Εισαγωγή

0.1. Περιγραφή του Ερευνητικού Αντικειμένου

0.2. Διάρθρωση της Διδακτορικής Διατριβής
0.3. Συμβάσεις και επισημάνσεις
0.4. Ο Καζαντζάκης & το Έργο του [σύντομο σημείωμα]
Κεφάλαιο 1: Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΟΔΥΣΕΙΑΣ
1.1. Εισαγωγή
1.2. Χαρακτηριστικά του Επικού Καζαντζάκη
1.2.1. Ορθογραφικές και τονικές διαφοροποιήσεις
1.2.2. Μέτρο
1.2.3. Λεξιλόγιο
1.3. Γλωσσική πραγμάτωση
1.3.1. Δημοτική Γλώσσα
1.3.2. Διάλεκτος Κρητική ή Πανελλήνια Γλώσσα
1.4. Αρχειακό υλικό
1.4.1. Οι απόψεις του ΝΚ για τη γλώσσα και την ποίηση μέσα από επιστολές
1.4.1.1. Ανέκδοτες επιστολές στην ελληνική γλώσσα
1.4.1.2. Ανέκδοτες επιστολές στη γαλλική γλώσσα
1.4.1.3. Ανέκδοτες επιστολές στην αγγλική γλώσσα
1.4.2. Οι απόψεις του ΝΚ για τη γλώσσα και την ποίηση μέσα από σημειώσεις
1.4.3. Οι απόψεις του ΝΚ για τη γλώσσα και την ποίηση μέσα από μαρτυρίες
1.5. Συμπέρασμα
Κεφάλαιο 2: ΠΟΙΗΤΙΚΕΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ
2.1. Εισαγωγή
2.2. Τέχνη Γραμματική
2.2.1. Τι είναι Γλώσσα;
2.2.2. Τι είναι γραμματική;
2.3. Περί Ποιητικών Γραμματικών
2.3.1. Roman Jakobson
2.3.2. Tzvetan Todorov
2.3.3. Γεώργιος Μπαμπινιώτης
2.3.4. Χριστόφορος Χαραλαμπάκης
2.3.5. Θανάσης Νάκας
2.3.6. Νάσος Βαγενάς
2.3.7. Χριστίνα Αργυροπούλου
2.3.8. Αλέξης Καλοκαιρινός
2.4. Συμπέρασμα
Κεφάλαιο 3: ΝΕΟΛΟΓΙΑ & ΝΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ
3.1. Εισαγωγή
3.2. ΟΡΟθεσία
3.3. ΟΡΙΟθεσία
 3.4. Γλωσσική Αλλαγή και Γλωσσική Δημιουργία ως Κοινωνική Αλλαγή
3.5. Νεολογισμοί
3.5.1. Είδη νεολογίας
3.5.2. Τυπολογία νεολογισμών
3.5.2.1. Τυπολογία του Μανόλη Τριανταφυλλίδη
3.5.2.2. Τυπολογία του Georges Matoré
3.5.2.3. Τυπολογία του Pierre Guiraud
3.5.2.4. Τυπολογία του Louis Deroy
3.5.2.5. Τυπολογία της Jacgueline Bastuji
3.5.2.6. Τυπολογία του Philippe Dresco
3.5.2.7. Τυπολογία του Louis Guilbert
3.5.2.8. Τυπολογία του Frédéric Deloffre
3.5.2.9. Τυπολογία της Άννας Αναστασιάδη-Συμεωνίδη
3.5.2.10. Τυπολογία του Calogéro Giardina
3.5.2.11. Τυπολογία του Michael Picone
3.5.2.12. Τυπολογία των Jean-François Sablayrolles-Jean Pruvost
3.5.2.13. Τυπολογία της Adrienne Lehrer
3.5.2.14. Τυπολογία του Jean-Claude Boulanger
3.5.2.15. Τυπολογία του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη
3.6. Νεολογισμοί και νεολογικές λέξεις στη λογοτεχνία
3.6.1. Νεολογικές και αθησαύριστες λέξεις
3.6.2. Τυπολογία Ποιητικών Νεολογικών Αθησαύριστων Λέξεων
3.7. Συμπέρασμα
Κεφάλαιο 4: ΑΣΑΦΕΙΑ & ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
4.1. Εισαγωγή
4.2. Ορθότητα (Accuracy)
4.2.1. Οροθέτηση
4.2.2. Παράγοντες που επηρεάζουν την ορθότητα
4.2.3. Έρευνες που ασχολούνται με τον παράγοντα ορθότητα
4.2.3.1. Ορθότητα και φύλο
4.2.3.2. Ορθότητα και ηλικία-σχολική τάξη-έτος σπουδών
4.2.3.3. Ορθότητα και τύπος δοκιμασίας
4.2.3.4. Ορθότητα και βαθμός ανάγνωσης-κατανόησης κειμένου
4.2.3.5. Ορθότητα και άλλοι παράγοντες
4.2.3.6. Ορθότητα και διάρκεια δοκιμασίας
4.2.4. Εργαλεία αξιολόγησης της ορθότητας
4.3. Βεβαιότητα (Confidence)
4.3.1. Οριοθέτηση
4.3.2. Βεβαιότητα ως Αυτοαντίληψη (Self Concept)
4.3.2.1. Θεωρίες για την αυτοαντίληψη
4.3.2.2. Χαρακτηριστικά της αυτοαντίληψης
4.3.2.3. Παράμετροι της αυτοαντίληψης
4.3.2.4. Στάδια ανάπτυξης της αυτοαντίληψης
4.3.2.5. Παράγοντες που επηρεάζουν την αυτοαντίληψη
4.3.2.6. Συσχέτιση αυτοαντίληψης και σχολικής επίδοσης
4.3.3. Βεβαιότητα ως Σιγουριά (Certainty)
 4.3.4. Έρευνες που ασχολούνται με τον παράγοντα βεβαιότητα
4.3.4.1. Βεβαιότητα και Ορθότητα
4.3.4.2. Βεβαιότητα και Φύλο
4.3.4.3. Βεβαιότητα, Ορθότητα και Τύπος Δοκιμασιών
4.3.4.4. Βεβαιότητα και άλλοι παράγοντες
4.3.5. Εργαλεία αξιολόγησης της βεβαιότητας
4.4. Ασαφή Σύνολα (Fuzzy sets)
4.4.1. Περί ασάφειας
4.4.2. Κλίμακα (Scale) και Ράβδος (Bar)
4.4.2.1 Εισαγωγή
4.4.2.2. Εργαλείο έρευνας
4.4.2.3. Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της ράβδου έναντι των κλιμάκων
του Likert
4.4.2.4. Εφαρμογή
4.5. Συμπέρασμα
Κεφάλαιο 5: ΠΕΡΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ
5.1. Εισαγωγή
5.2. Γλωσσική ικανότητα (Linguistic competence)
5.3. Επικοινωνιακή ικανότητα (Communicative competence)
5.4. ‘Ορθό’ και ‘λάθος’ υπό το πρίσμα της γλωσσικής και επικοινωνιακής ικανότητας
5.5. Στρατηγική ικανότητα (Strategic competence)
5.6. Ελεύθερο μάντεμα
5.7. Ελεύθερο μάντεμα ως στρατηγική επεξεργασίας
5.7.1. Κατωφερές μοντέλο επεξεργασίας (Top-down model of processing)
5.7.2. Ανωφερές μοντέλο επεξεργασίας (Bottom-up model of processing)
5.7.3. Σύγκριση κατωφερούς και ανωφερούς μοντέλου επεξεργασίας
5.7.4. Αλληλεπιδραστικό μοντέλο επεξεργασίας (Interactive model of processing)
5.8. Στρατηγικές επικοινωνίας στην παραγωγή και την πρόσληψη
5.9. Στρατηγικές ανάγνωσης και κατανόησης ενός λογοτεχνικού κειμένου
5.10. Έρευνες και εργαλεία σχετικά με τις στρατηγικές
5.10.1. Τύπος δοκιμασίας
5.10.2. Συγκείμενο (context)
5.10.3. Λέξεις-στόχοι (target words)
Κεφάλαιο 6: ΣΩΜΑ ΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ
6.1. Εισαγωγή
6.2. Μεθοδολογία
6.2.1. Μακροδομή
6.2.2. Μικροδομή
6.2.3. Επιλογή καταλόγου λημμάτων
6.3. Συμπεράσματα
Κεφάλαιο 7: ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ
7.1. Εισαγωγή
7.2. Πιλοτικές έρευνες
7.2.1 Πρώτη πιλοτική έρευνα / Δεκέμβριος 2008
7.2.2. Δεύτερη πιλοτική έρευνα / Μάρτιος 2009
 7.2.3. Τρίτη πιλοτική έρευνα / Ιούνιος 2010
7.2.4. Συμπέρασμα
7.3. Σκοπός και αιτία της έρευνας
7.4. Μεθοδολογία
7.4.1. Περιγραφή δείγματος
7.4.1.1. Αναλυτική περιγραφή δείγματος
7.4.1.2. Περιπτώσεις άκυρου δείγματος
7.4.2. Εργαλεία συλλογής δεδομένων
7.4.2.1. Ερωτηματολόγιο
7.4.2.2. Αποσπάσματα ΟΔΥΣΕΙΑΣ
7.4.3. Τυπολογία μεταβλητών
7.4.4. Διαδικασία
7.4.5. Επεξεργασία
7.4.5.1. Αξιολόγηση Ορθότητας και Βεβαιότητας
7.4.5.2. Στρατηγική ανάλυσης δεδομένων
7.4.5.2.1. Έλεγχος αξιοπιστίας και εγκυρότητας ερωτηματολογίου
7.4.5.2.2. Στατιστικές αναλύσεις
7.5. Αποτελέσματα
7.5.1. Περιγραφικά αποτελέσματα
7.5.2. Περιγραφικά αποτελέσματα για την ορθότητα και τη βεβαιότητα
7.5.3. Συσχέτιση ορθότητας-βεβαιότητας με τα μέρη του λόγου
και τις κατηγορίες της τυπολογίας
7.5.4. Συσχέτιση φύλου με την ορθότητα και τη βεβαιότητα
7.5.5. Συσχέτιση έτους σπουδών με την ορθότητα και τη βεβαιότητα
7.5.6. Συσχέτιση φύλου και έτους σπουδών
με την ορθότητα και τη βεβαιότητα
7.5.7. Συσχέτιση ξένων γλωσσών και διαλέκτων
με την ορθότητα και τη βεβαιότητα
7.5.8. Συσχέτιση της μόρφωσης του πατέρα
με την ορθότητα και τη βεβαιότητα
7.5.9. Συσχέτιση της μόρφωσης της μητέρας
με την ορθότητα και τη βεβαιότητα
7.5.10. Συσχέτιση φιλαναγνωσίας με το φύλο και το έτος σπουδών
7.5.11. Συσχέτιση φιλαναγνωσίας με την ορθότητα και τη βεβαιότητα
7.5.12. Συσχέτιση της μεταβλητής ‘ρόλος του συγγραφέα’
με το φύλο και το έτος σπουδών
7.5.13. Συσχέτιση της μεταβλητής ‘ρόλος του συγγραφέα’
με την ορθότητα και τη βεβαιότητα
7.6. Συζήτηση
7.6.1. Συσχέτιση ορθότητας και βεβαιότητας
7.6.2. Συσχέτιση ορθότητας-βεβαιότητας με το φύλο
7.6.3. Συσχέτιση ορθότητας-βεβαιότητας με το έτος σπουδών
7.6.4. Συσχέτιση ορθότητας-βεβαιότητας με τη γλωσσική επίγνωση
7.6.5. Συσχέτιση ορθότητας-βεβαιότητας με το μορφωτικό επίπεδο
του πατέρα και της μητέρας
7.6.6. Συσχέτιση ορθότητας-βεβαιότητας με τη φιλαναγνωσία
σε συνάρτηση με τον ‘ρόλο του συγγραφέα’
 7.6.7. Συσχέτιση ορθότητας-βεβαιότητας με τα μέρη του λόγου
και με τις κατηγορίες των αθησαύριστων λέξεων
7.6.8. Συνοπτική παρουσίαση της συζήτησης των αποτελεσμάτων
7.7. Μελλοντική έρευνα
7.8. Παιδαγωγική πρόταση
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I: Γ Ε Ν Ι Κ Ε Σ Π Λ Η Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Ε Σ
i. Αναλυτικά περιεχόμενα Σημειωματαρίου Νίκου Καζαντζάκη (ΣΝΚ)
ii. Ερωτηματολόγιο της έρευνας της Κατσίκη-Γκίβαλου (1998)
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II: Σ Ω Μ Α Α Θ Η Σ Α Υ Ρ Ι Σ Τ Ω Ν Λ Ε Ξ Ε Ω Ν Τ Η Σ Ο Δ Υ Σ Ε Ι Α Σ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ III: Χ Α Ρ Τ Η Σ Ε Ρ Ω Τ Η Μ Α Τ Ο Λ Ο Γ Ι Ο Τ Η Σ Ε Ρ Ε Υ Ν Α Σ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IV: ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ
Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ V: ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ Μ ο υ σ ε ί ο υ Ν ί κ ο υ Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ VI: ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ Μ ο υ σ ε ί ο υ Ν ί κ ο υ Κ α ζ α ν τ ζ ά κ η
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ VII: Π Α Ρ Α Δ Ο Σ Η
i. Περιγραφή του ψηφιακού οπτικού δίσκου της διδακτορικής διατριβής
ii. Ψηφιακός οπτικός δίσκος της διδακτορικής διατριβής
 [ ΝΕΟΛΟΓΙΚΑ ΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΑ ΣΤΗΝ ΟΔΥΣΕΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ]

0 . 1 . Πε ρ ι γ ρ α φή τ ου Ερ ε υν ητ ι κ ο ύ Α ν τ ι κ ε ι μέ ν ου
Κύριος σκοπός της παρούσας διατριβής είναι να διερευνηθεί, από τη μία πλευρά, η
ποιητικότητα των συγγραφέων ως μέρος της ποιητικής γραμματικής του συστήματος
της γλώσσας και, από την άλλη πλευρά, οι δυνατότητες που προσφέρει το ίδιο το
λογοτεχνικό κείμενο στον αναγνώστη ώστε να κατανοήσει αφενός τους τρόπους με
τους οποίους ο συγγραφέας κατέληξε στο ποιητικό του μήνυμα και αφετέρου το ίδιο
το μήνυμα, τουλάχιστον εν μέρει. Εργαλείο αλλά και προϊόν της έρευνας αυτής
αποτελεί η ΟΔΥΣΕΙΑ του Νίκου Καζαντζάκη και ειδικότερα όσον αφορά την ποιητική
γλώσσα και την κατανόησή της από φοιτητές της φιλολογίας, μελλοντικούς
διδάσκαλους της λογοτεχνίας στην εκπαίδευση. Επιπλέον διερευνάται η βεβαιότητα
που έχουν τα συγκεκριμένα υποκείμενα ότι οι ερμηνείες που δίνουν σε κάθε
λεξιλογικό τεμάχιο μέσα σε συγκεκριμένο συγκείμενο έχουν πιθανότητες να είναι
‘ορθές’ με τη σχολική έννοια του όρου. Κάτι τέτοιο δεν αποτελεί παραβίαση της
αρχής της υποκειμενικότητας του συγγραφέα ή/και του αναγνώστη, αλλά αντίθετα
δείχνει τη δυναμική που μπορεί να εξελιχθεί μέσα στο αμφιθέατρο (α) με τη
συζήτηση και την αναζήτηση σημειολογικά των υπαινιγμών που καθοδηγούν κάθε
προσπάθεια μαντέματος και (β) την ανάπτυξη επιχειρηματολογίας που θα πείσει τον
αποδέκτη/καθηγητή για την πιθανότητα ορθότητας της άποψης του
αναγνώστη/φοιτητή.
Χαρακτηριστική είναι η άποψη του Chomsky (1987), ο οποίος με έναν ιδιαίτερο
τρόπο συσχετίζει τη λογοτεχνία και την επιστήμη, τονίζοντας ότι «πιθανότατα η
λογοτεχνία να αποδίδει πάντα μια εικόνα του “ολοκληρωμένου άνθρωπου” άκρως
βαθύτερη από ό,τι κάθε άλλο μοντέλο επιστημονικής έρευνας»1. Προχωρώντας τον
συλλογισμό του ένα βήμα παραπέρα, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η
λογοτεχνία αποτελεί κατά τρόπο μαγικό και περίεργο την αφανή και αθέατη όψη της
ανθρώπινης ύπαρξης..

1 “It is not unlikely that literature will forever give far deeper insight into what is sometimes called
'the full human person' than any modes of scientific inquiry may hope to do” (Chomsky, 1987:10).

[ ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ] 6

0 . 2. Δ ι άρ θ ρ ω σ η τ ης Δ ι δ ακ τ ο ρ ι κ ής Δι ατ ρ ι β ής
Η παρούσα διδακτορική διατριβή αποτελείται από δύο βασικά μέρη, (α) το
θεωρητικό και (β)το ερευνητικό.
Το θεωρητικό τμήμα περιλαμβάνει τη βιβλιογραφική αναδρομή και την
οικοδόμηση του θεωρητικού πλαισίου πάνω στο οποίο στηρίζεται η συγκεκριμένη
έρευνα. Πιο αναλυτικά, στο πρώτο κεφάλαιο περιγράφεται η γλώσσα της ΟΔΥΣΕΙΑΣ
του Καζαντζάκη, αποκαλύπτοντας όσο το δυνατόν περισσότερες από τις πτυχές της
σε συνδυασμό τόσο με τα στοιχεία ύφους που τη σκιαγραφούν όσο και με την
πολυσχιδή προσωπικότητα του συγγραφέα. Ταυτόχρονα γίνεται μια απόπειρα
προσέγγισης της ποιητικής γλώσσας τους έπους μέσα από ένα πλούσιο αρχειακό
υλικό, όπου αποτυπώνονται οι απόψεις του συγγραφέα περί ποίησης και δημοτικής
γλώσσας.
Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά τις ποιητικές γραμματικές, οι οποίες παρουσιάζουν
ενδιαφέρον επειδή φαίνεται να αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του συστήματος
της γλώσσας και μέσα από τις οποίες είναι δυνατόν να αποκαλυφθούν σημαντικά
πράγματα για την ποιητική λειτουργία της γλώσσας. Παρουσιάζονται θέσεις και
απόψεις ειδικών επιστημόνων αναφορικά με τον ορισμό και την περιγραφή του όρου
‘ποιητική γραμματική’ γενικά αλλά και ειδικότερα για συγκεκριμένους συγγραφείς.
Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για το φαινόμενο της νεολογίας ως ανανεωτικής
δύναμης της γλώσσας αλλά ταυτόχρονα και ως ανάδειξης της λειτουργίας των
ποιητικών γραμματικών, επειδή η δημιουργία νέων λέξεων ή εννοιών από τους
συγγραφείς αποτελεί χαρακτηριστικό τους γνώρισμα και τμήμα της ποιητικής
γραμματικής τους. Επιπλέον, γίνεται προσπάθεια να δοθεί ένας ορισμός για τους
νεολογισμούς, ποιητικούς ή μη, μέσα από τον οποίον ανακαλύπτονται επίπεδα
νεολογίας σε χαρακτηρισμούς όπως νεολογικές και αθησαύριστες λέξεις.
Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται κριτική παρουσίαση της ασάφειας και της
υποκειμενικότητας των λογοτεχνικών κειμένων με βάση τη θεωρία των ασαφών
περιοχών του Zadeh (1965). Δίνεται ο ορισμός της ορθότητας και της βεβαιότητας ως
μεταβλητές κατανόησης στοιχείων ύφους της ποίησης και γενικότερα της
λογοτεχνίας. Στο τέλος του κεφαλαίου αυτού περιγράφεται ένα σύγχρονο εργαλείο
μέτρησης μεταβλητών που παρουσιάζουν ασάφεια, η ράβδος V&V, η οποία αποτελεί
επιστημονική πρόταση των Vougiouklis & Kambaki-Vougioukli (2008, 2011).
Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι επικοινωνιακές στρατηγικές των
Φυσικών Ομιλητών (ΦΟ), προκειμένου να ενεργοποιηθούν οι στρατηγικές
κατανόησης ενός ιδιοσυγκρασιακού λεξιλογίου όπως εκείνου που χρησιμοποιείται
στην ΟΔΥΣΕΙΑ από τον συγγραφέα. Γίνεται αναφορά στη γλωσσική και
επικοινωνιακή ικανότητα ως καθοριστικού παράγοντα στην κατάκτηση της γλώσσας
 [ ΝΕΟΛΟΓΙΚΑ ΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΑ ΣΤΗΝ ΟΔΥΣΕΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ]

και επίσης στη διαδικασία του ελεύθερου μαντέματος, που αποτελεί κύριο
χαρακτηριστικό των στρατηγικών επεξεργασίας τόσο κατά την ανάγνωση και την
επικοινωνία, όσο και κατά η μάθηση.
Το δεύτερο τμήμα της διατριβής, δηλαδή αυτό της έρευνας, αφορά τις ερευνητικές
προσεγγίσεις στη γλώσσα της ΟΔΥΣΕΙΑΣ του Καζαντζάκη. Συγκεκριμένα, στο έκτο
κεφάλαιο περιγράφεται η μακροδομή και η μικροδομή του Σώματος Αθησαύριστων
Λέξεων (ΣΑΛ) της ΟΔΥΣΕΙΑΣ του Καζαντζάκη, το οποίο αποτελεί την πρώτη
συστηματική καταγραφή των λέξεων του συγκεκριμένου έπους που δεν
καταγράφονται στα βασικά λεξικά της κοινής ελληνικής. Ο πίνακας λέξεων του
ποιήματος αποτελεί το υποβοηθητικό εργαλείο της κύριας ερευνητικής προσέγγισης
της διατριβής.
Το έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο αποτελεί τη βασική έρευνα της διδακτορικής
διατριβής. Κατά συνέπεια, περιγράφονται οι στόχοι και η μεθοδολογία της κύριας
έρευνάς μου, σχετικά με την κατανόηση του λεξιλογίου της ΟΔΥΣΕΙΑΣ, συνοψίζονται
τα αποτελέσματα σε στατιστικούς πίνακες, ενώ στο τέλος, γίνεται εκτενής συζήτηση
των πορισμάτων και προτείνονται στοιχεία και εργαλεία για μελλοντική έρευνα.

[ ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ] 8