ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ NATIONAL AND KAPODISTRIAN

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ UNIVERSITY OF ATHENS

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ SCHOOL OF PHILOSOPHY
ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ FACULTY OF PHILOLOGY
ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ DEPARTMENT OF LINGUISTICS

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

«ΕΛΛΕΙΜΜΑΤΑ ΛΕΞΙΚΟΥ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ

ALZHEIMER: ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΡΗΜΑΤΑ
ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ
COOKIE THEFT»

Γούλας Γεώργιος

ΑΜ: 1560201800050

Επιβλέπουσα: Βαρλοκώστα Σπυριδούλα

Αθήνα, 2022

1
Περιεχόμενα
Περίληψη ....................................................................................................................... 3
Εισαγωγή ....................................................................................................................... 4
1. Βιβλιογραφική ανασκόπηση .................................................................................. 7
1.1. Σημασιολογικό-λεξικό επίπεδο ........................................................................... 9
1.2. Μορφολογικό-Συντακτικό Επίπεδο .................................................................. 13
2. Μεθοδολογία ........................................................................................................ 16
2.1. Συμμετέχοντες .................................................................................................. 16
2.2. Υλικό – Δοκιμασίες....................................................................................... 17
2.2.1. Διαδικασία ................................................................................................. 20
3. Αποτελέσματα ...................................................................................................... 21
4. Συζήτηση .............................................................................................................. 27
Συμπεράσματα ............................................................................................................. 29
Βιβλιογραφία ............................................................................................................... 30

2
Περίληψη
Στην παρούσα μελέτη εξετάζονται τα ελλείμματα σε επίπεδο λεξικού και
συγκεκριμένα η χρήση των ουσιαστικών και των ρημάτων σε δεδομένα συνεκτικού
λόγου (connected speech) ασθενών με Alzheimer συγκριτικά με ένα υγιές δείγμα.
Παράλληλα, θα εξεταστεί σε λιγότερο αναλυτικό βαθμό η μορφοσυντακτική τους
ικανότητας. Μελετάται η σύγχρονη, αλλά και η προγενέστερη βιβλιογραφία προς
θεωρητική διερεύνηση των επιπτώσεων της νόσου πολυσχιδώς αναφορικά με τη
γλώσσα, δίνοντας βάση στο σημασιολογικό και λεξιλογικό επίπεδο (πρωτευόντως, ως
αντικείμενο της παρούσας έρευνας) και δευτερευόντως στο μορφολογικό και
συντακτικό επίπεδο. Όπως εκπορεύεται από τα αποτελέσματα που θα αναλυθούν, οι
ασθενείς με Νόσο Αλτσχάιμερ υστερούν των υγιών υποκειμένων στη χρήση των
ουσιαστικών και των ρημάτων τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά, καθώς όχι μόνο
χρησιμοποιούν λιγότερα, αλλά και εμφανίζουν δυσκολία στην ανάκληση και
επιδίδονται στην χρήση γενικότερων όρων και εννοιών. Τέλος, μικρή διαφορά
παρατηρείται και στη χρήση παρατακτικών και υποτακτικών δομών, αλλά και στην
ποσότητα των προτάσεων που εξέφερε συνολικά στο λόγο της εκάστη ομάδα.

3
 Εισαγωγή
Είναι κοινή παραδοχή το να λέμε πως κάποιος έχει Αλτσχάιμερ, όταν
παρουσιάζει προβλήματα στη μνήμη και συγκεκριμένα το να το συναρτούμε με την
προχωρημένη ηλικία. Η συγκεκριμένη νόσος, βέβαια, δεν αποτελεί απλώς μια πορεία
εξασθένησης της μνήμης και δεν είναι χαρακτηριστικό ότι προσβάλλει μόνο άτομα
προχωρημένης ηλικίας. Η νόσος του Αλτσχάιμερ (στο εξής, NA) (Alzheimer’s
Disease/ AD) συνιστά μια πολυπαραγοντική νευροεκφυλιστική νόσο του εγκεφάλου,
η οποία ανάλογα με την πορεία της επηρεάζει πολυσχιδώς τον νοσούντα.
Εκτός από την μνήμη, οι ασθενείς παρουσιάζουν έκπτωση στην πλειονότητα
των γνωστικών λειτουργιών, που ανάλογα με την πορεία της καθιστά τον ασθενή όλο
και πιο δυσλειτουργικό στην καθημερινότητά του. Οι κύριες γνωστικές λειτουργίες,
εκτός της μνήμης, είναι η γλώσσα (στην προφορική και στη γραπτή της μορφή), η
προσοχή, η συγκέντρωση, η βούληση, η αντίληψη και η αναγνώριση, οι οποίες με τη
σειρά τους και με την δράση όλου του εγκεφάλου οδηγούν σε συνθετότερες
εκτελεστικές δεξιότητες, όπως η διαμόρφωση σχεδίων, η συμπεριφορά, η
δημιουργικότητα, η κριτική ικανότητα και διάφορες άλλες.
Στην παρούσα μελέτη αυτό που θα μας απασχολήσει είναι τα προβλήματα που
εμφανίζουν οι ασθενείς με NA σχετικά με τη γλώσσα. Είναι ευρέως γνωστό μέσω της
βιβλιογραφίας ότι οι ασθενείς με ΝΑ εμφανίζουν διαφορετικών τύπων προβλήματα
στη γλώσσα, τα οποία αφορούν κατά κύριο λόγο στη σημασιολογία, την εύρεση
λέξεων, τη μορφοσύνταξη και αργότερα, σε προχωρημένο στάδιο, προβλήματα τα
οποία σχετίζονται με τη φωνολογία. Κατά κύριο λόγο, ο πρώτος γλωσσικός τομέας ο
οποίος πλήττεται από τη νόσο Αλτσχάιμερ είναι ο σημασιολογικός. Μάλιστα, η
διεθνής αλλά και η ελληνική βιβλιογραφία είναι πολύ πλούσια για τη νόσο αυτή και
τον τρόπο που προσβάλλει τη γλώσσα, ενώ παράλληλα έχει διεξαχθεί και πλήθος
ερευνών για να κατανοηθεί πληρέστερα.
Η νόσος ανακαλύφθηκε πρώτη φορά το 1906 από τον
γερμανικής καταγωγής ψυχίατρο Alois Alzheimer, ο οποίος, φροντίζοντας μια
ασθενή του, παρατήρησε έκπτωση στη μνήμη, στην ομιλία και την κατανόηση
παράλληλα με αφύσικα συμπτώματα στη γλώσσα και τη συμπεριφορά, όπως η
ταραχή και η σύγχυση (Ammar & Ayed, 2020), με αποτέλεσμα η πάσχουσα (και εν
γένει οι ασθενείς με Αλτσχάιμερ) να καταστεί δυσλειτουργική στην καθημερινή της
4
ζωή. Την παρούσα ερευνητική εργασία θα
απασχολήσει η νόσος Αλτσχάιμερ υπό το πρίσμα της γλωσσολογίας, στοχεύοντας
στην ανάδειξη των δυσλειτουργιών που προκαλεί στη γλώσσα. Πιο συγκεκριμένα, η
εργασία στοχεύει στο να καταστούν φανερότερα τα ελλείμματα λεξικού, όσον αφορά
στα ουσιαστικά και ρήματα, σαν απότοκο της γνωστικής έκπτωσης ως συνέπειας της
συγκεκριμένης νόσου. Η ξενόγλωσση βιβλιογραφία και οι έρευνες της
αλλοδαπής είναι εκτεταμένες τόσο ως προς τον αριθμό όσο και ως προς το
περιεχόμενό τους, ενώ η ελληνική βιβλιογραφία είναι συγκριτικά μικρότερη. Η
εργασία αυτή, λοιπόν, θα επιχειρήσει τη γεφύρωση μέρους της ξενόγλωσσης
βιβλιογραφίας με τα ελληνικά εμπειρικά δεδομένα και την εφαρμογή των θεωριών
αυτών των βιβλιογραφικών και ερευνητικών δεδομένων με τα ελληνικά πρότυπα.
Έτσι, επομένως, θα διερευνηθούν τα ελλείμματα σε επίπεδο λεξικού μέσω της
βιβλιογραφίας, αλλά και μέσω έρευνας. Σχετικά με την έρευνα
(θα γίνει περαιτέρω ανάλυση στα παρεπόμενα κεφάλαια βλ. Μεθοδολογία και
Αποτελέσματα), θα εξεταστεί ένα ετερογενές σύνολο υποκειμένων, τα οποία θα
εντάσσονται στις κατηγορίες των ασθενών με ΝΑ (AD) και των υγιών (Healthy
Controls- HC). Θα εξεταστούν δεδομένα τα οποία προέκυψαν από μια δοκιμασία
κατά την οποία τα υποκείμενα υποβλήθηκαν σε μια διαδικασία περιγραφής εικόνας
(Cookie Theft Picture ή Η Κλοπή του μπισκότου βλ. κεφάλαιο 2.2. Υλικό-
Δοκιμασίες), ενώ παράλληλα έγινε ηχογράφηση της συζήτησης μεταξύ του ερευνητή
και του υποκειμένου και στη συνέχεια απομαγνητοφώνηση, ώστε να αποδελτιωθούν
οι παρατηρήσεις εγγράφως και να υποβληθούν σε εξέταση. Στην ερευνητική
αυτή εργασία συμπεριλαμβάνονται τα παρακάτω κεφάλαια και έχει την εξής δομή:
Αρχικά, υπάρχει περίληψη, η οποία συμπυκνώνει τα ερευνητικά αποτελέσματα και
θέτει φανερά τα ερευνητικά ερωτήματα και τις λέξεις κλειδιά που αφορούν το
περιεχόμενο της εργασίας. Στη συνέχεια περιλαμβάνεται η Εισαγωγή με γενικές
πληροφορίες τόσο για την ίδια την εργασία όσο και για τη νόσο Αλτσχάιμερ.
Ακολουθεί βιβλιογραφική ανασκόπηση (κεφ. 1) για το θέμα που διερευνάται, αλλά
και υποκεφάλαια για το σημασιολογικό (κεφ. 1.1.) και το μορφοσυντακτικό επίπεδο
(κεφ. 1.2.). Ύστερα θα δοθούν οι σχετικές με την έρευνα πληροφορίες στα εξής
κεφάλαια: Μεθοδολογία (κεφ. 2), Συμμετέχοντες (κεφ. 2.1.) όπου θα αναφέρονται οι
βασικές για το προφίλ των υποκειμένων πληροφορίες, Υλικό-Δοκιμασίες (κεφ. 2.2.)
όπου θα αναλυθεί ο ρόλος του υλικού που χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα, αλλά και οι
Δοκιμασίες στις οποίες υποβλήθηκαν οι συμμετέχοντες. Σε συνδυασμό με αυτά, θα
5
ενσωματωθεί σε αυτό το κεφάλαιο και η υποενότητα Διαδικασία στην οποία θα
αναφερθούν ο τόπος, ο τρόπος και η διαδικασία παράλληλα με τις οδηγίες της
έρευνας. Επίσης, θα δοθούν τα αποτελέσματα τις έρευνας (κεφ. 3), τα οποία θα
αναλυθούν ως επί το πλείστον ποσοτικά με χρήση διαγραμμάτων, πινάκων και
στατιστικών μεθόδων και θα συνδυαστούν με τις πληροφορίες της βιβλιογραφικής
ανασκόπησης. Τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας αυτής θα είναι η Συζήτηση (κεφ. 4)
όπου θα συζητηθούν τα αποτέλεσμα της έρευνάς μου σε σύγκριση με τη
βιβλιογραφία. Τέλος, θα συμπεριληφθεί η ενότητα Συμπεράσματα, κατά την οποία θα
συνοψιστούν τα ευρήματα της έρευνας και της βιβλιογραφίας (η οποία θα δοθεί στην
τελευταία ενότητα «Βιβλιογραφικές Αναφορές»).

6
 1. Βιβλιογραφική ανασκόπηση
Η Άνοια (Dementia) αποτελεί μια χρόνια νόσο που χαρακτηρίζεται από
παρακμιακή πορεία στη μνήμη, τη γλώσσα, την επικοινωνία και άλλες γνωστικές
ικανότητες, με πιο συνηθισμένη (πάνω από τις μισές περιπτώσεις) την άνοια τύπου
Αλτσχάιμερ (Alzheimer) (Ahlsén, 2006). Η νόσος Αλτσχάιμερ υπάγεται σε αυτήν την
κατηγορία, αποτελώντας μια επίκτητη εκφυλιστική νόσο νευρολογικής φύσης που
επηρεάζει τις γνωστικές λειτουργίες (Caplan, 1987) και όλα τα διακριτά μέρη της
μνήμης (Kempler, 2010). Σε μεγάλο ποσοστό, στα αρχικά της στάδια, η νόσος
επηρεάζει γλωσσικά-γνωστικά την σημασιολογική και πραγματολογική ικανότητα
των ασθενών, οι οποίοι υπολογίζονται παγκοσμίως σε 35 εκατομμύρια (Ferris &
Farlow, 2013).
Ανατομικά, το Αλτσχάιμερ σε πρώιμη φάση επηρεάζει στην περιοχή του
εγκεφάλου τον φλοιό των ημισφαιρίων, τον μέσο κροταφικό λοβό (Williams et al.,
2021), ο οποίος περιλαμβάνει τον ιππόκαμπο, την αμυγδαλή και άλλες
παραϊπποκαμπικές περιοχές (Cutsuridis & Motoharu, 2017), προκαλώντας ατροφία
σε όλες αυτές τις περιοχές.

Εικόνα 1: Συγκριτική νευροαπεικόνιση ενός υγιούς εγκεφάλου κι ενός εγκεφάλου με Νόσο Αλτσχάιμερ σε
προχωρημένο επίπεδο (Bagad et al., 2013)

7
 Το Αλτσχάιμερ είναι μια πολυπαραγοντική εκφυλιστική νόσος. Δεν υπάρχει
βέβαια αιτία εμφάνισής της. Βαρύνοντα ρόλο φαίνεται να διαδραματίζουν γενετικοί
και βιολογικοί παράγοντες, όπως η ηλικία (κυρίως), το φύλο και η κληρονομικότητα,
αλλά και κοινωνικοί, όπως η εκπαίδευση. Πιο συγκεκριμένα, οι γυναίκες τείνουν να
προσβάλλονται διπλάσια σε σύγκριση με τους άντρες, με βαρύτερη έκφανση της
νόσου καταλήγοντας στο πλήρως ανοϊκό στάδιο νωρίτερα (Μεντενόπουλος, 2002).
Παράλληλα με το φύλο, τα χρόνια εκπαίδευσης φαίνεται να σχετίζονται με την
έκφανση της Νόσου Αλτσχάιμερ (ΝΑ), καθώς βάσει ερευνών η μόρφωση και η
υψηλή νοημοσύνη συνεπάγονται μικρότερη συχνότητα εμφάνισης και μικρότερη
γνωστική έκπτωση ακόμη και σε ασθενείς με σοβαρότερη εγκεφαλική βλάβη (Jorm,
2002). Η διάγνωση της ΝΑ μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους, αλλά
αποτελεί δύσκολη διαδικασία τόσο η εύρεση όσο και η ταξινόμηση του ασθενούς
στον τύπο της άνοιας. Κατ’ αρχάς μια σημαντική ένδειξη είναι ο βαθμός που
επιτυγχάνουν οι εξεταζόμενοι στο Mini-Mental State Examination (MMSE), το οποίο
μάλιστα αποτελεί μια πρόχειρη επίσημη εξέταση της γλώσσας (Tang-Wai & Graham,
2008) και κατά το οποίο βαθμός μικρότερος του 24 (στα 30) συνεπάγεται έκπτωση
στις γνωστικές λειτουργίες. Ο ασφαλέστερος τρόπος διάγνωσης και
διαφοροδιάγνωσης της ΝΑ είναι οι νευροαπεικονιστικές μέθοδοι. Η Λειτουργική
Μαγνητική Τομογραφία (fMRI) «χαρτογραφεί» ταυτοχρόνως ανατομικές δομές και
αιμοδυναμικές αλλαγές κατά την εκτέλεση κάποιας εγκεφαλικής λειτουργίας. Η
Τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων (PET) εξετάζει τη μεταβολική δραστηριότητα,
την κατανάλωση οξυγόνου και τη ροή και των όγκο αίματος στις εγκεφαλικές
περιοχές. Και τέλος χρησιμοποιείται και η Μαγνητική Τομογραφία (MRI), η οποία
επιτελεί υπολογισμό της επιφάνειας των δομών του ιππόκαμπου και των αμυγδαλών
και δεν είναι η πλέον αξιόπιστη. (Brown & Hagoort, 1999)
Η ΝΑ, πέρα από τα γνωστικά /
συμπεριφορικά και οπτικοκαταστευαστικά προβλήματα που προκαλεί, επηρεάζει και
τη γλώσσα στο σημασιολογικό, λεξικό, μορφοσυντακτικό, φωνολογικό και
πραγματολογικό επίπεδο, ενώ εκτός από την παραγωγή λόγου επηρεάζει και την
κατανόηση. Έρευνες έχουν δείξει ότι το φωνολογικό, μορφολογικό και συντακτικό
επίπεδο σχετικά διατηρούνται στο ήπιο στάδιο της νόσου σε αντίθεση με το
σημασιολογικό και το πραγματολογικό, ενώ παράλληλα συνήθως παρατηρείται
περισσότερο έλλειψη συνεκτικότητας παρά συνοχής (Ball et al., 2008). Παρακάτω

8
αναλύονται τα προβλήματα που προκαλεί η νόσος στο σημασιολογικό-λεξικό και το
μορφοσυντακτικό επίπεδο1.

1.1. Σημασιολογικό-λεξικό επίπεδο

Το σημασιολογικό γλωσσικό πεδίο αφορά στην γλωσσική σημασία των

λέξεων και την ένταξή αυτών σε διάφορα σημασιολογικά/ σημειωτικά πεδία και είναι
το πρώτο μέρος του γνωσιακού πεδίου (cognitive domain) που πλήττεται από την
νόσο. Η σημασιολογική γνώση συμπεριλαμβάνει ένα εύρος πληροφοριών: α) τη
λειτουργική γνώση, β) την κατηγοριοποίηση, γ) τη φυσική/υλική γνώση, δ) τη γνώση
της ζωτικότητας και ε) τη συνωνυμία (Kempler, 2010). Ένα παράδειγμα είναι το
λουλούδι: α) το μυρίζουμε, το χρησιμοποιούμε ως διακόσμηση/δώρο, β) ανήκει στην
κατηγορία των φυτών, γ) έχει κοτσάνι/πέταλα/μυρωδιά, δ) είναι άψυχο αντικείμενο,
ε) και έχει συνώνυμό του τη λέξη άνθος.
Εν γένει, οι περισσότεροι ασθενείς με ΝΑ δυσκολεύονται στην
κατονομασία συνηθισμένων αντικείμενων, την αντιστοίχιση λέξεων για διάφορες
εικόνες ή αντικείμενα και άλλες διαδικασίες που απαιτούν σημασιολογική γνώση
τόσο σε γραπτές όσο και σε εκφερόμενες λέξεις (Caplan, 1987), ενώ πλήττεται και η
σημασιολογική επεξεργασία (δηλαδή η απόδοση περιεχομένου στις λέξεις, η
κατονομασία, η κατανόηση και η χρήση λανθασμένων λέξεων, ο «κενός» λόγος κ.α.)
(Ferris & Farlow, 2013). Ακόμη, οι ασθενείς ενδέχεται να εμφανίσουν διαταραχή σε
συγκεκριμένη κατηγορία ουσιαστικών – λέξεων, για παράδειγμα τείνουν να
αποδίδουν λιγότερο σε έμβιες έννοιες και οντότητες και περισσότερο σε αντικείμενα
(Garrard et al., 2005).
Αξίζει σε αυτό το σημείο να αναφερθεί πως δεν είναι βέβαιο αν οι
σημασιολογικές/ λεξικές δυσκολίες οφείλονται είτε σε αδυναμία πρόσβασης των
ασθενών στο νοητικό λεξικό/ σε καταστροφή του είτε σε εκφυλισμό της
σημασιολογικής μνήμης/ του σημασιολογικού συστήματος (Hier et al., 1985). Η
σημασιολογική μνήμη (semantic memory) αποτελεί - μαζί με την επεισοδιακή μνήμη

1
Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί πως βάσει έρευνας των Sajjadi & Patterson (2012), οι
δοκιμασίες περιγραφής εικόνας είναι αποτελεσματικότερες στον εντοπισμό προβλημάτων του
σημασιολογικού πεδίου των ασθενών με ΝΑ, ενώ οι ημιδομημένες συνεντεύξεις αναδεικνύουν
περισσότερο προβλήματα στη μορφοσύνταξη. Δεδομένης της περιγραφής της εικόνας του Cookie
Theft, λοιπόν, δίνεται -ως επί το πλείστον- βάση στα ουσιαστικά και στα ρήματα αυτά καθ’ αυτά.

9
(episodic memory)- τμήμα της μεγαλύτερης κατηγορίας της δηλωτικής μνήμης
(declarative memory) (Squire, 2004). Η επεισοδιακή μνήμη σχετίζεται με
παρελθοντικά γεγονότα, που συνιστούν την «αυτοβιογραφία» ενός ανθρώπου, ενώ η
σημασιολογική μνήμη αφορά τη γενική γνώση των σημασιών, του λεξιλογίου, των
γεγονότων και λοιπών εννοιών του κόσμου (Squire, 1987).

Εικόνα 2: Βασικός διαχωρισμός της μνήμης και των εγκεφαλικών της περιοχών (Squire L., «Memory systems of the
brain: A brief history and current perspective», 2004)

Η ΝΑ διαχωρίζεται με λεπτές γραμμές από τις υπόλοιπες ανοιακές νόσους.

Όσοι παρουσιάζουν σημασιολογικές γλωσσικές δυσκολίες, δεν είναι πανάκεια ότι
πάσχουν συγκεκριμένα από Alzheimer’s, καθώς οι ανοιακές νόσοι και οι αφασίες
πλήττουν εν γένει τις εγκεφαλικές λειτουργίες, που σχετίζονται με τη γλωσσική
επιτέλεση. Σύμφωνα με τους Tang-Wai και Graham (2008) και τους Ahmed et al.
(2013), για παράδειγμα, κατά τα πρώτα στάδια της ΝΑ εντοπίζονται δυσκολίες των
ασθενών στην εύρεση λέξεων, παράλληλα με σημασιολογικές παραφράσεις –
υποκαταστάσεις (π.χ. χρήση της λέξης θεία αντί για αδερφή), ενώ ο λόγος είναι ρέων
και γραμματικά ορθός και μόνο σε προχωρημένο στάδιο αρχίζει να εντοπίζεται
ηχολαλία (echolalia), ο λόγος να γίνεται όλο και λιγότερο ρέων, να δυσκολεύεται ο
πάσχων στην κατανόηση των λέξεων, αλλά και να εμφανίζει επαναληπτικότητα /
στερεοτυπικότητα στη χρήση των λέξεων (Ferris & Farlow, 2013). Οι συνεχείς,
μάλιστα, επαναλήψεις σε περιβάλλον συνεκτικού λόγου έχουν αποδειχθεί ως
χαρακτηριστικό του λόγου των ασθενών με ΝΑ (Forbes-McKay and Venneri, 2005).
Από την άλλη, η γλωσσική έκπτωση που σχετίζεται μονομερώς στην υποβάθμιση της
σημασιολογικής μνήμης, ονομάζεται Σημασιολογική Άνοια.

10
 Όσον αφορά το σημασιολογικό πεδίο των ασθενών με ΝΑ, τα αποτελέσματα
των ερευνών έχουν δείξει ότι τυπικά το γλωσσικό προφίλ των πασχόντων
χαρακτηρίζεται από αυτό που ονομάστηκε παραπάνω ως «κενός λόγος». Ο
τελευταίος ορίζεται ως η δυσκολία εύρεσης σημασιολογικά ορθών λέξεων, η οποία
έχει ως απότοκο την υπερβάλλουσα χρήση περιφράσεων (circumlocutions), μη
εξειδικευμένης/ ακριβούς γλώσσας και πληθώρα λέξεων μηδαμινώς σημασιολογικά
φορτισμένων, που σημαίνει, με άλλα λόγια, ότι μεταφέρουν περιορισμένες ιδέες,
απόψεις, σημασίες (Ahmed et al., 2013); Mueller et al., 2018). Παράλληλα, έχει
αποδειχθεί πως οι νοσούντες ξεκινούν να αποδίδουν λιγότερο σε πιο αφηρημένες και
συγκεκριμένες λέξεις - ουσιαστικά (abstract and concrete words) που σχετίζονται με
συναισθηματικές έννοιες (emotional concepts) (Giffard et al., 2015).
Η σύγχρονη έρευνα για τις σημασιολογικές/ λεξικές γλωσσικές λειτουργίες
των ασθενών με ΝΑ έχουν επικεντρωθεί, κατά κόρον, στη χρήση των ουσιαστικών
και όχι τόσο στη χρήση των ρημάτων, παρά το γεγονός ότι η γλωσσική επεξεργασία
των ρημάτων αποτελεί απαιτητικότερη διαδικασία και λειτουργία του
σημασιολογικού πεδίου, σε σύγκριση με τα ουσιαστικά (Williams et al., 2021). Η
διαφορά -ενδεχομένως- εντοπίζεται στο ότι, στην πραγματικότητα, στην πλειονότητα
των γλωσσών παγκοσμίως, τα ρήματα τείνουν να εμφανίζουν μεγαλύτερη ποικιλία
στην κλίση (τη μορφολογία, βλ. κεφ. 1.2.), αλλά παρουσιάζουν και λεπτότερες
σημασιολογικές αποχρώσεις σε σύγκριση με τα ουσιαστικά. Μάλιστα και πάλι
σύμφωνα με τους Williams et al. (2021), ουσιαστικά και ρήματα έχουν
διαφοροποιημένα σημασιολογικά χαρακτηριστικά, καθώς τα ρήματα αφορούν σε
πράξεις (actions), ενώ τα ουσιαστικά σε αντικείμενα/ πράγματα.
Επιπροσθέτως, η πλειονότητα των ασθενών με ΝΑ βάσει ερευνών συνήθως
εμφανίζει δυσκολίες στα ρήματα όχι μόνο εξαιτίας της ποικιλίας στην κλιτική
μορφολογία, αλλά και εξαιτίας της σημασιολογικής πολυπλοκότητας και
διαφοροποίησης αυτών. Η σημασιολογική έκπτωση σε αυτήν την περίπτωση
εντοπίζεται στην επιλογή λέξεων της υπερκείμενης κατηγορίας (όχι μόνο στα
ουσιαστικά όπως είδαμε παραπάνω, αλλά και στα ρήματα) που έχει ονομαστεί
υπόθεση «Bottom-up breakdown of verb lexicon» και αφορά στην καταστροφή του
ρηματικού λεξικού από τη βάση τους στην κορυφή (Kim & Thompson, 2004)2.
Δηλαδή, οι ασθενείς τείνουν να χρησιμοποιούν ως επί το πλείστον ρήματα, τα οποία

2
Βλ. σελ. 18 παράδειγμα χρήσης λέξεων υπερκείμενης κατηγορίας

11
εκφράζουν γενικευμένες έννοιες για τις πράξεις που εκτελούνται, καταλήγοντας σε
νοηματικές αστοχίες. Η παρακάτω εικόνα δείχνει τη σημασιολογική αναπαράσταση
του αγγλικού ρήματος «clean» από τη βάση (bottom, δηλαδή την αρχή της
«αποκοπής» του ρήματος από τους ασθενείς με ΝΑ) στην κορυφή (top, εκεί, δηλαδή,
καταλήγουν οι ασθενείς να χρησιμοποιούν τη λέξη). Ένας υγιής ομιλητής θα
μπορούσε να χρησιμοποιήσει την λέξη «scrub» (=τρίβω), εκτός από τη λέξη «clean»
(=καθαρίζω). Ένας ασθενής, όμως, θα ξεκινούσε, ενδεχομένως, με τη λέξη «clean»

Εικόνα 3: Δενδροδιάγραμμα δεικτικό της σημασιολογικής αναπαράστασης του ρήματος «clean» και της χρήσης
υπερκείμενης ρηματικής κατηγορίας των ασθενών με ΝΑ (Kim & Thompson, 2004).

και θα κατέληγε να χρησιμοποιεί τη λέξη «do» (=κάνω), η οποία είναι γενικού

περιεχομένου και χρήσης.

Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί η έρευνα των Druks et al. (2006) που
εξετάζει συγκεκριμένα τη διαφορά στη γλωσσική έκπτωση μεταξύ ουσιαστικών και
ρημάτων, ξεκινώντας με την υπόθεση πως η ΝΑ προσβάλλει νωρίτερα τους
κροταφικούς εγκεφαλικούς λοβούς που επιτελούν την επεξεργασία των αντικειμένων
(και άρα των ουσιαστικών) συγκριτικά με τους μετωπιαίους λοβούς που
επεξεργάζονται τις πράξεις (και άρα τα ρήματα). Στην έρευνα αυτή υποστηρίχθηκε
βάσει των αποτελεσμάτων πως όχι μόνο η διαδικασία εύρεσης και χρήσης των
ρημάτων ήταν πιο αργή σε σύγκριση με τα ουσιαστικά, αλλά πως οι πάσχοντες από
τη νόσο υπέπεσαν και σε περισσότερα λάθη.

12
1.2. Μορφολογικό-Συντακτικό Επίπεδο

Το μορφολογικό και συντακτικό γλωσσικό επίπεδο αποτελούν δύο

διαφορετικά γλωσσολογικά επίπεδα ανάλυσης. Η μορφολογία αφορά τη σύσταση των
λέξεων σε μορφήματα και πιο συγκεκριμένα στην παρούσα εργασία θα μας
απασχολήσει η γραμματική και ο τρόπος που επηρεάζεται από την ΝΑ. Από την
άλλη, η σύνταξη ως διαφορετικό επίπεδο γλωσσικής ανάλυσης αφορά τη σύσταση
της πρότασης. Όσον αφορά τη ΝΑ, η πλειονότητα της βιβλιογραφίας δεν εστιάζει
τόσο στα προβλήματα σε αυτά τα δύο επίπεδα, καθώς οι ασθενείς δεν δείχνουν να
παρουσιάζουν ιδιαίτερα προβλήματα παρά μόνο σε προχωρημένο στάδιο της νόσου.
Μορφολογία και σύνταξη -στις περισσότερες περιπτώσεις- παραμένουν άθικτες
συγκριτικά με τα προβλήματα που εντοπίζονται στο λεξικό και σημασιολογικό πεδίο
και πολλές φορές έχουν εξεταστεί συνδυαστικά από τους ερευνητές και όχι
ξεχωριστά μολονότι, όπως και στην αφασία, ενδέχεται η μορφολογία και η σύνταξη
να πλήττονται από ζημιά σε διαφορετικές εγκεφαλικές περιοχές (Kavé & Levy,
2003), μολονότι δεν είναι βέβαιο αν η ΝΑ επηρεάζει τη μορφοσυντακτική ικανότητα
σε συνδυασμό με το σημασιολογικό πεδίο ή τη δυνατότητα πρόσβασης σε
συγκεκριμένες γλωσσικές πληροφορίες είτε είναι σημασιολογικές είτε γραμματικές
(Altmann et al., 2001). Ωστόσο, μια μερίδα ερευνητών έχει στρέψει την
προσοχή της στην εξέταση των μορφοσυντακτικών γλωσσικών δομών,
αποκαλύπτοντας πως πράγματι παρόλο που σε σύγκριση με τους υγιείς οι ασθενείς με
ΝΑ δεν εμφανίζουν σημαντική απόκλιση σε λάθη, υπάρχουν διαφορές στη συμφωνία
υποκειμένου και ρήματος, στην κατανόηση της σύνταξης και την κλιτική μορφολογία
των λέξεων. Μάλιστα, οι ασθενείς με ΝΑ αποδείχθηκε πως στις μορφοσυντακτικές
γλωσσικές δομές δεν υστερούν ιδιαίτερα από τους υγιείς, εξαιρουμένων δε της
συμφωνίας υποκειμένου και ρήματος και στην κλίση των αντικειμένων (Kaprinis &
Stavrakaki, 2007). Όσον αφορά τη
μορφολογία, η έρευνα έχει δείξει ότι οι ασθενείς με ΝΑ χρησιμοποιούν ποσοστιαία
λιγότερες προθέσεις και λέξεις περιεχομένου (content words) με αποτέλεσμα ο λόγος
τους να καθίσταται πληροφοριακά λιγότερο επιφορτισμένος, παράλληλα με ορισμένα
λάθη σχετικά με τη χρήση των χρόνων και κατάχρηση αντωνυμιών συγκριτικά με τις
υπόλοιπες λέξεις του λόγου τους ( Kavé& Levy, 2003). Ακόμη, προβλήματα

13
παρουσιάζονται και στις ανώμαλες μορφές των ρημάτων, γεγονός που ενδεχομένως
σχετίζεται με την έκπτωση στην σημασιολογική μνήμη (Williams et al., 2021), αλλά
εμφανίζονται και προβλήματα στην παραγωγή λέξεων κλειστής τάξης (Altmann et
al., 2001). Ένα καίριο ζήτημα, βέβαια, είναι και το κατά πόσο στην πραγματικότητα
πλήττεται η μορφολογία των ασθενών με ΝΑ αυτή καθ’ εαυτή, χωρίς να είναι
συνεπακόλουθο αποτέλεσμα της διατάραξης του σημασιολογικού πεδίου που επιδρά
στο μορφολογικό, καθώς ακόμη και τα μορφήματα, ως βασικό στοιχείο της
μορφολογίας, μεταφέρουν σημασιολογικές πληροφορίες. ( Auclair-Ouelle, 2015).
Σημαντικά είναι, ακόμη, τα
ευρήματα των ερευνητών σχετικά με τις ρηματικές κατηγορίες της όψης, του χρόνου
και της συμφωνίας. Η συμφωνία είθισται να είναι πιο διατηρημένη σε σύγκριση με
την όψη και τον χρόνο. Αυτό ενδεχομένως να συμβαίνει, διότι η συμφωνία είναι
ενδοπροτασιακή διαδικασία, η οποία δεν φέρει τόσες εξωγλωσσικές πληροφορίες,
όσες ο χρόνος και η όψη που φέρουν παράλληλα και σημασιολογικές πληροφορίες,
απαιτώντας γραμματική κωδικοποίηση. Βάσει έρευνας, μάλιστα, η όψη είναι η
γραμματική κατηγορία που πλήττεται από τη νόσο και ύστερα ακολουθεί ο χρόνος
(Fyndanis et al., 2013). Σχετικά με τη
σύνταξη, η βιβλιογραφία είναι εκτενέστερη και τα ευρήματα σημαντικότερα. Παρά
τη γενική παραδοχή πως η σύνταξη μένει άθικτη και ανεπηρέαστη, τουλάχιστον μέχρι
το μέτριο στάδιο εξέλιξης της νόσου, υπάρχουν ενδείξεις ότι ήδη από το ήπιο στάδιο
οι συντακτικές δομές υπεραπλουστεύονται (Mueller et al., 2018). Γενικά
υποστηρίζεται ότι οι ασθενείς με ΝΑ έχουν πρόβλημα, κυρίως, όσον αφορά την
κατανόηση των συντακτικών δομών στο μέτριο προς προχωρημένο στάδιο της ΝΑ
(Tang-Wai & Graham, 2008). Τα ρήματα, συγκεκριμένα, ενέχουν μεγαλύτερο βαθμό
δυσκολίας ως προς την επεξεργασία τους, καθώς πρέπει να πληρούν τις προϋποθέσεις
της σωστής χρονικής βαθμίδας, τον αριθμό και τα λοιπά (Williams et al., 2021), ενώ
η γλωσσική συντακτική έκπτωση πολλές φορές συνδέεται με εγκεφαλικά πεδία
άσχετα με τη γλώσσα, όπως η προσοχή και άλλες γνωσιακές ή επιτελικές λειτουργίες
(Ferris & Farlow, 2013). Επίσης, η
συντακτική πολυπλοκότητα δεν φαίνεται τόσο να αποτελεί κώλυμα για την
κατανόηση όσο ο εγκιβωτισμός πολλών προτάσεων και ρημάτων στο ίδιο περιβάλλον
λόγου, που δυσχεραίνει την διαδικασία της κατανόησης στους νοσούντες με ΝΑ
(Rochon et al., 1994). Άλλες, ωστόσο, έρευνες επικεντρώθηκαν στο εάν η κατανόηση
προτάσεων και συντακτικής ικανότητας δυσχεραίνεται στους ασθενείς είτε εξαιτίας
14
της μνήμης εργασίας είτε εξαιτίας της συντακτικής επεξεργασίας. Οι Kempler &
άλλοι (1998) κατέληξαν στο συμπέρασμα πως η κατανόηση της σύνταξης και των
προτάσεων δυσχεραίνεται εξαιτίας της έκπτωσης στη μνήμη εργασίας, όπως και εν
γένει στην συντακτική επεξεργασία.

15
2. Μεθοδολογία
2.1. Συμμετέχοντες
Στην παρούσα έρευνα εξετάζονται συνολικά 10 υποκείμενα εκ των οι 5 είναι
υγιείς (Healthy Controls) και οι άλλοι μισοί είναι ασθενείς με Alzheimer (AD). Στην
πλειονότητά τους οι εξεταζόμενοι είναι γυναίκες ( 3 υγιείς και 4 ασθενείς ) ενώ οι
άνδρες είναι συνολικά 3 σε αριθμό ( 2 υγιείς και 1 ασθενής). Τα δημογραφικά
στοιχεία αφορούν (εκτός από το φύλο που αναφέρθηκε ) στην ηλικία, την εκπαίδευση
και στo σκορ του Mini-Mental State Examinations (ή Folstein Test), που αποτελεί
ψυχομετρικό εργαλείο για την προσμέτρηση της γνωστικής έκπτωσης σε ανοιακούς
ασθενείς χωρίς να επικεντρώνεται στη διάθεση, τον τρόπο σκέψης και άλλες
παράδοξες νοητικές λειτουργίες παρά μόνο στον γνωστικό τομέα των νοητικών
λειτουργιών (Folstein et al., 1975).
Όσον αφορά την ηλικία, κατά μέσο όρο οι υγιείς ήταν
70 ετών (η μικρότερη ηλικία υγιούς υποκειμένου ήταν 62, ενώ η μεγαλύτερη 80
ετών) και οι ασθενείς με ΝΑ ήταν κατά μέσο όρο 72 ετών (η μικρότερη ηλικία
ασθενούς ήταν τα 53 χρόνια, ενώ η μεγαλύτερη 87).
Σχετικά με την εκπαίδευση (σε χρόνια), οι υγιείς
έχουν κατά μέσο όρο περισσότερα χρόνια εκπαίδευσης (mean = 11) σε σύγκριση με
τους ασθενείς με ΝΑ (mean = 7). Παράλληλα, αξίζει να τονιστεί ότι ο μεγαλύτερος
αριθμός ετών εκπαίδευσης των υγιών συμμετεχόντων είναι τα 16 χρόνια, ενώ ο
μικρότερος 6 και, αντιστοίχως, για τους ασθενείς με ΝΑ, ο μεγαλύτερος είναι 12, ενώ
ο μικρότερος 0. Τέλος, σημαντικό δημογραφικό και ιατρικό δεδομένο αποτελεί
το σκορ των Mini-Mental State Examinations (για τους ανωτέρω λόγους). Οι υγιείς
πέτυχαν όλοι αποτέλεσμα άνω των 28 μονάδων (στα 30), γεγονός που δεν
συνεπάγεται γνωστική/ νοητική έκπτωση. Ο μέσος όρος της συγκεκριμένης
δοκιμασίας στους υγιείς ασθενείς ήταν 29 στα 30 με μικρότερο τις 28 μονάδες και
μεγαλύτερο τις 30. Αντιθέτως, στους ασθενείς με NA τα σκορ έδειξαν μεγαλύτερη
(αρνητική) ποικιλία. Κατά μέσο όρο οι ασθενείς πέτυχαν στο MMSE σκορ μικρότερο
ή ίσο με 25 μονάδες (αποτέλεσμα που ανάλογα με τον αριθμό των μονάδων
συνεπάγεται ήπια, μέτρια ή προχωρημένη γνωστική έκπτωση). Το μεγαλύτερο σκορ
ήταν οι 25 μονάδες (ήπια γνωστική διαταραχή), ενώ το μικρότερο 17 (μέτρια προς
προχωρημένη γνωστική διαταραχή).

16
2.2. Υλικό – Δοκιμασίες
Το υλικό που χορηγήθηκε στους συμμετέχοντες προς διεξαγωγή της έρευνας
ήταν η περιγραφή της εικόνας «Η κλοπή του μπισκότου» ή αλλιώς The Cookie Theft
picture (Boston Diagnostic Aphasia Examination), που δημιουργήθηκε από τους
Harold Goodglass και Edith Kaplan το 1972. Η εικόνα του Cookie Theft3 αναπαριστά
μια μητέρα, η οποία στεγνώνει πιάτα στο νεροχύτη, χωρίς να προσέχει ότι ξεχειλίζει
το νερό, ενώ παράλληλα δύο παιδιά προσπαθούν να πάρουν μπισκότα από ένα βάζο.
Ένα από τα δύο παιδιά, το αγόρι, σκαρφαλώνει σε ένα σκαμπό, ώστε να φτάσει στο
ντουλάπι, όπου βρίσκεται το βάζο. Το σκαμπό γέρνει και το κορίτσι, που βρίσκεται
δίπλα στο αγόρι, φαίνεται να απλώνει το χέρι του για να πιάσει τα μπισκότα. Αυτές
είναι οι βασικές λεπτομέρειες που πρέπει να ειπωθούν από τους συμμετέχοντες.
Βέβαια, υπάρχουν ακόμη περισσότερες, όπως το τι εικονίζεται έξω από το παράθυρο,
ο αριθμός των πιάτων και των ποτηριών και άλλα.
Οι ερευνητές προτρέπουν τους συμμετέχοντες να πουν ό,τι βλέπουν στην
εικόνα και ζητούν ανάπτυξη στην απάντησή τους, εάν, βέβαια, είναι μικρότερη σε
έκταση από το προβλεπόμενο. Κατά τη διάρκεια της δοκιμασίας, οι ερευνητές
ηχογραφούν τις απαντήσεις των συμμετεχόντων και ύστερα την απομαγνητοφωνούν
κατά λέξη (αλλά και με τις παύσεις, τις επαναλήψεις και οτιδήποτε άλλο

Εικ. 4: Η εικόνα του Cookie Theft από το Boston Diagnostic Aphasia Examination (3η έκδοση από H. Goodglass,
3

E. Kaplan και B. Barresi)

17
παρεμβάλλεται στον αυθόρμητο, συνεκτικό λόγο) ώστε να υποβληθεί σε περαιτέρω
έρευνα.
Σύμφωνα με την Cummings (2019), η εικόνα του Cookie Theft, που εξετάζει
πολυποίκιλους τύπους κλινικών περιπτώσεων, παρουσιάζει ορισμένα χαρακτηριστικά
λόγου, τα οποία καταδεικνύουν γνωστική – γλωσσική έκπτωση. Αυτά τα
χαρακτηριστικά είναι επτά σε αριθμό και είναι τα εξής:

1. Υπεροχή της πληροφορίας: η συγκεκριμένη εικόνα εμπεριέχει πολλούς τύπους

πληροφοριών. Λιγότερο σημαντικές πληροφορίες είναι τα ρούχα των τριών
προσώπων που απεικονίζονται, τα φυτά και τα δέντρα έξω από το παράθυρο και
τα υπόλοιπα πιάτα του νεροχύτη, ενώ κυριότερες πληροφορίες είναι οι πράξεις
των προσώπων (της γυναίκας, δηλαδή, και των δύο παιδιών), η υπερχείλιση του
νεροχύτη και άλλα.
2. Σημασιολογικές/ Σημειωτικές κατηγορίες: κατά την διαδικασία περιγραφής της
εικόνας, ο συμμετέχων μπορεί να χρησιμοποιήσει μια ποικιλία σημασιολογικών
κατηγοριών των λέξεων (υπερκείμενη/ γενική ή υποκείμενη/ ειδική κατηγορία)
για να περιγράψει τις πράξεις, τα πρόσωπα, τα αντικείμενα κτλ.
3. Αναφορική συνοχή: συγκεκριμένα εννοείται αυτό που ονομάζεται μέσω της
κειμενογλωσσολογικής επιστήμης γραμματική συνοχή μέσω προσωπικής
αναφοράς. Η ικανότητα, δηλαδή, του συμμετέχοντα να αναφέρεται ξανά σε
πρόσωπα και αντικείμενα μέσω της χρήσης αντωνυμιών που τα
αντικατοπτρίζουν.
4. Αιτιώδεις και χρονικές συσχετίσεις: η εικόνα του CT (Cookie Theft) απεικονίζει
πράξεις οι οποίες μπορούν να υποβληθούν σε αιτιώδεις και χρονικές συσχετίσεις
μεταξύ τους. Για παράδειγμα, η υπερχείλιση του νεροχύτη, επειδή -ενδεχομένως-
η γυναίκα δεν έβγαλε την τάπα (αιτιώδης σχέση) ή το γύρισμα του σκαμπό ενώ
το αγόρι κλέβει τα μπισκότα και τα δίνει στην κοπέλα.
5. Γλώσσα ψυχικής κατάστασης (Mental State Language): η διαδικασία κατά την
οποία ο συμμετέχων εξηγεί την συμπεριφορά των προσώπων που απεικονίζονται
στο CT. Για παράδειγμα, η μητέρα/ γυναίκα δεν δίνει βάση στην υπερχείλιση του
νεροχύτη επειδή ονειροπολεί ή το αγόρι ανέβηκε στο σκαμπό επειδή θέλει να
φάει τα μπισκότα.
6. Δομή της γλώσσας και της ομιλίας: κατά την παραγωγή των εκφερόμενων
προτάσεων των συμμετεχόντων ενδέχεται να αναδειχθούν δυσκολίες σε όλα τα

18
 γλωσσικά επίπεδα, στη μορφολογία, τη σύνταξη, τη σημασιολογία και τη
φωνολογία.
7. Γενική γνωστική ικανότητα και αντίληψη: μέσω της εικόνας CT οι
συμμετέχοντες εξετάζονται στην μνήμη και την προσοχή.

19
2.2.1. Διαδικασία
Το πείραμα ακολούθησε την εξής διαδικασία: οι ασθενείς με Νόσο Αλτσχάιμερ
(AD) και η ομάδα ελέγχου (HC) κλήθηκαν να περιγράψουν την εικόνα «Η κλοπή του
μπισκότου (Cookie Theft Picture)» (βλ. παραπάνω εικόνα 1). Στην αρχή της
δοκιμασίας ο ερευνητής δείχνει μεμονωμένα σε κάθε συμμετέχοντα την εικόνα της
κλοπής του μπισκότου και αρχίζει θέτοντας το ερώτημα «Πείτε μου τι βλέπετε στην
εικόνα». Κάθε συμμετέχοντας με τη σειρά του καλείται να περιγράψει με τον τρόπο
που ο ίδιος νομίζει αυτά που παρατηρεί. Η δοκιμασία αυτή ηχογραφείται μέσω
μαγνητοφώνου ή κινητού τηλεφώνου. Κατά τη διάρκεια της δοκιμασίας ο ερευνητής
δεν διακόπτει τον συμμετέχοντα και μόνο στο τέλος θέτει την ερώτηση «Έχετε να
προσθέσετε κάτι άλλο;» και ανάλογα με την απάντηση του συμμετέχοντα συνεχίζεται
ή ολοκληρώνεται η δοκιμασία.

20
3. Αποτελέσματα
Η έρευνα που διεξήχθη κατέδειξε σημαντικά αποτελέσματα στα οποία
σχηματίστηκε μια μεγάλη απόκλιση -σε ορισμένες γλωσσικές κατηγορίες- μεταξύ
των ασθενών με ΝΑ και των υγιών υποκειμένων. Εξετάστηκαν και μετρήθηκαν τα
ουσιαστικά, τα ρήματα, οι παρατακτικές και υποτακτικές δομές και το σύνολο των
προτάσεων που χρησιμοποίησε έκαστος συμμετέχοντας, περιγράφοντας την εικόνα
«της κλοπής του μπισκότου» (The Cookie Theft Picture). Παρακάτω θα δοθούν τα
στατιστικά στοιχεία, όπως αυτά εκπορεύθηκαν από την έρευνα που διεξήχθη.
Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι ασθενείς που πάσχουν με Alzheimer’s
χρησιμοποίησαν κατά μέσο όρο 8,6 και σε ποσοστό 17,55 % ουσιαστικά στο λόγο
τους, ενώ οι υγιείς 18,8 και ποσοστιαία 26,55 %. Η συγκεκριμένη διαφορά είναι
σημαντική (απόκλιση 10,2 ουσιαστικά ή αλλιώς 9 %) ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψιν και
το ποσοστό και η ποιότητα4 των εκφερόμενων προτάσεων των συμμετεχόντων.
Ειδικότερα, όσον αφορά τις προτάσεις οι ασθενείς ΝΑ χρησιμοποίησαν 46,98 %,
δηλαδή λιγότερες (κατά 6,05 % επί του συνόλου των προτάσεων ασθενών και υγιών
συμμετεχόντων) σε σύγκριση με τους υγιείς συμμετέχοντες 53,02 %. Αυτό, λοιπόν,
συνεπάγεται ότι οι ασθενείς με ΝΑ χρησιμοποιούν πράγματι λιγότερες προτάσεις.
Στην πραγματικότητα, βέβαια, οι περισσότερες εκφερόμενες προτάσεις των ασθενών
είναι προϊόν επανάληψης των ίδιων εκφράσεων, αλλά και προτάσεις με ήσσον
σημασιολογικό πρόσημο ή ακόμη και κενές περιεχομένου που πολλές φορές
λειτουργούν ως συμπληρώματα στον ανοιακό (τύπου Alzheimer) λόγο, όπως
άλλωστε έχει αποδειχθεί και από την ανωτέρω βιβλιογραφική ανασκόπηση 5. Έτσι,
παρόλο που στην ουσία οι ασθενείς χρησιμοποίησαν λιγότερες (αλλά και αρκετές)
προτάσεις, δεν θα πρέπει η ποσότητα να ταυτιστεί με την ποιότητα των προτάσεων,
γι’ αυτό δεν προσμετρήθηκαν οι επαναλαμβανόμενες εκφερόμενες προτάσεις ή λέξεις
στα αποτελέσματα, ώστε να είναι ενδεικτικά των επιδόσεων της κάθε ομάδας.
Πέραν αυτών, οι ασθενείς παρουσίασαν αρκετά
συνηθισμένα χαρακτηριστικά κατά τη διαδικασία της περιγραφής της εικόνας CT.
Παραδείγματος χάριν, κάποιοι ασθενείς με ΝΑ, περιγράφοντας την εικόνα,
παρουσίασαν δυσκολία κατά τη διαδικασία εύρεσης της σωστής λέξης και

4
βλ. υποσημείωση 6
5
βλ. σελ. 9

21
επιμηκύνσεις των φωνηέντων ή και μεγαλύτερες παύσεις από ό,τι είθισται. Κάτω
ακολουθούν δεδομένα6 για τα ανωτέρω παραδείγματα:

Ερευνητής: Πείτε μου τι βλέπετε στην εικόνα.

Ασθενής: Τι βλέπω στην εικόνα; Μια (επιμήκυνση του α) κυρία (επιμήκυνση του
ι και του α) (μικρή παύση) που καθαρίζει ένα πιάτο (μικρή παύση) και ο μικρός
της πάει να πάρει (μικρή παύση) κάτι μπισκοτάκια από πάνω και πέφτει το
(επιμήκυνση του ο) το (επιμήκυνση του ο) (μεγάλη παύση) σκαμνί
Παράδειγμα 1: «Επιμηκύνσεις και παύσεις κατά την ανάκληση της «σωστής» λέξης»

Ασθενής: Τι βλέπω(ω) τη μια(α) ε κυρία, η οποία έχει πλύνει το πιάτο, αλλά(αα)

έχει πλημμυρίσει(ι) το(οο) (μικρή παύση) πώ(ω) πώς το λένε εκεί πέρα που
(μεγάλη παύση) εε που πλένουμε τα πιάτα, δεν ξέρω πώς το λένε.(ενν. ο
νεροχύτης)
Ερευνητής: Αχμ.
Παράδειγμα 2: «Αδυναμία εύρεσης της σωστής λέξης»

Βάσει των αποτελεσμάτων, λοιπόν, διαφαίνεται ότι πράγματι οι ασθενείς με

ΝΑ χρησιμοποίησαν πολύ λιγότερα ουσιαστικά, για να περιγράψουν ό,τι υπάρχει
στην εικόνα της Κλοπής του μπισκότου. Ειδικότερα, οι υγιείς συμμετέχοντες
συμπεριέλαβαν στον λόγο τους κατά μέσο όρο 18,8 ουσιαστικά (δηλαδή 26,55%),
ενώ οι ασθενείς με ΝΑ μόνο 8,6 (δηλαδή 17,55%). Η κατηγορία του λεξικού,
επομένως, όπως διαφαίνεται και από τα στατιστικά δεδομένα, εμφανώς είναι
επηρεασμένη από τη νόσο, όσον αφορά, σε αρχικό επίπεδο, στα ουσιαστικά.
Δεύτερον, εξετάζοντας τα ελλείμματα σε επίπεδο
λεξικού μέσω των στατιστικών δεδομένων, μπορούμε να παρατηρήσουμε εξίσου
σημαντική απόκλιση στη χρήση των ρημάτων μεταξύ AD και HC. Συγκεκριμένα, οι
υγιείς συμμετέχοντες χρησιμοποίησαν στον λόγο τους κατά μέσο όρο 16 ρήματα
(δηλαδή 22,60%), ενώ οι AD ασθενείς 10,4 (21,22%). Κατά τη διαδικασία
προσμέτρησης των ρημάτων στα δεδομένα πραγματικού λόγου που αντλήθηκαν από

6
Τα εξής δεδομένα λόγου αντλήθηκαν από την έρευνα που διεξάχθηκε.

22
τα υποκείμενα, είναι χαρακτηριστικό πως η ποιότητα7 των ρημάτων των υγιών
υποκειμένων ήταν εμφανώς ανώτερη σε σύγκριση με αυτή των νοσούντων με ΝΑ.
Για παράδειγμα, κάποιοι ασθενείς με ΝΑ για την περιγραφή της εικόνας
χρησιμοποίησαν πιο γενικά ρήματα8 για να εκφράσουν τα γεγονότα και τις ιδιότητές
της, ενώ παράλληλα σε κάποιες περιπτώσεις η σημασιολογική χρήση των ρημάτων
είναι άστοχη. Κάτωθι ακολουθούν δεδομένα9 για τα ανωτέρω παραδείγματα:

Ερευνητής: Πείτε μου τι βλέπετε στην εικόνα.

Ασθενής: Τι βλέπω στην εικόνα; Μια (επιμήκυνση του α) κυρία (επιμήκυνση του
ι και του α) (μικρή παύση) που καθαρίζει ένα πιάτο (μικρή παύση) και ο μικρός
της πάει να πάρει (μικρή παύση) κάτι μπισκοτάκια από πάνω και πέφτει το
(επιμήκυνση του ο) το (επιμήκυνση του ο) (μεγάλη παύση) σκαμνί
Παράδειγμα 1: «Χρήση υπερκείμενης λεξικής κατηγορίας»10

Ασθενής: Τι βλέπω(ω) τη μια(α) ε κυρία, η οποία έχει πλύνει το πιάτο, αλλά(αα)

έχει πλημμυρίσει(ι) το(οο) (μικρή παύση) πώ(ω) πώς το λένε εκεί πέρα που
(μεγάλη παύση) εε που πλένουμε τα πιάτα, δεν ξέρω πώς το λένε.(ενν. ο
νεροχύτης)
Ερευνητής: Αχμ.
Παράδειγμα 2: «Αδυναμία εύρεσης της σωστής λέξης και άστοχη χρήση»

Επιπλέον, είναι άξιο αναφοράς το γεγονός πως οι ασθενείς με ΝΑ όχι μόνο

χρησιμοποίησαν λιγότερα ουσιαστικά και ρήματα (ως προς το ποσό, αλλά και το
ποιόν τους), αλλά μάλιστα χρησιμοποίησαν και λιγότερες παρατακτικές και
υποτακτικές δομές καθ’ όλον τον λόγο τους. Όπως αποδεικνύουν τα αποτελέσματα,
οι υγιείς συμμετέχοντες χρησιμοποίησαν κατά μέσο όρο 5,6 παρατακτικές δομές, ενώ

7
Διευκρινιστικά, για τον όρο ποιότητα εννοείται η σημασιολογική/ σημειωτική πολυπλοκότητα και
ποικιλία των εκφερόμενων ρημάτων και ουσιαστικών στα δεδομένα πραγματικού, συνεκτικού λόγου.
Δεν εννοείται ο τρόπος χρήσης των λέξεων σε μορφοσυντακτικό επίπεδο, αλλά η ποικιλία με την
οποία οι ασθενείς και οι υγιείς προσεγγίζουν γλωσσικά τα τεκταινόμενα της εικόνας, την οποία
περιγράφουν.
8
Υπό τον όρο «γενικά» εννοείται ότι οι ασθενείς προέβησαν σε χρήση της υπερκείμενης κατηγορίας
των ρημάτων, η οποία αναφέρεται ανωτέρω στη βιβλιογραφική ανασκόπηση. Βλ. σελ. 10
9
Τα εξής δεδομένα λόγου αντλήθηκαν από την έρευνα που διεξάχθηκε.
10
Βλ. Βιβλιογραφική Ανασκόπηση σελ. 10

23
 οι ασθενείς 3,2 και αντιστοίχως 7,6 και 6,6 υποτακτικές δομές. Η διαφορά μεταξύ
των υγιών και των ασθενών δεν είναι ιδιαίτερα σημαντική, ωστόσο δεν πρέπει να
παραβλεφθεί.
Συμπερασματικά, παρατηρώντας τα αποτελέσματα της έρευνας, μπορούμε να
συνάγουμε πως οι ασθενείς με ΝΑ παρουσιάζουν με βεβαιότητα προβλήματα και
ελλείμματα στο λεξικό τους επίπεδο τόσο στα ουσιαστικά όσο και στα ρήματα.
Λιγότερες είναι οι διαφορές στις παρατακτικές και υποτακτικές δομές αλλά και στον
αριθμό των προτάσεων. Στους παρακάτω πίνακες δίνονται τα δημογραφικά στοιχεία
των δύο ομάδων (AD και HC) καθώς και τα ποσοστά χρήσης των ουσιαστικών, των
ρημάτων, των παρατακτικών και υποτακτικών δομών και των προτάσεων.

ΗΛΙΚΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ MMSE ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΤΑΞΗ

N Valid 5 5 5 5 5 5
Missi 0 0 0 0 0 0
ng
Mean 70,20 11,00 29,00 18,80 16,00 5,60
Median 73,00 12,00 29,00 16,00 14,00 5,00
Std. Deviation 7,596 3,742 ,707 8,526 6,205 1,517
Range 18 10 2 23 14 4
Minimum 62 6 28 9 9 4
Maximum 80 16 30 32 23 8

ΥΠΟΤΑΞΗ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
N Valid 5 5
Missing 0 0
Mean 7,60 22,80
Median 8,00 19,00
Std. Deviation 2,702 12,112
Range 7 30
Minimum 4 10
Maximum 11 40

24
Ο παραπάνω πίνακας παραθέτει τα αποτελέσματα των υγιών συμμετεχόντων (HC)

ΗΛΙΚΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ MMSE ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΤΑΞΗ

N Valid 5 5 5 5 5 5
Missing 0 0 0 0 0 0
Mean 72,40 7,20 23,20 8,60 10,40 3,20
Median 72,00 6,00 25,00 8,00 11,00 3,00
Std. Deviation 14,170 5,020 3,493 3,912 3,362 1,304
Range 34 12 8 9 9 3
Minimum 53 0 17 5 5 2
Maximum 87 12 25 14 14 5

ΥΠΟΤΑΞΗ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
N Valid 5 5
Missing 0 0
Mean 6,60 20,20
Median 8,00 18,00
Std. Deviation 2,510 8,927
Range 6 24
Minimum 3 9
Maximum 9 33
Ο παραπάνω πίνακας παραθέτει τα αποτελέσματα των ασθενών με ΝΑ (AD)

25
26
4. Συζήτηση

Τα παραπάνω αποτελέσματα εμφανώς δείχνουν τις διαφορές μεταξύ των

ασθενών με Αλτσχάιμερ (AD) και των υγιών υποκειμένων (HC) σε επίπεδο
σημασιολογικό/ λεξιλογικό (ουσιαστικά και ρήματα) (Ferris & Farlow, 2013) και
μορφοσυντακτικό επίπεδο. Τα αποτελέσματα φαίνεται να επιβεβαιώνουν τη
βιβλιογραφία στο μεγαλύτερο μέρος της τόσο για τα ουσιαστικά – τα ρήματα όσο και
για τις παρατακτικές – υποτακτικές δομές.
Η έρευνα αυτή καταδεικνύει ότι οι πάσχοντες με ΝΑ χρησιμοποιούν
πράγματι λιγότερα ουσιαστικά σε δοκιμασίες περιγραφής εικόνας, ενώ ήταν πιο
αδιαφανής η ικανότητα στη χρήση της μορφοσύνταξης ενδεχομένως εξαιτίας της
φύσης του πειράματος του Cookie Theft Picture (Sajjadi & Patterson, 2012).
Τα ουσιαστικά, συγκεκριμένα, χρησιμοποιήθηκαν σε
μικρότερο ποσοστό σε σύγκριση με όλες τις υπόλοιπες κατηγορίες από τους ασθενείς
με ΝΑ, γεγονός που επιβεβαιώνει την διεθνή βιβλιογραφία και για την ελληνική
γλώσσα (Mueller et al., 2018; Tang-Wai & Graham, 2008). Βέβαια, αποδείχθηκε ότι
το ποσοστό δεν ήταν το μόνο πρόβλημα των ασθενών. Οι νοσούντες εμφανίζουν
προβλήματα στην ανάκληση των λέξεων και στην κατονομασία (Ferris & Farlow,
2013), όπως διαφαίνεται από τις παύσεις, τις επιμηκύνσεις λέξεων, την
επαναληπτικότητα/ στερεοτυπικότητα και την υποκατάσταση λέξεων από αντωνυμίες
(Tang-Wai & Graham, 2008; Ferris & Farlow, 2013; Mueller et al., 2018). Μεγάλη
βάση πρέπει να δοθεί σε άλλες έρευνες και στην επαναληπτικότητα λέξεων –
εκφράσεων, καθώς αποτελούν διαφοροποιητικό στοιχείο στο λόγο ασθενών με ΝΑ
και υγιών ανθρώπων (Forbes-McKay and Venneri, 2005) και μάλιστα στην παρούσα
έρευνα κατά τη διαδικασία αποδελτίωσης των δεδομένων εντοπίστηκαν πολλές
επαναλήψεις, οι οποίες δεν λήφθηκαν υπόψη, ώστε να αναδειχθεί καλύτερα η
επίδοση των υποκειμένων σε συγκεκριμένες γλωσσικές κατηγορίες.
Αναφορικά με τα ρήματα, οι ασθενείς εκτός από το ότι χρησιμοποίησαν
λιγότερα, πολλές φορές οι επιλογές τους δεν ήταν και ιδιαίτερα σημασιολογικά
επιτυχημένες. Για παράδειγμα, ένας ασθενής χρησιμοποίησε την ρηματική έκφραση
«πάει να πάρει» (αντί για «κλέβει» ή «αρπάζει») και «πέφτει» (αντί για «γέρνει» ή
«γυρνάει»), για να περιγράψει την υπερχείλιση του νεροχύτη στο CTP. Επομένως, μια

27
τέτοια γλωσσική επιλογή είναι δεικτική της υπόθεσης «Bottom-up breakdown of verb
lexicon» των Kim & Thompson (2004), καθώς η λέξη «παίρνω» είναι γενική και
υπερκείμενη της λέξης «κλέβω» ή «αρπάζω», όπως και η λέξη «πέφτω» της λέξης
«γέρνει» ή «γυρνάει». Σχετικά με τη μορφολογία και τη σύνταξη, δεν
υπάρχουν πολλές εμφανείς διαφορές με τους ασθενείς με ΝΑ και τους υγιείς. Βέβαια,
η βιβλιογραφία, όπως προαναφέρθηκε είναι περισσότερη και αναλυτικότερη για τα
σημασιολογικά και λεξιλογικά προβλήματα που προκύπτουν από την νόσο
συγκριτικά με τη βιβλιογραφία για τα μορφοσυντακτικά προβλήματα. Δεν είναι,
βέβαιο, εάν η ΝΑ, παράλληλα με το σημασιολογική – λεξιλογική, επηρεάζει και τη
μορφολογική επεξεργασία, χωρίς να υπάρχει διεπαφή των δύο γλωσσολογικών
επιπέδων (Auclair-Ouelle, 2015).

28
Συμπεράσματα

Κάντε κλικ ή πατήστε εδώ για να εισαγάγετε κείμενο.

29
Βιβλιογραφία

Ahlsén, E. (2006). Introduction to Neurolinguistics. John Benjamins Publising

Company.

Ahmed, S., Haigh, A. M. F., de Jager, C. A., & Garrard, P. (2013). Connected speech
as a marker of disease progression in autopsy-proven Alzheimer’s disease.
Brain : A Journal of Neurology, 136(Pt 12), 3727–3737.
https://doi.org/10.1093/brain/awt269

Altmann, L. J. P., Kempler, D., & Andersen, E. S. (2001). Speech Errors in

Alzheimer’s Disease: Reevaluating Morphosyntactic Preservation. Journal of
Speech, Language, and Hearing Research, 44, 1069–1082.

Ammar, R. ben, & Ayed, Y. ben. (2020). Language-related features for early
detection of Alzheimer Disease. Procedia Computer Science, 176, 763–770.
https://doi.org/10.1016/j.procs.2020.09.071

Auclair-Ouellet, N. (2015). Inflectional morphology in primary progressive aphasia

and Alzheimer’s disease: A systematic review. In Journal of Neurolinguistics
(Vol. 34, pp. 41–64). Elsevier Ltd.
https://doi.org/10.1016/j.jneuroling.2014.12.002

Bagad, M., Khan, A., & Debajyoti, C. (2013). Towards understanding Alzheimer’s
Disease: An Overview. Research Journal of Pharmaceutical, Biological and
Chemical Sciences, 4(4), 286–298.
https://www.researchgate.net/publication/273768877

Ball, M. J. (2008). The handbook of clinical linguistics. Blackwell Publishing.

Beber, B. C., da Cruz, A. N., & Chaves, M. L. (2015). A behavioral study of the
nature of verb production deficits in Alzheimer’s disease. Brain and Language,
149, 128–134. https://doi.org/10.1016/j.bandl.2015.07.010

Brown, C. M., & Hagoort, P. (1999). The Neurocognition of Language. Oxford

University Press.

30
Caplan, D. (1987). Neurolinguistics and linguistic aphasiology; An introduction.
Cambridge University Press.

Cummings, L. (2019). Describing the Cookie Theft: Sources of breakdown in

Alzheimer’s Dementia. Pragmatics and Society, 10(2), 153–176.
https://doi.org/10.1075/ps.17011.cum

Cutsuridis, V., & Yoshida, M. (2017). Editorial: Memory processes in medial

temporal lobe: Experimental, theoretical and computational approaches.
Frontiers in Systems Neuroscience, 11(19), 1–3.
https://doi.org/10.3389/fnsys.2017.00019

Druks, J., Masterson, J., Kopelman, M., Clare, L., Rose, A., & Rai, G. (2006). Is
action naming better preserved (than object naming) in Alzheimer’s disease and
why should we ask? Brain and Language, 98(3), 332–340.
https://doi.org/10.1016/j.bandl.2006.06.003

Ferris, S. H., & Farlow, M. (2013). Language impairment in Alzheimer’s disease and
benefits of acetylcholinesterase inhibitors. In Clinical Interventions in Aging
(Vol. 8, pp. 1007–1014). https://doi.org/10.2147/CIA.S39959

Folstein, M. F., Folstein, S. E., & McHugh, P. R. (1975). “MINI-MENTAL STATE”

A PRACTICAL METHOD FOR GRADING THE COGNITIVE STATE OF
PATIENTS FOR THE CLINICIAN*. J. Gsychiaf. Res, 12, 189–198.

Forbes-McKay, K. E., & Venneri, A. (2005). Detecting subtle spontaneous language

decline in early Alzheimer’s disease with a picture description task. Neurological
Sciences, 26(4), 243–254. https://doi.org/10.1007/s10072-005-0467-9

Fyndanis, V., Manouilidou, C., Koufou, E., Karampekios, S., & Tsapakis, E. M.
(2013). Agrammatic patterns in Alzheimer’s disease: Evidence from tense,
agreement, and aspect. Aphasiology, 27(2), 178–200.
https://doi.org/10.1080/02687038.2012.705814

Garrard, P., Lambon Ralph, M. A., Patterson, K., Pratt, K. H., & Hodges, J. R. (2005).
Semantic feature knowledge and picture naming in dementia of Alzheimer’s
type: A new approach. Brain and Language, 93(1), 79–94.
https://doi.org/10.1016/j.bandl.2004.08.003

31
Giffard, B., Laisney, M., Desgranges, B., & Eustache, F. (2015). An exploration of
the semantic network in Alzheimer’s disease: Influence of emotion and
concreteness of concepts. Cortex, 69, 201–211.
https://doi.org/10.1016/j.cortex.2015.05.020

Hier, D. B., Hagenlocker, K., & Shindler, A. G. (1985). Language Disintegration in

Dementia: Effects of Etiology and Severity. Brain and Language, 25, 117–133.

Jorm A. (2002). Epidemiology of the dementias of late life. Oxford University Press

Kaprinis, S., & Stavrakaki, S. (2007). Morphological and syntactic abilities in patients
with Alzheimer’s disease. Brain and Language, 103(1–2), 59–60.
https://doi.org/10.1016/j.bandl.2007.07.044

Kavé, G., & Levy, Y. (2003). Morphology in picture descriptions provided by persons
with Alzheimer’s disease. Journal of Speech, Language, and Hearing Research,
46(2), 341–352. https://doi.org/10.1044/1092-4388(2003/027)

Kempler, D., Almor, A., Tyler, L. K., Andersen, E. S., MacDonald, M. C., Willis, L.,
Altmann, L., Gil, M., Lalami, L., Marblestone, K., Schuster, S., & Stevens, K.
(1998). Sentence Comprehension Deficits in Alzheimer’s Disease: A
Comparison of Off-Line vs. On-Line Sentence Processing. Brain and Language,
64, 297–316.

Kempler, Daniel. (2010). Neurocognitive Disorders in Aging. Sage Publications.

Kim, M., & Thompson, C. K. (2004). Verb deficits in Alzheimer’s disease and
agrammatism: Implications for lexical organization. Brain and Language, 88(1),
1–20. https://doi.org/10.1016/S0093-934X(03)00147-0

Mueller, K. D., Hermann, B., Mecollari, J., & Turkstra, L. S. (2018). Connected
speech and language in mild cognitive impairment and Alzheimer’s disease: A
review of picture description tasks. In Journal of Clinical and Experimental
Neuropsychology (Vol. 40, Issue 9, pp. 917–939). Routledge.
https://doi.org/10.1080/13803395.2018.1446513

Rochon, E., Waters, G. S., & Caplan, D. (1994). Sentence Comprehension in Patients
with Alzheimer’s Disease. Brain and Language, 46, 329–349.

32
Sajjadi, S. A., Patterson, K., Tomek, M., & Nestor, P. J. (2012). Abnormalities of
connected speech in semantic dementia vs Alzheimer’s disease. Aphasiology,
26(6), 847–866. https://doi.org/10.1080/02687038.2012.654933

Squire, L. R. (1987). Memory and Brain. Oxford University Press.

Squire, L. R. (2004). Memory systems of the brain: A brief history and current
perspective. Neurobiology of Learning and Memory, 82(3), 171–177.
https://doi.org/10.1016/j.nlm.2004.06.005

Tang-Wai, D., & Graham, N. L. (2008). Assessment of Language Function in

Dementia. Geriatrics & Aging, 11(2), 103–110. www.geriatricsandaging.ca103

Williams, E., McAuliffe, M., & Theys, C. (2021). Language changes in Alzheimer’s
disease: A systematic review of verb processing. Brain and Language, 223, 1–
17. https://doi.org/10.1016/j.bandl.2021.105041

Μεντενόπουλος Γ. (2002). Η Νόσος του Alzheimer. University Studio Press

33