యమ�ైన, సంతృప్తి కరమ�ైన, మధ్యస్థ, ప్లాంట్ల ను (SCTPs) ఏర్పాటుచేసి 84 మొబ�ైల్ STPC లను
తక్కువ, చాలా తక్కువ మరియు తీవ్రమ�ైనవిగా వర్గీకరిసతుంది
్ . నియమించింది.
రాష్ట రం్ లోని ఏ మానిటరింగ్ స్టేషన్ లో కూడా 2016 మరియు
• రాష్ట రం్ లో ఉన్న రెండు నిర్మాణ మరియు కూల్చివేత
2021 మధ్య ‘మితమ�ైన’ కంటే తక్కువ గా AQI స్థాయిని
(Construction & Demolition) పాంట్ల ద్వారా
నమోదు చేయలేదు.
ఇప్పటివరకు 4.26 లక్షల టన్నుల సి అండ్ డి వ్యర్థాలను
ప్రభుత్వం రాష్ట మ
్ర ులో, గాలి నాణ్యతను పర్యవేక్షించేందుకు, సేకరించి 1.83 లక్షల టన్నుల వ్యర్థాలను ప్రా సెస్ చేయడం
50 యాంబియంట్ ఎయిర్ క్వాలిటీ స్టేషన్
లు , 14 కంటిన్యూయస్ జరిగింది.

అడవులు మరియు పర్యావరణం 205

• దుండిగల్‌లో 14.5 మెగావాట్ల సామర్థ్యంతో ఏర్పాటు 12.4.2.3 ఇ-వేస్ట్ మేనేజ్‌మెంట్ పాలసీ 2017
చేసతు ్న్న ‘వేస్ట్‌ టు ఎనర్జీ’ ప్లాంట్‌ నిర్మాణ పనులు
పురోగతిలో ఉన్నవి. జీవితాంతపు ఉత్పతులను (ఎండ్-ఆఫ్-ల�ైఫ్) వేరు చేయడం
మరియు సర�ైన మార్గా లలోకి మార్చడం ద్వారా ఈ-వ్యర్థాలను
• జవహర్ నగర్‌లో 251.01 కోట్ల రూపాయలతో ఏర్పాటు
నిర్వహణలో చురుక�ైన పాత్రను పో షించే సమాజాన్ని
చేసతు ్న్న సమీకృత ఘన వ్యర్థ పదార్థాల నిర్వహణ ప్రా జెక్టు
రూపొ ందించాలనేది ఈ-పాలసీ ఉద్ధేశ్యం. దీని కోసం, రాబో యే
పురోగతిలో ఉంది.
పారిశ్రామిక పార్కులు, ఎస్టేట్‌లు & క్ల స్టర్ల
‌ లో ఇ-వ్యర్థాలను
• ప్రసతు ్తం, పొ డి చెత్తను ప్రా సెస్ చేయడానికి 141 పట్ట ణ విడదీయడానికి లేదా రీస�ైక్లింగ్ చేయడానికి ప్రభుత్వం
స్థానిక సంస్థల (ULB)లో 205 డ్రై రిసో ర్స్ కలెక్షన్ సెంటర్లు పారిశ్రామిక స్థలాలు లేదా షెడ్‌లను కేటాయించడమే గాక
(DRCCలు) ఏర్పాటుచేయబడ్డా యి. ప్రభుత్వం 15 ఇ-వేస్ట్ రీస�ైక్లింగ్ సెంటర్ల కు అనుమతిని ఇచ్చింది.
• రాష్ట రం్ లో 141 ULB లలో రూ.428 కోట్ల వ్యయంతో అంతేకాకుండా, తెలంగాణ అకాడమీ ఫర్ స్కిల్ అండ్ నాలెడ్జ్
2,060 కెఎల్‌డి సామర్థ్యంతో ప్రతిపాదించిన 139 Fae- (టాస్క్) మరియు స్కిల్ కౌన్సిల్ ఫర్ గ్రీన్ జాబ్స్ ద్వారా ఈ-వేస్ట్
cal Sludge Treatment Plants (FSTPs)లో, మేనేజ్‌మెంట్ వర్కర్ల కు అవసరమ�ైన న�ైపుణ్యాలు అందించడం
21 ఎఫ్‌ఎస్‌టిపి ప్లాంట్లు నిర్మించబడ్డా యి. జరుగుతుంది.

12.4.2.2 బయో-మెడికల్ వేస్ట్ (BMW) 12.5 వాతావరణ పరిరక్షణ చర్యలు

రాష్ట రం్ లోని జీపిఎస్ ఆధారిత ఆన్‌ల�ైన్ వెహికల్ ట్రా కింగ్
వాతావరణ మార్పు (Climate Change) అనేది సామాజిక,
మరియు మానిఫెస్ట్ సిస్టమ్ ద్వారా బయో-మెడికల్ వ్యర్థాలు
ఆర్థిక అభివృద్ధి, వివిధ సమూహాల జీవనోపాధి మరియు
మరియు ప్రమాదకర వ్యర్థ రవాణా వాహనాలను ట్రా క్
పర్యావరణ నిర్వహణ యొక్క స్థిరత్వానికి సవాలుగా ఉంది.
చేయడం జరుగుతుంది. BMW సేకరణ మరియు సురక్షితంగా
పారవేయడం కోసం రాష్ట రం్ లో 11 కామన్ బయో-మెడికల్ వాతావరణ మార్పుల ఫలితంగా రాష్ట రం్ లో ముఖ్యంగా వర్షపాతం,
వేస్ట్ ట్రీట్‌మెంట్ ఫెసిలిటీస్ (CBWTFలు)ని ప్రభుత్వం ఉష్ణో గ్రతల సరళిలో ఏర్పడే మార్పుల కారణంగా వ్యవసాయం,
అనుమతించింది. ప్రసతు ్తం, 51 బయో-మెడికల్ వ్యర్థాలను అటవీరంగాల్లో సమస్యలు ఉత్పన్నమవుతున్నాయి. ఈ
సేకరించే వాహనాలను GPS ట్రా కింగ్‌తో అనుసంధానం రెండు రంగాలతో పాటు ఆహారభద్రత, అసాధారణ మానవ
చేయడం జరిగింది. ప్రా ణాలతో పాటు ఆస్తి నష్టం జరగడం, వాతావరణ-హానికరమ�ైన
2016 మరియు 2020 మధ్య రాష్ట రం్ లో పడకల ఆసుపత్రు ల ఆవాసాలు పుట్టు కురావడం, మౌలికసదుపాయాలు(వరదలతో
నుండి 81.87% బయో-మెడికల్ వేస్ట్ ఉత్పత్తి చేయబడింది, కొట్టు కుపోయే రోడ్లు ,వంతెనలు)దెబ్బతినడం అనేవి ఆందో ళన
మిగిలిన 18.13% వేస్ట్ అనేది పడకలు లేని ఆసుపత్రు ల నుండి కలిగించే ఇతర కీలక అంశాలుగా ఉన్నాయి
ఉత్పత్తి చేయబడింది. రాష్ట రం్ లో ఉత్పత్తి అయ్యే ఈ మొత్తం
12.5.1 పర్యావరణ పరిరక్షణ శిక్షణ మరియు
బయో-మెడికల్ వ్యర్థాలలో 100% శుద్ధి చేయబడేలా ప్రభుత్వం
ఎల్ల ప్పుడూ పర్యవేక్షిసతుంది
్ .
పరిశోధన సంస్థ (EPTRI)

పటం 12.7: తెలంగాణలో ఉత్పత్తి చేయబడిన తెలంగాణ ప్రభుత్వం EPTRIని క్లీన్ డెవలప్‌మెంట్ మెకానిజమ్

బయో-మెడికల్ వ్యర్థాలు (2016 నుండి 2020) (CDM) మరియు సెంటర్ ఫర్ క్ై మ
ల ేట్ చేంజ్ (CC) లకు
0
నోడల్ ఏజెన్సీ గా నియమించింది. వాతావరణ మార్పులకు
0 5,953
అనుగుణంగా ప్రమాదానికి గురయ్యే రాష్ట రం్ యొక్క

297
5,217 దుర్బలత్వాన్ని అంచనా వేయడానికి, ఉపశమన వ్యూహాలను
21

231
24
1,689 అభివృద్ధి చేయడానికి, రాష్ట ్ర స్థాయిలో వాతావరణ మార్పుల
3,235 సమాచారాన్ని నిల్వ చేయడం మరియు తిరిగి పొ ందడం కోసం
17,858
15,674
14,257 15,255 డేటా బ్యాంక్ ను అభివృద్ధి చేయడం మరియు క్ై మ
ల ేట్ నాలెడ్జ్
9,754
పో ర్టల్‌ను రూపొ ందించడం వంటివి దీని యొక్క ప్రధాన లక్ష్యాలు.

2016 2017 2018 2019 2020 EPTRI 2015లో తెలంగాణ స్టేట్ యాక్షన్ ప్లాన్ ఫర్ క్ై మ
ల ేట్
Bedded hospitals per day Non bedded hospitals per day Any Other
చేంజ్ (TSAPCC)ని అభివృద్ధి చేసింది, ఇది పర్యావరణ
Source: Telangana State Pollution Control Board
స్థిరత్వాన్ని మెరుగుపరచడం, వాతావరణ మార్పు యొక్క

206 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

ప్రతికూల ప్రభావాల నుండి సమాజంలోని బలహీన వర్గా లను
రక్షించి రాష్ట రం్ యొక్క సమగ్ర మరియు స్థిరమ�ైన అభివృద్ధికి
12.6 ప్రగతి వైపు
ప్రణాళికలను రూపొ ందించడం జరిగింది . ఇది ప్రసతు ్తం భవిష్యత్తు తరాలకు భూగోళాన్ని నివాసయోగ్యంగా ఉంచాలంటే,
పర్యావరణ, అటవీ మరియు వాతావరణ మార్పుల మంత్రిత్వ భూగోళాన్ని పరిరక్షించడం, పర్యావరణ పరంగా సుస్థిర
శాఖ (MoEF&CC) మార్గ దర్శకాల ప్రకారం సవరించే ప్రక్రియలో అభివృద్ధిని కొనసాగించడం ఏక�ైకమార్గం. ఈ దార్శనికతతో
ఉంది. పర్యావరణాన్ని, జీవవ�ైవిధ్యాన్ని పరిరక్షించాల్సిన ఆవశ్యకతను
దృష్టిలో ఉంచుకుని వాతావరణ మార్పుల ప్రభావాలను
పర్యావరణ ఇంజనీరింగ్-నిర్వహణ, పర్యావరణం మరియు
తగ్గించడానికి రాష్ట రం్ ప్రతిష్టా త్మక ప్రణాళికకు శ్రీకారం చుట్టింది.
సుస్థిర అభివృద్ధి కేంద్రం మరియు పర్యావరణ ఆవిష్కరణ
తెలంగాణలో అటవీ విస్తీరణా ్న్ని 24% నుండి 33%కి పెంచే
మరియు ఇంక్యుబేషన్ హబ్ మొదల�ైన వివిధ పర్యావరణ
లక్ష్యంతో రాష్ట రం్ వినూత్నమ�ైన, సమ్మిళిత హరిత పద్ధతులను
అధ్యయనాలను నిర్వహించడానికి EPTRI ప్రత్యేక కేంద్రా లను
అవలంబించి TKHH వంటి ప్రశంసనీయమ�ైన పథకాలను
కూడా కలిగి ఉంది.
ప్రా రంభించింది. అదేవిధంగా, రాష్ట ్ర పౌరుల మెరుగ�ైన ఆరోగ్యం
వైకల్యం సర్దుబాటు చేయబడిన జీవిత సంవత్సరాలు కోసం పచ్చని ప్రదేశాలను అభివృద్ధి చేయడానికి మరియు పట్ట ణ
(DALY) తెలంగాణలో పర్యావరణ ప్రమాదాలకు ప్రాంతాల్లో ని పౌరులకు మంచి ఆహ్లాదకరమ�ైన వాతావరణాన్ని

ఆపాదించబడిన రేటు. సృష్టించడానికి, ప్రభుత్వం 77 అర్బన్ ఫారెస్ట్ పార్కులను

అభివృద్ధి చేసింది. అడవుల పెంపకం ప్రయత్నాలతో పాటు,
భారతదేశం: హెల్త్ ఆఫ్ ది నేషన్స్ స్టేట్స్ రిపో ర్ట్ 2017 ప్రకారం, కాలుష్య ఉద్గా రాలను తగ్గించడానికి పునరుత్పాదక వనరులకు
రాష్ట రం్ లో “ఇతర పర్యావరణ ప్రమాదాలు” (1 లక్ష జనాభాకు) ఇంధన పరివర్త నను ప్రా రంభించాల్సిన అవసరాన్ని తెలంగాణ
కారణమయ్యే వ�ైకల్యం సర్దుబాటు చేసిన జీవిత సంవత్సరాల గుర్తించింది. ఈ నేపథ్యంలో, రాష్ట రం్ యొక్క సౌరవిద్యుత్ ఉత్పత్తి ని
(DALY) రేటు 372. ఇతర దక్షిణాది రాష్ట్రా లతో పోల్చినప్పుడు గణనీయంగా పెంచుతూ ప్రసతు ్తం రాష్ట రం్ ‘స్టేట్ రూఫ్‌టాప్
తెలంగాణ రాష్ట రం్ లో “ఇతర పర్యావరణ ప్రమాదాలకు” అట్రా క్టివ్‌నెస్ ఇండెక్స్ (SARAL)’లో రెండవ స్థానంలో ఉండగా
కారణమయ్యే DALY వ�ైకల్యం రేటు తక్కువగా నమోదు మొత్తం సౌర విద్యుత్ ఉత్పత్తి లో దేశంలో నాల్గ వ స్థానంలో ఉంది.
అయ్యింది. రామగుండంలో గన్
్రీ మిథనాల్ మరియు ఎలక్ట్రిక్ మొబిలిటీని
ఉత్పత్తి చేసే 100 మెగావాట్ల తేలియాడే సో లార్ ప్లాంటుతో
పటం 12.8: దక్షిణాది రాష్ట్రాల్లోని ఇతర పర్యావరణ
రాష్ట్రాన్ని పునరుత్పాదక శక్తిలో అగ్రగామిగా నిలిపేందుకు,
ప్రమాద కారకాల కారణంగా DALY రేటు , దేశంలో జాతీయంగా నిర్ణయించిన విరాళాలకు (INDCs)
2017(వ్యక్తుల సంఖ్య) సమర్థ వంతంగా తోడ్పాటునందించేందుకు, ఇతర ముఖ్యమ�ైన
592 కార్యక్రమాలను ప్రభుత్వం నిర్వహిసతోం
్ ది. వీటితోపాటు తెలంగాణ
రాష్ట రం్ , పర్యావరణ సుస్థిర అభివృద్ధి దార్శనికతను సాధించేందుకు
466
401
TSPCB, TSBB లతో వివిధ పర్యావరణ పరిరక్షణ, అవగాహన
372
316
కార్యక్రమాలను కొనసాగిసతోం
్ ది. తెలంగాణపాలనలో సుస్థిరతను
ప్రధాన స్రవంతి లోకి తీసుకు వస్
తూ నే వాతావరణ మార్పులు,
ఇతర పర్యావరణ ప్రమాదాలకు రాష్ట రం్ గురయ్యే ప్రమాదాన్ని
తగ్గించడంప�ై నిరంతరం దృష్టి సారించాలి.

Tamil Nadu Karnataka Andhra Pradesh Telangana Kerala

Source: India-Health of the Nation’s States Report 2017

1 DALY అంటే ‘వైకల్యం అడ్జస్టెడ్ లైఫ్ ఇయర్స్’, మరియు ఇది అకాల మరణాల (YLLలు) కారణంగా కోల్పోయిన జీవిత సంవత్సరాలను మరియు పూర్తి ఆరోగ్యం కంటే
తక్కువ లేదా సంవత్సరాల కంటే తక్కువ కాలంలో జీవించిన సమయం కారణంగా కోల్పోయిన జీవిత సంవత్సరాలను కలిపి

అడవులు మరియు పర్యావరణం 207

 అధ్యాయం

13
పంచాయత్ రాజ్ వ్యవస్థ
– గ్రామీణాభివృద్ధి

208 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
తెలంగాణ రాష్ట రం్ 2014 సంవత్సరం లో ఆవిర్భవించిన
తర్వాత ప్రజలే కేంద్రంగా పారదర్శకమ�ైన పాలనను
అందించడం కోసం ప్రా దేశిక మరియు పాలనా పరమ�ైన
వికేంద్క
రీ రణకు శ్రీకారం చుట్టింది. తెలంగాణలో అప్పటి
వరకు గల జిల్లాలను 10 నుండి 33 కు, మండలాలను
459 నుండి 612 కు, గ్రామ పంచాయతీలను 7,368
నుండి 12,769 కు పెంచారు.
2018 సంవత్సరం లో తెలంగాణ పంచాయతీ రాజ్
చట్టం చేసి గ్రామ పంచాయతీల అధికారాలను,
సంబంధిత అధికారుల పాత్రను, విధులను స్పష్టంగా
నిర్వచించారు. ప్రతి మూడు నెలలకు ఒకసారి మండల
పంచాయత్ అధికారి గ్రామ పంచాయతీల పని తీరును
తనిఖీ చేయాలనే నిబంధన చేర్చారు. పంచాయత్
రాజ్ చట్టం ప్రకారం గిరిజన తండాలను స్వతంత్ర
గ్రామ పంచాయతీలుగా గుర్తించడంతో అభివృద్ధిలో
వెనుకబడిన సామాజిక వర్గ సాధికారతకు మార్గం
సుగమం అయింది.
2018 తెలంగాణ పంచాయతీ రాజ్ చట్టం ప్రకారం
గ్రామీణ ప్రజల జీవన ప్రమాణం పెంచడం మరియు
గ్రామ పంచాయతీల పని తీరును మెరుగు పరచడం
కోసం 2019 సంవత్సరం లో ‘ పల్లె ప్రగతి’ కార్యక్రమం
ఆరంభించారు. తత్ఫలితంగా గ్రామీణ పాలన వ్యవస్థలో
మంచి మార్పు కన్పిస్తున్నది. గ్రామాలలో రోడ్లు ,
పారిశుద్యం, వీధి దీపాలు, నీటి సరఫరా, పచ్చని
చెట్ల పెంపకం మరియు ద్రవ్య నిర్వహణ మొదలగు
సేవలలో మెరుగుదలతో పాటు ఇతర అవస్థాపన
సౌకర్యాల అభివృద్ధి కూడా జరిగింది.
ప్రా థమిక స్థాయిలో సేవలు అవస్థాపన సౌకర్యాలు
మరియు పాలనా తీరుప�ై సమాచారం కోసం గ్రామ
కార్యదర్శికి ఒక మొబ�ైల్ అప్లి కేషన్ ఇవ్వడం జరిగింది.
పరిశీలన మరియు తనిఖీల సమయం లో సమాచారం
ను రాబట్ట డం కోసం పర్యవేక్షణాధికారులయిన
మండల పంచాయత్ అధికారి, జిల్లా పంచాయత్
అధికారుల కోసం మరో మొబ�ైల్ ఆప్ ను తయారు
చేశారు. తృతీయ స్థాయిలో రాష్ట ్ర స్థాయి అధికారులు
తమ పర్యవేక్షణ జరిపినప్పుడు కనుగొన్న సమాచారం
పొ ందు పరుస్తా రు. ఈ విధంగా మూడంచెల సమగ్ర
సమాచార వ్యవస్థ ద్వారా ప్రభుత్వం అమలు
పరుస్తున్న పల్లె ప్రగతి, హరితహారం, పల్లె ప్రకృతి
వనం మరియు బృహత్ పల్లె ప్రకృతి, మిషన్ కాకతీయ
లాంటి ప్రభుత్వ కార్యక్రమాల అమలుతీరును ప్రభుత్వం
సమర్ధ వంతంగా అంచనా వేయగలుగుతున్నది.
పంచాయత్ రాజ్ వ్యవస్థ – గ్రామీణాభివృద్ధి 209
13.1 ప్రజా స్వామ్య వికేంద్రీకరణ పట్టిక 13.1 రాష్ట్రం లోని జిల్లాలవారిగా మండలాలు,
అభివృద్ధి గ్రామ పంచాయతీలు
Number Number
Sl
ప్రజల చేత, ప్రజల కోసం, ప్రజలు చురుకుగా పాల్గొంటూ Dis tricts of of Gram
No.
Mandals Panchyats
ప్రభావ వంతమ�ైన పాలనను అందించడం అనేది ప్రజాస్వామ్య
1 Adilabad 17 468
మనుగడకు కేంద్రబిందువు. పాలనకు సంబంధించిన అన్ని
2 Bhadradri Kothagudem 22 481
స్థాయిల ప్రజా ప్రతినిధులు విధులు మరియు వనరులు
3 Hanumakonda 12 208
తగినంతగా కల్గి ఉన్నప్పుడే ఇది సాధ్యం. అన్ని తరగతుల
4 Jagitial 18 380
ప్రజలు ఐఖ్యంగా తమ శక్తిని సమస్యలను చర్చించుకొని పరిష్కార
5 Jangoan 12 281
మార్గా లు సూచించి, డిమాండ్ చేసి, పర్యవేక్షణ చేయడమే
6 Jayashankar Bhupalapally 11 241
ఈ ప్రక్రియ యొక్క లక్ష్యం. ప్రజాస్వామ్య వికేంద్క
రీ రణకు ఇదే
7 Jogulamba Gadwal 12 255
కీలకాంశం.
8 Kamareddy 22 526
సొ ంత ప్రణాళికలు రూపొ ందించుకుని సొ ంత వనరులు 9 Karimnagar 15 313
(పన్నులు) సమకూర్చుకొని పాఠశాలలు ఆరోగ్య సౌకర్యాలు 10 Khammam 20 589
ఇతర అవస్థాపన సౌకర్యాలు పెంపొ ంధించుకొని, క్షేత్ర స్థాయిలో
11 Kumuram Bheem Asifabad 15 335
ఆర్ధికాభివృద్ధి, సామాజిక న్యాయం అందించే సాధికారతను 73
12 Mahabubabad 16 461
వ రాజ్యాంగ సవరణ పంచాయతీ రాజ్ సంస్థలకు కల్పించింది.
13 Mahabubnagar 14 441
ప్రజాస్వామ్య వికేంద్క
రీ రణ భావనను తెలంగాణ ప్రభుత్వం 14 Mancherial 16 310
తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఏర్పడిన నాటి నుండే స్పూర్తిదాయకంగా 15 Medak 20 469
తీసుకొని ప్రజల అవసరాల ఆధారంగా ప్రభుత్వ విధానాలు, 16 Medchal Malkajigiri 5 61
కార్యక్రమాలు ఉండే విధంగా ప్రణాళికా ప్రక్రియను మార్చి 17 Mulugu 9 174
వేసింది. క్షేత్ర స్థాయి సమస్యల పరిష్కారం కోసం పల్లెప్రగతి 18 Nagarkurnool 20 461
కార్యక్రమం ద్వారా 2018 పంచాయతీ రాజ్ చట్టం ను అమలు 19 Nalgonda 31 844
పరుస్తున్నది. రాష్ట రం్ లోని తొమ్మిది జిల్లాల (ఆదిలాబాద్, 20 Narayanpet 11 280
కొమురంభీమ్-ఆసిఫాబాద్, మంచిర్యాల్, ములుగు, వరంగల్, 21 Nirmal 18 396
మహబూబాబాద్, భద్రా ద్రి-కొత్త గూడెం ఖమ్మం మరియు నాగర్ 22 Nizamabad 27 530
కర్నూల్) లోని 85 మండలాలకు చెందిన 1,180 షెడ్యూల్డు
23 Peddapalli 13 266
గ్రామాలు రాజ్యాంగం లోని అయిదవ షెడ్యూల్ క్రింద ప్రత్యేక
24 Rajanna Sircilla 12 255
హో దాను కూడా కల్గి ఉన్నాయి.
25 Rangareddy 21 558
26 Sangareddy 25 647
27 Siddipet 23 499
28 Suryapet 23 475
29 Vikarabad 18 566
30 Wanaparthy 14 255
31 Warangal 11 323
32 Yadadri Bhuvanagiri 17 421
Grand Total 540 12,769

210 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

రాష్ట్రంలోని పంచాయితీ రాజ్ కార్యక్రమాలను సమన్వయం చేసతుంది
్ . చిన్న నీటి పారుదల

సంస్థల శ్రేణి మరియు స్థితి

పనులు వృత్తి విద్యా సంస్థలు, పారిశ్రామిక శిక్షణ సంస్థలు
(ఐ.టి.ఐ.), గ్రామీణ పరిశమ
్ర లు పారిశుద్యం, ప్రజారోగ్యంతో

పట్టిక 13.2 - పంచాయితీ రాజ్ సంస్థలు పాటు ప�ైన పేర్కొన్న గ్రామ పంచాయతీలు ప్రా థమికంగా భాద్యత
వహించే అంశాలు ఇందులో ఉంటాయి. జిల్లా ప్రజా పరిషత్
Number తన స్టాండింగ్ కమిటీల ద్వారా వివిధ గ్రామాల కార్యక్రమాలను
Number
of Units
Sl. of Units
No
Administrative Unit
before
as on సమన్వయం చేసతుంది
్ .
December
2014
2022
వార్షిక అభివృద్ధి నివేదిక, ఆడిట్ నివేదిక, పాలన నివేదిక
1 Zilla Praja Parishads District 9 32
లాంటి అనేక నివేదికలను గ్రామ సభలో ప్రవేశ పెట్టా లని చట్టం
Mandal Praja
2
Parishads
Block 459 540 నిర్దేశిస్తుంది. పారిశుద్యం, వీధి దీపాలు, చెట్ల పెంపకం మరియు

3 Gram Panchayats Village 8,368 12,769 అభివృద్ధిలో పనులను చూడటానికి గ్రామ సభలో నాలుగు

13.2: 2018 తెలంగాణ పంచాయత్

రాజ్ చట్టం: అమలు
2018 తెలంగాణ పంచాయత్ రాజ్ చట్టం ప్రకారం
పంచాయతీలకు గుర్తింపు ఇవ్వడం, తొలగించడం అనే అధికారం
రాష్ట ్ర శాసన సభకు మాత్రమే కలదు. ఈ చట్టం ప్రకారం గ్రామ
పంచాయతీలు ఈ క్రింది వాటికి భాద్యత వహిస్తా యి.
1. పౌర సేవల కల్పన – సంక్షేమ పధకాలు మరియు
ఫిర్యాదుల పరిష్కారం.
2. స్థానిక పాలన – పన్నుల వసూలు మరియు ఇతర
ఆదాయం.
3. మొక్కలు, వీధి దీపాలు, పారిశుధ్యం, రోడ్లు , మొదలగు
అవస్థాపనా సౌకర్యాల నిర్వహణ.
4. అధికారిక రిజిస్ట రలు ్, రికార్డుల నిర్వహణ/ భద్రత.
ప్రతి గ్రామ పంచాయతీ “ఆదర్శ గ్రామ పంచాయతీ” గా ప్రగతిని
సాధించే ప్రయత్నం చేయాలి. అందుకోసం గ్రామ పంచాయతీ
అభివృద్ధి ప్రణాళిక (జి‌ పి డి పి ) ను రూపొ ందించుకోవాలి.
చట్టంలో నిర్వహించిన విధముగా ఆదర్శ గ్రామపంచాయితీల
నిర్మానంకు జి‌ పి డి పి ఆధారం కావాలి. ప్రణాళికల అమలు,
బాధ్యతాయుత పాలన కోసం గ్రామ సభ కనీసం ప్రతి రెండు
నెలల కొకసారి (సం. లో కనీసం ఆరుసార్లు) తప్పనిసరిగా
సమావేశం కావాలి.
గ్రామ పంచాయతీలకు తమ తమ పరిధిలో అభివృద్ధి లక్ష్యాలను
నిర్ణయించడానికి కొన్ని గ్రామ పంచాయతీల సముదాయంగా
మండల స్థాయిలో మండల ప్రజా పరిషత్ స్థానిక సంస్థల
స్టాండింగ్ కమిటీలు ఉంటాయి. పంచాయతీ లో ఆడిట్ నిర్వహణ
జరగని ఎడల గ్రామ సర్పంచ్ మరియు గ్రామ కార్యదర్శిని
తొలగించడం జరుగుతుంది. అంతే కాకుండా అధికారులను
జిల్లా కలెక్టరుకు బదిలీ చేసి పంచాయతీ అధికారుల ప�ై క్రమ
గ్రామ
శిక్షణ చర్య తీసుకోబడుతుంది. అయితే గ్రామ సర్పంచుల
తొలగింపును అప్పీలు చేసుకోవడానికి ఒక గ్రామ ట్రిబ్యునల్
ఏర్పాటు జరుగుతుంది. అర్హత గల వివిధ కులాలు, తరగతులకు
రిజర్వేషన్ల ను రెండు మార్లు వరుసగా కల్పించడం జరుగుతుంది.
100 శాతం గిరిజనులు గల మ�ైదాన ప్రాంతాల గ్రామాలను
గిరిజనులకే రిజర్వు చేయడం జరిగింది. ప్రత్యక్షంగా ఎన్నుకోబడే
వారిలో కనీసం మూడింట ఒక వంతు సీట్లు రాజ్యాంగం లోని
ఆర్టికల్ 243 (D) ప్రకారం మహిళలకు రిజర్వు కాబడుతాయి.
అయితే 2018 తెలంగాణ పంచాయతీ రాజ్ చట్టం స్థానిక
సంస్థలలో 50 శాతం సీట్లను మహిళలకు రిజర్వు చేసింది.
2019 సంవత్సరంలో రాష్ట రం్ లోని అన్ని మూడంచెల విధానంలో
స్థానిక సంస్థలకు ఎన్నికలు జరిగాయి.
3.2.1: గ్రామ పంచాయతీల పాలన
పంచాయతీ కార్యదర్శి ద్వారా గ్రామ పంచాయతీ పాలన
జరుగుతుంది. పంచాయతీ కార్యదర్శి పాత్ర మరియు భాద్యతలు
క్రింది విధముగా ఉంటాయి.
• గ్రామ పంచాయతీ కార్యకలాపాల పర్యవేక్షణ, పాలనా
నివేదికల తయారీ.
• గ్రామ సభలను సమావేశ పరచటం. గ్రామ సభల ఎజెండా
ను గ్రామ పంచాయతీ సభ్యులకు అందజేయడం.
గ్రామ సభ నిర్వహణ అంశాలు, తీర్మానాలు గ్రామ సభ
జరిగిన మూడు రోజులలో మండల పరిషత్ అధికారికి
అందచేయడం.

పంచాయత్ రాజ్ వ్యవస్థ – గ్రామీణాభివృద్ధి 211

• గ్రామ పంచాయతీ పరిధిలోని విధులు, వివిధ ప్రభుత్వ
సంస్థలు, పాఠశాలలు, కాలనీలు ప్రతిరోజూ శుభ్రంగా
ఉండేలా చూడటం.
• క్రమం తప్పకుండ గ్రామం లో వృధా (చెత్త) సేకరించి
డంపింగ్ యార్డుకు తరలించడం, డ్రన
ై ేజీలను పరిశుభ్ర
పరచడం (డిసిల్టింగ్ చేయటం)
పంచాయతిని సందర్శించి డివిజనల్ పంచాయతీ అధికారికి
నివేదిక సమర్పిస్తా రు.
గ్రామ పంచాయతీలలో జరిగే అవకతవకల ప�ై అందే ఫిర్యాదులను
దర్యాప్తు చేస్తా రు. మొత్తం మీద గ్రామ పంచాయతీల పాలనను
సులభతరం చేసే విధిని మండల పంచాయతీ అధికారి
నిర్వహిస్తా రు.

• వ్యర్ధా లను రవాణా చేసే మూడు చక్రాల వాహనాలు, పట్టిక 13.3 :2022 సంవత్సరంలో మండల/ బ్లాకుల
ట్రా క్టర్ల నిర్వహణ ప్రమాణికమ�ైన బ్లీచింగ్, పౌడర్ల ను వారీగా సగటు జనాభా
చల్ల డం.
18 Non- Number
Projected Average
• వీధి దీపాల నిర్వహణ. Sl special of
Population in Block
No category Mandals/
2022 Population
13.2.2 పంచాయతీ కార్యదర్శుల కార్య పరిశీలన
states Blocks

1 Telangana 3,75,56,026 61,366 612

స్థానిక పాలనాధికారుల క్షేత్ర స్థాయి సమాచారంను సాంకేతిక
Andhra
పరిజఞా ్నం ఆధారంగా పర్యవేక్షణ జరుపడం కోసం గత మూడు 2 5,27,87,000 79,023 668
Pradesh
సంవత్సరాల కాలంలో మంచి పునాది వేయడం జరిగింది.
3 Goa 15,12,000 1,26,000 12
గ్రామ పంచాయతీ కార్యదర్శి పని తీరును రోజు వారిగా
4 Odisha 4,40,33,000 1,40,233 314
పర్యవేక్షించడానికి 2020 జనవరి లో మొదటి మొబ�ైల్
అప్లి కేషన్ ను అభివృద్ధి చేశారు. నెలవారి సూచికల ఆధారంగా 5 Jharkhand 3,84,71,000 1,45,724 264

పంచాయతీ కార్యదర్శుల పని తీరును ఫలితాల ఆధారంగా 6 Tamil Nadu 7,64,02,000 1,96,913 388
అంచనా వేసతు ్న్నారు. 2018 తెలంగాణ పంచాయత్ రాజ్
7 Punjab 3,03,99,000 2,01,318 151
చట్టంలో పొ ందుపరచబడిన గ్రామ పంచాయతీ కార్యదర్శుల
8 Chhattisgarh 2,94,93,000 2,02,007 146
భాద్యతలతో ప�ై సూచికలను అనుసంధానం చేయడం జరిగింది.
9 Haryana 2,94,83,000 2,07,627 142
13.2.3 మండల పంచాయతీల పాలన :
10 Rajasthan 7,92,81,000 2,25,231 352
గ్రామ పంచాయతీల పని తీరును అంచనా వేయడంలో మండల
11 Bihar 12,30,83,000 2,30,493 534
పంచాయతీ అధికారులది ప్రధాన పాత్ర. వారి పరిధిలోని
12 Kerala 3,54,89,000 2,33,481 152
పంచాయతీ కార్యదర్శుల పని తీరును వీరు సమీక్షిస్తా రు. గ్రామ
పంచాయతీలు వాటి కార్య నిర్వహణాధికారులప�ై పర్యవేక్షణ, 13
Madhya
8,45,16,000 2,70,020 313
Pradesh
నియంత్రణ చేసతూ ్ మార్గ దర్శకత్వం అందిస్తా రు. వార్షిక బడ్జెట్,
14 Uttar Pradesh 23,09,07,000 2,78,874 828
అధికారిక నివేదికలు కాలానుగుణంగా రిటర్నులు, గ్రామ
పంచాయతీల ఆడిట్ నివేదికలకు సమాధానాలు సకాలంలో 15 Gujarat 6,97,88,000 2,79,152 250

తయారు చేసి ప్రవేశ పెట్ట బడేలా చూస్తా రు. గ్రామ పంచాయతీల 16 West Bengal 9,81,25,000 2,85,248 344
పద్దులు నిబంధనలకు అనుగుణంగా తయారు అయ్యేలా
17 Karnataka 6,68,45,000 2,94,472 227
చూడటం, ప్రభుత్వం రూపొ ందించిన నమూనా ప్రకారం వాటిని
18 Maharashtra 12,44,37,000 3,53,515 352
సంబంధిత వెబ్ స�ైట్లో పొ ందుపరచబడేలా జరిగేలా చూస్తా రు.
గ్రామ పంచాయతీల పద్దులను స్థానిక ఉప కోశాధికారి Average 1,25,26,07,026 2,07,077 6,049

కార్యాలయం ద్వారా పునఃపరిశీలన (రి కన్సిలేషన్) జరిపించి,

తప్పిదాలు దొ ర్లితే కారణాలు కనుగొని సరిదిద్దే చర్యలు
తీసుకుంటారు. మూడు నెలలకోసారి మండలం లోని ప్రతి గ్రామ

212 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 3,53,515
2,94,472
2,85,248
2,79,152
2,78,874
2,70,020
2,33,481
2,30,493
2,25,231
2,07,627

2,07,077
2,02,007
2,01,318
1,96,913
1,45,724
1,40,233
1,26,000
79,023
61,366

Source: Local Governance Directory and National Commission on Population

గ్రామ పంచాయతీ స్థాయి అధికారుల పని తీరు పర్యవేక్షణ
సమన్వయం కోసం మండల
మరియు ఇతర పర్యవేక్షణాధికారులు అయిన డివిజనల్ స్థాయి
పంచాయతీ అధికారులు, జిల్లా పంచాయతీ అధికారులు, జిల్లా
పరిషత్ ఉప ముఖ్య కార్య నిర్వహణాధికారాలు, జిల్లా పరిషత్
ముఖ్య కార్య నిర్వహణాధికారుల కోసం 2022 సెప్టెంబర్ లో
ద్వితీయ మొబ�ైల్ అప్లి కేషన్ ను తయారు చేశారు.
పంచాయతీ రాజ్ మరియు గ్రామీణాభివృద్ధి శాఖ ప్రతి దశలో
పాటిసతు ్న్న పర్యవేక్షణ విధానం తమ పరిధిలో జరుగుతున్న
ప్రగతిని సమర్ధవంతంగా పరిశీలిస్
తూ , సహాయం చేసే విధంగా
ఉంది. ఇది ఇతర బహుళ సేవలందిసతు ్న్న
మార్గ దర్శికంగా కూడా ఉంది.
13.2.5 పంచాయతీ రాజ్ సంస్థలకు విత్తం
పంచాయతీ అధికారులు
పంచాయతీ రాజ్ సంస్థలకు విత్తం అందడంలో 15 వ ఆర్ధిక
సంఘం సూచించిన నిధుల విషయంలో రాష్ట రం్ ప్రధాన పాత్ర
పో షించాల్సి ఉంటుంది. జనాభా ప్రాతిపదికన నిధుల మంజూరీ
తో పాటు బలహీన వర్గా లకు అదనపు సహాయం అందించవలసి
ఉంటది. ఆస్థి పన్ను, ల�ైసెన్స్ ఫీ, నీటి పన్ను, సేవలు మరియు
ఇతర ఛార్జీలు, పన్నులు, మార్కెట్ వసూళ్
లు , 14వ /15వ
ఆర్ధిక సంఘం మరియు రాష్ట ్ర ఆర్ధిక సంఘం సిఫారసు నిధులు,
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం ఇచ్చే ఉద్యోగుల జీత భత్యాలు, నిధులు, ఇంకా
వివిధ రకాలుగా పొ ందే ఆదాయం పంచాయత్ రాజ్ సంస్థల
శాఖలకు ప్రధాన ఆర్ధిక వనరులుగా ఉన్నాయి. ఉద్యోగుల జీత భత్యాలు
నిధులు, ఇంకా వివిధ రకాలుగా పొ ందే ఆదాయం పంచాయత్

13.2.4 : జిల్లా పరిపాలనా వ్యవస్థ పాత్ర: రాజ్ సంస్థల ప్రధాన ఆర్ధిక వనరులుగా ఉన్నాయి. ఉద్యోగుల
జీత భత్యాలు, ప్రజా ప్రతినిధుల గౌరవ వేతనాలు, భవనాలు
జిల్లా ప్రజాపరిషత్ లతో పాటు పంచాయత్ రాజ్ సంస్థల పని మరియు ఇతర ఆస్తులు రోడ్లు , నీటి సరఫరా, పారిశుధ్యం ల
తీరును పర్యవేక్షిసతూ ్ మార్గ దర్శనం చేసే అధికారాలను 2018 నిర్వహణ, మూల ధన వ్యయం ఇతర వ్యయాలు పంచాయితీ
పంచాయతీ రాజ్ చట్టం జిల్లా కలెక్టర్లకు కూడా ఇచ్చింది. గ్రామ రాజ్ సంస్థలు ప్రధాన ఖర్చులలో ఉన్నాయి.
పంచాయతీలు మండల ప్రజా పరిషత్ లు జిల్లా ప్రజా పరిషత్
2. 2021-22 సం. లో వివిధ మార్గా ల ద్వారా రూ. 3268.55
లు మరియు పట్ట ణ స్థానిక సంస్థల ప�ై పర్యవేక్షణను పటిష్టం
కోట్లు పంచాయితీ రాజ్ సంస్థలకు ఆదాయం గా రాగా అందులో
చేయడం కోసం రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం ప్రత్యేకంగా స్థానిక సంస్థ ల కోసం
రూ.2,887.40 కోట్లు వినియోగించుకోవటం జరిగింది. కేంద్రం
అదనపు జిల్లా కలెక్టర్ పో స్టును కూడా మంజూరు చేసింది.

పంచాయత్ రాజ్ వ్యవస్థ – గ్రామీణాభివృద్ధి 213

మరియు రాష్ట్రా లు తమ తమ నిష్పత్తు లలో 2019 సెప్టెంబర్ 4. వృక్షాల పెంపకం: తెలంగాణలో హరిత విస్తీర్ణం ను 24
నుండి 2022 డిసెంబర్ వరకు రూ.11,088.80 కోట్లు పంచాయితీ శాతం నుండి కనీసం 33 శాతం కు పెంచడం లక్ష్యం గా 2015
రాజ్ సంస్థలకు విడుదల చేశాయి. 2022-23 సం. లో ప్రతీ నెలా సంవత్సరంలో తెలంగాణ కు హరిత హారం కార్యక్రమం ఆరంభం
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం రూ. 256.66 కోట్లు పంచాయితీ రాజ్ సంస్థలకు అయింది. కార్యాలయంలో భాగంగా నర్సరీలను, రకరకాల
విడుదల చేసతు ్న్నది. ఆ విధంగా ఇప్పటి వరకు రూ.1684.47 మొక్కలను అనేక ప్రదేశాలలో పెంచడమే కాకుండా పల్లె ప్రకృతి
కోట్లు విడుదల చేసింది. గ్రామ పంచాయితీల స్థాయిలో ద్రవ్య వనం, బృహత్ పల్లె ప్రకృతి వనం ల పేరిట హరిత విస్తీర్ణం ను
ప్రణాళికను మృతుపరిచే ప్రయత్నం జరిగింది. రాష్ట రం్ లోని అన్నీ పెద్ద ఎత్తు న పెంచే ప్రయత్నం జరుగుతున్నది.
గ్రామ పంచాయితీలు 2023-24 వరకు10 శాతం నిధులను
బాక్స్ 13.1
హరిత కార్యక్రమాల కు కేటాయిస్
తూ వార్షిక బడ్జెట్ లను తయారు
చేశాయి. పంచాయితీ రాజ్ చట్టా లు సూచించిన విధంగా వివిధ ఈ పంచాయతీల సహకారంతో
ప్రధాన రంగాల వ్యయం తీరును నిరంతరం పర్యవేక్షించి విశ్లేషణ
పల్లె ప్రగతి మొబైల్ ఆప్ ద్వారా జిల్లా
చేయడం కోసం గ్రామ పంచాయితీలలో ‘వ్యయాల కోడ్’ పద్దతిని
ప్రవేశ పెట్టడం జరిగింది.
స్థాయి ఫలితాల పర్యవేక్షణ
రోడ్లు , మురికి నీటి కాలువలు, ప్రభుత్వ సంస్థల లాంటి వివిధ
13.2.6. పంచాయితీ రాజ్ అందిస్తున్న పౌర సేవలు
ప్రదేశాల పరిశుబ్రత మరియు వృధాల నిర్వహణ సూచనల
1. పారిశుధ్యం: గృహాల నుండి వృధాల సేకరణ, వర్గీకరణ, ఆధారంగా రోజులు, నెలల వారీగా పంచాయతీ కార్యదర్శులు
గ్రామీణ రోడ్లను ప్రభుత్వ సంస్థల కార్యాలయాలను ప్రతి రోజు పంపిన సమాచారం ఆధారంగా వివిధ జిల్లాల లోని గ్రామ
ఊడ్చడం లాంటి విధులను నిర్వహిస్తూ గ్రామ పంచాయితీలు పంచాయతీల పని తీరును అంచనా వేయగా 80 శాతం కంటే
పారిశుధ్య నిర్వహణలో కీలక పాత్ర పోషిస్తాయి. రాష్ట్ర ఎక్కువ మార్కులు పొ ందిన గ్రామ పంచాయతీల శాతంను క్రింది
ప్రభుత్వం వివిధ మార్గాల ద్వారా వ్యర్ధాల నిర్వహణ విధానంను పట్టికలో చూపడం జరిగింది.
ప్రోత్సహించడానికి ఆర్థిక సహాయం అందిస్తున్నది.
పట్టిక 13.4 : జిల్లాల వారిగా డిశంబర్ 2022 నాటికి
2. నీటి సరఫరా: రాష్ట ్ర ప్రభుత్వ మిషన్ భగీరధ క్రింద గ్రామాలలో 80 శాతం కంటే ఎక్కువ మార్కులు పొందిన గ్రామ
త్రా గునీటి నిర్వహణలో గ్రామ పంచాయితీలు అవసరమ�ైన పంచాయతిల శాతం
పాత్రను నిర్వహిసతు ్న్నాయి. గ్రామాలలో నల్లా నీరు (టాప్
Sl. Scores of Gram
వాటర్) సౌకర్యం లేని కుటుంబాలు / ఇండ్లు లేవని అన్ని District Name
No Panchayats
గ్రామాల గ్రామ పంచాయితీలు దృవీకరించ వలసి ఉంటుంది. 1 Mahabubnagar 89.01
ఏదేని సమస్య ఉంటే సంబందిత మిషన్ భగీరధ అధికారికి 2 Jagtial 86.40
ఫిర్యాదు చేసి సకాలంలో పరిష్కారం జరిగేలా చూడాలి. ‘దేశంలో 3 Sangareddy 86.29
ఉపరితల నీటి సరఫరా ద్వారా 100 శాతం గ్రామాల ఆవాసాలకు 4 Peddapalli 86.12

త్రా గు నీరు అందించిన మొదటి పెద్ద రాష్ట రం్ తెలంగాణ’ అని 5 Narayanpet 85.61
6 Bhadradri Kothagudem 85.39
కేంద్ర జలశక్తి మంత్రిత్వ శాఖ గుర్తించింది. రాష్ట రం్ లోని 57.01
7 Mahabubabad 84.72
లక్షల కుటుంబాలు ప్రతి రోజు తలసరి 100 లీటర్ల నల్ల నీరును
8 Vikarabad 84.55
పొ ందుతున్నాయి.
9 Rajanna Sircilla 84.49
10 Jangaon 84.12
3. వీధి దీపాలు: ప్రజల సౌకర్యానికి, భద్రతకు, ప్రమాదాల
11 Karimnagar 83.71
నివారణకు వీధి దీపాల నిర్వహణ అవసరం. వీధి దీపాల
12 Nizamabad 83.67
రోజువారీ నిర్వహణ, వినియోగ బిల్లు లు చెల్లింపు పంచాయతీ
13 Jogulamba Gadwal 83.67
కార్యదర్శుల బాధ్యత. మారు మూల గ్రామాలలో వీధి దీపాల 14 Rangareddy 83.54
నాణ్యతను మెరుగు పరిచే ప్రయత్నం జరుగుతున్నది. 15 Mulugu 83.07
16 Nagarkurnool 82.98

214 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 Sl. Scores of Gram నిర్వహించారు. 2018 పంచాయత్ రాజ్ చట్టం అమలు
District Name
No Panchayats సమాచార సాంకేతిక పరిజఞా ్నం, ఎలక్ట్రా నిక్ పాలన, మహాత్మా
17 Yadadri Bhuvanagiri 82.05 గాంధీ జాతీయ గ్రామీణ ఉపాధి హామీ పథకం అమలు, సో షల్
18 Siddipet 81.84 ఆడిట్ తో పాటు జల నిర్వహణ పారిశుద్యం, మహిళలు,
Total Average 81.74 మరియు శిశు సంక్షేమం మొదలగు అంశాల ప�ై ఈ శిక్షణ కార్య
19 Hanumakonda 81.65 క్రమాలు నిర్వహించాలి.
20 Wanaparthy 81.15
21 Kamareddy 80.99 పంచాయతీ కార్యదర్శులచే శిక్షణ అవసరాలప�ై సర్వే చేసి శిక్షణ
22 Jayashankar 80.74 కార్యక్రమాలు రూపొ ందిసతు ్న్నారు. శిక్షణ అనంతరం కూడా
Bhupalapally శిక్షణలో పొ ందిన అవగాహనను మదింపు చేసతు ్న్నారు.

13.3 పల్లె ప్రగతి

23 Nirmal 80.54
24 Khammam 80.07
25 Suryapet 79.40
26 Medak 78.29
గ్రామీణ ప్రజల జీవన ప్రమాణంను పెంచడం, గ్రామ పంచాయతీల
27 Warangal 77.18 పాలనను మెరుగుపరచడం లక్ష్యంగా 2019 సంవత్సరంలో పల్లె
28 Nalgonda 76.84 ప్రగతి కార్యక్రమాలను ఆరంభించారు. గ్రామీణ పారిశుద్యం,
29 Mancherial 76.28 అవస్థాపన, వృక్షాల పెంపకం, గ్రామ పంచాయతీల పాలన
30 Medchal Malkajgiri 75.16 మొదల�ైనవి పల్లె ప్రగతి కార్యక్రమంలో ప్రదానాంశాలు.
31 Adilabad 74.77
సహాయక గ్రాంటులు, పంచాయత్ రాజ్ సొ ంత వనరులు,
32 Kumuram Bheem 71.39
Asifabad ఇతర పథకాల సమ్మిళిత నిధులు, చందాలు మొదలగు ఆర్ధిక
వనరులతో ఈ కార్యక్రమం నడుపబడుతుంది. 2019 సెప్టెంబర్
13.2.7 : గ్రామ పంచాయతీలకు అవార్డులు: నుండి 2022 డిసెంబర్ వరకు రు.14,235.50 కోట్లు ఈ
కార్యక్రమం కోసం ఖర్చు చేశారు.
1. 2020-21 సం. పని తీరు ఆధారం గా 2022
సంవత్సరపు శిశు సంరక్షణ అనుకూల గ్రామ ఇప్పటి వరకు అయిదు ప్రచార రౌండ్లు (పట్టిక 13.5) పూర్తి
పంచాయతీ అవార్డు (CFGPA-2022) ను వనపర్తి అయ్యాయి. రోడ్ల శుభ్రత, మురికి కాల్వలను పరిశుభ్రం
జిల్లా లోని వనపర్తి మండలం లోని చందాపూర్ గ్రామ చేయటం (డి సిల్టింగ్) గుంతలను పూడ్చడం, పాడ�ైపో యిన
పంచాయతీ పొ ందింది. విద్యుత్ స్థంబాల స్థానంలో నూతన విద్యుత్ స్థంబాలు, వ�ైరలు ్, వీధి
2. గ్రామ పంచాయతీ అభివృద్ధి ప్రణాళిక అవార్డ్ (GPDPA) దీపాల ను తొలగించి క్రొ త్త వాటిని ఏర్పాటు చేయడం మూడవ
2022 ను 2020-21 సంవత్సరపు పని తీరుకు గాను విద్యుత్ వ�ైరు ఏర్పాటు, లోతట్టు ప్రాంతాలను గుర్తించి నిలిచిన
సిద్దిపేట్ జిల్లాలోని మర్కూక్ మండలంలోని ఎర్రవల్లి నీరును తొలగించడం, కూలిపోయే అవకాశం ఉన్న పురాతన
గ్రామ పంచాయతీ పొ ందింది. భవనాలను గుర్తించి, కూల్చివేసి వాటి వృధాను ఎత్తి పో యటం,
3. 2022 సంవత్సరపు నానాజీ దేశ్ ముఖ్ రాష్ట్రీయ గౌరవ ఉపయోగం లేని పురాతన బావులను పూడ్చివేయటం, చెట్లు
గ్రామ సభ పురస్కారం (NDRGGSP) ను 2020- నాటడం, ఎండిన చెట్లను పచ్చని చెట్ల/ మొక్కలతో పునః
21 సంవత్సరపు పని తీరుకు గాను నారాయణ పేట స్థాపితం చేయటం మొదలగు పనులప�ై ఈ అయిదు రౌండ్ల లో
జిల్లాలోని, మక్త ల్ మండలం లోని ‘మంథన్ గోడ్’ గ్రామ దృష్టి సారించారు.
పంచాయతీ పొ ందింది.
వ్యర్ధా లను పారవేసే ప్రదేశాలు (డంప్ యార్డు) లు, వ�ైకుంఠ
13.2.8 సామర్థ్య పెంపు శిక్షణ: ధామాల నిర్మాణం పనులను కూడా చేపట్టా రు. ఊరిలోని
వృధా చెత్తను వర్గీకరణ చేసిన తరువాత డంపింగ్ యార్డులకు
పంచాయత్ రాజ్ మరియు గ్రామీణాభివృద్ధి ఉద్యోగులకు ప్రజా
చేరవేయటం కోసం ప్రతి గ్రామ పంచాయతికి ఒక ట్రా క్టరును
ప్రతినిధులకు శిక్షణ కోసం తెలంగాణ రాష్ట ్ర గ్రామీణాభివృద్ధి సంస్థ
మరియు ట్రా లిని ఇవ్వటం జరిగింది. అలాగే, హరిత హరం
శిఖరాగ్ర సంస్థ గా ఉంది. 2022 సంవత్సరం లో డిసెంబర్ 2022
కార్యక్రమం క్రింద నాటిన మొక్కలను నీరు పో యడం కోసం ఒక
నాటికి 14020 మందికి తరగతి గదిలో 312 శిక్షణ కార్యక్రమాలు
నీటి ట్యాంకర్ ను కూడా ఇచ్చారు.

పంచాయత్ రాజ్ వ్యవస్థ – గ్రామీణాభివృద్ధి 215

13.3.1 పల్లె ప్రగతి లో వివిధ రౌండ్లలో చేపట్టిన 2. చెత్త వేసే ప్రదేశం (డంపింగ్ యార్డ్ ): భౌతిక వ్యర్థాలను

పనులు సేకరించి, పారి శుధ్యం పరిశుభ్రత దృష్ట్యా వీటిని ఒక

చోట వేయటం కోసం రాష్ట రం్ లోని అన్ని గ్రామాలలో
పట్టిక 13.5 డంపింగ్ యార్డ్ ల నిర్మాణం చేపట్టా రు. ఇప్పటి వరకు
రూ.279.10 కోట్ల వ్యయంతో 12,753 డంపింగ్ యార్డ్
రౌండ్ కాలం పనులు ల నిర్మాణం పూర్తి అయింది.
2019 సెప్టెంబర్
గ్రామీణ పరిశుభ్రత, డంప్ యార్డ్ , 3. హరిత హారం: 2015 సం.లో తెలంగాణకు హరిత
6 నుండి 2019
మొదటి శ్మశాన వాటిక నిర్మాణాలకోసం హారం కార్యక్రమం ఆరంభమ�ైనప్పటి నుండి గ్రామాలలో
అక్టో బర్ 05
స్థలాల గుర్తింపు. నర్సరీల పెంపకం, మొక్కలు నాటడం, పల్లె ప్రకృతి
వరకు
వనాలు, రోడ్ల కు ఇరువ�ైపుల మొక్కలు నాటడం,
మొదటి రౌండ్ పనులను బృహత్ పల్లె ప్రకృతి వనాల కోసం రూ. 51,146.06
2020 జనవరి
వ్యవస్థీకరించడం వ�ైయుక్తిక కోట్లు ఖర్చు చేయడం జరిగింది. అందులో రూ. 459.0
02 నుండి
రెండవ గృహ మరుగుదొ డ్ల నిర్మాణం కు కోట్లు 2022-23 సంవత్సరంలో ఖర్చు చేయడం
2020 జనవరి
సహాయం చేయడం (ఎవరిని జరిగింది. 2018 తెలంగాణ పంచాయత్ రాజ్ చట్టం
12 వరకు
వదలకుండా ) లోని సెక్షన్ 52(1) (బి) ప్రకారం రాష్ట రం్ లోని ప్రతి గ్రామ
వర్షా కాలం ఆరంభం కావడంతోనే పంచాయతీ హరిత ప్రణాళికను తయారు చేయాలి.
పరిశుభ్రత ప�ై ప్రత్యేక శ్రద్ధ, మురికి నర్సరీలను నడపాలి. ప్రతి గ్రామ పంచాయతీ బడ్జెట్ 10
నీటి కాలువలను డి సిల్టింగ్ శాతం హరిత బడ్జెట్ ను కల్గి ఉండాలి.
చేయడం, నిలిచిన నీటిని ఎత్తి
2020 జూన్ 1 3.1. పల్లె ప్రకృతి వనాలు: 19,472 గ్రామ పంచాయతీల
వేయడం, దో మల నివారణ చర్యలు,
మూడవ నుండి 2020 మరియు ఇతర నివాస ప్రాంతాలలో రూ. 238.02
తడి చెత్త, పొ డి చెత్త వ్యర్థాలను
జూన్ 8 వరకు కోట్ల తో ప్రకృతి వనాలను పెంచడం జరిగింది.
ఎరువుగా మార్చడం ప�ై అవగాహన
కల్పించడం, వ్యర్థాల వేరు చేసే షెడ్ 3.2 బృహత్ పల్లె ప్రకృతి వనాల పెంపకం: ప్రతి మండలం
లు, వ�ైకుంఠ ధామం నిర్మాణాలను లో అయిదు బృహత్ ప్రకృతి వనాల పెంపకం చేయాలని
పూర్తి చేయటం నిర్ణయించారు.
పారిశుద్యం, ఆరోగ్యం, గ్రామీణ 3.3 నర్సరీల పెంపకం: 2022-23 సంవత్సరంలో రూ.
2021 జుల�ై అవస్థాపన, మొక్కలు నాటడం, 312.32 కోట్ల వ్యయంలో వివిధ గ్రామాలలో 12,756
నాల్గ వ నుండి 2021 పల్లె ప్రకృతి వనం, బృహత్ పల్లె నర్సరీలు ఏర్పాటు చేసి 11.68 కోట్ల మొక్కలను
జుల�ై 10 వరకు ప్రకృతి వనం ల అభివృద్ధి విద్యుత్ పెంచడం జరిగుతున్నది.
సరఫరా సమస్యల పరిష్కారం.
3.4 మొక్కలు నాటడం: 2022-23 సంవత్సరంలో రూ.
2022 జూన్ 3 పారిశుద్యం, మొక్కలు నాటడం,
592.67 కోట్ల వ్యయంలో 9.18 కోట్ల మొక్కలు నాటడం
అయిదవ నుండి 2022 గ్రామీణ అవస్థాపన సౌకర్యాల
జరిగింది. లక్ష్యం 8.18 కోట్ల మొక్కలు నాటడం అంటే
జూన్ 15 వరకు నిర్వహణ.
లక్ష్యంను 112 శాతం సాదించడం జరిగింది.
Source: Panchayat Raj & Rural Development Department,
Government of Telangana
3.5 ఒకే వరస మొక్కలు పెంపకం: గ్రామ పంచాయతీ పరిధి
13.3.2 పల్లె ప్రగతి పరిధిలోని అంశాలు లోని రోడ్ల వెంబడి మరియు పంచాయతీ రాజ్ రోడ్ల
వెంబడి ఒక వరుస మొక్కలను నాటడం జరుగుతుంది.
1. స్మశాన వాటికలు : గ్రామాలలో మృతి చెందిన వారికి
పంచాయత్ రాజ్ పరిధిలోని 67,276 కి.మీ. రోడ్డు లో
గౌరవంగా అంత్యక్రియలు చేయడం కోసం 12,745
65,471 కి.మీ. రోడ్డు వెంట మొక్కలు నాటడం
గ్రామ పంచాయతీలలో శ్మశాన వాటిక/ వ�ైకుంఠ ధామం
పూర్త యింది.
ల నిర్మాణం చేపట్టి రూ.1,329.73 కోట్ల వ్యయం తో
12,742ని పూర్తి చేయడం జరిగింది. 3.6 బహు వరుస మొక్కల పెంపకం: రాష్ట రం్ లో 9,360

216 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 కి.మీ. రోడ్డు మార్గం ను బహు వరుస మొక్కల పెంపకం
కోసం గుర్తించగా అందులో 9,247.70 కి.మీ. అంటే
98.74 శాతం లక్ష్యం పూర్తి చేసతూ ్ మొక్కలు నాటడం
జరిగింది.
4. ఇంకుడు గుంతల నిర్మాణం : రూ.400.57 కోట్ల
వ్యయం తో 11,63,496 వ�ైయుక్తిక మరియు 32,174
సామూహిక ఇంకుడు గుంతల నిర్మాణం చేయడం
జరిగింది.
5. ర�ైతు వేదికలు: రూ.524.57 కోట్ల వ్యయం తో 2,601
ర�ైతు వేదికల నిర్మాణం జరిగింది.
6. కల్లాల నిర్మాణం: మొత్తం 45,950 ధాన్యం ను ఎండబెట్టే
కల్లాల నిర్మాణం చేయాలని నిర్ణయించాలి. అందులో
రూ.143.3 కోట్ల వ్యయం తో 22,858 కల్లాల నిర్మాణం
జరిగింది.
13.4 రాష్టం లో మహాత్మా గాంధీ
జాతీయ గ్రామీణ ఉపాధి హామీ
సిద్ద పడిన ప్రతి గ్రామీణ కుటుంబంలోని వ్యక్తు లకు (పిల్లలు
కాకుండా) ఒక ఆర్ధిక సంవత్సరం లో కనీసం 100 రోజుల వేతన
ఉపాధి కల్పించాలి. రాష్ట రం్ ఈ పధకం క్రింద 12,769 గ్రామ
పంచాయతీల పరిధిలో వేతన ఉపాధి కల్పించడమే కాకుండా
నాణ్యత గల అవస్థాపన సౌకర్యాల నిర్మాణం కూడా జరిగింది.
13.4.1 2022-23 సంవత్సరం లో తెలంగాణ పని
తీరు- ప్రధానాంశాలు
ఉపాధి కోరిన వారు : 2023 జనవరి 18 నాటికి 13,33,099
ఉపాధి హామీ కార్డులను పంపిణీ చేశారు.
ఉపాధి దినాలు: 2023 జనవరి 18 నాటికి 10.58 కోట్ల పని
దినాలను సగటున రోజుకు రూ. 162.82 చొప్పున కల్పించడం
జరిగింది.
సగటు పని దినాలు: ఉపాధి హామీప�ై 2023 జనవరి 18 నాటికి
చేసిన వ్యయం రూ. 27,825 కోట్లు .
చేపట్టిన పనులు : గ్రామాల అంతర్గ త రోడ్ల నిర్మాణం, నీటి

పధకం అమలు
వనరుల పునరుద్ధరణ మరియు పూడికలు తీయటం, నర్సరీల
ఏర్పాటు, మొక్కలు నాటడం మరియు పారిశుద్యం మొదల�ైన
( ఎం జి ఎన్ ఆర్ జి ఎస్ ) పనులను చేపట్ట డం జరిగింది.

మహాత్మా గాంధీ జాతీయ గ్రామీణ ఉపాధి హామీ పధకం క్రింద

ప్రకటించబడిన వేతనం ప్రకారం బౌతిక శ్రమ చేయడానికి

పట్టిక 13.6 ఉపాధి హామీ పధకం- సాధించిన విజయాలు

No of Person-
No of new Wage Material Admin Expenditure
Sl. individual in Days
Year job cards Expenditure Expenditure Expenditure (Rs. in crore)
No. the new job Generated
issued (Rs in crore) (Rs in crore) (Rs in crore)
cards ( Rs in crore)
1 2014-15 1,13,217 2,21,795 10.56 1,212 643.0 183.2 2,038.2
2 2015-16 1,75,013 3,10,983 13.71 1,779 449.0 164.2 2,392.2
3 2016-17 1,21,775 1,90,295 10.70 1,423 982.0 221.0 2,626.0
4 2017-18 1,53,140 2,99,836 11.50 1,593 1,055.0 282.0 2,930.0
5 2018-19 1,21,589 2,58,183 11.70 1,706 1,043.0 278.0 3,027.0
6 2019-20 1,11,657 2,08,219 10.70 1,638 837.0 259.0 2,734.0
7 2020-21 3,41,292 7,28,446 15.79 2,606 1,732.9 205.4 4,544.3
8 2021-22 1,40,123 2,91,783 14.75 2,572 1,911.0 188.0 4,671.0
2022-23
9 (Up to 55,293 1,38,871 10.58 1,801 878.5 182.5 2,862.0
18.01.2023)
Total 13,33,099 26,48,411 110.0 16,330 9,531 1,963 27,825
Source: Panchayat Raj & Rural Development Department, Government of Telangana

పంచాయత్ రాజ్ వ్యవస్థ – గ్రామీణాభివృద్ధి 217

13.4.2 జిల్లాల పనితీరు
2022-23 సంవత్సరం లో 2023 జనవరి 18 నాటికి రాష్ట రం్ లోని 24 జిల్లాలు లక్ష్యిత పని దినాలను మించిపో గా దాదాపు అన్నీ
జిల్లాలు లక్ష్యిత పని దినాలలో 80 శాతం మించి కల్పించాయి. ఒక్క కామారెడ్డి జిల్లా మాత్రం 64 శాతం లక్ష్యాన్ని సాధించింది. పటం
13.7 లో చూడవచ్చు.

Person Days Targeted Vs Generated (as on 18.01.2023)

Sl. Person days (Lakhs)
District % Achievement
No Targeted Generated
1 Adilabad 36.5 30.6 84%
2 Bhadradri Kothagudem 36.9 43.5 118%
3 Hanumakonda 12.8 15.7 122%
4 Jagtial 24.4 25.5 105%
5 Jangaon 24.6 29.7 121%
6 Jayashankar Bhupalpally 18.9 28.6 151%
7 Jogulamba Gadwal 22.4 25.3 113%
8 Kamareddy 64.7 41.4 64%
9 Karimnagar 20.4 23.4 115%
10 Khammam 45.3 52.2 115%
11 Kumuram Bheem Asifabad 29.7 29.6 100%
12 Mahabubabad 34.8 50.1 144%
13 Mahabubnagar 25.4 26.8 105%
14 Mancherial 26.2 23.5 90%
15 Medak 37.2 37.3 100%
16 Medchal-Malkajgiri 1.3 1.5 109%
17 Mulugu 18.2 19.4 107%
18 Nagarkurnool 25.2 34.1 135%
19 Nalgonda 66.1 52.6 80%
20 Narayanpet 18.6 19 102%
21 Nirmal 41 44.6 109%
22 Nizamabad 49.4 56.4 114%
23 Peddapalli 18.5 22.2 121%
24 Rajanna Sircilla 19 21.8 115%
25 Rangareddy 30.1 25.6 85%
26 Sangareddy 39.3 42.9 109%
27 Siddipet 46.4 45.6 98%
28 Suryapet 51.7 60.4 117%
29 Vikarabad 50.1 49.2 98%
30 Wanaparthy 22 25.8 117%
31 Warangal 17.7 23.2 131%
32 Yadadri Bhuvanagiri 25.1 26.9 107%
State Average 31.25 32.95 105%

218 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

Figure 13.7. Achievement of districts based on physical performance
in terms of person days (as of 18.01.2023)
151%
144%
135%
131%
122%
121%
121%
118%
117%
117%
115%
115%
115%
114%
113%
109%
109%
109%
107%
107%

105%
105%
105%

102%

100%
100%

98%
98%
90%
85%
84%
80%
64%
Source: Panchayat Raj & Rural Development Department, Government of Telangana

13.4.3 ఉపాధి హామీ పధకం (MGNREGS) 13.4.4 ఎం‌జిఎ

‌ న్‌ఆర్‌ఈ‌జిఎ
‌ స్ అమలు –
2023 జనవరి 18 నాటికి ఈ సంవత్సరం లో రూ. 2,862
ముఖ్యాంశాలు
కోట్ల వ్యయం కాగా అందులో 62.93 శాతం (రూ.1801 కోట్లు ) ఉపాధి కార్డులు: ఈ పధకం క్రింద పని కోసం ఇచ్చే ఉపాది
వేతనాల కోసం, 30.70 శాతం (రూ. 878 కోట్లు ) పని ముట్ల కార్డులు కనీసం అయిదు సంవత్సరాల పాటు అమలులో
కోసం, 6.38 శాతం (రూ.182.5 కోట్లు ) పాలనా వ్యయం గా ఉంటాయి. ఆ తరువాత పరిశీలన జరిపి తిరిగి ఇస్తా రు. ఇప్పటి
ఖర్చు చేయడం జరిగింది. వరకు 26,48,411 వ్యక్తు లకు 13,33,099 ఉపాధి కార్డుల ను
పంపిణీ చేయడం జరిగింది.
పటం 13.8: 2022-23 సంవత్సరపు వ్యయం
చరవాణి (మొబైల్) ద్వారా పర్యవేక్షణ:
182.5 ఉపాధి హామీ పధకంలో పనిచేసే క్షేత్ర స్థాయి ఉద్యోగుల హాజరు,
6%
ఉపాధి పనిలో పాల్గొనే వ్యక్తు ల చిత్రా లను ఎన్‌ఎం‌ఎం‌ఎస్
(NMMS)చరవాణి సాంకేతిక పరిజఞా ్నం ద్వారా పర్యవేక్షించడం
878.5 Wage జరుగుతుంది. చరవాణి ద్వారా సేకరించిన సమాచారం పో ర్టల్
31% Material లో అందుబాటులో ఉంటుంది. పారదర్శకతను, జవాబు దారీ
1801.0 తనం ను చరవాణి సాంకేతిక పర్యవేక్షణ మరింత పెంచింది.
Admin
63%
రాష్ట్రీయ గ్రామీణ అభివృద్ధి సమాచారం (ఆర్‌ఏ‌జి‌ఎస్)
ఇది ఒక సమగ్ర ఆన్ ల�ైన్ అప్లి కేషన్ వ్యవస్థ. దీని ద్వారా MIS
నివేదికలు, ఉపాధి సృష్టి, భౌతికంగా జర�ైగిన పని, జరిగిన
Source: Panchayat Raj & Rural Development Department,
Government of Telangana వ్యయం, పని నివేదికలు అన్నింటినీ ఈ అప్లి కేషన్ ద్వారా
తెలుసుకోవచ్చు.

నాణ్యతా పర్యవేక్షణా విభాగం: ముఖ్య నాణ్యతా పర్యవేక్షణాధికారి

పంచాయత్ రాజ్ వ్యవస్థ – గ్రామీణాభివృద్ధి 219

ఆధ్వర్యంలో నాణ్యతా పర్యవేక్షణా విభాగం ను ప్రత్యేకంగా ఉపాధి సహాయక బృందాలన్నింటికీ తిరిగి 17,978 గ్రామ బృందాలుగా
హామీ పధకం పర్యవేక్షణ కు ఏర్పాటు చేశారు. జరిగిన పనుల ఏర్పాటు చేశారు.
నాణ్యత ను అంచనా వేయడం, క్రమం తప్పకుండా సందర్శనలు
చేయడం ఈ విభాగం విధి. ప్రతి నాణ్యతా బృందం ప్రతి నెలా
వివిధ సామాజిక వర్గాల వారీగా
కంప్యూటర్ ద్వారా యాదృశ్చికంగా నిర్ణయింపబడిన 60 రాష్ట రం్ లోని మొత్తం స్వయం సహాయక బృందాలలో షెడ్యూల్డ్
పనులు పర్యవేక్షణ చేసతుంది
్ . కులాలకు చెందిన వారు 10 లక్షలు, షెడ్యూల్డ్ తరగతుల వారు
6.39 లక్షలు, వెనుకబడిన కులాలకు చెందిన వారు 24.99
సామాజిక తనిఖీ మరియు తదనంతర పర్యవేక్షణ
లక్షలు మరియు మ�ైనారిటీ సామాజిక వర్గం నుండి 1.52 లక్షలు
ప్రభుత్వం మరియు సామాజిక కార్యకర్త ల సమ్మేళనంతో సభ్యులుగా ఉన్నారు.
ఆరంభమ�ైన ఇండిపెండెంట్ డ�ైరక్టరేట్ ఆఫ్ ది సొ స�ైటీ ఫర్ సో షల్
నిధుల సహాయం: 2015 నుండి 2022 డిసెంబర్ వరకు
ఆడిట్ అకౌంటబిలిటీ అండ్ ట్రా న్స్పరెన్సీ (ఎస్‌ఎస్‌ఏఏ
‌ ‌టి) రాష్ట రం్
రూ.116.60 కోట్ల నిధులను గ్రాంట్ గా సామాజిక సంస్థలకు
లో 2009 నుండి పనిచేసతుంది
్ .
ఇవ్వడం జరిగింది.
ప్రభుత్వ నిధుల వృధాను నివారించడం, ప్రభుత్వ పధకాల
అమలులో లోపాలను తగ్గిసతూ ్, సంక్షేమ పధకాల ద్వారా గ్రామీణ
13.5.2 ద్రవ్య సహాయం
ప్రజలు లబ్ధి పొ ందేలా చూస్
తూ గ్రామీణ ప్రజల సాధికారతను పేదప్రజల ఆదాయంను పెంచడం కోసం స్వయం సహాయ
సాధించడం ఎస్‌ఎస్‌ఏఏ
‌ ‌టి లక్ష్యంగా ఉంది. సామాజిక తనిఖీ బృందాలకు బ్యాంకులను అనుసంధానం చేసే ప్రక్రియను
నివేదికలను గ్రామ సభ, మండల (బ్లాక్) సభ ల ముందు SERP చూసుకుంటున్నది. తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఏర్పడిన
ఉంచుతారు. సామాజిక తనిఖీ లో కనుగొన్న అంశాల తర్వాత బ్యాంకులు స్వయం సహాయక బృందాలకు ఇచ్చే
పర్యవేక్షణకు రాష్ట ్ర స్థాయి లో, జిల్లా స్థాయి లో ప్రత్యేక నిఘా ద్రవ్య సహాయం దాదాపు మూడింతలు అయింది. 2014 -
విభాగం ను ఏర్పాటు చేశారు. 15 సంవత్సరంలో బ్యాంకులు స్వయం సహాయక బృందాలకు

13.5 గ్రామీణ పేదరిక నిర్మూలన ఇచ్చిన ద్రవ్య సహాయం రూ. 3,738.67 కోట్లు కాగా 2022-

సంఘం (ఎస్‌ఈఆ ‌ ర్‌పి)

23 సంవత్సరం జనవరి 18 నాటికి రూ. 12,684.59 కోట్లు .
స్వయం సహాయక బృందాలకు ద్రవ్య సహాయంలో శిఖరాగ్ర
సంస్థగా రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం SERP మండల స్థాయి సమాఖ్యలు,
ఒక్క హ�ైదరాబాద్ జిల్లాను మినహాయించి అన్ని గ్రామీణ
ఇతర పట్ట ణాల సమాఖ్యలతో కలిసి ‘ స్త్రీ నిధి పరపతి సహాయ
ప్రాంతాల పేదలను సమీకరించి ప్రభుత్వాన్ని స్పందించే విధంగా
సమాఖ్యను ఏర్పాటు చేయడం జరిగింది.స్వయం సహాయక
చేసతూ ్ ప్రభుత్వానికి చేయూతనిస్తున్న సంస్థనే సెర్ప్ (SERP)
బృందాల సభ్యుల, బృంధాల, మరియు గ్రామ స్థాయి సంస్థల
పేదల లోని అత్యంత పేదలు యజమానులుగా, నిర్వహకులుగా
ద్రవ్య వ్యవహారాలను వివరంగా నమోదు చేయడం కోసం
ఉన్న సంస్థ లు ఆర్థికంగా బలోపేతం కావడానికి సెర్ప్ కృషి
మొబ�ైల్ అకౌంటింగ్ యాప్ తయారు చేయడం జరిగింది.
చేసతుంది
్ . సరఫరా వ�ైపు నుండి చూసినప్పుడు సెర్ప్ నూరు
శాతం సమాజం లో అత్యంత వెనుకబడిన సామాజిక వర్గా ల 13.5.3 మానవాభివృద్ధి
ప�ై దృష్టి పెడుతుంది. డిమాండ్ వ�ైపు నుండి గ్రామాలలో
స్వచ్చందంగా మహిళా బృందాలను, వాటి సమాఖ్యల ను మార్పు కోసం స్వయం సహాయక బృందాలు:- పేదరిక
నిర్మాణం చేసతుంది
్ . నిర్మూలన ప్రధాన లక్ష్యంగా గల SERPకు మానవాభివృద్ధి
అనేది అతిముఖ్యమ�ైన అంశాలలో ఒకటి. స్వయం సహాయక
13.5.1 వ్యవస్థీకృత మరియు సామర్ధ్య పెంపు బృందాలలోని మహిళా సామర్ధ్యం పెంచి వారి జీవన ప్రయాణం
మెరుగు పడేలా SERP సంస్థా పరమ�ైన సహాయం అందిసతుంది
్ .
సామాజిక సంస్థలు: రాష్ట రం్ లో 4.30 లక్షల స్వయం సహాయక
వ�ైద్యం, పౌష్టికాహారం, పారిశుభ్రం, సురక్షత, నీరు, పరిశుభ్ర
బృందాలు (SHGs) ఉన్నాయి. అందులో 46.10 లక్షల
వాతావరణం లింగ సమానత్వం మొదల�ైన అంశాలలో ప్రభుత్వ
మహిళలు సభ్యులు గా ఉన్నారు. ఇందులో 92,903 బృందాలు
సేవలను వారికి అందేలా కృషి చేసతుంది
్ . మానవాభివృద్ధి
రాష్ట రం్ వచ్చాక ఏర్పడినాయి. 6,127 దివ్యాంగుల బృందాలు
ప్రక్రియలో నాలుగు ప్రధాన చర్యలు ఉన్నాయి.
ఉండగా అందులో 42,943 సభ్యులు ఉన్నారు. ఈ స్వయం

220 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

13.5.3.1 SHG ద్వితీయ సమావేశం
స్వయం సహాయక బృందాలు ప్రతినెల నాలుగవ వారం (ద్వితీయ
అర్థమాసం) ‘ద్వితీయ’ పేరుతో సమావేశమయ్యి ప్రత్యేక
అంశాలను చర్చిస్తా యి. ఈ సమావేశం ప్రతి ఒక్కరూ చర్చలో
పాల్గొనే విధంగా జరుగుతుంది. విజయాలకు సంబంధించిన
వీడియోల వీక్షణ తోపాటు ఆటలు ఆడటం, సంతులిత ఆహారం,
చేతులు శుభ్రపరుచుకునే విధానం, రక్త హీనత రాకుండా
చూడటం, మాతా-శిశువుల పౌష్టికాహారం, శిశువులు మరియు
చిన్న పిల్లలకు తినిపించే అలవాట్లు , ఒక శిశువు మొదటి
1,000 రోజుల ప్రా ధాన్యత, నెలసరి తప్పినప్పుడు పాటించాల్సిన
పరిశుభ్రత, ఇంట్లో పరిశుభ్రం, అంటు వ్యాధుల నివారణ, వ్యాధి
నిరోధక టీకాలు, లింగ వివక్షతను ఎదుర్కోవడం మొదల�ైన
అంశాలప�ై చర్చలు జరుగుతాయి. మొదటి దశలో 235
మండలాలలో 1,82,377 బృందాలకు ఇలాంటి శిక్షణ ఇవ్వడం
జరిగింది. రెండవదశలో 30 మండలాలలో 81,302 బృందాలు
ఈ శిక్షణ పొ ందాయి.
13.5.3.2 లింగ సమానత్వ బోధన
లింగ సమానత్వ భావనను పెంపొ ందించే చర్యలను SERP
స్వయం సహాయక బృందాల ద్వారా నిర్వహిసతు ్న్నది. పౌర
సమాజం ద్వారా నిర్వహించ బడే కుటుంబ సలహా కేంద్రా ల ద్వారా
2006 సంవత్సరం నుండే సామాజిక కార్యబో ధన కమిటీలను
వరకట్నవేధింపుల నిర్మూలన, మహిళల అక్రమరవాణా,
బాలకార్మికులు, బాల్యవివాహాలు, కుటుంబ తగాదాల
పరిష్కారం, చట్ట పరమ�ైన హక్కులప�ై అవగాహన, మహిళల
మరియు కౌమారదశ మహిళల పరిశుభ్రత, బాధితులకు
మద్దతుగా నిలవడం మొదల�ైన అంశాలను కార్యకలాపాలను
నిర్వహిసతు ్న్నారు. ఈ కేంద్రా లు ప్రత్యామ్నాయ వివాదాల
పరిష్కార కేంద్రా లుగా కూడా మారుతున్నాయి. సంస్థాగతమ�ైన
వివాద పరిష్కార కేంద్రా లకు వెళ్లలేని మహిళలు ఈ కేంద్రా లను
తమ వివాదాల పరిష్కారాలకు ఆశ్రయిస్తున్నారు. స్వయం
సహాయక బృందాలలో చురుకుగా ఉండి, 35-55 సంవత్సరాల
వయస్సు గల మహిళలను ప్రత్యే కించి ఒంటరి మహిళలు,
వితంతువులను సామాజిక కార్యాచరణ కమిటీలో సభ్యులుగా
చేర్చుతారు. అలా ఎంపిక చేసిన మహిళలకు చట్ట పరమ�ైన
అంశాలు, మహిళలు పొ ందవలసిన హక్కులు మొదల�ైనవాటి
ప�ై శిక్షణ ఇస్తా రు. ఇప్పటి వరకు 541 మండలాల నుండి,
మండలానికి ముగ్గు రు చొప్పున 1623 మహిళలను ఎంపిక
చేసి అందులో నుండి 1096 మంది మహిళలకు మూడు
రోజులు శిక్షణ ఇవ్వడం జరిగింది. అదనంగా లింగవివక్షతప�ై
కార్యాచరణకు స్వయం సహాయక బృందాల స్థాయిలో
3,28,567 మహిళలను, గ్రామస్థాయిలో 31,571 మహిళలను
గుర్తించారు.
SAC సభ్యులు మరియు సామాజిక కార్యాచరణ కమిటీ సభ్యులు
కలిసి మండల సమాఖ్యలకు, జిల్లా సమాఖ్యలకు మహిళా
బాధితులు చేసిన ఫిర్యాదులను సలహావిధానం (కౌన్సిలింగ్)
ద్వారా పరిష్కరిస్తా రు.
13.5.3.3 పౌష్టి బృందావనాలు
గ్రామాలలో తగినంతగా కూరగాయలు మరియు పండ్లు సరఫరా
ఉండడం కోసం పలురకాల పిండిని ప్ రో త్సహించే ఉద్దేశాలతో
పౌష్టి బృందావనాలు (న్యూట్రి గార్డెన్స్) కార్యక్రమం చేపట్టా రు.
గ్రామాలలో ఉన్న కుటుంబాల సంఖ్యను బట్టి కొంత భూమిని
కలిగి ఉన్న ఇద్ద రు లేదా ముగ్గు రు మహిళలను బృందాల
నుండి ఎంపికచేస్తా రు. అర్ధ ఎకరం కంటే ఎక్కువ భూమిని, నీటి
సౌకర్యంను కలిగి ఉండి, పండించిన కూరగాయలను గ్రామంలోనే
అమ్మడానికి సిద్ధపడిన వారిని ప్రయోజకులుగా ఎంపికచేస్తా రు.
ఇప్పటి వరకు 1,022 పౌష్టి బృందావనాలను, 3,78,940
కుటుంబ పెరడు బృందావనాలను ఆరంభించారు.
13.5.3.4 పౌర నిర్వాహణా పునరావాస సేవలు
దివ్యాంగులకు, వారి కుటుంబాల జీవన ప్రమాణాలను మెరుగు
పరిచి జనజీవన స్రవంతిలో వారిని మమేకం చేయడం కోసం
పౌరనిర్వాహణా పునరావాస సేవలు (కమ్యూనిటీ మేనేజిడ్
రిహాబిలిటేషన్ సర్వీసెస్) అనే కార్యక్రమం సెర్ప్ ఆధ్వర్యంలో
నడుస్తున్న ముఖ్యమ�ైన కార్యక్రమాలలో ఒకటి. రాష్ట రం్ లో 26
జిల్లాలలోని 74 మండలాలలో 2500 దివ్యాంగుల కుటుంబాలు
ఈ పునరావాస సేవలను పొ ందుతున్నాయి.
13.5.4 వ్యవసాయాధార జీవనం
13.5.4.1 వ్యవసాయ ఉత్పత్తి దారుల సంఘాలు
స్వయం సహాయక బృందాలలోని ర�ైతులలో వ్యవసాయ ఉత్ప
దారుల బృందాలను ఏర్పాటు చేసి వ్యవసాయ ఉత్పత్తు లు కొనే
సంస్థలతో అనుసంధానం చేసి సరఫరా వ్యవస్థను బలోపేతం
చేయడమే కాకుండా ర�ైతులు తగినంత ఎక్కువగా గిట్టు బాటు
ధర పొ ందేలా చేసతు ్న్నారు.
ఇప్పటి వరకు 7132 వ్యవసాయ ఉత్పత్తి దారుల బృందాలను,
1,13,381 చిన్న మరియు ఉపాంత ర�ైతులతో ఏర్పాటు చేశారు.
అందులో 55,502 వెనుక బడిన తరగతులు, 26,035 షెడ్యూల్డ్
కులాలు, 1642 షెడ్యూల్డ్ తెగలు మరియు 1637 మంది
మ�ైనారిటీలు ఉన్నారు. వీరితో 31 జిల్లాలలో 65 వ్యవసాయ
పంచాయత్ రాజ్ వ్యవస్థ – గ్రామీణాభివృద్ధి 221
ఉత్పత్తి దారుల సంఘాలు లేదా సంస్థలను ఏర్పాటు చేశారు.
ధాన్యాల సేకరణ, నాణ్యత, మార్కెటింగ్, మార్కెటింగ్ సంబందిత
అంశాల ప�ై ఈ సంఘాలు దృష్టిపెడతాయి. 2620 వ్యవసాయ
ఉత్పత్తి బృందాలు 5935 పని ముట్ల తో పని ముట్ల బ్యాంకును
నెలకొల్పాయి. అందులో త�ైవాన్ మందులు చిలికే పరికరం
(త�ైవాన్ స్ప్రెయర్), పవర్ వీడర్ మొదలగు పనిముట్లు .
వ్యవసాయ ఉత్పత్తి దారుల సంఘాలు, రాష్ట స
్ర థా ్యి వ్యవసాయ
ఉత్పత్తి దారుల సంఘంతో గాని, స్థానిక వ్యవసాయులతో
గాని వ్యాపారం నిర్వహిస్తా యి. 2019 సంవత్సరంలో వివిధ
జిల్లాల మార్కెటింగ్ అవసరాలను చర్చించడానికి రాష్ట స
్ర థా ్యి
సమాఖ్యను ఏర్పాటు చేశారు. ఇప్పుడు ఫలాలు, కూరగాయలు,
సుగంధద్రవ్యాలు, పప్పుదినుసులు మరియు వినియోగ
రూపంలోకి మార్చిన వ్యవసాయ ఉత్పత్తు లు మొదల�ైన 44
వస్తువులతో రాష్ట ్ర స్థాయి సమాఖ్యత వ్యాపారంచేసతూ ్ గత ఐదు
సంవత్సరాల కాలంలో రూ. 56.58 కోట్ల ద్రవ్య వ్యవహారం
(టర్నోవర్) ను నడిపింది. మెట్రో , పొ లిమేరాస్, రత్నదీప్,
రిలయన్స్, మరియు బిగ్ బాస్కెట్ లాంటి ఇ-మార్కెట్ సంస్థలతో
వ్యాపార సంబంధాలు నెల కొల్పుకున్నారు.
PM-FME క్రింద ప్రధాన మంత్రి ఆహారపదార్థాల ఉత్పత్తి
ప్రక్రియలో ఉన్న సూక్ష్మసంస్థలను క్రమ బద్ధీకరణ పధకం
(ఆత్మనిర్భర పథకం) క్రింద 12,298 సంస్థలను ఎంపిక చేసి
రాష్ట ్ర నోడల్ ఏజెన్సీకి రూ.48.32 కోట్ల ఆరంభనిది (సీడ్
కాపీటీయల్ ఫండ్) విడుదల కోసం పంపగా 8,867 సంస్థ లకు
రూ.34.84 కోట్లు విడుదలయ్యాయి. అధిక సబ్సిడీకి అర్హమ�ైన
4,462 డిపిఆర్ లకు రూ.170.35 నిధుల కోసం సంబంధిత
బ్యాంకులకు పరపతి అనుసంధానంగా పంపడం జరిగింది.
పటం 13.9 2022 సంవత్సరంలో వ్యవసాయ ఉత్పత్తి
బృందాలలో వివిధ సామాజిక వర్గాలు
1,637
2%
19,642
Backward Castes
17%
Others
55,502
Scheduled Castes
49% Scheduled Tribes
26,035 Minority
23%
10,565
9%
Source: Panchayat Raj & Rural Development Department,
Government of Telangana
222 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
13.5.4.2 వ్యవసాయ పనిముట్ల అద్దె కేంద్రాలు
మహిళా ర�ైతుల స్థానిక అవసరాలను తీర్చడానికి సామాజికంగా
నిర్వహింప బడుతున్నవే వ్యవసాయ పనిముట్ల అద్దె కేంద్రా లు.
ముందస్తు అనుమతితో ర�ైతులు వ్యవసాయ పనిముట్లు ఈ
కేంద్రా ల నుండి అద్దెకు తీసుకోవచ్చు. ఒక్కోకేంద్రం ఖర్చురూ.25
నుండి 30 లక్షల వరకు ఉంటుంది. గత మూడు సంవత్సరాల
2022-23 (డిసెంబర్ 2022 వరకు) లో 246 కేంద్రా లను
నెలకొల్పారు. మరో 39 కేంద్రా ల స్థాపన ప్రక్రియ జరుగుతున్నది.
జాతీయ గ్రామీణ జీవనోపాధి కార్యక్రమం (నేషనల్ రూరల్ ల�ైవ్లీ
హుడ్ మిషన్) ద్వారా 25% గ్రాంట్/ సహాయం కలుపుకొని
రూ.396.26 కోట్లు విడుదల చేయటం జరిగింది.
13.5.5. జీవనోపాధి పశువుల పెంపకం యూనిట్లు
కోళ్
లు , పశువుల పెంపకం ద్వారా అత్యంత పేదరికంలో ఉన్న
ప్రజలకు, షెడ్యూల్ కులాలు మరియు షెడ్యూల్ తెగలకు
అదనపు సుస్థిర ఆదాయం వచ్చేలా సెర్ప్ కృషి చేసతు ్న్నది.
13.5.5.1 పశువుల పెంపకపు రైతు బృందాలు
రాష్ట రం్ లో 48,371 సభ్యులతో 2913 పశువుల పెంపకపు
ర�ైతు బృందాలు ఏర్పాటయ్యాయి. రూ. 603.50 కోట్ల ను
2,118 పశువుల పెంపకం బృందాలకు నిర్వహణ
వ్యయం, పశువుల ఎంపిక పనిముట్లు , పునఃస్థిత నిధి
క్రింద విడుదల చేశారు. గొర్ల పెంపకం కోసం 31 లక్షల
రూపాయలను 31 లక్షల పశువుల పెంపకపు బృందాలకు
అదనంగా విడుదల చేశారు. ఈ బృందాలలోని 45 మంది
సభ్యులకు గొర్రె పిల్లలకు కొనుగోలు నిమిత్తం రూ.19.60
లక్షలు విడుదల చేశారు.
13.5.5.2 పశుమిత్ర
పశువుల పెంపకంలో ఉన్న ర�ైతులకు పశువుల పెంపకం,
వాటి ఆరోగ్యం, కృత్రిమ గర్భదారణ యొక్క సాంకేతిక పరికరాల
వినియోగం మొదల�ైన అంశాలలో మార్గ దర్శకం చేయడానికి
శిక్షణ పొ ందిన వ్యక్తు లే ఈ ‘పశుమిత్ర’లు. సెర్ప్ ఆధ్వర్యంలో
రూ.176.92 లక్షల వ్యయంతో 2,359 వ్యక్తు లు ‘పశుమిత్ర’లుగా
శిక్షణ పొ ందారు. ప్రభుత్వ పశువుల ప్రధాన వ�ైద్య అధికారితో
కలిసి 27,82,591 పశువులకు వ�ైద్యం చేస్తా రు. 2155లకు
పశుమిత్రలకు రూ.43.11 లక్షల విలువ గల ప్రా థమిక చికిత్స
పరికరాలు ఇచ్చి సహకరించడం జరిగింది. రూ.45.18 వ్యయంతో
1004 పశు మిత్రలకు రిఫ్రెషర్ శిక్షణ ఇవ్వడం జరిగింది.135
మంది పశుమిత్రలకు పశువుల కృత్రిమ గర్భధారణ న�ైపుణ్యాలప�ై
అవగాహన కల్పించడానికి రూ.82.35 లక్షల వ్యయంతో
అదనపు శిక్షణా తరగతులను ఏర్పాటు చేయడంతో పాటు రవాణా సంబంధిత ఉపాది కోసం ఈ సహాయం చేస్తా రు. ఈ
రూ.12.75 లక్షల వ్యయంతో స్వయ౦ సహాయక బృందాలకు పధకం కింద 2022 డిసెంబర్ నాటికి రూ. 2.55 కోట్ల విలువ�ైన
చెందిన 132 మంది మహిళలకు పశువుల ప్రా థమిక చికిత్సకు 85 వాహనాలు స్వయం సహయక బృంధాలకు ఇవ్వడం
సంబంధించిన శిక్షణ ఇప్పించారు. జరిగింది.

13.5.6 వ్యవసాయేతర జీవనోపాధి ఈ. గ్రామీణ చేతి వృత్తుల వారి ఉత్పత్తుల అమ్మకం

గ్రామీణులకు వ్యవసాయేతర జీవనోపాధి కోసం సెర్ప్
(SARAS) ప్రాంతీయ పరమైన అంగళ్ళు:
యత్నిస్తుంది. వరిధాన్యం సేకరణ, గ్రామీణ సంస్థ లకు ఆర్థిక సంవత్సరానికి ఒకసారి గాని లేదా రెండు సార్లు గాని స్వయం
సహాయం, ఆరంభ గ్రామీణ సంస్థలకు ప్ రో త్సాహం, గ్రామీణ సాయహక బృందాలు తమ ఉత్పత్తు ల ను అమ్ముకునే
ఆరంభ సంస్థల కార్యక్రమం (స్టా ర్ట్ అప్ విలేజ్ ఎంటర్ ప్రేన్యూర్ ప్రాంతీయ ప్రదర్శన (అంగడి) లు నిర్వహించడం జరుగుతుంది.
షిప్ ప్ రో గ్రామ్ SVEP) మరియు జాతీయస్థాయి సరస్ (సేల్ వారి మార్కెట్ ను విస్త రిసతూ ్, ఆదాయం పెంచడం కోసం ఈ
ఆఫ్ ఆర్టికల్స్ ఆఫ్ రూరల్ ఆర్టిసాన్స్ సొ స�ైటీ SARAS) ప్రదర్శనలు నిర్వహిస్తా రు. రాష్ట రం్ ఏర్పడిన తర్వాత నిర్వహింప
ప్రదర్శనను హ�ైదరాబాదులో ఏర్పాటు చేసి స్వయం సహాయక బడిన ఈ ప్రదర్శనలు ఈ పట్టికలో చూడవచ్చు.
గ్రూ పుల ఉత్పత్తు ల అమ్మకం మొదలగు కార్యక్రమాలను
తమను కమ్యూనిటీ ఆధారిత సంస్థల ద్వారా గ్రామీణులకు పట్టిక 13.10 SARAS ప్రదర్శనలు:
వ్యవసాయేతర జీవనోపాధి కోసం సెర్ప్ తీసుకున్న చర్యలు.
S. Sales
Year Venue Visitors
No (Rs. lakh)
ఎ. గ్రామీణ ఆరంభ సంస్థల ప్రా జెక్టు (స్టా ర్ట్ అప్ విలేజ్
People's Plaza,
ఎంటర్ప్రైనర్షిప్ ప్రా జెక్టు ) : రాష్ట రం్ లోని 10 జిల్లాల (సంగారెడ్డి, 1 2016-17 Necklace Road, 2,14,000 202.82
Hyderabad
నారాయణపేట, నల్గొండ, భద్రా ద్రి-కొత్త గూడెం, ఆదిలాబాద్,
సిద్దిపేట్ మరియు వరంగల్) లో ఈ పథకం కింద 11,171 2017-18
HMDA Ground,
2 Besides I-MAX 3,85,000 185
సంస్థలు ప్రా రంభం అయ్యాయి (1st
Theatre, Hyderabad
SARAS)
బి. గ్రామీణ ఆరంభ సంస్థ లకు పరపతి సౌకర్యం: రాష్ట రం్ లోని 2017-18 Telangana Kala
3 (2nd Bharathi (NTR 1,20,640 161.35
32 జిల్లాల్లో ని 17,952 గ్రామీణ సమస్యల నుండి 5 నుండి 8 SARAS) Stadium), Hyderabad
వరకు ఆదర్శ గ్రామీణ ఆరంభ సంస్థల (నూతన) ను తయారు
Event was not
చేయడం సెర్ప్ లక్ష్యం. అందుకోసం అవసరమ�ైన శిక్షణ ను 4 2018-19 organised due to
Election code
జిల్లా స్థాయి బృంధాలకు అందించారు. 2022-23 సంవత్సరం
2019-20 Telangana Kala
లో రూ. 1,335.55 కోట్ల విలువ�ైన 1,02,425 నూతన సంస్థలు 5 (1st Bharathi (NTR 2,42,850 260.62
ఆరంభమయ్యాయి. SARAS) Stadium), Hyderabad

2019-20 Event was not

సి. వరి ధాన్యం సేకరణ 6 (2nd organised due to
SARAS) COVID

2022-23 సంవత్సరంలో రాష్ట రం్ లో నెలకొల్పబడిన 1,479 వరి 7 2020-21

ధాన్యం సేకరణ కేంద్రా ల ద్వారా రూ. 4,132.23 కోట్ల విలువ�ైన, People's Plaza, PVNR
8 2021-22 Marg (Necklace 1,98,186 152.66
20.19 లక్షల మెట్రిక్ టన్నుల వరి ధాన్యమును 3.23 లక్షల Road), Hyderabad
ర�ైతుల నుండి సెర్ప్ ఆధ్వర్యంలోని గ్రామీణ సమాఖ్యల ద్వారా People's Plaza, PVNR
సేకరించింది. ఫలితంగా గ్రామీణ సమాఖ్యలు రూ. 64.63 కోట్ల 9 2022-23 Marg (Necklace 4,17,810 288.36
Road), Hyderabad
కమిషన్ ను సంపాదించాయి.
Nearly 150 SHG members from the state and 200
డి. అజీవక గ్రామీణ ఎక్స్ ప్రెస్ యోజన (AGEY) members from other states are regularly participating
in the events. On average 20 to 40 SHG members
జాతీయ జీవనోపాది మిషన్ యొక్క ఉప పధకం ఏ‌జి‌ఈ‌వ�ై . ఈ from the state are participating in the SARAS Melas
పధకం కింద స్వయం సహాయక బృంధాల లోని మహిళలకు conducted by other states.

పంచాయత్ రాజ్ వ్యవస్థ – గ్రామీణాభివృద్ధి 223

13.5.7 పురస్కారాలు (అవార్డులు) కొనసాగించటం, 2. భౌతిక విసర్జిత పదార్థాల సమర్థ నిర్వహణ,
3. అభౌతిక విసర్జితాలు నిర్వహణ 4. పరిశుభ్రమ�ైన విసర్జిత
అంతర్జాతీయ మహిళా దినోత్సవం 08.03.2022 రోజున ప్రదేశాలు.
‘ఆత్మ నిర్భర సంఘటన అవార్డ్ ను సెర్ప్ ఆధ్వర్యం లో నడిచే
వరంగల్ జిల్లాలోని నర్సంపేట మండలానికి చెందిన ఆదర్శ పట్టిక 13.11 బహిరంగ విసర్జన లేని గ్రామాల శాతం
మండల సమాఖ్య మరియు రంగారెడ్డి జిల్లా లోని నందిగామ Telangana 100
మండలానికి చెందిన మండల సమాఖ్యలు పొ ందాయి. Tamil Nadu 93
Karnataka
13.6 స్వచ్చ భారత్ (గ్రామీణ్ మిషన్) కార్యక్రమం
83
Goa 54

2014 అక్టో బర్ 2 న, భారత ప్రధాని పారిశుద్యం – పరిశుభ్రత MP 53

Kerala 37
కోసం స్వచ్చ భారత్ మిషన్ ఆరంభించారు. ఈ కార్యక్రమం
Rajasthan 30
కింద దేశం లోని అన్ని గ్రామాలు, గ్రామ పంచాయతీలు,
Gujarat 30
జిల్లాలు, రాష్ట్రా లు, కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాలలో 100 మిలియన్ల కు
Haryana 29
ప�ైగా మరుగుదొ డ్లను నిర్మించడం ద్వారా మహాత్మా గాంధీ
Odisha 28
150 వ జయంతి ఉత్సవం అయిన 2019 అక్టో బర్ 2 నాటికి Chhattisgarh 28
‘బహిరంగ మల మూత్ర విసర్జ న రహిత రాష్ట రం్ ’ (ODF) గా Uttar Pradesh 27
ప్రకటించింది. బహిరంగ మల విసర్జన కార్యక్రమం అమలుకు AP 24
ఎవరూ వెనుకబడి ఉండకూడదని ఘన మరియు ద్రవ వ్యర్ధ Bihar 20
పదార్థాల నిర్వహణ సౌకర్యాలు అందుబాటులో ఉన్నాయని Maharashtra 13
నిర్ధా రించడానికి మిషన్ SBMG (ODF plus) యొక్క రెండవ Jharkhand 10
దశ ప్రా రంభించబడింది. ఈ ప్రక్రియను సుస్థిరం చేయడానికి Punjab 6

భౌతిక మరియు అభౌతిక విసర్జ నాల నిర్వహణ ప�ైన, అలవాట్ల West Bengal 3

ప�ైన రెండవ దశలో దృష్టి పెట్టా రు. Source: Swachh Bharat Mission, Ministry of Jal Shakti, Department of
Drinking Water & Sanitation, GOI
ఈ కార్యక్రమం ఆరంభం అయిన నాటి నుండి, రాష్ట రం్ మొత్తాన్ని
బహిరంగ మల / మూత్ర విసర్జన లేని ప్రదేశంగా మార్చడానికి స్వచ్ఛభారత్ మిషన్ ఇచ్చే సూచికల�ైన గ్రామాలలో భౌతిక

స్వచ్ఛభారత్ కార్యక్రమం కింద కుటుంబ నివాసంలో మల / విసర్జిత పదార్థాల నిర్వహణ తీరు, అభౌతిగా విసర్జితాల

మూత్ర విసర్జ న శాలలను మహాత్మా గాంధీ జాతీయ గ్రామీణ నిర్వహణ, తక్కువగా వ్యర్ధా లు కనబడడం, తక్కువగా నీరు

ఉపాధి హామీ పథకం కింద పాఠశాలలు మరియు అంగన్వాడి నిలిచి ఉండే ప్రదేశాలు మొదలగు వాటిప�ై ప్రసతు ్తం దృష్టి

కేంద్రా ల్లో మల /మూత్ర విసర్జన శాలలను నిర్మించారు 2014 పెట్టా రు. ఈ సూచికలను సాధించిన దానిని బట్టి గ్రామాలను

సంవత్సరం అక్టో బర్ 2 నుండి వీటి నిర్మాణంలో (స్నానపు గది 1. ఆస్పైరింగ్, 2. ర�ైసింగ్ 3. ఆదర్శ గ్రామం లు గా వర్గీకరిస్తా రు.

తో కూడిన టాయిలెట్) ను కేంద్రం ఇచ్చే రూ.7200/- సబ్సిడీ అన్ని గ్రామాలు బహిరంగ మల / మూత్ర విసర్జ న విషయంలో

కి రాష్ట రం్ రూ.4800/- లు కలిపి మొత్తం బడ్జెట్ రూ.12,000/- ఆదర్శ గ్రామాలుగా మారడం కార్యక్రమం యొక్క లక్ష్యం.

లకు పెంచారు 2022 డిసెంబర్ 31 నాటికి రాష్ట రం్ లో 31,55,964
మల / మూత్ర విసర్జ న శాలల నిర్మాణం కాగా అందులో
19,26,592 స్వచ్ఛభారత్ (గ్రామీణ) క్రింద నిర్మితమవ్వడం
ద్వారా రాష్ట రం్ బహిరంగ మల / మూత్ర విసర్జ న లేని ప్రదేశంగా
ప్రకటించుకుంది. పల్లె ప్రగతి కింద స్వచ్ఛభారత్ లో మరింత
ముందుకెళ్లి భౌతిక,అభౌతిక వ్యర్ధా లప�ై దృష్టిపెడుతున్నారు.
రాష్ట రం్ లోని 12,769 గ్రామపంచాయతీలు బహిరంగ మల /
మూత్ర విసర్జన లేని ప్రదేశాలుగా ప్రకటించబడ్డా యి. ప్రసతు ్తం
నాలుగు అంశాల మీద దృష్టి పెట్టా రు
రాష్ట రం్ లోని 12,769 గ్రామ పంచాయితీలలో 43 శాతం అంటే
5,476 గ్రామ పంచాయితీలు బహిరంగ విసర్జ న విషయం లో
ఆదర్శ గ్రామ పంచాయితీల స్థాయి కి చేరాయి. ఈ విషయంలో
కేరళ 34 శాతం సాధించగా, ఆంధ్రపద
్ర ేశ్, కర్నాటక మరియు
తమిళనాడు లలో 5 శాతం కంటే తక్కువ గ్రామాలు ఈ హో దా
పొ ందాయి. సాధిసతు ్న్న స్థాయిని బట్టి ర్యాంకు ను జిల్లాలకు
ఇవ్వడం జరుతుతుంది. బహిరంగ విసర్జ న విషయం లో
సాధించిన స్థాయి ని 5 రకాలుగా వర్గీకరిచారు. 1) 0-25
మార్కులను పొ ందితే ఆశావాద జిల్లాలు; 2) 25-50 వరకు

1. బహిరంగ మల/ మూత్ర విసర్జన రహిత స్థితిలో స్థిరత్వాన్ని మార్కులు పొ ందితే ప్రదర్శన స్థాయిలో ఉన్న జిల్లాలు; 3) 50-

224 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

75 మార్కులు పొ ందితే పురోగతి సాధించిన జిల్లాలు, 4) 75- పట్టిక 13.12 స్వచ్చ భారత్ గ్రామీణ మిషన్ సూచికల
100 మార్కులు పొ ందితే బాగా పురోగతి సాధించిన జిల్లాలు, లో తెలంగాణ
5) 100 మార్కులు పొ ందితే పురోగతిలో ముందున్న జిల్లాలు.
వాటికి ఒకటి నుండి అయిదు నక్షత్రా ల స్థాయి గుర్తింపు ఇస్తా రు. సాధించిన సాధించిన
సూచికలు గ్రామాల గ్రామాల
దేశంలో రాజన్న సిరిసిలలా ్ జిల్లా ఒక్కటి మాత్రమే అయిదు శాతం సంఖ్య
నక్షత్రా ల గుర్తింపు తో ముందున్న జిల్లాగా నిలిచింది. కరీంనగర్, భౌతిక వ్యర్థాల నిర్వహణ వ్యవస్థ
100 12,769
ఉన్న గ్రామాలు
పెద్దపల్లి, మేడ్చల్ జిల్లాలు నాలుగు నక్షత్రా ల గుర్తింపు తో బాగా
వ్యర్ధా లను అతి తక్కువగా కలిగి
సాధించిన జిల్లాలుగా నిలిచాయి. (దేశం మొత్తం ఆరు జిల్లాలు 99.8 12,745
ఉన్న గ్రామాలు
మాత్రమే ఈ హో దా పొ ందాయి) 2023 జనవరి 23 నాటికి డెల్టా అతి తక్కువగా నీరు నిల్వ
99.7 12,736
ఉండే గ్రామాలు
ర్యాంకింగ్ పద్దతి లో దేశం లోనే కరీంనగర్, పెద్ద పల్లి జిల్లాలు అభౌతిక వ్యర్ధా ల నిర్వహణ
49.5 6,332
ప్రధమ స్థానం పొ ందగా మేడ్చల్ జిల్లా ఆరవ స్థానం పొ ందింది. వ్యవస్థ ఉన్న గ్రామాలు
ఆధారం: భారతీయ జలశక్తి మంత్రిత్వ శాఖ కు సంబంధించిన త్రాగు నీరు మరియు
పారిశుభ్ర విభాగం

13.6.1 గుర్తింపు (అవార్డులు) ప్రాంతాలలో పారిశుధ్య నిర్వహణ క్రింద పొ ందింది. అంతే

కాకుండా స్వచ్చ భారత్ దినోత్వవం 2022 అక్టో బర్ 2న అనేక
పెద్ద రాష్ట్రా ల విభాగం లో 2022 సం. కు సంబంధించి స్వచ్చ అవార్డు లను రాష్ట రం్ పొ ందింది. క్రింది పట్టికలో వాటిని చూడ
సర్వేక్షన్ గ్రామీణ పురస్కారాలను తెలంగాణ రాష్ట రం్ గ్రామీణ వచ్చు.

పట్టిక 13.13
వ.సం. అవార్డు ఇచ్చిన వారు అవార్డు గ్రహీతలు విభాగం
గౌరవ భారత రాష్ట ్ర పతి, శ్రీమతి పెద్ద రాష్ట్రా లకు ఇచ్చే
1 స్వచ్చ సర్వేక్షన్ గ్రామీణ
ద్రౌ పతి ముర్ము అవార్డులలో మొదటి స్థానం.
2 కేంద్ర జల శక్తి మంత్రిత్వ శాఖ మొదటి స్థానం సుజలాం 1.0 ప్రచారం
3 కేంద్ర జల శక్తి మంత్రిత్వ శాఖ రెండవ స్థానం సుజలాం 1.0 ప్రచారం
బహిరంగ మల / మూత్ర విసర్జ న వ్యర్ధా ల నిర్వహణ
4. కేంద్ర జల శక్తి మంత్రిత్వ శాఖ మొదటి స్థానం
ప�ై గోడ రాతల పో టీ.
బహిరంగ మల / మూత్ర విసర్జ న మరియు గోబర్టన్
5. కేంద్ర జల శక్తి మంత్రిత్వ శాఖ మొదటి స్థానం
ప�ై గోడ రాతల పో టీ.
బహిరంగ మల / మూత్ర విసర్జ న మరియు ప్లాస్టిక్
6. కేంద్ర జల శక్తి మంత్రిత్వ శాఖ మొదటి స్థానం
వ్యర్ధా ల నిర్వహణ ప�ై గోడ రాతల పో టీ.
బహిరంగ మల / మూత్ర విసర్జ న మరియు మురికి
7. కేంద్ర జల శక్తి మంత్రిత్వ శాఖ మొదటి స్థానం
నీటి నిర్వహణ ప�ై గోడ రాతల పో టీ.
బహిరంగ మల / మూత్ర విసర్జ న మరియు బురద
8. కేంద్ర జల శక్తి మంత్రిత్వ శాఖ మొదటి స్థానం
నిర్వహణ ప�ై గోడ రాతల పో టీ.
9. కేంద్ర జలశక్తి మంత్రిత్వ శాఖ ద్వితీయ స్థానం (జగిత్యాల) స్వచ్చ సర్వేక్షన్ గ్రామీణ 2022
కేంద్ర జలశక్తి మంత్రిత్వ శాఖ
10. మూడవ స్థానం (నిజామాబాద్) స్వచ్చ సర్వేక్షన్ గ్రామీణ 2022
జిల్లా:
కేంద్ర జలశక్తి మంత్రిత్వ శాఖ స్వచ్చ సర్వేక్షన్ గ్రామీణ 2022 - జోనల్ స్థాయిలో
11. ద్వితీయ స్థానం నిజామాబాద్
జిల్లా: అన్ని అంశాలలో వృద్ధి సాదించిన జిల్లా.
కేంద్ర జలశక్తి మంత్రిత్వ శాఖ మూడవ స్థానం స్వచ్చ సర్వేక్షన్ గ్రామీణ 2022 - జోనల్ స్థాయిలో
12. జిల్లా: (భద్రా ద్రి కొత్త గూడెం) అన్ని అంశాలలో వృద్ధి సాదించిన జిల్లా.
ద్వితీయ స్థానం – ఖమ్మం గ్రామ పంచాయితీ లకు జాతీయ స్థాయిలో
కేంద్ర జలశక్తి మంత్రిత్వ శాఖ జిల్లాలోని ఎన్కూరు మండలం
13. నిర్వహించిన చిత్ర (ఫిల్మ్) పో టీలో ద్వితీయ స్థానం
గ్రామ పంచాయితీ లోని నూకల పాడు గ్రామ
పంచాయితీ సాదించిన గ్రామం.

పంచాయత్ రాజ్ వ్యవస్థ – గ్రామీణాభివృద్ధి 225

13.7 సంసద్ ఆదర్శ్ గ్రామ్ యోజన (SAGY)
2014 ఆకోబర్ 11 న సంసద్ ఆదర్శ్ గ్రామ్ యోజన (SAGY)
ను ఆరంభించారు. మహాత్మా గాంధీ కన్న కలల�ైన ఆదర్శ
గ్రామ నిర్మాణం ఈ పధకం యొక్క లక్ష్యం. ఈ పధకం ప్రకారం
ప్రతి ఒక్క పార్ల మెంటరీ సభ్యుడు ఒక గ్రామ పంచాయితీని దత్త త
తీసుకుని, గ్రామం అవస్థాపనా సౌకర్యాల పరంగా, సామాజికంగా
అభివృద్ది చెందేలా మార్గ దర్శకం చేస్తా రు. ఇలాంటి ఆదర్శ
గ్రామాలు మిగతా గ్రామాల అభివృద్ధి పాలనకు ప్రేరణ కల్పించే
విద్యాలయాలుగా ఉంటాయి.
2019 మార్చి నాటికి మూడు ఆదర్శ గ్రామాలను అందులో
ఒకటి 2016 నాటికి సాధించాలనుకున్నాయి. తదనంతరం
ప్రతి సంవత్సరం ఒకటి చొప్పున 2024 నాటికి అయిదు ఆదర్శ
గ్రామ పచాయితీలు ఉండాలి. SAGY గ్రామాలను పర్యావరణ
చ�ైతన్యం, ప్రా ధమిక సర్వే సమాహారం పొ ందుపరచడం, గ్రామ
సభలలో గ్రామ పంచాయితీ రూపొ ందించిన ప్రణాళికలకు
ఆమోదం పొ ందడం, పూర్తి చేయబడిన అవస్థాపన సౌకర్యాలు
కానీ ప్రా జెక్టు ల సంఖ్య, ఆర్ధిక, జీవనోపాధి కోసం తీసుకున్న
చర్యల సంఖ్య, మొదల�ైన వివిధ రకాల పారామీటర్ల ఆధారంగా
ఆదర్శ గ్రామాల స్థాయిని అంచనా వేసి ర్యాంకులను ఇస్తుంది.
2022-23 సంవత్సరంలో ఉన్నత ఫలితాలు సాధించిన 20
SAGY గ్రామాలలో 11 తెలంగాణ నుండే ఉన్నాయి.

పట్టిక 13.14 SAGY – తెలంగాణ పనితీరు

Percentage
Sl.No District Block/Mandal Panchayat Rank
Score
1 Yadadri Alair Kolanpaka 99.98 1
2 Yadadri Bhongir Wadaparthy 99.98 1
3 Karimnagar Saidapur Vennampally 99.97 3
4 Nizamabad Nizamabad Palda 99.97 3
5 Kumram Bheem(Asifabad) Jainoor Marlawai 99.92 8
6 Adilabad Bela Guda 99.90 9
7 Adilabad Boath Wajar 99.90 9
8 Nalgonda Nampalle Nampally 99.86 13
9 Nalgonda Nalgonda Buddaram 99.81 15
10 Siddipet Akkannapeta Choutapalli 99.79 16
11 Jagtial Ibrahimpatnam Mularampur 99.61 17

13.8 శ్యామ్ ప్రసాద్ ముఖర్జీ రూర్భన్ మొదల�ైనవి ఈ కార్యక్రమం కింద చేపట్టిన చెప్పుకోదగిన (బెస్ట్

మిషన్ (SPMRM)
ప్రా క్టీసెస్) పనులు.

13.9 ఉద్యోగితా సృష్టి మార్కెటింగ్

గ్రామ ప్రాంతాలలో ఆర్ధికాభివృద్ధి , ప్రా ధమిక సౌకర్యాల
పెంపుదలలు క్ల స్టర్ ప్రణాళికా ఆధారంగా సాధించే లక్ష్యం తో
2016 సం.లో కేంద్ర ప్రభుత్వం శ్యామ్ ప్రసాద్ ముఖర్జీ రూర్భన్
మిషన్ ను ఆరంభించింది. రాష్ట రం్ లో 17 క్ల స్టర్ల క్రింద 14,200
గ్రామాలలో వివిధ పనులకు గాను రూ. 1417.80 కోట్లు
సమ్మిళిత నిధులను, రూ.220.20 కోట్ల అత్యవసర నిధులను
వినియోగించడం జరిగింది. ఈ పధకం క్రింద గ్రామ పంచాయితీ,
విద్యాలయాలు మొదల�ైన వాటి భవనాలప�ై సౌర విధ్యుత్ సౌకర్యం
నెలకొల్పడం, న�ైపుణ్య అభివృద్ధి కార్యక్రమాలు చేపట్ట డం,
ఉద్యోగాలు సృష్టించే మార్కెటింగ్ మిషన్ తో అనుసంధానం
మిషన్ (EGMM)
దీన్ దయాళ్ ఉపాధ్యాయ గ్రామీణ కౌశల్ యోజన (DDU
GKY) ని అమలు పరచి గ్రామీణ ఉపాధి కార్యక్రమాలను
సమన్వయం చేయడానికి ఉద్యోగిత సృష్టి మార్కెటింగ్ మిషన్
ను రాష్ట రం్ లో స్థాపించారు. భారత గ్రామీణాభివృద్ధి మంత్రిత్వ శాఖ
ఆధ్వర్యంలో న�ైపుణ్య శిక్షణ, ఉద్యోగాల కల్పనా కార్యక్రమమే
దీన్ దయాళ్ ఉపాద్యాయ గ్రామీణ కౌశిల్ యోజన, న�ైపుణ్యం
పొ ందిన యువతకు కనీస వేతనాల కంటే ఎక్కువ వేతనం పొ ందే
ఉద్యోగాలు కల్పించడం లో సహకరిస్తా రు. గ్రామీణ జీవనోపాధి

226 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

పెంపొ ందించడానికి భారత ప్రభుత్వం తన గ్రామీణాభివృద్ధి శాఖ
ద్వారా నిర్వహిసతు ్న్న క్ల స్టర్ కార్యక్రమాలలో ఇది ఒకటి. జాతీయ
జీవనోపాధి కార్యక్రమం (ఆజీవక) ప�ై కార్యక్రమం ఒక భాగం.
రాష్ట రం్ ఏర్పడిన తర్వాత ఉపాధి సృష్టి మార్కెటింగ్ మిషన్ కింద
రెండు ప్రా జెక్టు లు ఆరంభించారు. ప్రతి ప్రా జెక్టు కాల పరిమితి
మూడు సంవత్సరాలు. ఈ కాలంలో భారత గ్రామీణాభివృద్ధి
సాధికారిత కమిటీ నిర్ణయించిన లక్ష్యాలు సాధించాలి.
మొదటి ప్రా జెక్టు విజయవంతంగా పూర్తి కాగా రెండవ ప్రా జెక్టు
అమలవుతున్నది.
ప్రాజెక్టు 1 (2016-19)
మొదటి ప్రా జెక్టు యొక్క లక్ష్యం 47,311 వ్యయం రూ.302
కోట్లు వ్యయం ను కేంద్ర రాష్ట్రా లు 60:40 నిష్పత్తి లో భరించాలి.
కాగా 41,409 మందికి శిక్షణ ఇచ్చి 18,486 యువతకు కనీసం
రూ.9,300 ల నెలసరి వేతనం లో ఉద్యోగాలు కల్పించడం
జరిగింది.
ప్రాజెక్టు 2 (2019-2022)
ఈ ప్రా జెక్టు భౌతిక పరమ�ైన లక్ష్యం 90,000 వ్యయం 817.94
కోట్లు , కేంద్ర రాష్ట్రా లు 60:40 నిష్పత్తి లో నిధులు ఇవ్వాలి.
కోవిడ్-19 కారణంగా ఈ ప్రా జెక్టు కాలం ను ప్రా జెక్టు ఆమోద
కమిటీ 2019-23 గా మార్చడం జరిగింది.
13.10 ప్రగతి వైపు
గ్రామాలు రాష్ట ్ర ఆర్ధిక, సామాజిక జీవనం లో విడదీయరాని
అంతర్భాగం. రాష్ట ్ర ప్రజలలో 61:12 శాతం ప్రజలు నివశిస్తున్న
గ్రామీణ ప్రాంత పాలనను మెరుగుపరచడం అనేది ఒక నిరంతర
అవసరం. 2018 తెలంగాణ పంచాయితీ రాజ్ చట్టం అమలు
లోకి వచ్చాక పల్లె ప్రగతి, హరిత హారం లాంటి కార్యక్రమాలతో
పాటు సాంకేతిక పరిజఞా ్నం ఆధారంగా వచ్చే సమాచారం తో
స్థానిక పాలన సామర్ధ్యం పెరుగుతుంది. గ్రామీణ ప్రాంతాల లోని
యువత కల్గి ఉన్న శక్తి ని వినియోగించుకోవడానికి తెలంగాణ
రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం కృషి చేసతు ్న్నది. భారత రాజ్యాంగం లోని
ఆదేశిక సూత్రా లలో ఉన్న ‘గ్రామ స్వరాజ్’ భావనా ను నిజం
చేసే విధంగా తెలంగాణ తన విధానాల రూపకల్పన చేసతు ్న్నది.
గ్రామ సేవల పెంపుదల, జవాబుదారీ తనం, గ్రామీణ ప్రాంతాల
వినియోగ శక్తి పెంచడం మొదల�ైన అంశాలు ఈ ప్రసథా ్నం లో
అమలవుతున్నాయి. వివిధ స్థాయిలలో జవాబుదారీ తనం,
పర్యవేక్షణ కోసం సాంకేతిక పరిజఞా ్నం లు వినియోగించుకుని
వివిధ రకాల ఆప్ లను వినియోగం లోకి తెచ్చింది. వీటి
ద్వారా నివేదికలు పంపడం, తనిఖీలు చేయడం పారదర్శకంగా,
సులభంగా వేగంగా మారాయి.
గ్రామీణాభివృద్ధికి సంబంధించి అవసరమ�ైన అన్ని రకాల అన్నీ
స్థాయిల సంస్కరణలు తేవడానికి ప్రభుత్వం కట్టు వబడి ఉంది.
ఇందులో గ్రామీణ ప్రజలకు పరపతిని మరింత సులభతరం
చేయడం, గ్రామాలకు ముందు – వెనుక మార్కెట్ సంబందాలను
బలోపేతం చేయడం, వివిధ రకాల సాంకేతికతను వాడడం, వివిధ
సామాజిక వర్గా ల వ్యవస్థల నిర్మాణం మొదల�ైనవి ఆర్ధికాభివృద్ధి
లక్ష్యాల సాధన నిమిత్తం అమలు పరచబడుతున్నవి.
ప్రభావ వంతమ�ైన పరస్పర సంబందిత, భాధ్యతాయుత మ�ైన
పాలన అందడం కోసం స్థానిక సంస్థలకు సాధ్యమయినంత
ఎక్కువగా సాధికారిత కల్పించాలి. ఫలితంగా క్షేత్ర స్థాయిలో
వినియోగ శక్తి ఆధారిత సహకార వ్యవస్థ నిర్మితం అవుతుంది.
ప్రజాస్వామిక విలువలు, ఆధినీకరణలే పెట్టు బడిగా ‘బంగారు
తెలంగాణ’ నిర్మాణం కు చేరువవుతున్నది తెలంగాణ రాష్ట రం్ .
పంచాయత్ రాజ్ వ్యవస్థ – గ్రామీణాభివృద్ధి 227
 అధ్యాయం

14
పట్టణాభివృద్ధి

228 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
l 2023లో పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో నివసిసతు ్న్న l హ�ైదరాబాద్‌లో భారీ వర్షా ల వల్ల కలిగే నష్టా లను
తెలంగాణ జనాభా 47.6%గా అంచనావేయగా తగ్గించడానికి, హ�ైదరాబాద్ మహానగర పాలక
భారతదేశం యొక్క మొత్తం జనాభాలో సంస్థ (GHMC) వ్యూహాత్మక నాలాల అభివృద్ధి
కేవలం 35.1% మాత్రమే పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో కార్యక్రమం (SNDP) ప్రా రంభించింది మరియు
నివసిసతు ్న్నారు. తెలంగాణ పట్ట ణ జనాభా దేశం 2022-23 లో రూ.340 కోట్ల బడ్జెట్‌ను
పట్ట ణ జనాభా కంటే12.5% ఎక్కువగా ఉందని కేటాయించింది.
మరియు ఈ అంతరం 2036 నాటికి 18.3 % కి
l దక్షిణ భారతదేశంలోనే అతిపెద్ద చెత్త-నుండి-
పెరుగుతుందని అంచనా.
విద్యుచ్చక్తి (WtE) తయారుచేసే పరిశమ
్ర
l 2020-21లో తెలంగాణ పట్ట ణ ప్రాంతాలలో 2021లో జవహర్ నగర్‌లో ప్రా రంభించబడింది.
శ్రామిక శక్తిపాల్గొనే రేటు (LFPR) మరియు ఇది 19.8 MW పరిశమ
్ర గా ప్రా రంభించబడి
కార్మిక జనాభా నిష్పత్తి (WPR) వరుసగా తరువాత 24 MW పరిశమ
్ర గా మెరుగు
55.7% మరియు 51.2% ఉన్నాయి. ఇవి పరచబడింది. ఇది రోజుకు 1300 నుండి 1500
జాతీయ స్థాయి LFPR మరియు WPR మెట్రిక్ టన్నుల వ్యర్థాలను వినియోగిసతుంది
్ .
వరుసగా 53.7% మరియు 49.9% కంటే దీనిని త్వరలోనే 48MW పరిశమ
్ర కి మెరుగు
ఎక్కువ. పరచబడుతుంది.

l తెలంగాణలోని అధికభాగం పట్ట ణ కార్మికులు l చెత్త సేకరణను మెరుగుపరచడంలో రాష్ట ్ర

(51%) సాదారణ ఉద్యోగం లేదా తక్కువ జీతంతో ప్రభుత్వ కృషి కారణంగా, గృహ మరియు పట్ట ణ
కూడిన ఉద్యోగస్తులు ఉన్నారు. వ్యవహారాల మంత్రిత్వ శాఖ (MoHUA) ప్రకారం
2022-23 లో తెలంగాణలోని 100% పట్ట ణ
l ఐక్యరాజ్యసమితిలోని Arbor Day Foundation
వార్డుల ఇంటింటికి చెత్త సేకరణ సౌకర్యం కలదు.
మరియు ఆహార & వ్యవసాయ సంస్థ (FAO)
వరుసగా రెండు సంవత్సరాలు హ�ైదరాబాద్‌ను l తెలంగాణాలోని 23 పట్ట ణ స్థానిక సంస్థ లు
“ప్రపంచ వృక్ష నగరం-2021”గా గుర్తించింది. (ULBలు) MoHUA, భారత ప్రభుత్వం
నిర్వహించిన స్వచ్ఛ సర్వేక్షణ్ అవార్డు, 2022
l దక్షిణ కొరియాలోని జెజులో నిర్వహించిన
పొ ందాయి. ‘వేగంగా పెరుగుతున్న నగరం’,
అంతర్జాతీయ ఉద్యానవన ఉత్పత్తు ల సంఘం
‘స్వచ్ఛమ�ైన నగరం’, ‘స్వీయ స్థిరమ�ైన నగరం’,
(AIPH) 2022లో హ�ైదరాబాద్‌కు “ప్రపంచ
‘ఆవిష్కరణ మరియు ఉత్త మ పద్ధ తులు’
హరిత నగరం 2022” అవార్డును అందిచింది.
మరియు ‘పౌరుల అభిప్రా యం’ విభాగాలలో
నగరం ‘ఆర్థిక పునరుద్ధరణ కోసం పచ్చగా
ఈ అవార్డులు లభించాయి. వీటితో పాటు,
జీవిస్తున్న మరియు సమ్మిళిత వృద్ధి’ విభాగంలో
ఇండియన్ స్వచ్ఛతా లీగ్ అవార్డ్ స్ 2022లో 3
కూడా గెలుపొ ందింది.
ULBలు గెలుపొ ందాయి.
l గ్లో బల్ వార్మింగ్ మరియు వాతావరణ
l ఆసియా పసిఫిక్ స్థిరత్వ సూచిక 2021 ప్రకారం,
మార్పులను ఎదుర్కోవటానికి, తెలంగాణలోని
హ�ైదరాబాద్ ఆసియా పసిఫిక్ ప్రాంతంలోని
పట్ట ణ స్థానిక సంస్థలు (ULBs) తమ వ్యయంలో
మొదటి 20 స్థానాలలో స్థిరమ�ైన నగరంగా
10% ‘హరిత నిధి’ కొరకు కేటాయిస్తున్నాయి.
పేర్కొనడమ�ైనది మరియు భారతీయ నగరాల్లో
మూడవ స్థానంలో ఉంది.

పట్ట ణాభివృద్ధి 229

14.1 పట్టణ ముఖచిత్రం Figure 14.1 Projected Share
(%) of Urban Population for
డానిష్ వాస్తుశిల్పి మరియు పట్ట ణ రూపకల్పనలో ప్రపంచ Telangana and India
నాయకుడు అయిన జాన్ గెహ్ల్, మొదట మనం నగరాలను (2011-2036)
రూపొ ందిస్తే తర్వాత అవి మన ఆకృతిని రూపొ ందిస్తా యి 57.3

అని చెప్పారు. ప్రజలు జీవనోపాధి, ఉత్పాదకత మరియు

అనుసంధానం పెంచే అంతర్నిర్మిత వాతావరణాలను సృష్టించడం
ద్వారా నగరాలను ఆకృతి చేస్తా రు, చివరికి ఈ నగరాలకు 47.6

చుట్టు పక్కల నుండి ఎక్కువ మంది ఆకర్షితులవుతారు.

పట్ట ణీకరణ - గ్రామీణ ప్రాంతాల నుండి పట్ట ణ ప్రాంతాలకు 38.9 39.1

ప్రజల కదలిక- వేగవంతమ�ైన వృద్ధికి దారి తీస్తుంది, ఇది 35.1

గ్రామీణ ప్రాంతాలతో పో లిస్తే ఉద్యోగ అవకాశాల కల్పన, మౌలిక 31.1
సదుపాయాల అభివృద్ధి మరియు మెరుగ�ైన ఆర్థిక, రాజకీయ
2011 2023 2036
వృద్ధిని కూడి ఉంటుంది. ఈ పట్ట ణీకరణ రద్దీ, జనాభా మరియు
ట్రా ఫిక్, గృహాల కొరత, మురికివాడల పెరుగుదల, పౌర Telangana India

సౌకర్యాలు నిరుద్యోగం మరియు పర్యావరణ కాలుష్యం వంటి Source: Population Projections for India and States 2011-2036
(National Commission on Population, Ministry of Health and Family
సవాళ్ల ను కూడా ఎదుర్కోవలసి వస్తుంది. పట్ట ణ విధానాలు Welfare, Government of India; 2020)

నగర ముఖచిత్ర లక్ష్యం, ప్రయోజనాలను గరిష్టంగా పెంచడం,

లింగ మరియు సామాజిక తరగతుల అంతటా లాభాల పంపిణీని
నిర్ధా రించడం ద్వారా ఖర్చులను తగ్గించడం, పట్ట ణ లాభాలను
సమానంగా పంపిణీ జరిగేటట్లు కృషి చేస్తా యి.
దేశంలో శరవేగంగా పట్ట ణీకరణ అభివృద్ది జరుగుతున్న రాష్ట్రా ల్లో
తెలంగాణ ఒకటి. 2014లో రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుండి స్థిరమ�ైన
మరియు సమానమ�ైన పట్ట ణ జీవావరణాన్ని సృష్టించేందుకు
కృషి చేసతుంది
్ . జనాభాప�ై జాతీయ కమిషన్ (ఆరోగ్య &
కుటుంబ సంక్షేమ మంత్రిత్వ శాఖ, భారత ప్రభుత్వం) విడుదల
చేసిన జనాభా అంచనాల ప్రకారం, 2023 నాటికి, రాష్ట ్ర
జనాభాలో 47.6% (1.8 కోట్లు ) పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో నివసించే
అవకాశం ఉంది. ఇది 2036 నాటికి 57.3% (2.3 కోట్లు )కి
పెరుగుతుందని అంచనా వేయబడింది (పటం 14.1 చూడండి)
- రెండు సంవత్సరాల మధ్య 9.8% పాయింట్లు పెరిగింది. అదే
కాలంలో, జాతీయ స్థాయిలో, పట్ట ణ నివాసుల శాతం 2023
లో 35.1% నుండి 2036 నాటికి 39.1% కి పెరుగుతుందని
అంచనా వేయబడింది. ఇది మొత్తం దేశంలో పట్ట ణ జనాభా
వాటాలో 4.0% పాయింట్లు పెరుగుదలను ప్రతిబింబిస్తుంది.
2023 సంవత్సరంలో, తెలంగాణ పట్ట ణ జనాభా దేశం కంటే
12.5% ఎక్కువగా ఉంటుందని మరియు ఈ అంతరం 2036
నాటికి 18.3% కి పెరుగుతుందని అంచనా వేయబడింది.
తద్వారా భారతదేశంలోని ఇతర రాష్ట్రా ల కంటే తెలంగాణలో
మాత్రమే వేగంగా పట్ట ణీకరణ చెందుతుంది.
2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం తెలంగాణలోని పట్ట ణ జనాభా
జిల్లాల వారీగా ఉన్న వాటాను పటం 14.2 సూచిస్తున్నది.
రాష్ట రం్ లోని 33 జిల్లాలలో 29 జిల్లాల జనాభా 50% కంటే
తక్కువ మంది పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో నివసిసతు ్న్నారు. గ్రామీణ
ప్రాంతాల కంటే పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో ఎక్కువ మంది నివసించే 4
జిల్లాలు - హ�ైదరాబాద్, మేడ్చల్-మల్కాజిగిరి, హన్మకొండ
మరియు రంగారెడ్డి.
రాష్ట రం్ లోని అతిపెద్ద పట్ట ణ ప్రాంతం హ�ైదరాబాద్, ఇది తెలంగాణ
మొత్తం భూభాగంలో 0.6% మాత్రమే ఆక్రమించి, మొత్తం
జనాభాలో 20% ప�ైగా కలిగి ఉంది.
అధిక జనసాంద్రత ఉన్నప్పటికీ, అక్టో బర్ 14న దక్షిణ
కొరియాలోని జెజులో జరిగిన అంతర్జాతీయ ఉద్యానవన
ఉత్పత్తు ల సంఘం (AIPH) 2022 లో హ�ైదరాబాద్‌కు “ప్రపంచ
హరిత నగరం 2022” అవార్డును అందిచింది. నగరం ‘ఆర్థిక
పునరుద్ధరణ కోసం పచ్చగా జీవిస్తున్నమరియు సమ్మిళిత
వృద్ధి’ విభాగంలో కూడా అవార్డును గెలుపొ ందింది. తెలంగాణ
ప్రభుత్వం యొక్క ప్రా థమిక విధాన లక్ష్యం, సంపన్నమ�ైన
పట్ట ణ ప్రాంతాల అభివృద్ధి, రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా ఉన్న 142 పట్ట ణ
స్థానిక సంస్థల ద్వారా ఇట్టి లక్ష్యం సాధించడం జరుగుతుంది.

230 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

Figure 14.2
District-wise Share (%) of Population Living in Urban Areas (2011)

Source: Census, 2011 సేవలు మరియు పర్యావరణ నియంత్రణ వంటి సౌకర్యాలు. వీటి

14.2 పట్టణ మౌలిక సదుపాయాలు

లభ్యత, అందుబాటు మరియు స్థో మత అనేవి పట్ట ణ ప్రాంతాల
ఆర్థికాభివృద్ధికి కీలక సూచికలు. పట్ట ణ మౌలిక సదుపాయాల
నగరం యొక్క “అంతర్గ త నిర్మాణం”, పట్ట ణ మౌలిక కల్పన ఖరీద�ైనది మరియు సమయంతో కూడుకుంది కాబట్టి
సదుపాయాలు ఏర్పరుచుకునే ప్రా థమిక సౌకర్యాలను ప్రభుత్వం ప్రధాన పాత్ర పో షించాల్సిన అవసరం ఉంది. తెలంగాణ
సూచిస్తుంది మరియు పట్ట ణ ప్రాంతాలలో ప్రజల మనుగడకు ప్రభుత్వం రాష్ట రం్ లోని పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో మౌలిక సదుపాయాలను
అవసరమ�ైనది. మౌలిక సదుపాయాలు అనగా రక్షిత తాగునీటి నిర్మించడానికి మరియు నిర్వహించడానికి గణనీయమ�ైన
సరఫరా, పారిశుధ్యం, మురుగునీటి వ్యవస్థలు, విద్యుత్ పెట్టు బడులతో భారీ ప్ రో త్సాహాన్ని ఇచ్చింది.
మరియు గ్యాస్ పంపిణీ, పట్ట ణ రవాణా, ప్రా థమిక ఆరోగ్య

పట్ట ణాభివృద్ధి 231

14.2.1 పట్టణ ప్రగతి
నగరాభివృద్ధికి అక్షరార్థంగా అనువదించేది పట్ట ణ ప్రగతి,
ప్రభుత్వ ప్రధాన కార్యక్రమాలలో ఒకటి. పట్ట ణాలలో ప్రా థమిక
సౌకర్యాలు, పారిశుధ్యం మరియు పట్ట ణీకరణ యొక్క
అపూర్వమ�ైన భవిష్యత్తు అవసరాల కోసం వివరణాత్మక
ప్రణాళికలను రూపొ ందించే లక్ష్యంతో ఫిబవ
్ర రి, 2020లో పట్ట ణ
ప్రగతి ప్రా రంభించబడింది. పట్ట ణ ప్రగతి నాలుగు దశల్లో అమలు
చేయబడింది - వీటిలో మొదటిది పట్ట ణ వినియోగ మౌలిక
సదుపాయాలను అభివృద్ధి చేయడంప�ై దృష్టి సారించింది,
రెండవది పారిశుధ్యంప�ై మరియు మూడవది పట్ట ణ వినియోగ
మౌలిక సదుపాయాలతో పాటు పారిశుధ్యం రెండింటిప�ై దృష్టి
సారించింది. పట్ట న ప్రగతి యొక్క మొదటి మరియు రెండవ
దశలు 2020-21లో అమలు చేయబడ్డా యి, మూడవ దశ
మరియు నాల్గ వ దశ వరుసగా 2021-22 మరియు 2022-
23లో పూర్త య్యాయి.
పట్ట ణ ప్రగతి కింద, 2021-22లో ప్రభుత్వం ప్రతి నెలా రూ.112
కోట్లు విడుదల చేయగా అందులో రూ.59 కోట్లు GHMCకి
కేటాయించి మిగతా నిధులను మిగిలిన 141 ULBల మధ్య
పంచడం జరిగింది. 2022-23లో ప్రభుత్వం ప్రతి నెలా రూ.116
కోట్లు విడుదల చేయటం జరుగుతుంది.
ULBల ద్వారా పౌర కేంద్రంగా అందించే సేవల కోసం,
మౌలిక సదుపాయాల కొరతను తీర్చడానికి ఈ నిధులు
ఉపయోగించబడుతున్నాయి. ప్రముఖ ప్రా జెక్టు లు, పారిశుధ్యం
మరియు వ్యర్థాల నిర్వహణ, ప్రజల కోసం మరుగు దొ డ్ల ఏర్పాటు,
ఉద్యానవనాలు, మార్కెట్‌లు, శ్మశాన వాటికలు మరియు జంతు
ఆశ్రయాలు వంటి బహిరంగ ప్రదేశాల రూపకల్పన మరియు
పట్ట ణ ప్రాంతాలను పచ్చదనంగా మార్చడానికి సంఘటిత
ప్రయత్నాలు చేయడం జరిగింది.
పారిశుద్ధ్య సౌకర్యాలను మెరుగుపరచడానికి, 141 ULBలు
(GHMC మినహా) రాష్ట రం్ లో ప్రసతు ్తం ఉన్న 2,548 పారిశుద్ధ్య
వాహనాలకు అదనంగా 2,165 కొత్త పారిశుద్ధ్య వాహనాలను
కొనుగోలు చేయడం జరిగింది. ఈ వాహనాలు ULBల ద్వారా
పట్ట ణంలోని ఇంటిటి చెత్తను 100% (రోజుకు 4,356 టన్నులు)
సేకరించగలుగుతున్నాయి. వీటికి అదనంగా, GHMCలో
5,250 (4,500 GHMC+750 ప్రవ
ై ేట్) పబ్లి క్ అడ్రస్ తో కూడిన
పారిశుధ్య వాహనాలు ఉన్నాయి, ఇవి తడి, పొ డి మరియు
ప్రమాదకర ఘన వ్యర్థాలను ఇంటింటి నుండి సేకరించగలవు.
చెత్త సేకరణ ఆవశ్యకమ�ైనప్పటికీ, చెత్తను శుద్ధి చేయడానికి
కూడా నిధులు కేటాయించారు. 141 ULBలలో (GHMC
232 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
మినహా) 224 కంపో స్ట్ షెడ్‌లు/బెడ్‌లు మరియు 205 పొ డి
వనరుల సేకరణ కేంద్రా లు (DRCC) ఉన్నాయి. 139ULB లలో
మలవ్యర్ధా ల శుద్ధి కర్మాగారాల (FSTP) నిర్మాణానికి రూ.428
కోట్ల కు ప�ైగా నిధులు మంజూరు చేయబడ్డా యి ఇవి ప్రతి రోజు
2,060 కిలో లీటర్ల మలవ్యర్ధా ల శుద్ధిచేసే సామర్థ్యం కలిగి
ఉన్నాయి.
పట్ట ణ ప్రగతి నిధులను చెత్త సేకరణ మరియు చికిత్స మౌలిక
సదుపాయాలతో పాటు ప్రజా మరుగుదొ డ్ల నిర్మాణానికి
వినియోగించడం జరిగింది. 2022లో 4,118 మరుగుదొ డ్లను
నిర్మించడం ద్వారా పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో వెయ్యి మందికి ఒక ప్రజా
మరుగుదొ డ్డి నిర్మించాలనే లక్ష్యాన్ని ప్రభుత్వం సాధించింది.
మొత్తం ప్రజా మరుగుదొ డ్ల సంఖ్య 9,088 (పురుషులకు
5,448 మరియు స్త్రీలకు 3,640)తో ప్రభుత్వం పూర్తి చేసింది.
ఈ మరుగుదొ డ్ల నిర్వహణను ప్రతి మంగళ & శుక్రవారాల్లో 18
అంశాల యాప్ ద్వారా ఆన్‌ల�ైన్ తనిఖి చేయబడుతుంది.
పట్ట ణ అడవుల అభివృద్ధికి మరియు తెలంగాణలో అటవీ
భూభాగాన్ని 24% నుండి 33% కి పెంచడానికి ప్రభుత్వం
ప్రా రంభించిన తెలంగాణకు హరితహారం (TKHH) లక్ష్యం కొరకు
ULBలు ఈ నిధులను ఉపయోగించుకున్నాయి.ఈ పథకం
కింద, ULBలు 2022 వరకు 1,012 నర్సరీలను ఏర్పాటు
చేశాయి.2022లో 280 లక్షల మొక్కల లక్ష్యానికి 309 లక్షల
మొక్కలు పెంచారు, 830 పట్ట ణ ప్రకృతి వనాలు (ట్రీ పార్కులు)
అభివృద్ధి చేయబడ్డా యి మరియు ఈ పార్కులలో 33.9 లక్షల
మొక్కలు నాటబడ్డా యి. అదనంగా 284 రోడ్ల విస్తీర్ణంలో
485 కిలోమీటర్ల రహదారి వెంబడి 19.2 లక్షల మొక్కలను
(డిసెంబర్, 2022 వరకు) నాటడం ద్వారా బహుళ స్థాయి చెట్లు
పెంపకం (MLAP) జరిగింది. తెలంగాణ కు హరితహారం క్రింద
సమకూర్చిన మొక్కలను 90% బతికించాలి అనే లక్ష్యంతో
నిత్యం వాటికి నీటి సరఫరా, కలుపు తీయడం మరియు పో షణ
చేయడం జరుగుతుంది.
అంతేకాకుండా ఈ నిధులు మౌలిక సదుపాయాలను అభివృద్ధి
చేయడానికి ఉపయోగించారు. ఇందులో 368 ఓపెన్
జిమ్‌లు, వీధి విక్రయ మండలాలషెడ్‌లు (2,676) (1,294
పూర్త య్యాయి మరియు 1,382 నిర్మాణంలో ఉన్నాయి),
ప్రతి జిల్లాకు ఒకటి చొప్పున20 జిల్లాల్లో జంతు సంరక్షణ
షెల్టర్‌లు, 445 వ�ైకుంఠధామాలు (296 పూర్త య్యాయి &
149 నిర్మాణంలో ఉన్నాయి) మరియు 137(8 పూర్త య్యాయి
& 129 పురోగతిలో ఉన్నాయి)సమీకృత శాఖాహార మరియు
మాంసాహార మార్కెట్‌లు (IVNMC) ఉన్నాయి.
భారత ప్రభుత్వ గృహ మరియు పట్ట ణ వ్యవహారాల మంత్రిత్వ
శాఖ (MoHUA-GOI) నిర్వహించిన స్వచ్ఛ సర్వేక్షణ్, 2022 క్రింద తెలంగాణలోని 23 ULBలు మరియు ఇండియన్ పారిశుధ్య
లీగ్ 2022 కింద 3 ULBలు అవార్డులను గెలుచుకోవడంతో ఈ పథకం కింద చేసిన ప్రయత్నాలు ఫలించాయి. పట్టిక 14.1 వివిధ
విభాగాలలో రాష్ట రం్ గెలుచుకున్న అవార్డులు మరియు బిరుదులను సూచిస్తుంది.

పట్టిక 14.1 స్వచ్ఛ సర్వేక్షణ్ (2022) సందర్భంగా తెలంగాణ రాష్ట్రంలో పట్టణ, స్థానిక సంస్థలు గెలుచుకున్న ప్రధాన
అవార్డులు

S. No. Name of the ULB Category Award

1 Warangal 3 Lakh to 10 Lakh, South Zone Second Fastest Moving City

2 Ghatkesar 50 thousand to 1 Lakh, South Zone Clean City

3 Turkayamjal 50 thousand to 1 Lakh, South Zone Fast Moving City

4 Sircilla 50 thousand to 1 Lakh, South Zone Self Sustainable City

5 Kagaznagar 50 thousand to 1 Lakh, South Zone Second Fast Moving City

6 Jangaon 50 thousand to 1 Lakh, South Zone Third Fast Moving City

7 Kothpally 25 thousand to 50 thousand, South Zone Clean City

8 Korutla 25 thousand to 50 thousand, South Zone Fast Moving city

9 Vemulawada 25 thousand to 50 thousand, South Zone Award in ‘Citizens Feedback’

10 Amangal 25 thousand to 50 thousand, South Zone Second Fast Moving City

11 Gajwel 15 thousand to 25 thousand, South Zone Clean City

12 Kompally 15 thousand to 25 thousand, South Zone Fast Moving City

13 Husnabad 15 thousand to 25 thousand, South Zone Award in ‘Citizens Feedback’

14 Adibatla 15 thousand to 25 thousand, South Zone Self-Sustainable City

15 Gundlapochampally 15 thousand to 25 thousand, South Zone Second Fast Moving City

16 Kothakota 15 thousand to 25 thousand, South Zone Third Fast Moving City

17 Badangpet Less than 15 thousand, South Zone Clean City

18 Chandur Less than 15 thousand, South Zone Fast Moving City

19 Neredcherla Less than 15 thousand, South Zone Award in ‘Citizens Feedback’

20 Chityal Less than 15 thousand, South Zone Innovation and Best Practices

21 Bhootpur Less than 15 thousand, South Zone Self-Sustainable City

22 Wardhanapet Less than 15 thousand, South Zone Second Fast Moving City

Secunderabad
23 Award in ‘Citizens Feedback’ Award in ‘Citizens Feedback’
Cantonment Board

Source: Swachh Survekshan Awards, 2022

పట్ట ణాభివృద్ధి 233

Table 14.2 Major Awards won 14.2.3 జంతు సంరక్షణ కేంద్రం (ACC)
by the Urban Local Bodies కుక్కలు, పందులు, పశువులు, కోతులు మొదల�ైన జంతువుల
of Telangana during Indian బెడదను నియంత్రించడానికి, GHMC భారతదేశ సంక్షేమ
Sanitation League (2022) నిబంధనల ప్రకారం 5 జంతు సంరక్షణ కేంద్రా లను నిర్మించి
Name of the వాటిని నిర్వహిసతుంది
్ .
S.No. Category
ULB
GHMC 1.3 ఎకరాలలో కొండాపూర్‌ నందు కుక్కల పార్క్
50 thousand to 1 Lakh,
1 Korutla ను రూ.1.1 కోట్ల వ్యయంతో ఏర్పాటు చేసింది. ఇది దేశంలోనే
South Zone
అంతర్జాతీయ ప్రమాణాలతో ఏర్పాటుచేసిన మొట్ట మొదటి
25 thousand to 50
2 Peerzadiguda పార్క్. ఈ పార్క్ లో కుక్కల కోసం ఆట స్థలాలు, ఆట
thousand, South Zone
పరికరాలు, వాకింగ్ ట్రా క్ తో పాటు పెంపుడు జంతువుల వినోద
Less than 15 thousand,
3 Alampur సౌకర్యాల కొరకు నీళ్ళు చిమ్మే (SplashPool) పరికరాలు
South Zone
కూడా అందుబాటులో ఉన్నాయి.
Source: Swachh Survekshan Awards, 2022

14.2.4 వినూత్న వ్యర్థ నిర్వహణ పద్ధతులు

14.2.2 తెలంగాణ రాష్ట్ర భవన నిర్మాణ అనుమతి
ఆమోదం మరియు స్వయం-ధృవీకరణ వ్యవస్థ (TS- వేగంగా పెరుగుతున్న మానవ జనాభా నేపథ్యంలో నగరాలు

bPASS) ఎదుర్కొంటున్న భయంకరమ�ైన సమస్య, అనియంత్రిత వ్యర్థాల

పరిపాలనా పరమ�ైన భారాలను తొలగించడానికి ప్రభుత్వ యొక్క
నిబద్ధత క్రొ త్త భవనాల అభివృద్ధికి కూడా విస్త రించింది. నవంబర్,
2020 లో ప్రభుత్వ భవనాల లేఔట్ లను ఆమోదించడానికి
TS-bPASSని ప్రవేశపెట్టింది. ఈ కార్యక్రమం కింద, ధరఖాస్తులు
మూడు విభాగాల క్రింద ప్రక్రియ చేయబడతాయి:
తక్షణ నమోదు - ప్లాట్ పరిమాణం 75 చదరపు గజాల వరకు
మరియు భవనం ఎత్తు 7 మీటర్ల వరకు ఉన్న వ్యక్తిగత నివాస
భవనాల కోసం.
తక్షణ ఆమోదం - 75 నుండి 500 చదరపు గజాల వరకు ప్లాట్
పరిమాణం మరియు 10 మీటర్ల ఎత్తు వరకు ఉన్న వ్యక్తిగత
నివాస భవనాల కోసం.
ఏక గవాక్ష విధానం (సింగిల్ విండో సిస్టమ్) - 500 చదరపు
మీటర్లు మరియు 10 మీటర్ల ఎత్తు లో ఉన్న అన్ని నివాస
భవనాలకు అనుమతుల కోసం.
GHMC ఏప్రిల్ 2022 నుండి 17 జనవరి 2023 వరకు
2,262 తక్షణ నమోదు దరఖాస్తులు, 38,718 తక్షణ ఆమోదం
దరఖాస్తులు మరియు 3,332 (భవనం- 3,015 &లే అవుట్
- 317) ఏక గవాక్ష విధాన ధరఖాస్తులను ఆమోదించింది. కొత్త
నిబంధనలు గ్రౌండ్ ఫ్లో ర్ మరియు గ్రౌండ్ ప్ల స్ వన్ ఫ్లో ర్ నివాస
భవనాలకు భవన అనుమతి పొ ందే అవసరాన్ని తొలగించాయి.
ఆన్‌ల�ైన్ ధరఖాస్తు ద్వారా తాత్కాలిక లేఅవుట్ ఆమోదాన్ని
అందిసతుంది
్ . భూమి వినియోగ ధృవీకరణ పత్రం మరియు
భూమి మార్పిడి ధృవీకరణ పత్రం కూడా అందిసతుంది
్ .
తొలగింపు. జాతీయ పర్యావరణ ఇంజినీరింగ్ పరిశోధన సంస్థ
(NEERI) 2018లో జరిపిన ఒక అధ్యయనం ప్రకారం, దేశంలోనే
అత్యధిక తలసరి పట్ట ణ వ్యర్థాల ఉత్పత్తి ని హ�ైదరాబాద్ కలిగి
ఉందని, ప్రతి వ్యక్తి రోజుకు దాదాపు 0.57 కిలోగ్రాముల పట్ట ణ
వ్యర్థాలను ఉత్పత్తి చేసతు ్న్నాడు. వీటిని తెలివ�ైన మార్గంలో
నియంత్రించి మరియు నిర్వహించగలిగితే, ఈ వ్యర్థాలు ముడి
పదార్థాలుగా తయారు చేసుకోవచ్చు. పట్ట ణ పల్ల పు ప్రాంతాలు
మరియు పర్యావరణ వ్యవస్థప�ై వ్యర్థాల భారాన్ని తగ్గించడానికి,
సమస్యను పరిష్కరించడానికి తెలంగాణ ప్రభుత్వం ప్రత్యేకంగా
అధునాతన చర్యలు చేపట్టింది.
తెలంగాణ ప్రభుత్వం 2021లో జవహర్ నగర్‌లో దక్షిణ
భారతదేశంలోనే అతిపెద్ద వ్యర్థాలనుండి శక్తి (WtE) ప్లాంట్ ను
ప్రా రంభించింది. ఈ ప్లాంట్ 19.8MWతో ప్రా రంభమ�ై తరువాత
24MW ప్లాంట్ గా మెరుగు చేయబడింది. ఇది రోజుకు 1300
నుండి 1500 మెట్రిక్ టన్నుల వ్యర్థాలను వినియోగిసతుంది
్ .
జనవరి 2023 నాటికి, ఈ ప్లాంట్ 6.35 లక్షల టన్నుల
వ్యర్థాలను ఉపయోగించడం తో పాటు 225MW శక్తిని ఉత్పత్తి
చేసింది. ఈ ప్లాంట్ సామర్థ్యాన్ని 48MWకి పెంచడానికి
అనుమతించబడింది మరియు వ్యర్థాలను దాదాపు 2,500-
3,000MT వరకు తగ్గించింది.
దుండిగల్‌లో 1000-1200 మెటక్
్రి ‌ టన్నుల వ్యర్థ వినియోగ
సామర్థ్యంతో మరో 14.5MW ప్లాంట్ నిర్మాణం వేగంగా పూర్తి
చేయబడుతుంది. ఈ WtE ప్లాంట్ పల్ల పు ప్రాంతాలప�ై ఒత్తి డిని
తగ్గించడానికి మరియు ఆ ప్రాంతంలో దుర్వాసనను తగ్గించడమే
కాకుండా భూమి, నేల మరియు నీటి కాలుష్యాన్ని నివారిసతుంది
్ .

234 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

మార్చి 2023 నాటికి ఈ ప్లాంట్ తన కార్యకలాపాలు
ప్రా రంభించాలని భావిస్తున్నారు.
సంగారెడ్డి జిల్లా ప్యారానగర్‌లో 150 ఎకరాల ప్రభుత్వ భూమిలో
15 మెగావాట్ల సామర్థ్యం గల మరో ప్లాంట్ ను ఏర్పాటు చేయాలని
ప్రతిపాదించారు. వ్యర్థాలను శుద్ది చేయడానికి మరియు నిల్వ
పరచడానికి రవాణా ఖర్చులను కూడా తగ్గిస్తా మని హామీ
ఇచ్చారు. ఈ ప్లాంట్ నగరం యొక్క ఉత్త ర ప్రాంతాల నుండి రోజూ
సేకరించబడిన 800-1000 MW వ్యర్థాలను వినియోగిసతుంది
్ .
పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో నిర్మాణ మరియు కూల్చివేత (C&D)
ద్వారా ఉత్పత్తి అయ్యే వ్యర్థాలను రీస�ైకిల్ చేసే వసతులను
ఏర్పాటు చేయడానికి GHMC రామ్కీ ఎన్విరోతో భాగస్వామ్యం
ఏర్పరుచుకుంది. జీడిమెట్ల మరియు
హయత్‌నగర్‌లోని GHMC ప్రాంతంలో ప్రభుత్వ
భాగస్వామ్య పద్ధతిలో రెండు ప్లాంట్స్ ఏర్పాటు చేయబడ్డా యి.
ఫతుల్లాగూడలోని ప్లాంట్ దక్షిణ భారతదేశంలో అతిపెద్ద C&D
రీస�ైక్లింగ్ సౌకర్యాలలో ఒకటి. రెండు ప్లాంట్స్ రోజుకు 500
టన్నులకు ప�ైగా వ్యర్థాలను రీస�ైకిల్ చేయగల సామర్థ్యాన్ని
కలిగివున్నాయి మరియు నిర్మాణ వ్యర్థాల నుండి 90%
పదార్థాన్ని రీస�ైకిల్ ద్వారా పొ ందగలవు. ఇది రాష్ట్రా నికి గొప్ప
మ�ైలురాయి, ఎందుకనగా జాతీయ స�ైన్స్ మరియు పర్యావరణ
కేంద్రం (CSE) అంచనాల ప్రకారం, ప్రసతు ్తం భారతదేశ
వ్యాప్తంగా నిర్మాణ వ్యర్థాలలో కేవలం 1% మాత్రమే రీస�ైకిల్
చేయబడుతుంది. ఇట్టి రెండు సౌకర్యాల వలన మొత్తం 4.3
లక్షల MT నిర్మాణ మరియు కూల్చివేత వ్యర్థాలను సేకరించి
రవాణా చేశారు మరియు సుమారు 1.8 లక్షల MT వ్యర్థాలు శుద్ది
చేయబడ్డా యి. ప్రసతు ్తం, GHMC పరిధిలో ప్రతిరోజూ 1,500
MT నుండి 2,000 MTల చెత్త ఉత్పత్తి అవుతుంది మరియు ఈ
వ్యర్థాలను ప�ై రెండు C & D ప్లాంట్ల ద్వారా రీస�ైకిల్ చేసతు ్న్నారు.
వీటీ ద్వారా రీస�ైకిల్ అయిన C&D లను కాలిబాటలు, రోడ్
సబ్-వేస్ నిర్మించడం వంటి వివిధ నిర్మాణేతర ప్రయోజనాల
కోసం ఉపయోగించబడుతోంది. రాబో యే
తెలంగాణలో మరో రెండు C&D రీస�ైక్లింగ్ ప్లాంట్స్ ఏర్పాటు
చేయాలని భావిస్తున్నారు.
ప�ై వాటితో పాటుగా, వ్యర్థ పదార్థాల
సంస్థ ‘Re-sustainability’ భాగస్వామ్యంతో
నగరమంతటా ‘Garbage Vulnerable Points’ (GVP)
నుండి ద్వితీయ మరియు తృతీయ స్థాయి చెత్త సేకరణను
ప్రా రంభించింది. సంస్థ నగరంలో 3,882 GVPలను గుర్తించి
జియో ట్యాగ్ చేసింది. GVPలు ఉన్న 934 వేర్వేరు మార్గా ల
నుండి ద్వితీయ సేకరణ కోసం సుమారు 495 వాహనాలు
ఉన్నాయి. 2021లో పో లిస్తే 2022లో రోజుకు 13% నుండి 20%
టన్నుల చెత్త సేకరణలో పెరుగుదల నమోద�ైందని అధికారిక
సమాచారము సూచిస్తుంది.
చెత్త సేకరణను మెరుగుపరచడంలో రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం చేసిన కృషి
ఫలించింది. 2022-23 నాటికి, తెలంగాణలోని 100% పట్ట ణ
వార్డులలో ఇంటింటికి చెత్త సేకరణ వసతులు ఉన్నాయని
MoHUA సూచిస్తుంది. అదనంగా, హ�ైదరాబాద్ స్వచ్ఛ
సర్వేక్షణ్ ర్యాంకింగ్‌ను 2021లో 37 నుండి 2022లో 26కి
మెరుగుపరుచుకుంది.
14.2.5 సమీకృత మార్కెట్లు
మౌలిక సదుపాయాల కల్పన ద్వారా మార్కెట్ల అనుసందానం
మెరుగుపరచడానికి, రాష్ట రం్ లోని 141 పట్ట ణ స్థానిక సంస్థలలో
ఫతుల్లాగూడ,
(GHMC మినహా) 144 సమీకృత మార్కెట్ల ను ప్రభుత్వం
ప్రవ
ై ేట్
మంజూరు చేసింది. ఈ కేటాయింపు కింద, 25,000 కంటే
తక్కువ జనాభా ఉన్న 57 పట్ట ణ స్థానిక సంస్థలకు 1 ఎకరం
విస్తీర్ణంలో ఒక సమీకృత మార్కెట్ నిర్మాణానికి రూ.2 కోట్లు
మంజూరు చేయబడ్డా యి. 25,000 కంటే ఎక్కువ జనాభా
కలిగిన 84 పట్ట ణ స్థానిక సంస్థలు ఒక్కొక్కటి 2 ఎకరాల
విస్తీర్ణంలో సమీకృత మార్కెట్‌ల నిర్మాణం కోసం ఒక్కోదానికి
రూ.4.5 కోట్లు మంజూరయ్యాయి. 8 పట్ట ణ స్థానిక సంస్థలు
ఇప్పటికే ఈ మార్కెట్‌లను నిర్మించగా, మరో 129 పట్ట ణ స్థానిక
సంస్థలలో పని జరుగుతున్నాయి. మిగిలిన పట్ట ణ స్థానిక
సంస్థలలో నిర్మాణానికి స్థలాలు గుర్తించబడ్డా యి.
14.2.6 స్మారక చిహ్నాల సుందరీకరణ
ఏద�ైనా నిర్మాణం లేదా స్థలం యొక్క నిర్మాణ లక్షణాలను
‘Artificial Illumination (A.I.)’ ఉపయోగించడం ద్వారా
చెప్పవచ్చు మరియు సుందరీకరణ చేయవచ్చు. ప్రకాశాన్ని
ఉపయోగించడం వలన స్థలం దృశ్యమానంగా, ఆకర్షణీయంగా
ఉండటమే కాకుండా, ప్రజల ఉపయోగం కోసం సురక్షితంగా
సంవత్సరాల్లో ఉంటుంది. సరస్సులు మరియు స్మారక చిహ్నాల సుందరీకరణ
కోసం కార్పోరేట్ సామాజిక బాధ్యత (CSR) నిధులను
ఉపయోగించుకునే అవకాశం తెలంగాణ ప్రభుత్వం చేపట్టింది.
CSR కార్యకలాపాలలో భాగంగా చేసిన పనుల కోసం వివిధ
నిర్వహణ
కంపెనీలు వెచ్చించే ఖర్చు క్రింది విధంగా ఉంది:
ప్రభుత్వం
• రూ.5.1 కోట్ల తో దుర్గం చెరువు తీగల వంతెన
సుందరీకరణ (థీమ్ ల�ైటింగ్, పండుగలు మరియు
పర్వదినాలలో విభిన్న థీమ్‌ల ప్రదర్శన) పనులు
చేపట్టా రు.
• రూ.3.3 కోట్ల తో నూతనంగా క్రాష్ బారియర్స్ ల�ైటింగ్
విధానం చేపట్టా రు.
పట్ట ణాభివృద్ధి 235
• రూ.44 లక్షల వ్యయంతో వంతెన కింద మరియు పనిచేసే వయస్సు (15-59 సంవత్సరాలు) జనాభా యొక్క
చుట్టు పక్కల రాళ్ల ప�ై వెలుతురు ఉండేలా డెక్ ల�ైటింగ్ LFPR 55.7%, జాతీయ పట్ట ణ స్థాయిLFPR 53.7% కంటే
చేపట్టా రు. 2 శాతం ఎక్కువ. తెలంగాణలోని పట్ట ణాలలో శ్రామిక జనాభా
యొక్క వయస్సు WPR 51.2%, జాతీయ పట్ట ణ స్థాయి
• రూ.1.6 కోట్ల తో మోజామ్ జాహి మార్కెట్ యొక్క వాస్తు
WPR (49.9%) కంటే 1.3% ఎక్కువగా ఉంది.
సంబంధ సుందరీకరణ చేయబడింది.
14.3.1.1 తెలంగాణ పట్టణాలలో ఉపాధి స్థితి
14.2.7 సౌర పైకప్పు
రాష్ట రం్ లోని గ్రామీణ ప్రాంతాల యొక్క ఉపాధి స్థితిని పట్ట ణ
2022లో, GHMC 941కిలోవాట్ పీక్ (kWp) సౌర ఫలకాలను
ప్రాంతాల్లో ని ఉపాధిసథితి
్ తో పోల్చినప్పుడు ఆయా ప్రాంతాల
GHMC కార్యాలయ 34 భవనాలలో ఖాళీగా ఉన్న ప�ైకప్పు
యొక్క ఉపాధి స్థితిగతులలో గణనీయమ�ైన వ్యత్యాసం
స్థలాలప�ై ఏర్పాటు చేసింది. ఈ ప్రా జెక్టు అంచనా వ్యయం
ప్రతిబింబిస్తుంది. (గణాంకాలు 14.3 & 14.4 చూడండి).
రూ.3.5 కోట్లు . ప్యానెళ్ల ద్వారా సంవత్సరానికి దాదాపు 15
PLFS 2020-21 దత్తాంశంలో, తెలంగాణలో లింగత్వంకు
లక్షల యూనిట్ల విద్యుత్ ఉత్పత్తి అవుతుందని మరియు
అతీతంగా పట్ట ణ కార్మికులు సాధారణ జీతాలతో కూడిన
GHMCకి సంవత్సరానికి రూ.1.3 కోట్లు ఆదా అవుతుందని
ఉపాధి కలిగి ఉన్నారని సూచిస్తుంది.తెలంగాణలోని పట్ట ణ
అంచనా. దీని ద్వారా సంవత్సరానికి 1,200టన్నుల కర్భన
ప్రాంత శ్రామిక పురుషులలో 51.7% మంది సాధారణ జీతాలతో
ఉద్గా రాలు తగ్గించబడును.
కూడిన ఉద్యోగం కలిగి ఉన్నారు, వీరు గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో
14.3 పట్టణ ప్రాంతాలు మరియు ఉద్యోగాలు 13.2% మాత్రమే ఉన్నారు.అదే విధంగా, పట్ట ణ ప్రాంత శ్రామిక
మహిళల్లో 48.9% మంది జీతాలతో కూడిన ఉద్యోగాలలో
ఎక్కువ మంది ప్రజలు పట్ట ణ ప్రాంతాలకు వలస పో తున్నందున, ఉండగా గ్రామీణ ప్రాంతశ్రామిక మహిళల్లో కేవలం 7.7% మంది
పట్ట ణ ప్రాంతాలలో వస్తువులు మరియు సేవలకు డిమాండ్ మాత్రమే జీతాలతో పనిచేసే వారు కలరు.
పెరుగుతుంది. ఇది కొత్త సంస్థల అభివృద్ధిని ఆవశ్యకం చేసతుంది
్ ,
తద్వారా ఎక్కువ ఉద్యోగాలు మరియు శ్య
రే స్సు యొక్క Figure 14.3 Percentage of
సద్
గు ణవలయాన్ని సృష్టిసతుంది
్ . ఈ సద్
గు ణ వలయం వ్యక్తిగత working adults by broad
డిమాండ్ల ద్వారా సృష్టించబడినప్పటికీ, కొత్త వ్యాపారాలను employment status in Urban
120
స్థాపించడం మరియు నిర్వహించడం వంటి ప్రక్రియ ప్రభుత్వ Telangana (2020-21)
సహాయక విధానాల ద్వారా మాత్రమే వేగవంతం అగును. 100
15.3 16.3 15.6
80
14.3.1 పట్టణ తెలంగాణాలో ఉపాధి
60 51.7 48.9 51.0
ప్రపంచ బ్యాంకు ప్రకారం, ప్రపంచ GDPలో 80% పట్ట ణాలలోనే
40
ఉత్పత్తి అవుతుంది. ఆర్థిక వ్యవస్థలో కొత్త ఉపాధిని కల్పించే
వ్యాపారాలు, సేవలు మరియు సంస్థలకు పట్ట ణాలే కేంద్రా లు. 20 33.0 34.8 33.4
పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో ఉపాధి స్థితిని తెలిపేవి రెండు కీలక సూచికలు 0
- కార్మికశక్తి భాగస్వామి రేటు (LFPR)1 మరియు శ్రామిక Male Female Person
జనాభా నిష్పత్తి (WPR) 2
కాలానుగుణంగా ఆవర్త న కార్మిక Self-Employed Salaried Casual Labour
శక్తి సర్వే (PLFS) 2020-21 ప్రకారం, పట్ట ణ తెలంగాణలో
Source: PLFS 2020-21

1. LFPR is defined as the percentage of population in the labour force. Labour force comprises persons who are either working
(employed) or actively seeking work (unemployed).

2. WPR is defined as the percentage of employed persons in the total population.

236 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 Figure 14.4 Percentage of Figure 14.5 Share of
working adults by broad Employment by Industry of Work
employment status in Rural in Urban Telangana (2020-21)
120.0
Telangana (2020-21) Trade and automobile repair
100.0 Manufacturing
18.1 23.7
80.0 31 16.7% 19.0% Construction
13.2 10.8
60.0 7.7 3.2%
Transportation and storage

3.3% Information and

40.0 4.3%
communication
68.6 61.3 65.5 16.3%
Activities of households as
employers
4.9%
20.0 Agriculture, forestry and
fishing
5.3% Education
0.0 6.5% 12.8% Other service activities
7.8%
Male Female Person
Financial and insurance
Self-Employed Salaried Casual Labour activities

Source: PLFS 2020-21 Source: PLFS 2020-21

14.3.1.2 పట్టణ తెలంగాణలో ఉపాధి రంగాల Figure 14.6 Share of

వారీగా పంపిణీ3 Employment by Industry of Work
in Rural Telangana (2020-21)
పటం 14.5, PLFS 2020-21 ప్రకారం తెలంగాణలో పట్ట ణ
శ్రామికులకు పరిశమ ్ర ల వారీగా ఉపాధి స్థితిని చూపిసతుంది
్ . 1.1%
1.1%
Agriculture, forestry and
‘వర్త కం మరియు ఆటోమొబ�ైల్ మరమ్మత్తు ’ అనేది 4.6%
fishing
Manufacturing
తెలంగాణలోని పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో 19.0% మంది పని చేసే 3.6% 3.5%
Construction
వయోజనులకు ఉపాధి కల్పిస్తున్న అతిపెద్ద ఉపాధి కల్పన
4.9%
రంగం. తదుపరి అత్యధిక ఉపాధిని తయారీ రంగం (16.3%), Trade and automobile
repair
6.9%
నిర్మాణ రంగం (12.8%) మరియు రవాణా & స్టో రేజ్ (7.8%) Education

ద్వారా సృష్టించబడింది. 8.3%

Transportation and
storage
Administration
తెలంగాణలోని పట్ట ణ ఉద్యోగాల మొత్తంలో 60% ప�ైగా సేవల రంగం
66.1% Information and
నుండి వస్తున్నాయి. దీనికి భిన్నంగా, గ్రామీణ తెలంగాణలోని communication

66.1% మంది శ్రామిక వయోజనులు వ్యవసాయం, అటవీ & Others

చేపలు పట్ట డంలో ఉపాధి పొ ందుతున్నారు. తయారీ మరియు Source: PLFS 2020-21
నిర్మాణ రంగం వరుసగా 8.3% మరియు 6.9% ఉపాది
కల్పిస్తున్నాయి (పటం 14.6 చూడండి).

3. PLFS classifies industries of work based on the following NIC-2008 classification:

Section A: Agriculture, forestry and fishing, Section B: Mining and quarrying, Section C: Manufacturing, Section D: Electricity,
gas, steam and air conditioning supply, Section E: Water supply; sewerage, waste management and remediation activities,
Section F: Construction, Section G: Wholesale and retail trade; repair of motor vehicles and motorcycles, Section H:
Transportation and storage, Section I: Accommodation and Food service activities, Section J: Information and communication,
Section K: Financial and insurance activities, Section L: Real estate activities, Section M: Professional, scientific and technical
activities, Section N: Administrative and support service activities, Section O: Public administration and defence; compulsory
social security, Section P: Education, Section Q: Human health and social work activities, Section R: Arts, entertainment and
recreation, Section S: Other service activities .Section T: Activities of households as employers; undifferentiated goods and
services producing activities of households for own use, Section U: Activities of extraterritorial organisations and bodies.

For the purpose of this chapter, in the case of urban areas, Trade and automobile repair includes Wholesale and retail
trade; repair of motor vehicles and motorcycles, Activities of households as employers includes undifferentiated goods and
services producing activities of households for own use, and all other sectors are as per NIC classification. All NIC sectors
other than those with slices on the graph are included within ‘Other Services’

For the purpose of this chapter, in the case of rural areas, Trade and automobile repair includes Wholesale and retail trade;
repair of motor vehicles and motorcycles, and Administration includes Public administration and defence; compulsory social
security. All NIC sectors other than those with slices on the graph are included within ‘Other Services’

పట్ట ణాభివృద్ధి 237

14.3.1.3 పట్టణ Vs గ్రామీణ తెలంగాణలో Figure 14.8 Reported Monthly
ఆదాయాలు మరియు వేతనాలు Earnings (in Rs.) among the
Self-Employed Persons in Rural
పటం14.7 గ్రామీణ మరియు పట్ట ణ తెలంగాణలో వేతనాలు
and Urban Telangana
పొ ందుతున్న జనాభాయొక్క సగటు నెలవారి ఆదాయాలను
(Apr-Jun, 2021)
పో లుస్తుంది. పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో వేతనాలు పొ ందుతున్న 17,795
శ్రామికులు 51.0% తో అతిపెద్ద శ్రామిక వర్గంగా ఉన్నారు 15,517

మరియు రాష్ట రం్ లోని గ్రామీణ శ్రామికులలో 10.8% మంది 11,236

ఉన్నారు. PLFS 2020-21 ప్రకారం, సగటున జీతం పొ ందే 9,764

వ్యక్తు లు గ్రామీణ ప్రాంతాల కంటే పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో 20.4% 6,204

ఎక్కువ ఆర్జిసతు ్న్నారు. అంచనాలకు విరుద్ధంగా మరియు గత 3,468

సంవత్సరానికి భిన్నంగా, గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో ని వేతనం పొ ందే

మహిళలు పట్ట ణ ప్రాంత మహిళల కంటే 34.2% ఎక్కువ Male Female Persons

సంపాదిసతు ్న్నారు. Rural Urban

Source: PLFS 2020-21
అదేవిధంగా, తెలంగాణలోని పట్ట ణాలలో స్వయం ఉపాధి పొ ందే
వ్యక్తు ల సగటు ఆదాయం (పట్ట ణ ప్రాంత శ్రామికులలో 33.4% Figure 14.9 Reported Daily
మంది ఉన్నారు) రాష్ట రం్ లోని గ్రామీణ ప్రాంతాలలో స్వయం Wages (in Rs.) for Casual
ఉపాధి పొ ందుతున్న వ్యక్తు ల (గ్రామీణ ప్రాంత శ్రామికులలో Labour in Rural and Urban
65.5% స్వయం ఉపాధి పొ ందే శ్రామికులు అతిపెద్దకేటగిరిగా Telangana (Apr-Jun, 2021)
ఉంటారు) కంటే 58.9% అధికంగా ఉన్నది. (పటం14.8 466
440
చూడండి). పట్ట ణ స్వయం ఉపాధి మహిళలు సగటున, గ్రామీణ 355 360
317
మహిళలకంటే రెండింతలు సంపాదిసతు ్న్నారు. 289

సాధారణ కూలీలు గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో 23.7% మరియు

పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో 15.6% ఉన్నారు. ఏప్రిల్-జూన్ 2021లో,
తెలంగాణలో సాధారణ కూలీల రోజువారీ సంపాదన గ్రామీణ
ప్రాంతాల్లో రూ.317/రోజుకు, పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో రూ.440/-గా
Male Female Persons
అంచనా వేయబడింది. (పటం14.9చూడండి) Rural Urban
Source: PLFS 2020-21
Figure 14.7 Reported Monthly
Earnings (in Rs.) among the 14.3.2 ప్రభుత్వ కార్యక్రమాలు :
Salaried in Rural and Urban
పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో ప్రత్యేకంగా ఉద్యోగ అవసరాలకు అనుగుణంగా
Telangana (Apr-Jun, 2021)
నూతన ఉద్యోగాల సృష్టి మరియు వ్యక్తు లకు తగిన న�ైపుణ్యం
26,098
23,620 అందించే విధానాలను అనుసరించడానికి ప్రభుత్వం వివిధ
20,653 19,623
19,026 కార్యక్రమాలను నిర్వహిసతుంది
్ . ఈ నిబద్ధత ప్రభుత్వం చేపట్టిన
15,385
కార్యక్రమాలు మరియు ఫలితాలలో ప్రతిబింబిస్తుంది.

PM SVANIDHI క్రింద, 2014 నుండి ఫిబవ

్ర రి, 2020 వరకు
గుర్తించిన 83,666 వ్యాపారులతో పాటు, పట్ట ణ ప్రగతి కింద
5.36 లక్షల వీధి వ్యాపారులను గుర్తించారు. వ్యాపార అభివృద్ధి
Male Female Persons
Rural Urban
కోసం 5.19 లక్షల వీధి వ్యాపారులకు 3 విడతలుగా రూ.680.6
కోట్ల విలువ�ైన రుణాలు మంజూరు చేయబడ్డా యి. అదనంగా,
Source: PLFS 2020-21
డిజిటల్‌గా రుణాలు చెల్లించే విక్రేతలకు నగదు ప్ రో త్సాహకం

238 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

(క్యాష్‌బ్యాక్‌) లను అందించడం ద్వారా ప్రభుత్వం డిజిటల్
లావాదేవీలను ప్ రో త్సహించింది. పట్ట ణ ప్రగతి కింద ప్రభుత్వం
ప్రా థమిక సౌకర్యాలతో వీధి వ్యాపార మండలాలను కూడా
అభివృద్ధి చేసింది.
‘సామాజిక సమీకరణ & సంస్థ అభివృద్ధి’ (SM&ID) కార్యక్రమం
క్రింద, ఇప్పటి వరకు 1.77 లక్షల స్వయం సహాయక బృందాలు
(SHGs), 6,260 ప్రాంతస్థాయి సమాఖ్య (ALF)లు మరియు
191 పట్ట ణస్థాయి సమాఖ్య (TLF)లు ఏర్పడ్డా యి. ఈ SHG లు
మరియు ALFలకు రివాల్వింగ్ నిధిగా మొత్తం రూ.16.97 కోట్లు
విడుదలయ్యాయి.అదనంగా, వ�ైవిధ్యభరితమ�ైన జీవనోపాధిని
ప్ రో త్సహించడానికి, తద్వారా పట్ట ణ పేదల ఆదాయాన్ని
పెంపొ ందించడానికి మరియు మహిళలకు సాధికారత
కల్పించడానికి 2021-22 సంవత్సరంలో రూ.2,429.55 కోట్ల
విలువ�ైన బ్యాంక్ లింకేజ్ అందించారు. 2022-23 కి గాను,
SHG లకు బ్యాంకు లింకేజ్ లో రూ.1,745.23 కోట్ల ను ప్రభుత్వం
లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది, అందులో రూ.1,458.97 కోట్ల విలువ�ైన
బ్యాంకు లింకేజ్ ని నవంబర్, 2022 వరకు సాధించింది.
స్వయం ఉపాధి కార్యక్రమం క్రింద, లాభదాయకమ�ైన స్వయం-
ఉపాధి వెంచర్లు/సూక్ష్మ-సంస్థలను నెలకొల్పడానికి వ్యక్తు లు/
పట్ట ణ పేదల సమూహాలకు ఆర్థిక సహాయం అందించబడుతుంది,
పట్ట ణ SHG ద్వారా ఇప్పటివరకు 15,387 సూక్ష్మ సంస్థలు
స్థాపించబడ్డా యి.
పట్ట ణ పేదలకు ప్రవ
ై ేట్ రంగంలో జీతాలతో కూడిన ఉపాధిని
పొ ందడంలో సహాయపడే న�ైపుణ్యాలను అందించడానికి
ప్రభుత్వం న�ైపుణ్యాల శిక్షణ & ఉపాధి (EST&P) కార్యక్రమాన్ని
కూడా నిర్వహిసతుంది
్ . డిసెంబర్ 2022 వరకు ఈ కార్యక్రమం
క్రింద శిక్షణ పొ ందిన 37,422 మంది అభ్యర్థుల్లో 17,233
మందికి ఉపాధి కల్పించారు.
14.4 పట్టణ ప్రాంతాలు మరియు
వాతావరణ మార్పు
జనవరి 1, 2022 నుండి సెప్టెంబర్ 30, 2022 వరకు
273 రోజులలో సుమారు 241 రోజులు తీవ్రమ�ైన వాతావరణ
సంఘటనలు దేశవ్యాప్తంగా నమోదు అయ్యాయి. అలాగే, వేడి
మరియు చలి గాలులు, తుఫానులు, మెరుపులతో కూడిన భారీ
వర్షా లు, వరదలు మరియు కొండచరియలు విరిగిపడటం లాంటి
90 శాతం సంఘటనలు జనవరి, 2022 నుండి సెప్టెంబర్,
2022 మధ్యనే సంభవించాయి. ఈ విపత్తు లు 2,755 మంది
ప్రా ణ నష్టం జరిగిందని, 1.8 మిలియన్ హెక్టా ర్ల పంట విస్తీర్ణంప�ై
4. Down-to-Earth’s Climate India 2022 Report - January to September, 2022
5. This estimation of loss and damage is probably an underestimate as data for each event is not collated, nor are the losses
of public property or crop loss calculated.
ప్రభావం చూపిందని, 4.17 లక్షల ఇళ్
లు ధ్వంసమయ్యాయని,
దాదాపు 70,000 పశువులు5 చనిపో యాయని గణాంకాలు
సూచిస్తున్నాయి.
వాతావరణ మార్పు కారణంగా ప్రతి 100 సంవత్సరాలకు ఒకసారి
మనం చూసే విపరీతమ�ైన సంఘటన ఇప్పుడు ప్రతి ఐదేళ్లకు
లేదా అంతకంటే తక్కువ సంవత్సరాలకు జరగడం చూస్తున్నాం.
వాతావరణ మార్పు ప్రపంచ సవాలు అయినందున, వాతావరణ
మార్పులను ఎదుర్కోవడంలో ప్రపంచవ్యాప్తంగా పట్ట ణ ప్రాంతాలు
గణనీయమ�ైన పాత్ర పో షిస్తా యి. ప్రపంచ కార్బన్ డయాక్సైడ్
ఉద్గా రాలలో 75% నగరాల్లో నే ఉత్పన్నమవుతుందని
అంచనా. ఆ విధంగా, భవిష్యత్ కర్బన ఉద్గా రాలను తగ్గించడం,
భూతాపాన్ని పరిమితం చేయడానికి సుస్థిర నగరాల నిర్మాణం
మరియు నిర్వహణ కీలకంగా ఉంటుంది.
14.4.1 ప్రభుత్వ కార్యక్రమాలు
14.4.1.1 వ్యూహాత్మక నాలా అభివృద్ధి కార్యక్రమం
తెలంగాణ రాష్ట ్ర అభివృద్ధి ప్రణాళిక సంఘం (TSDPS) మరియు
అర్ధగణాంక శాఖ (DES) 2021 నివేదిక ప్రకారం, గత శతాబ్దంలో
హ�ైదరాబాద్‌లో అత్యధికంగా 24 గంటల వర్షపాతం ఉన్న ఐదు
(5) సందర్బాలలో (4) నాలుగు గత రెండు దశాబ్దా ల్లో నే
నమోదయ్యాయి. 2022 సంవత్సరంలో విడుదల చేసిన
అదే నివేదికల ప్రకారం, గత 15 సంవత్సరాలలో హ�ైదరాబాద్
నగరంలో సగటు వర్షపాతంలో సంవత్సరానికి 41 నుండి 80
మిల్లీమీటర్ల (మిమీ) వరకు గణనీయంగా పెరిగింది.
తీవ్రమ�ైన లేదా సుదీర్ఘమ�ైన వర్షపాతం వల్ల పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో
వరదలు ముంచెత్తడం వల్ల మురుగు నీటి వ్యవస్థ, దాని యొక్క
సామర్థ్యాన్ని మించిపోయింది. పట్ట ణ వరదల తీవ్రత మరియు
ప్రభావాన్ని తగ్గించడానికి, ఉపరితలంప�ై నీటిని మెరుగ్గా
నిర్వహించే మరియు అదనపు నీటిని నిల్వ చేసే వ్యూహాలను
అమలు చేయడం చాలా అవసరం. భవిష్యత్తు లో అవపాతంలో
ఊహించిన మరియు ఊహించని మార్పులకు అనుగుణంగా
తుఫాను నీటి పారుదల వ్యవస్థలను రూపొ ందించడం అవసరం.
ఈ లక్ష్యానికి అనుగుణంగా, ప్రభుత్వం వ్యూహాత్మక నాలా
అభివృద్ధి కార్యక్రమం (SNDP) ని చేపట్టింది - ఇది హ�ైదరాబాద్
మరియు చుట్టు పక్కల ULBలలో సమగ్ర తుఫాను నీటి
కాలువలు (SWD)/ నాలా వ్యవస్థను ప్రణాళిక చేయడానికి,
అభివృద్ధి చేయడానికి మరియు నిర్వహించడానికి ఒక
ప్రత్యేక ప్రా జెక్ట్. భవిష్యత్తు లో అసాధారణ వర్షపాతం వరదలకు
దారితీయకుండా పట్ట ణ డ్రన
ై ేజీ వ్యవస్థలను మెరుగుపరచడమే
పట్ట ణాభివృద్ధి 239
 లక్ష్యం. GHMC బడ్జెట్ 2022-23 ప్రకారం, SNDPకి రూ.340 కేటాయించింది.GHMC కోసం వివిధ పద్దుల క్రింద ప్రతిపాదిత
కోట్లు కేటాయించారు. వ్యయం పటం14.10లో చూపబడింది. హరిత నిధిలో ఎక్కువ
భాగం (44.0%) కాలనీ పార్కుల నిర్మాణం మరియు
1,302 కి.మీ మేర తుఫాను నీటి కాలువలు (SWD) నిర్వహణ మెరుగుదలకు, కాలనీ పార్కుల మరమ్మతులు మరియు
బాధ్యత GHMC కి అప్పగించారు. 2021-22లో, రూ.506 నిర్వహణక�ై (12.9%), నగర స్థాయి పార్కుల నిర్మాణం
కోట్ల తో మంజూర�ైన మొత్తం 979 SWD నిర్మాణం/పునర్నిర్మాణ మరియు మెరుగుదలక�ై (12.9%) కేటాయించదమ�ైనది. పబ్లి క్
పనుల్లో , రూ.173 కోట్ల వ్యయంతో 450 పనులు పూర్త య్యాయి. పార్కుల అభివృద్ధి మరియు నిర్వహణ అనేక ప్రయోజనాలకు
2022-23లో రూ.442 కోట్ల తో 751 పనులు చేపట్ట గా, రూ.118 ఉపయోగపడుతుంది. ఇది నివాసితులకు, ముఖ్యంగా
కోట్ల తో 228 పనులు పూర్త య్యాయి. రూ.324.54 కోట్ల తో పిల్లలకు వినోదభరితమ�ైన ప్రదేశాలుగా నిలుస్
తూ నగరం యొక్క
మిగిలిన 523 పనులు వివిధ దశల్లో ఉన్నాయి. పచ్చదనాన్ని పెంచుతున్నాయి.

14.4.1.2 హరిత నిధి 14.4.1.3 తెలంగాణ రాష్ట్ర వడ (వేడి) గాలుల

ఉపశమన వ్యూహాలతో పాటు, ప్రభుత్వం ముందస్తు చర్యలను
కార్యచరణ ప్రణాళిక
కూడా చేపట్టింది. 2020 నుండి, రాష్ట రం్ లోని అన్ని ULB లు మ�ైదాన ప్రాంతాలకు కనీసగరిష్ట ఉష్ణో గ్రత 40° సెల్సియస్
తమ బడ్జెట్‌లో 10% ‘హరిత నిధి’గా కేటాయించాయి. ప్రా ధాన్యతా లేదా అంతకంటే ఎక్కువ, తీర ప్రాంతాలకు 37° సెల్సియస్
ప్రాతిపదికన పట్ట ణ అడవులు మరియు పట్ట ణ ప్రాంతాలలో లేదా అంతకంటే ఎక్కువ మరియు కొండ ప్రాంతాలకు6
పచ్చదనం అభివృద్ధి ’హరిత నిధి’ లక్ష్యం. దీనిలో భాగంగా కనీసం 30° సెల్సియస్ లేదా అంతకంటే ఎక్కువ ఉంటే వేడి
పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో నర్సరీలు, తోటలు ఏర్పాటు చేసి అవగాహన గాలుల పరిసథి ్తులుగా పరిగణించబడతాయి. విపరీతమ�ైన
కార్యక్రమాలు చేపడుతుంది. ఉష్ణో గ్రతలు మరియు ఫలితంగా ఏర్పడే వాతావరణ పరిసథి ్తులు
ప్రజలను ప్రతికూలంగా ప్రభావితం చేస్తా యి. అవి శారీరక
Figure 14.10 Distribution of
ఒత్తి డికి, కొన్నిసార్లు మరణానికి దారితీస్తా యి. ముఖ్యంగా
Expenditure under Green Budget
పట్ట ణాలు వేడిగాలులకు గురవుతాయి, వాటి అధిక నిర్మాణ
for the GHMC (2022-23)
0.4%
సాంద్రత, వేడిని గ్రహిసతుంది
్ మరియు నిలుపుకుంటుంది, ఇది
చుట్టు ప్రక్కల ప్రాంతాల కంటే అధిక ఉష్ణో గ్రతలకు దారితీస్తుంది.
Construction & Improvements of
Colony Parks
3.9% Repairs and Maintenance of
4.3%
4.3% Colony Parks

4.3%
రాష్ట ్ర రెవెన్యూ (విపత్తు
Construction & Improvements of నిర్వహణ) విభాగం వెలువరించిన
0.4% City Level Parks

4.3% Construction & Improvements

Spaces of
నివేదిక ప్రకారం, తెలంగాణలోని 589 మండలాలకు గాను
Protection of Lakes & Open

44.0% Repairs and Maintenance to City

3.9%
Colony Parks
of City Level Parks
Repairs and Maintenance of
568 మండలాలు వేడిగాలుల ప్రభావానికి గురవుతున్నాయి.
4.3% 8.6% Avenue and Other Plantations
4.3% Colony Parks
Construction & Improvements
రాష్ట రం్ లో వేడి గాలులు చోటుచేసుకున్నపుడు సంబంధిత
of & Improvements of
Construction
4.3% City Level Parks శాఖలు ఎలా తమ పాత్రలు, విధులను మార్చుకోవాలో
Traffic Islands /Central Media
Purchase of Plants/ Translocation
12.9% Protection of Lakes & Open
of Plants
4.3% Spaces Swatch Bharath తెలియజెప్పి రాష్ట ్ర వేడిగాలుల కార్యచరణ ప్రణాళికను తెలంగాణ
44.0% 12.9% Repairs and Maintenance to City
of City Level Parks ప్రభుత్వం తయారుచేసినది. ప్రభుత్వ క్రియాశీల చర్యల్లో భాగంగా,
Traffic islands/ Central Media

4% 8.6% Avenue and Other Plantations

జాతీయ విపత్తు నిర్వహణ సంస్థ (NDMA) మార్గ దర్శకాలకు
Construction & Improvements of Construction & Improvements of
Colony Parks Traffic Islands /Central Media అనుగుణంగా ప్రభుత్వం 2021 వేడిగాలుల కార్యాచరణ
Repairs and Maintenance of Purchase of Plants/ Translocation
12.9% Colony Parks of Plants ప్రణాళికను రూపొ ందించింది. ప్రతి విభాగానికి వేడిగాలుల
Construction & Improvements of Swatch Bharath
City Level Parks తీవ్రతను తగ్గించే మార్గా లు మరియు బాధ్యతలతో పాటు వివిధ
12.9% of Lakes & Open
Protection Traffic islands/ Central Media
Spaces స్వల్పకాలిక మరియు దీర్ఘకాలిక ఉపశమన చర్యలను ఈ
44.0% Repairs and Maintenance to City
of City Level Parks ప్రణాళిక సూచిస్తుంది. నిర్మాణ కార్మికులు, పిల్లలు, మహిళలు,
Avenue and Other Plantations
వీధి వ్యాపారులు, పేదలు మరియు అట్ట డుగున ఉన్నవారు
Construction
GHMC & Improvements
2022-23of
Source: Budget వేడిగాలుల భారాన్ని అసమానంగా భరిసతు ్న్నారని ప్రణాళిక
Traffic Islands /Central Media
Purchase of Plants/ Translocation గుర్తించింది. పౌరులందరిప�ై ముఖ్యంగా బలహీన సమూహాలప�ై
తెల
ofంగాణలోని
Plants మొత్తం 142ULBలు
కలిపి 2022-
Swatch Bharath వేడిగాలులప్రభావాన్ని తగ్గించడానికి చర్యలను సూచిస్తుంది.
%
23లో హరిత నిధి కోసం రూ.495 కోట్లు కేటాయించాయి.
Traffic islands/ Central Media
GHMC, 2022-23లో హరిత నిధి కోసం రూ.232.2 కోట్లు ఎండ తీవ్రంగా ఉండే సమయంలో ప్రధాన నగరాల్లో పని వేళలు

6. As defined by the India Meteorological Department

240 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

మార్చడం, వేడిగాలులను ఎలా ఎదుర్కోవాలి అనే సమాచారాన్ని
తెలియచేయడం, పశువులకు వసతి సౌకర్యాలు కల్పించడం,
ప్రధాన బస్టా ప్‌లలో వ�ైద్యబృందాలను మొహరించడం మరియు
ఎండ తీవ్రంగా ఉన్న సమయంలో లోడ్ షెడ్డింగ్‌ను రీషెడ్యూల్
చేయడం వంటి సూచనలు ఇందులో ఉన్నాయి.
14.4.1.4 వరద సూచనల కోసం ముందస్తు హెచ్చరిక
వ్యవస్థ
జాతీయ పర్యవేక్షణ వ్యవస్థల నుండి వచ్చే సమాచారం స్థానిక
అధికారులకు ముఖ్యంగా పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో స్థానికoగా వరద
ముప్పును అంచనా వేసేందుకు సరిపో దు. జాతీయ నెట్‌వర్క్
స్టేషన్
లు జల సంబంధ, వాతావరణ అవసరాలకు అనుగుణంగా
ఉంటాయి కాబట్టి నెట్వర్క్ సాంద్రత సరిపో దు.
రాష్ట ్ర ఏర్పాటు సమయంలో, గ్రేటర్ హ�ైదరాబాద్ మున్సిపల్
కార్పొరేషన్ పరిధిలోని ప్రాంతం 10x10 కి.మీ. గ్రిడ్ పరిధి
తో 33 స్వయంచాలక వాతవరణ కేంద్రా లను (AWS) కలిగి
ఉంది. హ�ైదరాబాద్‌లో వరద అంచనా కోసం ముందస్తు
హెచ్చరిక వ్యవస్థ యొక్క ఖచ్చితత్వం మరియు సామర్థ్యాన్ని
మెరుగుపరచడానికి, భారతీయ సాంకేతిక సంస్థ (IIT) బొ ంబాయి
నుండి డాక్టర్ కపిల్ గుప్తా చేసిన సిఫార్సుల ప్రకారం తెలంగాణ
ప్రభుత్వ ప్రణాళిక విభాగం, 99AWS లను ఏర్పాటు చేసింది.
GHMC ప్రాంతంలో కొత్త స్వయంచాలక వాతవరణ కేంద్రా లను
(AWS)ల మొత్తం సంఖ్య 132కి చేరుకుంది. తెలంగాణలోAWS
యొక్క పరిధి ఇప్పుడు 2x2 కిమీ గ్రిడ్క
‌ ు మెరుగుపడింది
మరియు అవి వర్షపాతం (మిమీ), ఉష్ణో గ్రత (డిగ్రీ సెల్సియస్),
తేమ (%), గాలి దిశ మరియు గాలి వేగంప�ై గంట గంటకు
సమాచారంను అందిస్తా యి.
14.5 ప్రగతి పథం వైపు దూసుకు
పోతున్న హైదరాబాద్‌
తెలంగాణ యొక్క అతిపెద్ద మరియు అత్యధిక జనాభా కలిగిన
నగరం అయిన హ�ైదరాబాద్ - రాష్ట ్ర పరిపాలనా, పారిశ్రామిక
మరియు వాణిజ్య కేంద్రంగా పనిచేసతుంది
్ . గత కొన్నేళ్
లు గా
హ�ైదరాబాద్ తన పూర్వ వ�ైభవాన్ని నిలుపు కుంటూ
భవిష్యత్ నగరంగా ఆవిర్భవించేందుకు ప్రగతి పథం వ�ైపు
దూసుకుపో తుంది. నగరం దాని వేగవంతమ�ైన వృద్ధికి మాత్రమే
కాకుండా, ఈ వృద్ధిని సాధించడానికి స్థిరమ�ైన మరియు
సమ్మిళిత మార్గా లను అవలంబించడం వలన ప్రపంచ దృష్టిలో
పడింది. హ�ైదరాబాద్‌లో అభివృద్ధి కార్యక్రమాలను GHMC
చేపడుతుంది. ఇతర సంస్థల�ైన హ�ైదరాబాద్ మెట్రో ర�ైల్ లిమిటెడ్
(HMRL), హ�ైదరాబాద్ మహానగర మంచినీటి సరఫరా మరియు
మురుగునీటి పారుదల మండలి (HMWSSB) మరియు
హ�ైదరాబాద్ సమీకృత మున్సిపల్ ఘన వ్యర్థాలు లిమిటెడ్
(HiMSW) మరియు హ�ైదరాబాద్ మహానగర అభివృద్ది సంస్థ
(HMDA) నగరాన్ని అభివృద్ది పరచడంలో కీలకమ�ైన సేవలను
అందిస్తా యి.
14.5.1 శాశ్వత మరియు తాత్కాలిక గృహాలు
జనాభా పరంగా ప్రపంచంలో అత్యంత వేగంగా అభివృద్ధి
చెందుతున్న నగరాల్లో హ�ైదరాబాద్ ఒకటి. పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో
అధిక జనసాంద్రత, భూమి మరియు గృహ వనరులప�ై తీవ్ర
ఒత్తి డిని కలిగిసతుంది
్ . ప్రభుత్వం ఈ సమస్యను గుర్తించి, ఒక
ప్రత్యేకమ�ైన గృహనిర్మాణ (రెండు పడక గదులు -2BHK) పథకం
అమలు చేసతుంది
్ . ఈ కార్యక్రమం క్రింద, దారిద్య్ర రేఖ (BPL)
దిగువన నివసించే ఇల్లు లేని పేద ప్రజలకు 2BHK గృహాలను
నిర్మించి ఉచితంగా అందజేస్తా రు. ఈ గృహ సముదాయాలు
రోడ్లు , వర్షపు నీటి కాలువలు, మురుగునీటి శుద్ధి కర్మాగారాలు
మరియు భూగర్భ మురుగునీటి వ్యవస్థ, రక్షిత నీటిసరఫరా
ఏర్పాట్లు , విద్యుచ్ఛక్తి, వీటితోపాటు సామాజిక సదుపాయాల�ైన
కమ్యూనిటీ సెంటర్లు, ఆరోగ్య కేంద్రా లు, పాఠశాలలు, బస్టాండ్‌లు,
పార్కులు, ఆట స్థలాలు మొదల�ైనవి కల్పించబడి ఉంటాయి.
ఈ కార్యక్రమం క్రింద 111స్థానాలలో - 40 మురికివాడలు
మరియు 71 ఖాళీగా ఉన్న ప్రభుత్వ భూముల్లో -గృహనిర్మాణ
కార్యక్రమాలు చేపట్ట బడుతున్నాయి. 2015లో ఈ పథకం
ప్రా రంభించినప్పటి నుంచి GHMCలో రూ.8,599 కోట్ల ఆర్థిక
వ్యయంతో లక్ష ఇళ్ల ను నిర్మించాలని లక్ష్యంగా పెట్టు కున్నారు.
67,778 ఇళ్ల నిర్మాణాలు పూర్తికాగా, మిగిలిన 32,222 ఇళ్ల
నిర్మాణం వివిధ దశల్లో ఉన్నాయి అవి మార్చి 2023 నాటికి
పూర్తి చేయాలని భావిస్తున్నారు. 26 ప్రాంతాల్లో 5,258
ఇళ్ల ను ప్రా రంభించి 3,579 మంది లబ్ధి దారులకు అందజేశారు.
ఇప్పటివరకు ఈ పథకంప�ై రూ.6,868 కోట్లు ఖర్చు చేశారు.
శాశ్వత గృహనిర్మాణ కార్యక్రమాలకు నిధులు అందించడంతో
పాటు, హ�ైదరాబాద్ నగరoలోని వ�ైద్యసదుపాయాలు మరియు
ఆర్థికశక్తినుండి ప్రయోజనం పొ ందేందుకు నగరానికి వచ్చినవారికి
తాత్కాలిక వసతి సదుపాయం కూడా GHMC ఏర్పాట్లు చేసింది.
నగరంలోని ఆసుపత్రు లకు వచ్చే ఆర్థికంగా వెనుకబడిన
రోగులు మరియు వారి సహాయకుల కోసం మరియు పట్ట ణ
నిరాశ్రయుల కోసం GHMC రాత్రి ఆశ్రయాలను (Night Shel-
ters) నిర్మించి నిర్వహిసతుంది
్ . ప్రభుత్వం, GHMC పరిధిలో 21
రాత్రి ఆశ్రయాలను నిర్మించింది. దీనిలో హ�ైదరాబాద్‌లోని వివిధ
ప్రభుత్వ ఆసుపత్రు లలో 7 మరియు వివిధ రద్దీ ప్రాంతలలో
పట్ట ణ నిరాశ్రయుల కోసం 14 రాత్రి ఆశ్రయాలు ఏర్పాటు చేసింది.
పట్ట ణాభివృద్ధి 241
14.5.2 మురుగు నీటి పారుదల సౌకర్యాలు
పట్ట ణ ప్రాంతాలలో పెద్ద మొత్తంలో మురుగునీరు మరియు చెత్త
ఉత్పత్తి అవుతుంది. తెలంగాణ ప్రభుత్వ అధికారిక గణాంకాల
ప్రకారం, 2021లో హ�ైదరాబాద్ పట్ట ణం లోనే రోజుకు 1,950
మిలియన్ లీటర్ల (MLD) మురుగునీరు ఉత్పత్తి అవుతుంది.
ఇందులో 1,650 MLD, GHMC ప్రాంతంలో ఉత్పత్తి
అవుతున్నందున, మురుగునీటి నిర్వహణ అనేది పట్ట ణ
విధానానికి ఒక పెద్ద సవాలుగా నిలిచింది.
ప్రసతు ్తం ఉన్న 25 మురుగు నీటి శుద్ధి కర్మాగారాల(STP)
కు అదనంగా ప్రభుత్వం రూ.3,866 కోట్ల తో 31 కొత్త STPల
నిర్మాణాన్ని చేపట్టింది. ఈ STPలు 1,259 MLDల సంయుక్త
సామర్థ్యాన్ని కలిగి ఉన్నాయి మరియు అవి జూన్, 2023
నాటికి పూర్త వుతాయని భావిస్తున్నారు. అవి పూర్త యిన
తర్వాత, 100% మురుగునీటి శుద్ధిలో దేశంలోని అన్ని ప్రధాన
నగరాల్లో హ�ైదరాబాద్ అగ్ర స్థానంలో ఉంటుంది.
అదనంగా, రూ.298 కోట్ల తో కార్వాన్ & నాంపల్లి
నియోజకవర్గా లలో 129 కి.మీ మురుగునీటి నెట్‌వర్క్ ప్రా జెక్ట్
చేపట్ట బడింది మరియు డిసెంబర్ 2023 నాటికి పూర్తి చేయాలని
భావిస్తున్నారు.
ప్రభుత్వ కృషి కారణంగా, స్వచ్ఛ సర్వేక్షణ్ ర్యాంకింగ్ 2022లో
హ�ైదరాబాద్ ర్యాంక్ 10 లక్షలకు ప�ైగా జనాభా ఉన్న నగరాల
విభాగంలో 13 నుండి 11కి పెరిగింది. 2022 లో గృహ మరియు
పట్ట ణ వ్యవహారాల మంత్రిత్వ శాఖ (MoHUA), భారత ప్రభుత్వం
అందించిన స్వచ్ఛ సర్వేక్షణ్ అవార్డులు, హ�ైదరాబాద్ బహిరంగ
మల విసర్జ న రహిత నగరాల విభాగంలో ‘వాటర్ ప్ల స్’ సిటీ
ట్యాగ్‌ను నిలుపుకుంది. MoHUA రాష్ట రం్ లోని 142 ULB లలో,
70 ULB లను ODF+ గా, 42 ODF++ గా, హ�ైదరాబాద్‌ను
వాటర్ ప్ల స్‌గా మరియు మిగిలిన 29 ULB లను ODF గా
ప్రకటించింది.
తెలంగాణలో GHMC 1,302 కిలోమీటర్ల కు ప�ైగా వర్షపు నీటి
కాలువలను నిర్వహిసతుంది
్ . 2022-23లో రూ.442 కోట్ల తో
751 ప్రా జెక్టు లు చేపట్ట గా, రూ.118 కోట్ల తో 228 పూర్త య్యాయి.
రూ.325 కోట్ల తో మిగిలిన 523 ప్రా జెక్టు లు వివిధ దశల్లో
ఉన్నాయి. GHMC ఏడాది పొ డవున డ్రెయిన్
లు /నాలాలలో
పూడిక తీత పనులు చేసి అవి సాఫీగా ప్రవహించేలా చూస్తుంది
మరియు లోతట్టు ప్రాంతాల వరదల నియంత్రణ, రోడ్డు వెంబడి
నీటి నిల్వ నివారించడానికి పనులు నిర్వహిసతుంది
్ . 2022కి
గాను రూ.56.3 కోట్ల తో 371 పనులు మంజూరు కాగా
ఇప్పటివరకు 3.6 లక్షల పూడికతీత పనులు జరిగాయి.
242 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
14.5.3 తాగునీటి సరఫరా
త్రా గునీరు మనుగడకు కీలకం మరియు రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి
నుండి తగినంత పరిమాణంలో కావల్సిన త్రా గునీటిని
అందించడానికి ప్రభుత్వం చర్యలు తీసుకుంటుంది. తెలంగాణ
ప్రభుత్వం, హ�ైదరాబాద్ మరియు చుట్టు పక్కల మునిసిపాలిటీల
త్రా గునీటి అవసరాలను 2051 వరకు తీర్చడానికి దీర్ఘకాలిక
ప్రణాళికలప�ై పనిచేసతుంది
్ .
హ�ైదరాబాద్ మరియు దాని చుట్టు పక్కల మున్సిపాలిటీలకు
ప్రసతు ్తం గోదావరి మరియు కృష్ణా నదుల నుండి వరుసగా
రామగుండం ప్రా జెక్ట్ మరియు సుంకిశాల ప్రా జెక్ట్ నుండి నీటిని
సరఫరా చేసతు ్న్నారు. కాళేశ్వరం ప్రా జెక్టు లో భాగంగా నిర్మించిన
కొండపో చమ్మ సాగర్, మల్ల న్న సాగర్ రిజర్వాయర్ల నుంచి
గోదావరి నది నీటిని హ�ైదరాబాద్‌కు తీసుకురావాలని ప్రభుత్వం
యోచిస్తుంది. దీనివల్ల గ్రేటర్‌హ�ైదరాబాద్‌తో పాటు చుట్టు పక్కల
మున్సిపాలిటీల్లో త్రా గునీటి సమస్య శాశ్వతంగా తీరుతుందని
భావిస్తున్నారు. పౌరుల ప్రసతు ్త త్రా గునీటి అవసరాలను
మాత్రమే కాకుండా, భవిష్యత్తు అవసరాలను కూడా తీర్చడానికి,
ప్రభుత్వం ఈ క్రింది ప్రా జెక్టు లను చేపట్టింది:
• రూ.2,214 కోట్ల తో వ్యయంతో సుంకిశాల ప్రా జెక్టు
నుండి దశలవారిగా సుమారు 40 వేల మిలియన్
క్యూబిక్ (టిఎంసి) అడుగుల నీటిని తీసుకునేటట్లు
చేపట్ట నున్నారు మరియు జూన్ 2023 నాటికి
పూర్త వుతుందని భావిస్తున్నారు.
• ఔటర్ రింగ్ రోడ్ (ORR) ULBs కోసం నీటి సరఫరా
నెట్‌వర్క్ ప్రా జెక్ట్, రూ. 1,200 కోట్ల తో ప్రసతు ్తం
పురోగతిలో ఉంది, జూన్ 2023లో పూర్తి కావాల్సి
ఉంది. ఈ ప్రా జెక్ట్‌లో 2800 కి.మీ ప�ైప్‌ల�ైన్ నెట్‌వర్క్‌
ను ఏర్పాటు చేయడంతోపాటు, పూర్త యిన తర్వాత
10 లక్షల మందికి ప్రయోజనం చేకూరుతుందని
భావిస్తున్నారు.
• అత్యవసర పరిసథి ్తుల్లో నీటిని ఒక మూల వ్యవస్థ
నుండి ఇతర మూల వ్యవస్థలకు మళ్లించడానికి
మరియు ORR జోన్‌లు, పరిధీయ వలయ జోన్‌లు
మరియు కోర్ సిటీ జోన్‌లకు సమానమ�ైన సరఫరాలను
అందించడానికి, ORR పొ డవునా రింగ్ మెయిన్
ప్రతిపాదనలు రూపొ ందించబడుతున్నాయి. ఈ ప్రా జెక్టు
తాత్కాలిక వ్యయం రూ.4,500 కోట్ల కు ప�ైగా ఉంటుందని
అంచనా.
• ప�ైన పేర్కొన్న వాటికి అదనంగా, క్రింది కీలక పనులు
మరియు సంక్షేమ కార్యక్రమాలు కూడా అమలు
చేయబడ్డా యి:
o ‘20 కిలోలీటర్ల (కెఎల్) ఉచిత నీటి సరఫరా పథకం’
–ఈ కార్యక్రమమం క్రింద 6.5 లక్షల ఉచిత కనెక్షన్
లు
ఇవ్వబడ్డా యి.
o BPL కనెక్షన్ స్కీమ్ (రూ.1కి కుళాయి నీటి కనెక్షన్)
- ఈ కార్యక్రమమం క్రింద GHMC లో 43,244 ప్రజలు
ప్రయోజనం పొ ందారు.
o వర్షపు నీటి సంరక్షణ థీమ్ పార్క్: భవిష్యత్ తరాలకు
ఉపయోగపడేలా ప్రతి వర్షపు నీటి బొ ట్టు ను సంరక్షించే
లక్ష్యంతో మహానగర మంచినీటి సరఫరా మరియు
మురుగునీటి పారుదల మండలి (HMWS&SB)
హ�ైదరాబాద్‌లో ఏర్పాటు చేసింది.
14.5.4 అర్బన్ మొబిలిటీ
హ�ైదరాబాద్‌ సహ పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో రాకపో కలకు సంబంధించి
రకరకాల ఒత్తి ళ్
లు ఉంటాయి. ఈ సమస్యలు పరిష్కరించేందుకు
వాటిని రెండు వర్గా ల క్రింద విభజించవచ్చు. అవి వ్యక్తిగత రవాణా
అనుభూతి సాఫీగా సాగేలా చూసేందుకు రోడ్లు మెరుగుపరచడం
మరియు ప్రతి ఒక్కరికీ అందుబాటులో ఉండేలా ప్రజా రవాణా
వ్యవస్థను విస్త రించడo.
14.5.4.1 రోడ్లు, వంతెనలు మరియు ఫ్లై ఓవర్లు
హ�ైదరాబాద్‌లోని ప్రధాన మార్గా లలో ట్రా ఫిక్ మరణాలు మరియు
వాహన కాలుష్యాన్ని తగ్గించే రహదారి నెట్వర్క్ రూపొ ందించే
లక్ష్యంతో GHMC వ్యూహాత్మక రహదారుల అభివృద్ధి ప్రణాళిక
(SRDP)ను రూపొ ందించింది. ఈ ప్రణాళికలో ఫ్ై లఓవర్‌లు,
అండర్‌పాస్‌లు, వంతెనల నిర్మాణాలు ఉన్నాయి. ఇప్పటి వరకు
33 పనులు పూర్తికాగా మరో 15 పనులు పురోగతిలో ఉన్నాయి.
వీటితోపాటు, సమగ్ర రహదారి నిర్వహణ కార్యక్రమం (CRMP)
కింద ప్రధాన రహదారుల (3 లేన్లకంటే ఎక్కువ రోడ్లు ) నిర్వహణ
కోసం ప్రభుత్వం రూ.1,839 కోట్ల ను మంజూరు చేసింది. ఈ
పథకం కింద నిధులను వాయిదాల పద్దతిలో 5 సంవత్సరాలలో
విడుదల చేయబడతాయి.ఈ కార్యక్రమం 525 స్ట్రెచ్ల
‌ ు మరియు
7ప్యాకేజీలను కవర్ చేసతుంది
్ . డిసెంబర్ 2022 వరకు, GHMC
ఈ పథకానికి కేటాయించిన రూ.972 కోట్ల ను 711 కి.మీ
పొ డవును రీకార్పెట్ చేయడానికి కెర్బులు, సెంట్రల్ మీడియన్,
లేన్ మార్కింగ్ లు, స్వీపింగ్ (యంత్రా ల ద్వారా), రోడ్ల వెంట
పచ్చదన నిర్వహణ చేపడుతుంది.
GHMC ప్రధాన రహదారులు కాకుండా ఇతర రోడ్ల మరమ్మతులు
మరియు నిర్వహణ పనులను కూడా నిర్వహిసతుంది
్ .
9,013 కిలోమీటర్ల కు ప�ైగా రోడ్ల ను GHMC నిర్వహిసతుంది
్ .
2022-23లో రూ.815 కోట్ల తో 3,059 రోడ్డు పనులు చేపట్ట గా,
ఇందులో రూ.220 కోట్ల తో 821 పనులు పూర్త య్యాయి. మిగతా
పనులు వివిధ దశల్లో అమలులో ఉన్నాయి.
కొన్ని రహదారులప�ై ట్రా ఫిక్‌ రద్దీని నివారించేందుకు
హ�ైదరాబాద్‌లో మొత్తం రూ.20.1 కోట్ల తో 5 చేపల మార్కెట్లు ,
మొత్తం రూ.63.9 కోట్ల తో 4 మోడల్ మార్కెట్ల నిర్మాణ పనులను
ప్రభుత్వం చేపట్టింది.
GHMCతో పాటు, హ�ైదరాబాద్ రోడ్ డెవలప్మెంట్ కార్పోరేషన్
లిమిటెడ్ (HRDCL) కూడా రోడ్ల నిర్మాణం మరియు నిర్వహణను
చేపడుతుంది. 2021-22లో, హ�ైదరాబాద్ నగరంలో రోడ్డు
లేని ప్రాంతాలను రోడ్డు తో అనుసందానించే పనులు చేపట్టిoది.
ఈ ప్రా జెక్ట్ మూడు దశల్లో రూ.2,984 కోట్ల ఆర్థిక వ్యయాన్ని
కలిగి ఉంది. హ�ైదరాబాద్ రోడ్ల మీదుగా ట్రా ఫిక్ పంపిణీలో
మిస్సింగ్ రోడ్ కనెక్షన్‌లు గుర్తించి, నిర్మించడం లక్ష్యంగా
పెట్టు కుంది. డిసెంబర్2022 వరకు, ‘ఫేజ్ I’ యొక్క 21 పనులు
పూర్త య్యాయి, ‘ఫేజ్ II’ యొక్క 16 పనులలో 10 పురోగతిలో
ఉన్నాయి. ఫేజ్ III పనులు టెండర్ దశలో ఉన్నాయి. ఈ
రహదారి లింక్‌లు ప్రయాణ సమయాన్ని తగ్గించగల, అంబులెన్స్
మరియు అగ్నిమాపక దళాల వంటి అవసరమ�ైన సేవలను
త్వరిత గతిన తరలించడానికి, రహదారి భద్రతను మెరుగు
పరచడానికి, వాహనాల విడుదల కాలుష్యాన్ని తగ్గించడానికి
మరియు నగరంలోని పాడుబడిన ప్రాంతాలను కలుపుతూ,
తద్వారా సంఘ విద్రో హా శక్తు లను నియంత్రించే అతి తక్కువ
ప్రత్యామ్నాయ మార్గా లుగా పనిచేస్తా యి.
హ�ైదరాబాద్ నగరానికి బాహ్య వలయ రహదారి (ORR)
నిర్మాణం మరియు నిర్వహణ హ�ైదరాబాద్ గ్రో త్ కారిడార్ లిమిటెడ్
(HGCL) బాధ్యత వహిసతుంది
్ . రూ.8,828 కోట్ల వ్యయంతో 158
కిలోమీటర్ల కారిడార్‌ను పూర్తి చేశారు. జనవరి 2021 నుండి,
HGCL కూడా ORRప�ై టోల్ ప్లాజాల నిర్వహణను చేపట్టింది
మరియు రహదారి ట్రా ఫిక్ నిర్వహణ వ్యవస్థను నిర్వహించే
బాధ్యతను కూడా నిర్వర్తిసతుంది
్ . జంక్షన్ల సుందరీకరణ మరియు
ORR వెంట LED ల�ైటింగ్‌ను HGCL చేపట్టింది.
14.5.4.2 మెట్రో రైలు
హ�ైదరాబాద్ మెట్రో ర�ైలు ప్రా జెక్ట్- రూ.22,000 కోట్ల పెట్టు బడితో
ప్రభుత్వ మరియు ప్రవ
ై ేటు భాగస్వామ్య (PPP) విధానములో
ప్రపంచంలోనే అతిపెద్ద మెట్రో ర�ైలు ప్రా జెక్ట్. HMRL సంస్థ
ఆధీనంలో హ�ైదరాబాద్ మెట్రో ను నిర్వహిసతు ్నారు. ఇది 69
కి.మీ.ల ప్రయాణాన్ని సౌకర్యవంతoగా, అనుకూలంగా మరియు
అత్యాధునికమ�ైన రవాణా వ్యవస్థగా నిర్వహిసతుంది
్ .
హ�ైదరాబాద్‌ను గ్లో బల్ సిటీ (విశ్వనగరం) గా మార్చాలనే
లక్ష్యంతో HMRL 57 మెట్రో స్టేషన్‌లతోపాటు పట్ట ణ పునరుద్ధ రణ
పట్ట ణాభివృద్ధి 243
పనులను చేపట్టింది. ఇందులో నడకదారులు, పచ్చదనం,
మెట్రో స్టేషన్ల కు సమీపంలో పౌరులకు వినియోగానికి పనికొచ్చే
ఫర్నిచర్, సర్వీసు లేనలు ్ అభివృద్ధి పరచడం చేసతుంది
్ . HRML
నాంపల్లిలో సరికొత్త జర్మన్ పజిల్ పార్కింగ్ టెక్నాలజీతో బహుళ
అంతస్తుల పార్కింగ్ (MLP) కాంప్లెక్స్‌ను అభివృద్ధి పరిచింది,
ఇది మార్చి 2023 నాటికి అందుబాటులోకి వస్తుందని అంచనా.
అంతేకాకుండా, 31 కి.మీ. పొ డవు మార్గాన్ని రూ.6,250
కోట్ల వ్యయంతో రాయదుర్గం టెర్మినల్ స్టేషన్ ఆఫ్ కారిడార్-3
(బ్లూ ల�ైన్) నుండి శంషాబాద్ అంతర్జాతీయ విమానాశ్రయంకు
మెట్రో ర�ైలు మంజూరు చేయబడింది మరియు కారిడార్-I (రెడ్
ల�ైన్) యొక్క KPHB మెట్రో స్టేషన్ నుండి నియోపో లిస్ (22
కి.మీ.) వరకు తక్కువ ఖర్చుతో కూడిన ఎలివేటెడ్ BRTS (బస్
రాపిడ్ట్రాన్సిట్ సిస్టమ్) / మెట్రో నియోని తెలంగాణ ప్రభుత్వం
PPP విధానంలో రూ.2,500 కోట్ల తో అమలు చేయడానికి
పరిశీలిస్తుంది.
ప్రభుత్వం యొక్క కృషి ఫలితంగా, 2021-22 సంవత్సరంలో
అత్యుత్త మ మౌలిక సదుపాయాలు కల్పించినందుకుగాను
“Hyderabad Metro Rail, Urban Intra
Leadership అవార్డ్ స్ 2022”ని సాధించింది.
14.5.5 ఆరోగ్యం మరియు పోషకాహారం
పట్ట ణ ప్రాంత నివాసితులు సమాజంలో ఉత్పాదక సభ్యులుగా
నిలిచేందుకు ఆరోగ్యం, పో షకాహారం మెరుగుపరచడమన్నది
పట్ట ణ విధానంలో కీలక లక్ష్యం. నగర ఆరోగ్య మౌలిక
సదుపాయాలకు చేయూత అందించేందుక�ై తెలంగాణాలో
అన్నపూర్ణ భోజనం, బస్తి దవాఖానాల ఏర్పాటు జరిగింది.
14.5.5.1 బస్తీ దవాఖానాలు
బస్తీ దవాఖానాలు అనేవి పట్ట ణ పేదల ఆరోగ్య సంరక్షణ
అవసరాలను తీర్చడానికి GHMC పరిధిలో ఏర్పాటు చేయబడిన
ఆరోగ్య మరియు సంరక్షణ కేంద్రా లు. ప్రతి దవాఖానాలో ఒక
వ�ైద్యుడు, ఒక స్టా ఫ్ నర్సు, సహాయక సిబ్బంది మరియు
ప్రత్యేక పాథాలజీ ప్రయోగశాల ఉంటాయి. వారు OP రోగుల
సంప్రదింపులు, టెలి సంప్రదింపులు, ప్రా థమిక
ప్రయోగశాల, తీవ్రమ�ైన సాధారణ అనారోగ్యానికి
రోగనిరోధక సేవలు, పూర్వ మరియు ప్రసవానంతర సంరక్షణ,
కుటుంబ నియంత్రణ, రక్త హీనత కోసం పరీక్షలు, BP, చక్కెర
వ్యాధి, క్యాన్సర్ మొదల�ైన వంటి అసంక్రమిత వ్యాధుల ఆరోగ్య
ప్రచార కార్యకలాపాలు ప్రా థమిక ఆరోగ్య సంరక్షణ సేవలను
అందిస్తా రు.
GHMCలోని 150 వార్డుల్లో ఒక్కో వార్డులో 2 బస్తీ దవాఖానలు
244 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
ఏర్పాటు చేయాలని ప్రభుత్వం నిర్ణయించింది. డిసెంబర్ 2022
వరకు 263 బస్తీ దవాఖానాలు స్థాపించబడ్డా యి మరియు మరో
37 వివిధ దశల స్థాపనలో ఉన్నాయి.
14.5.5.2 పట్టణ మలేరియా పథకం (UMS)
GHMC యొక్క ఎంటమాలజీ విభాగం దో మల పెరుగుదల
మరియు వెక్టర్ ద్వారా వ్యాపించే వ్యాధులను నియంత్రించడానికి
GHMC పరిమితుల్లో వెక్టర్ నియంత్రణ ఆపరేషన్‌లను అమలు
చేసతుంది
్ . దీర్ఘకాలిక సంతానోత్పత్తి మూలాలను గుర్తించి, డెంగ్యూ
ప్రభావిత ప్రాంతాలన్నింటిలో యాంటీ లార్వా & యాంటీ అడల్ట్
దో మల నివారణ చర్యలు చేపట్టా రు. 2022-23లో మలేరియా
నిర్మూలనకు రూ.9 కోట్లు , డెంగ్యూ నిర్మూలనకు రూ.2 కోట్లు
కేటాయించారు.
వెక్టర్ నియంత్రణ కార్యకలాపాలప�ై పనిచేసతు ్న్న 2,375 మంది
సిబ్బంది UMS కింద చేపట్టిన కొన్ని కార్యకలాపాలు క్రింది
విధంగా ఉన్నాయి:
• సమస్త అనుబంధ విభాగాలు సమన్వయంతో సీజన్‌ల
Business ప్రకారం నెలవారి ఆరోగ్య కార్యకలాపాలుగా సిద్ధం
చేయడం.
• 4,846 కాలనీలను ‘డెంగ్యూ ప్రాంతాలుగా’ గుర్తించే
మ్యాపింగ్ చేయడం.
o ఎక్కువ కేసులు నమోదవుతున్న కాలనీలలో ఒక
వారం లేదా ఒక వారంలో రెండు సార్లు లార్వా మరియు
యాంటీ అడల్ట్ దో మల నివారణ చర్యలు.
o వెక్టర్ ద్వారా సంక్రమించే వ్యాధుల గురించి
వివరించడానికి అన్ని గృహాలకు స్టిక్కర్లు వేయడం
మరియు కరపత్రా లు పంపిణీ చేయడం.
o నివాస సంక్షేమ సంఘం అధ్యక్షులను మరియు ప్రజా
ప్రతినిధిలందరిని, చ�ైతన్యపరచడానికి 10 ఆదివారాలు
ఉదయం 10 గంటలకు 10 నిమిషాల కార్యక్రమం
నిర్వహిస్తా రు.
• దీర్ఘకాలిక సంతానోత్పత్తి మూలాల్లో యాంటీ లార్వా
నిర్ధా రణ ఆపరేషన్స్ (ALOs) నిర్వహించడం.
చికిత్స, • అన్ని చిన్న చెరువులలో (గణేష్ నిమజ్జనం మరియు
బతుకమ్మ చెరువులు), సరస్సులు మరియు ఇతర
నిలిచిపో యిన నీటిలో గంబూసియా చేపలను వదలడం.
• మురికి నిలిచిపో యిన స్ట లాలు, కుంటలలో, నాలాలలో
ఆయిల్ బాల్స్ విడుదల చేయడం.
• డెంగ్యూ, మలేరియా నివారణకు పొ గవదలుట.
• పాఠశాలల్లో IEC కార్యకలాపాలు.
దో మల బెడద సమస్యలను పరిష్కరించడంలో ప్రభుత్వం లీగ్” 2022కింద అవార్డులు గెలుచుకున్నాయి.
ఆధునిక సాంకేతిక పరిజఞా ్నాన్ని ఉపయోగించడంప�ై దృష్టి
సారించింది. డెంగ్యూ మరియు మలేరియా వ్యాధి యొక్క
14.5.7 పచ్చదనం మరియు జీవవైవిధ్యం
‘హాట్ స్పాట్‌లు’ మరియు ట్రాన్స్మిషన్ డ�ైనమిక్‌లు మునుపటి పట్ట ణ జీవవ�ైవిధ్యం మరియు పట్ట ణ అడవులు నగర
సంవత్సరం సంభవ రేట్ల ఆధారంగా గుర్తించబడతాయి. పర్యావరణాన్ని మెరుగుపరచడంలో కీలక పాత్ర పో షిస్తా యి,
గుర్తించిన అన్ని కేసులకు GIS మ్యాపింగ్ చేయబడింది. సరస్సు పట్ట ణ నివాసితుల సామాజిక శ్య
రే స్సును మెరుగుపరుస్తా యి.
మరియు దాని పరిసరాలప�ై వికర్షకాలను పిచికారీ చేయడానికి హ�ైదరాబాద్‌లోని పట్ట ణ జీవవ�ైవిధ్యంను, బంజరు భూములను
ప్రతి జోన్‌కు 1 డ్రో న్‌ని ఉపయోగిసతు ్న్నారు. నివాసయోగ్యంగా మార్చుకొనుటకు మరియు పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో
పచ్చదనాన్ని పెంపొ ందించేదుకు గొప్ప ఉదాహరణగా
14.5.5.3 అన్నపూర్ణ భోజనం
చెప్పవచ్చు.
2014 నుండి, GHMC ప్రతి రోజు 45,000 మందికి ప�ైగా
GHMC మరియు HMDA యొక్క పట్ట ణ అటవీ విభాగం రాష్ట ్ర
మధ్యాహ్న భోజనాన్ని అందజేసతూ ్, నగరవ్యాప్తంగా ఉన్న
పచ్చదనాన్ని 24% నుండి 33%కి పెంచే లక్ష్యంతో ప్రభుత్వ
ప్రజలకు భోజనానికి రూ.5 చొప్పున పౌష్టికాహారం మరియు
ప్రధానకార్యక్రమం - తెలంగాణ కు హరిత హారం (TKHH)’
సరసమ�ైన అన్నపూర్ణ భోజనాన్ని అందిసతుంది
్ . 2022-23లో,
(గ్రీనరీగార్లాండ్) ను అమలు చేసతు ్న్నాయి. ఈ కార్యక్రమంలో
మొబ�ైల్ అన్నపూర్ణ కేంద్రా లతో సహా 373 కేంద్రా లలో అన్నపూర్ణ
వీధిచెట్ల పెంపకం, కాలనీ చెట్ల పెంపకం, సంస్థాగత చెట్ల
మధ్యాహ్న భోజనాలు అందుతున్నాయి. మొబ�ైల్ అన్నపూర్ణ
పెంపకం, ఖాళీ స్థలంలో చెట్ల పెంపకం, స్మశానవాటికలలో
కేంద్రా లతో సహా 259 కేంద్రా లలో అన్నపూర్ణ రాత్రి భోజనాలు
చెట్లపెంపకం, యాదాద్రి సహజ అడవి రూపము (మియావాకి),
అందుతున్నాయి. పథకం ప్రా రంభించినప్పటి నుంచి రూ.198
వర్టికల్ గార్డెన్‌ల అభివృద్ధి వంటి వివిధ విభాగాల్లో చెట్ల పెంపకం
కోట్ల వ్యయంతో 10 కోట్ల భోజనాలు అందించారు. వీటిలో 63
కార్యకలాపాలను చేపడుతారు. 2022-23లో 15.6 కోట్ల
లక్షల భోజనాలు 2022-23 లో (నవంబర్, 2022 వరకు)
మొక్కలు నాటారు మరియు TKHH కింద మరో 4.6 కోట్ల
రూ.16.7 కోట్ల తో అందించడo జరిగింది. ప్రజల సౌకర్యార్థం
మొక్కలను పంపిణీ చేయడం జరిగింది.
“సీటింగ్ అన్నపూర్ణ క్యాంటీన్‌లు” ఏర్పాటు చేయడానికి GHMC
32 స్థానాలను గుర్తించింది. GHMC 600 వార్డు స్థాయి నర్సరీలు, 45 ప్రదేశాలలో
మియావాకీ చెట్ల పెంపకంలు, 20 పంచతత్వ పార్కులు, స�ైక్లింగ్
14.5.6 వ్యర్థాల నిర్వహణ
ట్రా క్‌లు మరియు 3 పట్ట ణ అటవీ పార్కులను అటవీ బ్లాక్‌లలో
తెలంగాణ రాష్ట ్ర కాలుష్య నియంత్రణ మండలి (TSPCB) సూరారం (455 హెక్టా ర్లు), మాదన్నగూడ (97 హెక్టా ర్లు)
ప్రకారం, 2022-23 లో తెలంగాణ రాష్ట రం్ లో రోజుకు 11,261 మరియు నాదర్‌గుల్ (43 హెక్టా ర్లు) లో అభివృద్ధి చేసింది. ఇతర
టన్నుల ఘన వ్యర్థాల ఉత్పత్తి జరిగింది. ఈ వ్యర్థాలలో 100% కార్యక్రమాలలో రూ.137 కోట్ల తో 57 ప్రధాన థీమ్ పార్కులను
సేకరించబడి అందులో 78.3% ప్రా సెస్ చేయుట జరిగింది. అభివృద్ధి చేసతు ్న్నారు.
GHMC మరియు HiMSW సంయుక్తంగా నగరంలోని
స్థానిక పర్యావరణ కార్యక్రమాల కోసం అంతర్జాతీయ మండలి
మున్సిపల్ వ్యర్థాలను ప్రభుత్వ ప్రవ
ై ేట్ భాగస్వామ్య (PPP)
ద్వారా హ�ైదరాబాద్ నగరం యొక్క జీవవ�ైవిధ్య సూచికను
విధానములో నిర్వహిసతు ్న్నాయి. 25 స్థిర ద్వితీయ సేకరణ
అంచనా వేయడానికి మరియు వార్డుల వారిగా పచ్చదనం
&బదిలీ పాయింట్‌లు (SCTPS) నెలకొల్పబడ్డా యి మరియు
పెంపొ ందించడానికి ప్రభుత్వం చొరవ తీసుకుంది. దీనికి
వ్యర్థాల రవాణా వికేంద్క
రీ రణ కోసం స్వచ్ఛ ఆటో టిప్పర్‌లు
సంబంధించిన నివేదికను ఈ సంవత్సరం విడుదల చేయాలని
సమర్దవంతంగా ఉపయోగించడం కొరకు 84 మొబ�ైల్ SCTP
భావిస్తున్నారు.
లను మోహరించారు. అంతేకాకుండా, చిన్న వాహనాల నుండి
పెద్ద వాహనాలకు వ్యర్థాలను బహిరంగంగా రవాణా చేయడాన్ని ప్రభుత్వం చేసిన కృషి వల్ల హ�ైదరాబాద్‌ను “ఆర్బర్ డే
నివారించడానికి ఇప్పటికే ఉన్న 11 బదిలీ స్థావరాలను ఫౌండేషన్”మరియు ఐక్యరాజ్యసమితి ఆహార మరియు
ఆధునికీకరించారు. వ్యవసాయ సంస్థ (FAO) వరుస రెండు సంవత్సరాలు “ప్రపంచం
వృక్ష నగరం”గా గుర్తించింది. ఆసియా పసిఫిక్ స్థిరత్వ సూచిక
వ్యర్ధా ల నిర్వహణ రంగంలో తెలంగాణ ప్రభుత్వం తీసుకొన్న
2021 ప్రకారం, హ�ైదరాబాద్ ఆసియా పసిఫిక్ ప్రాంతంలోని
చర్యల వలన 2022లో 23 “స్వచ్ఛ సర్వేక్షణ్” అవార్డులను
టాప్ 20 అత్యంత స్థిరమ�ైన నగరాల్లో స్థానం పొ ందింది మరియు
గెలుచుకుంది. అదనంగా, 3 ULBలు “ఇండియన్ స్వచ్ఛతా
భారతీయ నగరాల్లో మూడవ స్థానంలో ఉంది.

పట్ట ణాభివృద్ధి 245

14.5.7.1 మూసీ నది పునరుజ్జీవనం
మూసీ నది కృషా నది యొక్క ప్రధాన ఉపనది. ఈ నది
హ�ైదరాబాద్ నగరం నడిబొ డ్డు గుండా వెళుతుంది మరియు
పాత నగరాన్ని కొత్త నగరం నుండి విభజిస్తుంది. తెలంగాణ
ప్రభుత్వంఈ నదిని పునరుజ్జీవింపజేసి పూర్వ వ�ైభవం
తీసుకురావాలనే లక్ష్యంతో ఉంది. నది పరిరక్షణ మరియు
పునరుత్పత్తి ప్రణాళికలో తేలియాడే చెత్త అడ్డంకుల నిర్వహణ
(10 ప్రదేశాలలో పూర్త యింది), హ�ైడ్రా లిక్ ఎక్స్కవేటర్లును
ఉపయోగించి నదిని శుభ్రపరచడం (ఏడాది పొ డవునా),
ఫాగింగ్, వరద నీటి ప్రవాహాన్ని నిర్వీర్యం చేయడం (55కి.
మీ మేర తొలగించినందున ఇటీవల వచ్చిన వరదలు
తగ్గు ముఖం పట్టా యి) మరియు తోటపని& నడక మార్గా ల
ఏర్పాటు మొదల�ైన పనులు పురోగతిలో ఉన్నాయి. 2022-
23 సంవత్సరానికి మూసీ పునరుజ్జీ వనానికి రూ.5 కోట్లు
కేటాయించారు.
14.5.7.2 సౌర పైకప్పుతో కూడినా సైకిల్ ట్రాక్
రూ.95 కోట్ల వ్యయంతో ప్రయోగాత్మకంగా కోకాపేట వద్ద
ORRతో పాటు 23 కి.మీ పొ డవున స�ైకిల్ ట్రా క్‌ను అభివృద్ధి
చేసతు ్న్నారు. స�ైకిల్ ట్రా క్ యొక్క 23కి.మీ పొ డవులో, 21కి.మీ.
మేర 16MW సామర్థ్యంతో సౌర పలకలతో కప్పబడి ఉంటుంది.
ఈ ట్రా క్ స�ైక్లిసటు ్లకు ఎండ, వాన మరియు ఇతర కఠినమ�ైన
వాతావరణ పరిసథి ్తుల నుండి రక్షణను అందిసతుంది
్ . స�ైక్లిసటు ్ల
కోసం నిరంతర (24x7) ల�ైటింగ్, తినుబండారశాలలు, నిఘా
కెమెరాలు, త్రా గునీరు మరియు స�ైకిల్ మరమ్మత్తు దుకాణాలు
ఏర్పాటు చేయబడ్డా యి.
14.5.8 పట్టణ ప్రణాళిక
పట్ట ణ ప్రణాళిక అనేది సమాజం యొక్క ప్రసతు ్త మరియు
భవిష్యత్తు అవసరాలను తీర్చడానికి పట్ట ణ ప్రాంతాలను
అభివృద్ధి మరియు రూపకల్పన చేయడం. జనాభా పెరుగుదల
మరియు దాని అవసరాలకు అనుగుణంగా పట్ట ణ అభివృద్ధిని
నిర్ధా రించడంప�ై తెలంగాణ ప్రభుత్వం గణనీయమ�ైన దృష్టి పెట్టింది.
హ�ైదరాబాద్ మహానగర అభివృద్ది సంస్థ (HMDA), హ�ైదరాబాద్
రాజధాని ప్రాంతం యొక్క ప్రణాళికాబద్ధమ�ైన అభివృద్ధికి
ప్రణాళిక, సమన్వయం, పర్యవేక్షణ మరియు భద్రతకు బాధ్యత
వహిసతుంది
్ .2022-23లో కోహెడ, తిమ్మాయిపల్లి, యాద్గా ర్‌పల్లి
మరియు కొండాపూర్‌లో లేఅవుట్ల అభివృద్ధి, ORR వెంట సౌర
ప�ైకప్పు స�ైకిల్ ట్రా క్ అభివృద్ధి, ORR వెంట 158 కి. మీ. హరిత
కారిడార్ అభివృద్ధి , ORR వద్ద బిందు సేద్యం అభివృద్ధి, పట్ట ణ
246 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
అభివృద్ధి మరియు నిర్వహణ వంటి అనేక ప్రా జెక్టు లను HMDA
చేపట్టింది. హ�ైదరాబాద్‌లో ఉప్పల్ మరియు మెహదీపట్నంలో
స్కైవాక్‌ల నిర్మాణం మొదల�ైనవి HMDA చేపట్టింది.
14.5.9 విశ్రాంతి మరియు వినోదం
ప్రజల మానసిక సంక్షేమం మరియు జీవన ప్రమాణాల
మెరుగుదల కోసం వినోద సౌకర్యాలు ముఖ్యమ�ైనవి. అభివృద్ధి
చెందిన దేశాల్లో ని మహానగరాల తరహాలో ‘వినియోగదారుల
నగరం’గా అభివృద్ధి చేసేందుకు హ�ైదరాబాద్ నగరంలో వినోద
సౌకర్యాల అభివృద్ధి ప�ై రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుంచి ప్రభుత్వం
ప్రత్యేక దృష్టి సారించింది.
ప్రభుత్వం నివాసితుల విశ్రాంతికి అవసరమ�ైన ఉద్యాన వనాలు
మరియు బహిరంగ ప్రదేశాలను అభివృద్ధి చేసింది. 2000లో
ప్రా రంభించబడిన బుద్ధ పూర్ణిమ ప్రా జెక్ట్ హుస్సేన్ సాగర్ సరస్సు
చుట్
టూ బహిరంగ వినోద ప్రదేశాలు రూపొ ందించేందుకు ఉద్దేశించిన
పథకం. ఈ ప్రా జెక్ట్ యొక్క లక్ష్యం చెరువులను అభివృద్ది
చేయడం, పరిసర ప్రాంతాల వాతావరణాన్ని మెరుగుపరచడం
తద్వారా పర్యావరణ పర్యాటకాన్ని ప్ రో త్సహించడం. ఈ ప్రా జెక్ట్
కింద ప్రభుత్వం లుంబినీ పార్క్, ఎన్టీఆర్ గార్డెన్స్, నెక్లెస్ రోడ్,
పీపుల్స్ ప్లాజా, సంజీవయ్య పార్క్, హుస్సేన్ సాగర్ సరస్సు
మరియు లేక్ వ్యూ పార్కులను అభివృద్ధి చేసింది.
2022లో, 10 చెరువులను అభివృద్ధి చేయడానికి కార్పొరేట్
సామాజిక బాధ్యత (CSR) క్రింద కంపెనీలు దత్త త
తీసుకున్నాయి. దుర్గం చెరువు, మల్క చెరువు, పెద్దచెరువు
అభివృద్ధి పూర్తి కాగా, మిగిలిన 7 చెరువుల పనులు
కొనసాగుతున్నాయి.ఈ ప్రాంతాలు ప్రజలకు విశ్రాంతి మరియు
వినోదం అందిసతూ ్ చిన్న వ్యాపారాలకు జీవనోపాధిగా ఉంటూ
ప్రభుత్వానికి ఆదాయాన్ని అందిసతు ్న్నాయి.
14.5.9.1 స్పోర్ట్ కాంప్లెక్స్ మరియు ఫిజికల్ ఫిట్‌నెస్
సదుపాయాలు
GHMC పరిధిలో రూ.98.5 కోట్ల తో క్రీడల సముదాయాలు,
ఆడిట ోరియంలు, ఇండో ర్ స్టేడియంలు, ఆట స్థ లాల నిర్మాణంతో
సహా 20 పనులను ప్రభుత్వం చేపట్టింది. వీటిలో ఇప్పటి వరకు
10 పనులు పూర్తికాగా, మిగతా 10 వివిధ దశల్లో ఉన్నాయి.
ఈ ప్రా జెక్టు లు ప్రజలకు వినోద సౌకర్యాలను అందించడమే
కాకుండా, క్రీడాకారులకు అవసరమ�ైన సౌకర్యాలను అందించడం
ద్వారా ప్ రో త్సాహం కల్పిస్తుంది.
ప్రసతు ్తం BHEL విస్టా పార్క్, దుర్గం చెరువు, మాదన్నగూడ,
నాదర్‌గుల్ మరియు గాజులరామారంనగరపార్క్లలో స�ైక్లింగ్ మెరుగుపరచడం మరియు మురుగునీటి పారుదల
ట్రా క్‌లు ఉన్నాయి. ఇప్పటికే ఉన్న ఈ ట్రా క్‌లను కలపడానికి వ్యవస్థలను ఆధునీకరించడం.
ప్రభుత్వం 2 ఎకరాల కంటే ఎక్కువ విస్తీర్ణంలో ఉన్న పార్కుల్లో
• నిర్మాణ ధృవీకరణ పత్రా లను సకాలంలో మరియు
స�ైక్లింగ్ ట్రా క్‌ల అభివృద్ధిని ప్రతిపాదించింది, అలాగే మొత్తం
అవాంతరాలు లేని పద్ధతిలో ప్రక్రియ చేయడానికి
57 ప్రతిపాదిత థీమ్ పార్క్‌లను కూడా అభివృద్ధి చేస్తా రు.
తెలంగాణ రాష్ట ్ర భవన నిర్మాణ అనుమతి ఆమోదం
హ�ైదరాబాద్ మహానగర ప్రాంతం కోసం హ�ైదరాబాద్ ఏకీకృత
మరియు స్వీయ ధృవీకరణ వ్యవస్థ (TS-bPASS)
మహానగర రవాణా అథారిటీ (HUMTA) నగరం అంతటా 173
అనే ఏక గవాక్ష వ్యవస్థ ను ప్రవేశపెట్టడం.
కిమీ స�ైకిల్ ట్రా క్ నెట్వర్క్ ఏర్పాటుకు కూడా ప్రణాళిక తయారు
చేసింది. తెలంగాణ రాష్ట రం్ లోని జిల్లాలలో142ULBలు విస్త రించి
ఉన్నాయి. పట్టిక 14.3 ప్రతి జిల్లాలో ఉన్న ULBల సంఖ్యను
రోజువారి స్థానికులు సందర్శకుల కోసం శారీరక దృఢత్వం
చూపుతుంది.
మరియు ఆరోగ్యాన్ని పెంపొ ందించే ఉద్దేశ్యంతో ప్రధాన పార్కులు
మరియు కాలనీ పార్కుల్లో 74 బహిరంగ వ్యాయామ శాలలు ULB లతో పాటు, ప్రభుత్వం కాలానుగుణంగా పట్ట ణ అభివృద్ధి
నెలకొల్పడం జరిగింది. అథారిటీల (UDA) ఏర్పాటును తెలియజేసతుంది
్ . UDAల
లక్ష్యం పట్ట ణీకరణ ప్రక్రియ ప్రణాళికేతర పద్ధతిలో జరగకుండా
ప్రభుత్వం చివరగా ఫుట్‌బాల్, వాలీబాల్, బాస్కెట్‌బాల్
చూసుకోవడంతో పాటు పట్ట ణీకరణకు తగిన ప్రణాళిక మద్దతును
మొదల�ైన క్రీడల కోసం చిన్న ఆట స్థలములను కూడా అభివృద్ధి
అందించడం ఈ UDA ల ఏర్పాటు యొక్క ఉద్దేశ్యం. ఇందులో
చేయాలని ప్రతిపాదించబడింది మరియు అనుకూలమ�ైన
కొత్త గా పట్ట ణీకరణ చెందుతున్న ప్రాంతాల్లో భూవినియోగం కోసం
పార్కులలో సాహసో పేతమ�ైన ఆటలను కూడా చేర్చడానికి
బృహత్త ర ప్రణాళిక, నీటి వినియోగం, పారిశుద్ధ్య సౌకర్యాలు, రోడ్
ప్రణాళిక రూపొ ందించారు.
నెట్‌వర్క్‌ ల మరియు లేఅవుట్‌లు ఉంటాయి. 2014-15 కు

14.6 పట్టణ పరిపాలన ముందు హ�ైదరాబాద్ కోసం HMDA, వరంగల్‌ కోసం కాకతీయ
అర్బన్ డెవలప్మెంట్ అథారిటీ (KUDA) మాత్రమే తెలంగాణాలో
1992 లో చేసిన 74వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ప్రకారం ఉన్నాయి. 2014-15 నుంచి 2022 ఫిబవ
్ర రి వరకు క్రింద
పట్ట ణ ప్రాంతాల్లో పౌర సేవలందించడం, పట్ట ణ ప్రణాళిక ఇవ్వబడిన 8 UDA లు ఏర్పాటు చేయగా, రాష్ట రం్ లో మొత్తంగా
మరియు భూవినియోగ నియంత్రణ వంటి పరిపాలనా 10 UDA లు ఏర్పాటయ్యాయి:
పనులను నిర్వహించడం పట్ట ణ స్థానిక సంస్థల పరిధిలోకి
రావాలని నిర్దేశించింది మరియు సవరణ తమ భూభాగంలో • యాదాద్రి భువనగిరిలోని యాదగిరిగుట్ట ఆలయ
ULBల నిర్మాణం మరియు స్థితిని నియంత్రించే చట్టా లను అభివృద్ధి అథారిటీ- నవంబర్, 2022 లో ఏర్పడింది.

రూపొ ందించడానికి సంబంధిత రాష్ట్రా లకు అవకాశం కల్పిస్తుంది. • రాజన్న సిరిసిల్లలోని వేములవాడ ఆలయ అభివృద్ధి
అథారిటీ- ఫిబవ
్ర రి, 2022లో ఏర్పడింది.
GHMC కాకుండా ఇతర ULBల నిర్వహణకు మార్గ నిర్దేశం
• కరీంనగర్‌లో శాతవాహన నగర అభివృద్ధి అథారిటీ
చేసేందుకు ప్రభుత్వం తెలంగాణ మున్సిపాలిటీ చట్టం
మే, 2017లో ఏర్పడింది.
2019ని రూపొ ందించింది. ULBలను మరింత పారదర్శకంగా,
జవాబుదారిగా మరియు సమర్ధ వంతంగా ఉండేలా • నిజామాబాద్ నగర అభివృద్ధి అథారిటీని 2017 జూల�ైలో

ప్ రో త్సహిసతుంది
్ . ఈ చట్టా నికి అనుగుణంగా గుర్తించిన కొన్ని నిజామాబాద్‌లో ఏర్పడింది.

ముఖ్యమ�ైన రంగాలు: • ఖమ్మంలో స్తంభాద్రి నగర అభివృద్ధి అథారిటీ- జూల�ై,

2017లో ఏర్పడింది.
• ‘హరిత నిధి’ కోసం నిధులను గుర్తించడం ద్వారా పట్ట ణ
• సిద్దిపేటలో సిద్దిపేట నగర అభివృద్ధి అథారిటీ- 2017
ప్రాంతాల్లో పచ్చదనాన్ని ప్ రో త్సహించడం.
అక్టో బర్‌లో ఏర్పడింది.
• మున్సిపాలిటీలలో పౌర సేవా కేంద్రా లను ఏర్పాటు • మహబూబ్‌నగర్‌లో మహబూబ్‌నగర్ నగర అభివృద్ధి
చేయడం ద్వారా పౌర-కేంద్క
రీ ృత పాలనను అథారిటీ- ఫిబవ
్ర రి, 2022లో ఏర్పడింది.
ప్ రో త్సహించడం.
• నల్గొండలోని నీలగిరి నగర అభివృద్ధి అథారిటీ- ఫిబవ
్ర రి,
• నీటి వనరుల సమగ్ర వినియోగానికి, పారిశుధ్యాన్ని 2022లో ఏర్పడింది.

పట్ట ణాభివృద్ధి 247

Table 14.3 District-wise Urban S.
District
No. of Name of Municipality/
No. ULBs Municipal Corporation
Local Bodies in Telangana 49. Boduppal, (MC)
(2022) 50. Dhammaiguda,
51. Dundigal,
S. No. of Name of Municipality/ 52. Ghatkesar,
District
No. ULBs Municipal Corporation 53. Gundlapochampally,
1 Adilabad 1 1. Adilabad 54. Jawaharnagar (MC)
Medchal-
2 Asifabad 1 2. Kagaznagar 16 13 55. Kompally,
Malkajgiri
3 Hyderabad 1 3. GHMC (MC) 56. Medchal,
4. Dharmapuri, 57. Nagaram,
5. Jagityal, 58. Nizampet, (MC)
4 Jagitial 5 6. Korutla, 59. Peerzadiguda, (MC)
7. Metpalli, 60. Pocharam,
8. Raikal 61.Thumkunta
5 Jangaon 1 9. Jangaon 17 Mulugu 0 No ULBs
6 Jayashankar 1 10. Bhupalpally 62. Achampet,
11. Alampur, 63. Kalwakurthy,
Jogulamba 12. Gadwal, 18 Nagarkurnool 4
7 4 64. Khollapur,
Gadwal 13. Ieeja, 65. Nagarkurnool
14. Waddepalle 66. Chandur,
15. Banswada, 67. Chityal,
8 Kamareddy 3 16. Kamareddy, 68. Devarakonda,
17. Yellareddy 69. Haliya,
18. Choppadandi, 19 Nalgonda 8
70. Miryalaguda,
19. Huzurabad, 71. Nakrekal,
9 Karimnagar 5 20. Jammikunta, 72. Nalgonda,
21. Karimnagar, (MC) 73. Nandikonda
22. Kothapalli 74. Kosgi,
23. Khammam, (MC) 20 Narayanpet 3 75. Makthal,
24. Madhira, 76. Narayanpet
10 Khammam 4
25. Sattupalli, 77. Bhainsa,
26. Wyra 21 Nirmal 3 78. Khanapur,
27. Kothagudem, 79. Nirmal
28. Manuguru, 80. Armoor,
11 Kothagudem 4
29. Palvancha, 81. Bheemgal,
30. Yellandu 22 Nizamabad 4
82. Bodhan,
31. Dornakal, 83. Nizamabad (MC)
Mahabu- 32. Mahabubabad, 84. Manthani,
12 4
babad 33. Maripeda, 85. Peddapalli,
34. Thorrur 23 Peddapalli 4
86. Ramagundam, (MC)
35. Bhoothpur, 87. Sulthanabad
13 Mahbubnagar 3 36. Jadcherla, 88. Adibatla,
37. Mahabubnagar 89. Amangal,
38. Bellampally, 90. Badangpet, (MC)
39. Cheenur, 91.Bandlagudajagir,(MC)
40. Kyathanpally, 92. Ibrahimpatnam,
14 Mancherial 7 41. Luxettipet, 93. Jalpally,
42. Mancherial, 94. Kothur,
43. Mandammari, 95. Manikonda,
44. Naspur 24 Rangareddy 16
96. Meerpet, (MC)
45. Medak, 97. Narsingi,
46. Narsapur, 98. Pedda-Amberpet,
15 Medak 4
47. Ramayampet, 99. Shadnagar,
48. Thoopran 100. Shamshabad,
101. Shankarpally,
102. Thukkuguda,
103. Turkayamjal

248 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

S. No. of Name of Municipality/ భారతదేశంలోని మున్సిపాలిటీలు/మున్సిపల్ కార్పొరేషన్‌లు
District
No. ULBs Municipal Corporation సమతుల్య/మిగులు బడ్జెట్‌ను నిర్వహించడానికి చట్టం
104. Ameenpur, ద్వారా మద్దతు అవసరం మరియు వారు తమ ఆదాయాలకు
105. Andol-Jogipet,
106. Bollaram, అనుబంధంగా మూలధన మార్కెట్‌లను తగినంతగా
107. Narayankhed, ఉపయోగించుకోకపో వడంతో కేంద్ర గ్రాంట్ల ప�ై ఆధారపడి
25 Sangareddy 8
108. Sadasivapet, ఉన్నాయి. ఈ సమస్యలను పరిష్కరించడానికి, రాష్ట రం్ లోని
109. Sangareddy,
మున్సిపాలిటీలు/మునిసిపల్ కార్పొరేషన్‌లు నిధుల
110. Tellapur,
111. Zaheerabad సమీకరణలో విభిన్న వ్యూహాలను అనుసరిసతు ్న్నాయి. అవి
112. Cherial, సంగ్రహక పెట్టు బడులు, మున్సిపల్ బాండ్‌ల జారీ మొదల�ైన
113. Dubbaka, వివిధ రకాల పెట్టు బడులను సేకరించేందుకు ప్రయోగాలు చేసి
26 Siddipet 5 114. Gajwel,
115. Husnabad, ఫలితాలు పొ ందాయి. తెలంగాణ యొక్క పట్ట ణ స్థానిక సంస్థలు
116. Siddipet పన్ను ద్వారా అధిక ప్రయోజనం పొ ందుతున్నాయి.
117.Sircilla,
27 Sircilla 2
118. Vemulawada ఆర్థిక మంత్రిత్వ శాఖ, భారత ప్రభుత్వ వ్యయ విభాగం
119. Huzurnagar, నిర్దేశించిన ULB సంస్కరణలను ప్రభుత్వం జనవరి, 2021లో
120. Kodada,
పూర్తి చేసింది. ఇది చుట్టు ప్రక్కల ప్రాంతాల్లో ఉన్న సర్కిల్ రేట్లను
28 Suryapet 5 121. Neredcherla,
122. Suryapet, ప్రతిబింబించేలా ఆస్తి పన్ను యొక్క ఫ్లో ర్ రేట్లను మార్చడం లో
123. Tirumalagiri దో హద పడుతుంది. దీని ద్వారా పట్ట ణ స్థానిక సంస్థలు తమ
124. Kodangal, ప్రాంతాల్లో ఆరోగ్యం, పారిశుద్ధ్యం మెరుగుపరిచేందుకు నిధులు
125. Parigi,
29 Vikarabad 4
126. Tandur, సమీకరించేదుకు అనుమతిస్తుంది. అంతే కాకుండా, ఈ రేట్లను
127. Vikarabad కాలానుగుణంగా పెంచేందుకు ఒక యంత్రాంగాన్ని ప్రభుత్వం
128. Amarchinta, ప్రవేశపెట్టనుంది.
129. Atmakur,
30 Wanaparthy 5 130. Kothakota,
131. Pebbair,
14.7.1 హైదరాబాద్ మహా నగర పాలక
132. Wanaparthy సంస్థ(GHMC)
133. Narsampet,
Warangal -
31 3 134. Parakala, రాష్ట రం్ లో GHMC అతిపెద్ద మున్సిపల్ కార్పొరేషన్, 2022లో
Rural
135. Wardhannapet
Warangal - 93.6 లక్షల జనాభాను7 కలిగి ఉంది. 2022-23లో, GHMC
32 1 136. GWMC (MC)
Urban రూ.6,150 కోట్ల బడ్జెట్ అంచనాను ప్రతిపాదించింది. GHMC
137. Alair,
138. Bhongir, తన నిధులను 3 మార్గా ల నుండి పొ ందుతుంది - పన్ను రాబడి,
Yadadri 139. Choutuppal, పన్నేతర ఆదాయాలు మరియు మూలధన గ్రాంట్లు .
33 6
Bhuvanagiri 140. Mothkur,
141. Pochampally, GHMCకి సమకూరే మొత్తం ఆదాయంలో 25.2% పన్ను
142. Yadagirigutta
రూపంలో వస్తుంది(పటం 14.11 చూడండి). ఈ సేకరణలో
Source: Municipal administration & Urban Development Department,
GoTS; Note: MC: Municipal Corporation 90% ప�ైగా కార్పొరేషన్ విధించిన ఆస్తి పన్ను నుండి వస్తుంది.
ఆస్తి పన్ను రేటులో పెంపుదల లేకపో యినప్పటికీ, అనేక
14.7 పట్టణ అభివృద్ధికి పెట్టుబడి
వినూత్నమ�ైన పన్నుల వసూళ్ల ను ఉపయోగించడం ద్వారా,
పట్ట ణాభివృద్ధికి గణనీయ స్థాయిలో ప్రభుత్వ పెట్టు బడి అవసరం.
ఆస్తి పన్నుల ద్వారా వచ్చే ఆదాయం నిరంతరాయంగా
ఈ పెట్టు బడి, అధిక నాణ్యతగల మౌలిక సదుపాయాలు మరియు
పురోగమిస్తుంది. 2022-23 బడ్జెట్ అంచనాల ప్రకారం, GHMC
సేవలలో దీర్ఘకాలికంగా ఖర్చులను అధిగమించే ప్రయోజనాలతో
యొక్క ఆస్తి పన్ను వసూళ్
లు రూ.1, 700కోట్లు అని అంచనా
అంతర్జాతీయ వృద్ధి సామర్థ్యాన్ని సాధించే అవకాశం కలదు.
పట్ట ణ అభివృద్ధికి పెట్టు బడి అనేది స్థిరమ�ైన వృద్ధికి దారితీసే వేసింది.
ఉత్పాదకం. GHMC యొక్క పన్నేతర ఆదాయాలలో వాణిజ్య ల�ైసెన్స్
రుసుము, ప్రకటన రుసుము, పట్ట ణ ప్రణాళిక నుండి రుసుము
భారతదేశంలోని చాలా మున్సిపాలిటీలు తక్కువ ఆదాయాలతో
(భవన అనుమతి రుసుము, అభివృద్ధి ఛార్జీలు మరియు
మరియు తమ ‘సొ ంత ఆదాయాన్ని’ సృష్టించుకోవడానికి
మెరుగుదల ఛార్జీలు ఉంటాయి) మొదల�ైనవి ఉన్నాయి.
అతి తక్కువ విధానాలతో నిర్వహించబడుతున్నాయి.

7. As per population projections based on the Census 2011 data

(https://www.census2011.co.in/data/town/802918-ghmc-andhra-pradesh.html)

పట్ట ణాభివృద్ధి 249

2022-23 లో పన్నేతర ఆదాయాలు GHMC బడ్జెట్‌లో 25.4%
గా భావిస్తున్నారు. 2022-23 లో ప్రకటనల ద్వారా రూ.9.9
కోట్లు మరియు ల�ైసెన్స్ ద్వారా రూ.63 కోట్లు అందుకోనుంది.
రాష్ట ,్ర కేంద్ర ప్రభుత్వాలు అందించే మూలధన గ్రాంట్ల నుంచి
కూడా GHMCకి నిధులు అందుతాయి. ఇవి వాటి బడ్జెట్‌లో
5.2% ఉన్నాయి. 2022-23లో, GHMC మూలధన గ్రాంట్ల లో
రూ.354.0 కోట్ల కు ప�ైగా అందుకుంటుంది.
2022-23 లో GHMC ఆదాయంలో అత్యధిక భాగం ‘ఇతర’
కేటగిరీ నుండి వస్తుంది. ఇందులో ‘సహకారాలు’, ‘క్రమ బద్ధీకరణ
రుసుములు’ మరియు ‘రుణాలు’ ఉన్నాయి. ఇది GHMC
బడ్జెట్ల
‌ ో 44.2% (రూ.2,996 కోట్లు ).
GHMC యొక్క స్వంత బడ్జెట్‌తో పాటు, ఇతర కార్పొరేషన్
లు
GHMCకి కేటాయించబడిన ప్రా జెక్టు ల నుండి ఆదాయం
మరియు ఖర్చు పెంచుతుంది. 2022-23 లో హౌసింగ్
కార్పొరేషన్ (2BHK) కోసం బడ్జెట్ వ్యయం రూ.406.70 కోట్లు .
BOX:14.1
భౌగోళిక సమాచార వ్యవస్థ (GIS)
ద్వారా ఆస్తి పన్ను వసూళ్లను
పెంచడం
స్థానిక స్థాయిలో విధించబడే అతి ముఖ్యమ�ైన పన్ను ఆస్తి
పన్ను (ఉదాహరణకు GHMCకి ఆస్తి పన్నుల ద్వారా మొత్తం
పన్ను రాబడిలో 90% ఆర్జిసతు ్న్నది) మరియు సమర్థ వంతమ�ైన
స్థానిక పరిపాలనకు ఇది చాలా కీలకం. ఆస్తి పన్ను ఆదాయానికి
ఒక ముఖ్యమ�ైన వనరు అయినప్పటికీ, సాంప్రదాయ పన్ను
సేకరణ పద్ధతిలో లోపాలు ఉన్నాయి.
ఇటీవలి కాలంలో, ఆస్తి పన్ను మదింపు మరియు నిర్వహణ
కోసం GIS-ఆధారిత వ్యవస్థ లు వసూళ్ల ను పెంచడానికి
సమర్థవంతమ�ైన సాధనంగా నిరూపించబడ్డా యి. GIS ఆధారిత
ఆస్తి పన్ను వసూళ్ల వ్యవస్థ అమలు క్రింది దశలను కలిగి
ఉంటుంది:
• క్షేత్ర సర్వేలు మరియు డ్రో న్ సర్వేల ద్వారా ప్రా థమిక
సమాచార (వర్గీకరించబడిన ఆస్తి సమాచార) సేకరణ
• సంబంధిత శాఖల నుండి ద్వితీయ సమాచార (వార్డు
జాబితాలు, మురికివాడల జాబితాలు, కాలనీ వర్గీకరణ
జాబితా మొదల�ైనవి) సేకరణ.
• మొబ�ైల్ యాప్‌లను ఉపయోగించి ఇంటింటి సర్వేల ద్వారా
మొత్తం ఆస్తి వివరాలను సేకరించడం.
• జియోకోడ్ సాధనాన్ని ఉపయోగించి సర్వే సమాచారంను
మ్యాపింగ్ చేయడం మరియు ప్రతి భవనం కోసం ప్రత్యేక
సూచిక సంఖ్యను రూపొ ందించడం.
• భవనం, రహదారి, భూముల వినియోగం మరియు
స్థానికతకు సంబంధించిన దృశ్య సమాచారాన్ని కలిగి ఉన్న
250 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
Figure 14.11 Share of different
sources of revenue in total
budget for GHMC (2022-23)
25.4%
Non-Tax Revenue
44.2% Tax Revenues
Grants
Others
25.2%
5.2%
Source: GHMC Budget 2022-23
డిజిటల్ ప్రొ ఫ�ైల్‌ను రూపొ ందించడం.
• ఆస్తి పన్ను యొక్క సూత్రం ఆధారంగా థీమాటిక్
మ్యాప్‌లను ఏర్పాటు చేయడం, ఇక్కడ డేటాబేస్ వాణిజ్య
మరియు నివాసం వంటి ఉపయోగకరమ�ైన సమాచారాన్ని
కలిగి ఉంటుంది, వయస్సు కారకం లో భవనం యొక్క
నిర్మాణము జరిగిన సంవత్సరం, భవన స్థితి లో కచ్చానా,
పక్కానా వంటి విషయాలతో పాటు నిర్మాణ కారకం లో
స్వీయ నిర్వహణ, అద్దెదారులు వంటి ఆక్యుపెన్సీ అంశాలను
సేకరించడం జరుగుతుంది.
• థీమాటిక్ మ్యాప్‌లను ఉపయోగించి పన్ను గణన
నిర్వహించడం.
• పన్ను చెల్లింపుదారుల డేటాను ఉపయోగించి పన్ను
చెల్లింపుదారుల సమాచారంను సేకరించడం మరియు
దానిని ప్రా దేశిక సమాచారంతో లింక్ చేయడం ద్వారా
చిరునామాలతో పన్ను చెల్లించని వారి జాబితాను
అందిసతుంది
్ .
పారదర్శకత మరియు జవాబుదారీతనం లేకపో వడం, పన్ను
ఎగవేతదారులను వెతకడంలో ఇబ్బందులు మరియు ఆస్తి
రికార్డుల నిక్షిప్త సమాచారంలను నిర్వహించడం మరియు క్రమం
తప్పకుండా నవీకరించడం వంటి సాంప్రదాయ పన్ను వసూళ్ల
పద్ధ తుల్లో ఎదురయ్యే అడ్డంకులను GIS-ఆధారిత వ్యవస్థ లు
గణనీయంగా తగ్గించగలవు. సర్వే చేసే సాంకేతికతలను
తక్కువ ఖర్చుతో కూడిన పరిష్కారాన్ని అందిస్తా యి
మరియు నగరంలోని వివిధ భవనాల పరిమాణం, సామర్థ్యం
మరియు వినియోగ కేసులప�ై వివరణాత్మక సమాచారంతో
భూవినియోగంప�ై సమాచారంను భర్తీ చేయవచ్చు. తద్వారా,
స్థానిక ప్రభుత్వాలు తమ ఆస్తి పన్ను వసూళ్ల ను గణనీయంగా
మెరుగుపరచు కోవచ్చును.
రాష్ట రం్ లోని 142 ULB లలోని ప్రతి ఆస్తి ని మ్యాపింగ్ మరియు
జియో-ట్యాగింగ్ చేయడం ద్వారా ఆస్తి సమాచారాన్ని
 ప్రా దేశికంగా సమగ్రపరిచే భారీ కసరత్తు ను చేపట్టింది.భారతీయ 172% పెరిగింది మరియు రూ.88 కోట్ల ఆదాయాలు పెరిగాయి.
అంతరిక్ష పరిశోధన సంస్థ (ISRO) జాతీయ సంకేత పద్ధతి
డిసెంబర్ 2022 నాటికి, తెలంగాణలోని 141 ULB లలో (GHMC
కేంద్రం (NRSC) భాగస్వామ్యంతో ‘భువన్’ పేరుతో మొబ�ైల్
మినహా) మొత్తం 20.8 లక్షల ఆస్తులు ఈ ప్రక్రియ ద్వారా మ్యాప్
అప్లి కేషన్ అభివృద్ధి చేయబడింది. ఇది అన్ని ఆస్తులను జియో-
చేయబడ్డా యి. ఈ చొరవ ఫలితంగా ప్రసతు ్తం ఉన్న డిమాండ్
ట్యాగ్ చేయడానికి చిత్రంలు మరియు పటంల చిత్రీకరణను
172% పెరిగింది మరియు రూ.88 కోట్ల ఆదాయాలు పెరిగాయి.
అందిసతుంది్ .
కాబట్టి, GIS-ఆధారిత ఆస్తి పన్ను మ్యాపింగ్, ప్రభుత్వానికి
ఇది ఆస్తుల మదింపులో పారదర్శకతను నిర్ధా రించడానికి
(పన్నుపరిమితి పెంచడం మరియు తద్వారా పన్ను వసూలు
ప్రభుత్వానికి సహాయం చేసతుంది
్ . అలాగే మదింపు చేయని
చేయడం)మరియు పౌరులకు (పన్ను రేట్లను పెంచాల్సిన
నిర్మాణాలను గుర్తించడంలో సహాయపడుతుంది. ఈ ప్రయోగం
అవసరాన్ని తగ్గించడం ద్వారా ఆదాయాన్ని పెంచడానికి)
ఆమోదించిన వాటికంటే ఎక్కువ కట్ట డాలను నిరోదిసతుంది
్ .
ప్రయోజనకరంగా ఉన్నది. ఆస్తి పన్నువసూళ్ల లో వినూత్న
డిసెంబర్ 2022 నాటికి, తెలంగాణలోని 141 ULB లలో (GHMC మార్గాన్ని ప్రవేశపెట్టడమే కాకుండా నిరంతర పర్యవేక్షణ ద్వారా
మినహా) మొత్తం 20.8 లక్షల ఆస్తులు ఈ ప్రక్రియ ద్వారా మ్యాప్ విజయం సాధించేలా చేయడం ద్వారా తెలంగాణ దేశంలోని
చేయబడ్డా యి. ఈ చొరవ ఫలితంగా ప్రసతు ్తం ఉన్న డిమాండ్ ఇతర నగరాలకు స్ఫూర్తిదాయకమ�ైన ఉదాహరణగా నిలిచింది.

14.7.2 ఇతర మున్సిపల్ కార్పొరేషన్లు పరంగా స్థిరమ�న

ై పట్ట ణాభివృద్ధి క,ి పట్ట ణక
ీ రణకు ప్రభావమంతమ�న
ై
అధునిక పరిష్కారాలను అనుసరించడానికి పుష్కలమ�ైన
రాష్ట రం్ లో మరో 12 మున్సిపల్ కార్పొరేషన్
లు ఉన్నాయి. గ్రేటర్
అవకాశాలు ఉన్నాయి. ప్రపంచంలోనే అత్యంత వినూత్నమ�ైన
వరంగల్ మున్సిపల్ కార్పొరేషన్ (GWMC) 8.2 లక్షల
మరియు విఘాతం కల్పించే కొన్ని స్టా ర్టప్ లకు మద్దతునిచ్చే
జనాభాతో రెండవ అతిపెద్ద మున్సిపల్ కార్పొరేషన్ గా నిలిచింది.
T– హబ్ ల ఏర్పాటులో ప్రభుత్వం చేసిన పెట్టు బడుల నుండి
ఇది 2021-22 లో రూ.560 కోట్ల బడ్జెట్న ‌ ు ప్రతిపాదించింది.
స్పష్టంగా కనిపించే విధంగా, రాష్ట రం్ లో వ్యవస్థాగత పద్ధతిలో కొత్త
GWMC యొక్క ప్రా థమిక ఆదాయ వనరులు పన్ను రాబడి
ఆలోచనలు ప్ రో త్సహించబడుతున్నాయి. వాటిలో కొన్ని స్టా ర్టప్
(14.3%), పన్నేతర ఆదాయాలు (18.4%) మరియు
లో పట్ట ణాభివృద్ధికి దో హదపడుతున్నాయి.
మూలధన గ్రాంట్లు (67%).
అర్బన్ సెంటర్ ఆఫ్ ఎక్సలెన్స్‌ను కూడా ఏర్పాటు చేయాలని
GWMC తర్వాత 3.1 లక్షల జనాభాతో నిజామాబాద్ మున్సిపల్
ప్రభుత్వం భావిస్తుంది, ఇది పట్ట ణ సమస్యలప�ై జాతీయ/
కార్పొరేషన్ 3వ స్థానంలో నిలిచింది. ఇది 2021-22లో రూ.391
ప్రాంతీయ స్థాయిలలో మేధో సంపత్తి గా పని చేసతుంది ్ మరియు
కోట్ల బడ్జెట్‌ను ప్రతిపాదించింది. దీని బడ్జెట్ ప్రా థమికంగా నాలుగు
R&D సౌకర్యాలు, పట్ట ణ ఆవిష్కరణలకు కేంద్రంగా, పట్ట ణ స్టా ర్ట్-
వనరుల ద్వారా నిధులు సమకూర్చబడింది - పన్ను రాబడి
అప్‌లకు కేంద్రం మరియు శిక్షణా సౌకర్యాలను కలిగి ఉంటుంది.
(18.8%), పన్నేతర ఆదాయాలు (7.9%), మూలధన గ్రాంట్లు
ఇది భవిష్యత్తు లో మరింత ప్రణాళికాబద్ధంగా రాష్ట ్ర పట్ట ణీకరణకు
(57.9%) మరియు డిపాజిట్లు మరియు రుణాలు (15.3%).
దో హదపడుతుంది. ప్రభుత్వం కూడా పట్ట ణ ఉపాధి హామీ
కరీంనగర్ మున్సిపల్ కార్పొరేషన్‌లో 2.6 లక్షల జనాభా ఉంది.
పథకాన్ని ప్రయోగాత్మకంగా చేపట్టేందుకు ఆసక్తి చూపుతుంది.
2020-21 కి కరీంనగర్ మున్సిపల్ కార్పొరేషన్ రూ.220 కోట్ల
ఇది పట్ట ణ పేదలను ఉపాధిలోకి తీసుకురావడమే కాకుండా,
బడ్జెట్న
‌ ు ప్రతిపాదించింది. వారికి మూడు ప్రా థమిక ఆదాయ
మౌలిక సదుపాయాల కోసం పెరుగుతున్న పట్ట ణ అవసరాలను
వనరులు ఉన్నాయి - పన్ను రసీదులు (18.8%), పన్నేతర
తీర్చడంలో కూడా సహాయపడుతుంది.రాష్ట రం్ లోనిపర్యావరణం
రసీదులు (19.6%) మరియు మూలధన గ్రాంట్లు (57.9%).

14.8 ప్రగతి వైపు

అంతరిక్ష సాంకేతికత (తెలంగాణ ఇటీవల విడుదల చేసిన స్పేస్-
టెక్ ఫ్రేమ్‌వర్క్ను బట్టి), స్మార్ట్ ట్రా ఫిక్ కంట్రో ల్, ఆర్టిఫీషియల్
ఇంటిలిజెన్స్ మరియు మిషన్ లెర్నింగ్ ఆధారిత రంగాలలో
పట్ట ణీకరణ అభివృద్ధి మరియు స్థాయి అనేక సవాళ్ల ను
ఆవిష్కరణలకు కూడా సిద్ధoగా ఉంది. తెలంగాణ ఐటి-
ఎదుర్కొవాల్సి ఉంటుంది. అవి సౌకర్యవంతమ�ైన గృహాల
హబ్‌లు మరియు సాంకేతిక నిపుణులు పట్ట ణ అనుభవాన్ని
ఏర్పాటు, మెరుగ�ైన రవాణా వ్యవస్థలు, ప్రా థమిక సేవలు
మెరుగుపరచడానికి అర్థ వంతమ�ైన సాంకేతికతలను అమలు
మరియు ఉద్యోగాలతో సహా ఆచరణీయ మౌలిక సదుపాయాలు
చేయడంలో మార్గ దర్శకులుగా వ్యవహరించడానికి చక్కగా
కల్పించడం, ప్రత్యేకించి అనధికారిక స్థావరాలలో నివసించే
సరిపో తారు.
పట్ట ణ పేదలకు అవకాశాలు అందుబాటులోనికి తీసుకురావాలి.
ప్రభుత్వం పౌర-కేంద్క రీ ృతను దృష్టిలో ఉంచుకుని, తెలంగాణ
వీటిని సమర్థవంతంగా అందించినచో పట్ట ణ అభివృద్ధి కూడా
స్థిరమ�ైన, స్థితిస్థాపకమ�ైన మరియు సమ్మిళిత పట్ట ణీకరణ
సంపన్నమ�ైన, సమ్మిళిత మరియు స్థిరమ�ైన వృద్ధికి దారి
యొక్క భవిష్యత్తు ప్రయోజనాల కోసం ఎల్ల వేళలా సిద్దంగా
తీస్తుంది.
ఉంది.
తెలంగాణలో సామాజికంగా, ఆర్థికంగా మరియు పర్యావరణ

పట్ట ణాభివృద్ధి 251

 అధ్యాయం

15
గవర్నెన్స్ (పాలన)

252 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

 ముఖ్యాంశాలు
l ప్రభుత్వ ఉద్యోగుల సంఖ్య పెరిగినప్పుడు పాలన కోట్లు రూపాయలు నగదు బదిలీ విధానం
మరింత నాణ్యతతో ఉండి ప్రజలకు కావలసిన ద్వారాచేయడం జరిగింది.
సేవలను వేగవంతంగా, పారదర్శకంగా మరియు
l కేంద్ర ప్రభుత్వం సంస్థ అయినా నేషనల్ ఈ గవర్నెన్స్
సకాలంలో అందించడానికి అవకాశం ఉంటుంది.
డెలివరీ అసెస్మెంట్ 2021 ప్రకారం తెలంగాణ రాష్ట రం్
ప్రభుత్వ అధికార కార్యక్రమాల కోసం అవసరమ�ైన
వివిధ రకాల�ైన సంక్షేమ పథకాల లబ్ధి దారులు
ఉద్యోగుల భర్తీ ప్రక్రియ ప్రతి సంవత్సరం కొనసాగిసతూ ్,
ఈ గవర్నెన్స్ విధానం ద్వారా ప్రయోజనాన్ని
ఈ ఏడాది తెలంగాణ రాష్ట ్ర పబ్లి క్ సర్వీస్ కమిషన్
పొ ందుతూ వేగంగా అభివృద్ధిలో దూసుకుపో తుంది.
ద్వారా ఏప్రిల్ 2022 నుంచి జనవరి 2023 వరకు
ఈ గవర్నెన్స్ అమలులో భారతదేశ స్థాయిలో
17,130 మంది ఉద్యోగస్తులను భర్తీ చేసుకున్నారు.
నాలుగవ స్థానాన్ని తెలంగాణ రాష్ట రం్ పొ ందింది.
l పాలన నిర్వహణ సౌలభ్యం చేయడం కోసం తెలంగాణ రాష్ట రం్ అన్ని రకాల కరకాలలో
ప్రభుత్వ రంగానికి సంబంధించిన అన్ని 2019 తో పోల్చినప్పుడు 2021 సంవత్సరంలో
రకాల ఆఫీసులను ఇంటిగ్రేటెడ్ డిస్ట్రిక్ట్ ఆఫీస్ గణనీయమ�ైన పురోగతి సాధించింది. ఈ గవర్నెన్స్
సముదాయాల నిర్మాణం ద్వారా ఒకే ప్రాంతంలో అమలులో 2019 సంవత్సరం నుంచి 2021 వ
నిర్మించడం జరిగింది. దాదాపుగా 17 ఇంటిగ్రేటెడ్ సంవత్సరానికి సంబంధించి దాదాపు ముప్పై ఏడు
డిసటి క్
్ ఆఫీసుల సముదాయాలను ఏర్పాటు శాతం పెరిగింది. 2017 మరియు 22 సంవత్సరాల
చేసి ప్రభుత్వ పథకాలను మరింత పటిష్టంగా మధ్య కాలంలో ఆన్ై లన్ ద్వారా చెల్లింపులు జరిగిన
అందుబాటులో ఉండే విధంగా ఈ సముదాయాలు లెక్కలు ప్రకారం తెలంగాణ రాష్ట రం్ , దేశంలోనే
దో హదపడతాయి. ముందంజలో ఉంది. తెలంగాణ రాష్ట రం్ ప్రత్యేక
హో దా లేని రాష్ట్రా లతో చూసుకున్నప్పుడు ఒక
l గత 8 సంవత్సరాల కాలంలో తెలంగాణ రాష్ట ్ర
సంవత్సరం కాలంలో జరిగిన ఆన్ై లన్ చెల్లింపులు
ప్రభుత్వము 700 మిలియన్ల లబ్ధి దారులకు నగదు
అత్యధిక స్థాయిలో జరిగి, తెలంగాణ రాష్ట రం్
బదిలీ విధానం ద్వారా లబ్ధి చేకూరింది. 2014
దేశంలోనే రెండవ స్థానాన్ని దక్కించుకుంది.
సంవత్సరం నుండి దాదాపుగా ఒక లక్ష పదివేల
ఎనిమిది వందల ఇరవ�ై నాలుగు (Rs.1,10,824)

గవర్నెన్స్ (పాలన) 253

15.1 ఉపోద్ఘాతం తద్వారా పథకాల అమలుకు అయ్యే ఖర్చును గణనీయంగా
తగ్గించుకోవడంతో పాటు, పెద్ద ఎత్తు న కార్యక్రమాలు
సుపరిపాలన అనేది ప్రజాస్వామ్య దేశంలో పరిపాలన నిర్వహణ తీసుకువచ్చి భారీ మార్పుకు శ్రీకారం చుట్టే ప్రయత్నం
జరిగే విధానాల గురించి తెలియజేసతుంది
్ . సాధారణంగా నిరంతరం కొనసాగిసతుంది
్ .
పరిపాలన పద్ధ తులు ద్వారా, సంస్థలు, వ్యవస్థ ల ద్వారా
“సుపరిపాలన” ప్రజలకు అందించే బలీయమ�ైన కాంక్షతో
అధికారులు ప్రజల శ్య
రే స్సు దృష్ట్యా వివిధ కార్యక్రమాలను
తెలంగాణ ప్రభుత్వం కింది చర్యలు మరియు కార్యక్రమాలను
చేసతూ ్ ఉంటారు. పారదర్శక మరియు జవాబుదారీతనంతో
చేపట్టింది:
కూడిన పరిపాలన విధానాలే “గుడ్ గవర్నెన్స్”.
1) పాలన వికేంద్క
రీ రణ
సుపరిపాలన విధానాలు (గుడ్ గవర్నెన్స్) అనేక రకాల
లక్షణాలతో కలిగి ఉంటుంది వాటిలో ముఖ్యంగా 2) సిటిజన్ సెంట్రిక్ గవర్నెన్స్

• పారదర్శకత: అవసరమ�ైన వారికి అన్ని రకాల 3) ప్రజా భద్రత, పో లీసింగ్&ఖ�ైదీల సంక్షేమం

15.2 సుపరిపాలన కోసం

సమాచారం కలిగి ఉండటం మరియు వారికి ఆ
సమాచారాన్ని పొ ందే వెసులుబాటు ఉండటం.

• భాగస్వామ్యం: ప్రజల ప�ైన ప్రభావం చూపించే ముఖ్య

వికేంద్రీకరణ
నిర్ణ యాలలో ప్రజలు భాగం పంచుకునే అవకాశం కలిగి సుపరిపాలన యొక్క ముఖ్య లక్షణం వికేంద్క
రీ రణ.
ఉండటం. వికేంద్క
రీ రణ ద్వారా మారుమూల స్థాయిలో కూడా అధికారాన్ని
చేరవేయడంతో సామాన్య ప్రజలకు ప్రభుత్వ పథకాలు, సంక్షేమ
• జవాబుదారీతనం: నిర్ణ యాలు తీసుకుని అధికారం
కార్యక్రమాల ఫలాలు వేగంగా చేరడానికి అవకాశం ఉంటుంది.
కలిగి ఉన్న వారు వారు చేసే పనులకు పూర్తిసథా ్యిలో
అలాగే ప్రభుత్వ అధికారులతో పాటు పౌర సమాజం కలసి
బాధ్యత వహించటం.
పనిచేయడంతో ప్రభుత్వం ఆశించిన లక్ష్యాన్ని సులువుగా
• ప్రతిస్పందించడం: ప్రజల యొక్కఅవసరాలు మరియు చేరుకునే అవకాశం ఎక్కువగా ఉంటుంది. స్థానిక సమస్యలకు
బాధలను తీర్చడంలో క్రియశీలకంగా ఉంటుంది. సత్వర పరిష్కారం తో పాటు ప్రభుత్వ పథకాల అమలును
వేగవంతం చేయడానికి మరియు అవసరమ�ైన నిర్ణ యాలు
• సమర్థత మరియు నాణ్యత: ప్రభుత్వము తన లక్ష్యాలను
త్వరితగతిన చేయడానికి పూర్తిసథా ్యిలో అస్కారం ఉంటుంది.
సాధించడంలో తక్కువ ఖర్చుతో కూడుకున్న మరియు
నిర్దేశిత సమయంలో పూర్తి చేసుకున్న విధంగా 15.1 రాష్ట్రంలోని పరిపాలనా విభాగాల్లో వృద్ధి
కార్యక్రమాల రూపకల్పనకు మరియు నిర్వహణ (2015-2023)
చేయడం జరుగుతుంది.
Administrative Divisions 2015 2023
సుపరిపాలన అంటే చట్ట బద్ధమ�ైన పాలన, స్వతంత్ర
Districts 10 33
న్యాయవ్యవస్థ మరియు మానవ హక్కుల పరిరక్షణ మరియు Revenue Divisions 42 74
చట్టం ప్రకారం అందరూ సమానమ�ైన న్యాయమ�ైన సమాజం అని Mandals 464 612
కూడా అర్థం. రాష్ట రం్ ఏర్పడినప్పటి నుండి, బాధ్యతాయుతమ�ైన Zilla Praja Parishad 9 32
మరియు ప్రజా పాలనను అందించే లక్ష్యంతో తెలంగాణ Mandal Praja Parishad 438 540
ప్రభుత్వం, ఇప్పటికే ఉన్న కొత్త రాష్ట్రాన్ని క్రమబద్ధీకరించడం Gram Panchayat 8,691 12,769
మరియు బలోపేతం చేయడంతో పాటు వివిధ సంస్థలను Municipal Corporations 6 13
స్థాపించింది. సుపరిపాలన అందించడం కోసం నేటి వరకు అనేక Municipalities 67 129
సంస్థలను అవసరమ�ైన సహాయ సహకారాలు అందిసతుంది
్ . Cantonment Board 1 1

అదేవిధంగా వివిధ పథకాల అమలు తీరును పరిశీలించడం
కోసం ‘పర్యవేక్షణ&మూల్యాంకనం’ అనే విధానం ద్వారా
పథకాల ప్రయోజనాలను అంచనా వేసతూ ్, అమలు విధానం
లో పారదర్శకత తీసుకురావడానికి నిరంతరం కృషి చేసతూ ్ ఉంది.
Source: Directorate of Economics and Statistics, Government of
Telangana
గమనిక: పంచాయత్ రాజ్ సంస్థలు (PRIలు) మూడు స్థాయిలను కలిగి
ఉంటాయి.ప్రభుత్వం: జిల్లా స్థాయిలో జిల్లా ప్రజా పరిషత్; మండల
స్థాయిలో మండల ప్రజా పరిషత్; మరియు గ్రామ స్థాయిలో గ్రామ
పంచాయతీ.

254 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

తెలంగాణ రాష్ట ్ర ప్రభుత్వము వికేంద్క
రీ రణ ద్వారా ప్రజల 15.3 సిటిజన్-సెంట్రిక్ గవర్నెన్స్‌ను బలోపేతం చేసే
కేంద్రంగా పరిపాలన కొనసాగిసతూ ్, స్థానిక ప్రభుత్వాలు, వ్యవస్థలు
ప్రభుత్వానికి మరియు ప్రజలకు వారధి గానే కాకుండా ప్రభుత్వ
పథకాలను నేరుగా లబ్ధి దారులకు ప్రయోజనం చేకూర్చే స్థానిక, రాష్ట ,్ర కేంద్ర ప్రభుత్వాలకు పౌరుల సంక్షేమమే
విధంగా ఏర్పాటు చేయడం జరిగింది. స్థానిక ప్రభుత్వాలు ప్రా థమికం అయినప్పుడు వారి యొక్క అవసరాలను తీర్చే
కూడా ప్రజల సమస్యల పరిష్కరించడానికి పూర్తి స్వేచ్ఛను పౌరుల సంతృప్తి కోసం నిరంతరం సుపరిపాలన విధానాల
మరియు వనరులను సాధ్యమ�ైనంత మేరకు అందిసతూ ్ వస్తుంది. ద్వారా కృషి చేయడం జరుగుతుంది. తెలంగాణ రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం
వికేంద్క
రీ రణ విధానం ద్వారా ‘ఇ గవర్నెన్స్’ తో అన్ని పరిపాలన ప్రజల సంక్షేమాన్ని దృష్టిలో పెట్టు కుని ప్రజల కేంద్రంగా అనేక
విభాగాలను కలుపుతూ, ప్రజలకు అవసరమ�ైన పాలనను రకాల�ైనటువంటి పథకాలను తీసుకు రావడం జరిగింది.
రూపొ ందించడం జరిగింది. పాలనా విభాగాలు అన్ని కూడా
తెలంగాణ రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం ప్రజలకి నాణ్యమ�ైన, సులభతరమ�ైన,
పూర్తిసథా ్యి సమాచారం మరియు కమ్యూనికేషన్ వ్యవస్థను
అవినీతి రహితంగా ప్రజలకు వివిధ సంక్షేమ ఫలాలు
కలిగి ఉన్నాయి. తద్వారా పరిపాలనా రోజువారి కార్యక్రమాలను
అందించడానికి సాంకేతిక పరిజఞా ్నాన్ని వివిధ రూపాల్లో
నిర్వహిసతూ ్నే, ఫిర్యాదుల పరిష్కారం మరియు ప్రజలకు
ఉపయోగించుకోవటం జరిగింది. తద్వారా తగినంత సమయం
నిత్యం అవసరమ�ైన సమాచారాన్ని చేరవేసతుంది
్ . రాష్ట రం్ లో
లో అర్హుల�ైన లబ్ధి దారులకు ప్రయోజనం చేకూర్చే విధంగా
వికేంద్క
రీ రణను ప్ రో త్సహించడానికి ప్రభుత్వం అనేక చట్టా లను
కార్యక్రమాలను చేయటం, వ్యవస్థలో జవాబుదారితనం తీసుకు
కూడా రూపొ ందించింది మరియు స్థానిక పాలనా సంస్థలను
రావడం ద్వారా ప్రజలకు ప్రయోజనం చేకూర్చే కార్యక్రమాలను
ఏర్పాటు చేసింది.
అమల్లో కి తెచ్చింది.
గ్రామీణ పాలనకు సంబంధించిన ప్రధాన చట్టం తెలంగాణ
NESDA (నేషనల్ ఇ-గవర్నెన్స్ సర్వీస్ డెలివరీ అసెస్‌మెంట్
పంచాయతీ రాజ్ చట్టం, 2018 (2021లో సవరించబడింది)
2021) నిర్వహించిన అధ్యయనం ప్రకారం, ఇ-గవర్నెన్స్ కింద
రాజ్యాంగం (73వ సవరణ) చట్టం, 1992కి అనుగుణంగా ఉంది.
కస్ట మర్‌లు వినియోగించుకునే సేవల పరంగా అన్ని భారతీయ
ఈ చట్టం యొక్క ముఖ్య లక్ష్యం ఎన్నిక�ైన ప్రతినిధులకు అధికారం
రాష్ట్రా లలో తెలంగాణ 4వ స్థానంలో ఉంది. ఇ-గవర్నెన్స్ కింద
మరియు వనరుల ప్రజాస్వామ్య వికేంద్క
రీ రణ, తద్వారా,
వినియోగదారులు వినియోగించుకునే సేవలలో ఎక్కువ భాగం
అట్ట డుగు స్థాయిలో భాగస్వామ్య పాలనను సులభతరం
ఆర్థిక లావాదేవీలు,విద్యుత్ మరియు తాగునీరు వంటి స్థానిక
చేయడం. ఈ చట్టం రాష్ట రం్ లోని గ్రామ పంచాయతీలు, మండల
సంస్థలు అందించే సేవలు. ఇ-గవర్నెన్స్ సేవలను అమలు
ప్రజా పరిషత్‌లు మరియు జిల్లా ప్రజా పరిషత్‌ల రాజ్యాంగం
చేయడంలో మరియు పౌరులకు వాటిని అందుబాటులోకి
మరియు నిర్వహణ కోసం అందిసతుంది
్ .
తీసుకురావడంలో తెలంగాణ గణనీయమ�ైన పురోగతిని
అదేవిధంగా, 74వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ప్రకారం స్థానిక సాధించింది, ఇది NESDA అధ్యయనంలో ఉన్నత ర్యాంక్‌కు
సంస్థలకు పూర్తి స్థాయి అధికార బదిలీ చేయడం కోసం దారితీసిందని చూపిసతుంది
్ .
నిర్ణయించడం జరిగింది. అధికార వికేంద్క
రీ రణల లో భాగంగా
చిత్రము 15.1:2019 మరియు 2021లో తెలంగాణ
పట్ట ణ స్థానిక సంస్థలు (ULBలు) లేదా నగర ప్రభుత్వాలకు
పూర్తిసథా ్యి అధికారాలను లోకల్ సంస్థ లకి అందించడం
ఇ-గవర్నెన్స్ పోర్టల్స్ పనితీరు స్కోర్‌లు
జరిగింది. ప్రసతు ్తం, రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా 142 ULBలు మరియు 1.00

10 అర్బన్ డెవలప్‌మెంట్ అథారిటీలు (యుడిఎ) ఉన్నాయి. 0.86

0.78
0.82
0.69 0.71
మొత్తం 142 ULBలలో, 97 తెలంగాణ టౌన్ ప్లానింగ్ చట్టం 1920 0.64
0.68
0.56 0.56
పరిధిలోకి వస్తా యి. రాష్ట రం్ లోని మునిసిపాలిటీలు మరియు
మునిసిపల్ కార్పొరేషన్‌లను పరిపాలించడానికి ప్రభుత్వం
తెలంగాణ మునిసిపాలిటీల చట్టం 2019ని అమలులోకి
తెచ్చింది. గట
్రే ర్ హ�ైదరాబాద్ మున్సిపల్ కార్పొరేషన్ చట్టం
Accessibility Content Ease of use Information Overall score
1955 (2020లో సవరించబడింది) హ�ైదరాబాద్ పట్ట ణ availability security &
privacy
సముదాయాన్ని నియంత్రిసతుంది
్ .
2019 2021

Source: NeSDA 2021 Report

గవర్నెన్స్ (పాలన) 255

2019తో పో లిస్తే 2021లో అన్ని అసెస్‌మెంట్ పారామీటర్‌ల 15.3.2 ప్రభుత్వ ఉత్తర్వు జారీ నమోదు (GOIR)
సమ్మతి స్కో ర్‌లు మెరుగుపడ్డా యి. 2019తో పో లిస్తే 2021లో
మొత్తం స్కో ర్ 37% పెరిగింది. తెలంగాణ ప్రభుత్వం తన శాఖలన్నింటిలో అవినీతికి
తావు లేకుండా పారదర్శకతకు ప్రా ధాన్యతనిస్తుంది.
15.3.1 eTaal ప్రాజెక్ట్ దీన్ని నిర్ధా రించడానికి, అన్ని ప్రభుత్వ శాఖలు ఆన్‌ల�ైన్
ప్రభుత్వ ఆర్డ ర్ ఇష్యూ రిజిస్ట ర్ (GOIR) పో ర్టల్‌ను అప్‌లోడ్
ప్రభుత్వం నుండి పౌరులకు (G2C) ప్రభుత్వం నుండి వ్యాపారం
చేయడానికి మరియు ప్రజలకు అందుబాటులో ఉంచడానికి
(G2B) మరియు వ్యాపారం నుండి పౌరులకు (B2C) ప్రధాన
ఉపయోగించుకుంటాయి. 10 సంవత్సరాలకు ప�ైగా అమలులో
ఇ-గవర్నెన్స్ ప్ రో గ్రామ్‌ల కోసం ఇ-లావాదేవీ గణాంకాల యొక్క
ఉన్న ఈ వెబ్‌స�ైట్, పౌరులు ఎప్పుడ�ైనా, ఎక్కడి నుండ�ైనా
సమగ్ర వాస్త వ-సమయ సమగ్ర వీక్షణను అందించడానికి eTaal
ప్రభుత్వ ఉత్త ర్వులను యాక్సెస్ చేయడానికి మరియు డౌన్‌లోడ్
ఒక వేదికగా పనిచేసతుంది
్ .
చేసుకోవడానికి అనుమతిస్తుంది.
జనవరి 1, 2022 నుండి డిసెంబర్ 31, 2022 వరకు
పట్టిక 15.2 ప్రభుత్వ ఉత్తర్వుల జారీ రిజిస్టర్
నిర్వహించిన 73,76,83,056 ఇ-లావాదేవీలతో తెలంగాణ
రాష్ట రం్ ఇ-గవర్నెన్స్ రంగంలో చెప్పుకోదగ్గ విజయాన్ని
వివరాలు (31 మార్చి 2022 వరకు)
సాధించింది, భారతదేశం లో తెలంగాణ రాష్ట రం్ ఐదవ స్థానంలో ఇప్పటివరకు ప్రా సెస్
డిపార్ట్మెంట్
ఉంది. చేయబడిన సంఖ్యలు
1,63,896 ప్రభుత్వ
2015 మరియు 2022 మధ్య భారతదేశంలోని అన్ని రాష్ట్రా లలో సచివాలయ శాఖలు
ఉత్త ర్వులు
ప్రతి 1,000 జనాభాకు అత్యధిక సంఖ్యలో ఇ-లావాదేవీలను
వాణిజ్య పన్నుల శాఖ 4,26,590 ఆర్డ రలు ్
కలిగి ఉన్న తెలంగాణ ఇ-గవర్నెన్స్‌లో గణనీయమ�ైన ఘనతను
34,774 ఆర్డ ర్ల
‌ు
సాధించింది (పటం 15.2 చూడండి). 2022లో ప్రతి 1,000 తెలంగాణ ట్రా న్స్‌కో
(08.05.2022 నాటికి).
మంది జనాభాకు వార్షిక ఇ-లావాదేవీల సంఖ్య ప్రకారం దేశంలోని అన్ని సెక్రటేరియట్
ఫ�ైల్ మానిటరింగ్ సిస్టమ్
నాన్-స్పెషల్ కేటగిరీ రాష్ట్రా లలో రాష్ట రం్ రెండవ స్థానంలో ఉంది. డిపార్ట్‌మెంట్ల ద్వారా
(FMS)
6,89,819 కరెంట్‌లు
పటం 15.2: ప్రతి 1,000 జనాభాకు జరిగిన సచివాలయ కార్యాలయ
64,813 కమ్యూనికేషన్‌లు
ఇ-లావాదేవీలు (జూన్ 2014 నుండి జనవరి 2023 నిర్వహణ వ్యవస్థ (SOMS)

వరకు) మూలం: ITE&C డిపార్ట్‌మెంట్ 2021-22 వార్షిక నివేదిక

Telangana 1,58,241 15.3.3 ఇ-ప్రొక్యూర్‌మెంట్
Andhra Pradesh 1,41,147
Kerala 1,40,709 ఇ-ప్రొ క్యూర్‌మెంట్ ప్లాట్‌ఫారమ్‌ను ప్రభుత్వ శాఖలు, స్థానిక
Gujarat 84,794 సంస్థలు, మునిసిపల్ కార్పొరేషన్‌లు, విక్రేతలు, సహకార
Tamil Nadu 76,803
Chhattisgarh
రంగాలు, ప్రభుత్వ రంగ సంస్థలు మరియు ఇతర రాష్ట ్ర
64,729
West Bengal 54,683 ప్రభుత్వాలు విస్తృతంగా అవలంబిస్తున్నాయి. అక్టో బర్ 2017లో
Haryana 46,577 అప్డేట్ చేసిన తర్వాత , ప్లాట్‌ఫారమ్‌ప�ై రూ.1,91,966 కోట్ల
Punjab 41,517
విలువ�ైన మొత్తం 2,89,079 టెండర్లు ఉన్నాయి. అదనంగా, మే
Madhya Pradesh 39,007
Rajasthan 26,564
2022 నాటికి రూ. 69,377 కోట్ల విలువ�ైన మొత్తం 1,31,503
Uttar Pradesh 25,044 టెండర్లు విజయవంతంగా పూర్తి చేయబడ్డా యి మరియు ఖరారు
Karnataka 22,486 చేయబడ్డా యి.
Jharkhand 18,880
Odisha 18,127
15.3.4 ఇ-ఆఫీస్ ప్రాజెక్ట్
Goa 17,666
Maharashtra 15,819 ఈ ఆఫీస్ విధానం ద్వారా కాగిత రహిత విధానం అమల్లో కి
Bihar 11,267
రావడంతో పారదర్శకత, జవాబుదారితనం మరియు
Source: e-Taal Portal, Government of India
సమర్ధ మ�ైన విధంగా పనిచేసతుంది
్ . ఈ ఆఫీస్ విధానం ప్రా జెక్టు

256 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

ప్రభుత్వం లోని అన్ని విభాగాలలో అమలు చేసతు ్న్నారు వాటిలో పటం 15.3: మీ సేవ ద్వారా వివిధ సేవలను పొందిన
ముఖ్యంగా పేర్కొన్నదగినవి. పౌరుల సంఖ్య సంవత్సర వారీగా మీ సేవ కేంద్రాల
• 30 సెక్రటేరియట్ విభాగాలు, 113 HODలు (అన్ని UL- ద్వారా లబ్ధి పొందిన పౌరుల సంఖ్య (కోట్లలో)
Bలతో సహా)
4.15 4.04 3.91
• 33 కలెక్టరేట్స్ మరియు పో లీస్ ఆఫీసర్ మరియు 3.72
3.41
3.11
2.81
అన్ని 16 TSSP బెటాలియన్
లు 2.6 2.73

• 1954 గ్లో బల్ ఆర్గ న�ైజేషన్ యూనిట్లు

• 137 ప్రభుత్వ డిగ్రీ కళాశాలలు మరియు 56 పాలిటెక్నిక్

2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
కళాశాలలు

పట్టిక 15.3: 31, అక్టోబర్ 2022 నాటికి Source: Department of Information Technology, Electronics &
Communication, Government of Telangana
e - Office యొక్క స్థితి.
15.3.6. T యాప్ ఫోలియో
Details Number
Users 32,339 ప్రభుత్వం 2018లో మీ సేవా 2.0లో భాగంగా తన m-గవర్నెన్స్
Receipts Created 29,94,075 (మొబ�ైల్ గవర్నెన్స్) చొరవ, T యాప్ ఫో లియో అప్లి కేషన్‌ను
Receipts Moved 70,84,591 ప్రా రంభించింది. ఈ యొక్క యాప్ మొబ�ైల్ వినియోగాన్ని
Files Created 8,98,646 అత్యధికంగా పెంచి తద్వారా పౌర సేవలు అయినటువంటి
Files Moved 74,71,444 మీసేవ రీజనల్ ట్రా న్స్పోర్ట్ అథారిటీ సర్వీసెస్, రుసుము
Source: Annual Report of ITE&C Department 2021-22 చెల్లింపులు మరియు పౌరులకు బిల్లు చెల్లింపులు వంటి
సేవలను అతి సులువుగా అందుబాటులోకి తీసుకు రావడం
15.3.5. మీ సేవ జరిగింది.
తెలుగులో “మీ సేవ” అంటే, ‘మీ సేవలో’, అంటే పౌరులకు సేవ.
యాప్ 270+ G2C, B2C, VAS మరియు ఇన్ఫర్మేషనల్
ఇది జాతీయ eGovప్లాన్ “పబ్లి క్ సర్వీసెస్ క్లో జర్ టు హో మ్”
యాక్టివ్ సర్వీస్‌లను నమోదు చేసింది, రూ.86.7 కోట్ల
యొక్క విజన్‌ను కలిగి ఉన్న మంచి పాలనా కార్యక్రమం
ఆదాయాన్ని ఆర్జించింది మరియు 2022 జనవరి నుండి
మరియు మొత్తం శ్ణ
రే ి G2C& G2B సేవల కోసం ఒకే ఎంట్రీ
డిసెంబర్ వరకు 12 కొత్త సేవలను ప్రా రంభించింది. ఇది మరో
పో ర్టల్‌ను సులభతరం చేసతుంది
్ . మీ సేవా కేంద్రా ల ద్వారా
500+ సేవలను ఆన్‌బో ర్డ్ చేయాలని భావిస్తోంది. ప్రసతు ్తం
సాంకేతికత ద్వారా సులభతరం చేయబడిన పౌర-కేంద్క
రీ ృత
ఈ యాప్ 14.75 లక్షల డౌన్‌లోడ్‌లను కలిగి ఉంది మరియు
మరియు సమర్థవంతమ�ైన పాలనను అందించడం మీసేవ
నెలకు దాదాపు 2 లక్షల లావాదేవీలను నమోదు చేసింది.
యొక్క లక్ష్యం. ప్లాట్‌ఫారమ్ ఇన్ఫర్మేషన్ అండ్ కమ్యూనికేషన్స్
టెక్నాలజీ (ICT)ని వినూత్నంగా ఉపయోగిసతుంది
్ , 90-ప్ల స్ T-యాప్ ఫో లియో 2020-21 మరియు 2021-22 మధ్య సేవ
డిపార్ట్‌మెంట్ల నుండి 800-ప్ల స్ సర్వీస్‌ల ఎలక్ట్రా నిక్ డెలివరీని చేసిన పౌరుల సంఖ్యలో 24.28% పెరుగుదలను సాధించింది
అనుమతిస్తుంది. (పటం 15.4 చూడండి).

ప్రసతు ్తం రాష్ట వ

్ర ్యాప్తంగా 4,781 మీసేవా కేంద్రా లు పటం 15.4 T యాప్ ఫోలియో ద్వారా
పనిచేసతు ్న్నాయి. విద్యుత్ మరియు టెలిఫో న్ బిల్లు చెల్లింపులు, సేవలందించిన పౌరుల సంఖ్య
పో లీసు ఫిర్యాదులు మరియు పన్ను చెల్లింపులు ఈ ప్లాట్‌ఫారమ్ 26,12,723

ద్వారా పౌరులు అత్యంత ప్రజాదరణ పొ ందిన సేవలు. Mee Seva 21,02,211

సగటున రోజుకు 1,00,000 నుండి 1,50,000 లావాదేవీలను 14,79,962

నిర్వహిసతుంది
్ మరియు దాని ప్రా రంభం నుండి 17.58 కోట్ల కంటే
ఎక్కువ లావాదేవీలను పూర్తి చేసింది. జనవరి నుండి డిసెంబర్ 6,819 41,258

2022 వరకు, ప్లాట్‌ఫారమ్ 2.73 కోట్ల మంది పౌరులకు సేవలు 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22
అందించింది (పటం 15.3 చూడండి), రూ.6,340 కోట్ల విలువ�ైన Source: Department of Information Technology, Electronics &
లావాదేవీలను నిర్వహించింది. Communication, Government of Telangana

గవర్నెన్స్ (పాలన) 257

15.3.7 15.3.7 స్మార్ట్ PDS పరిష్కారాలు
15.3.7.1 PDS యొక్క పోర్టబిలిటీ
తమ కార్డులు ఎక్కడ రిజిస్ట ర్ చేయబడినా తెలుగు రాష్ట్రా ల్లో ని
ఏద�ైనా సరసమ�ైన ధరల దుకాణం (ఎఫ్‌పిఎస్) నుండి పిడిఎస్
సేవలను యాక్సెస్ చేయడానికి తెలంగాణ పబ్లి క్ డిస్ట్రిబ్యూషన్
సిస్టమ్ (పిడిఎస్) సేవల యొక్క ఇంట్రా మరియు ఇంటర్ స్టేట్
పో ర్టబిలిటీని అమలు చేసింది. సజావుగా పనిచేయడానికి,
ప్రభుత్వం ప్రతి FPSకి 120% అవసరమ�ైన వస్తువులను
ముందుగానే కేటాయిస్తుంది మరియు డీలర్ల మధ్య పో టీని
ప్ రో త్సహిసతుంది
్ . జాతీయ ఆహార భద్రతా చట్టం కార్డుదారులు
ఇంటిగ్రేటెడ్ మేనేజ్‌మెంట్ ఆఫ్ పబ్లి క్ డిస్ట్రిబ్యూషన్ సిస్టమ్
(IMPS) పథకం కింద ఏద�ైనా FPS నుండి ఆహార ధాన్యాలను
స్వీకరించడానికి అనుమతించే ప�ైలట్ ప్ రో గ్రామ్‌ను అమలు చేసిన
రాష్ట్రా లు తెలంగాణ మరియు ఆంధ్రపద
్ర ేశ్ మాత్రమే.
15.3.7.2 హెల్ప్‌లైన్‌లు మరియు వినియోగదారుల
కేంద్రాలు
లక్ష్యంగా పెట్టు కున్న ప్రజా పంపిణీ వ్యవస్థ యొక్క పారదర్శకత
మరియు సర�ైన పనితీరును నిర్ధా రించడానికి మరియు
కార్యనిర్వాహకుల జవాబుదారీతనాన్ని నిర్ధా రించడానికి,
ఫిర్యాదుల నమోదు కోసం రాష్ట రం్ లో 24*7 టోల్-ఫ్రీ హెల్ప్‌ల�ైన్‌
‘1967’ మరియు ‘180042500333’ స్థాపించబడ్డా యి. అలాగే,
తెలంగాణ ప్రభుత్వం వినియోగదారుల హక్కులప�ై అవగాహన
మరియు రక్షణ కోసం రాష్ట రం్ లో వినియోగదారుల సమాచార
కేంద్రా లను ప్రవేశపెట్టింది. రాష్ట రం్ లో జాతీయ ఆహార భద్రతా
చట్టంలోని నిబంధనల అమలును పర్యవేక్షించడానికి మరియు
మూల్యాంకనం చేయడానికి తెలంగాణ రాష్ట ్ర ఆహార కమిషన్‌ను
ఏర్పాటు చేశారు.
15.3.7.3 ePoS మరియు బయోమెట్రిక్ టెక్నాలజీతో
FPS
ఫిబవ
్ర రి 2018 నాటికి, తెలంగాణ ప్రభుత్వం రాష్ట రం్ లోని మొత్తం
33 జిల్లాల్లో మొత్తం 17,123 ఎలక్ట్రా నిక్ పాయింట్ ఆఫ్ సేల్
(ePoS) మెషీన్‌లను అమలు చేయడం ద్వారా దాని సరసమ�ైన
ధరల దుకాణాలను (FPS) విజయవంతంగా ఆటోమేట్ చేసింది.
IRIS గుర్తింపు మరియు ఆధార్ ఆధారిత మొబ�ైల్ OTP వంటి
అదనపు చర్యలు కార్డ్ హో ల్డ ర్‌లు తమ రేషన్‌ను సులభంగా
యాక్సెస్ చేసేలా చూసేందుకు అమలు చేయబడ్డా యి.
258 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
15.4 మెరుగైన భూ రికార్డుల నిర్వహణ
15.4.1 ధరణిపోర్టల్
తెలంగాణ రాష్ట ్ర ప్రభుత్వం ఈ పో ర్టల్ ద్వారా భూరికార్డుల
నిర్వహణను పూర్తి స్థాయిలో పారదర్శకంగా తీసుకువచ్చి,
ప్రజలందరికీ సులభతరంగా అందుబాటులో ఉండేవిధంగా
మరియు ఏవిధమ�ైన వివక్షతకు తావులేకుండా రికార్డులు
భద్రపరిచే ఉద్దేశంతో ప్రా రంభించబడింది. భూస్వామీల యొక్క
భూమికి సంబంధించిన వివరాలను పూర్తి పారదర్శకంగానూ
మరియు సమర్థవంతమ�ైన విధానాలను అమలు చేయడానికి,
భూమి మరియు పట్టా దార్ పాస్‌బుక్‌లో తెలంగాణ హక్కులు
చట్టం, 2020 రూపొ ందించబడింది. భూమి లావాదేవీల ప్రక్రియను
సులభతరం చేయడానికి ఈ చట్టం విప్ల వాత్మక సంస్కరణలను
తీసుకువస్తుంది. రాష్ట రం్ లో రిజిస్ట్రేషన్ కార్యాలయాల సంఖ్య
141 నుంచి 732కి పెరగడంతో రిజిస్ట్రేషన్ ప్రక్రియ మరింత
విస్తృతంగా అందుబాటులోకి వచ్చింది. అక్టో బర్ 2020లో,
రెవెన్యూ అడ్మినిస్ట్రేషన్ ప్రక్రియను మరింత పారదర్శకంగా,
యూజర్ ఫ్రెండ్లీ గా మరియు విచక్షణ లేకుండా చేయాలనే
లక్ష్యంతో ప్రభుత్వం ధరణి పో ర్టల్‌ను ప్రా రంభించింది. ధరణి అనేది
సూటిగా మరియు వినియోగదారు-స్నేహపూర్వక వెబ్ పో ర్టల్,
ఇది వ్యవసాయ భూముల రిజిస్ట్రేషన్ మరియు మ్యుటేషన్
కోసం ఒక-స్టా ప్ పరిష్కారాన్ని అందిసతుంది
్ . జనవరి 2023
నాటికి, ధరణి పో ర్టల్‌లో 33 లావాదేవీ మాడ్యూల్స్ మరియు 10
ఇన్ఫర్మేషన్ మాడ్యూల్స్ అందుబాటులో ఉంచబడ్డా యి.
పో ర్టల్ 100% అడ్వాన్స్ స్లాట్ బుకింగ్, తక్షణ మ్యుటేషన్
మరియు రిజిస్ట్రేషన్‌తో పౌరుల ఇంటి వద్ద నమోదు
చేసుకోవడానికి అనుమతిస్తుంది. స్టాంప్ డ్యూటీ రుసుము
సిస్టమ్ ద్వారా స్వయంచాలకంగా లెక్కించబడుతుంది. జనవరి
27, 2023 వరకు, ధరణి పో ర్టల్ ద్వారా గణనీయమ�ైన సంఖ్యలో
23,20,233 లావాదేవీలు విజయవంతంగా పూర్త య్యాయి.
మొత్తం జరిగిన లావాదేవీలలో రెండు ముఖ్యమ�ైన కేటగిరిలో
అమ్మకాల ద్వారా మరియు గిఫ్ట్ లు ఇచ్చే విధానం ద్వారా
జరిగాయి. దీంట్లో భూమి ‘అమ్మకాలు’ మరియు భూమి
బహుమతి రూపంలో ఇచ్చిన మొత్తం లావాదేవీలలో 58.9%
భూమి అమ్మకాలు మరియు 18.6% బహుమతులుగా
ఉన్నాయి.
ధరణి పో ర్టల్ భారతదేశంలో వ్యవసాయ భూమిని నమోదు
చేయడం మరియు మార్చే ప్రక్రియను క్రమబద్ధీకరించడం
మరియు ఆధునికీకరించడంలో ఒక ముఖ్యమ�ైన ముందడుగు.
ఈ లావాదేవీలకు వన్-స్టా ప్ పరిష్కారాన్ని అందించడం
ద్వారా, పో ర్టల్ పౌరులకు ప్రక్రియను మరింత సౌకర్యవంతంగా
చేసతుంది
్ మరియు ప్రభుత్వ కార్యాలయాలకు వ్యక్తిగతంగా 1,97,223 దరఖాస్తులు స్వీకరించబడ్డా యి, వాటిలో 52.5%
సందర్శించాల్సిన అవసరాన్ని తగ్గిసతుంది
్ . తక్కువ వ్యవధిలో (1,03,503) ఆమోదించబడ్డా యి. మిగిలిన దరఖాస్తులు
పో ర్టల్ ద్వారా పూర్తి చేసిన లావాదేవీల సంఖ్య (8,52,874), తప్పనిసరి అవసరాలు తీర్చనందున తిరస్కరించబడ్డా యి లేదా
వాటిలో ఎక్కువ భాగం అమ్మకాలు మరియు బహుమతులు, ఇప్పటికీ ప్రా సెస్ చేయబడుతున్నాయి.
ప్రక్రియను మరింత ప్రా ప్యత మరియు వినియోగదారు
TS-bPASSద్వారా అందిన మొత్తం దరఖాస్తుల్లో దాదాపు సగం
స్నేహపూర్వకంగా చేయడంలో పో ర్టల్ విజయానికి నిదర్శనం.
49.18%తో డ�ైరెక్టరేట్ ఆఫ్ టౌన్ అండ్ కంట్రీ ప్లానింగ్ (DT&CP)
పట్టిక 15.4 ధరణి పోర్టల్‌లో స్వీకరించబడిన కి వచ్చాయి. హ�ైదరాబాద్ మెట్రో పాలిటన్ డెవలప్‌మెంట్

దరఖాస్తులు మరియు ఆమోదించబడినవి (నవంబర్ అథారిటీ (HMDA) మరియు గ్రేటర్ హ�ైదరాబాద్ మెట్రో పాలిటన్

2020 నుండి డిసెంబర్ 2022 వరకు) కార్పొరేషన్ (GHMC) వరుసగా 29,161 (మొత్తం 31.37%)
మరియు 18,078 (మొత్తం 19.45%) దరఖాస్తులను

Sl. Applications Applications

Average స్వీకరించాయి. HMDA అత్యధిక ఆమోదం రేటు 70.65%,
Category time
No. Received Approved
(in mins) GHMC మరియు DT&CP వరుసగా 68.34% మరియు

Registration
67.47% వద్ద ఉన్నాయి.
1. 17,30,909 16,59,866 47
& Mutation
HMDA, GHMC మరియు DT&CP ద్వారా స్వీకరించబడిన
2. Succession 2,09,885 1,98,208 26
దరఖాస్తుల యొక్క అధిక ఆమోదం రేటు ప్లాట్‌ఫారమ్ యొక్క
3. Partition 24,126 22,874 31
సామర్థ్యాన్ని మరియు ప్రక్రియను సులభతరం చేయడంలో
Pending
4. 1,79,834 1,79,216 32 దాని ప్రభావాన్ని మరింత ప్రదర్శిస్తుంది. మొత్తం దరఖాస్తుల్లో
Mutation
5. NALA 1,01,652 95,676 28 దాదాపు సగం DT&CPకి వచ్చాయి, HMDA మరియు GHMC
కూడా గణనీయమ�ైన సంఖ్యలో దరఖాస్తులను స్వీకరించడం,
Source: Telangana Dharani Portal
TS-bPASS ప్లాట్‌ఫారమ్ యొక్క విస్తృత పరిధిని మరియు
15.4.2 తెలంగాణ రాష్ట్ర భవన నిర్మాణ అనుమతి ప్రభావాన్ని హ�ైల�ైట్ చేసతుంది
్ .
ఆమోదం మరియు స్వీయ-ధృవీకరణ వ్యవస్థ (TS-
పట్టిక 15.5 TS-bPASS దరఖాస్తుల స్థితి (జనవరి
bPASS)
17, 2023 వరకు)
TS-bPASS నవంబర్ 16, 2020న ప్రా రంభించబడింది,
Type Received Approved
భవన నిర్మాణ అనుమతులు మరియు అనుమతులు
Instant Approval 1,30,639 1,04,531
పొ ందే ప్రక్రియను క్రమబద్ధీకరించడానికి తెలంగాణ ప్రభుత్వం
Instant Registration 19,719 6,215
అభివృద్ధి చేసిన ఆన్‌ల�ైన్ ప్లాట్‌ఫారమ్. బిల్డ ర్లు, ఆర్కిటెక్ట్‌లు
Single Window-Building 13,422 6,596
మరియు వ్యక్తు లు బిల్డ ింగ్ పర్మిట్‌ల కోసం దరఖాస్తు
Single Window-Layout 1,293 551
చేసుకోవడానికి, వారి స్థితిని ట్రా క్ చేయడానికి మరియు వారి
Source: Municipal Administration and Urban Development (MA&UD)
ప్లాన్‌లు బిల్డ ింగ్ నిబంధనలకు లోబడి ఉన్నాయని స్వీయ-
ధృవీకరణ చేసుకోవడానికి సిస్టమ్ అనుమతిస్తుంది. బిల్డ ింగ్ 15.5 మొబైల్ గవర్నెన్స్
అనుమతులను పొ ందే ప్రక్రియను మరింత సమర్థ వంతంగా
చేయడానికి మరియు ప్రభుత్వ కార్యాలయాలను వ్యక్తిగతంగా 15.5.1 రియల్ టైమ్ డిజిటల్ అథెంటికేషన్ ఆఫ్
సందర్శించాల్సిన అవసరాన్ని తగ్గించడానికి ఈ వ్యవస్థ ఐడెంటిటీ (RTDAI)
ఉద్దేశించబడింది. తెలంగాణలో భూ అభివృద్ధి మరియు భవన
ITE&C యొక్క వింగ్ అయిన ఎలక్ట్రా నిక్ సర్వీస్ డెలివరీ
నిర్మాణ సమయంలో అవసరమ�ైన వివిధ అనుమతులను
(ESD), 2019లో RTDAI అనే పరిష్కారాన్ని అభివృద్ధి
పొ ందే ప్రక్రియను క్రమబద్ధీకరించడానికి ఇది ఒక విలువ�ైన
చేసింది, ఇది డాక్యుమెంట్‌లెస్ మరియు ప్రెజెన్స్-లెస్
సాధనం. 15 జనవరి 2023 నాటికి, TS-bPASS కింద
గవర్నెన్స్ మెకానిజంను రూపొ ందించడానికి బిగ్ డేటా, AI, ML
మొదల�ైనవాటిని ఉపయోగిసతుంది
్ .
1. DOST- Degree Online Services Telangana
RTA- Regional Transport Authority
FEST- Friendly Electronic Services of Transport Department
PLCS- Pensioners Life Certificate Authentication through Selfie

గవర్నెన్స్ (పాలన) 259

ఈ పరిష్కారం ప్రభుత్వ విభాగాలు మరియు పౌరుల మధ్య 15.5.4 My GHMC App
పరస్పర చర్యల నాణ్యతను బాగా మెరుగుపరిచే సామర్థ్యాన్ని
కలిగి ఉంది. RTDAI కింద పౌరులకు నాలుగు ప్రధాన సేవలు గ్రేటర్ హ�ైదరాబాద్ మునిసిపల్ కార్పొరేషన్ (GHMC)

(DOST, RTA, FEST, PLCS)1 అందించబడతాయి. జూల�ై 2016లో ‘మ�ై GHMC APP’ అనే మొబ�ైల్ యాప్‌ను

2022లో, 4 లక్షల లావాదేవీలు రూ.5.1 కోట్ల సంచిత ప్రా రంభించింది, ఇది పౌరులకు ఐదు ముఖ్యమ�ైన సేవలను

ఆదాయాన్ని ఆర్జించాయి. అందిసతుంది

్ . యాప్ ద్వారా అందించే ఇంటిగ్రేటెడ్ సర్వీస్‌లలో
ఆస్తి పన్ను మరియు ట్రేడ్ ల�ైసెన్స్ ఫీజు చెల్లింపు, లేఅవుట్
15.5.2 T-Wallet రెగ్యులర�ైజేషన్ స్కీమ్ (LRS) అప్లి కేషన్‌ల స్థితిని చూడటం,
పెంపుడు కుక్కల ల�ైసెన్స్ ల కోసం దరఖాస్తు చేయడం, జనన
T-Wallet, 2017లో ప్రా రంభించబడింది, ఇది ప్రభుత్వ
మరియు మరణ ధృవీకరణ పత్రా లను డౌన్‌లోడ్ చేయడం
యాజమాన్యంలోని మొదటి డిజిటల్ వాలెట్. దీన్ని ఆన్‌ల�ైన్
మరియు సమస్యల వంటి పౌర సంబంధిత ఫిర్యాదులను
బ్రౌ జర్‌లు, స్మార్ట్‌ఫో న్‌లు మరియు ఫీచర్ ఫో న్‌ల ద్వారా అలాగే
సమర్పించడం వంటివి ఉన్నాయి. మ్యాన్‌హో ల్స్, గుంతలు,
‘నో ఫో న్’ మోడ్‌లో యాక్సెస్ చేయవచ్చు. T-Wallet ప్రభుత్వ
దో మలు, ఓపెన్ డంపింగ్ పాయింట్‌లు మరియు వీధిల�ైట్లతో.
మరియు ప్రవ
ై ేట్ లావాదేవీల కోసం ఉపయోగించవచ్చు.
వినియోగదారులు టోల్‌లు, యుటిలిటీలు మరియు గవర్నర్ 15.5.5 తెలంగాణ డయాగ్నోస్టిక్స్ యాప్
ప్రయోజనాలు/సబ్సిడీల చెల్లింపుతో సహా 73 విభాగాల్లో 1,032
సేవలను పొ ందవచ్చు. ఫిబవ
్ర రి 2022 నాటికి, T-Wallet కోసం మే 2022లో, తెలంగాణ ప్రభుత్వం ఉచిత ఆరోగ్య సంరక్షణను

మొత్తం 12,94,085 మంది వినియోగదారులు మరియు మరింత అందుబాటులోకి తీసుకురావడానికి మొబ�ైల్

15,827 మంది వ్యాపారులు నమోదు చేసుకున్నారు మరియు అప్లి కేషన్‌ను ప్రా రంభించింది. పేదలకు వ�ైద్య ఖర్చులను

11,59,179 ప్రభుత్వ మరియు 1,55,27,521 ప్రభుత్వేతర తగ్గించే లక్ష్యంతో ఈ ప్రభుత్వ ఆధ్వర్యంలోని డయాగ్నస్టిక్

లావాదేవీలు యాప్ ద్వారా జరిగాయి.
2022లో, పౌరులు మరియు ప్రభుత్వ విభాగాల్లో టి వాలెట్‌ను
స్వీకరించడంలో ప్రభుత్వం గణనీయమ�ైన పురోగతి సాధించింది.
3.3 లక్షల మంది పౌరులు ఛానెల్‌ని ఉపయోగించారు, దీని
ద్వారా రూ.3,900 కోట్ల లావాదేవీ విలువను పొ ందారు. 2022-
23లో వివిధ విభాగాలు మరియు ఏజెన్సీల నుండి దాదాపు 21
కొత్త సేవలు జోడించబడ్డా యి. ఫాస్ట్‌ట్యాగ్ రీఛార్జ్ , గ్యాస్ సిలిండర్
బుకింగ్, ఇన్సూరెన్స్ ప్రీమియం చెల్లింపు మొదల�ైన భారత్ బిల్లు
చెల్లింపు సేవలు ఈ కాలంలో ప్రా రంభించబడిన ప్రముఖ సేవలు.
15.5.3 RTA m-Wallet
మార్చి 2016లో ప్రా రంభించబడిన RTA m-Wallet యాప్
50 లక్షలకు ప�ైగా డౌన్‌లోడ్‌లను చూసింది మరియు
ముఖ్యమ�ైన వాహన సంబంధిత పత్రా లను నిర్వహించడానికి
వినియోగదారు-స్నేహపూర్వక ఇంటర్‌ఫేస్‌ను అందిసతుంది
్ . ఇది
వినియోగదారులు వారి డ్రవిం
ై గ్ ల�ైసెన్స్, రిజిస్ట్రేషన్ సర్టిఫికేట్
మరియు మోటారు భీమా యొక్క డిజిటల్ కాపీలను నిల్వ
చేయడానికి అనుమతిస్తుంది. పో లీసు లేదా రోడ్ ట్రా న్స్‌పో ర్ట్
అథారిటీ (RTA) తనిఖీల సమయంలో వాహనదారులు ఈ
పత్రా లను యాప్ ద్వారా తమ స్మార్ట్‌ఫో న్‌లలో ప్రదర్శించవచ్చు.
అప్లి కేషన్‌లో ఒకసారి డౌన్‌లోడ్ చేయబడిన డాక్యుమెంట్‌లు
శాశ్వతంగా సేవ్ చేయబడతాయి, సులభంగా యాక్సెస్
మరియు స్టో రేజ్ కోసం అనుమతించబడతాయి.
సెంటర్లు ఉచిత సేవలను అందిసతు ్న్నాయి. ఈ కేంద్రా లలో శిక్షణ
పొ ందిన సిబ్బంది రక్తం, మూత్రం, మ�ైక్రో బయాలజీ మరియు
రేడియాలజీతో సహా అనేక రకాల పరీక్షల కోసం నమూనాలను
సేకరిస్తా రు. రిజిస్ట ర్డ్ ఫో న్ నంబర్‌కు ఫలితాలు పంపబడతాయి.
ఈ ప్రభుత్వ ఆధ్వర్యంలో నడిచే ఆరోగ్య సంరక్షణ సౌకర్యాలను
సందర్శించే రోగులు T-డయాగ్నోస్టిక్ లాబొ రేటరీలలో
నమూనాలను సమర్పించిన అన్ని పరీక్షల కోసం వారి వ�ైద్య
నివేదికలను ట్రా క్ చేయడానికి, వీక్షించడానికి మరియు
డౌన్‌లోడ్ చేయడానికి యాప్‌ని ఉపయోగించవచ్చు. రోగులు
వారి సందర్శనల నుండి రోగి డేటాబేస్‌కు మునుపటి వ�ైద్య
నివేదికలను యాక్సెస్ చేయడానికి మొబ�ైల్ అప్లి కేషన్‌ను కూడా
ఉపయోగించవచ్చు. ఈ రోగి-కేంద్క
రీ ృత మొబ�ైల్ అప్లి కేషన్‌ను
సమీపంలోని T- డయాగ్నస్టిక్ టెసటిం్ గ్ లాబొ రేటరీ యొక్క
స్థానాన్ని శోధించడానికి కూడా ఉపయోగించవచ్చు, ఇది పూర్తి
సౌకర్యం చిరునామా, సంప్రదింపు వివరాలు, మ్యాప్ దిశలు
మరియు ప్రయోగశాలలో అందుబాటులో ఉన్న రోగనిర్ధా రణ
సేవల జాబితాతో ప్రదర్శించబడుతుంది.
15.5.6 ఆరోగ్యశ్రీ యాప్
ఆరోగ్యశ్రీ హెల్త్‌కేర్ ట్రస్ట్ యొక్క ఆరోగ్య సంరక్షణ యాప్
ఏప్రిల్ 2016లో ప్రా రంభించబడింది, ఇది తెలంగాణ రాష్ట ్ర
ఆరోగ్యశ్రీ ఆరోగ్య పథకంలో నమోదు చేసుకున్న పౌరులకు
ఉపయోగకరమ�ైన సాధనం. యాప్ వినియోగదారులకు వారి
ఆరోగ్య సంరక్షణ అవసరాలను సులభతరం చేసే అనేక రకాల

260 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

ఫీచర్‌లకు యాక్సెస్‌ను అందిసతుంది
్ . వినియోగదారులు వారి 15.6 స్మార్ట్ మొబిలిటీ గవర్నెన్స్
హెల్త్ కార్డ్ స్థితిని తనిఖీ చేయవచ్చు, మ్యాప్‌లో సమీపంలోని
ఎంప్యానెల్డ్ ఆసుపత్రు లను గుర్తించవచ్చు మరియు స్పెషాలిటీ 15.6.1 ఇంటెలిజెంట్-టికెట్ ఇష్యూ మెషిన్ (i-TIMS)
మరియు స్కీమ్ ఆధారంగా ఆసుపత్రు ల కోసం శోధించవచ్చు.
తెలంగాణ రాష్ట ్ర రోడ్డు రవాణా సంస్థ (TSRTC) త్వరలో
అదనంగా, యాప్ వినియోగదారులు వారి చికిత్సల స్థితిని
ఆండ్రా యిడ్ ఆధారిత టికెట్ జారీ యంత్రా లకు మారనుంది.
తనిఖీ చేయడానికి మరియు వారికి ఏవ�ైనా సమస్యలు లేదా
బస్సులు బయలుదేరే 15 నిమిషాల ముందు ప్రయాణికులు
మనోవేదనలను నివేదించడానికి అనుమతిస్తుంది. ఈ యాప్
టిక్కెట్లు బుక్ చేసుకునేందుకు వీలు కలుగుతుందని అంచనా
ఆరోగ్యశ్రీ ఆరోగ్య పథకాలలో నమోదు చేసుకున్న వ్యక్తు లకు
వేసతు ్న్నారు. ఇంటెలిజెంట్-టికెట్ ఇష్యూ మెషిన్ (i-TIMS), ఈ
వారి ఆరోగ్య సంరక్షణకు సంబంధించిన ముఖ్యమ�ైన సమాచారం
చర్య ప్రయాణీకులకు అనుకూలమ�ైనది మరియు సమయాన్ని
మరియు సేవలకు సులభంగా యాక్సెస్‌ను అందిసతుంది
్
ఆదా చేసతుందని
్ భావిస్తున్నారు. 928 ఐ-టిమ్స్‌ను కొనుగోలు
కాబట్టి వారికి విలువ�ైన వనరు. ఈ యాప్ పౌరులకు మరింత
చేస్తా రు. ఆన్‌ల�ైన్ బుకింగ్‌లు మరియు రిజర్వేషన్‌లు
సమర్థవంతమ�ైన మరియు వినియోగదారు-స్నేహపూర్వక
బయలుదేరడానికి గంట ముందు మూసివేయబడిన సుదూర
వ్యవస్థను అందించడానికి ప్రభుత్వంచే ఒక ముందడుగు.
మార్గా ల్లో ఈ యంత్రా లు పనిచేస్తా యి. డెబిట్ మరియు క్రెడిట్

15.5.7 T-రేషన్ యాప్ కార్డులను ఉపయోగించి మరియు UPI ద్వారా చెల్లింపులు

చేయవచ్చు. ఖాళీగా ఉన్న సీట్ల సంఖ్యతో పాటు బస్సులు
రేషన్ కార్డ్ హో ల్డ ర్ల కు మెరుగ�ైన సేవలను అందించడం కోసం చేరుకునే అంచనా సమయం కూడా ప్రయాణికులకు
తెలంగాణ ప్రభుత్వం 8 సెప్టెంబర్ 2017న టి-రేషన్ మొబ�ైల్ అందుబాటులో ఉంచబడుతుంది. మరో పరిణామంలో, TSRTC
యాప్‌ను ప్రా రంభించింది. రాష్ట రం్ లో మొత్తం 17,500 సరసమ�ైన కూడా ప్రయాణీకుల కోసం స్మార్ట్ కార్డులను అందుబాటులోకి
ధరల దుకాణాలతో మొత్తం 2.83 కోట్ల మంది పీడీఎస్ తీసుకురావాలని యోచిస్తోంది.
లబ్ధి దారులు ఉన్నారు. యాప్ 7 G2C (ప్రభుత్వం నుండి
పౌరులకు) మరియు 13 G2G (ప్రభుత్వం నుండి ప్రభుత్వం) 15.6.2 TSRTC బస్ ట్రాకింగ్ అప్లికేషన్
సేవలను అందిసతుంది
్ .
ప్రభుత్వ ఆధ్వర్యంలో నడిచే బస్సుల ద్వారా ప్రయాణించడానికి
ఇది నిర్దిష్ట రేషన్ కార్డుకు సరుకుల కేటాయింపు, రేషన్ దుకాణం పౌరులను ప్ రో త్సహించే క్రమంలో, ప్రభుత్వ నిర్వహణలోని
స్థానం, రేషన్ దుకాణానికి సరుకుల కేటాయింపు, రేషన్ ప్రజా రవాణా సేవ యొక్క ఖచ్చితత్వాన్ని మెరుగుపరచడానికి
దుకాణంలో కరెంట్ స్టా క్ మరియు రేషన్ కార్డు లావాదేవీలప�ై బస్ ట్రా కింగ్ యాప్ అందుబాటులోకి వచ్చింది. ఈ చొరవ
సమాచారాన్ని అందిసతుంది
్ . ప్రయాణీకులకు TSRTC సేవలు అందుబాటులో ఉన్న
తెలంగాణ మరియు సమీప రాష్ట్రా ల్లో ని వివిధ స్టా ప్‌లలో
15.5.8 ప్రజావాణి బస్సుల ఆగమనం మరియు నిష్క్రమణను తెలుసుకోవడానికి
సహాయపడుతుంది, తద్వారా ప్రయాణీకులు బస్ స్టా ప్‌లు/
‘ప్రజావాణి’ అంటే ‘ప్రజల స్వరం’. ఇది కేంద్క
రీ ృత ప్రజా ఫిర్యాదుల
స్టేషన్‌లలో అవాంఛిత నిరీక్షణ సమయాన్ని నివారించడానికి
పరిష్కార వ్యవస్థ, మరియు అన్ని జిల్లాలు దానిలో భాగంగా
వారి ప్రయాణాన్ని ప్లాన్ చేస్తా రు.
ప్రతి సో మవారం ఉదయం 10 నుండి మధ్యాహ్నం 1 గంటల
వరకు ఫిర్యాదుల పరిష్కార సమావేశాలను నిర్వహిస్తా యి. జిల్లా 15.6.3 T-Savaari యాప్
కలెక్టర్ మరియు అన్ని జిల్లాల అధికారులు ప్రజా ఫిర్యాదులను
నేరుగా తీసుకుంటారు. TSRTC బస్సులు, MMTS ర�ైళలు ్, మెట్రో ర�ైళలు ్ మరియు
ప్రవ
ై ేట్ క్యారియర్‌లతో సహా వివిధ రవాణా మార్గా లప�ై
పౌరులు ప్రజావాణి పో ర్టల్ ద్వారా లేదా వ్రా తపూర్వకంగా సమాచారాన్ని అందిసతుంది
్ , T-SAVAARI అనువర్త నం రవాణా
ఫిర్యాదులను దాఖలు చేయవచ్చు మరియు వారి సమస్యలు అవసరాలకు ఒక-స్టా ప్ పరిష్కారాన్ని అందిసతుంది
్ . అదనంగా,
నిర్దిష్ట సమయ పరిమితులలో పరిష్కరించబడతాయి. వినియోగదారులు మెట్రో టిక్కెట్ల ను కొనుగోలు చేయవచ్చు
సంచితంగా, 18 జనవరి 2023 నాటికి 4,23,186 సమస్యలు మరియు సమీపంలోని TSRTC బస్ స్టా ప్‌లు మరియు ర�ైలు
లేవనెత్తబడ్డా యి, వాటిలో 3,38,733 సమస్యలు (80%) స్టేషన్ల స్థానాలను కనుగొనవచ్చు.
ప్రా రంభమ�ైనప్పటి నుండి పరిష్కరించబడ్డా యి.

గవర్నెన్స్ (పాలన) 261

15.6.4 వాట్సాప్ ద్వారా హైదరాబాద్ మెట్రో టిక్కెట్లు సిబ్బంది మరియు 92 అసిస్టెంట్ పబ్లి క్ ప్రా సిక్యూటర్లు
ఉన్నారు. అదనంగా, ప్రభుత్వం నియామకంలో మహిళల కోసం
హ�ైదరాబాద్ మెట్రో ర�ైలు అక్టో బర్ 2022 లో వాట్సాప్ రిజర్వేషన్ల ను అమలు చేసింది, 33.3% స్థానాలు మహిళా
ఇ-టికెటింగ్ సౌకర్యం ద్వారా ఎండ్-టు-ఎండ్ డిజిటల్ చెల్లింపు- అభ్యర్థుల కోసం కేటాయించాయి. మే 2022 లో, తెలంగాణ రాష్ట ్ర
ప్రా రంభించబడిన మెట్రో టికెట్ బుకింగ్‌ను ప్రా రంభించింది. ఇది స్థాయి పో లీసు నియామక బో ర్డు వివిధ పాత్రలలో అదనంగా
పూర్తిగా డిజిటల్ చెల్లింపు-ప్రా రంభించబడిన వాట్సాప్ ఇ -మీటర్ల 17,516 మంది పో లీసు సిబ్బందిని నియమిస్తున్నట్లు
సదుపాయం. ప్రకటించింది.

15.6.5 ప్రాంతీయ రవాణా అథారిటీలో ఎప్పుడైనా- పట్టిక e15.6. పోలీసు పరిపాలన వివరాలు
ఎక్కడైనా సేవలు (RTA)
%
Police Administration 2015 2019
ప్రాంతీయ రవాణా కార్యాలయాలను సందర్శించకుండా పౌరులు increase
ప్రా థమిక RTA సేవలను పొ ందగల M- గవర్నెన్స్ ప్రా జెక్ట్ No. police districts 10 20 100%
అయిన ‘ఎప్పుడ�ైనా ఎక్కడ�ైనా’ ప్రభుత్వం ప్రవేశపెట్టింది. ఈ No. of
2 9 350%
ప్రా జెక్ట్ కింద ల�ైసెన్సులు మరియు రిజిస్ట్రేషన్ల కు సంబంధించిన commissionerates
71,072 లావాదేవీలు నమోదు చేయబడ్డా యి. Total strength of the
52,116 77,680 50%

15.7 ప్రజా భద్రత, పోలీసింగ్

police force
No. of Assistant

మరియు ఖైదీల సంక్షేమం Sub Inspectors and

Constables (together)
47,925 72,231 50.72%

సమాజంలో శాంతిని కొనసాగించడంలో మరియు చట్టం No. of inspectors

and sub-inspectors 3,753 4,909 30.80%
మరియు క్రమాన్ని సమర్థించడంలో పో లీసు బలగం కీలక
(together)
పాత్ర పో షిసతుంది
్ . తెలంగాణ ప్రభుత్వం, సమాజ సహకారంతో,
Source: Telangana State Police Department
నేరాల నివారణ మరియు రక్షణప�ై దృష్టి సారించే కార్యక్రమాల
ద్వారా సమర్థ వంతమ�ైన మరియు సమర్థ వంతమ�ైన సేవలను 15.7.1 సైబర్ క్రైమ్
అందించడం ద్వారా పౌరుల భద్రత మరియు శ్య
రే స్సు కోసం
స�ైబర్ క్రైమ్ అనేది వేగంగా అభివృద్ధి చెందుతున్న
అవసరాలను తీర్చడానికి కట్టు బడి ఉంది.
అంతర్జాతీయ నేరం, ఇది సరిహద్దుల్లో కట్టు బడి ఉంటుంది
పో లీసు స్టేషన్ల ను ఆధునీకరించడం: తెలంగాణ ప్రభుత్వం మరియు ప్రపంచవ్యాప్తంగా వ్యక్తు లు మరియు సమాజాలను
రాష్ట రం్ లో ఉన్న పో లీస్ స్టేషన్ల ను అప్‌గ్రేడ్ చేయడానికి చొరవలు ప్రభావితం చేసతుంది
్ . దానిని ఎదుర్కోవటానికి సమగ్రమ�ైన
తీసుకుంది, ఇది “పౌరు-కేంద్క
రీ ృత యూనిఫాం సర్వీస్ డెలివరీ” మరియు సమయానుసారమ�ైన విధానాన్ని తీసుకోవడం
ను ప్రజలకు అందించడంప�ై దృష్టి సారించిన “స్మార్ట్ మరియు చాలా అవసరం. జాతీయ నిర్మాణాలు మరియు చర్యలకు
ప్రతిస్పందించే పో లీస్ స్టేషన్
లు ”. ఈ చొరవలో భాగంగా, 22,347 మద్దతు ఇవ్వడం ద్వారా తెలంగాణ ప్రభుత్వం స�ైబర్ క్రైమ్న
‌ు
స్టైపెండియరీ క్యాడెట్ ట్రనీ
ై పో లీస్ కానిస్టేబుల్స్ (ఎస్సిటిపిసి) ను ఎదుర్కోవడంలో స్థిరమ�ైన ప్రయత్నాలను ప్ రో త్సహిసతుంది
్ .
రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా వివిధ పో లీసు యూనిట్ల నుండి నియమించారు సామర్థ్యం పెంపొ ందించడం, నివారణ, అవగాహన పెంచడం,
మరియు 2014 మరియు 2020 మధ్య తొమ్మిది నెలల సహకారం, డేటా సేకరణ, పరిశోధన మరియు స�ైబర్ క్రైమ్
ఇండక్షన్ శిక్షణా కార్యక్రమం అందించారు. యొక్క విశ్లేషణలో సాంకేతిక సహాయం అందించడం ప్రభుత్వ
ప్రయత్నాలలో ఉన్నాయి. 2021 లో స�ైబర్ క్రైమ్ కింద 10,303
పో లీస్ అడ్మినిస్ట్రేషన్: 2016 లో రాష్ట రం్ లో జిల్లాలను
కేసులు నమోదు చేయబడ్డా యి, ఎందుకంటే 2020 లో 5,025
పునర్వ్యవస్థీకరించిన తరువాత, పో లీసు పరిపాలనకు పౌరుల
కేసులకు వ్యతిరేకంగా, 105.03% పెరుగుదలను చూపుతుంది.
ప్రా ప్యతను పెంచడానికి మొత్తం 119 పో లీస్ స్టేషన్
లు , 33 సర్కిల్స్,
స�ైబరాబాద్ (4,412) నుండి అత్యధిక కేసులు నమోదయ్యాయి,
24 ఉపవిభాగాలు, 20 జిల్లా పో లీసు కార్యాలయాలు మరియు
తరువాత హ�ైదరాబాద్ (3,303) మరియు రాచకోండ (1,548)
9 కమిషనరేట్లను ఏర్పాటు చేశారు. ఈ కొత్త సదుపాయాలను
ఉన్నాయి.
సిబ్బందికి, ప్రభుత్వం గణనీయమ�ైన నియామక ప్రయత్నాన్ని
చేపట్టింది, గత 7 సంవత్సరాలలో 28,277 మంది పో లీసు

262 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

15.7.1.1 తెలంగాణ సైబర్ భద్రతా విధానం, 2016
స�ైబర్ భద్రతా సమస్యలను పరిష్కరించడానికి తెలంగాణ
రాష్ట రం్ ప్రత్యేకంగా ఒక ప్రత్యేకమ�ైన నిబంధనలను కలిగి ఉంది.
స�ైబర్ బెదిరింపులు మరియు సంభావ్య స�ైబర్ యుద్ధా లప�ై
పెరుగుతున్న ప్రపంచ ఆందో ళనకు ప్రతిస్పందనగా ఈ విధానం
సృష్టించబడింది. ఈ ప్రక్రియలో స�ైబర్ సెక్యూరిటీ అత్యవసర
ప్రతిస్పందన బృందాన్ని ఏర్పాటు చేయాలని
పౌరులలో దాని అవగాహన మరియు సురక్షితమ�ైన స�ైబర్
ప్రా క్టీస్ కార్యక్రమాలను పెంచాలని రాష్ట రం్ భావిస్తోంది. కొన్ని
ముఖ్యమ�ైన లక్షణాలు ఉన్నాయి
1. స�ైబర్ భద్రతా సంఘటనలను పర్యవేక్షించడానికి
మరియు ప్రతిస్పందించడానికి రాష్ట -్ర స్థాయి
సెక్యూరిటీ కోఆర్డినేషన్ సెంటర్ (సిఎస్‌సిసి) స్థాపన.
2. స�ైబర్ నేరాలను పరిశోధించడానికి మరియు చట్ట
అమలు సంస్థలకు సాంకేతిక సహాయం అందించడానికి
అంకితమ�ైన స�ైబర్ క్రైమ్ ఇన్వెస్టిగేషన్
(సిసిఐయు) ను సృష్టించడం.
3. స�ైబర్ సంఘటనలకు వేగవంతమ�ైన ప్రతిస్పందనను
ప్రా రంభించడానికి స�ైబర్ సెక్యూరిటీ ఇన్సిడెంట్
మేనేజ్‌మెంట్ సిస్టమ్ (సిఎస్‌ఐఎంలు) అమలు.
4. స�ైబర్ సెక్యూరిటీ క్ల స్టర్ మరియు ఇంక్యుబేషన్ సెంటర్
స్థాపన ద్వారా స�ైబర్ సెక్యూరిటీ పర్యావరణ వ్యవస్థ
అభివృద్ధి.
5. దేశవ్యాప్తంగా స�ైబర్ భద్రతను మెరుగుపరచడానికి
ఇతర రాష్ట్రా లు మరియు జాతీయ సంస్థలతో సహకారం.
15.7.1.2 తెలంగాణ సైబర్ క్రైమ్ కోఆర్డినేషన్ సెంటర్
(T4C)
స�ైబర్ మోసం బాధితులకు రౌండ్-ది-క్లాక్ సహాయం అందించే
ఉద్దేశ్యంతో తెలంగాణ స�ైబర్ క్రైమ్ కోఆర్డినేషన్
(T4C)2021 లో స్థాపించబడింది. ఈ కేంద్రంలో 24x7 కాల్
సెంటర్ ఉంది, ఇది స�ైబర్ క్రైమ్ కేసులను రిజిస్ట్రేషన్, దర్యాప్తు
మరియు గుర్తించడంలో జిల్లా పో లీసులతో సమన్వయం
చేయడానికి సహాయపడుతుంది. ఈ కేంద్రం స్థాపించబడినప్పటి
నుండి చురుకుగా ఉంది మరియు నేషనల్ స�ైబర్ క్రైమ్ హెల్ప్లైన్
నంబర్ - 1930 కు చేసిన స�ైబర్ మోసం ఫిర్యాదులను
పరిష్కరించడానికి అందుబాటులో ఉంది. T4Cదాదాపు 30
కోట్ల ప్రజా డబ్బును స�ైబర్ మోసగాళ్ళ వరకు కోల్పోకుండా
విజయవంతంగా నిరోధించింది.
15.7.2 తెలంగాణ మాదకద్రవ్యాల బ్యూరో
అక్రమ మాదకద్రవ్యాల స్వాధీనం, అమ్మకం మరియు పంపిణీకి
సంబంధించిన చట్టా లను అమలు చేయడానికి తెలంగాణ
ప్రభుత్వం 2016 లో మాదకద్రవ్యాల బ్యూరోను ఏర్పాటు
చేసింది. రాష్ట రం్ లో మాదకద్రవ్యాల అక్రమ రవాణా మరియు
దుర్వినియోగాన్ని ఎదుర్కోవటానికి ఏజెన్సీ పనిచేసతుంది
్
మరియు మరియు అక్రమ మాదకద్రవ్యాల వ్యాపారంలో పాల్గొన్న వ్యక్తు ల
పరిశోధనలు మరియు అరెసటు ్లను నిర్వహిసతుంది
్ . తెలంగాణ
మాదకద్రవ్యాల బ్యూరో భారతదేశంలోని పెద్ద మాదకద్రవ్యాల
నియంత్రణ బ్యూరో (ఎన్‌సిబి) లో భాగం, ఇది జాతీయ స్థాయిలో
మాదకద్రవ్యాల చట్టా లను అమలు చేయడానికి బాధ్యత
వహిసతుంది
్ .
స�ైబర్
నగరంలో మాదకద్రవ్యాల బెదిరింపుప�ై భారీగా
విరుచుకుపడటానికి, హ�ైదరాబాద్ పో లీసులు రెండు ప్రత్యేక
యూనిట్ల ను ప్రా రంభించారు:
యూనిట్ 1. హ�ైదరాబాద్ నార్కోటిక్స్ ఎన్‌ఫో ర్స్‌మెంట్ వింగ్ (హెచ్-
న్యూ) మరియు
2. మాదకద్రవ్యాల పరిశోధన పర్యవేక్షణ వింగ్ (NISW).
ఏజెన్సీ యొక్క HNEW వింగ్ వ్యవస్థీకృత మాదకద్రవ్యాల అక్రమ
రవాణాను పరిష్కరించడంప�ై దృష్టి పెడుతుంది, అయితే NISW
వింగ్ అధికారులను దర్యాప్తు చేయడంలో, బలమ�ైన కేసులను
నిర్మించడంలో మరియు నేరారోపణలను నిర్ధా రించడంలో
సహాయపడుతుంది. NISW కి అసిస్టెంట్ పో లీస్ కమిషనర్
(ఎసిపి) ర్యాంక్ ఆఫీసర్ నాయకత్వం వహిస్తా రు మరియు
ఇన్స్పెక్టర్ మరియు ఆరుగురు ప్రధాన కానిస్టేబుల్స్ లేదా
కానిస్టేబుళ్ళ సహాయక సిబ్బందితో సబ్ ఇన్స్పెక్టర్ సహాయం
చేస్తా రు.
15.7.3 పోలీసింగ్ కోసం డిజిటల్ సాధనాలు
15.7.3.1 సిసిటివి నిఘా వ్యవస్థ
సెంటర్
నేర కార్యకలాపాలను అరికట్ట డానికి, గుర్తించడానికి మరియు
తగ్గించడానికి తెలంగాణ ప్రభుత్వం రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా సిసిటివి
కెమెరాల సమగ్ర నెట్వర్క్ ఏర్పాటు చేసింది. యు.కె ఆధారిత
సంస్థ పో లిక నిర్వహించిన ఒక సర్వే ప్రకారం, కెమెరాలు
మరియు భద్రత సంఖ్య ఆధారంగా ప్రపంచంలోని అత్యధికంగా
మినహాయించిన నగరాల్లో హ�ైదరాబాద్ 16 వ స్థానంలో ఉంది.
10,13,294 సిసిటివి నిఘా కెమెరాలు ఏర్పాటు చేయడంతో
రాష్ట రం్ , దేశంలో నాయకుడిగా కొనసాగుతోంది.
గవర్నెన్స్ (పాలన) 263
పట్టిక 15.7. సిసిటివి వివరాలు జనవరి 2023 నాటికి
Cameras installed by Number
Community 84,535
Nenu Saitham (citizens) 9,10,278
Government 9,099
MP/MLAs 5,471
CSR 3,911
Total 10,13,294
Source: Department of Home Affairs, Government of Telangana
15.7.3.2 హాక్ ఐ యాప్ (Hawk Eye App)
తెలంగాణ పో లీసులు అభివృద్ధి చేసిన హాక్ ఐ యాప్ పౌరులలో
ప్రజాదరణ పొ ందింది, డిసెంబర్ 2014 లో ప్రా రంభించినప్పటి
నుండి 3.1 మిలియన్ల మంది వినియోగదారులు ఉన్నారు.
ఇది భారతదేశంలో వివిధ రాష్ట ్ర పో లీసు విభాగాలు ప్రా రంభించిన
అన్ని అనువర్త నాల్లో విస్తృతంగా ఉపయోగించే రెండవ
అనువర్త నం, దీని ప్రకారం యూనియన్ హో ం మంత్రిత్వ శాఖ
క్రింద బ్యూరో ఆఫ్ పో లీస్ రీసెర్చ్ అండ్ డెవలప్‌మెంట్ జారీ
చేసిన పో లీసు సంస్థలప�ై డేటా (DOPO) 2021. అనువర్త నం
SOS బటన్ యొక్క ప్రముఖ లక్షణాన్ని కలిగి ఉంది, ఇది
అత్యవసర పరిసథి ్తుల్లో వినియోగదారులను తక్షణ సహాయం
పొ ందడానికి అనుమతిస్తుంది. ట్రా ఫిక్ ఉల్లంఘనలు, నేర
కార్యకలాపాలు, మహిళలప�ై నేరాలు, పో లీసుల దుష్ప్రవర్త న
మరియు పో లీసింగ్‌ను మెరుగుపరచడానికి మరియు పో లీసులు
చేసిన మంచి పనిని నివేదించడానికి సూచనలు అందించడానికి
ఈ అనువర్త నం వినియోగదారులను సులభతరం చేసతుంది
్ .
15.7.3.3 వెరిఫాస్ట్ యాప్ (VERIFAST App)
పాస్‌పో ర్ట్ లను ధృవీకరించే మరియు జారీ చేసే ప్రక్రియను
క్రమబద్ధీకరించడానికి తెలంగాణ ప్రభుత్వం మొబ�ైల్ దరఖాస్తును
ప్రా రంభించింది. ఈ అనువర్త నం తెలంగాణ పౌరులకు సగటున
4 రోజుల్లో పాస్‌పో ర్ట్ పొ ందే ప్రక్రియను పూర్తి చేయడానికి వీలు
కల్పిస్తుంది, పో లీసు ధృవీకరణ కోసం జాతీయ సగటు 21 రోజుల
జాతీయ సగటుకు విరుద్ధంగా. అప్లి కేషన్ వారి మొబ�ైల్ ఫో న్‌లలో
SMS మెసేజింగ్ సేవల ద్వారా వారి పాస్‌పో ర్ట్ అప్లి కేషన్ యొక్క
స్థితి గురించి దరఖాస్తుదారులను నిరంతరం నవీకరించడానికి
అనుమతిస్తుంది.
15.7.3.4 శరీరానికి ధరించే కెమెరాలు
పో లీసింగ్ మరియు పో లీసు ప్రవర్త నను మెరుగుపరచడానికి,
264 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023
హ�ైదరాబాద్ ట్రా ఫిక్ పో లీసులు శరీరానికి ధరించే కెమెరాల
వాడకాన్ని ప్రవేశపెట్టా రు. ఈ వినూత్న విధానం పో లీసు
అధికారులచే సామాజికంగా కావాల్సిన ప్రవర్త నను
ప్ రో త్సహించడం లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది. పో లీసు అధికారులకు
గణనీయమ�ైన అధికారాలు ఉన్నాయి మరియు ఈ
అధికారాలను దుర్వినియోగం చేసిన సందర్భాలు ఉన్నాయి.
శరీరానికి ధరించే కెమెరాల వాడకం వారి పరస్పర చర్యలలో
పారదర్శకత మరియు జవాబుదారీతనం అందించడం ద్వారా
పో లీసులు మరియు పౌరుల మధ్య సంబంధాలప�ై సానుకూల
ప్రభావాన్ని చూపుతుంది.
15.7.4 పోలీసింగ్ మౌలిక సదుపాయాలు
15.7.4.1 కమాండ్ కంట్రోల్ సెంటర్
2022 ఆగస్టు 4 న గౌరవనీయ ముఖ్యమంత్రి ప్రా రంభించిన
కమాండ్ కంట్రో ల్ సెంటర్, అత్యాధునిక సౌకర్యం, ఇది మల్టీ-
ఏజెన్సీ టెక్నాలజీ ఫ్యూజన్ సెంటర్‌గా పనిచేసతుంది
్ . మరియు
దేశంలో ఇదే మొదటిది. అనేక యూనిట్ల ను ఒకే ప�ైకప్పు
క్రిందకు తీసుకురావడంలో ఈ కేంద్రం రాష్ట ్ర పో లీసు బలగాలకు
సహాయపడుతుంది మరియు కార్యాచరణ సమన్వయంప�ై
దృష్టి పెట్టింది. ఇది సంక్షోభ నిర్వహణ, విపత్తు నిర్వహణ
మరియు ఇతర ప్రధాన అత్యవసర పరిసథి ్తులకు ఒక వేదికగా
కూడా పనిచేసతుంది
్ . సేఫ్ అండ్ స్మార్ట్ సిటీ ప్రా జెక్టు లో భాగంగా
హ�ైదరాబాద్‌లో ఉన్న కమాండ్ కంట్రో ల్ సెంటర్‌ను సాధారణంగా
నగర పో లీసుల ‘మూడవ కన్ను’ అని పిలుస్తా రు.
15.7.4.2 AI- ఆధారిత ట్రాఫిక్ సిగ్నల్ కంట్రోల్
సిస్టమ్
ట్రా ఫిక్ ప్రవాహాన్ని మెరుగుపరచడానికి మరియు నగరంలోని
ప్రధాన ఖండనలలో రహదారి భద్రతను పెంచడానికి, గ్రేటర్
హ�ైదరాబాద్ మునిసిపల్ కార్పొరేషన్ (జిహెచ్ఎ
‌ ంసి) కొత్త
అడాప్టివ్ ట్రా ఫిక్ సిగ్నల్ కంట్రో ల్ (ఎటిఎస్‌సి) వ్యవస్థలను
అమలు చేసింది, ఇది రియల్ ట�ైమ్ ట్రా ఫిక్ డేటా ఆధారంగా
ట్రా ఫిక్ సిగ్నల్ సమయాలను సర్దుబాటు చేసతుంది
్ . 334 ట్రా ఫిక్
సిగ్నల్‌లను వ్యవస్థాపించాలని రాష్ట రం్ యోచిస్తోంది, వీటిలో 212
నగరం అంతటా హెచ్-ట్రిమ్‌లు (హ�ైదరాబాద్ ట్రా ఫిక్ ఇంటిగ్రేటెడ్
మేనేజ్‌మెంట్ సిస్టమ్స్). 2022-23లో, GHMC 96 అడాప్టివ్
ట్రా ఫిక్ సిగ్నల్ కంట్రో ల్ (ATSC) వ్యవస్థ లను మరియు పెలికాన్
వ్యవస్థను ఉపయోగించి 70 సిగ్నల్‌లను వ్యవస్థాపించాలని
యోచిస్తోంది.
15.7.4.3 హెచ్-ట్రిమ్స్ (హైదరాబాద్ ట్రాఫిక్
ఇంటిగ్రేటెడ్ మేనేజ్‌మెంట్ సిస్టమ్):
హ�ైదరాబాద్ ట్రా ఫిక్ ఇంటిగ్రేటెడ్ మేనేజ్‌మెంట్ సిస్టమ్ (హెచ్-
ట్రిమ్స్) అనేది 213 ట్రా ఫిక్ సిగ్నల్స్ యొక్క ఆపరేషన్ మరియు
నిర్వహణ ద్వారా ట్రా ఫిక్ నిర్వహణను మెరుగుపరచడం లక్ష్యంగా
GHMC యొక్క పరిమితుల్లో అమలు చేయబడిన ప్రా జెక్ట్.
ప్రసతు ్తం, 122 ఆటోమేటిక్ ట్రా ఫిక్ సిగ్నల్ కంట్రో ల్ (ATSC)
వ్యవస్థలు వ్యవస్థాపించబడ్డా యి, ప్రసతు ్తం 111 అమలులో
ఉంది. అదనంగా, 94 పాదచారుల సిగ్నల్ సిస్టమ్స్ (పిఎస్ఎస్)
వ్యవస్థాపించబడ్డా యి, 78 ఆన్‌ల�ైన్ల
‌ ో మరియు ట్రా ఫిక్ కమాండ్
కంట్రో ల్ సెంటర్ (టిసిసి) చేత నియంత్రించబడతాయి. ఈ ప్రా జెక్ట్
GHMC మరియు హ�ైదరాబాద్ ట్రా ఫిక్ పో లీసుల మధ్య ఉమ్మడి
చొరవ మరియు నగరానికి తాజా కేంద్క
రీ ృత పర్యవేక్షించబడిన
ట్రా ఫిక్ సిగ్నలింగ్ వ్యవస్థను అందిసతుంది
్ , ఇది అడాప్టివ్ ట్రా ఫిక్
కంట్రో ల్ సిగ్నల్ (ATCS). ఈ వ్యవస్థ సిగ్నల్ జంక్షన్ల లో
నిరీక్షణ సమయాన్ని తగ్గిసతుంది
్ మరియు పనిలేకుండా చేసే
ఇంధన ఖర్చులను ఆదా చేసతుంది
్ మరియు గ్రీన్హౌ స్ వాయు
ఉద్గా రాలను తగ్గిసతుంది
్ . సిగ్నల్స్ ప్రకాశవంతంగా ఉంటాయి
మరియు మంచి దృశ్యమానతను కలిగి ఉంటాయి మరియు
విద్యుత్ అంతరాయం విషయంలో అవి కూడా ఎక్కువ సమయ
వ్యవధిని కలిగి ఉంటాయి. ప్రయాణికుల ప్రయోజనం కోసం ల�ైవ్
ట్రా ఫిక్ హెచ్చరికలు వేరియబుల్ మెసేజింగ్ బో ర్డులలో (VMB
లు) ప్రదర్శించబడుతున్నాయి.
15.7.4.4 ట్రాఫిక్ విద్య
2022 లో, 406 పాఠశాలలు, జూనియర్ మరియు డిగ్రీ
కళాశాలలు మరియు ఇంజనీరింగ్ కళాశాలలలో అవగాహన
కార్యక్రమాలు జరిగాయి, దీనిలో 76,997 మంది విద్యార్థులకు
ట్రా ఫిక్ విద్యను అందించారు. ఈ కార్యక్రమాలు పౌరులలో ట్రా ఫిక్
అవగాహనను మెరుగుపరచడం మరియు హ�ైదరాబాద్‌ను
“జీరో” ట్రా ఫిక్ ఉల్లంఘనలతో నగరంగా మార్చడం లక్ష్యంగా
పెట్టు కున్నాయి. ఈ కార్యక్రమాలు హెల్మెట్లు ధరించడం మరియు
సీట్ బెల్టు లను కట్టు కోవడం ప్రజల అలవాటులో గణనీయమ�ైన
పెరుగుదలకు దారితీశాయి.
15.7.4.5 ఇ-చల్లాన్
తెలంగాణ రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా ఇ-చల్లాన్ వ్యవస్థ ను కలిగి ఉన్న
ఏక�ైక రాష్ట రం్ . మార్చి 2022 లో, హ�ైదరాబాద్ ట్రా ఫిక్ పో లీసులు
మొత్తం రూ.275 కోట్లు వివిధ ఆన్‌ల�ైన్ చెల్లింపు గేట్‌వేల
ద్వారా మరియు విడత చలాన్స్ డ్రవ్
ై సమయంలో పొ ందారు,
ఇది ఉల్లంఘించిన వారి పెండింగ్‌లో ఉన్న చలాన్ల ను క్లియర్
చేయడానికి సాంకేతిక పరిజఞా ్నం సహాయంతో, 99.9% చలాన్
లు
ఆన్‌ల�ైన్‌లో క్లియర్ చేయబడ్డా యి. వారి పెండింగ్‌లో ఉన్న
చలాన్ల ను క్లియర్ చేయడానికి ప్రజలను ప్ రో త్సహించడానికి,
హ�ైదరాబాద్ ట్రా ఫిక్ పో లీసులు ఒక నెల - సుదీర్ఘ ప్రచారం
75%వరకు తగ్గింపును అందించింది.
15.7.5 మహిళల భద్రత
15.7.5.1 షీ టీమ్స్
అక్టో బర్ 24, 2014 న ప్రా రంభించిన షీ టీమ్స్ ఇనిషియేటివ్,
తెలంగాణ ప్రభుత్వం స్థాపించిన ఒక మార్గ దర్శక కార్యక్రమము,
ఇది మహిళలకు సురక్షితమ�ైన మరియు రక్షణాత్మక
వాతావరణాన్ని సృష్టింశుంధి మరియు భారతదేశంలో ఇదే
మొదటిది. షీ టీమ్‌ల సేవలు సమాజంలోని అన్ని వర్గా ల
ప్రశంసలను పొ ందాయి మరియు గౌరవనీయుల�ైన భారత
అధ్యక్షురాలు శ్రీమతి ద్రౌ పది ముర్ము 2022 డిసెంబర్‌లో
దక్షిణాది పర్యటన సందర్భంగా ఆమె షీ టీమ్‌ల కీలక పాత్ర
మరియు మహిళల భద్రతను పెంపొ ందించడంలో వాటి ప్రభావం
ఉందని పేర్కొంది. ఆపదలో ఉన్న మహిళలు వాట్సాప్, డయల్
100, హాక్ ఐ యాప్, ఇ-మెయిల్ లేదా సో షల్ మీడియాతో
సహా వివిధ ఛానెల్‌ల ద్వారా షీ టీమ్ల
‌ కు చేరుకోవచ్చు.
రాష్ట రం్ లోని 331 షీ టీమ్ల
‌ ు అక్టో బర్ 2014 సంవత్సరం నుండి
2022 అక్టో బర్ 31 వరకు మొత్తం 42,788 ఫిర్యాదులను
అందుకున్నాయి.
15.7.5.1.1 రాష్ట్ర మూలధనం మహిళలకోసం
సురక్షితం
అవతార్ గ్రూ ప్ జనవరి 2022 లో ప్రచురించిన ఒక అధ్యయనం,
వ�ైవిధ్యం, ఈక్విటీ మరియు చేరిక పరిష్కారాల సంస్థ ,
భారతదేశంలోని అనేక నగరాలను ప్రత్యేకంగా కలుపుకొని
మహిళల సహాయంగా గుర్తించింది. మహిళల సమస్యలు
మరియు దృక్పథాలను వారి ప్రణాళిక మరియు నిర్ణ యాత్మక
ప్రక్రియలలో పరిగణనలోకి తీసుకునే ప్రయత్నాలకు ఈ
నగరాలు గుర్తించబడ్డా యి. 1 మిలియన్ల కు ప�ైగా జనాభా ఉన్న
ఐదు నగరాలు చెన్నై, పూణే, బెంగళూరు, హ�ైదరాబాద్ మరియు
ముంబ�ై అని అధ్యయనం కనుగొంది. ఈ నగరాల్లో , హ�ైదరాబాద్
నగర చేరిక స్కో రు 62.47 మరియు దేశంలోని టాప్ 25
మహిళల స్నేహపూర్వక నగరాల జాబితాలో 4 వ స్థానాన్ని
దక్కించుకుంది. అదనంగా, వర్గం 2 జాబితాలో వరంగల్ 16
వ స్థానంలో ఉంది (1 మిలియన్ కంటే తక్కువ జనాభా ఉన్న
నగరాలు).
గవర్నెన్స్ (పాలన) 265
15.7.5.2 సైబ్హెర్ (CybHER)- ఆమెకు సురక్షితం 15.7.5.4 యాంటీ-హ్యాకింగ్ ట్రాఫికింగ్ యూనిట్
జూల�ై 2020 లో ఉమెన్ సేఫ్టీ వింగ్, శ్య
రే స్సును కాపాడటానికి 2019లో, తెలంగాణ ప్రభుత్వం 31 పో లీసు జిల్లాలు మరియు
ప్రశంసనీయమ�ైన చొరవను ప్రా రంభించింది కమిషనరేట్‌లలో మానవ అక్రమ రవాణా నిరోధక యూనిట్ల
(AHTU) స్థాపనతో మానవ అక్రమ రవాణా సమస్యను
డిజిటల్ రాజ్యంలో మహిళలు మరియు పిల్లల. మన ద�ైనందిన
పరిష్కరించడంలో ఒక ముఖ్యమ�ైన చర్య తీసుకుంది. మహిళా
జీవితంలో సాంకేతిక పరిజఞా ్నం పో షించే కీలక పాత్రను
భద్రతా విభాగం, నోడల్ ఏజెన్సీగా, ఈ యూనిట్ల పనితీరును
మరియు ఆన్‌ల�ైన్ అనుభవం సురక్షితంగా మరియు అందరికీ
పర్యవేక్షించడంలో మరియు రాష్ట రం్ లో మానవ అక్రమ రవాణాకు
రక్షించబడిందని నిర్ధా రించడం యొక్క ప్రా ముఖ్యతను సంస్థ
ముగింపు పలికేందుకు వివిధ వాటాదారులతో కలిసి పని
గుర్తించింది. ఈ ప్రచారం మహిళలు మరియు పిల్లలను డిజిటల్
చేయడంలో కీలక పాత్ర పో షిసతుంది
్ .
ప్రపంచం యొక్క సంక్లిష్టతలను విశ్వాసంతో నావిగేట్ చేయడానికి
మరియు స�ైబర్‌స్పేస్‌లో వారి వ్యక్తిగత సమాచారాన్ని ఎలా AHTUS ఏర్పాటు మరియు ప్రతి యూనిట్‌లో 1 ఇన్‌స్పెక్టర్,
కాపాడుకోవాలో తెలియజేయడం. 2 సబ్-ఇన్‌స్పెక్టరలు ్, 2 హెడ్ కానిస్టేబుళ్
లు మరియు 4 పో లీసు
కానిస్టేబుళ్
లు (కనీసం ఒక మహిళా కానిస్టేబుల్‌తో) వంటి తగిన
అవగాహన కల్పించడం ద్వారా, స�ైబర్ బెదిరింపు, ఆన్‌ల�ైన్
వనరులను కేటాయించడం రాష్ట రం్ లో మానవ అక్రమ రవాణాను
వేధింపులు మరియు సమ్మతి లేకుండా వ్యక్తిగత సమాచారాన్ని
అరికట్ట డానికి ప్రభుత్వ నిబద్ధతను తెలియజేసతుంది
్ . . AHTUS
పంచుకోవడం వంటి వివిధ ఆన్‌ల�ైన్ ప్రమాదాలప�ై మహిళలు
రాష్ట రం్ లో తమ ఆదేశాన్ని సమర్ధ వంతంగా నిర్వహించడానికి
మరియు పిల్లలకు అవగాహన కల్పించడం ఈ చొరవ లక్ష్యం.
అవసరమ�ైన సిబ్బంది మరియు లాజిస్టిక్‌లను కలిగి ఉందని
గోప్యతా సెట్టింగులను ఎలా ఉపయోగించాలో నేర్పించడం,
ఇది నిర్ధా రిసతుంది
్ . 2022లో (నవంబర్ వరకు) 342 మానవ
అనుమానాస్పద కార్యాచరణను ఎలా గుర్తించాలి మరియు
అక్రమ రవాణా కేసులు నమోదయ్యాయి. ఈ కాలంలో 645
నివేదించాలి మరియు వారి డిజిటల్ పరికరాలను ఎలా
మంది బాధితులను రక్షించారు మరియు 491 మంది అక్రమ
భద్రపరచాలి వంటి చురుక�ైన చర్యలను అందించడానికి కూడా
రవాణాదారులను అరెసటు ్ చేశారు.
ఇది ప్రయత్నిస్తుంది. స�ైబ్హెర్ ఇనిషియేటివ్ జనవరి 2023 వరకు
3.75 లక్షల పాఠశాల పిల్లలకు చేరుకుంది. అవగాహన ప్రచారాలు
15.7.5.3 ఫిర్యాదు కోసం క్యూఆర్ కోడ్ మెకానిజం 2022 సంవత్సరంలో (నవంబర్ వరకు) బాల్య వివాహాలు,
మానవ అక్రమ రవాణా, బాల/బాండెడ్ లేబర్, పిల్లల దత్త త కోసం
తెలంగాణలోని ఉమెన్ సేఫ్టీ వింగ్ మార్చి 2021 లో క్యూఆర్
చట్ట పరమ�ైన విధానాలు, పారిపో వడం, స�ైబర్ దుర్వినియోగం
కోడ్ స్కాన్ అనే కొత్త ఫిర్యాదును ప్రా రంభించింది. తెలుగు,
వంటి వాటిప�ై ప్రజలకు అవగాహన కల్పించేందుకు మహిళలు
ఇంగ్లీష్ మరియు ఉర్దూ భాషలో 40,000 క్యూఆర్ కోడ్
మరియు పిల్లల భద్రతప�ై రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా AHTUలు మొత్తం
బార్‌కోడ్లు రాష్ట రం్ లోని అన్ని జిల్లాలకు పంపిణీ చేయబడ్డా యి. ఈ
2,252 అవగాహన కార్యక్రమాలను నిర్వహించాయి.
సౌకర్యం ద్వారా, బాధితులు ఫిర్యాదులను దాఖలు చేయవచ్చు
మరియు బార్‌కోడ్‌ను స్కాన్ చేయడం ద్వారా అభిప్రా యాన్ని జాతీయ లింగ అవగాహన ప్రచారాలు
పంపవచ్చు. ఈ బార్‌కోడ్‌లను అన్ని మెట్రో ర�ైళ్లలో మరియు
హో ం వ్యవహారాల మంత్రిత్వ శాఖ, మహిళా భద్రతా విభాగం,
ప్రతి మెట్రో స్టేషన్, టిఎస్‌ఆర్‌టిసి బస్ డిపో లు మరియు బస్
న్యూఢిల్లీ మార్గ దర్శకాల ప్రకారం, తెలంగాణ రాష్ట్రా నికి చెందిన
స్టాండ్‌లు, బస్సుల లోపల మరియు అన్ని నగర పో లీసు
AHTUS షీ టీమ్స్ మరియు మహిళా హెల్ప్‌డెస్క్‌లు చ�ైల్డ్ ల�ైన్
కమిషనరేట్లలోని ప్రధాన ర�ైల్వే స్టేషన్ల లో ఉంచబడతాయి.
&మ�ై ఛాయిసెస్ ఫౌండేషన్ NGOల సహకారంతో ఎమర్జెన్సీ
స్కాన్ చేసినప్పుడు, బార్‌కోడ్ నేరుగా SHE టీం సాఫ్ట్‌వేర్‌లోకి
రెస్పాన్స్ సపో ర్ట్ సిస్టమ్ (112 డయల్), చ�ైల్డ్ ల�ైన్ (డయల్
ప్రవేశిస్తుంది, మరియు SHE టీమ్ ఇన్-ఛార్జ్ అవసరమ�ైతే
1098), డయల్ 100, మహిళా హెల్ప్‌డెస్క్‌లు. మానవ
మరిన్ని వివరాల కోసం బాధితురాలిని సంప్రదిసతుంది
్ మరియు
అక్రమ రవాణా బాల్య వివాహాలు, బాల/బాండెడ్ లేబర్, స�ైబర్
ఫిర్యాదు మరియు సాక్ష్యాల ఆధారంగా చర్యలు తీసుకుంటుంది
మోసాలు ప�ై రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా 2022 డిసెంబర్ 3 నుండి 23 వరకు
మరియు బాధితుడికి అభిప్రా యాన్ని పంపుతుంది. 2022
జెండర్ అవేర్‌నెస్ క్యాంపెయిన్‌లను పాఠశాలలు, కళాశాలలు,
సంవత్సరంలో, మొత్తం ఫిర్యాదులలో 20% QR కోడ్ విధానం
పబ్లి క్ ప్లేసెస్, వీక్లీ మార్కెట్ స్థలాలు, ఆసుపత్రు లు, స్వయం
ద్వారా స్వీకరించారు.
సహాయక బృందాలు, గ్రామ బాలల సంరక్షణ కమిటీలు,

266 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

అంగన్‌వాడీ కేంద్రా లు, యువజన సంఘాలులో అవగాహన
ప్రచారాలు నిర్వహించబడ్డా యి. 10 రోజుల అవగాహన ప్రచారం,
అవగాహనా వరోత్స్తోవాలను 2022 నుండి జూన్ 10-2022
వరకు తెలంగాణలో నేర నివేదిక ఆధారంగా ఎంపిక చేసిన
దుర్బలమ�ైన గ్రామాలలో AHTU ద్వారా నిర్వహించాయి.
చేయడం లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది. ప్రా రంభమ�ైనప్పటి నుండి,
ఈ కార్యక్రమం 46,667 మంది పిల్లలను రక్షించింది, వారిలో
25,482 మందిని వారి కుటుంబాలతో తిరిగి చేర్చింది మరియు
21,185 మంది పిల్లలను సంరక్షణ మరియు పునరావాసం
కోసం వివిధ పిల్లల సంరక్షణ సంస్థలకు పంపింది.

15.7.5.5 ధ్రువ పోర్టల్ 15.7.5.7 ప్రైడ్ ప్లేస్ - ట్రాన్స్‌జెండర్ (LGBQIA+)

“ధృవ” ఫిబవ
్ర రి 11న మానవ అక్రమ రవాణాకు సంబంధించిన
పర్సన్స్ ప్రొటెక్షన్ సెల్
సమాచారం మరియు వనరుల అంశాన్ని అందించడానికి మొదటి ప్రడ్
ై ప్లేస్ అనేది తెలంగాణ ప్రభుత్వం 12 ఏప్రిల్ 2022న
సమగ్ర ఆన్‌ల�ైన్ ప్లాట్‌ఫారమ్‌ను ప్రా రంభించింది. తెలంగాణలో ప్రా రంభించబడింది, ఇది భద్రత మరియు భద్రతను
అక్రమ రవాణాను ఎదుర్కోవడానికి ఒక పెద్ద చొరవను అభివృద్ధి అందించడంతోపాటు లింగమార్పిడి మరియు LGBQIA+
చేసింది, ఈ పో ర్టల్ లా ఎన్ లీగల్ ప్రొ ఫెషనల్స్‌తో సహా అమాంగ్ (లెస్బియన్, గే, బ�ైసెక్సువల్, క్వీర్, ఇంటర్‌సెక్స్ మరియు
కీలక వాటాదారులను పెంచడం లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది మరియు అల�ైంగిక) వ్యక్తు లప�ై నేరాలను నిరోధించడం లక్ష్యంగా
కీలక భావనలు మరియు మార్గ దర్శకాల వివరణలతో సహా పెట్టు కుంది. వారి లింగం, లింగం మరియు ల�ైంగికతతో సంబంధం
విస్తృత సమాచారాన్ని అందజేయడానికి, “ధృవ” పనిచేసతుంది
్ . లేకుండా, వ్యక్తు లందరికీ సురక్షితమ�ైన సమ్మిళిత సమాజాన్ని
మానవ అక్రమ రవాణాను అర్థం చేసుకోవడానికి మరియు నిర్మించడానికి ఈ కమ్యూనిటీలతో సన్నిహితంగా పని
పరిష్కరించేందుకు ఒక వనరుగా వుంది. చేయడానికి చొరవ ప్రయత్నిస్తుంది. ప్రడ్
ై ప్లేస్ యొక్క లక్ష్యాలు:

15.7.5.6 తప్పిపోయిన వ్యక్తుల పర్యవేక్షణ సెల్ 1. రాష్ట ్ర మరియు జిల్లా స్థాయిలలో లింగమార్పిడి రక్షణ
(LGBQIA+) వ్యక్తి సెల్‌లను ఏర్పాటు చేయడం.
మిస్సింగ్ పర్సన్స్ మానిటరింగ్ సెల్ అనేది నవంబర్ 2021లో
స్థాపించబడిన యూనిట్, ఇది సమర్ధ వంతంగా మరియు 2. ట్రా న్స్‌జెండర్ల హక్కుల గురించి ప్రజలకు అవగాహన
ప్రభావవంతంగా తప్పిపో యిన వ్యక్తు లను గుర్తుంచి వారి మరియు విద్యను పెంచడం మరియు రాష్ట రం్ లో
కుటుంబాలకు చేరవేసతుంది
్ . యునిసెఫ్, ఉమెన్ అండ్ చ�ైల్డ్ డ్యూ లింగమార్పిడి చట్టా లను ఎలా అమలు చేయాలనే
(WCD) డిపార్ట్‌మెంట్ మరియు నేషనల్ ఇన్ సెంటర్ (NIC)తో దానిప�ై మార్గ నిర్దేశం చేయడం.
సహా కీలకమ�ైన సంస్థల సహకారంతో తప్పిపో యిన వ్యక్తు లను
3. ప్రభుత్వ మరియు ప్రవ
ై ేట్ రంగాలలో ట్రా న్స్-ఇన్క్లూజివ్
కనుగొని, వారు ప్రియమ�ైన వారిని తిరిగి కలుసుకునే వరకు
వర్క్‌ప్లేస్‌ల సృష్టిని ప్ రో త్సహించడం.
లేదా పునరావాసం పొ ందే వరకు వారి భద్రతను నిర్ధా రిసతుంది
్ .

ఈ బృందంలో హెడ్‌గా ఒక సూపరింటెండెంట్ (SP), ఇన్‌స్పెక్టర్,

మహిళా భద్రతా విశ్లేషణ బృందం నుండి ఒక సబ్-ఇన్‌స్పెక్టర్,
పో లీసు కానిస్టేబుల్, ముగ్గు రు కోఆర్డినేటర్లు లేదా UNICEF
నుండి ఒక ప్రతినిధి, యాంటీ హ్యూమన్ ట్రా ఫికింగ్ యూనిట్
నుండి ఒక పో లీసు కానిస్టేబుల్ మరియు స�ైబర్ మాడ్యూల్
నుండి కానిస్టేబుల్ వుంటారు.
తెలంగాణ రాష్ట రం్ లో 2022 సంవత్సరంలో (అక్టో బర్ వరకు)
మొత్తం 16.980 మిస్సింగ్ కేసులు నమోదయ్యాయి.
ఆపరేషన్ ముస్కాన్/స్మైల్ ప్ రో గ్రామ్
15.7.5.8 భరోసా కేంద్రాలు
2016లో ప్రా రంభించిన భరోసా కేంద్రా లు నేరాల బాధితులకు
మద్దతు మరియు సహాయాన్ని అందించడానికి తెలంగాణ
ప్రభుత్వం ఏర్పాటు చేసిన వన్ స్టా ప్ కేంద్రా లు ముఖ్యంగా
మహిళలు మరియు పిల్లలు. ఈ కేంద్రా లు ఒకే ప�ైకప్పు క్రింద
న్యాయ సహాయం, కౌన్సెలింగ్, వ�ైద్య సహాయం మరియు
పో లీసు సహాయంతో సహా అనేక రకాల సేవలను అందించడానికి
రూపొ ందించబడ్డా యి. బాధితులకు మానసిక మరియు
మానసిక సహాయాన్ని అందించడానికి శిక్షణ పొ ందిన కౌన్సెలర్లు
మరియు సామాజిక కార్యకర్త ల బృందం కేంద్రా లలో ఉంటుంది.

తెలంగాణ ప్రభుత్వం 2015 నుండి “ఆపరేషన్ స్మైల్” అనే వార్షిక భరోసా కేంద్రా ల ప్రధాన లక్ష్యం బాధితులు నేరాలను
కార్యక్రమాన్ని నిర్వహిసతోం
్ ది, ఇది తప్పిపో యిన పిల్లలను నివేదించడానికి మరియు సహాయం పొ ందేందుకు సురక్షితమ�ైన
గుర్తించడం, అక్రమ రవాణాకు గుర�ైన లేదా బలవంతంగా వాతావరణాన్ని అందించడం. జనవరి 2023 నాటికి, రాష్ట రం్ లో
కార్మికులను రక్షించడం మరియు వీధి పిల్లలకు సహాయం 15 భరోసా కేంద్రా లు ఉన్నాయి.

గవర్నెన్స్ (పాలన) 267

15.7.6 డిజాస్టర్ రిస్క్ గవర్నెన్స్
రాష్ట ్ర విపత్తు ప్రతిస్పందన మరియు అగ్నిమాపకడిపార్ట్‌మెంట్
సేవలు
1. ఫ�ైర్ ఫ�ైటింగ్, నిరోధించడం మరియు పబ్లి క్‌గా
అవగాహన సృష్టించడం
2. తుఫానులు, వరదలు మరియు మునిగిపో వడం వంటి
ప్రకృతి వ�ైపరీత్యాలు
3. ర�ైలు/రోడ్డు /విమాన ప్రమాదాలు, భవనాలు
కూలిపో వడం వంటి మానవ నిర్మిత విపత్తు లు
6. ప్రమాదాలు/అత్యవసర పరిస్థితులకు ప్రతిస్పందించడం
మరియు చిక్కుకున్న వ్యక్తు లు మరియు జంతువులను
రక్షించడం.
రాష్ట ్ర అగ్నిమాపక సేవల విభాగం 137 అగ్నిమాపక కేంద్రా లు
మరియు 415 అగ్నిమాపక వాహనాలతో 2,990 మందిని
మంజూరు చేసింది. రాష్ట రం్ లో 2014 నుండి 2022 వరకు
అగ్నిమాపక వాహనాలు, పరికరాలను రూ. 68.61 కోట్లు
పెట్టి పౌరులకు సమర్థ వంతమ�ైన అత్యవసర సేవలను
అందించడానికి కొనుగోలు చేశారు. ఇప్పటివరకు, పాఠశాలలు/
ఆసుపత్రు లు, ప్రభుత్వ కార్యాలయాలు, కర్మాగారాలు మరియు
పరిశమ
్ర లలో సుమారు 40,000 ప్రభుత్వ విద్యా కార్యక్రమాలు

4. కెమికల్స్, బయోలాజికల్ మరియు న్యూక్లియర్ నిర్వహించబడ్డా యి, అంతేకాకుండా 920 మాక్ డ్రిల్స్ మరియు

ఎమర్జెన్సీలు. 2,643 ఆకస్మిక తనిఖీలను నిర్వహించడం జరిగింది.

5. నీట మునిగి ఉన్న నీటి నుండి ఫ్ల షింగ్ భారీ వర్షా లు/
పట్ట ణ వరదల సమయంలో ప్రాంతాలు.

పట్టిక 15.8. డిజాస్టర్ రిస్క్ గవర్నెన్స్ (2014-2022)

No. of Lives No. of Lives

No. of Serious No. of Rescue & Property Saved
Year Saved (Fire Saved (Other
Fire Accidents Emergency Calls (in Crores.)
Calls) than Fire calls)

2014 116 200 434.99 125 0

2015 147 245 559.55 207 0

2016 108 285 371.97 226 770

2017 124 346 682.12 228 287

2018 103 351 888.27 30 333

2019 108 333 770.47 115 278

2020 99 541 959.86 59 946

2021 86 536 1,501.62 30 558

2022 (Upto Nov.) 92 529 5,635.36 241 935

Total 983 3,366 11,804.21 1,261 4,107

Source: State Disaster Response and Fire Services Department

268 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

15.7.7 ఖైదీల సంక్షేమం
ప్రజా భద్రత మరియు సామాజిక న్యాయాన్ని ప్ రో త్సహించడంలో
దిదదు ్బాటు సంస్థల ప్రా ముఖ్యతను తెలంగాణ ప్రభుత్వం నొక్కి
చెబుతుంది. రాష్ట ్ర పో లీసు మరియు జ�ైళ్ల శాఖలు సమర్థ న్యాయ
సంస్థల ద్వారా చట్టా నికి సంబంధించి దో షులు శిక్షించబడతారని
నిర్ధా రిస్తా యి. అదే సమయంలో, ఖ�ైదీల ప్రా థమిక హక్కులను
పరిరక్షించడం మరియు నివారణ శిక్షణ ద్వారా
పునరావాసం కల్పించాల్సిన అవసరాన్ని ప్రభుత్వం గుర్తిసతుంది
్ .
రాష్ట రం్ లో 47 జ�ైళలు ్ ఉన్నాయి, వాటిలో 20 సబ్-జ�ైళలు ్ మరియు
7 జిల్లా జ�ైళలు ్ (చిత్రం 15.5 చూడండి).
పటం : 15.5 తెలంగాణలో కేటగిరీల వారీగా జైళ్లు
0 తగ్గింది.
Institution
బంధువులు ఇ-ములక్త్ సేవలను పొ ందేందుకు ఇ-ప్రిజన్స్ వెబ్
పో ర్టల్‌లో నమోదు చేసుకోవచ్చు.
15.7.7.1.2 UNNATI ప్రోగ్రామ్
UNNATI కార్యక్రమం అనేది ఖ�ైదీలను సంస్కరించడానికి
మరియు పునరావృతమయ్యే రేటును తగ్గించడానికి
రూపొ ందించబడిన ఒక నెల అభిజ్ఞా-ప్రవర్త నా న�ైపుణ్యాల
వారికి
అభివృద్ధి కార్యక్రమం. ఈ కార్యక్రమం ఖ�ైదీలకు వారి ఆక్షేపణీయ
ప్రవర్త నను మార్చుకోవడానికి మరియు మరింత గౌరవప్రదమ�ైన
జీవితాన్ని గడపడానికి వారికి మానసిక సలహా సెషన్‌లను
అందించడంప�ై దృష్టి పెడుతుంది. UNNATI కార్యక్రమం ఈ
లక్ష్యాన్ని సాధించడంలో విజయవంతమ�ైంది, దీని ఫలితంగా
కార్యక్రమాన్ని పూర్తి చేసిన ఖ�ైదీల పునర్జ న్మ రేటు గణనీయంగా

15.7.7.1.3 ఖైదీలకు విద్య

1 1
1 1
Sub Jails

District Sub Jail Offices

3
District Jails
ఖ�ైదీలకు సంబంధించిన ముఖ్యమ�ైన విద్యను తెలంగాణ ప్రభుత్వం
4
గుర్తించింది, ఎందుకంటే విడుదల తర్వాత వారికి కల్పిత వ్యక్తిగత
Special Sub Jails

20 Central Prisons
ప్రయోజనాలు ఉన్నాయని నిరూపించబడింది. తక్కువ స్థాయి
Prisoner's Agricultural Colony
7
SICA Hyderabad
విద్యను కలిగి ఉన్న మాజీ-కోట్‌లు తరచుగా ఉపాధి లేదా
Special Prison for Women, సామాజిక మద్దతును కనుగొనడంలో చాలా కష్ట పడతారు, ఇది
9 Hyderabad
Borstal School, Nizamabad నేరాలు చేసి జ�ైలుకు తిరిగి వచ్చే అవకాశాలను పెంచుతుంది.
దీన్ని దృష్టిలో ఉంచుకుని రాష్ట రం్ లోని ఖ�ైదీలకు అవగాహన
Source: Department of Home Affairs, Government of Telangana కల్పించేందుకు ప్రభుత్వం కృషి చేసింది.

2022లో రాష్ట రం్ లో 53,965 మంది దో షులు ఉన్నారు. వీరిలో
6,786 మంది ఖ�ైదీలు ప్రసతు ్తం రాష్ట రం్ లోని అన్ని జ�ైళ్లలో 11
డిసెంబర్ 2022 నాటికి నిర్బంధించబడ్డా రు. వీరిలో 2,064
మంది ఖ�ైదీలు, 4,533 మంది విచారణలో ఉన్నారు మరియు
189 మంది నిర్బంధంలో ఉన్నారు. రాష్ట రం్ లోని అన్ని జ�ైళ్లలో
మొత్తం వసతి సామర్థ్యం 7,845.
డాక్టర్ బిఆర్ అంబేద్కర్ ఓపెన్ యూనివర్శిటీ మరియు ఇగ్నో
తమ అధ్యయన కేంద్రా లను చర్ల పల్లిలోని సెంట్రల్ జ�ైలులో
స్థాపించాయి. ఇటీవల, 28 మంది ఖ�ైదీలు MSC స�ైకాలజీలో
పో స్ట్ గ్రాడ్యుయేట్ డిగ్రీలను పొ ందారు. అదనంగా, అన్ని సెంట్రల్
జ�ైళ్లలో చదువుకున్న ఖ�ైదీలకు మరియు ప్రత్యేక జ�ైళ్లలో ఉన్న
మహిళలకు కంప్యూటర్ శిక్షణ ఇవ్వబడుతుంది.

తెలంగాణ ప్రభుత్వం జ�ైళ్లలో మౌలిక సదుపాయాలను 15.7.7.1.4 మహాపరివర్తన్

మెరుగుపరచడంతోపాటు ఖ�ైదీలకు న�ైపుణ్యాభివృద్ధి
సత్ప్రవర్త నను ప్రదర్శించి, కనీసం మూడు సంవత్సరాల
అవకాశాలను కల్పించేందుకు చర్యలు చేపట్టింది. వీటిలో ముఖ్య
శిక్షాకాలం మిగిలి ఉన్న ఖ�ైదీలకు వడ్డీ రహిత రుణాలను
కార్యక్రమాలు:
అందించడం ఈ పథకం లక్ష్యం. ఈ రుణాలు ఖ�ైదీలకు
15.7.7.1 జైళ్లకు మంచి పాలన మరియు వారి కుటుంబాలకు సహాయం చేయడానికి
ఉద్దేశించబడ్డా యి మరియు వారు జ�ైలు నుండి విడుదల�ైన
15.7.7.1.1 ఇ-ములకత్ తర్వాత వారి పునరావాసం మరియు సమాజంలో తిరిగి

ఖ�ైదీలు తమ కుటుంబాలతో వీడియో కాన్ఫరెన్సింగ్ ద్వారా సంఘటితం చేయడంలో వారికి సహాయపడతాయి. ఈ పథకం

సంభాషించడానికి తెలంగాణ ప్రభుత్వం అన్ని జ�ైళ్లలో వారికి మరియు వారి కుటుంబానికి మంచి భవిష్యత్తు ను

ఇ-ములకత్ సేవలను ప్రవేశపెట్టింది. ఖ�ైదీల కుటుంబం లేదా నిర్మించుకోవడానికి మరియు పునరావృతతను తగ్గించడానికి
వారికి అవకాశాన్ని అందిసతుంది
్ .

గవర్నెన్స్ (పాలన) 269

15.7.7.1.5 శిక్షణ మరియు జీవనోపాధి అవకాశాలు Sl. No. of
Category
No. Posts
ప్రభుత్వం ఖ�ైదీలకు ఉక్కు ఫ్యూమిచర్ తయారీ వంటి వృత్తు లలో
వృత్తి పరమ�ైన శిక్షణను అందిసతుంది
్ . ఖ�ైదీలకు జీవనోపాధి Assistant Engineer, Municipal
అవకాశాలను అందించడానికి మరియు జ�ైలు నుండి విడుదల�ైన Assistant Engineer, Technical
6. Officer And Junior Technical 833
తర్వాత వారి జీవితానికి సన్నద్ధం కావడానికి సబ్బు తయారీ
Officer In Various Engineering
నేత, నోట్‌బుక్ బ�ైండింగ్ మరియు ట�ైలరింగ్. ప్రధాన స్రవంతి
Departments
మాజీ దో షులకు గౌరవప్రదమ�ైన జీవితాన్ని గడపడానికి
అవకాశం కల్పించడమే ప్రభుత్వ లక్ష్యం. Junior Lecturers Under The Control
7. Of Commissioner Of Intermediate 1,392
అదనంగా, డిపార్ట్‌మెంట్ రాష్ట రం్ లో 27 పెట్రో ల్ అవుట్‌లెట్‌లను Education
నిర్వహిసతోం
్ ది, ఇవి దో షులకు ఉపాధి కల్పిస్తా యి. చెర్లపల్లి
8. Hostel Welfare Officers 581
సెంట్రల్ జ�ైలులో స్టీల్ ఫర్నీచర్ తయారీకి గోద్రెజ్ ఇండస్ట్రీస్‌తో
Source: Telangana State Public Service Commission
ఎంవోయూ కుదుర్చుకుంది.
15.9 వికలాంగులు, సీనియర్ సిటిజన్లు మరియు
15.8 TSPSC- రిక్రూట్‌మెంట్ డ్రైవ్
ట్రాన్స్‌జెండర్ల సంక్షేమం
ప్రభుత్వం, ప్రభుత్వ అధికారుల పాత్రను గుర్తిసతుంది
్ మరియు
సమర్థవంతమ�ైన పాలన అందించడానికి వారిని వెన్నెముకగా రాష్ట రం్ లోని వికలాంగులు, సీనియర్ సిటిజన్
లు మరియు

పరిగణిసతుంది
్ . సమర్థ వంతమ�ైన పాలన అందించడానికి లింగమార్పిడి వ్యక్తు ల సంక్షేమం, సేవలను మెరుగుపరచడానికి

మరియు వివిధ పో స్టులకు తగిన అభ్యర్థుల ఎంపికలో తెలంగాణ ప్రభుత్వం జిల్లా స్థాయిలో మహిళా అభివృద్ధి

పారదర్శకతను ప్ రో త్సహించడానికి, ప్రభుత్వం TSP- మరియు శిశు సంక్షేమ శాఖ నుండి వికలాంగులు మరియు

SC (తెలంగాణ స్టేట్ పబ్లి క్ సర్వీస్ కమిషన్) ద్వారా గత 8 వృద్ధుల సంక్షేమ శాఖను వేరు చేసింది. వికలాంగులు, సీనియర్

సంవత్సరాలలో దాదాపు 55,144 ఖాళీల కోసం 135 డ�ైరెక్ట్ సిటిజన్

లు మరియు ట్రా న్స్‌జెండర్ల సాధికారత కోసం కొత్త గా

రిక్రూ ట్‌మెంట్ నోటిఫికేషన్‌లను విడుదల చేసింది. 2022లో, రూపొ ందించిన విభాగం పేరు మార్చబడింది. సమాజంలోని

డ�ైరెక్ట్ రిక్రూ ట్‌మెంట్ ద్వారా 17,134 పో స్టుల భర్తీకి కమిషన్ ఈ అట్ట డుగు వర్గా లకు మరింత ప్రభావవంతమ�ైన సేవలను

నోటిఫ�ై చేసింది. (జనవరి 1, 2023 వరకు). అందించాలనే ప్రభుత్వ నిబద్ధతకు ఈ చర్య సూచిస్తుంది.

పట్టిక 15.9 ప్రధాన నోటిఫికేషన్‌లు ఏప్రిల్ 2022 15.10 సమీకృత జిల్లా కార్యాలయ సముదాయాలు
నుండి జనవరి 2023 వరకు 2016లో, తెలంగాణ ప్రభుత్వం పరిపాలనా వికేంద్క
రీ రణకు కృషి
చేసతూ ్, జిల్లాల సంఖ్యను 10 నుండి 33కి పునర్వ్యవస్థీకరించింది
Sl. No. of మరియు ఉత్త మమ�ైన మౌలిక సదుపాయాలతో జిల్లాలోని
Category
No. Posts
అన్ని కార్యాలయాలను ఒకే ప�ైకప్పు క్రింద ఉండేలా కొత్త
1. Group-I Services 503 సమీకృత కలెక్టరేట్ కార్యాలయ సముదాయాలను నిర్మించాలని
నిర్ణయించింది. పాలనను సులభతరం చేయడానికి, మానవ
2. Group-II Services 783
కృషిని తగ్గించడం మరియు శాఖల మధ్య సహకారాన్ని
3. Group-III Services 1,365
పెంచడం, ప్రభుత్వం 29 ఇంటిగ్రేటెడ్ డిస్ట్రిక్ట్ ఆఫీస్ కాంప్లెక్స్‌లను
4. Group-IV Services 8,039 (DOCలు) నిర్మించాలని ప్రతిపాదించింది. ప్రతిపాదిత 29
Assistant Executive Engineers In IDOCSలో, 17 IDOCSలు జనవరి 31, 2023 నాటికి
5. 1,540
Various Engineering Departments ప్రా రంభించబడ్డా యి.

గతంలో ప్రజలు తమ అభ్యర్థనలు లేదా ఫిర్యాదులను

సమర్పించడానికి చాలా దూరం ప్రయాణించాల్సి వచ్చింది
అలా కాకుండా, జిల్లా స్థాయి కార్యాలయాలు సామాన్యులకు

270 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

సులభంగా అందుబాటులో ఉండేలా చూడడమే IDOCS (సంచిత) రూ. 1,10,824 లక్షల కోట్లు (సంచిత) 2014
వెనుక ఉద్దేశం. IDOCలు గరిష్ట పబ్లి క్ ఇంటర్‌ఫేస్‌ని కలిగి ఉన్న నుండి డ�ైరెక్ట్ బెనిఫిట్ ట్రా న్స్‌ఫర్ (DBT) విధానం ద్వారా బదిలీ
డిపార్ట్‌మెంట్‌లను ఉంచడానికి రూపొ ందించబడ్డా యి. వీటిలో చేయబడింది.
రెవెన్యూ వ్యవహారాలు నిర్వహించే శాఖలు, BC, SC, మరియు
ST సంక్షేమ కార్పొరేషన్ల కార్యాలయాలు, DRDAలు మరియు
పట్టిక 15.10: 2022-23లో DBT స్థితి
ఇతరాలు ఉన్నాయి. As on 23rd January,
Particulars
15.10.1 డాక్టర్ బి. ఆర్. అంబేద్కర్ తెలంగాణ
2023

సెక్రటేరియట్
Amount transferred 16,354 Crore
No. of transactions 604 Lakhs
హ�ైదరాబాదులో కొత్త ఇంటిగ్రేటెడ్ సెక్రటేరియట్ కాంప్లెక్స్ అయిన No. of Schemes 135
డాక్టర్ బి.ఆర్ అంబేద్కర్ తెలంగాణ సచివాలయం నిర్మాణం No. of Departments 20
దిగువన గ్రౌండ్ ఫ్లో ర్ మరియు గ్రౌండ్ ఫ్లో ర్ తో పాటు 64,989
Source: Telangana DBT website
చదరపు మీటర్ల ( సుమారు 7 లక్షల చదరపు అడుగులు)
బిల్ట్ - అప్ విస్తీర్ణంతో 11 అంతస్తుల ఎత్తు లో 6 అంతస్తుల 15.12.1 తెలంగాణ రాష్ట్ర అభివృద్ధి ప్రణాళిక సంఘం
నూతన సచివాలయ భవనము 2023 లో గౌరవనీయుల�ైన
TSDPS అనేది వాతావరణ పర్యవేక్షణ, వాతావరణ సూచనకు
తెలంగాణ రాష్ట ్ర ముఖ్యమంత్రి గారిచే ప్రా రంభించబడినది. ఇది
సంబంధించిన కార్యకలాపాలను నిర్వహించే సహాయక వ్యవస్థ .
ఇంటర్నెట్ ఆఫ్ థింగ్స్ IoT వంటి అత్యాధునిక సాంకేతికతలతో
నిజ-సమయ వాతావరణ సమాచారాన్ని వ్యాప్తి చేయడం,
పాటు థర్మల్ సెన్సిటివిటీ మరియు వాయిస్-నియంత్రిత ల�ైటింగ్
ప్రభుత్వ పథకాల మూల్యాంకనం మరియు ప్రభుత్వ పాలనను
మొదల�ైన భవిష్యత్తు -సిద్ధమ�ైన ఫీచర్ల ను కలిగి ఉంది.
మెరుగుపరచడానికి సహకార కార్యక్రమాలు.
15.11 ఫైనాన్షియల్ మేనేజ్‌మెంట్ కోసం లెవరేజింగ్
15.12.1.1 వాతావరణ పర్యవేక్షణ, వాతావరణ
టెక్నాలజీ
అంచనా మరియు విపత్తు నిర్వహణ మద్దతు
15.11.1 ఇంటిగ్రేటెడ్ ఫైనాన్షియల్ మేనేజ్‌మెంట్ TSDPS (తెలంగాణ స్టేట్ డెవలప్‌మెంట్ ప్లానింగ్ సొ స�ైటీ)
అండ్ ఇన్ఫర్మేషన్ సిస్టమ్ (IFMIS) రాష్ట వ
్ర ్యాప్తంగా ఉంచబడిన 1,044 ఆటోమేటిక్ వెదర్ స్టేషన్‌ల

IFMIS అనేది ప్రభుత్వ ఆర్థిక నిర్వహణ పద్ధతుల సామర్థ్యాన్ని, ద్వారా వాతావరణ సమాచారాన్ని క్రమం తప్పకుండా

సురక్షిత డేటా మేనేజ్‌మెంట్ డీప్-ఫ�ైనాన్షియల్ అనలిటిక్స్ సేకరిసతుంది

్ . ఈ నిజ-సమయ డేటా వారి వెబ్‌స�ైట్, మొబ�ైల్

మరియు కస్ట మ�ైజ్డ్ విజువల్ రిపో ర్టింగ్‌ను ప్ రో త్సహించడానికి యాప్ మరియు 42 వాతావరణ ప్రదర్శన బో ర్డుల ద్వారా

తెలంగాణ ప్రభుత్వం అభివృద్ధి చేసిన ఒక ఏకీకృత వేదిక. IF- ప్రజలకు అందుబాటులో ఉంచబడుతుంది. డేటాను వివిధ

MIS UTR నివేదికలు, బడ్జెట్ వాల్యూమ్‌లు, చలాన్స్, చలాన్ విభాగాలు కార్యకలాపాలు మరియు పరిశోధనల కోసం మరియు

ఫారమ్‌లు మొదల�ైన అనేక ఇతర సేవలను అందిసతుంది

్ .
15.11.2 ప్రత్యక్ష ప్రయోజన బదిలీ (DBT)
మధ్యవర్తులను తగ్గించడం ద్వారా ప్రత్యక్ష ప్రయోజన బదిలీ,
నగదు సబ్సిడీలు మరియు ప్రయోజనాలను బదిలీ చేసే
విధానాన్ని మార్చింది. బ్యాంకు ఖాతాల్లో కి సబ్సిడీలను
జమ చేయడం వల్ల లీకేజీలు మరియు సంబంధిత జాప్యాలు
గణనీయంగా తగ్గు తాయని ఆశతో వారి ఆధార్-సీడెడ్ బ్యాంక్
ఖాతాల ద్వారా సబ్సిడీలు మరియు నగదు ప్రయోజనాలను
నేరుగా ప్రజలకు బదిలీ చేయడం ఈ కార్యక్రమం లక్ష్యం. తుది
లబ్ధి దారుని చేరే వరకు పరిపాలనా కార్యాలయాల యొక్క
బహుళ-అధికారికం. ఈ విధానం ద్వారా గత 8 సంవత్సరాలలో
తెలంగాణ ప్రభుత్వం 700 మిలియన్ల మంది లబ్ధి దారులకు
క్రాప్ ఇన్సూరెన్స్ కంపెనీలు క్లెయిమ్‌లను ప్రా సెస్ చేయడానికి
కూడా ఉపయోగిస్తా యి. అదనంగా, TSDPS మూడు రోజుల
ముందుగానే నిజ-సమయ వాతావరణ హెచ్చరికలు మరియు
సూచనలను అందించడం ద్వారా విపత్తు నిర్వహణలో
సహాయపడుతుంది, ఇది వ్యవసాయ జోక్యాలు మరియు
విపత్తు ఉపశమనానికి సహాయపడుతుంది.
15.12.2 తెలంగాణ స్టేట్ రిమోట్ సెన్సింగ్ అప్లికేషన్స్
సెంటర్ (TRAC)
TRAC అనేది రిమోట్ సెన్సింగ్, GIS మరియు GPS
సాంకేతికతను అందించడానికి నోడల్ ఏజెన్సీగా పనిచేసే
ప్రణాళికా విభాగం క్రింద ఒక శాస్త్రీయ/సాంకేతిక సంఘం.

గవర్నెన్స్ (పాలన) 271

రాష్ట రం్ లోని వివిధ ప్రభుత్వ శాఖలకు అప్లి కేషన్ సేవలు. 15.12.4 కాకతీయ గవర్నెన్స్ ఫెలోషిప్
అవసరమ�ైన జియోస్పేషియల్ ఇన్‌పుట్‌లను అందించడం
ద్వారా TRAC వివిధ విభాగాల కోసం డిజిటల్ డేటాబేస్‌లు ప్రభుత్వం, TSDPS ద్వారా కాకతీయ గవర్నెన్స్ ఫెలోషిప్ కింద

మరియు అభివృద్ధి సమాచార వ్యవస్థలను రూపొ ందించడం భారతదేశం మరియు విదేశాలలోని ప్రసిద్ధ సంస్థల నుండి 17

ద్వారా జిల్లా పరిపాలనకు మద్దతు ఇస్తుంది మరియు ప్రణాళిక, మంది అర్హత కలిగిన యువ నిపుణులను నియమించింది. ఈ

అభివృద్ధి మరియు పర్యవేక్షణ కోసం రాష్ట్రా నికి RS GIS- నిపుణులు ప్రసతు ్తం కీలక రంగాలలో సంస్కరణలు, పర్యవేక్షణ

ఆధారిత అప్లి కేషన్‌లు మరియు డెసిషన్ సపో ర్ట్ సిస్టమ్ల

‌ ను మరియు మూల్యాంకన అధ్యయనాలు మరియు వ్యవసాయ

అభివృద్ధి చేయడంలో సహాయపడటానికి డొ మ�ైన్ న�ైపుణ్యం శాఖలలో అధిక ప్రభావ నివేదికల తయారీ కోసం సాక్ష్యం-

మరియు డిజిటల్ మౌలిక సదుపాయాలను అందిసతుంది

్ . ఆధారిత విధాన రోడ్‌మ్యాప్‌ల సృష్టిలో పాల్గొంటున్నారు.

సహజ వనరులు. కేంద్రం భూ వినియోగం/భూమి కవరు ఎడ్యుకేషన్, ఫ�ైనాన్స్, హెల్త్, మ�ైనింగ్. పంచాయతీరాజ్ మరియు

మార్పులు, డిజిటల�ైజ్ చేసిన భూ రికార్డులు, రిమోట్ గ్రామీణాభివృద్ధి, ప్రణాళిక మరియు మహిళా మరియు శిశు

సెన్సింగ్ ఆధారిత విస్తీర్ణం మరియు ఉత్పత్తి అంచనాలను సంక్షేమం అలాగే రాష్ట ్ర ప్రణాళిక బో ర్డులో.

రూపొ ందించింది, వ్యవసాయ నిర్వహణ కోసం కరువు పర్యవేక్షణ

15.12.5 ఆరోగ్యం & పోషకాహార రంగాలు కోసం
వ్యవస్థను అభివృద్ధి చేసింది, వ్యవసాయ భూముల రీసర్వే కోసం
కీలక పనితీరు సూచిక సర్వే
పద్దతులు, అటవీ భూములు, పట్ట ణ ఆస్తులు, మరియు అబాది
ఆస్తులు మరియు రాష్ట రం్ లో ఒక ప్రధాన భూ సర్వే కార్యక్రమాన్ని ప్రభుత్వం సులభతరం చేయడానికి ప్ రో గ్రాం
ప్రా రంభించేందుకు ప�ైలట్ సర్వేలు నిర్వహించబడ్డా యి మరియు జవాబులు, స్కీమ్ హేతుబద్ధీకరణ మరియు
తెలంగాణ రాష్ట రం్ లో PM గతిశక్తి కార్యక్రమం అమలు కోసం వనరుల కేటాయింపుప�ై సమర్థ వంతమ�ైన నిర్ణ యం
మాస్ట ర్ ప్లాన్‌ను కూడా అభివృద్ధి చేసింది. తీసుకునే కీలక ఫలితాలప�ై విశ్వసనీయ డేటా,
TSDPS ద్వారా ప్రణాళిక విభాగం కీలక పనితీరు సూచిక (KPI)
15.12.3 CEGISతో బాహ్య భాగస్వామ్యం సర్వేను నిర్వహించడం ప్రా రంభించింది. ఈ సర్వే ఆరోగ్యం,
తెలంగాణ ప్రభుత్వం సెంటర్ ఫర్ ఎఫెక్టివ్ గవర్నెన్స్ ఆఫ్ విద్య మరియు పో షకాహారంతో సహా KPIలప�ై జిల్లా స్థాయి
ఇండియన్ స్టేట్స్ (CEGIS)తో భాగస్వామ్యం కలిగి ఉంది, అంచనాలను అందించడానికి ఉద్దేశించిన ద్వై-వార్షిక బహుళ-
మెరుగ�ైన సేవలను అందించడం ద్వారా అభివృద్ధి ఫలితాలను రంగాల గృహ సర్వే. ఈ సర్వే తెలంగాణ సందర్భంలో జాతీయ
మెరుగుపరచడానికి CEGIS ఒక ప్రత్యేక బృందాన్ని కలిగి సర్వేల రూపకల్పన మరియు ఉపయోగాల గ్యాప్ లను కూడా
ఉంది, ఇది విద్య మరియు పో షకాహారం వంటి ప్రధాన రంగాలలో పరిష్కరిసతుంది
్ .
ప్రభుత్వానికి మద్దతునిస్తుంది. అవుట్‌కమ్ మెజర్‌మెంట్,
అంతర్జాతీయంగా గుర్తింపు పొ ందిన, స్వతంత్ర సమాచార
పబ్లి క్ ఫ�ైనాన్స్ మరియు పెర్ఫార్మెన్స్ మేనేజ్‌మెంట్‌ను
సేకరణ విక్రేత సుమారు 40,000 గృహాలను మరియు 1,500
మెరుగుపరచడంప�ై దృష్టి సారించే ప్రా జెక్ట్‌లు. భారతదేశం
సౌకర్యాలను (CHCS, PHCలు, మొదల�ైనవి) సర్వే చేసి కీలక
మరియు విదేశాలలోని ప్రసిద్ధ సంస్థల నుండి పరిశోధకుల
ఫలితాలప�ై రాష్ట -్ర స్థాయి, జిల్లా-స్థాయి అంచనాలను (మరియు
సాంకేతిక సలహా బృందం (TAG) అవుట్‌పుట్ నాణ్యతను
2 ఎంపిక చేసిన మండలాలు/జిల్లాలో మండల-స్థాయి
నిర్ధా రించడానికి బృందానికి మద్ద తు ఇస్తుంది.
అంచనాలు) రూపొ ందించాలి. ప్రతి 6 నెలలకు సూచికలు. సర్వే
జూనియర్ పంచాయతీ కార్యదర్శులు మరియు ICDS సిబ్బంది రూపకల్పన మరియు అమలు ప్రపంచ మరియు జాతీయ
రిపో ర్టింగ్ వ్యవస్థను మెరుగుపరచడం, సామాజిక-ఆర్థిక ఉత్త మ పద్ధతుల ద్వారా తెలియజేయబడుతుంది. అటువంటి
ఔట్‌లుక్ 2021 & 2022ను రూపొ ందించడం వంటి అనేక రకాల లోత�ైన, నిజ-సమయ డేటా ఆరోగ్య వ�ైద్య &కుటుంబ సంక్షేమ
ప్రా జెక్టు లప�ై CEGIS బహుళ విభాగాలకు మద్దతునిచ్చింది. (HM&PW), విద్య మరియు మహిళా అభివృద్ధి మరియు శిశు
సాంకేతికత మరియు డ�ైరెక్టర్‌ ఎకనామిక్స్ అండ్ స్టా టిసటి క్
్ స్ సంక్షేమ (WDCW) లక్ష్యాలను నిర్దేశించడానికి, పురోగతిని ట్రా క్
(DES) మరియు అగ్రికల్చర్ డిపార్ట్‌మెంట్లు సహకారంతో చేయడానికి మరియు రాష్ట ్ర మరియు జిల్లా స్థాయి ఎజెండాను
వ్యవసాయోత్పత్తి అంచనాల ఖచ్చితత్వాన్ని మెరుగుపరచడం. ప్లాన్ చేయడానికి డాటా ఆధారిత విధానాన్ని కలిగి ఉంటాయి.
మరియు 1 నుండి 3 తరగతుల విద్యార్థులకు ఫౌండేషన్
అక్షరాస్యత మరియు సంఖ్యా శాస్త్రాన్ని మెరుగుపరచడం.

272 తెలంగాణ సామాజిక ఆర్థిక ముఖచిత్రం 2023

15.12.6 సెంటర్ ఫర్ గుడ్ గవర్నెన్స్ సేవలు వంటి వివిధ రంగాలలో 70 మొబ�ైల్ అప్లి కేషన్‌లను
అభివృద్ధి చేసింది.
CGGని డిపార్ట్‌మెంట్ ఫర్ ఇంటర్నేషనల్ డెవలప్‌మెంట్ (DFD)
మరియు వరల్డ్ బ్యాంక్ సహకారంతో ప్రభుత్వం స్థాపించింది, 15.13 ప్రగతి వైపు
ఇది పరిపాలనా సంస్కరణలు, ప్రా సెస్ రీ-ఇంజనీరింగ్, పాలసీ
పౌరులకు జవాబుదారీతనంప�ై దృష్టి సారించి, పారదర్శక
ఫార్ములేషన్‌లు, పర్యవేక్షణ &మూల్యాంకనంలో కన్సల్టెన్సీని
ప్రక్రియలు మరియు కనీస మానవ జోక్యంతో కూడిన
అందిసతుంది
్ . మెరుగ�ైన సర్వీస్ డెలివరీలో ప్రభుత్వ విభాగాలకు
సుపరిపాలనను అన్ని విభాగాలలో అమలు చేయాలని
మద్దతు ఇస్తుంది
ప్రభుత్వం లక్ష్యంగా పెట్టు కుంది. బాధ్యతాయుతమ�ైన మరియు
CGG చే అభివృద్ధి చేయబడిన ఇ-గవర్నెన్స్ కార్యక్రమాలు ప్రతిస్పందించే పాలనను రూపొ ందించే లక్ష్యంతో, రాష్ట రం్ లోని
పబ్లి క్ సర్వీస్ డెలివరీని మెరుగుపరిచాయి, ప్రభుత్వ ప్రక్రియలలో ప్రజల ఆకాంక్షలను నెరవేర్చడానికి ఇప్పటికే ఉన్న సంస్థలను
స�ైకిల్ సమయాన్ని తగ్గించాయి మరియు పారదర్శకత మరియు క్రమబద్ధీకరించడం మరియు బలోపేతం చేయడంతో పాటు
జవాబుదారీతనాన్ని మెరుగుపరిచాయి. కొన్ని కీఅప్లి కేషన్‌లు వివిధ సంస్థలను స్థాపించాలని ప్రభుత్వం యోచిస్తోంది.
CGG ద్వారా అభివృద్ధి చేయబడిన
పబ్లి క్ సర్వీస్ సిబ్బంది యొక్క సామర్థ్యం మరియు
• ఆన్‌ల�ైన్ బెనిఫిషియరీ మేనేజ్‌మెంట్ అండ్ మానిటరింగ్ ప్రతిస్పందనను మెరుగుపరచడానికి, వివిధ విభాగాలలో
సిస్టమ్ (OBMMS). తెలంగాణ &ఆంధ్రపద
్ర ేశ్. సహాయక పర్యవేక్షణ నమూనాలు అమలు చేయబడుతున్నాయి
మరియు నిర్ణ యాధికారాన్ని మెరుగుపరచడానికి బలమ�ైన
• స్కాలర్‌షిప్‌ల కోసం ఎలక్ట్రా నిక్ చెల్లింపు మరియు
మానవ వనరుల నిర్వహణ వ్యవస్థ అమలు చేయబడుతోంది.
అప్లి కేషన్ సిస్టమ్ (ePASS)
వ్యక్తిగత జీవిత చక్రంలో సమర్థ వంతమ�ైన పాలన అందించడానికి
• డిగ్రీ ఆన్‌ల�ైన్ సర్వీసెస్, తెలంగాణ (దో స్త్)
మరియు వివిధ పో స్టులకు తగిన అభ్యర్థుల ఎంపికలో
• ఆన్‌ల�ైన్ ఫిర్యాదుల పరిష్కార వ్యవస్థ (OGRTS) పారదర్శకతను ప్ రో త్సహించడానికి, ప్రభుత్వం, TSPSC ద్వారా,
వివిధ విభాగాల్లో పాలనను బలోపేతం చేయడానికి మరింత
• GHMC-50కి ప�ైగా మాడ్యూల్స్
సిబ్బందిని నియమించాలని యోచిస్తోంది.
సెంటర్ ఫర్ గుడ్ గవర్నెన్స్ దాని వినియోగదారు విభాగాల కోసం
చివరి-మ�ైలు లబ్ధి దారుల అనుభవాల దృశ్యమానతను
మొబ�ైల్ ఆధారిత అప్లి కేషన్‌లను అభివృద్ధి చేయడం ద్వారా
పెంచడానికి, విభాగాలు ప్రతినిధి సర్వేలు మరియు టెలిఫో నిక్
m-గవర్నెన్స్ సంబంధిత ప్రా జెక్ట్‌లతో అనుబంధించబడింది.
కాల్‌ల నుండి ఫలిత సూచిక డేటాను సేకరిసతు ్న్నాయి.
ఇప్పటి వరకు, CGG తన వినియోగదారుల విభాగాల కోసం
రాష్ట రం్ లోని అన్ని జిల్లాల్లో IDOCS నిర్మాణం వంటి నిర్మాణాత్మక
ఆధార్ ఆధారిత సేవలు, వ్యవసాయం, ఇరిగేషన్ , విద్య
మరియు సంస్థాగత సంస్కరణల ద్వారా ఇంటర్ డిపార్ట్‌మెంటల్
ఆరోగ్యం, ఎన్నికల సేవలు, న�ైపుణ్యాభివృద్ధి, అగ్నిమాపక,
సహకారాన్ని మెరుగుపరచడం కూడా ప్రభుత్వం లక్ష్యంగా
పో లీసు మరియు పట్ట ణ స్థానిక సంస్థల కోసం పౌర-కేంద్క
రీ ృత
పెట్టు కుంది.

గవర్నెన్స్ (పాలన) 273

 ANNEXURES
S. No Title Page
1 Gross State Domestic Product at Current Prices 275
2 Sectoral Growth Rates of Gross State Domestic Product at Current Prices 276
3 Sectoral Contribution of Gross State Domestic Product at Current Prices 277
4 Gross State Domestic Product at Constant (2011-12) Prices 278
5 Sectoral Growth Rates of Gross State Domestic Product at Constant (2011-12) Prices 279
6 Sectoral Contribution of Gross State Domestic Product at Constant (2011-12) Prices 280
7 Net State Domestic Product at Current Prices and Per Capita Income 281
8 Net State Domestic Product at Constant (2011-12) Prices and Per Capita Income 282
9 Gross Domestic Product and Per Capita Income of All India at Current Prices 283
10 Sectoral Growth Rate of GDP and PCI of All India at Current Prices 284
11 Sectoral Composition of GVA and PCI of All India at Current Prices 285
12 Gross Domestic Product and Per Capita Income of All India at Constant (2011-12) Prices 286
13 Sectoral Growth Rate of GDP and PCI of All India at Constant (2011-12) Prices 287
14 Sectoral Composition of GVA and PCI of All India at Constant (2011-12) Prices 288
15 Gross District Domestic Product of Telangana from 2018-19 to 2020-21 289
16 Per Capita Income of Telangana by districts from 2018-19 to 2020-21 290
17 Demographic Details of Telangana 291
18 Population by Districts, 2011 Census 292
19 Child (0-6 Years) Population by Districts, 2011 Census 293
20 Sex Ratio by Districts , 2011 Census 294
21 Literate Population (7 Years and above) by Districts, 2011 Census 295
22 Literacy Rates by Districts, 2011 Census 296
23 Working Population by Districts, 2011 Census 297
24 Pattern of Land Utilisation from 2008-09 to 2020-21 298
25 Rainfall by Seasons from 1990-91 to 2021-22 299
26 Area Sown and Production of Foodgrains from 1990-91 to 2021-22 300
27 Estimates of Area, Production and Yield of Total Foodgrains by States, 2020-21 301
28 Estimates of Area, Production and Yield of Cotton by States, 2020-21 302
29 Estimates of Area, Production and Yield of Rice by States, 2020-21 303
30 State-wise Production of Oil Palm Fresh Fruit Bunches and Crude Palm Oil for the year 304
2020-21
31 Livestock and Poultry Population by Districts, 2019 Census 305
32 Fish and Prawn Production from 2008-09 to 2021-22 306
33 Production of Milk, Meat and Eggs from 2013-14 to 2021-22 306
34 Mineral Production and Value of Mineral Produced, 2020-2021 and 2021-22 307
35 Functioning of Fair Price Shops and Food Security cards by Districts, 2021-22 308
36 Functioning of Anganwadi Centers by Districts, 2021-22 309
37 Enrolment of Children in Schools from 2007-08 to 2021-22 310
38 School Dropout Rates from 2012-13 to 2021-22 310
39 Company wise Number of LPG connections by Districts, 2020-2021 and 2021-22 311
274 Telangana Socio Economic Outlook 2023
Annexure 1
Gross State Domestic Product at Current Prices (Rs. in crore)
S. 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Sector 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
No. (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Agriculture, Livestock,
1 76,123 75,707 88,979 1,01,390 1,14,292 1,56,645 1,77,442 1,94,656 2,17,877
Forestry and Fishing
1.1 Crops 41,706 36,805 43,529 47,457 48,366 78,894 85,959 87,381 98,478
1.2 Livestock 29,282 33,755 39,816 46,595 57,513 68,865 79,814 93,599 1,03,895
1.3 Forestry and Logging 2,465 2,498 3,360 3,684 4,372 4,193 6,414 7,793 8,853

1.4 Fishing and 2,670 2,649 2,275 3,654 4,042 4,694 5,254 5,883 6,650
Aquaculture
2 Mining and Quarrying 14,706 17,128 19,687 23,234 33,337 27,514 25,142 25,379 27,917
Primary 90,828 92,834 1,08,666 1,24,623 1,47,629 1,84,159 2,02,584 2,20,035 2,45,794
3 Manufacturing 54,533 71,032 73,833 82,607 98,148 97,639 96,808 1,22,115 1,33,593
Electricity, Gas, Water
4 supply and Other 7,340 8,354 7,221 10,455 13,201 17,418 16,673 18,246 21,859
Utility Services
5 Construction 27,786 28,473 28,554 34,495 37,687 38,742 35,230 39,202 43,123
Secondary 89,660 1,07,860 1,09,608 1,27,556 1,49,036 1,53,800 1,48,711 1,79,563 1,98,575
Trade, Repair, Hotels
6 64,269 74,736 86,693 1,03,866 1,28,745 1,48,254 1,24,383 1,75,400 2,12,634
and Restaurants

6.1 Trade and Repair 56,974 66,418 77,708 94,286 1,17,600 1,36,749 1,18,730 1,68,055 2,04,187
Services

6.2 Hotels and 7,295 8,318 8,985 9,581 11,145 11,504 5,653 7,345 8,447
Restaurants
Transport, Storage,
Communication &
7 35,866 39,666 42,821 45,361 50,105 54,338 47,122 54,081 63,341
Services related to
Broadcasting
7.1 Railways 2,004 2,010 2,216 2,546 2,640 3,361 3,139 3,463 4,052
7.2 Road Transport 20,540 22,633 24,536 27,341 32,354 33,798 27,105 30,987 36,255
7.3 Water Transport - - - - - - 0 0 -
7.4 Air Transport 623 1,126 1,267 1,329 791 1,429 721 1,073 1,595

7.5 Services incidental to 4,937 5,048 5,578 5,834 5,213 5,307 4,942 5,088 5,246
Transport
7.6 Storage 178 182 198 172 635 658 731 773 818
Communication &
7.7 Services related to 7,584 8,665 9,026 8,137 8,472 9,785 10,484 12,696 15,375
Broadcasting
8 Financial Services 30,261 33,123 36,356 40,783 43,841 46,866 49,022 54,659 62,311
Real Estate,
Ownership of
9 96,912 1,12,172 1,31,824 1,44,498 1,61,635 1,80,720 1,93,875 2,18,705 2,49,105
Dwelling and
Professional Services
10 Public Administration 17,166 21,915 25,574 28,049 28,124 26,199 30,197 34,585 42,540
11 Other Services 41,536 48,030 58,644 65,440 67,831 75,635 85,545 1,01,241 1,20,477
Tertiary 2,86,011 3,29,641 3,81,912 4,27,998 4,80,280 5,32,011 5,30,145 6,38,671 7,50,408

12 Total GSVA at Basic 4,66,499 5,30,336 6,00,186 6,80,177 7,76,946 8,69,969 8,81,440 10,38,270 11,94,777
Prices
13 Taxes on Products 48,642 57,754 68,906 82,256 91,799 94,699 1,02,109 1,27,910 1,51,189
14 Subsidies on Products 9,292 10,188 10,767 12,383 11,317 14,382 21,748 18,065 18,472
15 GSDP 5,05,849 5,77,902 6,58,325 7,50,050 8,57,427 9,50,287 9,61,800 11,48,115 13,27,495

Annexures 275
Annexure 2
Sectoral Growth Rates of Gross State Domestic Product at Current Prices (Percentage)
2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
S.No. Sector 2015-16 2016-17 2017-18 (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Agriculture, Livestock,
1 -0.5 17.5 13.9 12.7 37.1 13.3 9.7 11.9
Forestry and Fishing
1.1 Crops -11.8 18.3 9.0 1.9 63.1 9.0 1.7 12.7
1.2 Livestock 15.3 18.0 17.0 23.4 19.7 15.9 17.3 11.0
1.3 Forestry and Logging 1.3 34.5 9.6 18.7 -4.1 53.0 21.5 13.6
1.4 Fishing and Aquaculture -0.8 -14.1 60.6 10.6 16.1 11.9 12.0 13.0
2 Mining and Quarrying 16.5 14.9 18.0 43.5 -17.5 -8.6 0.9 10.0
Primary 2.2 17.1 14.7 18.5 24.7 10.0 8.6 11.7
3 Manufacturing 30.3 3.9 11.9 18.8 -0.5 -0.9 26.1 9.4
Electricity, Gas, Water
4 supply and Other Utility 13.8 -13.6 44.8 26.3 31.9 -4.3 9.4 19.8
Services
5 Construction 2.5 0.3 20.8 9.3 2.8 -9.1 11.3 10.0
Secondary 20.3 1.6 16.4 16.8 3.2 -3.3 20.7 10.6
Trade, Repair, Hotels and
6 16.3 16.0 19.8 24.0 15.2 -16.1 41.0 21.2
Restaurants
6.1 Trade and Repair Services 16.6 17.0 21.3 24.7 16.3 -13.2 41.5 21.5
6.2 Hotels and Restaurants 14.0 8.0 6.6 16.3 3.2 -50.9 29.9 15.0
Transport, Storage, Com-
7 munication & Services 10.6 8.0 5.9 10.5 8.4 -13.3 14.8 17.1
related to Broadcasting
7.1 Railways 0.3 10.2 14.9 3.7 27.3 -6.6 10.3 17.0
7.2 Road Transport 10.2 8.4 11.4 18.3 4.5 -19.8 14.3 17.0
7.3 Water Transport 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 - - -
7.4 Air Transport 80.7 12.5 4.9 -40.5 80.8 -49.5 48.7 48.7

7.5 Services incidental to 2.2 10.5 4.6 -10.6 1.8 -6.9 2.9 3.1
Transport
7.6 Storage 2.4 8.5 -12.9 268.6 3.7 11.1 5.7 5.7
Communication & Ser-
7.7 vices related to Broad- 14.3 4.2 -9.8 4.1 15.5 7.1 21.1 21.1
casting
8 Financial Services 9.5 9.8 12.2 7.5 6.9 4.6 11.5 14.0
Real Estate, Ownership of
9 Dwelling and Professional 15.7 17.5 9.6 11.9 11.8 7.3 12.8 13.9
Services
10 Public Administration 27.7 16.7 9.7 0.3 -6.8 15.3 14.5 23.0
11 Other Services 15.6 22.1 11.6 3.7 11.5 13.1 18.3 19.0
Tertiary 15.3 15.9 12.1 12.2 10.8 -0.4 20.5 17.5
12 Total GSVA at Basic Prices 13.7 13.2 13.3 14.2 12.0 1.3 17.8 15.1
13 Taxes on Products 18.7 19.3 19.4 11.6 3.2 7.8 25.3 18.2
14 Subsidies on Products 9.6 5.7 15.0 -8.6 27.1 51.2 -16.9 2.3
15 GSDP 14.2 13.9 13.9 14.3 10.8 1.2 19.4 15.6

276 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 3
Sectoral Contribution of Gross State Domestic Product at Current Prices (Percentage)
S. 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Sector 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
No. (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Agriculture, Livestock,
1 16.3 14.3 14.8 14.9 14.7 18.0 20.1 18.7 18.2
Forestry and Fishing
1.1 Crops 8.9 6.9 7.3 7.0 6.2 9.1 9.8 8.4 8.2
1.2 Livestock 6.3 6.4 6.6 6.9 7.4 7.9 9.1 9.0 8.7
1.3 Forestry and Logging 0.5 0.5 0.6 0.5 0.6 0.5 0.7 0.8 0.7
1.4 Fishing and Aquaculture 0.6 0.5 0.4 0.5 0.5 0.5 0.6 0.6 0.6
2 Mining and Quarrying 3.2 3.2 3.3 3.4 4.3 3.2 2.9 2.4 2.3
Primary 19.5 17.5 18.1 18.3 19.0 21.2 23.0 21.2 20.6
3 Manufacturing 11.7 13.4 12.3 12.1 12.6 11.2 11.0 11.8 11.2
Electricity, Gas, Water
4 supply and Other Utility 1.6 1.6 1.2 1.5 1.7 2.0 1.9 1.8 1.8
Services
5 Construction 6.0 5.4 4.8 5.1 4.9 4.5 4.0 3.8 3.6
Secondary 19.2 20.3 18.3 18.8 19.2 17.7 16.9 17.3 16.6
Trade, Repair, Hotels and
6 13.8 14.1 14.4 15.3 16.6 17.0 14.1 16.9 17.8
Restaurants
6.1 Trade and Repair Services 12.2 12.5 12.9 13.9 15.1 15.7 13.5 16.2 17.1
6.2 Hotels and Restaurants 1.6 1.6 1.5 1.4 1.4 1.3 0.6 0.7 0.7
Transport, Storage,
Communication &
7 7.7 7.5 7.1 6.7 6.4 6.2 5.3 5.2 5.3
Services related to
Broadcasting
7.1 Railways 0.4 0.4 0.4 0.4 0.3 0.4 0.4 0.3 0.3
7.2 Road Transport 4.4 4.3 4.1 4.0 4.2 3.9 3.1 3.0 3.0
7.3 Water Transport - - - - - -
7.4 Air Transport 0.1 0.2 0.2 0.2 0.1 0.2 0.1 0.1 0.1

7.5 Services incidental to 1.1 1.0 0.9 0.9 0.7 0.6 0.6 0.5 0.4
Transport
7.6 Storage 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Communication &
7.7 Services related to 1.6 1.6 1.5 1.2 1.1 1.1 1.2 1.2 1.3
Broadcasting
8 Financial Services 6.5 6.2 6.1 6.0 5.6 5.4 5.6 5.3 5.2
Real Estate, Ownership of
9 Dwelling and Professional 20.8 21.2 22.0 21.2 20.8 20.8 22.0 21.1 20.8
Services
10 Public Administration 3.7 4.1 4.3 4.1 3.6 3.0 3.4 3.3 3.6
11 Other Services 8.9 9.1 9.8 9.6 8.7 8.7 9.7 9.8 10.1
Tertiary 61.3 62.2 63.6 62.9 61.8 61.2 60.1 61.5 62.8
12 Total GSVA at Basic Prices 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Annexures 277
Annexure 4
Gross State Domestic Product at Constant (2011-12) Prices (Rs. in crore)
S. 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Sector
No. (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Agriculture, Livestock,
1 55,811 51,615 57,324 62,823 66,725 86,610 88,848 88,804 90,942
Forestry and Fishing
1.1 Crops 29,546 24,187 28,478 31,395 29,375 45,691 45,698 43,333 42,987
1.2 Livestock 22,519 23,938 25,520 27,473 33,170 36,464 38,333 40,337 42,596
1.3 Forestry and Logging 1,715 1,683 1,836 1,921 1,942 2,096 2,165 2,158 2,197
1.4 Fishing and Aquaculture 2,031 1,808 1,491 2,034 2,238 2,360 2,652 2,975 3,162
2 Mining and Quarrying 12,604 14,093 15,139 17,572 22,472 18,569 15,829 18,534 20,016
Primary 68,415 65,708 72,463 80,395 89,197 1,05,179 1,04,677 1,07,337 1,10,959
3 Manufacturing 48,276 63,751 64,943 70,950 82,686 81,045 79,190 87,749 89,240
Electricity, Gas, Water
4 supply and Other Utility 6,624 7,207 5,736 7,338 8,223 10,657 10,190 10,281 10,445
Services
5 Construction 23,332 23,986 24,355 27,845 29,053 27,592 26,679 26,889 27,964
Secondary 78,231 94,944 95,034 1,06,133 1,19,962 1,19,294 1,16,060 1,24,919 1,27,649

6 Trade, Repair, Hotels 52,230 58,543 64,832 75,150 89,114 97,343 74,106 98,610 1,13,856
and Restaurants

6.1 Trade and Repair 46,315 52,044 58,137 68,238 81,417 89,807 70,768 94,527 1,09,651
Services
6.2 Hotels and Restaurants 5,915 6,499 6,695 6,912 7,697 7,536 3,338 4,083 4,205
Transport, Storage,
Communication &
7 31,075 33,892 35,323 36,422 38,271 40,029 31,329 33,055 35,260
Services related to
Broadcasting
7.1 Railways 1,750 1,710 1,704 1,918 1,951 2,042 1,541 2,185 2,295
7.2 Road Transport 17,678 19,116 20,051 21,717 24,367 24,736 18,054 18,573 19,706
7.3 Water Transport - - - - - - - - -
7.4 Air Transport 548 984 1,075 1,103 631 1,112 505 674 903

7.5 Services incidental to 4,338 4,412 4,730 4,842 4,159 4,130 3,461 3,198 3,190
Transport
7.6 Storage 145 143 149 125 442 436 449 437 459
Communication &
7.7 Services related to 6,617 7,526 7,614 6,718 6,721 7,574 7,320 7,988 8,707
Broadcasting
8 Financial Services 28,699 30,906 33,782 35,119 35,294 35,795 37,152 41,425 43,169
Real Estate, Ownership
9 of Dwelling and 78,506 87,438 97,946 1,03,455 1,10,724 1,19,287 1,19,698 1,23,988 1,32,667
Professional Services
10 Public Administration 13,860 17,024 18,928 19,973 19,418 17,390 18,724 19,848 22,460
11 Other Services 32,057 35,388 41,230 44,095 43,441 45,420 48,095 53,391 57,396
Tertiary 2,36,427 2,63,191 2,92,042 3,14,214 3,36,262 3,55,264 3,29,105 3,70,317 4,04,808
Total GSVA at Basic
12 3,83,073 4,23,842 4,59,539 5,00,742 5,45,421 5,79,737 5,49,841 6,02,573 6,43,416
Prices
13 Taxes on Products 41,113 49,417 57,371 66,711 71,836 72,521 76,347 85,857 95,301
14 Subsidies on Products 7,854 8,717 8,964 10,043 8,856 11,014 16,261 12,126 12,047
15 GSDP 4,16,332 4,64,542 5,07,946 5,57,410 6,08,401 6,41,244 6,09,927 6,76,304 7,26,670

278 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 5
Sectoral Growth Rates of Gross State Domestic Product at Constant (2011-12) Prices
(Percentage)
S. 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Sector 2015-16 2016-17 2017-18
No. (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Agriculture, Livestock,
1 -7.5 11.1 9.6 6.2 29.8 2.6 -0.1 2.4
Forestry and Fishing
1.1 Crops -18.1 17.7 10.2 -6.4 55.5 0.0 -5.2 -0.8
1.2 Livestock 6.3 6.6 7.7 20.7 9.9 5.1 5.2 5.6
1.3 Forestry and Logging -1.9 9.1 4.6 1.1 7.9 3.3 -0.4 1.8
1.4 Fishing and Aquaculture -11.0 -17.6 36.5 10.0 5.4 12.4 12.2 6.3
2 Mining and Quarrying 11.8 7.4 16.1 27.9 -17.4 -14.8 17.1 8.0
Primary -4.0 10.3 10.9 10.9 17.9 -0.5 2.5 3.4
3 Manufacturing 32.1 1.9 9.3 16.5 -2.0 -2.3 10.8 1.7
Electricity, Gas, Water
4 supply and Other Utility 8.8 -20.4 27.9 12.1 29.6 -4.4 0.9 1.6
Services
5 Construction 2.8 1.5 14.3 4.3 -5.0 -3.3 0.8 4.0
Secondary 21.4 0.1 11.7 13.0 -0.6 -2.7 7.6 2.2
Trade, Repair, Hotels
6 12.1 10.7 15.9 18.6 9.2 -23.9 33.1 15.5
and Restaurants

6.1 Trade and Repair 12.4 11.7 17.4 19.3 10.3 -21.2 33.6 16.0
Services
6.2 Hotels and Restaurants 9.9 3.0 3.2 11.3 -2.1 -55.7 22.3 3.0
Transport, Storage,
Communication &
7 9.1 4.2 3.1 5.1 4.6 -21.7 5.5 6.7
Services related to
Broadcasting
7.1 Railways -2.2 -0.4 12.5 1.8 4.6 -24.5 41.8 5.0
7.2 Road Transport 8.1 4.9 8.3 12.2 1.5 -27.0 2.9 6.1
7.3 Water Transport - - - - - - - 1
7.4 Air Transport 79.7 9.2 2.7 -42.8 76.3 -54.6 33.5 34.0

7.5 Services incidental to 1.7 7.2 2.4 -14.1 -0.7 -16.2 -7.6 -0.2
Transport
7.6 Storage -1.2 3.8 -15.8 252.3 -1.4 2.9 -2.5 5.0
Communication &
7.7 Services related to 13.7 1.2 -11.8 0.0 12.7 -3.4 9.1 9.0
Broadcasting
8 Financial Services 7.7 9.3 4.0 0.5 1.4 3.8 11.5 4.2
Real Estate, Ownership
9 of Dwelling and 11.4 12.0 5.6 7.0 7.7 0.3 3.6 7.0
Professional Services
10 Public Administration 22.8 11.2 5.5 -2.8 -10.4 7.7 6.0 13.2
11 Other Services 10.4 16.5 6.9 -1.5 4.6 5.9 11.0 7.5
Tertiary 11.3 11.0 7.6 7.0 5.7 -7.4 12.5 9.3
Total GSVA at Basic
12 10.6 8.4 9.0 8.9 6.3 -5.2 9.6 6.8
Prices
13 Taxes on Products 20.2 16.1 16.3 7.7 1.0 5.3 12.5 11.0
14 Subsidies on Products 11.0 2.8 12.0 -11.8 24.4 47.64 -25.43 -0.65
15 GSDP 11.6 9.3 9.7 9.1 5.4 -4.9 10.9 7.4

Annexures 279
Annexure 6
Sectoral Contribution of Gross State Domestic Product at Constant (2011-12) Prices
(Percentage)
S. 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Sector
No. (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Agriculture, Livestock,
1 14.6 12.2 12.5 12.5 12.2 14.9 16.2 14.7 14.1
Forestry and Fishing
1.1 Crops 7.7 5.7 6.2 6.3 5.4 7.9 8.3 7.2 6.7
1.2 Livestock 5.9 5.6 5.6 5.5 6.1 6.3 7.0 6.7 6.6
1.3 Forestry and Logging 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.3
1.4 Fishing and Aquaculture 0.5 0.4 0.3 0.4 0.4 0.4 0.5 0.5 0.5
2 Mining and Quarrying 3.3 3.3 3.3 3.5 4.1 3.2 2.9 3.1 3.1
Primary 17.9 15.5 15.8 16.1 16.4 18.1 19.0 17.8 17.2
3 Manufacturing 12.6 15.0 14.1 14.2 15.2 14.0 14.4 14.6 13.9
Electricity, Gas, Water
4 supply and Other Utility 1.7 1.7 1.2 1.5 1.5 1.8 1.9 1.7 1.6
Services
5 Construction 6.1 5.7 5.3 5.6 5.3 4.8 4.9 4.5 4.3
Secondary 20.4 22.4 20.7 21.2 22.0 20.6 21.1 20.7 19.8
Trade, Repair, Hotels
6 13.6 13.8 14.1 15.0 16.3 16.8 13.5 16.4 17.7
and Restaurants

6.1 Trade and Repair 12.1 12.3 12.7 13.6 14.9 15.5 12.9 15.7 17.0
Services
6.2 Hotels and Restaurants 1.5 1.5 1.5 1.4 1.4 1.3 0.6 0.7 0.7
Transport, Storage,
Communication &
7 8.1 8.0 7.7 7.3 7.0 6.9 5.7 5.5 5.5
Services related to
Broadcasting
7.1 Railways 0.5 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.3 0.4 0.4
7.2 Road Transport 4.6 4.5 4.4 4.3 4.5 4.3 3.3 3.1 3.1
7.3 Water Transport - - - - - -
7.4 Air Transport 0.1 0.2 0.2 0.2 0.1 0.2 0.1 0.1 0.1

7.5 Services incidental to 1.1 1.0 1.0 1.0 0.8 0.7 0.6 0.5 0.5
Transport
7.6 Storage 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Communication &
7.7 Services related to 1.7 1.8 1.7 1.3 1.2 1.3 1.3 1.3 1.4
Broadcasting
8 Financial Services 7.5 7.3 7.4 7.0 6.5 6.2 6.8 6.9 6.7
Real Estate, Ownership
9 of Dwelling and 20.5 20.6 21.3 20.7 20.3 20.6 21.8 20.6 20.6
Professional Services
10 Public Administration 3.6 4.0 4.1 4.0 3.6 3.0 3.4 3.3 3.5
11 Other Services 8.4 8.3 9.0 8.8 8.0 7.8 8.7 8.9 8.9
Tertiary 61.7 62.1 63.6 62.7 61.7 61.3 59.9 61.5 62.9
Total GSVA at Basic
12 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Prices

280 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 7
Net State Domestic Product at Current Prices (Rs. in crore) and Per Capita Income
S. 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Sector 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
No. (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)

1 Agriculture, Livestock, 71,272 70,539 83,285 95,098 1,07,472 1,49,178 1,69,227 1,86,141 2,08,293
Forestry and Fishing
1.1 Crops 37,528 32,283 38,477 41,946 42,452 72,446 78,916 80,221 90,409
1.2 Livestock 28,900 33,369 39,392 46,115 56,932 68,217 79,088 92,747 1,02,949
1.3 Forestry and Logging 2,441 2,474 3,328 3,650 4,332 4,156 6,357 7,724 8,774
1.4 Fishing and Aquaculture 2,404 2,412 2,089 3,388 3,755 4,359 4,867 5,449 6,160
2 Mining and Quarrying 12,499 14,320 16,531 19,885 28,115 22,641 19,910 20,884 22,972
Primary 83,771 84,859 99,816 1,14,983 1,35,587 1,71,818 1,89,138 2,07,025 2,31,265
3 Manufacturing 45,156 61,183 63,802 71,274 85,601 84,352 82,768 1,04,405 1,14,219
Electricity, Gas, Water
4 supply and Other Utility 4,967 5,815 4,983 7,410 9,122 12,228 11,653 12,752 15,277
Services
5 Construction 26,171 26,798 26,836 32,468 35,197 35,968 32,707 36,395 40,035
Secondary 76,293 93,796 95,620 1,11,152 1,29,920 1,32,548 1,27,128 1,53,552 1,69,531

6 Trade, Repair, Hotels and 62,117 72,247 83,849 1,00,247 1,24,701 1,43,676 1,19,260 1,68,235 2,03,991
Restaurants
6.1 Trade and Repair Services 55,213 64,413 75,377 91,136 1,14,164 1,32,824 1,14,347 1,61,852 1,96,650
6.2 Hotels and Restaurants 6,904 7,834 8,472 9,111 10,537 10,852 4,913 6,383 7,341
Transport, Storage,
7 Communication & 29,273 32,533 34,477 35,701 38,628 40,814 32,847 37,439 43,539
Services related to
Broadcasting
7.1 Railways 1,654 1,638 1,783 2,073 2,111 2,729 2,428 2,679 3,134
7.2 Road Transport 16,910 18,694 19,828 21,690 25,484 25,847 18,992 21,713 25,404
7.3 Water Transport - - - - - - - -
7.4 Air Transport 416 928 1,068 1,117 559 871 78 117 173

7.5 Services incidental to 4,352 4,419 4,849 5,029 4,400 4,409 3,916 4,031 4,156
Transport
7.6 Storage 149 160 170 145 579 597 657 695 734
Communication &
7.7 Services related to 5,792 6,694 6,779 5,647 5,496 6,362 6,776 8,206 9,937
Broadcasting
8 Financial Services 29,704 32,409 35,554 39,892 42,780 45,798 47,836 53,337 60,804
Real Estate, Ownership of
9 Dwelling and Professional 83,407 97,185 1,14,209 1,22,977 1,38,945 1,55,847 1,65,412 1,86,596 2,12,533
Services
10 Public Administration 13,616 17,357 20,735 23,060 23,300 21,774 25,654 29,382 36,140
11 Other Services 38,750 45,040 55,413 61,542 64,048 71,511 81,290 96,205 1,14,484
Tertiary 2,56,866 2,96,772 3,44,236 3,83,419 4,32,402 4,79,422 4,72,299 5,71,195 6,71,492

12 Total NSVA at Basic 4,16,930 4,75,428 5,39,673 6,09,554 6,97,909 7,83,787 7,88,565 9,31,772 10,72,287
Prices
13 Taxes on Products 48,642 57,754 68,906 82,256 91,799 94,699 1,02,109 1,27,910 1,51,189
14 Subsidies on Products 9,292 10,188 10,767 12,383 11,317 14,382 21,748 18,065 18,472

15 Net State Domestic 4,56,280 5,22,994 5,97,812 6,79,427 7,78,391 8,64,105 8,68,926 10,41,617 12,05,005
Product
16 Population ('000) 36,766 37,134 37,505 37,881 37,093 37,346 37,599 37,816 37,999
17 Per Capita Income (Rs.) 1,24,104 1,40,840 1,59,395 1,79,358 2,09,848 2,31,378 2,31,103 2,75,443 3,17,115

Annexures 281
Annexure 8
Net State Domestic Product at Constant (2011-12) Prices (Rs. in crore) and Per Capita Income
S. 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Sector 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
No. (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Agriculture, Livestock,
1 51,883 47,578 53,042 58,220 61,889 81,492 83,451 83,571 85,688
Forestry and Fishing
1.1 Crops 26,191 20,723 24,759 27,454 25,269 41,383 41,208 39,076 38,763
1.2 Livestock 22,190 23,592 25,148 27,077 32,720 35,964 37,787 39,763 41,990
1.3 Forestry and Logging 1,694 1,662 1,809 1,893 1,911 2,067 2,123 2,115 2,154
1.4 Fishing and Aquaculture 1,808 1,601 1,325 1,797 1,989 2,078 2,333 2,617 2,782
2 Mining and Quarrying 10,704 11,743 12,541 14,885 18,416 14,899 12,010 14,871 16,060
Primary 62,586 59,321 65,582 73,105 80,304 96,391 95,460 98,442 1,01,749
3 Manufacturing 39,854 54,924 55,949 61,027 72,079 69,994 67,687 75,002 76,277
Electricity, Gas, Water
4 supply and Other Utility 4,502 4,933 3,731 4,676 4,769 6,288 6,062 6,116 6,214
Services
5 Construction 21,833 22,462 22,715 25,920 26,756 24,997 24,170 24,360 25,333
Secondary 66,189 82,319 82,395 91,623 1,03,604 1,01,279 97,919 1,05,478 1,07,824
Trade, Repair, Hotels and
6 50,341 56,317 62,313 72,080 85,840 93,679 70,102 93,326 1,07,819
Restaurants

6.1 Trade and Repair 44,769 50,250 56,071 65,564 78,633 86,662 67,340 89,949 1,04,341
Services
6.2 Hotels and Restaurants 5,572 6,067 6,241 6,515 7,207 7,017 2,761 3,377 3,478
Transport, Storage,
Communication &
7 25,095 27,468 27,874 27,970 28,452 28,884 20,057 20,996 22,239
Services related to
Broadcasting
7.1 Railways 1,445 1,387 1,333 1,524 1,530 1,550 1,001 1,419 1,490
7.2 Road Transport 14,298 15,441 15,733 16,658 18,322 18,077 11,667 12,002 12,734
7.3 Water Transport - - - - - - - -
7.4 Air Transport 354 801 893 915 430 646 (1) (1) (1)
Services incidental to
7.5 Transport 3,821 3,859 4,095 4,158 3,494 3,409 2,651 2,450 2,444

7.6 Storage 120 123 124 102 397 387 391 381 400
Communication and
7.7 Services related to 5,058 5,856 5,696 4,613 4,278 4,816 4,348 4,744 5,171
Broadcasting
8 Financial Services 28,204 30,286 33,080 34,359 34,423 34,935 36,207 40,371 42,071
Real Estate, Ownership
9 of Dwelling and 66,962 74,858 83,156 85,972 93,137 1,00,241 98,154 1,01,672 1,08,789
Professional Services
10 Public Administration 10,648 12,874 14,532 15,571 15,314 13,690 15,006 15,906 18,000
11 Other Services 29,612 32,749 38,393 40,797 40,385 42,130 44,763 49,692 53,419
Tertiary 2,10,862 2,34,552 2,59,347 2,76,749 2,97,552 3,13,559 2,84,288 3,21,963 3,52,336
Total NSVA at Basic
12 3,39,638 3,76,192 4,07,324 4,41,477 4,81,461 5,11,229 4,77,667 5,25,883 5,61,909
Prices
13 Taxes on Products 41,113 49,417 57,371 66,711 71,836 72,521 76,347 85,857 95,301
14 Subsidies on Products 7,854 8,717 8,964 10,043 8,856 11,014 16,261 12,126 12,047
Net State Domestic
15 3,72,897 4,16,892 4,55,731 4,98,145 5,44,441 5,72,736 5,37,753 5,99,614 6,45,163
Product
16 Population ('000) 36,766 37,134 37,505 37,881 37,093 37,346 37,599 37,816 37,999
17 Per Capita Income (Rs.) 1,01,424 1,12,267 1,21,512 1,31,503 1,46,777 1,53,360 1,43,023 1,58,561 1,69,784

282 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 9
Gross Domestic Product and Per Capita Income of All India at Current Prices
(Rs. in crore)
S. 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Sector 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
No. (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Agriculture, Livestock,
1 20,93,612 22,27,533 25,18,662 28,29,826 30,29,925 33,58,364 36,09,494 39,80,067 44,77,171
Forestry and Fishing
1.1 Crops 12,92,874 13,27,992 14,86,044 16,33,264 16,80,777 18,91,966 19,97,147
1.2 Livestock 5,10,411 5,82,410 6,72,611 7,85,683 8,82,009 9,77,730 11,14,249
1.3 Forestry and Logging 1,73,760 1,84,411 2,05,364 2,17,603 2,55,053 2,60,603 2,65,479
1.4 Fishing and Aquaculture 1,16,567 1,32,720 1,54,643 1,93,275 2,12,087 2,28,065 2,32,620
2 Mining and Quarrying 3,08,476 2,94,011 3,26,808 3,36,109 3,77,661 3,58,517 3,24,980 5,13,076 7,05,034
Primary 24,02,088 25,21,544 28,45,470 31,65,935 34,07,586 37,16,881 39,34,474 44,93,143 51,82,205
3 Manufacturing 18,78,369 21,46,189 23,33,721 25,66,623 28,12,560 27,04,809 27,09,435 33,07,315 35,74,404
Electricity, Gas, Water
4 supply and Other Utility 2,82,258 3,34,965 3,55,709 4,25,718 4,49,459 5,01,618 5,07,352 5,86,679 7,58,959
Services
5 Construction 9,79,086 9,91,084 10,80,870 12,00,414 13,52,118 13,72,759 13,15,608 17,19,098 20,04,178
Secondary 31,39,713 34,72,238 37,70,300 41,92,755 46,14,137 45,79,186 45,32,395 56,13,092 63,37,541
Trade, Repair, Hotels
6 13,20,833 14,33,969 16,09,001 18,81,395 21,36,707 23,25,812 18,18,981
and Restaurants
Trade and Repair
6.1 12,06,474 13,07,323 14,68,583 17,22,671 19,55,798 21,29,686 17,32,821
Services
6.2 Hotels and Restaurants 1,14,359 1,26,646 1,40,418 1,58,723 1,80,909 1,96,127 86,160
Transport, Storage,
Communication &
7 7,86,763 8,60,544 9,30,155 9,97,528 10,66,055 11,52,680 10,47,412
Services related to
Broadcasting
7.1 Railways 92,459 1,00,451 1,06,786 1,16,584 1,23,596 1,35,477 1,36,807 35,28,896 43,88,212
7.2 Road Transport 3,70,364 3,99,902 4,34,947 4,84,134 5,36,552 5,65,438 4,47,164
7.3 Water Transport 7,590 7,298 9,206 13,021 13,059 13,350 13,418
7.4 Air Transport 11,820 20,344 21,496 22,444 12,730 22,508 10,323
Services incidental to
7.5 91,681 88,246 1,02,468 97,602 1,03,341 1,03,301 98,170
Transport
7.6 Storage 6,407 7,021 7,442 16,194 18,597 19,513 19,628
Communication &
7.7 Services related to 2,06,442 2,37,282 2,47,809 2,47,549 2,58,179 2,93,094 3,21,902
Broadcasting
8 Financial Services 6,61,411 7,26,286 7,50,201 8,46,194 9,41,778 10,27,359 10,88,222
Real Estate, Ownership
45,43,303 51,98,108
9 of Dwellings and 17,01,935 18,99,852 21,61,236 22,81,018 25,87,720 28,51,979 29,57,538
Professional Services
Public Administration
10 6,76,818 7,31,578 8,27,438 9,45,082 10,45,488 11,47,741 12,38,383
and Defence 31,70,966 36,20,148
11 Other Services 8,14,718 9,28,489 10,71,399 11,95,759 13,75,658 15,53,471 14,40,404
Tertiary 59,62,478 65,80,718 73,49,430 81,46,976 91,53,406 1,00,59,042 95,90,940 1,12,43,165 1,32,06,468
Total GSVA at Basic
12 1,15,04,279 1,25,74,499 1,39,65,200 1,55,05,665 1,71,75,128 1,83,55,109 1,80,57,810 2,13,49,399 2,47,26,214
Prices
13 Taxes on Products 12,91,662 15,18,496 17,46,288 18,98,896 20,43,568 20,76,662 22,55,495
23,15,238 25,81,537
14 Subsidies on Products 3,27,982 3,21,121 3,19,819 3,14,518 3,19,028 3,56,916 5,12,391
15 Gross Domestic Product 1,24,67,959 1,37,71,874 1,53,91,669 1,70,90,042 1,88,99,668 2,00,74,856 1,98,00,914 2,36,64,637 2,73,07,751

16 Per Capita Income (Rs.) 86,647 94,797 1,03,870 1,15,224 1,25,946 1,32,115 1,26,855 1,50,007 1,70,620

Annexures 283
Annexure 10
Sectoral Growth Rate of GDP and PCI of All India at Current Prices ( Percentage)
2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
S.No. Sector 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
(TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Agriculture, Livestock,
1 8.7 6.4 13.1 12.4 7.1 10.8 7.5 10.3 12.5
Forestry and Fishing
1.1 Crops 3.5 2.7 11.9 9.9 2.9 12.6 5.6
1.2 Livestock 20.7 14.1 15.5 16.8 12.3 10.9 14.0
1.3 Forestry and Logging 10.9 6.1 11.4 6.0 17.2 2.2 1.9
1.4 Fishing and Aquaculture 18.7 13.9 16.5 25.0 9.7 7.5 2.0
2 Mining and Quarrying 4.3 -4.7 11.2 2.8 12.4 -5.1 -9.4 57.9 37.4
Primary 8.1 5.0 12.8 11.3 7.6 9.1 5.9 14.2 15.3
3 Manufacturing 9.6 14.3 8.7 10.0 9.6 -3.8 0.2 22.1 8.1
Electricity, Gas, Water
4 supply and Other Utility 8.5 18.7 6.2 19.7 5.6 11.6 1.1 15.6 29.4
Services
5 Construction 6.3 1.2 9.1 11.1 12.6 1.5 -4.2 30.7 16.6
Secondary 8.5 10.6 8.6 11.2 10.1 -0.8 -1.0 23.8 12.9
Trade, Repair, Hotels and
6 11.5 8.6 12.2 16.9 13.6 8.9 -21.8
Restaurants
Trade and Repair
6.1 Services 11.9 8.4 12.3 17.3 13.5 8.9 -18.6

6.2 Hotels and Restaurants 7.7 10.7 10.9 13.0 14.0 8.4 -56.1
Transport, Storage,
Communication &
7 14.0 9.4 8.1 7.2 6.9 8.1 -9.1
Services related to
Broadcasting
7.1 Railways 17.4 8.6 6.3 9.2 6.0 9.6 1.0
23.1 24.4
7.2 Road Transport 9.5 8.0 8.8 11.3 10.8 5.4 -20.9
7.3 Water Transport 17.2 -3.8 26.1 41.4 0.3 2.2 0.5
7.4 Air Transport 72.5 72.1 5.7 4.4 -43.3 76.8 -54.1
Services incidental to
7.5 Transport 21.1 -3.7 16.1 -4.7 5.9 0.0 -5.0

7.6 Storage 6.3 9.6 6.0 117.6 14.8 4.9 0.6

Communication &
7.7 Services related to 16.1 14.9 4.4 -0.1 4.3 13.5 9.8
Broadcasting
8 Financial Services 10.4 9.8 3.3 12.8 11.3 9.1 5.9
Real Estate, Ownership 12.3 14.4
9 of Dwellings and 15.8 11.6 13.8 5.5 13.4 10.2 3.7
Professional Services
Public Administration
10 12.4 8.1 13.1 14.2 10.6 9.8 7.9
and Defence 18.4 14.2
11 Other Services 16.4 14.0 15.4 11.6 15.0 12.9 -7.3
Tertiary 13.7 10.4 11.7 10.9 12.4 9.9 -4.7 17.2 17.5
Total GSVA at Basic
12 11.0 9.3 11.1 11.0 10.8 6.9 -1.6 18.2 15.8
Prices
13 Taxes on Products 9.4 17.6 15.0 8.7 7.6 1.6 8.6
32.8 11.5
14 Subsidies on Products 5.8 -2.1 -0.4 -1.7 1.4 11.9 43.6
15 Gross Domestic Product 11.0 10.5 11.8 11.0 10.6 6.2 -1.4 19.5 15.4
16 Per Capita Income (Rs.) 9.5 9.4 9.6 10.9 9.3 4.9 -4.0 18.3 13.7

284 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 11
Sectoral Composition of GVA of All India at Current Prices ( Percentage)
2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
S. No. Sector 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
(TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Agriculture, Livestock,
1 18.2 17.7 18.0 18.3 17.6 18.3 20.0 18.6 18.1
Forestry and Fishing
1.1 Crops 11.2 10.6 10.6 10.5 9.8 10.3 11.1
1.2 Livestock 4.4 4.6 4.8 5.1 5.1 5.3 6.2
1.3 Forestry and Logging 1.5 1.5 1.5 1.4 1.5 1.4 1.5
1.4 Fishing and Aquaculture 1.0 1.1 1.1 1.2 1.2 1.2 1.3
2 Mining and Quarrying 2.7 2.3 2.3 2.2 2.2 2.0 1.8 2.4 2.9
Primary 20.9 20.1 20.4 20.4 19.8 20.2 21.8 21.0 21.0
3 Manufacturing 16.3 17.1 16.7 16.6 16.4 14.7 15.0 15.5 14.5
Electricity, Gas, Water
4 supply and Other Utility 2.5 2.7 2.5 2.7 2.6 2.7 2.8 2.7 3.1
Services
5 Construction 8.5 7.9 7.7 7.7 7.9 7.5 7.3 8.1 8.1
Secondary 27.3 27.6 27.0 27.0 26.9 24.9 25.1 26.3 25.6
Trade, Repair, Hotels
6 11.5 11.4 11.5 12.1 12.4 12.7 10.1
and Restaurants
Trade and Repair
6.1 10.5 10.4 10.5 11.1 11.4 11.6 9.6
Services
6.2 Hotels and Restaurants 1.0 1.0 1.0 1.0 1.1 1.1 0.5
Transport, Storage,
Communication &
7 6.8 6.8 6.7 6.4 6.2 6.3 5.8
Services related to
Broadcasting
7.1 Railways 0.8 0.8 0.8 0.8 0.7 0.7 0.8
16.5 17.7
7.2 Road Transport 3.2 3.2 3.1 3.1 3.1 3.1 2.5
7.3 Water Transport 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
7.4 Air Transport 0.1 0.2 0.2 0.1 0.1 0.1 0.1
Services incidental to
7.5 0.8 0.7 0.7 0.6 0.6 0.6 0.5
Transport
7.6 Storage 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1
Communication &
7.7 Services related to 1.8 1.9 1.8 1.6 1.5 1.6 1.8
Broadcasting
8 Financial Services 5.7 5.8 5.4 5.5 5.5 5.6 6.0
Real Estate, Ownership 21.3 21.0
9 of Dwellings and 14.8 15.1 15.5 14.7 15.1 15.5 16.4
Professional Services
Public Administration
10 5.9 5.8 5.9 6.1 6.1 6.3 6.9
and Defence 14.9 14.6
11 Other Services 7.1 7.4 7.7 7.7 8.0 8.5 8.0
Tertiary 51.8 52.3 52.6 52.5 53.3 54.8 53.1 52.7 53.4
Total GSVA at Basic
12 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00
Prices

Annexures 285
Annexure 12
Gross Domestic Product and Per Capita Income of All India at Constant (2011-12) Prices
(Rs. in crore)
S. 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Sector 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
No. (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Agriculture,
Livestock,
1 16,05,715 16,16,146 17,26,004 18,40,023 18,78,598 19,82,303 20,48,032 21,09,697 21,82,582
Forestry and
Fishing
1.1 Crops 9,98,425 9,69,344 10,20,258 10,75,111 10,49,211 11,06,545 11,27,575
1.2 Livestock 3,90,449 4,19,637 4,61,572 4,97,830 5,40,970 5,81,450 6,17,117
Forestry and
1.3 1,34,609 1,36,960 1,44,547 1,52,351 1,63,949 1,64,416 1,65,624
Logging
Fishing and
1.4 82,232 90,205 99,627 1,14,730 1,24,468 1,29,893 1,37,716
Aquaculture
Mining and
2 2,88,685 3,17,974 3,49,248 3,29,612 3,26,815 3,21,766 2,94,024 3,27,984 3,35,810
Quarrying
Primary 18,94,400 19,34,120 20,75,252 21,69,634 22,05,413 23,04,070 23,42,056 24,37,681 25,18,392
3 Manufacturing 16,83,938 19,03,850 20,54,764 22,09,428 23,28,992 22,61,294 22,47,740 24,70,822 25,09,366
Electricity, Gas,
Water supply
4 2,14,047 2,24,158 2,46,496 2,72,650 2,94,147 3,00,675 2,89,771 3,11,598 3,39,660
and Other Utility
Services
5 Construction 8,35,229 8,65,335 9,16,445 9,64,306 10,26,789 10,38,680 9,62,835 10,73,595 11,71,315
Secondary 27,33,214 29,93,343 32,17,705 34,46,384 36,49,928 36,00,649 35,00,346 38,56,015 40,20,341
Trade, Repair,
6 Hotels and 11,35,841 12,61,426 13,89,322 15,68,175 17,07,781 18,28,425 14,18,045
Restaurants
Trade and Repair
6.1 10,37,640 11,50,121 12,68,230 14,35,984 15,63,237 16,74,210 13,50,823
Services
Hotels and
6.2 98,201 1,11,305 1,21,092 1,32,191 1,44,544 1,54,215 67,222
Restaurants
Transport,
Storage,
Communication
7 6,71,848 7,31,399 7,57,056 8,00,245 8,30,977 8,61,301 7,29,634
& Services
related to
Broadcasting 23,85,605 27,12,235
7.1 Railways 80,720 85,452 82,161 87,886 91,350 82,303 67,154
7.2 Road Transport 3,20,813 3,43,155 3,62,324 3,96,401 4,17,538 4,32,223 3,28,137
7.3 Water Transport 7,954 8,095 8,569 11,915 12,628 13,018 12,294
7.4 Air Transport 5,188 6,053 7,172 8,373 9,402 9,159 3,177
Services
7.5 incidental to 75,596 81,156 86,835 84,351 89,061 91,369 81,385
Transport
7.6 Storage 5,529 6,245 6,100 12,976 13,784 13,916 14,329
Communication
& Services
7.7 1,76,047 2,01,243 2,03,896 1,98,344 1,97,215 2,19,313 2,23,158
related to
Broadcasting
8 Financial Services 6,27,255 6,72,788 6,95,983 7,28,670 7,58,170 7,84,672 8,24,734
Real Estate,
Ownership of
30,87,360 32,84,130
9 Dwellings and 14,46,460 16,21,999 17,96,983 18,08,521 19,56,051 21,12,722 21,37,176
Professional
Services
Public
10 Administration 5,43,853 5,65,106 6,14,238 6,76,507 7,22,773 7,59,976 7,77,126
18,38,814 19,83,575
and Defence
11 Other Services 6,59,262 7,11,691 7,81,744 8,36,035 9,02,705 9,67,662 8,55,955
Tertiary 50,84,519 55,64,409 60,35,326 64,18,153 68,78,457 73,14,758 67,42,670 73,11,779 79,79,940
Total GSVA at
12 97,12,133 1,04,91,870 1,13,28,285 1,20,34,171 1,27,33,798 1,32,19,476 1,25,85,074 1,36,05,474 1,45,18,673
Basic Prices
13 Taxes on Products 10,92,430 11,45,558 12,39,334 13,54,508 14,95,644 15,53,534 13,30,491
Subsidies on 11,30,041 12,41,690
14 2,76,889 2,67,935 2,59,425 2,44,097 2,36,527 2,57,052 3,57,092
Products
Gross Domestic
15 1,05,27,674 1,13,69,493 1,23,08,193 1,31,44,582 1,39,92,914 1,45,15,958 1,35,58,473 1,47,35,515 1,57,60,363
Product
Per Capita
16 72,805 77,659 83,003 87,586 92,133 94,270 85,110 91,481 96,522
Income (Rs.)

286 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 13
Sectoral Growth Rate of GDP and PCI of All India at Constant (2011-12) Prices
(Percentage)
S. 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Sector 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
No. (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)
Agriculture, Livestock,
1 -0.2 0.6 6.8 6.6 2.1 5.5 3.3 3.0 3.5
Forestry and Fishing
1.1 Crops -3.7 -2.9 5.3 5.4 -2.4 5.5 1.9
1.2 Livestock 7.4 7.5 10.0 7.9 8.7 7.5 6.1
1.3 Forestry and Logging 1.9 1.7 5.5 5.4 7.6 0.3 0.7
1.4 Fishing and Aquaculture 7.5 9.7 10.4 15.2 8.5 4.4 6.0
2 Mining and Quarrying 9.7 10.1 9.8 -5.6 -0.8 -1.5 -8.6 11.5 2.4
Primary 1.2 2.1 7.3 4.5 1.6 4.5 1.6 4.1 3.3
3 Manufacturing 7.9 13.1 7.9 7.5 5.4 -2.9 -0.6 9.9 1.6
Electricity, Gas, Water
4 supply and Other Utility 7.2 4.7 10.0 10.6 7.9 2.2 -3.6 7.5 9.0
Services
5 Construction 4.3 3.6 5.9 5.2 6.5 1.2 -7.3 11.5 9.1
Secondary 6.7 9.5 7.5 7.1 5.9 -1.4 -2.8 10.2 12.9
Trade, Repair, Hotels and
6 9.8 11.1 10.1 12.9 8.9 7.1 -22.4
Restaurants
Trade and Repair
6.1 10.2 10.8 10.3 13.2 8.9 7.1 -19.3
Services
6.2 Hotels and Restaurants 6.1 13.3 8.8 9.2 9.3 6.7 -56.4
Transport, Storage,
Communication &
7 8.8 8.9 3.5 5.7 3.8 3.6 -15.3
Services related to
Broadcasting
7.1 Railways 9.5 5.9 -3.9 7.0 3.9 -9.9 -18.4 11.1 13.7
7.2 Road Transport 6.7 7.0 5.6 9.4 5.3 3.5 -24.1
7.3 Water Transport 8.3 1.8 5.9 39.0 6.0 3.1 -5.6
7.4 Air Transport 14.0 16.7 18.5 16.7 12.3 -2.6 -65.3
Services incidental to
7.5 7.7 7.4 7.0 -2.9 5.6 2.6 -10.9
Transport
7.6 Storage 6.1 12.9 -2.3 112.7 6.2 1.0 3.0
Communication &
7.7 Services related to 12.8 14.3 1.3 -2.7 -0.6 11.2 1.8
Broadcasting
8 Financial Services 8.5 7.3 3.4 4.7 4.0 3.5 5.1
Real Estate, Ownership 4.2 6.4
9 of Dwellings and 12.2 12.1 10.8 0.6 8.2 8.0 1.2
Professional Services
Public Administration
10 6.6 3.9 8.7 10.1 6.8 5.1 2.3
and Defence 12.6 7.9
11 Other Services 9.7 8.0 9.8 6.9 8.0 7.2 -11.5
Tertiary 9.8 9.4 8.5 6.3 7.2 6.3 -7.8 8.4 9.1
Total GSVA at Basic
12 7.2 8.0 8.0 6.2 5.8 3.8 -4.8 8.1 6.7
Prices
13 Taxes on Products 8.3 4.9 8.2 9.3 10.4 3.9 -14.4
16.1 9.9
14 Subsidies on Products 2.1 -3.2 -3.2 -5.9 -3.1 8.7 38.9
15 Gross Domestic Product 7.4 8.0 8.3 6.8 6.5 3.7 -6.6 8.7 7.0
16 Per Capita Income (Rs.) 6.2 6.7 6.9 5.5 5.2 2.3 -9.7 7.5 5.5

Annexures 287
Annexure 14
Sectoral Composition of GVA of All India at Constant (2011-12) Prices (Percentage)
Sl. 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23
Sector 2014-15 2015-16 2016-17 2017-18
No. (TRE) (SRE) (FRE) (PE) (PAE)

Agriculture, Livestock,
1 16.53 15.40 15.24 15.29 14.75 15.00 16.27 15.51 15.03
Forestry and Fishing
1.1 Crops 10.28 9.24 9.01 8.93 8.24 8.37 8.96
1.2 Livestock 4.02 4.00 4.07 4.14 4.25 4.40 4.90
1.3 Forestry and Logging 1.39 1.31 1.28 1.27 1.29 1.24 1.32
1.4 Fishing and Aquaculture 0.85 0.86 0.88 0.95 0.98 0.98 1.09
2 Mining and Quarrying 2.97 3.03 3.08 2.74 2.57 2.43 2.34 2.41 2.31
Primary 19.51 18.43 18.32 18.03 17.32 17.43 18.61 17.92 17.35
3 Manufacturing 17.34 18.15 18.14 18.36 18.29 17.11 17.86 18.16 17.28
Electricity, Gas, Water supply
4 2.20 2.14 2.18 2.27 2.31 2.27 2.30 2.29 2.34
and Other Utility Services
5 Construction 8.60 8.25 8.09 8.01 8.06 7.86 7.65 7.89 8.07
Secondary 28.14 28.53 28.40 28.64 28.66 27.24 27.81 28.34 27.69
Trade, Repair, Hotels and
6 11.70 12.02 12.26 13.03 13.41 13.83 11.27
Restaurants
6.1 Trade and Repair Services 10.68 10.96 11.20 11.93 12.28 12.66 10.73
6.2 Hotels and Restaurants 1.01 1.06 1.07 1.10 1.14 1.17 0.53
Transport, Storage,
7 Communication & Services 6.92 6.97 6.68 6.65 6.53 6.52 5.80
related to Broadcasting
7.1 Railways 0.83 0.81 0.73 0.73 0.72 0.62 0.53
17.53 18.68
7.2 Road Transport 3.30 3.27 3.20 3.29 3.28 3.27 2.61
7.3 Water Transport 0.08 0.08 0.08 0.10 0.10 0.10 0.10
7.4 Air Transport 0.05 0.06 0.06 0.07 0.07 0.07 0.03
Services incidental to
7.5 0.78 0.77 0.77 0.70 0.70 0.69 0.65
Transport
7.6 Storage 0.06 0.06 0.05 0.11 0.11 0.11 0.11
Communication & Services
7.7 1.81 1.92 1.80 1.65 1.55 1.66 1.77
related to Broadcasting
8 Financial Services 6.46 6.41 6.14 6.06 5.95 5.94 6.55
Real Estate, Ownership of 22.69 22.62
9 Dwellings and Professional 14.89 15.46 15.86 15.03 15.36 15.98 16.98
Services
Public Administration and
10 5.60 5.39 5.42 5.62 5.68 5.75 6.17
Defence 13.52 13.66
11 Other Services 6.79 6.78 6.90 6.95 7.09 7.32 6.80
Tertiary 52.35 53.04 53.28 53.33 54.02 55.33 53.58 53.74 54.96
12 Total GSVA at Basic Prices 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

288 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 15
Gross District Domestic Product of Telangana from 2018-19 to 2020-21 (Rs. in Lakh)
S. Current prices Constant (2011-12) prices
District
No.
2018-19 (TRE) 2019-20 (SRE) 2020-21 (FRE) 2018-19 (TRE) 2019-20 (SRE) 2020-21 (FRE)
01 Adilabad 11,54,047 13,36,465 12,68,948 7,98,691 9,00,567 8,05,296
02 Kumuram Bheem 8,85,630 8,76,499 7,93,501 6,00,463 5,79,188 4,83,622
03 Mancherial 13,86,841 15,75,914 15,48,421 9,86,055 10,56,378 9,78,432
04 Nirmal 10,82,759 13,03,864 12,57,558 7,20,498 8,36,454 7,54,150
05 Nizamabad 23,53,012 28,39,655 28,47,942 16,19,060 18,56,931 17,55,827
06 Jagtial 12,89,307 17,05,526 16,83,580 8,63,341 10,94,453 9,96,070
07 Peddapalli 17,05,157 18,01,097 16,32,720 12,27,976 12,34,955 10,53,842
08 Jayashankar 12,73,224 12,13,899 10,86,198 8,18,798 7,68,335 6,52,669
09 Bhadradri Kothagudem 21,17,545 24,53,213 22,95,532 15,16,364 16,48,523 13,93,555
10 Mahabubabad 11,96,055 12,25,255 13,36,773 7,83,089 7,77,344 7,70,050
11 Warangal Rural 10,44,080 12,89,242 14,27,627 7,17,591 8,32,451 8,62,623
12 Warangal Urban 15,64,120 17,66,100 16,58,798 11,02,980 11,83,384 10,56,159
13 Karimnagar 18,86,679 19,86,281 21,36,297 13,14,396 13,19,681 13,49,376
14 Rajanna Siricilla 7,96,191 9,64,127 9,84,442 5,36,683 6,21,398 5,94,960
15 Kamareddy 13,76,455 16,92,099 16,92,888 9,24,222 10,80,835 10,17,572
16 Sangareddy 41,28,535 46,43,862 45,62,651 31,47,985 33,79,196 32,01,366
17 Medak 15,84,553 19,51,919 19,18,407 11,50,600 13,11,371 12,36,170
18 Siddipet 20,43,669 20,48,892 25,33,232 13,39,044 13,15,834 14,83,236
19 Jangaon 8,27,758 10,95,245 10,65,108 5,57,601 6,86,505 6,29,195
20 Yadadri Bhuvanagiri 15,00,490 17,82,830 18,65,142 10,37,828 11,64,245 11,42,315
21 Medchal-Malkajgiri 61,76,859 67,55,930 62,50,642 46,50,355 48,88,460 43,19,009
22 Hyderabad 1,61,75,971 1,66,03,914 1,62,56,483 1,16,92,204 1,13,32,251 1,05,78,533
23 Rangareddy 1,71,13,683 1,83,29,902 1,98,99,741 1,23,25,617 1,26,64,718 1,28,12,646
24 Vikarabad 15,91,936 15,01,430 14,34,466 10,40,156 9,64,378 8,69,430
25 Mahabubnagar 20,86,603 21,45,366 22,78,710 15,06,425 14,88,797 14,89,745
26 Jogulamba Gadwal 9,63,400 10,09,425 10,40,266 6,28,477 6,38,462 6,01,160
27 Wanaparthy 8,34,528 10,31,184 10,12,800 5,67,452 6,53,972 5,93,931
28 Nagarkurnool 12,08,109 16,25,297 15,89,731 8,02,385 10,23,751 9,41,557
29 Nalgonda 29,89,153 37,26,939 38,92,744 21,10,146 24,56,014 24,08,521
30 Suryapet 17,18,923 21,97,148 22,52,381 11,78,037 14,10,111 13,48,527

31 Khammam 26,12,203 30,90,074 31,91,196 18,65,060 20,35,849 19,59,598

32 Mulugu 4,82,782 5,76,622 5,62,604 3,13,160 3,59,355 3,20,048

33 Narayanpet 5,92,452 8,83,457 9,22,506 3,97,399 5,60,283 5,33,545
GDDP 8,57,42,707 9,50,28,675 9,61,80,037 6,08,40,138 6,41,24,428 6,09,92,734

Annexures 289
Annexure 16
Per Capita Income of Telangana by Districts from 2018-19 to 2020-21 ( in Rs.)
Current prices Constant (2011-12) prices
Sl. No District
2018-19 (TRE) 2019-20 (SRE) 2020-21 (FRE) 2018-19 (TRE) 2019-20 (SRE) 2020-21 (FRE)
01 Adilabad 1,39,949 1,62,750 1,52,455 95,502 1,07,891 94,587
02 Kumuram Bheem 1,49,441 1,46,748 1,31,843 99,322 95,090 78,282
03 Mancherial 1,46,432 1,66,813 1,60,883 1,02,236 1,09,599 98,914
04 Nirmal 1,32,694 1,60,064 1,52,634 86,924 1,00,888 89,308
05 Nizamabad 1,29,238 1,56,409 1,55,515 87,586 1,00,362 93,672
06 Jagtial 1,12,997 1,50,406 1,46,723 74,498 94,909 84,742
07 Peddapalli 1,80,401 1,89,659 1,70,353 1,27,162 1,26,860 1,06,184
08 Jayashankar 2,57,006 2,42,973 2,15,612 1,62,786 1,51,324 1,26,461
09 Bhadradri Kothagudem 1,68,302 1,93,498 1,79,112 1,17,963 1,26,749 1,04,865
10 Mahabubabad 1,35,909 1,37,644 1,48,711 87,519 85,671 83,560
11 Warangal Rural 1,25,151 1,55,640 1,71,111 84,739 98,727 1,01,090
12 Warangal Urban 1,25,271 1,40,819 1,30,821 87,054 92,644 81,295
13 Karimnagar 1,62,279 1,69,010 1,79,908 1,11,273 1,10,119 1,10,568
14 Rajanna Siricilla 1,24,564 1,50,262 1,51,412 82,442 94,749 88,932
15 Kamareddy 1,23,688 1,51,659 1,49,575 81,791 95,172 87,815
16 Sangareddy 2,29,464 2,57,610 2,49,091 1,73,443 1,85,214 1,72,111
17 Medak 1,76,605 2,19,095 2,11,445 1,26,447 1,44,545 1,33,295
18 Siddipet 1,74,560 1,74,794 2,12,788 1,12,693 1,10,380 1,21,960
19 Jangaon 1,34,647 1,79,417 1,72,118 89,257 1,10,400 99,243
20 Yadadri Bhuvanagiri 1,68,270 1,99,865 2,07,322 1,14,580 1,28,266 1,24,155
21 Medchal-Malkajgiri 2,13,362 2,28,866 2,09,838 1,58,856 1,63,033 1,42,148
22 Hyderabad 3,56,398 3,63,526 3,49,061 2,54,660 2,44,397 2,22,471
23 Rangareddy 5,90,015 6,23,728 6,69,102 4,18,733 4,23,011 4,18,964
24 Vikarabad 1,50,784 1,40,128 1,31,962 97,153 88,397 78,032
25 Mahabubnagar 1,95,618 1,98,855 2,08,343 1,39,646 1,36,108 1,33,744
26 Jogulamba Gadwal 1,38,811 1,44,028 1,46,990 89,154 89,500 82,934
27 Wanaparthy 1,25,292 1,56,059 1,51,299 83,624 97,132 86,514
28 Nagarkurnool 1,20,698 1,64,252 1,59,267 78,855 1,01,664 92,115
29 Nalgonda 1,57,441 1,97,896 2,04,847 1,09,643 1,28,223 1,23,962
30 Suryapet 1,34,266 1,73,186 1,75,606 90,526 1,09,200 1,02,703

31 Khammam 1,60,810 1,90,024 1,94,337 1,12,982 1,22,709 1,16,318

32 Mulugu 1,44,051 1,70,295 1,63,285 92,005 1,04,175 90,268

33 Narayanpet 91,139 1,37,057 1,41,809 60,053 85,427 80,079
PCI 2,09,848 2,31,378 2,31,103 1,46,777 1,53,360 1,43,023

290 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 17
Demographic Details of Telangana

a. Population of Telangana State from 1961 to 2011 (in Nos.)

Year 1961 1971 1981 1991 2001 2011

Telangana 1,27,11,785 1,58,17,895 2,01,81,085 2,60,89,074 3,09,87,271 3,50,03,674

India 43,92,34,771 54,81,59,652 68,33,29,097 84,64,21,039 1,02,86,10,328 1,21,08,54,977

b. Percentage of Urban Population to total Population from 1961 to 2011

Year 1961 1971 1981 1991 2001 2011

Telangana 19.27 20.99 25.27 30.18 31.79 38.88

India 17.97 17.98 19.51 22.87 25.49 31.15

c. Percentage of Decadal Growth Rates of Population from 1951-61 to 2001-2011

Year 1951-61 1961-71 1971-81 1981-91 1991-01 2001-2011

Telangana 16.48 24.60 27.59 29.27 18.77 13.58

India 21.51 24.80 24.66 23.85 21.54 17.70

d. Density of Population from 1961 to 2011

Year 1961 1971 1981 1991 2001 2011

Telangana 111 138 176 227 270 312

India 144 177 216 273 325 382

e. Sex Ratio of Population from 1961 to 2011

Year 1961 1971 1981 1991 2001 2011

Telangana 975 969 971 967 971 988

India 941 930 934 927 933 943

f. Literacy Rate of Population from 1961 to 2011

Year 1961 1971 1981 1991 2001 2011

Telangana 17.34 20.70 26.49 41.30 58.00 66.54

India 28.30 34.45 43.57 52.21 64.84 72.98

Source: Registrar General and Census Commissioner, India.

Annexures 291
Annexure 18
Population by Districts, 2011 Census

S. Total Population (Nos.) Rural Population (Nos.) Urban Population (Nos.)

District
No.
Male Female Total Male Female Total Male Female Total
01 Adilabad 3,56,407 3,52,565 7,08,972 2,71,594 2,69,632 5,41,226 84,813 82,933 1,67,746
02 Kumuram Bheem 2,58,197 2,57,615 5,15,812 2,14,967 2,13,861 4,28,828 43,230 43,754 86,984
03 Mancherial 4,08,272 3,98,765 8,07,037 2,27,974 2,25,216 4,53,190 1,80,298 1,73,549 3,53,847
04 Nirmal 3,46,721 3,62,697 7,09,418 2,70,768 2,86,968 5,57,736 75,953 75,729 1,51,682
05 Nizamabad 7,68,477 8,02,545 15,71,022 5,37,574 5,68,698 11,06,272 2,30,903 2,33,847 4,64,750
06 Jagitial 4,85,819 5,03,094 9,88,913 3,75,266 3,92,311 7,67,577 1,10,553 1,10,783 2,21,336
07 Peddapalli 3,97,585 3,94,251 7,91,836 2,43,312 2,44,511 4,87,823 1,54,273 1,49,740 3,04,013
08 Jayashankar 2,07,998 2,08,765 4,16,763 1,86,188 1,88,188 3,74,376 21,810 20,577 42,387
Bhadradri
09 5,32,390 5,36,871 10,69,261 3,64,807 3,65,371 7,30,178 1,67,583 1,71,500 3,39,083
Kothagudem
10 Mahabubabad 3,88,058 3,86,491 7,74,549 3,50,530 3,47,643 6,98,173 37,528 38,848 76,376
11 Warangal 3,69,551 3,67,597 7,37,148 2,55,622 2,54,435 5,10,057 1,13,929 1,13,162 2,27,091
12 Hanumakonda 5,32,065 5,30,182 10,62,247 2,48,907 2,49,711 4,98,618 2,83,158 2,80,471 5,63,629
13 Karimnagar 5,04,620 5,01,091 10,05,711 3,48,914 3,47,813 6,96,727 1,55,706 1,53,278 3,08,984
14 Rajanna Sircilla 2,74,109 2,77,928 5,52,037 2,15,791 2,19,354 4,35,145 58,318 58,574 1,16,892
15 Kamareddy 4,78,389 4,94,236 9,72,625 4,17,488 4,31,515 8,49,003 60,901 62,721 1,23,622
16 Sangareddy 7,77,870 7,51,033 15,28,903 5,05,475 4,93,463 9,98,938 2,72,395 2,57,570 5,29,965
17 Medak 3,78,019 3,88,134 7,66,153 3,49,456 3,57,843 7,07,299 28,563 30,291 58,854
18 Siddipet 5,04,141 5,07,924 10,12,065 4,34,875 4,38,138 8,73,013 69,266 69,786 1,39,052
19 Jangaon 2,67,875 2,67,116 5,34,991 2,31,389 2,32,245 4,63,634 36,486 34,871 71,357
Yadadri
20 3,90,492 3,80,341 7,70,833 3,28,096 3,19,572 6,47,668 62,396 60,769 1,23,165
Bhuvanagiri
Medchal
21 12,56,883 12,03,212 24,60,095 1,08,551 1,01,277 2,09,828 11,48,332 11,01,935 22,50,267
Malkajgiri
22 Hyderabad 20,18,575 19,24,748 39,43,323 - - - 20,18,575 19,24,748 39,43,323
23 Rangareddy 12,43,967 11,82,276 24,26,243 5,25,796 5,00,317 10,26,113 7,18,171 6,81,959 14,00,130
24 Vikarabad 4,73,021 4,73,088 9,46,109 4,10,566 4,10,574 8,21,140 62,455 62,514 1,24,969
25 Mahabubnagar 4,55,534 4,50,126 9,05,660 3,21,335 3,17,874 6,39,209 1,34,199 1,32,252 2,66,451
Jogulamba
26 3,09,274 3,00,716 6,09,990 2,77,339 2,69,474 5,46,813 31,935 31,242 63,177
Gadwal
27 Wanaparthy 2,94,833 2,82,925 5,77,758 2,47,528 2,37,942 4,85,470 47,305 44,983 92,288
28 Nagarkurnool 4,37,986 4,23,780 8,61,766 3,93,137 3,80,799 7,73,936 44,849 42,981 87,830
29 Nalgonda 8,18,306 8,00,110 16,18,416 6,33,429 6,16,684 12,50,113 1,84,877 1,83,426 3,68,303
30 Suryapet 5,50,974 5,48,586 10,99,560 4,66,191 4,62,330 9,28,521 84,783 86,256 1,71,039

31 Khammam 6,99,124 7,02,515 14,01,639 5,42,500 5,42,311 10,84,811 1,56,624 1,60,204 3,16,828

32 Mulugu 1,46,205 1,48,466 2,94,671 1,40,429 1,42,749 2,83,178 5,776 5,717 11,493
33 Narayanpet 2,79,896 2,82,252 5,62,148 2,59,199 2,61,197 5,20,396 20,697 21,055 41,752
Grand Total 1,76,11,633 1,73,92,041 3,50,03,674 1,07,04,993 1,06,90,016 2,13,95,009 69,06,640 67,02,025 1,36,08,665
Source: Registrar General and Census Commissioner, India.

292 Telangana Socio Economic Outlook 2023

 Annexure 19
Child (0-6 Years) Population by Districts, 2011 Census

Total Child Population (Nos.) Rural Child Population (Nos.) Urban Child Population (Nos.)
S.No District
Male Female Total Male Female Total Male Female Total
1 Adilabad 45,198 42,094 87,292 35,428 33,040 68,468 9,770 9,054 18,824
2 Kumuram Bheem 34,053 32,153 66,206 29,422 27,724 57,146 4,631 4,429 9,060
3 Mancherial 38,578 35,147 73,725 22,988 21,119 44,107 15,590 14,028 29,618
4 Nirmal 42,462 40,307 82,769 33,080 31,406 64,486 9,382 8,901 18,283
5 Nizamabad 86,867 82,754 1,69,621 59,559 56,475 1,16,034 27,308 26,279 53,587
6 Jagitial 48,048 45,523 93,571 35,843 33,990 69,833 12,205 11,533 23,738
7 Peddapalli 34,614 31,899 66,513 21,302 19,858 41,160 13,312 12,041 25,353
8 Jayashankar 20,234 18,473 38,707 18,318 16,821 35,139 1,916 1,652 3,568
Bhadradri
9 54,650 52,676 1,07,326 37,706 36,490 74,196 16,944 16,186 33,130
Kothagudem
10 Mahabubabad 42,610 38,472 81,082 38,751 34,933 73,684 3,859 3,539 7,398
11 Warangal 37,191 33,893 71,084 25,443 23,005 48,448 11,748 10,888 22,636
12 Hanumakonda 50,194 46,774 96,968 23,015 21,031 44,046 27,179 25,743 52,922
13 Karimnagar 46,124 42,955 89,079 30,000 27,761 57,761 16,124 15,194 31,318
14 Rajanna Sircilla 25,099 23,652 48,751 19,315 18,235 37,550 5,784 5,417 11,201
15 Kamareddy 57,528 54,138 1,11,666 50,455 47,327 97,782 7,073 6,811 13,884
16 Sangareddy 99,792 95,343 1,95,135 65,504 62,627 1,28,131 34,288 32,716 67,004
17 Medak 48,167 45,546 93,713 44,866 42,326 87,192 3,301 3,220 6,521
18 Siddipet 53,194 50,658 1,03,852 45,709 43,542 89,251 7,485 7,116 14,601
19 Jangaon 26,914 25,171 52,085 23,435 21,768 45,203 3,479 3,403 6,882
20 Yadadri Bhuvanagiri 41,418 38,185 79,603 34,564 31,722 66,286 6,854 6,463 13,317
21 Medchal Malkajgiri 1,48,754 1,38,960 2,87,714 12,686 11,930 24,616 1,36,068 1,27,030 2,63,098
22 Hyderabad 2,45,127 2,23,999 4,69,126 - - - 2,45,127 2,23,999 4,69,126
23 Rangareddy 1,54,762 1,43,079 2,97,841 66,458 61,466 1,27,924 88,304 81,613 1,69,917
24 Vikarabad 60,446 57,102 1,17,548 52,900 49,952 1,02,852 7,546 7,150 14,696
25 Mahabubnagar 60,378 56,380 1,16,758 44,515 41,528 86,043 15,863 14,852 30,715
26 Jogulamba Gadwal 43,304 40,424 83,728 39,520 36,740 76,260 3,784 3,684 7,468
27 Wanaparthy 38,040 34,337 72,377 32,962 29,645 62,607 5,078 4,692 9,770
28 Nagarkurnool 56,292 51,167 1,07,459 51,101 46,261 97,362 5,191 4,906 10,097
29 Nalgonda 94,926 87,070 1,81,996 75,090 68,401 1,43,491 19,836 18,669 38,505
30 Suryapet 56,922 53,214 1,10,136 48,504 45,255 93,759 8,418 7,959 16,377

31 Khammam 71,760 67,854 1,39,614 55,652 52,738 1,08,390 16,108 15,116 31,224

32 Mulugu 14,788 14,356 29,144 14,314 13,873 28,187 474 483 957
33 Narayanpet 39,501 37,476 76,977 36,859 35,121 71,980 2,642 2,355 4,997
Total 20,17,935 18,81,231 38,99,166 12,25,264 11,44,110 23,69,374 7,92,671 7,37,121 15,29,792
Source: Registrar General and Census Commissioner, India.

Annexures 293
Annexure 20
Sex Ratio by Districts, 2011 Census

S. District Population Sex Ratio Child (0-6 Years) Sex Ratio

No.
Rural Urban Total Rural Urban Total
1 Adilabad 993 978 989 933 927 931
2 Kumuram Bheem 995 1,012 998 942 956 944
3 Mancherial 988 963 977 919 900 911
4 Nirmal 1,060 997 1,046 949 949 949
5 Nizamabad 1,058 1,013 1,044 948 962 953
6 Jagitial 1,045 1,002 1,036 948 945 947
7 Peddapalli 1,005 971 992 932 905 922
8 Jayashankar 1,011 943 1,004 918 862 913
9 Bhadradri Kothagudem 1,002 1,023 1,008 968 955 964
10 Mahabubabad 992 1,035 996 901 917 903
11 Warangal 995 993 995 904 927 911
12 Hanumakonda 1,003 991 996 914 947 932
13 Karimnagar 997 984 993 925 942 931
14 Rajanna Sircilla 1,017 1,004 1,014 944 937 942
15 Kamareddy 1,034 1,030 1,033 938 963 941
16 Sangareddy 976 946 965 956 954 955
17 Medak 1,024 1,060 1,027 943 975 946
18 Siddipet 1,008 1,008 1,008 953 951 952
19 Jangaon 1,004 956 997 929 978 935
20 Yadadri Bhuvanagiri 974 974 974 918 943 922
21 Medchal Malkajgiri 933 960 957 940 934 934
22 Hyderabad - 954 954 - 914 914
23 Rangareddy 952 950 950 925 924 925
24 Vikarabad 1,000 1,001 1,000 944 948 945
25 Mahabubnagar 989 985 988 933 936 934
26 Jogulamba Gadwal 972 978 972 930 974 933
27 Wanaparthy 961 951 960 899 924 903
28 Nagarkurnool 969 958 968 905 945 909
29 Nalgonda 974 992 978 911 941 917
30 Suryapet 992 1,017 996 933 945 935

31 Khammam 1,000 1,023 1,005 948 938 946

32 Mulug 1,017 990 1,015 969 1,019 971

33 Narayanpet 1,008 1,017 1,008 953 891 949
State 999 970 988 934 930 932
Source: Registrar General and Census Commissioner, India.

294 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 21
Literate Population (7 Years and above) by Districts, 2011 Census

S. Total Literates (Nos.) Rural Literates (Nos.) Urban Literates (Nos.)

District
No.
Male Female Total Male Female Total Male Female Total
1 Adilabad 2,28,689 1,65,802 3,94,491 1,64,470 1,13,386 2,77,856 64,219 52,416 1,16,635
Kumuram
2 1,47,911 1,07,091 2,55,002 1,14,535 78,824 1,93,359 33,376 28,267 61,643
Bheem
3 Mancherial 2,69,729 2,02,127 4,71,856 1,34,794 96,600 2,31,394 1,34,935 1,05,527 2,40,462
4 Nirmal 2,10,021 1,51,977 3,61,998 1,55,234 1,07,864 2,63,098 54,787 44,113 98,900
5 Nizamabad 5,04,933 3,95,503 9,00,436 3,34,248 2,49,189 5,83,437 1,70,685 1,46,314 3,16,999
6 Jagtial 3,08,880 2,30,408 5,39,288 2,25,757 1,63,278 3,89,035 83,123 67,130 1,50,253
7 Peddapalli 2,67,654 2,08,055 4,75,709 1,52,684 1,15,852 2,68,536 1,14,970 92,203 2,07,173
8 Jayashankar 1,29,026 93,906 2,22,932 1,12,539 80,672 1,93,211 16,487 13,234 29,721
Bhadradri Ko-
9 3,51,411 2,87,288 6,38,699 2,22,077 1,73,979 3,96,056 1,29,334 1,13,309 2,42,643
thagudem
10 Mahabubabad 2,29,809 1,66,389 3,96,198 2,00,619 1,41,311 3,41,930 29,190 25,078 54,268
11 Warangal Rural 2,48,397 1,81,575 4,29,972 1,60,659 1,12,676 2,73,335 87,738 68,899 1,56,637
12 Warangal Urban 3,98,182 3,17,376 7,15,558 1,66,533 1,21,418 2,87,951 2,31,649 1,95,958 4,27,607
13 Karimnagar 3,57,364 2,76,616 6,33,980 2,32,177 1,69,586 4,01,763 1,25,187 1,07,030 2,32,217
14 Rajanna Sircilla 1,82,946 1,32,665 3,15,611 1,38,476 98,230 2,36,706 44,470 34,435 78,905
15 Kamareddy 2,83,542 2,03,017 4,86,559 2,37,197 1,64,145 4,01,342 46,345 38,872 85,217
16 Sangareddy 4,95,096 3,59,497 8,54,593 2,91,040 1,97,667 4,88,707 2,04,056 1,61,830 3,65,886
17 Medak 2,22,678 1,54,673 3,77,351 2,01,412 1,36,379 3,37,791 21,266 18,294 39,560
18 Siddipet 3,26,013 2,33,560 5,59,573 2,72,345 1,90,026 4,62,371 53,668 43,534 97,202
19 Jangaon 1,72,009 1,25,480 2,97,489 1,42,923 1,02,772 2,45,695 29,086 22,708 51,794
Yadadri
20 2,63,588 1,87,376 4,50,964 2,15,119 1,49,008 3,64,127 48,469 38,368 86,837
Bhuvanagiri
Medchal-
21 9,68,890 8,22,812 17,91,702 75,017 54,495 1,29,512 8,93,873 7,68,317 16,62,190
Malkajgiri
22 Hyderabad 15,42,688 13,49,467 28,92,155 - - - 15,42,688 13,49,467 28,92,155
23 Rangareddy 8,59,096 6,70,849 15,29,945 3,21,466 2,17,056 5,38,522 5,37,630 4,53,793 9,91,423
24 Vikarabad 2,78,403 2,00,314 4,78,717 2,32,741 1,61,588 3,94,329 45,662 38,726 84,388
25 Mahabubnagar 2,79,816 2,02,393 4,82,209 1,75,945 1,15,655 2,91,600 1,03,871 86,738 1,90,609
Jogulamba
26 1,59,704 1,02,751 2,62,455 1,37,276 85,307 2,22,583 22,428 17,444 39,872
Gadwal
27 Wanaparthy 1,68,792 1,12,539 2,81,331 1,33,446 85,361 2,18,807 35,346 27,178 62,524
28 Nagarkurnool 2,47,538 1,62,621 4,10,159 2,13,365 1,36,622 3,49,987 34,173 25,999 60,172
29 Nalgonda 5,34,573 3,81,169 9,15,742 3,87,059 2,57,677 6,44,736 1,47,514 1,23,492 2,71,006
30 Suryapet 3,62,596 2,71,717 6,34,313 2,94,818 2,11,866 5,06,684 67,778 59,851 1,27,629
31 Khammam 4,62,275 3,70,045 8,32,320 3,37,475 2,56,787 5,94,262 1,24,800 1,13,258 2,38,058
32 Mulugu 94,549 70,766 1,65,315 90,326 67,401 1,57,727 4,223 3,365 7,588
33 Narayanpet 1,44,931 97,225 2,42,156 1,30,402 85,223 2,15,625 14,529 12,002 26,531
Total 1,17,01,729 89,95,049 2,06,96,778 64,04,174 44,97,900 1,09,02,074 52,97,555 44,97,149 97,94,704
Source: Registrar General and Census Commissioner, India.

Annexures 295
Annexure 22
Literacy Rates by Districts, 2011 Census
S.
District Total Literacy Rate Rural Literacy Rate Urban Literacy Rate
No.
Male Female Total Male Female Total Male Female Total
1 Adilabad 73.48 53.40 63.46 69.64 47.92 58.77 85.58 70.95 78.32
2 Kumuram Bheem 65.99 47.50 56.72 61.73 42.35 52.02 86.47 71.88 79.11
3 Mancherial 72.96 55.59 64.35 65.76 47.33 56.56 81.92 66.15 74.16
4 Nirmal 69.03 47.14 57.77 65.31 42.21 53.34 82.30 66.01 74.14
5 Nizamabad 74.08 54.95 64.25 69.92 48.65 58.92 83.84 70.49 77.10
6 Jagitial 70.56 50.35 60.23 66.51 45.57 55.76 84.52 67.64 76.04
7 Peddapalli 73.74 57.42 65.59 68.77 51.57 60.12 81.56 66.96 74.35
8 Jayashankar 68.72 49.35 58.97 67.04 47.08 56.95 82.87 69.93 76.56
9 Bhadradri Kothagudem 73.56 59.33 66.40 67.89 52.90 60.38 85.86 72.95 79.31
10 Mahabubabad 66.52 47.81 57.13 64.35 45.19 54.75 86.70 71.02 78.67
11 Warangal 74.74 54.41 64.55 69.80 48.69 59.21 85.87 67.37 76.61
12 Hanumakonda 82.63 65.65 74.13 73.72 53.10 63.35 90.50 76.93 83.73
13 Karimnagar 77.94 60.38 69.16 72.80 52.99 62.88 89.69 77.51 83.63
14 Rajanna Sircilla 73.47 52.17 62.71 70.48 48.84 59.53 84.65 64.78 74.66
15 Kamareddy 67.37 46.13 56.51 64.63 42.73 53.43 86.10 69.53 77.65
16 Sangareddy 73.01 54.83 64.07 66.15 45.88 56.12 85.70 71.97 79.03
17 Medak 67.51 45.15 56.12 66.13 43.22 54.47 84.18 67.58 75.59
18 Siddipet 72.30 51.08 61.61 69.98 48.16 58.99 86.87 69.47 78.10
19 Jangaon 71.38 51.86 61.60 68.73 48.83 58.72 88.12 72.16 80.33
20 Yadadri Bhuvanagiri 75.51 54.76 65.24 73.29 51.77 62.63 87.27 70.65 79.05
21 Medchal Malkajgiri 87.43 77.31 82.48 78.25 60.99 69.93 88.30 78.81 83.65
22 Hyderabad 86.99 79.35 83.25 - - - 86.99 79.35 83.25
23 Rangareddy 78.87 64.55 71.88 69.98 49.46 59.96 85.36 75.59 80.59
24 Vikarabad 67.48 48.15 57.78 65.07 44.81 54.90 83.16 69.95 76.53

25 Mahabubnagar 70.81 51.40 61.12 63.56 41.85 52.71 87.78 73.88 80.86
26 Jogulamba Gadwal 60.05 39.48 49.87 57.72 36.65 47.30 79.67 63.30 71.57
27 Wanaparthy 65.73 45.27 55.67 62.19 40.98 51.74 83.70 67.45 75.77
28 Nagarkurnool 64.85 43.64 54.38 62.38 40.84 51.73 86.17 68.28 77.41
29 Nalgonda 73.90 53.46 63.75 69.32 47.00 58.26 89.38 74.95 82.17
30 Suryapet 73.39 54.85 64.11 70.58 50.80 60.70 88.76 76.44 82.52
31 Khammam 73.69 58.31 65.95 69.32 52.45 60.86 88.82 78.06 83.35

32 Mulugu 71.95 52.77 62.26 71.62 52.30 61.86 79.65 64.29 72.02
33 Narayanpet 60.29 39.72 49.91 58.65 37.70 48.09 80.47 64.18 72.18
State 75.04 57.99 66.54 67.56 47.12 57.30 86.65 75.39 81.09
Source: Registrar General and Census Commissioner, India.

296 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 23
Working Population by Districts, 2011 Census (in No.s)
Workers in
S. Total Agricultural Other Work- % Working
District Cultivators Household Total Workers
No. Population Lobourers ers Population
Industry
1 Adilabad 7,08,972 1,26,363 1,19,664 10,313 92,781 3,49,121 49.2
2 Kumuram Bheem 5,15,812 88,045 99,667 7,490 57,799 2,53,001 49.0

3 Mancherial 8,07,037 45,831 1,48,377 8,423 1,42,154 3,44,785 42.7

4 Nirmal 7,09,418 1,03,498 1,17,204 58,435 97,623 3,76,760 53.1
5 Nizamabad 15,71,022 1,44,090 2,31,941 1,26,712 2,59,823 7,62,566 48.5
6 Jagitial 9,88,913 1,11,866 1,78,654 89,940 1,57,870 5,38,330 54.4
7 Peddapalli 7,91,836 45,594 1,58,843 8,164 1,30,719 3,43,320 43.4
8 Jayashankar 4,16,763 51,785 1,30,897 2,993 35,356 2,21,031 53.0
9 Bhadradri Ko- 10,69,261 89,435 2,62,753 8,446 1,56,477 5,17,111 48.4
thagudem
10 Mahabubabad 7,74,549 1,22,597 2,04,458 7,427 73,002 4,07,484 52.6
11 Warangal 7,37,148 80,658 1,59,416 8,825 1,13,508 3,62,407 49.2
12 Hanumakonda 10,62,247 62,040 1,61,987 14,881 2,14,937 4,53,845 42.7
13 Karimnagar 10,05,711 78,516 1,86,363 18,694 1,80,347 4,63,920 46.1
14 Rajanna Sircilla 5,52,037 66,751 1,01,737 46,647 83,528 2,98,663 54.1
15 Kamareddy 9,72,625 1,33,267 2,13,224 44,358 1,03,332 4,94,181 50.8
16 Sangareddy 15,28,903 1,09,789 2,99,375 17,234 2,62,362 6,88,760 45.0
17 Medak 7,66,153 1,29,391 1,62,442 15,811 77,562 3,85,206 50.3
18 Siddipet 10,12,065 1,56,467 1,71,665 40,520 1,40,911 5,09,563 50.3
19 Jangaon 5,34,991 80,477 1,20,447 7,462 62,386 2,70,772 50.6
20 Yadadri Bhuvanagiri 7,70,833 67,500 1,57,672 17,038 1,31,864 3,74,074 48.5
21 Medchal Malkajgiri 24,60,095 26,675 44,980 38,872 8,54,205 9,64,732 39.2
22 Hyderabad 39,43,323 28,308 23,029 46,157 13,15,803 14,13,297 35.8
23 Rangareddy 24,26,243 1,65,705 2,13,624 29,544 6,13,768 10,22,641 42.1
24 Vikarabad 9,46,109 1,69,562 1,95,455 10,957 1,04,202 4,80,176 50.8
25 Mahabubnagar 9,05,660 96,949 1,67,858 14,694 1,55,407 4,34,908 48.0
26 Jogulamba Gadwal 6,09,990 85,048 1,83,459 8,441 51,138 3,28,086 53.8
27 Wanaparthy 5,77,758 60,914 1,44,713 8,749 81,773 2,96,149 51.3
28 Nagarkurnool 8,61,766 1,54,560 1,90,030 9,633 1,02,539 4,56,762 53.0
29 Nalgonda 16,18,416 1,58,951 3,89,621 19,633 2,37,886 8,06,091 49.8
30 Suryapet 10,99,560 98,773 3,15,838 8,453 1,38,464 5,61,528 51.1
31 Khammam 14,01,639 95,769 4,14,250 9,198 1,85,512 7,04,729 50.3
32 Mulugu 2,94,671 35,561 1,05,511 2,042 19,704 1,62,818 55.3
33 Narayanpet 5,62,148 80,654 1,39,997 10,343 64,131 2,95,125 52.5
Total 3,50,03,674 31,51,389 59,15,151 7,76,529 64,98,873 1,63,41,942 46.7

Source: Registrar General and Census Commissioner, India.

Annexures 297
Annexure 24
Pattern of Land Utilisation from 2008-09 to 2020-21 (Area in Lakh Hects. )

Misc. Tree
Permanent
Land put Crops and
Barren and Pastures
to Non-Ag- Culturable Groves not Current Other Fal- Net Area Geographi-
Year Forest Uncultiva- and Other
ricultural Waste included in Fallow low Lands Sown cal Area
ble Land Grazing
Uses Net Area
Lands
Sown

2008-09 27.43 6.26 8.19 1.71 3.09 1.16 16.79 7.88 42.33 114.84

2009-10 27.43 6.18 8.24 1.70 3.08 1.16 19.38 8.08 39.59 114.84

2010-11 27.43 6.17 8.71 1.67 3.03 1.14 13.97 7.80 44.92 114.84

2011-12 27.43 6.17 8.82 1.65 3.02 1.14 12.36 8.26 45.99 114.84

2012-13 27.43 6.17 8.86 1.74 3.02 1.14 12.03 7.91 46.54 114.84

2013-14 25.40 6.07 8.81 1.77 3.00 1.12 9.51 7.17 49.23 112.08

2014-15 25.40 6.07 8.85 1.82 2.99 1.12 14.01 8.05 43.77 112.08

2015-16 25.40 6.07 8.92 1.82 2.99 1.12 15.79 8.22 41.75 112.08

2016-17 26.98 6.07 8.52 1.82 2.99 1.12 10.15 6.69 47.74 112.08

2017-18 26.98 6.07 8.34 1.82 2.99 1.12 9.16 6.62 48.98 112.08

2018-19 26.98 6.07 8.36 1.80 2.99 1.12 10.65 7.51 46.60 112.08

2019-20 26.98 6.07 8.36 1.63 2.82 1.12 4.44 5.66 55.00 112.08

2020-21 27.68 6.07 8.36 1.16 2.80 0.84 2.10 3.80 59.27 112.08

Source: Directorate of Economics and Statistics, Hyderabad.

298 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 25
Rainfall by Seasons from 1990-91 to 2021-22 (in mm)

North-East Monsoon
South-West Monsoon Winter Period Hot Weather Period
(October to Total
(June to September) (January to February) (March to May)
December)
S. No. Year
% Dev. % Dev. % Dev. % Dev. % Dev.
Actual over Actual over Actual over Actual over Actual over
normal normal normal normal normal
Normal 715.1 129.2 11.5 50.8 906.6
1 1990-91 653.1 -8.7 140.5 8.7 6.9 -40.0 31.1 -38.8 831.6 -8.3
2 1991-92 578.1 -19.2 50.5 -60.9 1.2 -89.6 14.9 -70.7 644.7 -28.9
3 1992-93 489.6 -31.5 82.5 -36.1 0.0 -100.0 43.3 -14.8 615.4 -32.1
4 1993-94 480.3 -32.8 106.5 -17.6 7.2 -37.4 16.7 -67.1 610.7 -32.6
5 1994-95 436.1 -39.0 166.1 28.6 39.5 243.5 49.7 -2.2 691.4 -23.7
6 1995-96 512.6 -28.3 240.3 86.0 1.3 -88.7 21.9 -56.9 776.1 -14.4
7 1996-97 643.5 -10.0 95.4 -26.2 13.4 16.5 52.1 2.6 804.5 -11.3
8 1997-98 481.3 -32.7 126.5 -2.1 12.3 7.0 26.6 -47.6 646.7 -28.7
9 1998-99 745.1 4.2 78.4 -39.3 4.7 -59.1 46.5 -8.5 874.7 -3.5
10 1999-2K 574.3 -19.7 37.6 -70.9 6.7 -41.7 33.4 -34.3 652.0 -28.1
11 2000-01 827.1 15.7 23.1 -82.1 3.3 -71.3 37.4 -26.4 890.9 -1.7
12 2001-02 582.3 -18.6 134.8 4.3 19.0 65.2 32.6 -35.8 768.8 -15.2
13 2002-03 488.3 -31.7 86.0 -33.4 2.7 -76.5 23.9 -53.0 600.9 -33.7
14 2003-04 672.6 -5.9 103.0 -20.3 29.7 158.3 50.4 -0.8 855.8 -5.6
15 2004-05 455.8 -36.3 76.4 -40.9 37.4 225.2 44.4 -12.6 614.0 -32.3
16 2005-06 808.2 13.0 172.3 33.4 0.0 -100.0 137.1 169.9 1117.6 23.3
17 2006-07 728.9 1.9 65.4 -49.4 0.6 -94.8 9.4 -81.5 804.2 -11.3
18 2007-08 734.6 2.7 61.6 -52.3 19.6 70.4 124.2 144.5 940.0 3.7
19 2008-09 755.2 5.6 38.6 -70.1 0.0 -100.0 27.1 -46.7 820.9 -9.5
20 2009-10 494.9 -30.8 122.0 -5.6 18.8 63.5 46.1 -9.3 681.7 -24.8
21 2010-11 894.4 25.1 152.6 18.1 10.1 -12.2 43.7 -14.0 1100.8 21.4
22 2011-12 601.1 -15.9 24.0 -81.4 8.0 -30.4 27.5 -45.9 660.6 -27.1
23 2012-13 707.2 -1.1 141.8 9.8 34.5 200.0 33.3 -34.4 916.8 1.1
24 2013-14 851.5 19.1 243.2 88.2 1.3 -88.7 116.2 128.7 1212.2 33.7
Normal 713.5 129.5 11.5 50.8 905.3
25 2014-15 494.7 -30.7 54.4 -58.0 13.0 13.0 120.0 682.1 -24.7
26 2015-16 611.2 -14.3 27.5 -78.8 1.5 -87.0 76.9 51.4 717.1 -20.8
Normal 712.9 127.1 11.4 49.8 901.2
27 2016-17 912.1 27.9 70.9 -44.2 0.0 -100.0 35.6 -28.5 1018.6 13.0
Normal 719.3 126.1 11.8 48.8 906.0
28 2017-18 647.2 -10.0 129.5 2.7 2.4 -79.7 61.4 25.8 840.5 -7.2
29 2018-19 661.1 -8.1 37.4 -70.3 23.7 100.8 26.3 -46.1 748.4 -17.4
Normal 720.4 124.9 11.5 48.6 905.4
30 2019-20 791.4 10.0 173.1 38.6 15.4 34.0 52.8 9.0 1032.6 14.0
31 2020-21 1078.3 49.7 179.4 43.6 4.3 -62.6 60.5 24.5 1322.5 46.0
Normal 721.2 124.9 11.4 48.6 906.1
32 2021-22 1009.6 40.0 93.1 -25.0 35.9 215.0 42.2 -13.0 1180.8 30.0
33 2022-23* 1098.8 52.0 125.7 1.0
Source: Directorate of Economics and Statistics, Telangana. Note: * Rainfall data upto December 2022.

Annexures 299
 Annexure 26
Area Sown and Production of Foodgrains from 1990-91 to 2021-22
Sl. No. Year Area (Lakh Hects) Production (Lakh Tonnes)

1 1990-91 34.10 48.19

2 1991-92 32.33 43.21

3 1992-93 28.39 39.08

4 1993-94 28.03 39.90

5 1994-95 27.76 41.60

6 1995-96 27.73 39.79

7 1996-97 30.56 53.06

8 1997-98 25.90 35.25

9 1998-99 32.47 60.94

10 1999-00 30.77 52.48

11 2000-01 33.39 64.63

12 2001-02 29.64 55.32

13 2002-03 26.67 39.48

14 2003-04 29.93 57.99

15 2004-05 24.97 41.68

16 2005-06 31.31 75.29

17 2006-07 30.81 65.22

18 2007-08 30.09 81.34

19 2008-09 31.72 82.48

20 2009-10 26.49 51.90

21 2010-11 34.44 92.60

22 2011-12 31.09 75.01

23 2012-13 28.36 82.42

24 2013-14 34.30 106.86

25 2014-15 26.13 72.18

26 2015-16 21.80 51.45

27 2016-17 34.39 101.29

28 2017-18 32.45 96.20

29 2018-19 30.56 92.75

30 2019-20 44.81 162.35

31 2020-21 52.79 171.75

32 2021-22 51.60 172.02

Source: Directorate of Economics and Statistics, Telangana.

300 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 27
Estimates of Area, Production and Yield of Total Foodgrains by States, 2020-21
Area Production
State/UT Rank Rank
(‘000 Hectares) (‘000 Tonnes)
Uttar Pradesh 19,933.00 1 58,106.92 1
Madhya Pradesh 15,014.00 3 32,844.23 2
Punjab 6,604.50 7 30,418.34 3
Rajasthan 15,556.35 2 24,282.31 4
West Bengal 6,612.34 6 20,004.64 5
Haryana 4,595.14 11 18,309.50 6
Maharashtra 11,345.88 4 15,766.09 7
Bihar 6,359.43 8 15,382.59 8
Karnataka 8,235.11 5 14,550.07 9
Telangana 4,145.10 13 12,745.62 10
Andhra Pradesh 4,074.50 14 11,299.04 11
Tamil Nadu 3,819.58 15 10,823.62 12
Odisha 4,978.46 9 9,523.56 13
Gujarat 4,230.29 12 8,973.93 14
Chhattisgarh 4,804.45 10 8,225.52 15
Assam 2,558.24 17 5,487.51 16
Jharkhand 2,811.02 16 4,871.69 17
Uttarakhand 809.00 19 2,001.84 18
Jammu & Kashmir 841.89 18 1,594.95 19
Himachal Pradesh 727.03 20 1,535.51 20
Tripura 313.56 22 867.64 21
Manipur 284.71 23 697.09 22
Kerala 207.66 25 636.38 23
Nagaland 342.60 21 570.24 24
Arunachal Pradesh 229.04 24 377.07 25
Meghalaya 137.48 26 353.33 26
Delhi 29.70 30 111.79 27
Sikkim 54.74 27 91.75 28
Goa 36.52 29 91.09 29
Mizoram 46.48 28 80.68 30
Puducherry 19.33 31 50.70 31
D & N Haveli 16.70 32 34.34 32
A & N Islands 6.94 34 13.72 33
UT of Ladakh 11.69 33 11.96 34
Daman & Diu 1.93 35 3.55 35
Chandigarh 0.63 36 2.92 36
All India 1,29,795.01 3,10,741.74

Annexures 301
Annexure 28
Estimates of Area, Production and Yield of Cotton by States, 2020-21
Area Production Yield
State/UT
(‘000 Hectares) Rank (‘000 bales of Rank (Kg./Hectare) Rank
170 kgs. each)

Maharashtra 4,544.60 1 10,105.05 1 378 14

Gujarat 2,270.50 3 7,212.18 2 540 6

Telangana 2,358.00 2 5,797.91 3 418 12

Rajasthan 807.84 5 3,207.59 4 675 3

Karnataka 820.00 4 2,320.12 5 481 8

Haryana 739.60 6 1,822.90 6 419 11

Andhra Pradesh 606.00 7 1,600.55 7 449 9

Madhya Pradesh 588.00 8 1,338.56 8 387 13

Punjab 251.60 9 1,022.68 9 691 2

Odisha 171.24 10 550.99 10 547 5

Tamil Nadu 112.05 11 243.21 11 369 15

Meghalaya 7.24 12 8.65 12 203 19

Chhattisgarh 4.20 13 8.40 13 340 17

Uttar Pradesh 3.00 14 6.46 14 366 16

Tripura 0.61 16 0.94 15 265 18

West Bengal 0.30 18 0.87 16 501 7

Puducherry 0.33 17 0.83 17 425 10

Assam 0.76 15 0.39 18 88 20

Kerala 0.01 20 0.03 19 1,156 1

Nagaland 0.01 21 0.02 20 600 4

Mizoram 0.02 19 0.01 21 78 21

All India 13,286 35,248 451

302 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 29
Estimates of Area, Production and Yield of Rice by States, 2020-21
Area Production Yield
State/UT
(‘000 Hectares) Rank (‘000 Tonnes) Rank (Kg./Hectare) Rank
West Bengal 5,585.63 2 16,524.44 1 2,958 11
Uttar Pradesh 5,678.00 1 15,520.02 2 2,733 16
Punjab 2,928.00 7 12,783.65 3 4,366 2
Telangana 3,186.40 5 10,217.13 4 3,206 6
Odisha 4,038.24 3 8,810.30 5 2,182 22
Andhra Pradesh 2,323.50 9 7,882.86 6 3,393 3
Chhattisgarh 3,791.00 4 7,161.20 7 1,889 31
Tamil Nadu 2,036.24 11 6,881.16 8 3,379 4
Bihar 3,020.86 6 6,746.99 9 2,233 20
Assam 2,360.47 8 5,214.76 10 2,209 21
Haryana 1,327.20 15 4,424.88 11 3,334 5
Madhya Pradesh 2,117.00 10 4,413.79 12 2,085 26
Karnataka 1,397.10 14 4,291.75 13 3,072 9
Maharashtra 1,560.57 12 3,291.66 14 2,109 25
Jharkhand 1,411.00 13 2,752.86 15 1,951 30
Gujarat 906.63 16 2,145.70 16 2,367 19
Tripura 263.79 18 803.12 17 3,045 10
Uttarakhand 254.00 19 714.88 18 2,814 12
Rajasthan 231.47 20 634.00 19 2,739 15
Kerala 205.04 23 633.77 20 3,091 8
Manipur 225.77 21 602.15 21 2,667 18
Jammu & Kashmir 267.58 17 581.45 22 2,173 23
Nagaland 218.81 22 367.39 23 1,679 35
Meghalaya 107.60 25 295.85 24 2,750 14
Arunachal Pradesh 133.77 24 247.08 25 1,847 33
Himachal Pradesh 68.46 26 140.47 26 2,052 28
Goa 32.68 28 87.34 27 2,673 17
Mizoram 35.25 27 62.19 28 1,764 34
Puducherry 18.15 29 50.01 29 2,756 13
D & N Haveli 15.85 30 32.94 30 2,078 27
Delhi 6.17 33 19.75 31 3,200 7
Sikkim 8.70 31 16.19 32 1,861 32
A & N Islands 6.26 32 13.34 33 2,133 24
Daman & Diu 1.43 34 2.80 34 1,956 29
Chandigarh 0.08 35 0.44 35 5,500 1
All India 45,768.69 1,24,368.32 2,717

Annexures 303
Annexure 30
State-wise Production of Oil Palm Fresh Fruit Bunches and Crude Palm Oil for the year
2020-21 (Production in Metric Tonnes)

S.No. State Fresh fruit Bunches Crude Palm Oil

1 Andhra Pradesh 14,71,521 2,37,900

2 Telangana 1,49,488 26,690

3 Kerala 27,627 4,281

4 Karnataka 15,877 2,734

5 Mizoram 10,563 -

6 Gujarat 7,425 -

7 Tamilnadu 3,038 429

8 Assam 2,200 -

9 Goa 1,717 305

10 Nagaland 280 -

11 Chhattisgarh 6 -

12 Odisha 0 -

Source : Agriculture Statistics at a Glance 2021,MoAFW, GoI

Note : Figures are provisional

304 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 31
Livestock and Poultry Population by Districts, 2019 Census (in Lakhs)

Total Livestock
Buffaloes

Rabbits

Poultry
District

Others
Sheep
Cattle
S.No.

Dogs
Goat

Pigs
1 Adilabad 3.11 0.49 1.53 1.86 0.02 0.00 7.02 0.05 0.00 5.54
2 Kumuram Bheem 2.64 0.49 1.61 2.60 0.01 0.00 7.35 0.01 0.01 4.56
3 Mancherial 1.80 1.06 5.21 1.84 0.02 0.00 9.92 0.08 0.00 8.68
4 Nirmal 1.79 1.21 5.03 1.32 0.03 0.00 9.38 0.09 0.00 5.01
5 Nizamabad 1.01 2.07 7.36 1.57 0.02 0.00 12.02 0.04 0.00 17.20
6 Jagtial 0.47 1.24 6.11 0.97 0.15 0.00 8.95 0.03 0.00 8.67
7 Peddapalli 0.56 0.91 5.49 0.96 0.04 0.00 7.96 0.04 0.00 10.70
8 Jayashankar 0.69 0.63 2.92 0.81 0.01 - 5.06 0.02 0.00 4.22
9 Bhadradri Ko- 2.84 1.72 2.67 2.56 0.03 0.00 9.82 0.26 0.00 16.11
thagudem
10 Mahabubabad 1.82 1.30 6.78 1.78 0.08 0.00 11.75 0.11 0.00 11.09
11 Warangal Rural 0.81 1.11 6.12 0.97 0.08 0.00 10.56 0.03 0.00 19.17
12 Warangal Urban 0.49 0.76 5.08 0.62 0.09 0.00 5.56 0.07 0.00 9.83
13 Karimnagar 0.82 0.95 6.39 0.93 0.07 0.00 9.16 0.07 0.03 21.68
14 Rajanna Sircilla 0.44 0.73 3.88 0.88 0.03 0.00 5.96 0.03 0.00 7.44
15 Kamareddy 1.12 1.81 5.74 1.68 0.06 0.01 10.41 0.07 0.00 13.75
16 Sangareddy 1.54 1.65 4.39 2.29 0.06 0.01 9.94 0.14 0.00 12.41
17 Medak 0.89 1.90 6.37 1.53 0.05 0.00 10.73 0.18 0.00 24.58
18 Siddipet 1.27 1.78 8.01 1.83 0.09 0.00 12.98 0.03 0.01 91.37
19 Jangaon 1.02 1.20 6.17 1.15 0.03 0.00 10.46 0.02 0.00 7.25
20 Yadadri Bhuvanagiri 1.10 1.69 7.16 1.60 0.03 0.01 10.64 0.07 0.01 45.41
21 Medchal-Malkajgiri 0.27 0.60 1.49 0.40 0.02 0.00 2.79 0.52 0.00 39.58
22 Hyderabad 0.16 0.23 0.13 0.34 0.00 0.01 0.87 0.51 0.03 0.25
23 Rangareddy 2.41 1.67 7.67 2.57 0.06 0.02 14.39 0.27 0.03 240.70
24 Vikarabad 1.76 0.83 2.47 2.61 0.10 0.00 7.55 0.04 0.00 5.41
25 Mahabubnagar 1.35 0.97 9.99 1.49 0.09 0.00 14.11 0.10 0.00 23.61
26 Jogulamba Gadwal 0.75 0.58 5.75 0.67 0.05 0.00 7.83 0.02 0.00 14.80
27 Wanaparthy 0.75 0.73 9.77 0.81 0.09 0.00 12.14 0.08 0.00 7.66
28 Nagarkurnool 2.23 1.12 9.68 2.06 0.11 0.00 15.21 0.14 0.00 27.70
29 Nalgonda 2.03 3.08 10.95 3.36 0.07 0.00 19.54 0.12 0.00 44.30
30 Suryapet 0.95 2.90 7.79 1.40 0.03 0.00 13.07 0.08 0.00 20.03
31 Khammam 1.41 3.75 6.67 1.90 0.06 0.00 13.79 0.13 0.00 21.59
32 Mulugu 0.99 0.61 1.29 0.75 0.01 - 3.65 0.04 0.00 5.14
33 Narayanpet 1.01 0.50 12.96 1.26 0.12 0.00 15.83 0.06 0.00 4.57
Total 42.33 42.26 190.63 49.35 1.78 0.06 326.41 3.55 0.15 799.99
Source : Director of Animal Husbandry , Telangana.

Annexures 305
Annexure 32
Fish and Prawn Production from 2008-09 to 2021-22
Inland Fish Production Fresh Water Prawn
S.No. Year Total
(Tonnes) Production (Tonnes)

1 2008-09 1,49,049 2,242 1,51,291

2 2009-10 1,33,613 2,008 1,35,621

3 2010-11 1,33,587 2,206 1,35,793

4 2011-12 1,96,708 3,774 2,00,482

5 2012-13 2,14,591 5,037 2,19,628

6 2013-14 2,43,037 6,596 2,49,633

7 2014-15 2,60,010 8,352 2,68,362

8 2015-16 2,28,185 8,567 2,36,752

9 2016-17 1,93,732 5,189 1,98,921

10 2017-18 2,62,252 7,783 2,70,035

11 2018-19 2,84,211 9,998 2,94,209

12 2019-20 2,99,869 10,453 3,10,322

13 2020-21 3,37,117 11,734 3,48,851

14 2021-22 3,76,142 13,827 3,89,969

Source: Commissioner of Fisheries, Hyderabad.

33. Production of Milk, Meat and Eggs from 2013-14 to 2021-22

S.No. Year Milk Meat including Chicken Eggs
(in ‘000 Tonnes) (in ‘000 Tonnes) (in Lakh Nos.)

1 2013-14 3,924.14 230.29 1,00,605.98

2 2014-15 4,207.26 505.05 1,06,185.33

3 2015-16 4,442.45 542.05 1,12,058.23

4 2016-17 4,681.09 591.04 1,18,186.35

5 2017-18 4,965.37 645.03 1,26,700.02

6 2018-19 5,416.13 754.06 1,36,868.43

7 2019-20 5,590.21 848.16 1,48,055.17

8 2020-21 5,765.19 920.25 1,58,469.75

9 2021-22 6,099.97 1,014.73 1,72,506.12

Source : Director of Animal Husbandry , Telangana.

306 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 34
Mineral Production and Value of Mineral Produced, 2020-21 and 2021-22

2020-21 2021-22
S.No. Mineral Unit Production Value Production Value
(Rs. in ‘000) (Rs. in ‘000)
I. Major Minerals
1 Coal Tonnes 4,85,17,153 11,88,670.25 6,53,78,118 16,01,76,388.41
2 Lime Stone Tonnes 2,39,93,360 80,617.69 2,84,04,124 1,17,02,498.96
3 Manganese Ore Tonnes 11,735 718.77 10,522 62,755.47
4 Stowing Sand Tonnes 8,38,494 1,165.51 5,46,198 83,022.10
6 Iron Ore Tonnes 0 0.00 0 0.00
Total 12,71,172.21 17,20,24,664.94
II. Minor Minerals
1 Amethyst Tonnes 0 0.00 0 0.00
2 Barytes Tonnes 500 24.96 2,060 10,281.46
3 Dolomite Tonnes 3,59,450 2,174.67 6,08,698 3,68,262.29
4 Feldspar Tonnes 6,70,106 3,206.46 7,29,646 3,49,500.48
5 Fire Clay Tonnes 0 0.00 0 0.00
6 Latarite Tonnes 36,02,917 12,682.27 53,59,405 18,86,510.42
7 Mica Tonnes 1,500 525.00 - -
8 Quartz Tonnes 9,04,734 3,781.79 12,28,337 5,13,444.87
9 Silica Sand Tonnes 0 0.00 0 0.00
10 Shale Tonnes 21,350 38.75 25,700 5,654.00
11 White Clay Tonnes 37,215 112.58 34,850 7,667.00
12 Yellow Ochre Tonnes 0 0.00 0 0.00
Total 22,546.47 31,41,320.52
III. Other Minor Minerals
1 Black Granite M3 3,58,438 78,067.87 350210.00 88,98,832.77
2 Colour Granite M3 8,38,963 2,13,180.40 7,61,663 1,65,89,026.02
3 Gravel / Earth M3 8,01,10,611 3,68,348.59 6,56,35,879 1,56,86,975.19
4 Fuller’s Earth Tonnes 3,86,506 4,846.79 3,41,617 1,58,851.91
5 Lime Stone Slabs M2 21,92,763 6,898.43 23,90,392 3,96,805.07
6 Limekankar Tonnes - 0.00 0 0.00
7 Mosaic Chips Tonnes 1,67,008 1,533.96 2,06,715 33,694.55
8 Marble Tonnes - 0.00 0 0.00
9 Road Metal M3 8,35,93,649 9,57,230.87 10,52,79,093 7,15,89,783.34
10 Ordinary Sand M3 1,21,63,006 72,978.04 1,23,96,466 74,37,879.60
Total 17,03,084.95 12,07,91,848.45
Grand Total 29,96,803.63 29,59,57,833.91
Source: Director of Mines and Geology, Hyderabad.

Annexures 307
Annexure 35

Functioning of Fair Price Shops and Food Security cards by Districts, 2021-22
Anthyodaya
Annapurna Cards Food Security
S.No. District Name No. of FP Shops Food Security Total Cards
(AAP) Cards (FSC)
Cards ( AFSC )
1 Adilabad 355 272 14,137 1,78,498 1,92,907
2 Kumuram Bheem 278 21 13,024 1,27,370 1,40,415
3 Mancherial 423 169 15,502 2,05,059 2,20,730
4 Nirmal 412 35 12,544 1,97,465 2,10,044
5 Nizamabad 751 1,092 21,046 3,82,977 4,05,115
6 Jagtial 587 146 14,483 2,95,916 3,10,545
7 Peddapalli 413 175 12,394 2,09,955 2,22,524
8 Jayashankar 277 39 9,332 1,14,800 1,24,171
9 Bhadradri Kothagudem 442 4 18,880 2,76,762 2,95,646
10 Mahabubabad 553 2 15,453 2,25,763 2,41,218
11 Warangal 509 8 13,483 2,54,279 2,67,770
12 Hanumakonda 414 25 11,352 2,17,995 2,29,372
13 Karimnagar 487 42 15,859 2,64,994 2,80,895
14 Rajanna Sircilla 344 234 13,691 1,61,559 1,75,484
15 Kamareddy 578 989 17,585 2,35,199 2,53,773
16 Sangareddy 845 104 27,178 3,53,085 3,80,367
17 Medak 521 75 13,908 2,02,620 2,16,603
18 Siddipet 683 93 18,817 2,74,475 2,93,385
19 Jangaon 335 96 10,674 1,52,091 1,62,861
20 Yadadri Bhuvanagiri 513 0 13,773 2,05,585 2,19,358
21 Medchal-Malkajgiri 636 110 18,371 5,05,934 5,24,415
22 Hyderabad 668 1,310 30,170 6,05,093 6,36,573
23 Rangareddy 919 43 35,256 5,24,591 5,59,890
24 Vikarabad 588 38 26,933 2,14,624 2,41,595
25 Mahabubnagar 506 219 19,120 2,21,284 2,40,623
26 Jogulamba Gadwal 333 136 10,208 1,50,293 1,60,637
27 Wanaparthy 324 114 10,015 1,47,254 1,57,383
28 Nagarkurnool 558 40 18,811 2,20,053 2,38,904
29 Nalgonda 991 67 30,155 4,37,553 4,67,775
30 Suryapet 610 42 19,874 3,05,866 3,25,782
31 Khammam 669 3 27,036 3,89,625 4,16,664
32 Mulugu 222 2 8,076 83,821 91,899
33 Narayanpet 298 30 9,511 1,30,676 1,40,217
Total 17,042 5,775 5,66,651 84,73,114 90,45,540

Source : Commissioner , Civil Supplies, Telangana

308 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 36

Functioning of Anganwadi Centers by Districts, 2021-22

Mandals Ayahs (Help- No.of Children
S.No. District Projects No.of AWCs No.of AWTs
Covered ers) Enrolled
1 Adilabad 5 18 1,256 1,179 885 65,168
2 Kumuram Bheem 5 15 973 896 736 45,771
3 Mancherial 4 18 969 920 763 55,257
4 Nirmal 4 19 926 880 693 63,607
5 Nizamabad 5 29 1,500 1,477 1,255 1,29,631
6 Jagtial 4 18 1,065 1,044 926 72,014
7 Peddapalli 3 14 706 684 634 42,965
8 Jayashankar 2 11 644 413 370 29,550
9 Bhadradri Kothagudem 11 23 2,060 1,932 1,287 98,208
10 Mahabubabad 5 16 1,437 1,372 1,167 71,621
11 Warangal 3 16 919 853 691 65,222
12 Hanumakonda 3 11 788 739 632 56,531
13 Karimnagar 4 16 777 745 690 63,520
14 Rajanna Sircilla 2 13 587 570 500 42,605
15 Kamareddy 5 22 1,193 1,164 990 78,879
16 Sangareddy 5 26 1,504 1,459 1,149 1,32,819
17 Medak 4 20 1,076 1,024 751 72,204
18 Siddipet 5 22 1,150 1,095 969 70,785
19 Jangaon 3 12 695 676 622 33,179
20 Yadadri Bhuvanagiri 4 17 901 869 781 50,708
21 Medchal-Malkajgiri 3 15 793 745 621 1,81,843
22 Hyderabad 5 16 914 854 757 1,27,062
23 Rangareddy 7 27 1,600 1,581 1,308 1,50,544
24 Vikarabad 5 18 1,107 1,068 875 64,464
25 Mahabubnagar 4 15 1,185 1,132 945 63,370
26 Jogulamba Gadwal 3 12 713 670 575 55,834
27 Wanaparthy 3 14 589 570 517 34,250
28 Nagarkurnool 5 20 1,131 1,055 800 57,559
29 Nalgonda 9 31 2,093 2,012 1,709 1,04,580
30 Suryapet 5 23 1,209 1,155 1,018 68,728
31 Khammam 7 21 1,896 1,783 1,454 95,784
32 Mulugu 4 9 640 571 434 26,139
33 Narayanpet 3 11 704 687 575 52,609
Total 149 588 35,700 33,874 28,079 24,23,007

Source: Commissioner, Women Development and Child Welfare, Hyderabad.

Annexures 309
Annexure 37

Enrolment of Children in Schools from 2007-08 to 2021-22 (in No.s)

Year Pre-Primary I-V Classes VI-VIII Classes IX-X Classes XI-XII Classes Total
2007-08 4,19,329 33,58,789 18,10,849 9,67,072 4,035 65,60,074
2008-09 4,26,829 33,32,610 17,49,325 10,32,127 4,607 65,45,498
2009-10 2,55,699 33,28,545 16,92,809 10,45,235 11,023 63,33,311
2010-11 2,31,939 32,97,475 16,94,139 10,23,502 8,801 62,55,856
2011-12 2,25,741 32,56,509 17,25,626 10,15,125 11,063 62,34,064
2012-13 2,31,107 31,72,977 17,19,724 9,89,919 15,657 61,29,384
2013-14 1,83,223 32,06,958 17,38,259 10,25,861 24,194 61,78,495
2014-15 1,67,396 31,91,573 17,27,617 10,35,186 31,638 61,53,410
2015-16 94,892 32,46,976 17,58,209 10,58,128 33,577 61,91,782
2016-17 1,33,740 31,08,993 17,08,979 10,48,814 32,670 60,33,196
2017-18 1,51,672 30,78,186 17,03,766 10,54,358 48,554 60,36,536
2018-19 1,44,516 30,52,115 16,84,041 10,74,334 60,591 60,15,597
Higher Secondary
Primary Schools UPS High Schools
Year Pre-Primary Schools Total
I-V Classes (I-VII/VIII) (I-X&VI-X)
(I-XII&VI-XII)
2019-20* NA 10,10,575 8,91,136 39,67,147 4,09,651 62,78,509
2020-21* NA 9,79,573 8,89,464 39,46,999 4,65,345 62,81,381
2021-22* NA 12,13,090 8,46,106 36,60,181 5,09,288 62,28,665

Source: Commissioner and Director of School Education, Educational Statistics Booklet, 2018-19
* Commissioner and Director of School Education

Annexure 38

School Dropout Rates from 2012-13 to 2021-22

Primary Level (I-V) Elementary Level (I-VIII) Secondary Level (I-X)
Year
Boys Girls Total Boys Girls Total Boys Girls Total
2012-13 24.28 24.56 24.42 33.98 31.35 32.69 42.71 41.59 42.16
2013-14 22.6 22.02 22.32 33.72 35.34 32.56 39.05 37.33 38.21
2014-15 19.52 18.95 19.25 31.93 30.31 31.14 38.76 36.31 37.56
2015-16 16.57 16.08 16.33 29.88 28.93 29.42 38.18 35.75 36.99
2016-17 18.85 18.08 18.48 33.15 31.46 32.33 38.89 36.89 37.92
2017-18 19.03 17.57 18.33 31.05 29.21 30.16 38.02 36.36 37.21
2018-19 15.95 15.55 15.76 30.00 28.70 29.37 35.80 33.43 34.65
2019-20 15.65 15.19 15.43 24.15 21.91 23.07 32.18 30.03 31.14
2020-21 7.38 7.35 7.37 21.10 19.35 20.26 28.59 27.56 28.09
2021-22 - - -0.54 - - 3.14 - - 13.74

Source : Commissioner and Director of School Education , Educational Statistics Booklet 2019-2020

310 Telangana Socio Economic Outlook 2023

Annexure 39
Company wise Number of LPG connections by Districts, 2020-2021 and 2021-22 (in ‘000)
2020-21 2021-22
S. No. District
IOCL HPCL BPCL Total IOCL HPCL BPCL Total
1 Adilabad 32.7 118.8 43.3 194.9 33.0 127.6 44.2 204.8
2 Kumuram Bheem 25.1 78.1 24.2 127.4 25.6 81.5 25.3 132.4
3 Mancherial 97.0 63.7 84.1 244.8 97.9 67.1 85.6 250.6
4 Nirmal 126.1 54.3 23.9 204.4 127.9 56.6 24.4 208.9
5 Nizamabad 154.5 136.8 179.9 471.2 158.2 143.7 182.6 484.6
6 Jagtial 201.6 35.8 60.8 298.2 204.3 38.3 62.7 305.3
7 Peddapalli 173.0 7.4 34.1 214.6 174.9 9.1 34.7 218.7
8 Jayashankar 39.4 44.9 36.9 121.2 52.5 47.5 37.7 137.7
9 Mulugu 13.4 56.2 7.7 77.2 0.0 58.4 7.7 66.1
10 Bhadradri 49.6 269.1 32.1 350.8 50.3 278.6 32.9 361.8
Kothagudem
11 Mahabubabad 48.7 63.3 46.5 158.5 47.5 64.3 48.1 159.9
12 Warangal Rural 93.6 28.7 61.1 183.4 96.6 52.6 63.1 212.4
13 Warangal Urban 100.4 118.5 169.6 388.5 100.7 104.3 173.9 378.9
14 Karimnagar 72.4 162.6 150.0 385.0 73.7 167.3 154.3 395.3
15 Rajanna Sircilla 89.2 28.6 25.8 143.6 89.9 29.9 26.0 145.8
16 Kamareddy 61.4 82.5 116.1 259.9 62.2 87.2 117.6 267.0
17 Sangareddy 187.9 177.1 114.9 479.9 193.2 188.6 118.1 500.0
18 Medak 35.4 85.5 87.0 207.9 36.3 90.5 88.0 214.9
19 Siddipet 126.6 109.4 75.9 312.0 128.4 113.6 77.8 319.8
20 Jangaon 30.1 35.9 78.7 144.6 30.7 36.8 80.5 147.9
21 Yadadri Bhuvanagiri 116.1 35.7 52.9 204.8 115.4 37.5 53.9 206.7
22 Medchal-Malkajgiri 519.5 681.7 200.0 1401.1 506.2 445.8 209.3 1161.2
23 Hyderabad 611.7 734.2 214.2 1560.2 627.5 760.5 217.6 1605.6
24 Rangareddy 572.9 131.3 175.5 879.7 620.3 424.4 185.3 1230.0
25 Vikarabad 113.2 60.2 38.7 212.0 117.7 62.6 40.4 220.6
26 Mahabubnagar 96.7 27.7 136.7 261.1 140.0 30.5 141.6 312.1
27 Narayanpet 52.7 26.4 42.2 121.4 14.4 28.5 43.2 86.1
28 Jogulamba Gadwal 44.2 121.6 2.7 168.5 45.3 125.1 3.0 173.4
29 Wanaparthy 49.0 7.6 70.0 126.5 50.0 8.1 71.1 129.2
30 Nagarkurnool 75.3 41.8 72.2 189.3 78.0 43.6 74.5 196.1
31 Nalgonda 191.1 186.1 100.9 478.1 193.1 192.9 103.0 489.0
32 Suryapet 230.7 35.2 62.1 328.0 229.8 37.2 62.8 329.8
33 Khammam 173.7 182.5 108.2 464.4 177.0 188.0 113.0 477.9
Total 4,605.0 4,029.4 2,728.9 11,363.3 4,698.6 4,228.1 2,803.7 11,730.4
Source : Sr. Manager-SLC/TS, HPCL, Secunderabad.

Annexures 311