27

2
DOGRUSAL HAREKET

Japon toplu ta§1mac1hg1mn §a-

heseri $inkansen (mermi tren)
Tokyo'dan Osaka'ya giderken
Fuji Yama dag1 onilnden gec;i-
yor.
Sinkansen'in ortalama h1Z1 320
km/saat olabilmektedir. Bu tre-
nin daha sonraki bir zamanda
nerede olacagm1 nas1l kestirebi-
liyoruz?

Fizigin en temel ugra~ alam harekettir. Mekanik ad1 verilen fizik dal1 kii-
~iiciikbir ta~ par~asmdan otomobillere, top mermilerinden gezegenlere ve dev
ytld1zlara kadar, hareket eden tum cisimler hakkmda ongoriilerde bulunur.
Harekete yol a~an sebeplere baktlmaks1zm, sadece cisimlerin konumlar1 ile
zarnan arasmdaki ili~kileri inceleyen Mekanik dalma Kinematik denir. Bu bo-
liimde bir-boyutlu kinematigi inceleyecegiz. Burada vektorel kavrarnlara gerek
olmayacakt1r, ama geli~tirecegirniz kavrarnlar, daha sonra iki ve ii~- boyutlu ha-
reketlerde vektorel bagmtilar olarak yine ge~erli olacaklardir.

2.1 KONUM, YERDEGi~TiRME , HIZ ve iVME

Konum ve zaman fizigin en temel iki kavramidir. Zam an , tekdiize ve herkes
i~in aym tempoda akan bir niceliktir. Bu ozelliklerinden dolay1, iizerinde oynarna
28 2. DOCRUSAL HAREKET

miimkiin olmachg1 ic;in, kinematikte bagrmsiz degi~ ken zam a ndu. Denklem-
lerde t semboliiyle gosterilir.
Konum ve Yerdegi~tirme
Bir cismin konumu, sec;ilen bir koordinat sistemindeki yeridir. Oc; boyutlu
uzayda konum (x, y, .:: ) kartezyen koordinatlar1 ile belirtilir. En genel bir hareket
s1rasmda bu koordinatlar zamarun bir fonksiyonu olarak degi§irler:

x = x(I), y = y(t), .: = .::(t)

Bir-boyutlu uzayda ise, sadece bir koordinat ekseni gerekir. Bu amac;la, sonsuz
bir dogru aliru.r, bir ucu okla i§aretlenerek pozitif yon sec;ilrni§ olur. Daha sonra,
olc;iirnlerin nereden itibaren yaptlacag1m belirlemek iizere bir mihenk noktas1,
yani orijin ( 0) sec;ilir. Bu, herkesin bildigi bir agac; veya direk olabilir. Orijin,
eksen iizerinde pozitif konumlu bolgeyi negatif konurnlu bolgeden aymr.

~ekil 2.1: 1-boyutlu koordinat

sisteminde cismin konumu.

0 halde, dogrusal hareke tte P noktasmdaki bir cismin konumu, onun t anm-
daki x koordinatidu:
x = x(t) (Kon um) (2.1)

Hareketi belirleyen ozellik konumdaki degi§medir. Bu amac;la yerdegi§tirme

tanirnlanu.

~ekil 2.2: Yerdegi~tirme .

---1-~llil=<~~-------~l::+~'-----+x
01--- X2 P2

Yerdegi~ tirme (~ekil 2.2): Bir cismin Lt anmdaki konumu x 1 ve daha son-
raki bir t2 anmdaki konumu x2 ise,

(Yerdegi§tirme) (2.2)

farkma yerdegi~tirme ach verilir. Birirni metre (m) dir.

(Fizikte, bir semboliin oniine ' /),. ' i§areti konuldugunda, o nicelikteki degi§me
kastedilir: /),.a = a son - aitk .)
Yerdegi§tirmenin i§areti hareketin yoniinii belirler. D,.x > 0 ise, x2 > x 1 de-
mektir, yani cisim zaman arttikc;a daha biiyiik x konumuna dogru yerdegi§tir-
mektedir. Tersine, D,.x < 0 ise, x2 <x i veya, cisim negatif yonde yerdegi§tiriyor
demektir.
Ortalama ve Ani H1z
Herkes 100 metre ko§ar ama, baztlan daha kisa siirede ko§ar. Yerdegi§tirme-
nin hangi zaman arahgmda ne kadar oldugunu bilmek onernlidir. Bu amac;la h1z
tanrmlanlf.
Tanun: Bir cismin 11 anmdaki konumu xi ve daha sonraki bir t2 anmdaki
konumu x2 ise,

yerdegi§tirme x2 -
1 x D,.x
Uorl = gec;en zaman = ---
12 - t 1
= /),./ (ortalama h1z) (2.3)

oranma ortalama h1z denir. Birimi metre/saniye (mi s) dir.

2. 1. KONUM, YERDEGi$TiRME, HIZ VE ivME 29

Hareketin yonii daima h1zm i§aretiyle belirlenir. !11 her zaman pozitif oldu-
gundan 11x yerdegi§tirmesinin i§aretine bakihr. Buna g6re, yerdegi§tirme 11x> O
ise, h1z da pozitif olur ve cisim +x yoniinde ilerler. Tersine, 11x < 0 ise h1z negatif
olur ve cisim -x yoniinde gider.
Ortalama luz fizik hesaplar1 ii;in kullan1§h degildir. (:iinkii, iki noktada ol-
i;iim yapmak gerekir ve hareketli x2 noktasma varmadan h1zmI bilmek miim-
kun degildir. Oysa, belli bir andaki hm bilmek isteriz. Bu amai;la ani luz kavrarru
tanimlan1r.
Matematikteki tiirev kavramm1 hatulayal1m. Ortalama hm c>li;mek iizere, bir
yo! boyunca xi ve x2 konumlanna birer i;ubuk diktigimizi dii§iinelim. Hareketli
cismin bu i;ubuklarm hizasmdan gei;tigi ti, 12 zamanlarm1 oli;elim. Bu oli;me bize
[xi , x2] arahgmdaki ortalama hlZI verecektir. $imdi, x2 i;ubugunu biraz daha xi
noktasma yakla§tual1m, yani 11x daha kiii;iik olsun. Bu durumda, 11t degeri de
daha kiii;iik olacaktu. Fakat, 11x/ 111 oran1 kui;iik olmayabilir.
Boylece, 11x --+ 0 olacak §ekilde, giderek x2 degerini xi degerine yakla§-
tualim. Bu durumda zaman aral1g1 da sifua gidecektir. Evet, 11x --+ 0, 11t --+ 0
olmaktad1r ama, §a§tlacak §ekilde, 11x/ 11t oraru sonlu bir degerde kalir. Bu "sifua
e§it olmadan, ayudedilemeyecek kadar s1fira yakla§ma" i§lemi matematikte li-
mit olarak bilinir. 11x / 11t oraruna ise " x 'in t 'ye gore hirevi" denir. Birinci tiirev
dx / dt veya x' ile gosterilir.
Tamm: Ortalama luzm limitine ani luz (veya, sadece hiz) denir:

x2 - xi 11x dx
v = lim = lim - =- (luz) (2.4)
12-+/1 t2 - ti 6 1-+ 0 11t dt

Boylece, her t anmda hm bilrni§ oluruz. Yine, hareketin yon ii v hmrun i§aretine
baghd1r.
K1sa hirev bilgisi: Matematik dersinde tiirev kavram1 ve tiirev alma tek-
nikleri geni§ olarak incelenir. Burada, en i;ok kar§Ila§tlan tiirden fonksiyonlann
tiirevlerini kisaca, ispats1z olarak hatulatalim. Baz1 y(x) fonksiyonlarmm bag1m-
s1z x degi§kenine gore tiirevleri §oyledir:

Bazi fonksiyonlann hirevleri

'
fonksiyon (y) y = -dy
dx
..
turev1
. fonksiyon (y) y' dy
= -dx tfu
ev1.

x I sinx cosx
x3 3x2 co x -sin x
x- 5 - sx-6 tanx L/ cos2 x
Yx L/ (2 vx) ex ex

.x" nx"- i In .x l /x

Kinematikte bu formiilleri kullanuken, bag1ms1z degi§ken t almrnahdir.

30 2. DOCRUSAL HAREKET

l·"'!Jfji nursa,
[1 1,1 2] aras1: D.x = x2 - x 1 = 6 -2 = 4111
Hareketli bir cismin degi§ik I zamanlanndaki konumlan §e-
kilde x-ekseni iizerinde gosterilmi$tir: (a) D.x = x2 - X1 ve Cisim pozitif yonde 4 m yerdegi§tirmi~tir.
D.x = x 3 - x 2 yerdegi§tirmelerini tayin edin, (b) D.t = 12 - /1 [1 2 , t 3 J aras1: D.x = X3 - x2 = -4 - 6 = - I 0 m
ve D.t = 13 - 12 zaman araliklanndaki ortalama h1zlan bulun. Cisim negatif yonde IO m yerdegi~tirmi~tir.
13 =5s 11=ts 12 =2
(b) Ortalama h1z bu yerdegi~tirmelerin gec;:en zamana oram-
d1r:
X3= - -l m Q D.x 4
[t 1, 12] aras1: Von= - = - - = 4111 /s
D.t 2- I
<;oz um D.x
V0 n = -
-10
= - - = -3.3m/
(a) Cismin degi~ik zamanlardaki konumlan ~ekilden oku- D.t 5- 2

l·"'Mii»
Bir cismin konumu zaman ifinde,
D.x 8 4
(b) Von= - = - - =I m/s
D.t 5- I
(c) H1Z1n gene! ifadesi dx/ dt ttirevidir:
x = 13 - 51 2 + 8 (metre} dx ,
fonksiyonu olarak verilmi§tir. v = - = 3r- 101
dt
(a) Cismin t = I s vet = 5 s anlanndaki ko11umlann1 bulun, Bu ifadenin istenilen t anlarmda ald1g1 degerler ani h1z
(b) Cismin bu zaman aral1g1ndaki ortalama hlZlni hesapla- olur:
yin, I = I amndaki h1z: v( I) = 3 x 12 - I 0 x I = - 7 m/
(c) Cis min t = I ve t = 5 anlanndaki h1zlann1 bulun, 2
I = 5 anmdaki ruz: v(5) = 3 x 5 - I 0 x 5 = 25 m/s
(d) Cismin h1Z1ntn s1fir oldugu konumlan bulun. (d) H1zm s1f1r oldugu yerlerde v(t) = 0 olur:
<;oz um v = 31 2 - I Ot = 0
(a) Verilen fonksiyonun t = I s ve t = 5 anlannda ald1g1 x Bu ifadenin kokleri olan t = 0 ve t = I 0/3 anlannda
degerleri konumlar1 verir: h1z s1fir olur. Bu I degerlerine kar~1hk gelen x konumlan
I = I s ic;:in: x( I) = 13 - 5 X 12 + 8 = 4 m hesaplanir:
3 2
t = 5 ic;:in: x(5) = 5 - 5 x 5 + 8 = 8 m x(0)=8m ve x(I0/3)=-llm

Ortalama ve Ani ivme

H1z bize cismin hareketi hakkmda c;:ok onemli bilgi verir. Fakat bazen, h1zm
zamanla degi§me oramm <la bilmek isteriz. iki hareketli ic;:in "Hangisi daha c;:a-
buk hizlamyor?" diye sordugumuz olmu§tur. i§te, h1zm degi§me oranma ivme
diyoruz.

~ekil 2.3: Ortalama ivme.

Tamm: Bir cismin hiz1 ti amnda u1 iken, daha sonraki bir f2 anmda u2
oluyorsa,
u2 - vi D.v
(ortalama ivme) (2.5)
'2- ,,
Gort= - - - = -
D.t
oranma ortalama ivme denir. Birimi metre/saniye 2 ( m/ 2 ) dir.
ivmenin i§aretini anlamak onemlidir. Bazen "cisim h1zlaniyorsa ivme pozitif,
yava§hyorsa negatiftir," diye kesin yargtlar duyar1z. Bu, yanh§tlr. Yukardaki ivme
ifadesi, bunun sec;:ilen koordinat sistemine bagh oldugunu gosteriyor. Ornegin,
cisim pozitif yonde ilerliyorsa, (u 1, u2 > 0) ve h1z artiyorsa (u 2 > u 1 ), elbette
D.u > 0 ve dolay1S1yla Gort pozitif olacaktir. Arna, bir de §U durumu dii§iiniin,
cisim negatif yonde ilerliyor olsun ( u1, u2 negatif). Eger hm art1yorsa, negatif
2.1. KONUM, YERDEGj$TmME, HIZ VE NME 31

saytlar ii;in bu, u2 < u1 demektir (mesela, -5 < -3 ). Bu durumda flu= u2-u 1 < 0
ve dolaylSlyla a 0 r1 negatif olur!
ivme i§aretinin dogru yorumu §udur: Pozitif yonde h1zlanan veya negatif
yonde yava$layan cisimlerin ivmesi pozitiftir. Buna kar§1.hk, pozitif yonde yava§-
layan veya negatif yonde luzlanan cisimlerin ivmesi negatif olur.
Yine, ortalama ivme kullam§s1z bir nicelik olur, i;iinkii ancak [t 1, t2] zaman
aral1g1 sonunda degerini bulur. Bunun yerine, her t anmdaki ivmeyi tan1mlar1z.
Tanrm: Ortalama ivmenin limitine ani ivme (veya, sadece ivme) denir:

2
a = lim flu = du = d x (ivme) (2.6)
61->0 flt dt dt2

Yani, ivme luzm zamana gore tiirevidir. Aynca, luz da konumun tiirevi oldugu
i~in, ivmeye konumun ikinci tiirevi goziiyle bakabiliriz. Matematikte ikinci tiirev
d 2 x / dt2 ile veya x" ile gosterilir.
Boylece, her t anmda ivmeyi bilmi~ oluruz. ivme giirtliik hayatta pek kullantl-
maz. Arna, baz1 yar1§ otomobillerinin performansmdan sozederken, "100 km/saat
Juza 6 saniyede ula§iyor," diye sozedilir. Bu ashnda ivmenin ba~ka tiirlii bir ifa-
desidir.

1.a.i;11• <;ozum
Hareketli bir cismin degi§ik t zamanlanndaki hizlan §ekilde (a) Cismin degi~ik zamanlardaki luzlar1 ~ekilden okunursa,
x -ekseni uzerinde gosterilmi§tir.
[t 1 , t2] aras1: 1:!,.u = u2 - u1 = 6 - 3 = 3 m/s
(a) l:!,.u = u2 - vi ve l:!,.u = u3 - u2 hiz farklanni tayin edin,
(b) l:!,.t = t2 - t 1 ve l:!,.t = !3 - t2 zaman araliklanndaki orta- [t2, t3J aras1: l:!,.u = u3 - u2 = -2 - 6 = -8 m

-
lama ivmeyi bulun.

-
(b) Ortalama ivme bu h1z farklarmm ge~en zamana oran1dJr:

-3 ml 6 mis 2 mis
(11 , 12) aras1: G0 n
l:!,.u
= -l:!,.t
l:!,.u
3
= - - = 3 m/s 2
2- I
-8 1
[t2, 13) aras1: a0 n = - = - - = -2.7 m/s-
/:!,./ 5- 2

c.a.t;tJ• u = x' = 3t2 -

I Ot
Bir cismin konumu zaman ir;inde, a= u' = 6t - 10
x = t 3 - 5t2 + 4 (metre) (b) t = I i~in u = 3 x 12 - 10 x I = - 7 m/
fonksiyonu olarak verilmi§tir. t = 5 i~in u = 3 x 52 - JO x 5 = 25 m/s.
(a) H1z ve ivme fonksiyonlanni tUrev yoluyla tayin edin, (c) Bu luzlar ortalama ivme tammmda kullan1hr:
(b) Cismin t = Is ve t = 5 s anlanndaki hizlanm bulun, _ 1:!,.u _ 25 - (-7) _ I 2
(c) Cismin bu zaman araligindaki ortalama ivmesini hesap- Oon - l:!,.t - 5 - I - 8m
layin, (d) t =l ve 5 degerlerini ivme ifadesinde kullamnz:
(d) Cismin t = I ve t = 5 s anlanndaki ivmelerini bulun, a(1) = 6x l-10= - 4m/ 2
(e) jvmenin sifir oldugu am bulun. a(5) = 6 x 5 - 10 = 20 m/s 2
<;ozum (e) ivme ifadesini s1fu yapan zaman hesaplamr:
(a) x in 1. ti.irevi u luz1, 2. ti.irevi a ivmesi olur: 0 = 61 - I 0 ~ t = I .7 .
32 2. DOGRUSAL HAREKET

2.2 SABiT iVMELi HAREKET

Bir dogru iizerinde giden cismin hiz1 bazen artiyor bazen de azahyorsa, iv-
meli hareketten sozederiz. En genel ivmeli hareketin incelenrnesi zordur, ileri
matematik gerektirir. Fakat, cisrnin h1zmdaki degi§me oram sabitse, yani e§it za-
man arahklarmda h1z degi§imi hep ayru ise, sabit ivmeli hareket olur. En basit
ivmeli hareket §ekli budur.
Ortalama ivme ve ortalama hiz i~in elde ettigirniz formiilleri hatirlayahm:

v2 - vi X2 -Xi
aort = --- , Vort = t2 - ti
t2 - ti

Burada yine notasyon degi§tirelirn: Cisirn ba§lang1~ta ti = 0 anmda xo konurnlu

yerden v0 ilk h1z1yla harekete ba§hyor olsun ve t2 = t son anmda x konurnlu
yerdeki son hm v olsun. Aynca, sabit a ivmesinin ortalamas1 da a olacagmdan,
bu formiillerde kullamhr ve yeniden diizenlenirse,
V- Vo X- Xo
aor1 = a=--o
( -
-, Vo11 = -- -
( - 0

v = v0 +at, X = Xo + Vort f

Bu son ifadedeki v0 r1 degi~kenini ~oyle eleyebiliriz: v0 degerinden v degerine

diizgiin degi§en h1zm ortalamas1,
V +Vo
Vort =- 2
-
olacaktlr. Bu ifadeyi de kullandlktan sonra, konum formiilii §6yle yaztlir:

x = x0 + v0 t + 2i a t 2
Sabit ivmeli harekette x konumunun zamanm karesi ( t 2 ) ile degi§tigine dikkat
edelirn.
H1z bagmhsmdaki zaman t = v - v0 / a olarak ~ekip al1mr ve konum ifade-
sinde kullarulirsa, zamans1z hiz formiihi bulunur:

v - v~
2
= 2 a (x - x0 )

Bu formiiller, ba§lang1~ durumu, yani x 0 ilk konumu ve v0 ilk hm verilen bir

cismin a ivmesiyle hareketinin her t anmdaki konumu ve h1z1m hesaplamamiz1
saglarlar.
Sabit ivmeli hareket formiillerini toplu yazahm:

v=v0 +at
x=x0 +v0 t+~at2 (sabit ivmeli hareket) (2.7)
v2 - v2 = 2 a (x - x )
0 0

Duzgun Dogrusal Hareket

ivmeli hareketin ozel bir hali, bir dogru boyunca sabit hizla giden cismin
hareketidir. Bunun i~in ayn formilller ~ikarmaya gerek yoktur. H1z sabit ise ivme
2.2. SABiT iVMELi HAREKET
33
siftr olur. Yukardaki formiillerde a = 0 ahrsak, diizgiin dogrusal hareket formiilii
bulunmu~ olur:

x = Xo +Vo I (diizgiin dogrusal hareket) (2.8)

Eger, cismin son konumunu degil de alrug1 yolu bilmek istersek, bu formiilii s =
x - Xo alman s yo! cinsinden ~oyle yazabiliriz:

S = X- Xo =VI (alman yo!) (2.9)

l·"'iJiii
Durmakta olan bir araba sabit 2 m/s 2 ivme ile h1zlaniyor.
Bu denklemlerle her §tkki r;ozebiliriz:
(a) t = 3 s anmdaki h1z ve konum, buldugumuz v ve x ifa-
(a) 3 s sonra h1z1 ve ald1g1 yol ne kadar olur? delerinde t = 3 almarak elde edilir:
(b) I 0 m/s h1za kar; saniyede ulaw? v = 2 x 3 = 6 m/ ve x = (3) 2 = 9 m.
(c) 64 m uzakl1ga kar; saniyede ulaw? (b) H1z ifademizde u = I0 m/ almarak t zamam bulunur:
I 0 = 2t -----+ t = S s .
Cozum
(c) Konum ifadesinde x = 64 m veren t degeri hesaplan1r:
Cismin harekete ba§lad1g1 yeri orijin ser;ersek x 0 = 0 olur.
Durdugu yerden harekete ba§lad1g1 i<;in u0 = 0 du. ivme de 64=t2 -----+ t =Bs.
a = 2 m/s 2 verildigine gore, (2.7} formillleri kullamhrsa,
u = u0 +at = 0 + 2t = 2t
x = x 0 + u0 1 + ~r = O + O + 12r2 = t2

l·"'iJfji
72 km /saat h1zla gitmekte olan bir otomobil frene basarak ya-
va§lat1l1yor ve S ir;inde hm 36 km/s ye di.i$i.irilli.iyor.
(a) Arabanzn sabit ivmesi ne kadardzr?
(b) Busi.ire ir;inde ne kadar yol alzr?
(c) Ba$lang1r;tan itibaren, arabanzn tamamen durmas1 ir;in
ger;en si.ire ne kadardzr?
cozum
Once km / aat olarak verilen ilk ve son h1zlar1 m/s birirnine
r;evirmek gerekir:
u0 = 72 km/saat = 72000/3600 m/s = 20 m/s
u = 36km/saat = IOm/s
(a) Bu iki h1z arasmda ger;en t = S s zamanlll kullan1p iv-
meyi buluruz:
u =Vo+ at --+ 10 = 20 +ax S --+ a= -2 m/s 2
Pozitif yonde giden araba yava§lad1g1 i<;in ivmesi negatiftir.
(b) Arabanm ba§lang1<; konumunu orijin alusak x0 = 0 olur.
Buna gore,
x = x 0 +u0 t+1at 1 =0+20 XS+ !(-2) X S2 = 7S m .
(c) Arabanm tamamen durmas1, son ruzmm u = 0 olmas1
demektir. Bu deger kullan1hrsa,
u = v0 + al --+ 0 = 20 - 2t --+ f = LO

x0 = 0 olur. ilk ve son h1zlar verildigi i<;in, zamans1z h1z for-

4 m/s h1zla ko§makta olan bir yan$r;1 aniden h1zlanmaya ba$- millilnil kullanmak uygun olur. x = I 1 m konumu ve hizlar
l1yor ve 11 m yo[ sonunda 7 m/s h1za ula$1yor. yerine konursa,
(a) Yan§r;znzn sabit ivmesi ne kadardzr? u1 -u~=2a(x-x0 }--+ 7 2 -42 =2axll --+a= I.Sm/ 2
(b) Yan§r;1mn h1zlanmas1 ne kadar si.irmi.i§tiir? (b) t zaman1 i<;in hem v hem de x formillil kullanilabilir. Hiz
formillil daha i;abuk sonur; verir:
<;ozum
(a) Yan~<;mm ivmelenmeye ba~lad1g1 noktay1 orijin alusak u = u0 + at --+ 7 = 4 + I .St --+ t = 2 s

I 00 m uzakla§mL$ken, beklemekte oldugu agar; altindan yola

90 km/saat r;ik1yor ve sabit 3 m/s 2 ivmeyle h1zlanarak pe§ine di.i§i.iyor.

IOOm (a) Bir koordinat sistemi ve zaman ba§lang1c1 ser;erek, araba

ve motosikletin konum ve h1zlann1 veren denklemleri ya-
Sabit 90 km /saat h1zla gitmekte olan bir arabanin tra.fik ku- zzn.
rallann1 r;ignedigini goren motosikletli tra.fik polisi, araba (b) Motosiklet arabay1 kar; saniye sonra yakalar?
34 2. DOCRUSAL HAREKET

(c) Yakalad1g1 anda motosiklet ne kadar yol alm1§t1r? VA = VAo = 25 m/ = sabit

(d) Yakalad1g1 anda motosikletin h1z1 ne kadard1r? XA = 100 + 251

<;oz um Bu sistematik yakla§imda, her iki cismin hareket derik-

iki hareketlinin oldugu problemlerde tek bir koordinat sis- lemlerini elde ettikten sonra, gerisi \'.Ok kolay \'.OZilliir.
temi sec;ip, her ikisinin denklemlerini de aym sistemde yaz- (b) Motosiklet otomobili yakalad1g1 anda, her ikisi de aym
mak gerekir. Bu sistematik yakla§1m uzun vadede \'.Ok daha konumlu yerde olacaklardu. Bunun matematik ifadesi §Udur:
verimli olacaktir. XM = XA

bnce, arabamn hizm1 m/ birimine donii§tiirelim: XM ve XA i\'.in buldugumuz ifadeleri yerlerine koyal1m:

90 km/saal = 90 000/3 600 = 25 m/s. 1.5t2 = I 00 + 251

(a) Motosikletlinin yola \'.ikhg1 yeri orijin olarak alalun ve za- Buradan ikinci derece denklemi \'.ikar:
mam da motosikletli ile ba§latalun. Buna gore, motosikletli- 312 - 50t - 200 = 0
nin ilk h1z ve konumu s1f1rdu: XMo = VMo = 0. Daha sonraki Bu denklemin kokleri t = -3.3 ve t = 20 dir. Negatif kok
hlZlm VM ve konumunu XM ile gosterirsek, ivmeli hareket fiziksel olarak ge\'.erli olmad1gmdan, aranan sonu\'. t = 20 s
formiilleri §Oyle olur: olur.
VM = VMo + at = 0 + 3t --+ VM = 3t
(c) XM ifadesinde t = 20 s degeri kullanilusa, motosikletin
XM = XMo + VMof + 4at = 0 + 0 + I .5t --+ XM = I .5t
2 1 2
ald1g1 yol bulunur:
Araba 25 m/s sabit h1Z1yla diizgiin dogrusal hareket
yapmaktadu, yani ivmesi sifud1r. t = 0 anmda arabanm ilk
XM = l.5t2 = 1.5 X 202 = 600 m
konumu LOO m dir. Daha sonraki konumunu XAo ile goste- (d) VM = 3t ifadesinde t = 20 s degeri kullamhr:
rirsek, VM = 3 X 20 = 60 mf

2. araba I 00 m oteden ba~lar ve h1z1 eksi yondedir. Ay-

-
4 m/s

0
-
6 mis nca, eksi yonde h1zland1g1 i\'.in ivmesi de negatiftir. 0 halde,
2. arabanm hareket denklemleri §Oyle olur:
V1= V20 + a1t = -6 - 3t
xi = X2 0 + v20 t + 4a2t 1 = I 00 - 6t + 4(-3)?
Aralanndaki uzaklik LOO m olan iki noktadan 2 araba ayn1 Bu denklemleri yazdiktan sonra problemin \'.OZiimii ko-
anda birbirlerine dogru yola pk1yorlar. 1. araba harekete layla§mi§ olur.
4 m/ h1zla ba§l1yor ve I m/s 2 ivmeyle h1zlaniyor. 2. araba
(b) Arabalar kar§ila§tiklar1 anda aym konumda olurlar:
kar§l yonden 6 m/s h1z1yla ~1k1yor ve 3 m/s 2 ivmesiyle h1zla-
niyor.
= X2 XJ

(a) Bir koordinat sistemi se~erek, 1. ve 2. arabanin konumla- Bu e§itlik, aym mesafeyi katettikleri anlamma gelmez.
nni ve h1zlann1 veren denklemleri yazin. ikisinin de orijinden ayru uzaklikta olmalan ko~uludur. 0
halde, buldugumuz XJ, x 2 ifadelerini yerlerine koyarsak,
(b) Arabalar ne zaman kar§lla§irlar?
(c) Kar§lla§t1klan yerin orijinden uzaklig1 ne olur?
41 + 4?
= I 00 - 6t - ~ t 1
(d) Kar§1la§t1klan anda herbirinin hlZI nedir? Buradan t ic;in 2. derece bir denklem c;ikar:
t2 + 51- 50 = 0
c;ozum Bu denklemin kokleri - LO ve 5 olur. Negatif zaman an-
Bu problem, herbir hareketli i\'.in ayn bir koordinat sistemi lams1z oldugundan, \'.OZiim t = 5 dir.
sec;ilerek \'.OZiilebilir. 0 takdirde iki orijin ve iki pozitif yon
(c) Kar§ila§tiklar1 yerin konumu, XJ veya x 2 ifadelerinden
gerekecektir. Oysa, bir onceki problemde izledigirniz yolda,
birinde t = 5 almarak bulunur, \'.iinkii ikisi de aym konum-
sadece bir koordinat sistemi sec;ip iki hareketi de aym sis-
dad1rlar. XJ kullamhrsa,
temde yazmak daha tutarlidu.
(a) Orijini 1. arabanm ba~lad1g1 yerde ve pozitif yon ii 2. ara- XJ = 4 X 5 + 4(5) 2 = 32.5 m = X2.
baya dogru se\'.elim. Buna gore, 1. arabanm hareket denklem- (d) Yukarda buldugumuz VJ, v2 ifadelerinde t = 5 degerini
lerini verilerden hemen yazabiliriz: kullanmz:
VJ = VJo + GJI = 4 + I x t VJ= 4+5 = 9 m/
2
XJ = XJo + VJof + 4aJt = 0 +4t + 4? vi = -6 - 3 x 5 = -21 m/s

2.3 SERBEST DU~ME

Sabit ivmeli hareketin <;ok onemli bir ornegine giinli.i.k hayatrm1zda her an
tanik oluyoruz. Yiiksekten brralulan bir ta§m h1zlanarak yere dii§mesi, yukar1
2.3. ERBEST D0$ME
35
attlan bir topun giderek yava§lay1p geri du§mesi ... Tum bu hareketlerin aym Bo~

bir sabit yer~ekimi ivmesi altmda geli§tigini ilk ke§feden ki§i Galileo oldu. 16. b
yuzytla kadar herkes Aristo'nun kitabmda yaztl1 olan "agir cisirnler daha hizh
du§er," hiikmune inaruyordu. Galileo Pisa kulesinden farkl1 cisirnler birakarak '
bunun boyle olmad1g1ru, hava surtunmesi ihmal edilirse tum cisirnlerin aym sabit
ivmeyle du§tugunu gosterdi.
Gunumuzde Galileo'nun deneyi laboratuvarda havas1 bo§alt1lmi§ tup ir;inde
kolayca tekrarlanabilir (~ekil 2.4). Havas1 bo§altllmI§ tup ir;inde bir tuy ile bir 0

madeni pararun ayru ivmeyle h1zlanc:W<lar1 gorulur.

Ba§lang1c1 nastl olursa olsun (ilk h1zs1z, yatay veya egik ar;w) sadece yerr;e- ~ekil 2.4: Bo§lukta tum cisim-
kimi etkisi altmda geli§en harekete serbest dii~me denir. ler aym ivmeyle dii ~e rler.
Dunya uzerinde her yerde cisirnleri yerin merkezine dogru h1zlandiran sabit
bir ivme vardir. Buna yer~ekimi ivmesi denir ve mutlak degeri g ile gosterilir.
Cografi konuma gore ufak degi§iklikler gosterse de, mutlak degeri,
2
g = 9.8 m/
yakla§1k degerindedir. Bu kitaptaki problem r;oztimlerinde,
2
g ::::: 10 m/
yakla§1k degeri almacakhr. Buradan kaynaklanan %2 kadar hata pay1 ihmal edi-
lebilir.
Onemli not: Bu g yerr;ekirni ivmesini, sabit ivmeli hareketin (2.7) formulle-
rinde kullarurken, a yerine ne alacag1z? a = +g mi, yoksa a = - g mi? Bu nokta,
r;ogu kitaplarda yanh§ i§lenir. Ogrenciler arasmda da "cisim yukar1 atwyorsa -g ,
a§ag1 atil1yorsa +g" diye yanl1§ olarak yay1lmI§hr.
Bu sorunun cevab1 y -ekseninin nasd ser;ildigiyle alakal1d1r: Eger, y ekseni
yukar1 yonde ser;ilmi§se, cisim hangi yonde at1lzyorsa at1lsin, a = - g olur. <;unku,
yerr;ekirni ivmesi yer merkezine dogru, yani eksene zit yondedir. Keza, y-ekseni
a§ag1 yonde se<;ilmi§se, atdma yonune bakdmaks1zm, a = +g olur, r;tinku ivme
eksenle ayru yondedir.
Basit problemlerde bu onemli olmayabilir; yukan at1§ ir;in y-ekseni dogal ola- ~ekil2.5: Dii§en bir cismin e§it
zamanlarda ald1g1 yollar.
rak yukar1 ser;ildiginden, a = - g ser;ilrni§ olur. Keza, a§ag1 at1§larda, ekseni a§ag1
yonde ser;eriz ve a = +g olur. Fakat, cisirn iki yonde birden hareket ediyorsa
veya, iki ayn cismin hareketi birlikte inceleniyorsa, ser;ilmi§ tek bir y-ekseniyle
r;ah§mak ve onu hi<; degi§tirmemek kolaylik saglar.
0 halde, sabit ivmeli hareketin (2.7) formullerini , serbest du§meye uygular-
ken, y -ekseni ser;irnini de belirtmek gerekir: Serbest du§me formullerini toplu
yazal1m:

y-ekseni yukar1 ise: y-ekseni a§ag1 ise:

a=-g a= +g
V =Vo - gI v = v0 +gt (serbest du§me) (2.10)
I I 2
y = !fo + Vo ( - 2 g r
?
y = !fo + Vo I - 2gI
v2 - v~ = - 2g(y - !fo) v2 - v~ = 2g(y - y0 )

Onemli not: Bu hareket denklernleri, koordinat sistemini degi§tirmedigirniz

surece, cisim yukar1 r;ikarken de yere du§erken de ger;erlidirler. Ornegin, yukar1
36 2. DOGRUSAL HAREKET

yonde attlan bir ta§m hareketini, yere dii§iinceye kadar ayru denklerrtle incele-
yebiliriz. A§ag1da bunun ornekleri goriilecektir.
(2.10) denklerrtleri tum serbest dii§me problemleri ii;in gei;erli olup, 6zel du-
rumlar ii;in formiiller ezberlemek yarars1zdu. Her problem.in ko§ullar1 bu temel
bagmttlara uygulanarak i;oziilebilir. Bir 6rnek olarak maksimum yiikseklik for-
miiliinii i;ikarahm:
Maksimum yiikseklik: Yerden dikey yonde u0 ilk hlZlyla attlan bir cismin
en fazla i;ikabilecegi yiiksekligi hesaplayahm. Cisim tepe noktasma vard1gmda
bir an durur ve sonra a§ag1 yonde harekete ba§lar. Yani, tepe noktasmm 6zelligi
hizm sil'ir olu§udur:

u =0 (tepe noktasmda)

(2.10) denklemindeki zamans1z h1z formiiliinde u = 0 ahr ve /J - IJo = hmax. ii;in

i;ozeriz:
u2
hmax. = -2g0

Ornek 2.10
Bir top 15 m/s h1zla yerden yukan dogru firlatilzyor.
(a) Bir koordinat sistemi ser;erek topun h1z ve konumunu ve-
ren hareket denklemlerini yazin.
(b) Atild1ktan I sonraki konumu ve hlZL ne kadardir?
(c) Maksimum yilkseklige kar; saniyede r;zkar?
(d) Maksimum yilkseklik ne kadard1r?
(e) Yerden I 0 m yilkseklikten hangi zamanlarda ger;er?
(f) Atild1g1ndan itibaren kar; saniye sonra yere dil§er?
<;ozum
(a) +y yoniini.i yukan secrersek ivme -g olacaktir. Topun
attld1g1 yeri orijin ahrsak (y 0 = 0), v0 = 15 m/ h1zla pozitif
yonde attlan topun hareket denklemleri §6yle olur:
v = v0 - gt= 15 - IOt
y = Yo + v0 1 - !gt 2 = 15t - 51 2
(b) I = I s degerindeki hiz ve konum dogrudan hesaplanabi-
lir:
v= 15- IOx I =5m/s
y=l5xl-5xl 2 =10m
(c) Maksimum yi.iksekligin ozelligi, orada h1zm sifu olmas1-
du: v = 0. Bu ko~ulu kullarup zarnaru buluruz:
0 = 15 - I Ot --+ I = I .5
(d) y denkleminde I = 1.5 zarnanm1 kullanrrsak maksi-
mum yi.iksekligi buluruz:
y = 15 x 1.5 - 5 x 1.52 = 11.3 m
(e) y denkleminin I0 m degerini saglarnas1 gerekir:
10= 15t-5t2 --+ t2 -3t+2=0
Bu denklemin iki crozi.imi.i t = I ve t = 2 s dir.
(f) Topun criki§ si.iresi ini~ si.iresine qit olacagmdan, (c) §ik-
kmda buldugumuz zarnanm iki katm1 ahr1z. Fakat, bu ozelligi
bilmiyor olsaydik, yukardaki hareket denkleminden dogru-
dan bulabilirdik. Top ister yukan yonelik, ister a~ag1 yonelik
olsun, y = 15t - 5t2 denklemi hareketin her amnda gecrerli-
dir. dzel olarak, top yer hizasmdayken y = 0 olmahdrr. Bu
ko~ulu kullanusak,
0=15t-5t2=t(l5-5t)--+ t=Ovet=3.
Bulunan iki croziim de gecrerlidir. Bunlardan t = 0 olam ba~­
lang1cr an1 ve t = 3 s olan1 di.i~i.i~ an1du. Yani, her iki zarnanda
da top y = 0 yi.iksekligindedir.

i·fot;fjii 35 m ve a = -g olur. Buna gore, hareket denklemleri §6yle

Yerden 35 m yilkseklikteki bir binanin r;atmndan bir ta§ yu-
kan yonde 30 m/s h1zla f1rlat1l1yor.
(a) Bir koordinat sistemi ser;erek ta§tn h1z ve konum denk-
lemlerini yazin.
(b) Maksimum yilksekligi ve r;1k1§ silresini hesaplayin.
(c) Yere dil§ilnceye kadar kar; saniye ger;er?
(d) Yere hangi h1zla r;arpar?
<;oz um
(a) Yer hizasm1 orijin ve yukar1 yoni.i pozitif ahrsak, Yo =
ifade edilir:
v = Vo +at = 30 - IOt
!I = Yo + Vol + !a? = 35 + 301 - 5?
Bu iki denklemle her soruya cevap verebiliriz.
(b) Maksimum yi.ikseklikte v = O olur:
o = 30 _ JOt --+ t = 3 s
Bu t degeri y nin hesabmda kullantlusa,
y = 35 + 30 x 3 - 5 x 32 = 80 m
Bu, orijinden yani yerden itibaren maksimum yi.iksekliktir.
2.3. SERBEST D0$ME
37
Atild1g1 yerden yi.iksekligi bulmak istersek y-y0 = 80-35 = reketi yukar1-a§ag1 diye iki kisma ay1rmadan, bir defada ~6-
45 m olur. zebilrnekteyiz.
(c) Ta§m yere di.i§mesi y = 0 konumuna gelrnesi demektir: (d) Ta~m yere degme hm u denkleminde t = 7 almarak bu-
0 = 35 + 30t - 5t 2 =0 ve 7 s
---+ t =- I lunur:
Negatif ~ozi.im almmaz, aranan ~ozi.im t = 7 s olur. Burada, u = 30 - IOt = 30 - I 0 x 7 = -40 m/s.
ta§m atild1g1 andan itibaren aym denklemi kulland1g1m1za Burada eksi i~areti, h1zm se~tigimiz pozitif yone ters,
dikkat edin. Ayru koordinat sisteminde kald1gim1z i~in . ha- yani a~ag1ya yonelik oldugunu bildirir.

'·"'NiJfi 1J2 = 4gti olacakt1r.

Farkli zamanlar teknigi. Yerden 45 m yiikseklikteki bir bi- Darnlalar birer saniye ara11klarla yola ~iktiklar1 i~in . her
nanin fat1sindan I saniye aral1klarla su damliyor. a~amada 2. kronometre birinciden 1 saniye daha eksik gos-
Bir dam/a yere ~arpt1g1 anda, ikinci damlanrn yerden yuk- terecektir. Yani, iki zaman arasmdaki bagmh §oyle olur:
sekligi ne kadard1r? 12 = t1 - I

<;oz um 0 halde, 1J2 koordinatmm ifadesi 1J2 = 4g(t 1 - I ) 2 olur.

Bu problemi bildigimiz yoldan ~ozmeye kalkarsak, gereksiz ~imdi, 1. damla ye re vard1gmda y 1 = 45 m yo! almI§ de-
yere uzun ve karma~ik olur. Oysa, herbir darnlay1 kendi kro- mektir. Bu degeri kuUan1p 11 zaman1m buluruz:
nometresiyle ayn bir t zaman1 cinsinden yazarsak ~ozi.im ba- 45 = 5tf ---+ 11 = 3
sitle§ir. Bu 11 zamam sonunda 2. damlanm ald1g1 yo!:
Orijini ~atida ve y yoni.ini.i a~ag1 dogru alalrm. 1. darnla Y2 = 4g(t1 - I )2 = 5 x 22 = 20 m
yola ~iktigmda kronometreyi ba§lahp ol~ti.igi.imi.iz zaman1 t1
iki yol arasmdaki fark 2. damlanm ne kadar geride oldugunu
ile gosterelim. Buna gore, hareket denklemi §6yle olur:
I , verir:
YI = 291j
2. damla 1 saniye sonra yola ~iktigmda onun i~in de ayn IJI - IJ2 = 45 - 20 = 25 m.
bir kronometrede 12 zamam ba§lata11m. Onun da hareketi 2. damla yerden 25 m yukardadH.

Ornek 2.13 12 m/ olur. Binanm tepesinden ve a§ag1 yonde atuan 2. top

i~inbu degerler 1J2o = 32 m ve u20 = - 4 m/ olur. Buna gore,
her iki topun hareket denklemlerini yan yana yazalim:

1. top 2. top
U1 = 12 - 101 u2 = -4- IOt
IJI = 0 + 121 - 5t2 Y2 = 32 - 41 - 51 2

(b) iki top ~arp1~t1klar1 anda, y konumlar1 aym olur:

Yerden bir top 12 m/s h1zla yukan dogru atild1g1 anda, 32 m YI = IJ2
121 - 51 2 = 32 - 41 - 5t2
yukseklikteki bir binanin fat1sindan ikinci bir top 4 m/s h1zla
a§ag1 yonde firlat1l1yor. Bu denklemin ~ozi.imi.i, iki topun t = 2 s anmda ~arp1~tikla­
rm1 bildirir.
(a) Ayn1 bir koordinat sistemi ifinde kalarak, her iki topun
(c) Bu 1 zamaniru y 1 veya y2 den birinde kullamrsak, ~ar­
hareket denklemlerini yazin.
p1~ma yi.iksekligini buluruz:
(b) iki top ne zaman farp1§1rlar ?
(c) Hangi yukseklikte farp1wlar ?
IJI = 12 X 2 - 5 X 22 = 4 m = IJ2
(d) Yine bu I zamanm1 h1z formi.illerinde kuUanarak h1zlan
(d) <;arp1§t1klan anda herbirinin hlZI ne kadard1r?
buluruz:
<;ozum u1 = 12 - 10 x 2 = -8 m/s
Bu problemde yine iki cismin hareketini aym bir koordinat u2 = -4- 10 x2 = -24m/
sisteminde inceleyecegiz. <;:arpi§ma anmda u1 h1zmm negatif olduguna dikkat
(a) Orijini yerde ve pozitif yoni.i yukan dogru se~ersek, yer- edin. Yani, 1. top maksimum yi.ikseklige ~oop geri donmi.i~
den atuan 1. topun ilk konumu Y1 o = 0 ve ilk h1z1 u1 0 = ve a§ag1 yonde giderken ~arp1§ma olmu§tur.
38 2. DOCRUSAL HAREKET

Test
1. Bir koordinat sisteminde, ivmesi a = +2 m/s 2 olan bir
11. Pozitif yonde ilerleyen bir cismin hlZI 5 s i~inde 8 m/s
cisim i~in a§ag1dakilerden hangisi yanh§tlr:
artiyor. ivmesi ka~ m/s 2 olur?
(a) Pozitif yonde gidiyorsa hiz1 artmaktadir.
(b) Negatif yon de gidiyorsa yava§lamaktadu. (a) 1.0 (b) 1.2 (c) 1.4 (d) 1.6
(c) Hiz1 daima sifirdan farkhdu.
(d) H1z1, e§it zaman arabk.larmda e§it miktarda artar. 12. Bir cismin konumu x = t 3 (metre) olarak degi§iyor.
r = I s amndaki ivmesi ka~ m/s 2 olur?
2. Bir koordinat sisteminde pozitif yonde gitmekte olan bir w2 ~4 ~6 ~8
cismin ivmesi negatif ise, a§ag1dakilerden hangisi dog-
rudur?
13. Ay'm yen;ekimi ivmesi Dilnya'nmkinden daha kil~ilk­
(a) Cismin hlZI artar.
tilr. Ay'da yi.iksekten b1rakilan bir ta§ i~in , a§ag1dakiler-
(b) Cisim bir yerde durup geri cloner.
den hangisi dogrudur?
(c) Cismin hlZI sabit kahr.
(a) Dilnyadakinden daha k1sa silrede dil§er.
3. ivmeli hareket i~in hangisi dogrudur? (b) Daha uzun silrede dil§er.
(a) H1z s1f1r ise ivme de s1f1rd1r. (c) Aym silrede dil§er.
(b) H1z pozitif ise iv me de pozitiftir.
(c) Sabit ivmeli cisim durabilir. 14. IO m/ s h1zla gitmekte olan bir bisikletli frene basarak
(d) Sabit ivmeli bir cisim durgun kalamaz. 5 s i~inde duruyor. Duruncaya kadar ald1g1 yo! ka~ met-
redir?
4. 20 m yiikseklikten b1rakllan bir cisirn ka~ saniyede yere
(a) IO (b) 15 (c) 20 (d) 25
dil§er?
w1 ~2 ~3 ~4 15. Bir cismin r = I, 2, 3, 4 s anlarmdaki konumlan x =
2, 7, 9, 15 m dir. Bu cismin [2, 4] s arahgmdaki ortalama
5. Yilksekten b1rakllan bir cisim 5 s de ka~ metre yo! al1r?
h1ZJ ka~ m/s olur?
(a) SO (b) 75 (c) 100 (d) 125
WI ~2 ~3 ~4
6. Yilksekten birakllan bir cismin h1ZJ 4 s sonra 40 m/s olu-
yor. Bu zaman aral1gmda ortalama h1z1 ne kadard1r? 16. A§ag1daki onermelerden hangisi dogrudur?
(a) O (b) 10 m/s (c) 20 m/s (d) 40 m/s (a) Sabit h1zla giden bir cismin ivmesi s1firdir.
(b) Negatif yonde yava§layan bir cismin ivmesi pozitiftir.
7. Bir ta§ yerden yukan dogru at1hyor. +y ekseni yukar1
(c) Negatif yonde h1zlanan bir cismin ivmesi negatiftir.
yonde se~ildigine gore, a§ag1dakilerden hangisi dogru-
(d) Hepsi.
dur?
(a) Yukar1 ~ikarken ivmesi +g dir.
(b) Maksimum yi.ikseklikte ivmesi s1fo olur. 17. Durdugu yerden sabit ivmeyle h1zlanan bir cismin ilk 1,
2, 3 saniyede ald1g1 yollarm oran1 nedir?
(c) A§ag1 inerken ivmesi +g dir.
(d) Hareket silresince ivmesi -g dir (a) 1:2:3 (b) 1:3:5 (c) 1:4:8 (d) 1:4:9

8. Yilksekten b1rakllan bir ta§ yere 5 saniyede dil§ilyor. Or- 18. Durmakta olan bir cisirn sabit ivmeyle h1zlaruyor. 3. sa-
talama ivmesi ka~ m/s 2 olur? niyede ve 4. saniyede ald1g1 yollarm oram ne olur?
(a) 0 (b) 2 (c) 5 (d) 10 (a) 3/ 4 (b) 5/7 (c) 7/ 9 (d) 9/ 16
9. Bir ta§ yukan dogru at1hyor. Maksirnum yi.ikseklikte,
hangisi dogrudur? 19. Yerden yukar1 yonde u0 ve 2u0 h1zlanyla iki ta§ attl1yor.
(a) H1ZJ ve ivmesi s1f1rdir. Hiz1 bilyilk olarun maksirnum yilksekligi digerininkinin
ka~ kati olur?
(b) H1ZJ s1fo, ivmesi maksirnumdur.
(c) H1ZJ maksimum, ivmesi sif1rdir. (a) 2/ I (b) 4/ I (c) Y2./ I (d) I / Y3
(d) H1ZJ s1f1r, ivmesi yer~ekirni ivmesidir.
20. iki cisim aym yerden, aym anda ve aym yonde hare-
10. u h1z1yla giden bir araba frene bas1ld1gmda d uzak-
kete ba§hyorlar. A cismi sabit I 0 m/s h1zla gidiyor. B
hgmda durabiliyorsa, aym araba 2u hmnda giderken
cismi sabit 4 m/s 2 ivmeyle h1zlaruyor. iki cisim kai; sa-
aym §ekilde frene bas1ld1gmda hangi uzak.11kta durur?
niye sonra tekrar aym hizaya gelirler?
(a) d /2 (b) d (c) 2d (d) 4d
(a)2 (b)3 (c)4 (d)S
PROBLEMLER
Problemler
2. l Konum , Yerdegi~tirme , H1z ve ivme
t 1= Is
Problem 2. 1
2.1 Bir cismin degi§ik zamanlardaki konumlar1 i.istteki §e-
kilde gosterilmi§tir. (a) [t 1, t2 ] ve [t 2 , t3 ] araligmda yerdegi§-
tirmeleri bulun. (b) Aym araliklarda ortalama h1zlar1 hesap-
laym. [C:(a) D.x = 4m ve D.x = -2m,
(b) Von = 4 m/s ve Von = -0.67 m/ ]
2.2 Bir hareketlinin konumu zamanla x = 5t2 (metre) olarak
degi§iyor. (a) t = I s ve t = 3 s anlarmdaki konumlar1 nedir?
(b) t : [1,3) araligmda ortalama hm ne olur? (c) t = I s ve
t = 3 s anlarmdaki ani hm ne olur?
[C: 5 ve 45m , (b) 20 m/s, (c) I 0, 30 m/ .]
-
v,=2 ml
0
-
v,=4 ml
-
v,=-6 mis
x
t,=2s l,=5 s
Problem 2.3
2.3 Bir cismin degi§ik zamanlardaki h1zlan i.istteki §ekilde
gosterilmi§tir. (a) (1 1, 12 ] ve [1 2 , t3] arahk.larmda ortalama iv-
meleri hesaplaym. [C: a0 n = 2 m/s 2 ve a0 n = -3.3 m/ 2 .]
2.4 Bir cismin hm v(t) = 20 - 31 2 olarak degi§iyor.
(a) t = (I , 2] aral1gmda ortalama ivmesini hesaplaym.
(b) I = I ve t = 2 s anlarmdaki ani ivmeleri bulun.
[C: (a) a 0 n = -9 m/ 2 , (b) a= -6, - 12 m/ 2 .]
2.5 Bir top 24 m/s h1zla bir duvara dik olarak r;arp1yor ve
aym h1zla geri yans1yor. Topun duvarla temas1 0.03 s si.ir-
mi.i§ti.ir. (a) Hizdaki degi§me ne kadard1r? (b) c;arp1§madaki
ortalama ivme ne olur? [C: (a) 48 m/s, (b) 1600 m/ 2 .]
2.2 Sabit ivmeli Hareket
2.6 Bir ur;agm gi.ivenle piste ini§ yapabilmesi ir;in yere
120 m/ h1zla degmesi ve 5 m/ 2 ivmeyle yava§lamas1 gere-
kiyor. (a) Ur;ak pistte kar; sanide durur? (b) Pistin uzunlugu
en az ne kadar olmal1dlf? [C: (a) 24s, (b) 1440m .]
2. 7 Sa bit ivmeli hareket eden bir cisim, aralannda 25 m me-
safe bulunan iki noktanm birinden I0 m/s h1zla girip, ikin-
ciden 15 m/ h1zla r;ik1yor. (a) Cismin ivmesi ne kadardu?
(b) iki nokta arasm1 kar; saniyede ger;er?
[C:a =2.5m /s 2 , t=2 .]
2.8 Sa bit ivmeli hareket eden bir cisim, aralannda I0 m me-
safe bulunan iki nokta aras1m 2 de ger;iyor. ikinci noktadan
ger;erken h1z1 8 m/ dir. Cismin ivmesini ve birinci nokta-
daki hmm bulun. [C: a = 3 m/ 2 , v0 = 2 m/ .]
2.9 Bir tren birinci istasyondan kalk1§ta 12 s boyunca
2 m/ 2 ivmeyle h1zlan1yor. Daha sonra hmm sabit tutup 5 s
39
boyunca yol al1yor. En sonunda 4 m/s 2 ivmeyle yava§lay1p
ikinci istasyonda duruyor. iki istasyon aras1 kar; metredir?
[C: 336 m .]
2. 10 Bir jet ur;ag1 kalki§ s1rasmda 4 m/s 2 ivmeyle h1zlana-
bilmekte ve 80 m/ hiza eri§tiginde havalanabilmektedir. Fa-
kat, pilot havalanmaktan vazger;mek isterse 5 m/s 2 ivmeyle
yava§layarak durabilmektedir. Bir pilot kalki§ h1zma ula§-
t1g1 anda ur;u§tan vazger;iyor. Gi.iven ir;inde durabilmesi ir;in,
ur;ak pistinin uzunlugu en az ne kadar olmalidlf?
[C: 1440m .]
2. 11 Bir trenin maksimum ivmesi 8 m/s 2 dir. Bu tren, ara-
lannda 1800 m mesafe bulunan iki istasyon arasm1 en kisa
si.irede katetmek istiyor. Bu amar;la, yolun ilk yansmda h1z-
lan1yor, ikinci yar1smda yava§lay1p istasyonda duruyor. Tre-
nin ula§abilecegi en yilksek hm ve yolu kar; saniyede ald1gm1
hesaplaym. [C: v = 120 m/s ve 1 = 30 s .]
2. 12 Bir otomobil 20 m uzunlugunda bir TIR kamyonunu
sollam.a k istiyor. Ba§lang1r;ta otomobil ve kamyon aym §e-
ritte ve aym sabit 15 m/ hmyla gitmektedirler. Otomobil
kar§I tarafm bo§aldigm1 gori.ince sol §eride ger;ip 5 m/s 2 iv-
meyle hizlanmaya ba§hyor ve kamyonun on ucuna vard1-
gmda soliamay1 ba§arm1§ oluyor. (a) Sollama kar; saniye su-
rer? (b) Bu sollama kar; metrelik bir bo§ §erit gerektirir? (Not:
Otomobilin uzunlugu kamyonunkine katilm1§ olup, ihmal
edilecektir.) [C: (a) 2.8 , (b) 62 m .]
34 mis
-
4 ml
30 m
Problem 2. 13
2. 13 Bir spor otomobilin si.iri.ici.isi.i sabit 34 m/s h1zla gider-
ken, birdenbire 30 m oni.inde bir kamyonun aym yonde sa-
bit 4 m/s ruzla gitmekte oldugunu gori.ip frene bas1yor. Oto-
mobil 6 m/s 2 ivmeyle yava§lad1gma gore, kamyona arkadan
r;arpar rru? (Yolgosterme: Otomobilin yava§lay1p durmas1 §art
degildir. Kamyonla aym h1za di.i§ti.igi.i anda, kamyondan daha
az yol gitrni§ olmas1 yeterlidir.)
[C: c;arpar. Otomobilin hmm 4 m/ ye di.i§i.irmek
ir;in 5 zamana ve 95 m yola ihtiyac1 vard1r. Oysa, bu arada
kamyon sadece 30 + 4 x 5 = 50 m yol alm1§tu.]
-
a=5 mis' v=8 mis
-l;.-o-
a
Problem 2.14 --
2. 14 KlfmlZI I§ikta beklemekte olan bir motosik.let, ye§il yan-
d1gmda 5 m/ 2 ivmeyle h1zlan1yor. Tam o anda, yan §eritte
sabit 8 m/s h1zla gelmekte olan bir kamyon, ruzm1 kesme-
"\
40
den, ye§il l§ikla beraber yoluna devam ediyor. (a) Motosik-
let kamyona ne kadar zaman sonra yeti§ir? (b) Yeti§tigi anda
motosiklet ne kadar yol alrru§tlr?.
[C: (a) r = 3.2s, (b) x = 25.6m.]
2.3 Serbest Du~me
2.15 Bir ta§ I 05 m yi.ikseklikteki bir binamn c;atismdan a§ag1
yonde 20 m/ h1zla fulatihyor. (a) Yere kac; saniyede di.i§er?
(b) Yere hangi h1zla c;arpar? [C: (a) 3 s, (b) 50 m/s .]
2.16 Bir kuyunun agzmdan b1raktlan ta§m dipteki suya
c;arpma sesi 4.5 s sonra yukarda i§itiliyor. Sesin havada ya-
yilma hm sabit 340 m/s olduguna gore, kuyudaki su yi.izeyi
ne kadar a§ag1dadu? [C: 90 m .]
L+o::
Problem 2. 17
2. 17 Bir binanm c;atismdan bir top biraktl1yor. A§ag1 katlar-
dan birinde, pencere oni.inde oturan bir adam topun kendi
penceresinden 0.2 saniyede gec;tigirli gori.iyor. Pencere yi.ik-
sekligi 1.80 m dir. Ta§m buakild1g1 c;ati, adarnm penceresinin
i.ist kenarmdan ne kadar yi.iksektedir? (Yol gosterme: Veriler
ta§m pencerenin i.ist kenarmdaki hmm bulmaya yeterlidir.)
[C: 3.2 m .]
2. DOCRUSAL HAREKET
20 mis
d
Problem 2.18
2.18 Yol kenanndaki bir agac;ta, yerden 6111 yi.iksekteki
bir dalda oturan bir maymun, 20 m/s h1zla gelmekte olan
bir kamyonetin kasasma atlamak istiyor. Kamyonet hangi d
uzakhgmdayken, maymun kendini b1rakmal1du ki kasanm
ic;ine di.i§ebilsin? [C: 22 m .]
2.19 Bir hokkabaz havaya bir top attLktan sonra, 9 m uzak-
taki kap1ya 5 m/s h1zla gidip geliyor ve topu yere di.i§meden
yakahyor. Bunu yapabilmesi ic;in topu hangi h1zla yukar1 fir-
latma11drr? [C: 18 m/s .]
2.20 Bir hokkabaz elindeki topu, salonun 5 m yi.ikseklikteki
tavamna ancak eri§ecek §ekilde havaya fulatiyor. (a) Topun
ilk h1z1 nedir? (b) Bu top tavan hizasmdayken ikinci bir topu
yine aym ilk h1zla fulatiyor. iki top ne zaman ve hangi yi.ik-
seklikte kar§Ila§ular? [C: (a) I 0 m/s , {b) 0.5 s ve 3.75 m .]