Constitution by DK

CONSTITUTION OF INDIA
NOTES BY
DINESH R KANET SIR
નમ કાર મ ો
 પધા મક પર ાઓ ના ે ે દન ત દન ઉમેદવારોની સં યા માં વધારો જોવા

મળે છે યારે આવી તી પધા માં યો ય આયોજન, યો ય મટ ર યલ અને યો ય
માગદશન ુબ જ અગ ય ું થાય છે , યો ય આયોજન પધા મક પર ા પાસ
કરવા ું જેટ ું મહ વ ધરાવે છે એટ ું મહ વ યો ય મટ ર યલ ું ર વીઝન કરવાથી
સફળતાઓ જલદ મળ શકે
 તેમજ હાલની પધા મક પર ાના ગુ માં કે અને રા ય સરકારની ભરતીમાં
બંધારણ વષયના ો સૌથી વધારે ૂછવામાં આવે છે
 આ બાબતને યાનમાં લઈને હાલમાં પધા મક પર ામાં તૈય ાર કરતા મ ો માટે
બંધારણ વષય બ ુ જ અગ યનો નીવડે છે આવનાર વગ ૧-૨-૩ જેવી તમામ
પર ા માટે બંધારણ વષયને અ ુ પ જ ર મટ ર યલ આ નો સમાં આપવામાં
આવેલ છે આ નો સ ને વ ુ ઉપયોગી બનાવી શકાય તે માટે આપના અ ૂ ય
ૂચનો આવકાય છે
 આપ સૌ મ ોને ઉ જવળ ભ વ ય અને સફળતા માટે ની ભ
ુ ે છાઓ
આભાર
✍ દનેશ રાજસીભાઈ કણેત

DINESH R KANET SIR
બંધારણ એટલે ું
 ' Constitution ' લે ટન ભાષાનો શ દ ' Constiture ' પરથી બનેલો છે , જેનો અથ
થાપ ું થાય છે
 યેક વતં દેશને પોતા ું એક બંધારણ હોય છે જે સરકાર ના ુ ય અંગો ધારાસભા
યાયપા લકા અને કાયપા લકા ને યા યા યત કરે છે ને તેના અ ધકારો અને
જવાબદાર ઓને ુ ન ત કરે છે બંધારણમાં તમામ કાયદાઓ ું ૂળ રહે ું હોવાથી તે
દેશનો ૂળ ૂત કાયદો કહેવામાં આવે છે
 યેક બંધારણ યાંની જનતાની વ શ રાજનૈ તક અને આ થક કૃ ત આ થા અને
અપે ા ઉપર આધા રત છે
 બંધારણ ુ ય વે બે કારના હોય છે લે ખત અને અલે ખત
 1857ના વ લવ બાદ ભારતમાંથી કપનીના શાસન ને સમા ત કર ીટ શતાજના શાસન ને
થા પત કરા ું આ સમ ત ઘટના મને બે તબ ાઓમાં વહચી શકાય છે
i) કપની શાસન 1773 થી 1858

ii) ટશતાજ શાસન 1858 થી 1947
કપની શાસન 1773 થી 1858
નયામક ધારો 1773

 એક ુ ય યાયધીશ અને ણ અ ય યાયધીશની બનેલી સવ ચ અદાલત ની થાપના
 કલક ામાં 1774 માં ુ ીમ કોટ ની થાપના જેના સૌ થમ ુ ય યાયધીશ સર એ લઝા
ઇ પે હતા
 કપનીના કમચાર ઓની ભેટસોગાદ વીકારવાની મનાઇ કરવામાં આવી
 બંગાળના ગવનર હવેથી ગવનર જનરલ કહેવાયા આ ર તે સૌ થમ ગવનર જનરલ વોરન
હે ટ ગ બ યા
પી સ ઇ ડયા એકટ 1784

 Pete the younger ારા 1784 મા ઈ ડયા એ ટ પસાર થયો આનાથી આને પીટનો
ધારો પણ કહેવાય છે
 મ ાસ અને ુંબઈ સં ણૂ પણે બંગાળને આધીન થયા
 ભારતમાં કપનીના દેશોની સૌ થમ ટ શ અ ધકૃ ત ભારતીય દેશના આપવામાં આ ંુ
JOIN TELEGRAM CHANNEL - DINESH R KANET SIR

DINESH R KANET SIR
ચાટર એકટ 1793
 Board of control ના સ યો તથા અ ય કમચાર ઓ ના વેતન અને ભ થા ભારતીય
તજોર માંથી ૂકવવા ું ન કરા ું
 ઈ ટ ઈ ડયા કપનીની ભારતીય વેપાર પરની ઇ રાશાહ બી વીસ વષ માટે વધાર
દેવાઈ
 કપનીના યાપાર અ ધકારોને આગામી ૨૦ વષ ધ ુ ી મંજૂર આપવામાં આવી
ચાટર એકટ 1813

 કપનીનો ભારતમાં વેપાર કરવાનો એકા ધકાર સમા ત થયો પર ુ ચા અને ચીનમાં વેપાર
કરવા માટે બી 20 વષની પરવાનગી આપી
 તી ધમનો ભારતમાં ધમ ચાર કરવાની છૂ ટ આપી
 શ ણ પાછળ ત વષ 1 લાખ ખચ
ચાટર એ ટ 1833
 ભારતીય કાયદાઓ ને યવ થત ઢાચામાં ઢાળવામાં માટે કાયદા પંચ ની થાપના કરાઇ
 ભારતમાં દાસ થા ની સમા ત કરાઈ
 અં ેજોને વગર પરવાનગી ભારત આવવાની રહેવાની અને જમીન ખર દવાની છૂ ટ
આપવામાં આવી
 બંગાળનો ગવનર જનરલ સમ ભારતનો ગવનર-જનરલ બ ું આ ર તે લોડ વ લયમ
બે ટક સમ ભારતનો સૌ થમ ગવનર જનરલ બ યો
ચાટર એ ટ 1853
 કપનીના કમચાર ઓની નમ કૂ માટે પધા મક પર ાઓ ની યવ થા કરવામાં આવી
 કપનીને ભારતીય દેશો ને યાં ધ
ુ ી સંસદ ઈ છે યાં ધ
ુ ી પોતાને આધીન રાખવાની છૂ ટ
અપાઇ

DINESH R KANET SIR
ટશતાજ શાસન 1858 થી 1947
ભારત સરકાર અ ધ નયમ 1858

 ગવનર જનરલ હવે વાઇસરોય તર કે ઓળખાવા લા યા ભારતના સૌ થમ વાઇસરોય લોડ
કે નગ હતા
 સ વલ સ વસમાં પધા મક પર ા ારા નમ કૂ કરવામાં આવી જેમાં સ વલ સ વસ
ક મશનની સહાયથી ભરતીઓ થવા લાગી
 ચા સ ુડ ખર નો શ ણ બાબત
 ભારત સ ચવ પદ
ભારતીય પ રષદ અ ધ નયમ 1861

 પોટ ફો લયો પ ત અમલમાં આવી
 વટ હુ કમ ની સતા
 ગવનર-જનરલને પોતાની પ રષદમાં ભારતીય જનતાના ત ન ધ રાખવાની છૂ ટ આપવામાં
આવી

 ક ેસની માંગણીઓના કારણે ટ શ સરકારની આ કાયદો કરવાની ફરજ પડ આ કાયદા
ુજબ ૂંટણી ારા પ રષદમાં કેટલાક ભારતીય સ યોને ન ુ ત કરવા ું ન કરા ું
સ યોને અંદ ાજપ અંગે ચચા કરવાની છૂ ટ અપાય પર ુ મતદાનનો અ ધકાર ન હતો

 આ કાયદો મોલ મ ટો ધુ ારા તર કે ઓળખાય છે આ કાયદા ારા થમ વખત જ દેશમાં
જવાબદાર અને લોક ય સરકાર આપવાની દશામાં યાણ કરા ું
 સૌ થમ ૂંટણી યવ થાની શ આત થઈ જેની સાથે જ ુ લમોને અલગ ત ન ધ વ
આપવામાં આ ું
મો ટે ું ચેમસફડ ધ ુ ારા 1919

 આ ધ ુ ારો મો ટે ું ચે સ ફડ ધ ુ ારો તર કે ઓળખાય આ ધ
ુ ારા ુજબ ાંતોમાં
ત રય શાસન પ ત દાખલ કરાઇ અને યેક વહ વટ વષયોને બે ભાગમાં વહચી
દેવાયા
 સાં દા યક નવાચન પ ત નો વ તાર કરવામાં આ ું
 એ લો ઇ ડયન અને શખ અલગ મતદાર મંડળ

DINESH R KANET SIR
ભારત સરકાર અ ધ નયમ 1935
 આ કાયદા અ સ ુ ાર ટશ રાજ ને હ તક ભારતીય દેશો તથા દેશી રજવાડાઓ ું
સંકલન કર ભારતીય સમવાય રચવામાં આ ું
 ી ુ ષ સમાન મતા ધકાર થયા
 1935 સંઘીય બકની થાપના કરવામાં આવી જે પાછળથી રઝવ બક કહેવાય
 1937 સંઘીય યાયાલયની થાપના થય અને ાંતીય વતં તા અ ત વમાં આવી
ઓગ ટ તાવ 1940
 ભારતીય ત કાલીન વાઇસરોય લોડ લીન લથગો ારા ૮ ઓગ ટ 1940ના રોજ એક
તાવ ૂકવામાં આ ું જેને ઓગ ટ તાવ કહેવામાં આવે છે
 મહ વની જોગવાઈ - ભારત માટે ડો મ નયન ટેટ ું લ ય
 ુ પછ બંધારણ સભાની રચના
 ભારતીય સં મ લત ુ સલાહકાર પ રષદ
સ મશન 1942
 ટનના કે બનેટ મં ી ટેફડ સ ારા રજૂ કરવામાં આ ું

 મહ વની જોગવાઈ - ભારત એક સંઘ
 ભારતના બંધારણની રચના
 ભારતના લોકોની બનેલ બંધારણ સભા ારા રચના
 જે રજવાડા ભારતમાંના જોડાય તેમને વતં રહેવાની છૂ ટ આપવામાં આવશે
રાજગોપાલાચાર ફો લા
ુ 1944
 ક ેસ અને ુ લમ લીગ વ ચે સહયોગ વધારવા રાજગોપાલાચાર ારા રજૂ કરવામાં

આ ું
 મહ વની જોગવાઈ
 ુ લમ લીગ અને ભારતીય ક ેસ ારા વતં તાની માંગ ું સમથન કરવામાં આ ું હ ું
અને ુ પછ ુ લમ બહુ મતી વ તારોમાં જનમત અને ભારતને વતં તા મળે તેના પછ
જ વભાજનનો નણય થશે
વેવેલ યોજના 1945
 ભારતના ત કાલીન વાઇસરોય લોડ વેવેલ ારા જૂ ન 1945માં સીમલા ખાતે ભારતીય નેતા
સમ આ યોજના રજૂ કરાઈ હતી
 મહ વની જોગવાઈમાં યાં ધ ુ ી ભારતીય બંધારણ ન થપાય યાં ધ
ુ ી સમ વહ વટ
ભારતીયકરણ કર ું કે જેમાં ગવનર જનરલ અને સેના ય સવાયના બધા જ પદ ઉપર

DINESH R KANET SIR
ભારતીય ને રાખવામાં આવશે
કે બનેટ મશન યોજના 1946
 લે ડના વડા ધાન એટલી ારા ણ કે બનેટ મં ીઓ ું કે બનેટ મોકલવામાં આ ું હ ું

 જેના સ યો
 લોડ પેથીક લોરે સ
 સર ટેફડ સ
 વી એલે ઝા ડર
 મહ વની જોગવાઈ માં ટશ ભારત અને દેશી રજવાડાઓને ભેળવીને ભારતીય સંઘની
રચના જેની પાસે વદેશ
 ર ા અને સંચાર ના વભાગો રહેશે ભારતની બંધારણ સભાની રચના બધા જ પ ોની
સહાયતાથી કામચલાઉ સરકારની રચના
માઉ ટ બેટન યોજના 3 જૂ ન 1947
 ુ લમ લીગ ારા અલગ પા ક તાનની માગણીને કારણે કે બનેટ મશન યોજના ન ફળ

રહ જેથી ભારતના ત કાલીન વાઇસરોય માઉ ટબેટન ારા ભારત પા ક તાન ું વભાજન
દશાવ ું માઉ ટ બેટન યોજના રજૂ કરવામાં આવી
 આ યોજનાની ણ જૂ ની યોજના તર કે પણ ઓળખવામાં આવે છે
 બા કન લાન
 બાળ વલીનીકરણ
 ઇ માં યોજના
ભારતીય વતં તા અ ધ નયમ 1947

 માઉ ટ બેટન યોજના પર બંને પ ોની સહમતી પછ આ યોજના ખરડા વ પે ટશ
સંસદમાં થી પસાર કરવામાં આવી જે ભારતીય વતં તા અ ધ નયમ 1947 ના નામે
ઓળખાય
 18 july 1947 ના રોજ આ યોજનાની ટનના સ ાટ ારા વીકૃ ત આપવામાં આવી
 જુ લાઈ 1947 માં ધારો પસાર કરાયો જેમાં હવે ટશ હકૂ મત ની સ ા હ તાંતરણ બે
સાવભૌમ સ ાઓ ભારત અને પા ક તાનને કરા ું
 ભારતમાં ટનના સ ાટ ના ભારત સરકારની જવાબદાર તથા રજવાડા પર શાસન 15
ઓગ ટ 1947 થી સમા ત ગણાશે
DINESH R KANET SIR
બંધારણ સભા ું માળ ું અને વ પ
 વભાજન પહેલા કે બનેટ મશન યોજના અંતગત બંધારણ સભાના કુ લ સ યો તેમાં

ટશ ાંતના 296 અને દેશી રજવાડા 93 એ મળ ને કુ લ સ યો 389
 ૧૦ લાખની વ તીએ એક સ યોની ન ુ ત કરવામાં આવી
 રાજન પછ માઉ ટ બેટન યોજના અ સ ુ ાર બંધારણ સભાના સ યો ટશ ાંતના ૨૨૯
દેશી રજવાડા 70 અને એ મળ કુ લ સ યો 299
 બંધારણ સભા માં સૌથી વ ુ સ યો ધરાવ ું દેશી રજવાડુ એટલે મળ ું 7 સ યો હતા
 બંધારણ સભા માં સૌથી વ ુ સ યો ધરાવ ું ટશ ાંત એટલે સં ુ ત ાંત હાલ ું ઉ ર
દેશ ના સ યો 55 હતા
 અ ુ ૂ ચત તઓના સ યો 30 અને મ હલા સ યો 15
 બંધારણ સભામાં લો ઇ ડ ત ન ધ તર કે ફે ક એ થની
 પારસીઓના ત ન ધ તર કે એચ પી મોદ
બંધારણ સભાની કાયવાહ

 9 ડસે બર 1946 - બંધારણ સભાની થમ બેઠક
ડો. સ ચદાનંદ સહા બંધારણ સભાના અ થાઈ અ ય બ યા
 11 ડસે બર 1946 - બંધારણ સભાના અ ય તર કે ડો ટર રાજે સાદ ૂંટાયા

ઉપ ુખ એચ સી ુખ
કાયદાક ય સલાહકાર બી.એન.રાવ
 13 ડસે બર 1946 - જવાહરલાલ નેહ ારા ઉ ે ય તાવ રજૂ થ ું આ તાવ ું પા પ

બી એન રાવે યાર ક ું
 22 ુઆર 1947 ઉ ે ય તાવ વીકાય અને આગળ જતા બંધારણની તાવના
એટલે કે આ ુખ બ ું
 17 નવે બર 1947 બંધારણ સભાની થમ વખત ધારાક ય સં થા તર કે બેઠક મળ
 26 નવે બર 1949 બંધારણ ઘડા ું અને બંધારણ સભા નો વીકાર કરાયો
 26 ુઆર 1950 બંધારણનો અમલ

DINESH R KANET SIR
પરશ
 પ ર શ 1 - સંઘ અને તેના દેશો
 પ ર શ 2 - વેતન ભ થા નો ઉ લે ખ
 પ ર શ 3 - શપથ ના ન ુના
 પ ર શ 4 - રા યસભાની બેઠકોની ફાળવણી
 પ ર શ 5 - અ ુ ુ ચત વ તારો ના વહ વટ ની જોગવાઈ
 પરશ 6 - ATMMરા યમાં આ દવાસી વ તારો ના વહ વટ માટે ની જોગવાઈ
 પ ર શ 7 - કે યાદ રા ય યાદ ની યાદ ( વષયોની યાદ /સમવતી યાદ )
 પ ર શ 8 - બંધારણમાં માનય ભાષા (1954 - 14 / 2019 - 22)
 પ ર શ 9 - જમીન ધ
ુ ારા ને લગતા અ ધ નયમ ( થમ ધ
ુ ારો - 1951-282 કાયદા )
 પ ર શ 10 - પ ાંતર વરોધી કાયદો ( 52મો ધ

ુ ારો - 1985 )
 પ ર શ 11 - પંચાયતો ( 73મો ધ
ુ ારો - 1992 )
 પ ર શ 12 - નગરપા લકાઓ ( 74મો ધ

ુ ારો - 1992 )

DINESH R KANET SIR
બંધારણ ના ભાગો
ભાગ ભાગ ું નામ અ ુ છે દ
1 સંઘ અને તેન ા દેશો 1 થી 4
2 નાગર કતા 5 થી 11
3 ૂળ ત
ૂ અ ધકારો 12 થી 35
4 રા યની તના માગદશક સ ાતો ૩૬ થી ૫૧
4 (A) ૂળ ત
ૂ ફરજો 51a
5 સંઘ ું માળ ું 52 થી ૧૫૧
6 રા ય ું માળ ું 152થી 237
7 વભાગના રા યો રદ થઈ ગયેલો છે ૨૩૮
8 કે શા સત દેશો 239 થી 242
9 પંચાયતો 243 થી 243 o
(9A) ુ ન સપા લટ અને ુ ન સપલ કોપ રેશન ું માળ ું 243 P થી ZG
(9B) સહકાર મંડળ 243ZH થી ZT
10 અ ુ ૂ ચત વ તારો ું માળ ું 244 થી 244a
11 સંઘ તથા રા ય વ ચેન ા સંબધ

ં ો 245 થી 263
12 નાણાક ય , કર , મલકત , કરાર દવા સંબં ધત 264 થી 300a
13 યાપાર વા ણ ય સંબધ
ં ી બાબતો 301 થી 307
14 સંઘ તથા રા ય હેઠળની સેવાઓ 308 થી 323
(14A) દાવા પંચો 323a થી 323b
15 ટૂં ણી 324 થી 329
16 અ ુક વગ માટે ખાસ જોગવાઈ 330 થી 342
17 અ ધકાર અને વહ વટ ભાષા 343 થી 351

DINESH R KANET SIR
18 કટોકટ અંગે ની જોગવાઈ 352 થી 360
19 પર રુ ણ બાબતો 361 થી 367
20 બંધારણમાં ધ
ુ ારા ની યા 368
21 કામચલાઉ જોગવાઈ 369 થી 392
22 બંધારણ ું અમલીકરણ 393 થી 395
બંધારણ ના ોત
દેશ ું નામ ું લેવામાં આ ું
અમે રકા ૂળ ૂત અ ધકારો યાયતં અને સંઘીય શાસન

યવ થા
ટન સંસદ ય શાસન યવ થા અને એકલ નાગ રક વ
ાસ સમાનતા વતં તા અને બં ુ તા
ર શયા ૂળ ૂત ફરજ પંચવષ ય યોજના
જમની - વાઈમર બંધરણ કટોકટ ની જોગવાઈ
ઓ ે લયા સં ુ ત ૂ ચની જોગવાઈ
આયલે ડ રા યનીતી ના સ ાત
સાઉથ આ કા બંધારણમાં ધ
ુ ારા ની જોગવાઈ

DINESH R KANET SIR
મહ વના અ ુ છે દ
અ ુ છે દ 1 સંઘ ું નામ અને તેના દેશો
અ ુ છે દ 2 નવા રા યો નો વેશ તથા થાપના
અ ુ છે દ 3 નવા રા યોની થાપના તથા વતમાન રા યોના ે સીમા અને નામમાં

ફેરફાર કરવાની સ ા
અ ુ છે દ 5 બંધારણના ારભ અને નાગ રક વ
અ ુ છે દ 11 સંસદ ારા નાગ રકોના અ ધકાર પર નયં ણ
અ ુ છે દ 12 રા ય ની યા યા
અ ુ છે દ 14 કાયદા સમ સમાનતા અને સૌને કાયદા ું સમાન ર ણ
અ ુ છે દ 16 હેર રોજગાર ની બાબતમાં તકની સમાનતા
અ ુ છે દ 17 અ ૃ યતાનો અંત
અ ુ છે દ 18 ખતાબોની ના ૂદ
અ ુ છે દ 19 1.વાણી વાતં ય અને ર ણ
a. વાણી અને અ ભ ય ત ની વતં તા
b. શાં ત વ
ૂ ક અને શ ો વીના એકઠા થવાની વતં તા
c. સંઘ અથવા મંડળ રચવાની વતં તા
d. ભારતના ગમે તે દેશમાં ુ તપણે ફરવાની વતં તા
e. ભારતના ગમે તે દેશમાં વસવાટ કરવાની અથવા થાયી થવાની

વતં તા
f. મલકત નો અ ધકાર રદ કરવામાં આ યો છે 44 મો બંધારણીય

ધ
ુ ારો ૧૯૭૮
g. કોઈ પણ યવસાય ધં ધો કે રોજગાર મેળવવાની વતં તા

DINESH R KANET SIR
અ ુ છે દ 20 અપરાધો માટે દોષ સંબં ધત ર ણ
અ ુ છે દ 21 વન અને શાર રક વતં તા ું ર ણ
અ ુ છે દ 21A મફત અને ફર યાત શ ણ ાથ મક નો અ ધકાર 86 માં બંધારણીય

ધ
ુ ારો 2002
અ ુ છે દ 23 મ ુ ય વેપાર તથા બળજબર વ

ૂ ક મજુ ર પર તબંધ
અ ુ છે દ 24 બાળમજૂ ર પર તબંધ ૧૪ વષથી નાના બાળકોને કામ પર રાખવા નો

તબંધ
અ ુ છે દ 25 અંતઃકરણથી અને ધમ અબા ધત પે મનાવવાનો તેના આચરણ અને ચાર

કરવાની વતં તા
અ ુ છે દ 32 ૂળ ૂત અ ધકારો ના અમલ કરવા માટેના ઉપાયો જેમાં પાંચ કારની ર તનો

ઉ લે ખ છે
અ ુ છે દ 34 યારે કોઈ ે માં લ કર કાયદો લા ુ હોય યારે આ ભાગ ારા અપાયેલા

અ ધકારો પર તબંધ(AFSPA)
અ ુ છે દ 39A સમાન યાય અને મફત કા ન

ૂ ી સહાય
અ ુ છે દ 40 ામ પંચાયતોની રચના
અ ુ છે દ 44 નાગ રકો માટે સમાન દવાની કાયદાઓ
અ ુ છે દ 45 બાળકો માટે મફત અને ફર જયાત શ ણ ની જોગવાઈ
અ ુ છે દ 50 કારોબાર થી યાયતં અને અલગ રાખવાની બાબત ની જોગવાઈ
અ ુ છે દ 51A ૂળ ૂત ફરજો - 42મો ધ

ુ ારો
અ ુ છે દ 52 ભારતના રા પ ત
અ ુ છે દ 53 સંઘની કારોબાર સ ા
અ ુ છે દ 61 રા પ ત પર મહા ભયોગ
અ ુ છે દ 63 ભારતના ઉપરા પ ત

DINESH R KANET SIR
અ ુ છે દ 64 ઉપરા પ ત ું પદ અને રા યસભાના સભાપ ત હોય
અ ુ છે દ 72 અ ુક પ ર થ તમાં કોઈ પણ અપરાધ માટે દો ષત ય તને અપાયેલા દડની

માફ સ મોકુ ફ તથા ુ ત આપવાની અથવા માફ જમકુ સ હળવી
કરવાની રા પ ત ની સ ા
અ ુ છે દ 74 રા પ તની મદદ અને સલાહ માટે મં ીમંડળ
અ ુ છે દ 76 ભારતના એટન જનરલ
અ ુ છે દ 78 રા પ તને મા હતી દેવાના સંબંધમાં ધાનમં ી ની ફરજો
અ ુ છે દ 79 સંસદ ની રચના
અ ુ છે દ 80 રા ય સભાની રચના
અ ુ છે દ 81 લોકસભાની રચના
અ ુ છે દ 86 રા પ ત ું બંને ૃહોને સંબોધન
અ ુ છે દ 106 સ યો ના પગાર ભ થા
અ ુ છે દ 108 અ ુક પ ર થ તઓમાં બંને ૃહોની સં ુ ત બેઠક
અ ુ છે દ 110 નાણા ખરડા ની યા યા
અ ુ છે દ 112 વા ષક નાણાંક ય પ ક
અ ુ છે દ 114 વ નયોગ ખરડા
અ ુ છે દ 123 સંસદની બેઠક ચાલતી ન હોય યારે રા પ ત ને વટહુ કમ બહાર પાડવાની

સતા
અ ુ છે દ 124 સવ ચ અદાલત ની સ ા
અ ુ છે દ 129 સવ ચ અદાલત ું નઝ ર અદાલત હો ું
અ ુ છે દ 143 સવ ચ અદાલત ની સલાહ લેવાની રા પ ત ની સ ા
અ ુ છે દ 148 ભારતના ક ોલર એ ડ ઓ ડટર જનરલ - CAG
અ ુ છે દ 153 રા યના રા યપાલ

DINESH R KANET SIR
અ ુ છે દ 161 અપરાધને માફ સ માં ઘટાડો મોકૂ ફ મહેતલ અને ુ ત વગેરેમાં
રા યપાલની સ ા
અ ુ છે દ 163 રા યપાલને મદદ અને સલાહ માટે મં ીમંડળ
અ ુ છે દ 165 રા યમાં એડવોકેટ જનરલ
અ ુ છે દ 167 રા યપાલને ણકાર દેવા વગેરે સંબં ધત ુ યમં ીની ફરજ
અ ુ છે દ 169 રા યોમાં વધાન પ રષદની ના ુદ અથવા રચના
અ ુ છે દ 170 વધાનસભા ની રચના
અ ુ છે દ 200 ખરડા પર અ મ
ુ ત
અ ુ છે દ 213 વટહુ કમ બહાર પાડવાની રા યપાલની સ ા
અ ુ છે દ 214 રા યમાં વડ અદાલત
અ ુ છે દ 226 કેટલીક રટ કાઢવાની વડ અદાલત ની સ ા
અ ુ છે દ 231 બે અથવા બેથી વ ુ રા યો માટે એક જ વડ અદાલત ની રચના
અ ુ છે દ 239 કે શા સત દેશો માં વહ વટ
અ ુ છે દ 239AA દ હ સંબં ધત વશે ષ જોગવાઈ
અ ુ છે દ 243 પંચાયત ની યા યા
અ ુ છે દ 243 A ામસભા
અ ુ છે દ 243 C પંચાયતો ું ગઠન
અ ુ છે દ 243 E પંચાયતોની ુદત
અ ુ છે દ 243 G પંચાયતોની સ ા અ ધકાર અને જવાબદાર
અ ુ છે દ 243 I રા ય નાણાપંચ
અ ુ છે દ 243 P નગરપા લકા અને મહાનગરપા લકા યા યા
અ ુ છે દ 243 Q નગરપા લકાઓની રચના

DINESH R KANET SIR
અ ુ છે દ 243 W નગરપા લકાઓની સતા ધકાર અને જવાબદાર
અ ુ છે દ 246 A સંઘ અને રા યો ને એસટ બાબતે કાયદા ઘડવાની સ ા
અ ુ છે દ 249 રા યની યાદ ના વષયો પર રા ય હતમાં કાયદો ઘડવાની સંસદની સતા
અ ુ છે દ 262 આંતરરા ય નદ ઓ અથવા નદ ના પાણી સંબંધી વવાદો ના યાય નણય
અ ુ છે દ 263 આંતરરા ય પ રષદ સંબંધી જોગવાઈ
અ ુ છે દ 265 કાયદાની સ ા સવાયનો કરો લાદવામાં આવશે નહ
અ ુ છે દ 266 A હેર હસાબ
અ ુ છે દ 266 સં ચત ન ધ
અ ુ છે દ 267 આક મક ન ધ
અ ુ છે દ 269 A આંતરરા ય વેપાર અને વા ણ ય ઉપર એસટ લાદવા વ લ

ૂ વા અને
વહચણી બાબતનો ઉ લે ખ
અ ુ છે દ 279 A વ ુ અને સેવા કર પ રષદના ગઠન ની જોગવાઈ
અ ુ છે દ 280 નાણાપંચ
અ ુ છે દ 300 A સંપ ધરાવવાનો કા ન

ૂ ી અ ધકાર
અ ુ છે દ 312 અ ખલ ભારતીય સેવાઓ
અ ુ છે દ 315 સંઘ અને રા યના હેર સેવા આયોગ
અ ુ છે દ 320 હેર સેવા આયોગ ના કાય
અ ુ છે દ 323 A વહ વટ અને પંચો
અ ુ છે દ 324 ૂંટણી માટે ૂંટણી પંચ ની સતા
અ ુ છે દ 326 લોકસભા અને રા યોની વધાનસભાઓ માટે ુ ય મતા ધકારને મા ય

રાખવામાં આ યા છે
અ ુ છે દ 330 લોકસભામાં અ ુ ૂ ચત તઓ અને અ ુ ૂ ચત તઓ માટે બેઠકો ું

આર ણ

DINESH R KANET SIR
અ ુ છે દ 331 લોકસભામાં એગલો ઇ ડયન ત ું તનધવ
અ ુ છે દ 332 રા યોની વધાનસભા માં અ ુ ૂ ચત તઓ અને અ ુ ૂ ચત

જન તઓ માટે બેઠકો ું આર ણ
અ ુ છે દ 333 રા યની વધાનસભામાં લો-ઈ ડયન ત ું તનધવ
અ ુ છે દ 335 સેવાઓ અને જ યા માટે અ ુ ૂ ચત તઓ અને અ ુ ૂ ચત

જન તઓના હક અને દવાઓ
અ ુ છે દ 340 પછાત વગની થ તની તપાસ માટે પંચની નમ ક
અ ુ છે દ 343 સંઘની સ ાવાર ભાષા
અ ુ છે દ 345 રા યની રાજભાષા અથવા ભાષાઓ
અ ુ છે દ 352 કટોકટ ની હેરાત
અ ુ છે દ 356 રા યમાં બંધારણીય તં ન ફળ જવાના સંગે જોગવાઈઓ
અ ુ છે દ 358 કટોકટ દર મયાન અ ુ છે દ 19 ની જોગવાઈઓ ની મોકૂ ફ
અ ુ છે દ 360 નાણાક ય કટોકટ સંબંધમાં જોગવાઈ
અ ુ છે દ 365 સંઘ તરફથી અપાયેલા આદેશો ું પાલન કરવાની અથવા તેનો અમલ કરવાની
રા યની ન ફળતાની અસર
અ ુ છે દ 368 બંધારણમાં ધ
ુ ારા કરવાની સંસદની સ ા અને તે માટેની કાયવાહ
અ ુ છે દ 370 જ -ુ કા મીર રા ય અંગે કામ ચલાવજો ગ ું
અ ુ છે દ 371 મહારા અને ુજરાત રા યના સંબંધમાં ખાસ જોગવાઈ
અ ુ છે દ 394 હ દ ભાષામાં અ ધકૃ ત પાઠ બાબત

DINESH R KANET SIR
નાગર કતા
 નાગ રકતા એ જે તે દેશના બંધારણમાં લે ખત અથવા પરપરાથી વીકૃ ત અ ધકારો અને
ફરજો ધરાવતી ય તને રહેવા વસવા માટે અ ધકાર આપતો કાયદાક ય દર જો છે
સામા ય ર તે ય ત જે દેશમાં જ મે છે તે દેશનો આપોઆપ નાગ રક બને છે
 દરેક નાગ રક દેશને વફાદાર રહેવાની અને તેના કાયદાઓ ું પાલન કરો બંધાયેલા હોય છે
તેની સાથે રા ય તેના લ ણ ખ ુ ાકાર પરદેશમાં તે ું હત વગેરે જોવા બંધાયેલ છે પોતાનો
નાગ રક અને દેશમાંથી પાછો ફરે યારે તેને વીકારવા દરેક રા ય બંધાયે ું છે
 નાગ રકતા એ ય ત અને તેના રા ય વ ચેનો એક રાજનૈ તક સંબંધ છે આ સંબંધ
થા પત થતાં ય ત પોતાની ન ા રા યને સમ પત કરે છે અને વળતર વ પે રા ય
તેને ર ણ આપે છે સામા ય ર તે મતા ધકાર અને હેર હો ાઓ ા ત કરવા જેવા
રાજનૈ તક અ ધકારો નાગ રકતા સાથે સંકળાયેલા છે આ સાથે જ નાગ રકતા દેશના
સાવભૌમ વ ું ર ણ કરવાની તેના ૂ યો ું જતન કરવાની અને કર ભાવની વગેરે જેવી
ફરજો ું પાલન પણ આ હ રાખે છે
 બંધારણના ભાગ ૨ માં અ ુ છે દ ૫ થી ૧૧ માં નાગ રકતા ની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે
અ ુ છે દ 5 - બંધારણને લા ૂ થયા પછ ભારતીય નાગ રકતા આપવામાં આવી નાગ રકતા પાંચ
ર તે મેળવી શકાય
અ ુ છે દ 6 - કેટલાક લોકો જે પા ક તાનથી ભારત આ યા તેમને ભારતીય નાગ રકતા આપવી

પા ક તાનમાં સમા વ દેશમાંથી ભારત દેશમાં જે કોઈ ય ત એ થળાંતર કરેલ હોય
અ ુ છે દ 7 - ભારતમાંથી પા ક તાન થળાંતર કર ગયેલ ય તઓના નાગ રક વ વશે જોગવાઈ

કરાયેલ છે જે અ સુ ાર 1 માચ ૧૯૪૭ પછ ભારતના દેશમાંથી વતમાન પા ક તાનમાં સમા વ
દેશમાં થળાંતર કરેલ હોય તો તે ભારતનો નાગ રક ગણાશે નહ અફવા જો તે પરમીટ લઈને
પાછા ફયા હોય
અ ુ છે દ 8 - જે લોકો ભારતીય ૂળ નવાસી હતા અને વદેશોમાં રહેતા તેમને નાગ રકતા આપવી
જોઈએ જો કોઈ ય તનો જ મ કે તેના માતા- પતા કે પતા નો જ મ ભારત શાસન અ ધ નયમ
1935 ના ભારતમાં થયો હોય અને જો તે વદેશમાં રહ ર ા હોય તો તે સંબં ધત દેશમાં આવેલ
ભારતીય ત ન ધ કચેર માં ન ધણી કરાવી ભારતનો નાગ રક બની શકે
અ ુ છે દ 9 - વે છાએ વદેશી નાગ રક વ ા ત કરનાર ય તઓને નાગ રક નહ ગણવાની

જોગવાઇ
અ ુ છે દ 10 - નાગ રકતા હકો ું સાત ય

DINESH R KANET SIR
અ ુ છે દ 11 - સાંસદની નાગ રક વ ા ત અને અંત વશે કાયદા ઘડવાની સ ા આપવામાં આવી છે
ભારતીય નાગ રકતા સંબં ધત કાયદો સંસદ બનાવે છે આ સ ાની એ 1955માં ભારતીય
નાગ રકતા કાયદો બના યો હતો જેમાં 1976 1986 2003 2005 માં ધ ુ ારો કરવામાં આ ું
 ભારતીય નાગ રકતા ા ત
 જમ
 વંશ આધા રત
 ન ધણી આધા રત
 ાકૃ તક
 દેશીયકરણ
 ભારતીય નાગ રકતા ની સમા ત
 વે છક કયા ારા અથવા કાયદા ની યા ારા

 છ નવી લે ું - દેશ ોહ કે ુ સમયે દુ મન દેશની સહાયતા બદલ
 ભારત સરકારની પરવાનગી વગર સતત સાત વષ ધ ુ ી વદેશમાં રહે અને ભારતીય
દૂતવાસ માં દર વષ પોતાની ન ધણી ન કરાવે
 ભારતીય બંધારણ ત ભારતીય નાગ રકતા વીકાયા બાદ પાંચ વષના સમયગાળામાં કોઈ
અ ય દેશમાં બે વષ અથવા તેનાથી અ ધક કરાવાસ દડ મેળ યો હોય તો તેની નાગ રકતા
સમા ત થાય
 બેવડ નાગ રકતા અ નવાસી ભારતીય અને સ ુ પાર ભારતીય નાગ રક અને ૂળ ભારતીય
ને મળે લ હોય
નાગ રકતા ધ
ુ ારા કાયદો ૨૦૧૫
 6 ુઆર ૨૦૧૫ ના દવસે રા પ ત ણવ ુખ એ નાગ રકતા ધ ુ ારા કાયદો

2015થી સંબં ધત ખરડાને મંજૂર આપી હતી આ ખરડા અંતગત ભારતીય નાગ રક કાયદો
1955 માં નીચે ુજબ ધુ ારા કરવામાં આ યા છે
 આ ખરડા ારા PIO ( People of Indian Origin ) અને OCI ( Overseas Citizen
of India) બી માં વલય કર દેવામાં આ ું
 આ ખરડામાં ૂળ ભારતીય લોકોને આ વન વઝા આપવા અને ભારતમાં તેમની દરેક માં
યા ા દર મયાન તેમની થા નક પોલીસ ટેશનમાં હાજર રહેવાની શરતમાંથી છૂ ટ આપવામાં
આવી

DINESH R KANET SIR
ળ
ૂ ત
ૂ અ ધકારો
 ઈ.સ 1215 માં સ ાટ જોનને ટનની જનતા એ ાચીન વતં તાઓ ની મા યતા ા ત
કરવા માટે મે ાકાટા પર હ તા ર કરવા માટે દબાણ આ ું હ ું તે બાદ લે ડ વાસીઓને
સમયે સમયે તેમના ૂળ ૂત હકો ા ત થયા નથી બંધારણના ભાગ ને ભારતનો મે ાકાટા ની
સં ા આપવામાં આવેલ છે
 ભાગ ૩ માં અ ુ છે દ 12 થી 35 ધ ુ ીમાં ૂળ ૂત હકો નો ઉ લે ખ છે ય તમાં સવાગી

વકાસ માટે તથા ય તની વતં થવા માટે જ ર બાબતને અ ધકારો મા યમ ારા
કાયદાક ય વ પ આપવામાં આ ું છે આ અ ધકારો ું પાલન કર ું રા ય માટે ફર જયાત
બનાવવામાં આ ું
 1945માં સર તેજબહાદુર સ ુ સ મ તએ પોતાના અહેવાલમાં ભારતીય બંધારણમાં
ૂળ ૂત હકો નો સમાવેશ કરવાની માંગણી કર હતી
 બંધારણના ૂળ વ પમાં ૂળ ૂત અ ધકારોની સં યા સાત હતી પર ુ સંપ ના અ ધકારને
44 મો બંધારણીય ધ ુ ારા 1978માં ૂળ ૂત અ ધકારોની ચ ૂ ીમાંથી હટાવી લેવામાં આ યો
છે અને બંધારણના ભાગ 12 ના અ ુ છે દ 300 ક ુજબ કાયદાક ય અ ધકાર માં ફેરવી
દેવામાં આ યો છે
 ૂળ ૂત અ ધકારોના હનન માટે ુ ીમ કોટ અને હાઇકોટમાં મશઃ અ ુ છે દ 32 અને
અ ુ છે દ 226 અ વયે દાદ માંગી શકાયક
 સમાનતાનો અ ધકાર અ ુ છે દ 14 થી 18
 વતં તાનો અ ધકાર અ ુ છે દ 19 થી 22
 શોષણ વ અ ધકાર અ ુ છે દ 23 થી 24
 ધા મક વતં તાનો અ ધકાર અ ુ છે દ 25 થી 28
 સં કૃ ત અને શ ણ સંબંધી અ ધકાર અ ુ છે દ 29 થી 30
 બંધારણીય ઇલાજનો અ ધકાર અ ુ છે દ 32
અ ુ છે દ 12 - રા ય ની યા યા
અ ુ છે દ 13 - ૂળ ૂત અ ધકારો સાથે અસંગત અથવા વ કાયદાઓ અંગે ની જોગવાઈ

DINESH R KANET SIR
સમાનતાનો અ ધકાર
અ ુ છે દ 14 - કાયદા સમ સમાનતા સૌને કાયદા ું સંર ણ
અ ુ છે દ 15 - ધમ ત ા ત લ ક જ મ થાનના આધારે ભેદભાવ પર તબંધ
અ ુ છે દ 16 - હેર રોજગાર ની બાબતોમાં તકની સમાનતા
અ ુ છે દ 17 - અ ૃ યતા ના ુદ
અ ુ છે દ 18 - ઇ કાબો ની ના ૂદ
વં તાનો અ ધકાર
અ ુ છે દ 19 - વાણી વાતં ય અને અ ભ ય ત વાતં ય
અ ુ છે દ 20 - ુનાઓ માટે દોષ સ સંબંધમાં ર ણ
અ ુ છે દ 21 - વન અને શાર રક વતં ય ુ ર ણ
અ ુ છે દ 21ક - મફત અને ફર જયાત શ ણ
અ ુ છે દ 22 - કેટલા સંગોમાં ધરપકડ અને અટકાયત સામે ર ણ
શોષણ વ અ ધકાર
અ ુ છે દ 23 - મ ુ ય વેપાર તથા બળજબર વ
ૂ ક મજૂ ર પર તબંધ
અ ુ છે દ 24 - કારખાનાઓ વગેરેમાં બાળકોની રોજગાર પર તબંધ
ધા મક વ તા નો અ ધકાર
અ ુ છે દ 25 - ધા મક વતં તા નો અ ધકાર
અ ુ છે દ 26 - ધા મક બાબતો નો વહ વટ કરવા ું વાતં ય
અ ુ છે દ 27 - ચો સ ધમની અ ભ ૃ માટે ખચ ુકવણી ું વાતં

DINESH R KANET SIR
લ મ
ુ તી નો અ ધકાર
અ ુ છે દ 29 - લ મ
ુ તીઓને હતો ું ર ણ
અ ુ છે દ 30 - શૈ ણક સં થાઓ થાપવા અને તેનો વહ વટ કરવાનો લ મ

ુ તી નો અ ધકાર
બંધારણીય ઇલાજો નો અ ધકાર

અ ુ છે દ 32 - બંધારણીય ઉપચારના અ ધકાર ની જોગવાઈ કરવામાં આવેલ છે બી શ દોમાં
કહ એ તો ૂળ ૂત અ ધકારો ના ર ણ અંગેનો અ ધકાર પોતે જ ૂળ ૂત અ ધકાર છે આ
યવ થા ૂળ ૂત અ ધકારોને વા ત વક અને ભાવી બનાવે છે ( બાબાસાહેબ આંબેડકર આ
અ ુ છે દ ને બંધારણ નો આ મા ને દય ક ું છે )
ૂળ ૂત અ ધકારો ને લા ુ કરવા માટે યો ય કાયવાહ ારા ુ ીમ કોટમાં આવેદન કરવા અ ધકાર

નો ઉ લે ખ છે કુ લ પાંચ ર ટ છે
 બંદ ય ીકરણ (Habeas Corpus) - To have a body
 તષેધ (Prohibition)
 ઉત ે ણ (Certiorari) - To be certified
 પરમાદેશ (Mandamus) - We command
 અ ધકાર ૃ છા(Quo-warranto) - To what authority
અ ુ છે દ 33 - આ વભાગ થી અપાયેલા અ ધકારો ને તેની ુ ત માં ધ

ુ ારો કરવાની સંસદ ની
સતા
અ ુ છે દ 34 - કોઈ વ તારમાં યારે લ કર કાયદો અમલમાં હોય યારે આ વભાગથી અપાયેલા

અ ધકારો ું નયં ણ
અ ુ છે દ 35 વભાગની જોગવાઈઓનો અમલ કરવા માટે વ ધ વધાન બાળ અ ધકાર અને મ હલા
અ ધકાર અને અ ુ ૂ ચત ત અ ુ ૂ ચત જન ત અ ધકાર

DINESH R KANET SIR
રા યની તના માગદશક સ ાતો
 બંધારણમાં ભાગ 4 અ ુ છે દ 36 થી 51 અંતગત માગદશક સ ાતો ની યા યા કરવામાં
આવી છે આ સ ાતો આયલે ડના બંધારણથી ભા વત છે
 ડો.બાબા સાહેબ આંબેડકર રા યની તના માગદશક સ ાતો ને બંધારણ નો વ શ લ ણ
તર કે ઓળખાય છે તથા ેનવીલ ઓ ટને રા યની તના માગદશક સ ાતો અને ૂળ ૂત
અ ધકારો ને બંધારણના ૂળ આ મા ક ા છે
અ ુ છે દ 37 - વભાગમાં સમા વ સ ાતો ની ુ ત
અ ુ છે દ 38 - લોકોના ક યાણ ની ૃ માટે સમાજ યવ થા રા ય સ કરશે
અ ુ છે દ 39 - ની તના ચો સ સ ાતો રા ય અ સ
ુ રશે
અ ુ છે દ 39a - સમાન યાય અને મફત કાયદાક ય સહાય
અ ુ છે દ 40 - ામ પંચાયતની થાપના
અ ુ છે દ 41 - અ ુક પ ર થ તઓમાં રોજગાર શ ા અને લોક સહાય મેળવવાનો અ ધકાર
અ ુ છે દ 42 - કામની યાય અને માનવીય શરતો અને ૂ ત રાહત
અ ુ છે દ 43 - કામદારો માટે નવાહ વેતન વગેરે
અ ુ છે દ 44 - નાગ રકો માટે સમાન દ વાની કાયદા
અ ુ છે દ 45 - બાળકો માટે મફત અને ફર જયાત શ ણ ની જોગવાઈ
અ ુ છે દ 46 - અ ુ ૂ ચત ત અ ુ ૂ ચત જન ત અને અ ય નબળા વગના શૈ ણક અને

આ થક હતોની ઉ ત
અ ુ છે દ 47 - પોષણ ું તર અને વનધોરણ ું લાવવા ની અને હેર આરો ય ધ

ુ ારવાની
રા ય ની ફરજ
અ ુ છે દ 50 - યાયતં ું કારોબાર થી વભાજન
અ ુ છે દ 51 - આંતરરા ય શાં ત અને સલામતી ને ઉ તી

DINESH R KANET SIR
ળ
ૂ ત
ૂ ફરજો
અ ુ છે દ 51a - ૂળ ૂત ફરજો
 જેમ નાગ રકોને કેટલાક ૂળ ૂત હ ો આપવામાં આ યા છે તેમ નાગ રકોની કેટલીક

ૂળ ૂત ફરજો નો સમાવેશ પણ બંધારણમાં કરવામાં આ યો છે જે દેશ અને સમાજ યે
દરેક નાગ રકના જે કત ય છે તેની યાદ અપાવે છે
 મહા મા ગાંધીએ ફરજ ઉપર ભાર આ યો હતો તેમના ુજબ અ ધકારોનો ોત ફરજો છે
આપણે પોતાની ફરજોને રૂ કયા વગર અ ધકારો ુ ન ત કર શકશો નહ
 ભારત ું બંધારણ માં શ આતમાં ૂળ ૂત ફરજો નો કોઈ ઉ લે ખ ન હતો પર ુ 1976ના
ઇ દરા ગાંધી સરકાર ારા સરદાર સવણ સહની અ ય તામાં એક સ મ તની નમ કૂ
કરવામાં આવી હતી
 સવણ સહ સ મ તએ બંધારણમાં કુ લ આઠ ૂળ ૂત ફરજો ઉમેરવાની ભલામણ કર હતી
ત કાલીન ભારત સરકાર 1976માં 42 માં બંધારણીય ધ ુ ારા ારા બંધારણના ભાગ 4Aમાં
અ ુ છે દ 51A માં કુ લ 10 જેટલી ફરજનો ઉમેરો કય
 યાર પછ 86 ના બંધારણીય ધ ુ ારા ારા 2002 એમાં 51 માં 11મી ૂળ ૂત ફરજ માં
ઉમેરો કરવામાં આ યો

DINESH R KANET SIR
સંસદ
 સંસદ ય શ દ નો અથ જ એવી લોકતાં ક રાજક ય યવ થા છે યાં સવ જતાં
નાગ રકના ત ન ધઓની સં થા જેને સંસદ કરે છે ભારત ના બંધારણ ુજબ સંઘીય
મંડળને સંસદ કહેવામાં આવે છે જે દેશના શાસનનો પાયો છે .
 ભારતમાં સંસદ ય શાસન પ ત નો સ ાત વીકારવામાં આ યો છે એ કાયદો કરતી દેશની
સવ પર સં થા છે આ સ ાત ુ નયનના બંધારણ થી ભા વત છે યવ થા નો સ ાત
વીકાય છે જેમાં લે ડના house of common જે ુ લોકો ું સી ું ત ન ધ વરાવ ું
નીચ ું ૃહ લોકસભા તથા લે ડના house of lord જે ું પરો ત ન ધ વ ધરાવ ું
ુપ કે રા યસભા તર કે ઓળખાય છે
અ ુ છે દ 79 - ભારતીય સંઘ માટે એક સંસદ ની રચના જે રા પ ત રા યસભા અને લોકસભાથી

બનશે
વગત રા ય સભા લોકસભા

અ ય નામો ઉપ ુ ૃહ , તીય ૃહ નીચ ું ૃહ , થમ ૃહ
Council of States , house of people ,
Popular House
Elder House
અ ુ છે દ 80 81
મહ મ સ ય સં યા 250 552
હાલમાં સ ય સં યા 245 545
નમાયેલા સ યો 12 2
ૂંટણી પરો ય
ૂંટણી માટે સ ાત સ માણ તનધવ ાદે શક તનધવ
કાયકાળ કાયમી ૃહ પણ સ યો નો 5 વષ
કાયકાળ 6 વષ

DINESH R KANET SIR
વસજન કર શકાય નહ કર શકાય
ઉમર લાયકાત ઓછામાં ઓછ 30 વષ ઓછામાં ઓછ 25 વષ
અનામત અનામત હો ું નથી એસી એસટ માટે
ુજરાત રા ય ના સ યો 11 26
સૌથી વ ુ 31 80
લોકસભા રા યસભા
552 મહ મ સ ય 545 વતમાન સ ય 250 મહ મ સ ય 245 વતમાન સ યો
530 રા યોના 530 રા યોના 238 રા યો અને 229 રા યના

ત ન ધ ધરાવતા ત ન ધ વ ધરાવતા કે શા સત દેશોના ત ન ધ વ ધરાવતા
સ યો સ યો તનધવ સ યો
20 કે શા સત 13 કે શા સત 12 કલા વ ાન 4 કે શા સત દેશોના
દેશના ત ન ધ વ દેશના ત ન ધ વ સા હ ય અને સમાજ ત ન ધ વ ધરાવતા
ધરાવતા સ યો ધરાવતા સ યો સેવા ે માંથી સ યો
રા પ ત ારા નમ કૂ
2 લો ઇ યન 2 લો ઇ ડયન 12 કલા વ ાન
રા પ ત ારા રા પ ત ારા નમ કૂ સા હ ય અને સમાજ
નમ કૂ સેવા ે માંથી
રા પ ત ારા
નમ કૂ

DINESH R KANET SIR
સંસદના તાવ
થગન તાવ
 અ ત મહ વના અને જેમાં વલંબ ન કર શકાય તેવા હેર હતના અગ યના વષય પર
ચચા કરવા માટે આ તાવ રજૂ કરવામાં આવે છે
 આ તાવ ફ ત લોકસભામાં રજૂ થઈ શકે છે અને ઓછામાં ઓછા ૫૦ સ યો ની વીકૃ ત
જ ર છે
અ વ ાસ તાવ
 અ ુ છે દ 75 અ સુ ાર મં ી પ રષદ અને લોકસભા યે સા ૂ હક ર તે જવાબદાર છે
આ તાવ મા લોકસભામાં વરોધ પ ારા રજૂ કરવામાં આવે છે
 ઓછામાં ઓછા 50 સ યો ું સમથન જ ર છે જો આ તાવ મમાં બહુ મતીથી
પસાર થાય તો મં ીમંડળ ફર જયાત રા ના ું આપ ું પડે
 1963માં જે.બી.કૃ પલાણી એ લોકસભામાં સૌ થમ વખત જવાલાલ નેહ સરકાર

વ અ વ ાસ નો તાવ રજુ કય હતો પર ુ પસાર થયો ન હતો અ યાર ધ ુ ી
સૌથી વ ુ વખત ઈ દરાગાંધી સરકાર વ અ વ ાસનો તાવ રજૂ થયેલ છે છે લે
નરે મોદ વ અ વ ાસનો તાવ થયો હતો
વ ાસ તાવ
 વ ાસ તાવ સ ાધાર પ ારા લાવવામાં આવે છે જેનાથી એ સા બત થઈ શકે કે
સંસદમાં તેને બહુ મત સમથન ા ત થયેલ છે
નદા તાવ
 નદા તાવ વરોધ પ ના નેતા અથવા કોઈપણ સ ય ારા સરકારની ની તઓની
આલોચના કરવામાં મા લોકસભામાં લાવવામાં આવે છે
યવ થાનો અથવા ઔ ચ ય ો
 યારે ૃહની કાયવાહ માં સંચાલન માટે બંધારણીય નયમો ું પાલન થ ું ન હોય યારે
કોઇપણ સ ય ઓ ચ ય ના મા યમથી ૃહ ું યાન આ તરફ દોરે છે સામા ય ર તે આનો
ઉપયોગ વરોધ પ ના સ યો ારા સરકારને દબાણ લાવવા માટે કરવામાં આવે છે
કાપ તાવ
 આ એક બજેટ એક કાયવાહ નો ભાગ છે જે અંતગત વરોધ પ ારા અ દુ ાનની
માગણીઓમાં કાપ ુકવા માટે તાવ રજૂ થાય છે મા લોકસભામાં જ રજુ થાય

DINESH R KANET SIR
આભાર અને ધ યવાદ તાવ
 રા પ ત સામા ય ૂંટણી પછ થમ સ તથા યેક નાણાંક ય વષના થમ સ માં ૃહને
સંબો ધત કરે છે બંને ૃહો માં તેના પર ચચા થાય છે તેને જ આભાર અથવા ધ યવાદ
તાવ કરે છે ધ યવાદ તાવ બ ે ૃહો માંથી પસાર કરવો ફર યાત છે
 અ યથા તેને સરકારની હાર ગણવામાં આવે છે અને જે તે સરકારે રા ના ું આપ ું પડે છે
ગલોટ ન તાવ
 આ સંસદ ય યા અ સુ ાર વ વધ મં ાલયોની અ દુ ાનની માગણીઓ વશે ચચા નયત
દવસો ધુ ીમાં ઉકેલાઈ શકે તેમ ન હોય તે ું પકર ને લાગે તો તે આખર દવસે ચચા ણ
ૂ
કયા વગર જ મતદાન કરાવી શકે છે જેને ગલોટ ન તર કે ઓળખવામાં આવે છે
યાનાકષણ તાવ
 આ તાવ એ વ સંસદ ય યા માં ભારતની દેન છે જે 1954થી અ ત વમાં છે આ
તાવથી ૃહના કોઈપણ સદ ય સભાપ ત ની વ ૂ મંજૂર થી કોઈ પણ મં ી ું એવા વષય
તરફ યાન આક ષત કરે છે કે જે અ ત મહ વના તેમજ જેમાં વલંબ ન કર શકાય તેવા
હેર હતના હોય
વશે ષા ધકાર તાવ

 યારે કોઈ મં ી ારા સાચા ત યોને રજૂ કરવામાં આવતા ન હોય અને ખોટ મા હતી આપી
ૃહના એક કે તેથી વ ુ સ યોના વશે ષા ધકારનો ભંગ કરવામાં આવતો હોય યારે સંસદના
કોઈપણ સ યો વશે ષા ધકાર તાવ ૃહમાં રજૂ કર શકે
અ ય ત યો
 નાણાક ય ખરડો સૌ થમ લોકસભામાં રજૂ થાય છે
 ભારતના વ તારની એ સૌથી મોટો સંસદ ય ૂંટણી ે લદાખ છે
 પાંચમી લોકસભા નો કાયકાળ સૌથી લાંબો હતો
 12 મી લોકસભા નો સમય ગાળો સૌથી ઓછો છે
 બંધારણીય ધ
ુ ારા કરવાની બાબતમાં લોકસભા અને રા યસભા ની શ તઓ સમાન છે
 વતમાનમાં 16મી લોકસભા ણ

ૂ થઈ અને 2019 માં 17 લોકસભા ની ૂંટણી થઈ
 સૌથી વ ુ લોકસભામાં ત ન ધ વ ધરાવ ું રા ય ઉ ર દેશ છે
 લોકસભામાં ુજરાતની સ ય સં યા 26 છે અ યાર ધ

ુ ી માં આઠ વખત લોકસભા ભંગ
થઈ છે

DINESH R KANET SIR
સંસદની ધારાક ય કાયવાહ
સંસદમાં રજુ થતા વષયવ ુ ના આધારે ખરડા ચાર કારના હોય
 સાદો ખરડો
 નાણા ખરડો
 નાણાક ય ખરડો
 બંધારણીય ધ
ુ ારા ખરડો
ખરડાના કાર
ૃહમાં રજુ કરવાની એ વષયવ ુ ના આધારે
સરકાર ખરડો સંસદમાં કોઈપણ મં ી ારા રજુ સામા ય ખરડો અ ુ છે દ 107

થાય
નાણા ખરડો અ છ
ુ ે દ 110
ખાનગી ખરડો સંસદના કોઈપણ સ ય ારા
રજુ થાય નાણાક ય ખરડો અ ુ છે દ 117
બંધારણીય ધ
ુ ારો ખરડો અ ુ છે દ 368

DINESH R KANET SIR
સંસદ ની સં ુ ત બેઠક
અ ુ છે દ 108 માં સંસદ ની સં ુ ત બેઠક ની જોગવાઈ સંત બેઠક રા પ ત ારા બોલાવવામાં

આવે સં ુ ત બેઠક ની અ ય તા લોકસભાના અ ય રહે
વગત સાદો ખરડો નાણા ખરડો બંધારણીય ધુ ારા

ખરડો
અ ુ છે દ ૧૦૭ અને 108 ૧૦૯ અને ૧૧૦ 368
ા ૃહમાં રજૂ કર લોકસભા અને મા લોકસભા લોકસભા અને

શકાય રા યસભા રા યસભા
થ ગત કર શકે ન કર શકે ન કર શકે
મંજૂર જ ર નથી લોકસભાના અ ય જ ર નથી
વલંબ છ મ હના 14 દવસ કોઈ સમય મયાદા

નથી
સંસદ ય સ મ ત
 થાયી સ મ ત અને અ થાયી સ મ ત
 થાયી સ મ ત આ સ મ ત બંને ૃહોને મળ ને કુ લ 45 સ મ ત હોય જેમકે
i. હેર હસાબ
ii. હેર સાહસ
iii. ાકલલન/ વર/એ ટ મેટ
iv. SC & ST
v. મ હલા બાળ વકાસ
 અ થાઈ સ મ ત આ સ મ ત કોઈ વશે ષ કારણ થી રચવામાં આવેલ છે જે રપોટ આ યા

પછ વસ જત થઈ ય છે

DINESH R KANET SIR
રા પ ત
 ભારતમાં રા પ ત ની બંધારણીય થ ત જોગવાઈ ટનના બંધારણ માંથી લેવામાં આવી
છે
 સંસદ ય શાસન ણાલી માં રા પ ત કારોબાર ફ ત નામના ુખ હોય છે યારે વા ત વક
શ તઓ ધાનમં ી ની અ ય તા વાળા મં ી પ રષદની ા ત થયેલી હોય છે
 લ કરની ણેય પાંખોની સેનાના વડા હોય છે
અગ યના અ ુ છે દ
અ ુ છે દ 52 - ભારતના રા પ ત
અ ુ છે દ 53 - સંઘની કારોબાર ની સ ા
અ ુ છે દ 54 - રા પ તની ૂંટણી
અ ુ છે દ 55 - રા પ તની ૂંટણીની પ ત ( Single transferable vote )
અ ુ છે દ 56 - રા પ તના હો ાની ુદત
અ ુ છે દ 57 - ફર ૂંટવા માટેની યો યતા
અ ુ છે દ 58 - રા પ ત ની લાયકાત
અ ુ છે દ 60 - રા પ તની શપથ
અ ુ છે દ 61 - રા પ ત પર મહા ભયોગ
અ ુ છે દ 80 - રા યસભા માં ૧૨ સ યોની નમ કૂ કરવાની રા પ ત ની સ ા - 80(1)ક
અ ુ છે દ 123 - સંસદની બેઠક ચા ુ ન હોય યારે વટહુ કમ સ કરવાની રા પ ત ની સ ા
અ ુ છે દ 143 - સવ ચ યાયાલય પાસે સલાહ માગવા ની રા પ ત ની સતા
મહા ભયોગ અ ુ છે દ 61
 મહા ભયોગની યા સંસદના બંને ૃહમાં થી કોઈપણ એક ૃહમાં શ કર શકાય
 જે ૃહમાં મહા ભયોગની યા શ હોય તે ૃહની સં યાના 1/4 સ યોના હ તા ર વા ું

આવેદન ૃહના અ ય ની આપવામાં આવે છે
DINESH R KANET SIR
 14 દવસ પહેલા રા પ તને નો ટસ આપવામાં આવે છે
 14 દવસ પછ 2/3 બહુ મતીથી ઠરાવ પસાર કર બી ૃહમાં મોકલવામાં આવે છે
 બીજુ ૃહ તપાસ કરશે રા પ તને ૃહમાં હાજર રહેવાનો અને રજૂ આત કરવાનો અ ધકાર
આપશે
 છતા પણ મહા ભયોગની યા ચા ુ રાખવી હોય તો બી ૃહમાંથી બે ૃ તયાંશ

બહુ મતી ારા તાવને પસાર કરવો પડે છે
 તાવ પસાર થાય તો તે સમયથી રા પ તએ પોતાનો પદ છોડ ું પડે
 રા પ ત ની સ ા
વહ વટ સ ાઓ
 ભારત સરકારના તમામ કારોબાર કાય રા પ ત નામે ચાલે છે
 રા પ ત વડા ધાન મં ી પ રષદ એટન જનરલ ુ ય ંૂટણી ક મશનર CAG રા યના

રા યપાલ નાણાપંચ ના અ ય અને તેના સ યોની નમ કૂ કરે છે
ધારાક ય સ ા
 સંસદની બેઠક બોલાવવાની થ ગત કરવાની તથા લોકસભા ું વસજન કરવાની થતા

સંસદના બંને ૃહોની સં ુ ત બેઠક બોલાવવાની થતા લોકસભાના બે લો-ઇ ડયન અને
રા યસભામાં ૧૨ સ યોની નમ કૂ કરવાની સ ા
 કોઈ ખરડો રા પ તની સહ વગર કાયદો બનતો નથી
યા યક સતા
 રા પ ત સવ ચ યાયાલય ના યાયાધીશ અને અ ય યાયાધીશની નમ કૂ કરે છે
 ભારતના રા પ ત ભારતના કોઈપણ દેશના કોઈપણ અંતગત સ મેળવેલ ુ નગ

ે ારને
સ મળતી મોકુ ફ કે સ ઘટાડવાની સ ા ધરાવે છે

DINESH R KANET SIR
નાણાક ય સ ા
 રા પ ત ભારતની આક મક ન ધ ના સર ક છે રા પ તની મંજૂર સવાય આક મક

ન ધ માંથી ના ઉપાડ શકાતા નથી
 નાણાક ય ખરડો રજૂ કરતી વખતે રા પ તની મંજૂર લેવી પડે છે
રાજ ાર સતા
 ભારત દેશના તમામ આંતરરા ય કરારો અને સમજૂ તી રા પ ત ના નામે થાય છે તે

વદેશમાં ભારતીય રાજદૂતોની નમ કૂ કરે છે
 વદેશ રાજદૂત અને ભારતમાં આવકારે છે
વટો પાવર
આ યં તક વટો
 આ વટો શ ત ુજબ રા પ ત વધે યકને મંજૂર આપે છે અથવા મંજૂર આપતો નથી
અથવા મંજૂર રોક રાખે છે
નીલબંનકાર વીટો
 આ વટો શ ત અંતગત રા પ ત કોને સંસદમાં ન ુ ઃ વચારણા માટે મોકલી આપે છે પર ુ

સંસદ ારા જો તે કોઈ કારના ધ
ુ ારા વગર ન
ુ ઃ મોકલે તો રા પ ત તેને મંજૂર આપવા
બંધાયેલા છે
પોકેટ વટો
 આ વટો શ ત અંતગત રા પ ત કોઈપણ વધે યકને અ ન તકાળ ધ ુ ી રોક રાખે છે

અથાત મંજૂર ન આપે અને તેને નકાર પણ ન કાઢે અને તે વધે યકને નુ ઃ વચારણા માટે
પણ ન મોકલે

DINESH R KANET SIR
સૈ ય સ ા
 રા પ ત ણેય સેનાની પાંખના બંધારણીય તેમ જ સવ ચ વડા છે રા પ ત ણેય

સેનાઓના વડાઓની નમ ક કરે છે
 કોઈ દેશ સામે ુ હેર કર ું કે થ ગત કર ું એ સ ા રા પ ત પાસે છે
કટોકટ અંગે સ ા
અ ુ છે દ 352 રા ય કટોકટ
અ ુ છે દ 356 રા પ તશાસન અથવા રા ય કટોકટ અથવા બંધારણીય કટોકટ
અ ુ છે દ 360 નાણાક ય કટોકટ
 રા પ તઓ
ડો.રાજે સાદ
 સૌ થમ રા પ ત સૌથી વ ુ સમય ધ ુ ી રહેનાર

 India divided ુ તક ના લેખક અને બહારના ગાંધી
ડો.સવપ લી રાધાકૃ ણન
 થમ એવા રા પ ત જે ઉપરા પ ત પદ પર ર ા હોય સૌથી લાંબો સમય ધ

ુ ી
ઉપરા પ ત પદે રહેનાર
 1954માં સૌ થમ ભારત ર ન મેળવનાર ય ત
 તેમનો જ મ દવસ 5 સ ટે બર રા ય શ ક દન તર કે ઉજવાય
ડો.ઝાક ર હુ સન
ૈ
 ભારતના થમ ુ લમ રા પ ત
 સૌથી ઓછો સમય રા પ ત પદે રહેનાર

DINESH R KANET SIR
 તેઓ રા પ ત ઉપરા પ ત અને રા યપાલ એમ ણેય પદે રહ ૂ ા છે
વી વી ગીર
 થમ કાયકાર રા પ ત બ યા હતા
એમ હદાય ુ લાહ
 રા પ ત પદ ધારણ કરનાર એકમા ુ ીમ કોટના ુ ય યાયાધીશ
વી વી ગીર
 વતં ઉમેદવાર તર કે રા પ ત ૂંટણી ૂંટણી તનાર થમ ય ત એકમા એવા

રા પ ત કે જેની ૂંટણીમાં બી વાર મત ગણતર કરવી પડ
 તેઓ દેશમાં આંત રક અશાં ત ના કારણોસર થમવાર અને અં તમ વાર કટોકટ હેર કર
તેઓ સૌથી વ ુ વખત વટહુ કમ બહાર પાડનાર રા પ ત
બીડ જતી
 સૌથી લાંબા સમય માટે કાય કર રા પ ત પદે રહેનાર
નીલમ સં વ રે
 એકમા બનહર ફ ૂંટાયેલા રા પ ત સૌથી નાની ઉમરે રા પ ત બનનાર થમ ય ત
 લોકસભા ના પીકર રહ ૂ ા છે
ાની ઝે લ સહ
 ભારતના થમ શીખ રા પ ત હતા

 તેઓ પોકેટ વટો નો ઉપયોગ કરનાર થમ રા પ ત હતા( 1986 - post bill )
આર વેકટરમન
 સૌથી મોટ વયે રા પ ત બનનાર ય ત તેમની આ મકથા માય ે સડે ટલ યર છે
ડો. શં કર દયાલ શમા
 ઉદુભાષા માં આલમ ફાજલની ઉપા ધ મેળવી
 4 PM સાથે કામ ક ુ ( નર સહરાવ દેવગોડા વાજપેયી આઈ કે ુજરાલ )

DINESH R KANET SIR
કે.આર.નારાયણ
 થમ અ ુ ૂ ચત તના રા પ ત હતા
ડો.એપીજે અ દુલ કલામ
 તેઓ મસાઈલ મેન તર કે ઓળખાય છે

 ભારતના થમ રા પ ત છે જે વૈ ા નક હતા
 વ સ ઓફ ફાયર તેમની આ મકથા છે
તભા દેવસી પાટ લ
 ભારતના થમ મ હલા રા પ ત
ણવ ુખ
 2019 માં ભારત ર ન મ ો
 કે માં ના મં ી અને વદેશ મં ી રહ ૂ ા છે
 1991માં આયોજન પ ના અ ય રહ ૂ ા છે
રામનાથ કો વદ
 બહારના રા યપાલ રહ ૂ ા છે
 લોકસભાના થમ મ હલા પીકર મીરા કુ માર ને હરાવી 14માં રા પ ત બ યા
 1977માં મોરાર દેસાઈ ના ાઈવેટ સે ેટર હતા

DINESH R KANET SIR
અ ય ત યો
રા પ ત થમ રા પ ત ડો ટર રાજે સાદ
સૌથી લાંબા સમયગાળા માટે ડો ટર રાજે

સાદ
સૌથી ઓછા સમય માટે ડો ટર ઝાક ર હુ સન

ે
કાયકાર રા પ ત વી વી ગીર
મહ મદ હદાય ુ લાહ
બીડ જતી
બે વખત રા પ ત બનનાર ડો ટર રાજે સાદ અને વી વી ગીર
કાયકાળ દર મયાન ૃ ુ ડો ટર ઝાક ર હુ સન

ે અને ફક ન અલી અહમદ
બન હર ફ રા પ ત બનનાર નીલમ સં વ રે
સૌથી વ ુ મતોથી ૂંટણી તનાર કે.આર.નારાયણ

DINESH R KANET SIR
ઉપરા પ ત
ઉપરા પ ત રે ણા અમે રકાના બંધારણમાંથી લેવામાં આવી ભારતમાં આપ વષ 1952 શ થયેલ
છે
અ ુ છે દ 63 - અ સ
ુ ાર ભારતમાં એક ઉપરા પ ત હશે
અ ુ છે દ 64 - અ સ
ુ ાર ઉપરા પ ત રા ય સભાના હોદાની એ સભાપ ત રહેશે
અ ુ છે દ 65 - યારે રા પ ત ું ૃ ુ થાય અથવા રા ના ું આપે અથવા પદ પરથી દૂર કર

નાખવામાં આવે તેવી પ ર થ તમાં રા પ ત ું પદ સંભાળશે
 લાયકાત
 ભારત ું નાગ રક હોવા જોઈએ તેમણે ૩૫ વષ રૂ ા કરેલા હોવા જોઈએ
 રા યસભાના સ ય તર કે ુટવાની લાયકાત ધરાવતો હોવો જોઈએ
 ૂંટણીના મતદાર સંસદના બ ે ૃહોના ૂંટાયેલા સ યો રા પ ત ારા ન ુ ત કરાયેલા 14
સ યો
અ ુ છે દ 66 - ઉપરા પ તની ૂંટણી યાની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે
અ ુ છે દ 69 - ઉપરા પ ત અને બંધારણીય હો ાના શપથ રા પ ત લેવડાવે

DINESH R KANET SIR
વડા ધાન અથવા ધાનમં ી
 ધાનમં ી કારોબાર અને વહ વટના વા ત વક વડા છે
 ડો. બાબા સાહેબ આંબેડકરે ભારતના વડા ધાન ની લ

ુ ના અમે રકાના રા પ ત સાથે કરેલ
છે
 રા પ ત રા યના વડા છે યારે ધાનમં ીએ સરકારના વડા છે
અ ુ છે દ 74 - હેઠળ વડા ધાન રા પ તને સલાહ આપવા ું કામ કરે છે
 1976ના 42 માં બંધારણીય ધ ુ ારા અ સુ ાર ધાનમંડળે રા પ તને સલાહ અને મદદ

આપવા ું કાય કરે છે અને રા પ તએ આ સલાહ અ સ ુ ાર કાય કર ું પડે છે જોકે રા પ ત
આ સલાહને એક વખત ન ુ ઃ વચારણા માટે મોકલી શકે પર ુ ન
ુ ઃ વચારણા બાદ તેમણે તે
બાબતને મંજૂર આપવી જ પડે
અ ુ છે દ 75 - હેઠળ વડા ધાન ની નમ ક રા પ ત ારા કરવામાં આવશે અને અ ય મં ીઓની

નમ કં રા પ ત વડા ધાનની સલાહ પર કરશે
 વડા ધાન માટે કોઈ ન ત કાયકાળ બંધારણમાં આપવામાં આવેલ નથી બંધારણમાં
લોકસભાની સમયમયાદા આપેલી છે સામા ય સંજોગોમાં યાં ધ
ુ ી લોકસભાનો ભંગ ન
થાય યાં ધ
ુ ી વડા ધાન પદ પર રહ શકે છે
વડા ધાનની સલાહ પછ રા પ ત ારા નમાતા હો ાઓ

હો ાઓ અ ુ છે દ
એટન જનરલ 76
ભારત નો નયં ક અને મહાલેખા પર ક 148
ૂંટણી પંચ 324
રા યપાલ 155
આંતરરા ય પ રષદ 263

DINESH R KANET SIR
સંઘ લોક સેવા આયોગ ના અ ય અને સ યો 316
નાણાપંચ 280
અ ુ ૂ ચત ત માટે રા ય પંચ 338
અ ુ ૂ ચત આ દ ત માટે રા ય પંચ 338 A
ભાષા પંચની નમ ક માં રા પ તને સલાહ આપે છે ૩૪૪
 નાયબ વડા ધાન

ભારત ના બંધારણ માં નાયબ વડા ધાન હોવ તો કોઈ ઉ લે ખ નથી અથાત નાયબ વડા ધાન હોદો
ગેરબંધારણીય છે
નાયબ વડા ધાન મં ી તર કે જ હો ાની ુ તતાના શપથ લેતા હોય છે
અ યાર ધ
ુ ી વતં ભારતમાં સાત ય તઓ આઠ વખત નાયબ વડા ધાન પદ શોભા ું છે
નાયબ વડા ધાન સમય કાળ વડા ધાન

સરદાર વ લભભાઈ પટેલ 1947 થી 1950 જવાહરલાલ નેહ
મોરાર દેસાઈ 1967 થી 1969 ઇ દરા ગાંધી
ચૌધર ચરણ સહ અને 1979 મોરાર દેસાઈ

જગ વનરામ
યશવંતરાય ચૌહાણ 1979 થી 1980 ચૌધર ચરણ સહ
ચૌધર દેવીલાલ 1989 થી 1990 વ નાથ તાપ સહ
ચૌધર દેવીલાલ 1990 થી 1991 ચં શે ખર સહ
લાલ કૃ ણ અડવાણી 2002 થી 2004 અટલ બહાર વાજપાઇ

DINESH R KANET SIR
વધાન મંડળ
 બંધારણમાં રા ય વધાનમંડળ ું નો ઉ લે ખ ભાગ ૬ માં કરવામાં આવેલ છે
 બંધારણમાં અ ુ છે દ ૧૬૮ થી ૨૧૨ ધ

ુ ીમાં રા ય વધાન મંડળ ની જોગવાઈઓ નો
ઉ લે ખ છે
 વધાનમંડળ એટલે રા યપાલ તથા વધાનસભા તથા વધાન પ રષદ
 વધાનસભા અને વધાન પ રષદ વ ચે તફાવત
વગત વધાનસભા વધાન પ રષદ

અ ય નામો નીચ ુ ૃહ ઉપ ુ ૃહ
અ ુ છે દ 170 169
સ ય સં યા ઓછામાં ઓછ 60 વ ુ માં વ ુ ઓછામાં ઓછ 40 વ ુ માં વ ુ

500 વધાનસભાની કુ લ સ ય
સં યા ના 1/3
નમાયેલા સ યો 1 કુ લ સ ય સં યા ના 1/6
ૂંટણી યે પરો
કાયકાળ 5 વષ છ વષ
અનામત SC , ST માટે હોતી નથી
ઉમર ઓછામાં ઓછ 25 ઓછામાં ઓછો ૩૦ વષ
ુજરાતમાં સં યા 182 વધાન પ રષદ નથી

DINESH R KANET SIR
 ુજરાત રા યમાં હાલમાં 14 મી વધાનસભા કાયરત છે
 થમ વધાનસભા ની શ આત 1960માં થઈ જેમાં ૧૩૨ બેઠકોનો સમાવેશ થતો હતો
 બી વધાનસભા એ થમ વાર પાંચ વષનો કાયકાળ ણ

ૂ થયો
 1975માં પાંચમી વધાનસભા થી બેઠકોની સં યા 182 થઈ
અ ય મહ વ ના ત યો
થમ વધાનસભા ના અ ય ક યાણ મહેતા
વધાનસભાના થમ ૂંટાયેલા અ ય માન સહ રાણા
થમ વધાનસભા ના ઉપા ય અંબાલાલ ભાઈ શાહ
થમ આ દવાસી વધાનસભા ના અ ય ગણપતભાઈ વસાવા
થમ ુ લમ વધાનસભાના અ ય ફતેહઅલી પાલેજવાળા
વધાનસભા ના અ ય નો કાયકાળ ણ
ૂ કરનાર ફતેહઅલી પાલેજવાળા
થમ અ ય
બેવાર વધાનસભા અ ય પદ ધારણ કરનાર કુ દનલાલ ધોળ કયા અને ગણપતભાઈ વસાવા
મહા ુજરાત આંદ ોલન અને નવ નમાણ અશોક ભ

આંદ ોલન બંને માં ભાગ લેનાર અ ય
થમવાર કાયકાર અ ય અને બી વાર વજુ ભાઈ વાળા

અ ય બ યા
 વધાન પ રષદ સાત રા યોમાં આવેલી છે
 જ ુ ક મીર , ઉ ર દેશ , બહાર , મહારા , આં દેશ , તેલંગાણા , કણાટક

DINESH R KANET SIR
રા યપાલ
અ ુ છે દ 153 - ુજબ દરેક રા યમાં એક રા યપાલ રહેશે
 રા યપાલ રા યના બંધારણીય વડા છે
 કનૈયાલાલ ુનશી ુજબ રા યપાલ ની ુ ય કામગીર રા ય સરકારના ગૌરવ થરતા

તેમજ તેની સા ૂ હક જવાબદાર ું ર ણ કરવાની છે
 રા યપાલ ની બેવડ ૂ મકા એક તો રા યના બંધારણીય ુખ તર કે અને કે સરકારના

ત ન ધના પમાં
 નમ ૂક
અ ુ છે દ 155 - ુજબ રા યપાલની નમ ક સમ એ મં ીમંડળની સલાહ પર રા પ ત ારા
કરવામાં આવે છે
અ ુ છે દ 156 - રા યપાલના કાયકાળની ુદત નો ઉ લે ખ
અ ુ છે દ 157 - રા યપાલ ના પદ માટે નમ કૂ થયેલ ય ત ની લાયકાતો ની જોગવાઈ કરવામાં

આવે છે
અ ુ છે દ 158 - માં રા યપાલના હો ાની શરતોનો ઉ લે ખ છે
અ ુ છે દ 159 - માં રા યપાલ ની હાઈકોટ ના ુ ય યાયાધીશ અથવા તેમની ગેરહાજર માં હાઈ
કોટના વ ર શપથ લેવડાવે છે

DINESH R KANET SIR
ુ યમં ી અને મં ીમંડળ
 રા યની કારોબાર ના વા ત વક વડા છે
અ ુ છે દ 164 અંતગત રા યપાલ ુ યમં ી ની નમ કૂ કરશે
 ુ યમં ી ના રા યપાલ સાથે ના સબંધ
અ ુ છે દ 163 - અંતગત રા યપાલની વવેકાધીન સતા સવાયના કાય કરવામાં મદદ તેમજ
સલાહ આપવા માટે એક મં ી પ રષદ હશે જેના અ ય ુ યમં ી હોય
અ ુ છે દ 164 - અંતગત રા યપાલ ુ યમં ી ની નમ કૂ કરે છે તથા ુ યમં ી મં ીપ રષદમાં

મં ીઓની નમ કં માટે રા યપાલને ભલામણ કરે છે
અ ુ છે દ 167 - અંતગત ુ યમં ી મં ીમંડળ આવેલા બધા જ નણયો ની રા યપાલે મા હતી કાર
કરે છે ુ યમં ી રા યપાલ રા યના શાસન તથા વધાયક સંબં ધત બાબતોથી મા હતગાર કરે છે
 ુજરાતના ુ યમં ી
ડો. વરાજ મહેતા 1960થી 1963
 પંચાયતી રાજ ધારો 1961 બના યો 1/4/1963 થી અમલમાં આ યો
બળવંતરાય મહેતા 1963 1965
 1965માં ભારત-પા ક તાન ુ સમયે ક છના છડાબેટ નર ણ વખતે વમાન

અક માતમાં ૃ ુ

DINESH R KANET SIR
ડો. હતે ભાઇ દેસાઇ ૧૯૬૫ ૧૯૭૧
 ુજરાત ંુ પાટનગર અમદાવાદથી ગાંધીનગર ખસેડા ું સૌ થમ રા પ ત શાસન 1971માં

લા ું રા યપાલ ી મન નારાયણ હતા રા પ ત વી.વી. ગર
ઘન યામભાઈ ઓઝા ૧૯૭૨ થી 1973
 મા ય મક શ ણ બોડ ની રચના
ચીમનભાઈ પટેલ 1973થી 1974
 નવ નમાણ આંદ ોલન સૌથી લાંબા ગાળા માટે રા પ ત શાસન લા ું રા પ ત ફક ન

અલી અહમદ રા યપાલ કે.કે. વ નાથન
બા ુભાઈ પટેલ 1975થી 1976
 થમ બન ક ેસી ુ યમં ી
 રા પ ત શાસન 1976 રા પ ત ફક ન અલી અહમદ રા યપાલ કે કે વ નાથન
માધવ સહ સોલંક 1976થી 1977
બા ુભાઈ પટેલ 1977થી 1980
 અં યોદય યોજના અન માટે શ કર
 મ છુ -૨ ડેમ ટૂ વાથી મ છુ હોનારત 1979 મોરબી માં થઈ
 રા પ ત શાસન 1980 રા પ ત નીલમ સં વ રે રા યપાલ શારદા ુખર
માધવ સહ સોલંક 1980થી 1985
 મ ય ભોજન યોજના દાખલ કર પાંચ વષ ણ

ૂ કરનાર થમ ુ યમં ી
અમર સહ ચૌધર 1985 થી 1989
 થમ આ દ તના ુ યમં ી
ચીમનભાઈ પટેલ 1990થી 1994
 નમદા બો ડ બહાર પા ા આથી તેમના સમા ધ થળ ને નમદાઘાટ તર કે ઓળખવામાં આવે

છે

DINESH R KANET SIR
છબીલદાસ મહેતા 1994થી 1995
 ક ેસ પ ના અં તમ ુ યમં ી
કે ુ ભાઈ પટેલ 1995
 ભારતીય જનતા પાટ ના થમ ુ યમં ી
રુ ેશ મહેતા 1995 થી 1996
 સર વતી સાધના યોજના અને સૌથી ટૂકા ગાળા માટે રા પ ત શાસન 1996 રા પ ત શં કર
દયાલ શમા રા યપાલ કૃ ણ પાલ સગ
શં કર સહ વાઘેલા 1996 થી 1997
 પાંચ નવા લા અ ત વમાં આ યા
દલીપ પારેખ 1997થી 1998
 સૌથી ઓછા સમય ધ

ુ ી ુ યમં ી પદે રહેનાર
કે ુ ભાઈ પટેલ 1998થી 2001
 ગોકુ ળ ામ યોજના
નરે ભાઈ મોદ 2001થી 2014
 સૌથી વ ુ સમય માટે ુ યમં ી પદે રહેનાર
 યો ત ામ યોજના
 ચર વી યોજના
 વનબં ુ ક યાણ યોજના
 મા વ
ૃ ંદના યોજના
 બેટ બચાવો અ ભયાન ગર બ ક યાણ મેળ ા
 ખે લ મહાકુ ભ રવર ટ જેવા કાય મો ારા ુજરાતના સવ ાહ વકાસ સા યો

DINESH R KANET SIR
આનંદ બેન પટેલ ( 2014 - may થી Aug - 2016 )
 થમ મ હલા ુ યમં ી ગ તશીલ ુજરાત કાય મ શ કરેલો
 પંચાયતી રાજ માં મ હલાઓને 50 ટકા અનામત આપવા ું ન ક ુ
વજય રમણીકલાલ પાણી 7 ઓગ ટ 2016 થી અ યાર ધ

ુ ી
 સેવા સે ુ અને ગ ત સે ુ કાય મ
 સૌની યોજના નો ારભ
 એસટ ને સમથન
 વ ુ કરણ તેમના કાયકાળમાં થયો ય તગત ર તે ુજરાતમાં 16મા ુ યમં ી 2006

2012 દર મયાન રા ય સભાના સાંસદ
 2014 થી 2016 દર મયાન ુજરાતના વાહન યવહાર પાણી રુ વઠો અને મ તેમજ
રોજગાર મં ી
 રાજકોટ પ મથી ધારાસ ય 2014થી છે

DINESH R KANET SIR
એડવોકેટ જનરલ
અ ુ છે દ 165 - રા યના રા યપાલ હાઈ કોટના યાયાધીશ થવાની લાયકાત ધરાવતા ય તને
રા યનો એડવોકેટ જનરલ તર કે નમ કૂ આપશે
 રા યપાલ ારા રા ય મં ી પ રષદની સલાહ થી નમ કૂ કરવામાં આવશે
લાયકાત
 ભારતનો નાગ રક હોવો જોઈએ
 10 વષ ધુ ી યાય અ ધકાર અથવા ઉ ચ યાયાલયમાં 10 વષ ધ ુ ી વક લાત કર હોય

ઉ ચ યાયાલયના યાયાધીશ બની શકે તેટલી લાયકાત હોવી જોઈએ
 કોઈ ન ત કાયકાળ નથી રા યપાલની ઈ છા હોય યાં ધ ુ ી તે પોતાના હો ા પર રહે છે

મોટાભાગે રા ય મં ી પ રષદ રા ના ું આપે યારે તે પણ રા ના ું આપી દે છે
કાય
 રા યના ુ ય કાયદાક ય અ ધકાર છે તેથી તે રા યની કોઇપણ અદાલતમાં ન
ુ ાવણી
કરવાનો અ ધકાર ધરાવે છે
અ ુ છે દ 177 - ુજબ રા યની વધાનમંડળમાં કોઈપણ ુપમાં બેસી શકે બોલી શકે પર ુ મતદાન
ન કર શકે

DINESH R KANET SIR
સંઘરા ય વ ચે સંબધ
ં
 ભારતીય બંધારણના ભાગ ૧૧ અને ૧૨ અંતગત અ ુ છે દ 245 થી 301 ધ
ુ ીમાં સંઘ અને
રા ય વ ચેના સંબંધો વશે ની જોગવાઈઓ કરવામાં આવી છે તે જેઓ ુ ય વે 3
વભાગમાં વહચવામાં આવી છે
 સંઘ રા યો વ ચેના સંબંધોમાં ધારાક ય સંબંધો તેમજ વહ વટ સંબંધો અને નાણાક ય

સંબંધો હોય છે
 બંધારણના સાતમા પ ર થ તમાં અને રા યની ણ ચ

ૂ ના આપેલી છે જેમકે સંઘ યાદ
રા ય યાદ અને સં ુ ત યાદ
વહ વટ સંબધ
ં ો
અ ુ છે દ 256 - સંઘ રા ય અને તેના વહ વટ અંગે ચ
ૂ નો મોકલી શકે છે કે જે ું રા ય પાલન
કરવા ું અમલ કરવા ું હોય છે આ અ ુ છે દ ની જોગવાઈઓ સમ રા માં સંસદ ય કાયદાનો
સમાન ર તે લા ુ કર શકાય તે જોવાનો છે
અ ુ છે દ 257 - રા યને સંઘની અડચણ ન પહ ચે તે ર તે પોતા ું વહ વટ કરવાનો છે અને અ ય બે

બાબતોમાં પણ રા યને સંઘને સરળતા કર આપવાની જોગવાઈ છે જેમાં રા ય અને લ કર
બાબતોનો સમાવેશ થાય છે તેમજ રાજે પોતાના દેશના ર ણ ની યવ થા પણ કરવાની હોય છે
અ ુ છે દ 258 - રા યોને સંઘયાદ ના વષય પર કાય સ પવાની સંઘની શ ત અ સ

ુ ાર રા પ ત
કોઈપણ રા ય સરકારને તેની સંમ તથી શરત સાથે કે શરત વના સંઘના karaoke શકે છે આ
કાય પાછળ થયેલો ખચ સરકાર ભોગવે છે
ધારાક ય સંબધો
અ ુ છે દ 262 - બે અથવા બેથી વ ુ રા યમાં વહેતી નદ કે તેમના પાણીનો ઉપયોગ વહેચણી
અથવા નયં ણ અંગેની કોઈ તકરાર કે વવાદનો નણય કરવા સંસદ કાયદાની જોગવાઈ કર શકશે
અને તે બાબતને ભારતના કોઈપણ યાયાલયમાં પડકાર શકાશે નહ
 આંતરરા ય પ રષદ એક બંધારણીય સં થા છે
 આની રચના બંધારણ ના અ ુ છે દ 263 ુજબ ભારતના રા પ ત ારા કરવામાં આવે છે

આ સં થાના અ ય હોદાની એ ભારતના વડા ધાન હોય છે
DINESH R KANET SIR
અ ુ છે દ 312 - ુજબ સંઘ ારા અ ખલ ભારતીય સેવાઓ ારા તેઓ ું સજન કરવામાં આવે છે
અ ખલ ભારતીય સેવાઓ નો મા યમથી કે સરકાર રા ય સરકાર ઉપર નયં ણ રાખે છે
 રા ય હેર આયોગના સદ યો અને અ ય ની નમ કૂ રા યપાલ ારા થાય છે પર ુ

તેમને ફ ત રા પ ત ારા હટાવી આવી શકાય છે
નાણાક ય સંબધ
ં ો
 બંધારણના ભાગ 12 માં અ ુ છે દ 264 થી અ ુ છે દ 371A ધ
ુ ી સંઘ અને રા ય
નાણાક ય સંબંધોની ચચા કરવામાં આવેલી છે
અ ુ છે દ 264 - સંઘ અને રા યો વ ચે ના વ વધ નાણાક ય સંબંધો નો અથઘટન નો ઉ લે ખ છે
અ ુ છે દ 265 સંસદ ારા કાયદાક ય મા યતા સવાય કોઈપણ પર લાગવાની કે વ લ

ુ વાની મનાઈ
અ ુ છે દ 266 ુજબ સં ચત ની તઓનો તેમજ હેર નાણાનો સંગ સંસદની મંજુર તથા રા યો
ધારાસભાની મંજૂર થી ખચ કર શકાશે
અ ુ છે દ 267 સંઘ અને રા યો ની આક મક ન ધ નો ઉ લે ખ છે સંઘ રા પ તની મંજૂર થી અને

રા ય રા યપાલની મંજૂર થી આક મક ન ધ વાપર શકાશે 1950માં ભારતની આક મક ન ધ
ું ગઠન કરા ું છે
 101 મો બંધારણીય સંશોધન અ ધ નયમ 2016થી અ ુ છે દ 269a ઉમેરા ું જેમાં

આંતરરા ય વેપાર અને વા ણ ય ઉપરના એસટ ને લાડવા વ લ ૂ વા અને વહચણી
બાબતનો ઉ લે ખ કરાયો છે
 એસટ ને લગતા ૧૦૧ મા બંધારણીય ધ ુ ારા ારા આવવા ું છે અ ુ છે દ 279a

ઉમેરવામાં આ યો છે જેમાં વ ુ અને સેવા કર પ રષદ ના ગઠન અંગેની જોગવાઈ છે
નાણાપંચ
 જે બંધારણીય સં થા છે જે ું ગઠન અ ુ છે દ 280 ુજબ રા પ ત દર પાંચ વષ અથવા તે
પહેલા આવ યકતા અ સ ુ ાર કરશે જે તેણ ે મેલા અ ય અને અ ય ચાર સ યો ું બને ું
હોય છે

DINESH R KANET SIR
વ ુ અને સેવા કર ( ુ સ એ ડ સ વસ ટે સ)
અ યંત મહ વનો કર ધ
ુ ારો છે તમામ કરવેરા ઓને એકજ વેરા હેઠળ લાવવાનો યાસ થયો છે
One country one tax નો હે ુ સ થશે
GST એ એકલ કર ણાલી છે જે અ ય કર છે જેમાં વતમાનના મોટાભાગના અ ય કરો

સમાઈ ય છે
CGST Central Gst - કે કર લગાવશે અને સં હ કરશે
SGST State Gst - રા ય કર લગાવશે અને સં હ કરશે
IGST Integrated Gst - આંતરરા ય વેપાર પર અ ુ છે દ 269A ુજબ કે IGST લગાવશે

જે લગભગ CGST અને SGST ના સરવાળા બરાબર હશે જે કે લગાવશે અને સં હ કરશે તથા
કે અને રા યો વ ચે તેની વહચણી કરવામાં આવશે
વા ષક નાણાક ય પ ક અથવા બજેટ

 બજેટ શ દ ે ચ ભાષાના બોગેટમાંથી ઉતર આવેલો છે તેમનો અથ ચામડાની થેલી એવો
થાય છે કેમકે સૌ થમવાર ા સના નાણામં ીએ નાણાક ય દ તાવેજોની યવ થત
સાચવવા માટે ચામડાની થેલી નો ઉપયોગ કરેલ હતા
અ ુ છે દ 112 - વા ષક નાણાક ય પ ક અથવા વા ષક નાણાક ય આવક- વક વવરણ ની

જોગવાઈ કરવામાં આવી છે
 અ યાર ધ ુ ી ભારત સરકાર બે બજેટ અલગ અલગ રજૂ કરતી હતી એક સામા ય બજેટ
બીજુ રેલવે બજેટ
 રા ય દરેક નાણાંક ય વષમાં કે ય નાણામં ી ારા સંસદમાં બજેટ રજૂ કરાવે છે બજેટ
મા લોકસભામાં જ રજૂ થાય છે અને રા યસભામાં મા સહમતી માટે મોકલે છે
 સં ચત ન ધ માંથી નાણા કરવા માટે સંસદની મંજૂર જ ર છે

DINESH R KANET SIR
બજેટ પસાર કરવાની યા
 ભારતના નાણામં ી ારા લોકસભામાં બજેટ રજૂ થાય છે
 બજેટ પર સામા ય ચચા થાય છે
 સંસદની વભાગીય સ મ તઓ ારા ચકાસણી
 અ દુ ાનની માગણીઓ પર મતદાન
 વ નયોગ ખરડો પસાર કરો
 નાણાક ય ખરડો પસાર કરવો
અ ય મહ વના ત યો
 ભારતમાં સૌ થમ 18 ફે ુઆર માં રજુ કરનાર બજેટ ું ય ે લોડ કે નગના કાયકાળ
દર યાન સ યો james wilson ને ફાળે ય છે james wilson ભારતીય બજેટ પ ત
ના પતા કહેવામાં આવે છે
 વચગાળાની સરકાર ું 1946માં બજેટ લયાકતઅલી ખાને રજુ કરે ું
 ભારત ું પહે ું બજેટ ઇ ટરમ એટલે કે મ યકાલીન બજેટ વ ુ વતં ભારત ંુ થમ બજેટ
26 નવે બર ૧૯૪૭ માં નાણામં ી ણ શણ ુખમ શે ટ ારા રજૂ કરવામાં આ ુ
 ગણતં ભારત ું પહે ું બજેટ 1950માં હોન મથાઇ ારા રજૂ કરવામાં આ ું હ ું
 ુજરાત વધાનસભામાં સૌથી વ ુ વખત બજેટ રજૂ કરનાર વજુ ભાઇ વાળા
 ભારતની સંસદમાં સૌથી વ ુ વખત બજેટ રજૂ કરનાર મોરાર દેસાઈ મોરાર દેસાઈ
 ભારતના એકમા નાણામં ી હતા કે જેણ ે પોતાના જ મ દવસે બે વખત બજેટ રજુ ક ુ
હ ું
 ઇ દરા ગાંધી એકમા મ હલા નામ મં ી કે જેમને સંસદમાં બજેટ રજૂ ક ુ હોય

DINESH R KANET SIR
યાયતં
 ભારતના યાયતં ની રચના એક કૃ ત પ તથી કરવામાં આવી છે સમ દેશ માટે એક જ
થળે એક ૂ ી યાયતં ની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે
 લોકશાહ દેશોમાં નાગ રકના કોના ર ણ માટેની યાયાધીશો વતં , તટ થ અને નડર
હોય તે જ ર છે
સવ ચ અદાલત
 26મી ુઆર 1950ના રોજ ભારત એક સાવભૌમ લોકશાહ ગણતં બ ંુ તેના બે
દવસ બાદ ૨૮ મી ુઆર 1950ના રોજ સવ ચ યાયાલય ું ઉ ાટન કરવામાં
આ ું
 સવ ચ યાયાલય ની હાલની ઇમારતની ડ ઝાઇન ના થાપક ગણેશ ભીખા

ડ યોલાલીકર હતા
 ભારતના બંધારણના ભાગ પાચમા અ ુ છે દ 124 થી 147 માં ુ ીમ કોટ ની જોગવાઈ છે
 વતમાન ુ ીમ કોટમાં કુ લ 31 યાયધીશો છે એક ુ ય અને 30 અ ય ( 2018 Act

અંતગત 2009થી )
અ ુ છે દ 124(1) ુજબ સંસદને યાયાધીશોની સં યા વધારવાની કે ઘટાડવાની શ ત આપેલી છે
 ુ ીમ કોટ ું યેય વા यतो धम ततो जयः॥
લાયકાતો
અ ુ છે દ 124(3) - ુજબ સવ ચ યાયાલય ના યાયાધીશ યો યતા નીચે ુજબ છે
 ભારતનો નાગ રક હોવો જોઇએ
 પાંચ વષ વડ અદાલતના યાયધીશ હોવો જોઈએ
અથવા

DINESH R KANET SIR
 10 વષથી વડ અદાલતમાં વક લ હોવો જ હોય
અથવા
 રા પ ત ના મતા સ
ુ ાર તેઓ ત ત કાયદાશા ી હોવા જોઈએ
ુ ીમ કોટનો ે ા ધકાર
અ ુ છે દ 129 - અ ભલેખ યાયાલય
અ ુ છે દ 131 - ાર ભક ે ા ધકાર
અપીલીય ે ા ધકાર
અ ુ છે દ 132 - બંધારણીય બાબતોમાં ે ા ધકાર
અ ુ છે દ 133 - દવાની બાબતોમાં ે ા ધકાર
અ ુ છે દ 134 - ફોજદારો બાબતમાં ે ા ધકાર
અ ુ છે દ 136 - અપીલ માટે વશે ષ પરવાનગી આપવાનો ે ા ધકાર
અ ુ છે દ 137 - યા યક સમી ા અ ધકાર
અ ુ છે દ 143 - સલાહકાર ે ા ધકાર
અ ુ છે દ 139 - રટ અ ધકા રતા

DINESH R KANET SIR
વડ અદાલત અથવા હાઇકોટ
 બંધારણના ભાગ 6 માં અ ુ છે દ 214 થી 231 ધ ુ ી વડ અદાલત ની રચના , વતં તા
અને યા યક ે , શ ત યા વગેરે બાબતે ચચા કરવામાં આવી છે
 બંધારણ ના યેક રા યો માટે એક વડ અદાલતની યવ થા કરવામાં આવી છે વષ 1956

ના સાત માં બંધારણીય ધ
ુ ારા અંતગત સંસદની અ ધકાર છે કે બે કે તેથી વ ુ રા ય માટે
એક જ વડ અદાલત ની યવ થા કર શકે
 1861 માં 3 હાઈકોટ હતી કોલકાતા , ુંબઈ , મ ાસ
 હાલમાં દેશમાં 25 વડ અદાલત છે જેમાં ણ અદાલત સં ુ ત છે ફ ત દ હ એવો

કે શા સત દેશ છે કે જે ું પોતા ું યાયાલય છે ( 25 મી આં દેશ ના વજયવાડા માં)
 તાજેતરમાં 2013માં મ ણ રુ મેઘાલય અને રુ ામાં વડ અદાલત થાપવામાં આવી જેથી

લઈને વળ અદાલત ની સં યા 24 થઈ
અ ુ છે દ 214 - રા યો ની વડ અદાલતો અંગેનો ઉ લે ખ છે
અ ુ છે દ 215 - ુજબ રા યની વડ અદાલતો ન ર અદાલત તર કે કાય કરે છે
અ ુ છે દ 216 - ુજબ દરેક વડ અદાલતમાં એક ુ ય યાયાધીશ તથા અ ય યાય ધશોની બનેલી

છે
લાયકાત
 તે ય ત ભારતનો નાગ રક હોવો
 જોઇએ ઓછામાં ઓછો ૧૦ વષ ધ

ુ ી યા યક પદ પર કામ કરવાનો અ ભ
ુ વ
 અથવા
 ઓછામાં ઓછો ૧૦ વષ ધ
ુ ી વડ અદાલતમાં વક લ તર કે કામ કરવાનો અ ભ
ુ વ

DINESH R KANET SIR
અ ુ છે દ 217 - માં યાયાધીશોની નમ કૂ અને તેના હોદા માટેની શરતો ની જોગવાઈ કરવામાં
આવી છે
 અ ુ છે દ 217 અ સ
ુ ાર ઉ ચ યાયાલયમાં ુ ય યાયાધીશની નમ કૂ રા પ ત ારા
સવ ચ યાયાલયના ુ ય યાયાધીશ તથા સંબં ધત રા યના રા યપાલ ની સલાહથી
કરવામાં આવે છે
અ ુ છે દ 225 - વડ અદાલત ુ ય ૂળ અ ધકાર ે
અ ુ છે દ 226 - વડ અદાલત રટ અ ધકાર
વહ વટ ુ નલ
 ૂળ બંધારણમાં એક જ ુનલ આંતરરા ય જળ વવાદ વશે જોગવાઈ હતી 42 મો

બંધારણીય ધ ુ ારો 1976 ારા બંધારણ નો ભાગ 14 એમાં અ ુ છે દ 323(1) અને
323(2)
કટોકટ ની જોગવાઈ
 બંધારણના ભાગ 18 માં અ ુ છે દ 352 થી 360 માં કટોકટ સંબં ધત જોગવાઈઓ છે
 બંધારણમાં ણ કારની કટોકટ નો ઉ લે ખ કરાયો છે
અ ુ છે દ 352 રા ય કટોકટ
અ ુ છે દ 356 રા ય કટોકટ અથવા રા પ તશાસન અથવા બંધારણીય કટોકટ
અ ુ છે દ 360 નાણાક ય કટોકટ

DINESH R KANET SIR
બંધારણીય સં થાઓ
ૂંટણી પંચ
 ભારતીય બંધારણ અ ુ છે દ 324(1)અ સુ ાર સંસદ રા ય વધાનમંડળ ંુ રા પ ત અને

ઉપરા પ ત ના પદો ની ૂંટણી ની દેખરેખ નદશન અને નયં ણ માટે ંૂટણી પંચ ની
થાપના કરવામાં આવશે
અ ુ છે દ 324(2) - ુજબ ૂંટણી પંચમાં એક ુ ય ૂંટણી ક મશનર તથા અ ય બે ૂંટણી

ક મશનર હોય છે
રા ય ૂંટણી પંચ
 વષ 1992માં 73માં બંધારણીય ધ ુ ારા ારા પંચાયતોની ૂંટણી કરાવી અને તે માટે મતદાર
યાદ ઓ તૈયાર કરાવવા બંધારણમાં ભાગ ૯ માં અ ુ છે દ 243 K ઉમેરવામાં આ ું
 રા ય ૂંટણી પંચ એક ય ત ું બને ું હોય છે અને તેમની નમ કૂ છે તે રા યના

રા યપાલ કરે છે
ૂંટણી યા
 સંસદના સાંસદો અને વધાન મંડળ ના ધારાસ ય ની ૂંટણી યા સંસદ ન કરે છે

સંસદ ારા 1950માં લોક ત ન ધ વ ધારો 1951 કરવામાં આ યો અને તેમાં ૂંટણી
યા ન કરવામાં આવી

DINESH R KANET SIR
ઈલે ો નક વો ટગ મશીન EVM ( દનેશ ગો વામી સ મ ત 1989 )
 ભારતમાં ઈલેક ો નક વો ટગ મશીન નો થમ ઉપયોગ વષ 1998માં દ હ રાજ થાન તથા

મ ય દેશની 16 વધાનસભાની ૂંટણીમાં કરવામાં આ યો હતો
 પર ુ ગોવા એ ંુ થમ રા ય હ ું કે યાં વષ 1999માં વધાનસભાની ંૂટણીમાં બધી જ

વધાનસભા ે માં ઈલેક ો નક વો ટગ મશીન ારા મતદાન કરવામાં આ ું હ ું
 EVM 6 વો ટની એલકેલાઇન બેટર પર ચાલે છે યાં વીજળ ન હોય તેવા ે ોમાં પણ
આનો ઉપયોગ આસાનીથી કર શકાય છે
VVPAT - Voter Verified Paper Trail ( 7 સેક ડ )
 VVPAT અથાત વોટર વેર ફાઇટ ફોડ ાયલ મતપ ર હત મતદાન ણાલી નો ઉપયોગ
કરનારા મતદાતાઓને ફ ડબેક આપવાની પ ત છે
 નાગાલે ડના નોકસેન વધાનસભા ે માં EVM ની સાથે VVPAT નો પણ ઉપયોગ કરવામાં
આવેલ હતો
સમત વષ ભલામણ
તારકુ ડે સ મ ત 1974 મતદાન ની મર ૧૮ વષ કરવામાં આવી 61 મો

ુ ારો 1980
યામલાલ શકઘર સ મ ત 1981 મતદારોને ઓળખકાડ આપવામાં આવે
સંથાનમ સ મ ત 1983 લ ત
ુ મ શૈ ણક લાયકાત અ નવાય બનાવવામાં
આવે
દનેશ ગો વામી સ મ ત 1989 ઈવીએમનો યોગ અને અનામત માટે ચ

અ સ
ુ ાર પ ત
ટ .એન.શે ષન સ મ ત 1992 એકથી વધારે ે માં ૂંટણી લડવા પણ બનાવી
ઇ તસમત 1998 ૂંટણી ખચ માટે હેર ફડ
ઉમેશ સહા સ મ ત 2019 લોક ત ન ધતવ ધારા માં ફેરફાર કરવા

DINESH R KANET SIR
ભારતના નયં ક અને મહાલેખાપર ક
CAG - Comptroller and Auditor General (CAG) of India
 ભારતના બંધારણના ભાગ પાંચમા અ ુ છે દ 148 માં CAGના પદ ની જોગવાઈ કરવામાં

આવી છે તેમ ું પદ સવ ચ અદાલતના યાયધીશ સમક ું છે CAG
 દેશની સં ણ
ૂ નાણાંક ય યવ થા નો સંર ક
 ડો ટર આંબેડકર ના મત અ સ
ુ ાર સીએ ભારતના બંધારણમાં સૌથી મહ વના અ ધકાર
રહેશે
 Cag મા સંસદની જવાબદાર છે સીએ ને હેર હસાબ સ મ તના આંખ અને કાન
કહેવામાં આવે છે
 તેમનો કાયકાળ ન ત છે છ વષ અથવા ૬૫ વષનો બંનમ

ે ાંથી જે વહે ું ૂ થાય યાં ધ
ુ ી
પદ પર રહ શકે
 રા ના ું રા પ તને સંબોધીને આપશે
રા ય અ ુ ુ ચત ત આયોગ
 ૂળ બંધારણ ના ભાગ 16 માં અ ુ છે દ 338 ુજબ અ ુ ૂ ચત ત અને જન ત માટે

એક અ ધકાર ની નમ કૂ ની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે પર ુ 1990માં 65 માં
બંધારણીય ધ ુ ારા ારા અ ુ ૂ ચત ત અને જન ત માટે એક વશે ષ અ ધકાર ના
થાને બહુ સ ય રા ય અ ુ ૂ ચત ત અને જન ત આયોગ ની થાપના કરવામાં
આવી છે
 2004 થી અલગ રા ય અ ુ ૂ ચત ત આયોગ અને રા ય અ ુ ૂ ચત જન ત

આયોગ અ ત વમાં આ યા
 રા પ ત નદશ કરે તેવા અ ુ ૂ ચત તઓના ર ણ ક યાણ અને આ ુ નકરણ ના

સંબંધમાં અ ય કાય કરવા અને અ ુ ૂ ચત તઓના તેમના હક અને સલામતીના પગલાં
થી વં ચત રાખવા સંબંધી ખાસ ફ રયાદોની તપાસ કરવી

DINESH R KANET SIR
રા ય અ ુ ૂ ચત જન ત આયોગ
 બંધારણમાં ભાગ 16 માં અ ુ છે દ 338(A) ુજબ રા ય અ ુ ૂ ચત જન ત આયોગ

ની થાપના કરવામાં આવી
 રા પ ત ારા અ ય અને સ યોની નમ ક કરવામાં આવે છે
 રા ય પછાત વગ આયોગ
 બંધારણના અ ુ છે દ 340 માં પછાત વગ ની થ તની તપાસ કરવા માટે ક મશનની

નમ ક અંગેની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે
 આયોગ ના તમામ સ યોની નમ કૂ રા પ ત ારા કરવામાં આવે છે આ યોગમાં કુ લ પાંચ

સ યો હોય છે
ગેર બંધારણીય સં થા
આયોજન પંચ
 થાપના - 15/03/1950
 અ ય - ધાનમં ી
 ઉપા ય - થમ - ુલઝાર લાલ નંદ ા , હાલમાં - મો ટેક આહુ વા લયા
ની ત આયોગ( NITI - National Institution for Transforming India )
 કે સરકાર ારા સરકારના સામા જક પ ને ની તગત નદશ આ મક અને ગ તશીલ કરવા

માટે તથા કે અને રા ય સરકારની ની તના ુ ય સંબંધમાં ાસં ગક મહ વ ણ
ૂ રણની ત
તથા ટેકનીકલ પરામશ કરાવવાના ૂળ ઉ ે ય સાથે આયોજન પંચના થાન પર ની ત
આયોગ ું ગઠન કરવામાં આ ું છે
 1 ુઆર 2015ના રોજ કે સરકારે આયોજન પંચ ની ની ત આયોગ માં ફેરવી દ ું છે
 અ ય હોદાની એ વડા ધાન જોઈ

DINESH R KANET SIR
રા ય વકાસ પ રષદ
 રા ય વકાસ પ રષદ ની થાપના છ ઓગ ટ ૧૯૫૨ માં કરવામાં આવી
 રા ય વકાસ પ રષદ આયોજન પંચની સલાહકાર સં થા તર કે કાય કરે છે
 રા ય વકાસ પ રષદ ની થાપના થમ પંચવષ ય યોજના માં કે ય મં ી મંડળના આદેશ

ારા કરવામાં આવી છે
 અ ય વડા ધાન
 સ યો બધા જ કે બનેટ મં ી તથા બધા જ રા યોના ુ યમં ી અને દ હ અને ડુ ુચેર

કે શા સત દેશના ુ યમં ી તેમજ બાક કે શા સત દેશોના લે ટન ટ ગવનર
 રા ય યોજના બનાવવા માટે દશા નદશ નથી કરાવવા અને આયોજન પંચ ારા
બનાવવામાં આવેલી યોજના પર વચાર કરવો તથા સમયે સમયે પંચવષ યોજના
અમલીકરણની સમી ા કરવી
રા ય માનવ અ ધકાર આયોગ
 રા ય માનવ અ ધકાર આયોગ ની થાપના 1993માં કરવામાં આવી
 આયોગ એક કાયદાક ય સં થા છે
 આયોગ માં અ ય અને સ યોની નમ કૂ રા પ ત ારા વડા ધાન ને ૃ વવાળ છ

સ યોની સ મ તની ભલામણો ારા થાય છે
કે ય ચ
ૂ ના આયોગ
 મા હતી અ ધકાર અ ધ નયમ ૨૦૦૫ અંતગત એ ની થાપના કરવામાં આવી છે કાયદા

ારા થયેલ સં થા છે
 એક ુ ય ક મશનર અને અ ય મા હતી ક મશનર હોય છે અ ય અને સ યોની ુદત પાંચ

વષ અથવા ૬૫ વષ જે પહેલા ૂ થાય યાં ધ
ુ ી
 વ ુ માં વ ુ ૧૦ સ ય હોય છે
 જેમની નમ કૂ રા પ ત ારા વડા ધાન લોકસભામાં વપ ના નેતા અને કે ય મં ી

નબંધ સ મ ત ારા થાય છે
 અરજદારોએ માગેલી મા હતી બાબતમાં જો તેને અસંતોષ હોય તો તે બદલ આયોગમાં

ફ રયાદ કરે છે અને આવી ફ રયાદો ું નવારણ કર ું

DINESH R KANET SIR
રા ય ચ
ૂ ના આયોગ
 મા હતી અ ધકાર અ ધ નયમ ૨૦૦૫ અંતગત તેની થાપના કરવામાં આવી છે એક ુ ય

ક મશનર અને અ ય મા હતી ક મશનર હોય છે
 વ ુ માં વ ુ દસ સ યો હોય છે
 અ ય અને સ યોની ુદત પાંચ વષ અથવા ૬૫ વષ જે પહેલા ૂ થાય યાં ધ

ુ ી
વૈધાનીક સં થા
NGT - 2010
National Green Tribunal
SEBI - 1992
The Securities and Exchange Board of India
IRDA - 1999
Insurance Regulatory and Development Authority of India

DINESH R KANET SIR
અ ત મહ વના બંધારણીય ધ
ુ ારા ને ખરડાઓ
થમ બંધારણીય નવ ું પ ર શ ઉમેરા ું અને રા યની ઓબીસી વગની ઉ ત માટે અ ુક
ધ
ુ ારો 1951 ચો સ જોગવાઈ કરવાની સ ા આપવામાં આવી
7 મો બંધારણીય રા ય ંુ ન
ુ ગઠન કર ંુ
ધ
ુ ારો 1956
14 રા યો અને 6 કે શા સત દેશો ું સજન થ ું
બે કરતાં વ ુ રા યોમાં એક રા યપાલ સ ા સંભાળ શકે
14 મો બંધારણીય પ ડચેર નો ભારત સંઘમાં વેશ

ધ
ુ ારો 1962
21 મો બંધારણીય બંધારણમાં 8મી અ ુ ૂ ચમાં સધી 15મીભાષાતર કે ઉમેરાઈ

ધ
ુ ારો 1967
24 મો બંધારણીય ૂળ ૂત અ ધકારો સ હતના બંધારણના ભાગને ધ

ુ ારવાની સંસદની સતા
ધ
ુ ારો 1971 ન ત કરવામાં આવી
ુ ારા બલ પર રા પ તની મંજૂર ફર યાત બનાવાય
26 મો બંધારણીય ુત વ
ૂ રાજવીઓને અપાયેલી મા યતા પાછ ખચાય અને સા લયાણા
ધ
ુ ારો 1971 ના ુદ કરાયા ( અ છ
ુ ે દ 363A )
31 મો બંધારણીય લોકસભાની ૂંટણી ારા ભરાતી બેઠકો 525 થી વધાર ને ૫૪૫ કરાય
ધ
ુ ારો 1971
36 મો બંધારણીય સ મ ભારત ું 22 ુ રા ય બ ું
ધ
ુ ારો 1975
42 મો બંધારણીય લ ુ બંધારણ mini constitution તર કે ઓળખાય છે અ ુક માં

ધ
ુ ારો 1976 સમાજવાદ ધમ નરપે અખં ડતતા જેવા શ દો ઉમેરવામાં આ યા
ૂળ ૂત અ ધકાર કરતાં રા યની તના માગદશક સ ાતો અને અ ીમતા

આપવામાં આવી
ૂળ ૂત ફરજો ભાગ-4 અ ુ છે દ 51 ક જોડવામાં આ ું
લોકસભા અને રા ય વધાનસભાની બેઠકો 2001 ધ

ુ ી અકબંધ રખાય

DINESH R KANET SIR
રા યમાં રા પ ત શાસન ની ુદત ૬ મ હનાથી એક વષ ધ
ુ ી કરાય
ધાનમંડળની સલાહ અ સ
ુ ાર વતવાની રા પ ત ની જવાબદાર ફર જયાત
બનાવી
વન શ ણ વ તી નયં ણ વગેરે વષયો રાજયયાદ માંથી સમર વતીયાદ માં

ફેરવાયા
44 મો બંધારણીય મલકતનો અ ધકાર ૂળ ૂત અ ધકાર માંથી દૂર કર ને કા ન

ૂ ી અ ધકાર
ધ
ુ ારો ૧૯૭૮ બના યો
લોકસભાની ુદત ફર છ માંથી પાંચ વષ થઈ
અ ુ છે દ 352 માં આંત રક અશાં ત ના બદલે સશ વરોધ શ દો

ઊમેરાયો
અ ુ છે દ 20 અને 21 કટોકટ માં પણ ુલતવી ન રખાય તેવી જોગવાઈ

કરવામાં આવી
52 મો બંધારણીય પ ાંતર વરોધી કાયદો બના યો આ અંતગત સંસદ સ ય અને વધાનસ ય

ધ
ુ ારો 1985 ના રાજનૈ તક પ બદલવા ઉપર તબંધ રાખવામાં આ યો છે જો પ
બદલશે તો તેની સ યતા રદ કરવાની જોગવાઈ રાખવામાં આવી જો પ
એક ત ૃ ીયાંશ કરતાં વધારે સ યપદ બદલવા અથવા નવા પ બનાવવા માંગે
તો તેઓ આ જોગવાઈ થીબાકાત થશે
61 મો બંધારણીય મતદાનની લ ત
ુ મ વય 21 થી 18 વષ થઈ
ધ
ુ ારો 1988 - 89
69 મો બંધારણીય દ હ ને રા ય રાજધાની દેશ બનાવાયો અને તેમાં 70 સ યોની

ધ
ુ ારો 1991 વધાનસભા બની
70 મો બંધારણીય દ હ અને ડુ ુચેર વધાનસ યોને રા પ તની ૂંટણી મતદાર મંડળમાં

ધ
ુ ારો 1991 સમાવેશ કરાયો
73 મો બંધારણીય પંચાયતી રાજ સં થાઓને બંધારણીય દર જો આપવામાં આ ું જે

ધ
ુ ારો 1992 અંતગત 29 વષયો રખાયા
74 મો બંધારણીય શહેર થા નક સં થાઓ ને બંધારણીય દર જો અપાયો જે અંતગત 18

ધ
ુ ારો 1992 વષયો રખાયા

DINESH R KANET SIR
84 મો બંધારણીય લોકસભા અને રા યસભાની બેઠકો 25 વષ ધ
ુ ી અકબંધ રખાય
ધ
ુ ારો 2001
86 મો બંધારણીય ૬ થી ૧૪ વષના બાળકોને મફત અને ફર જયાત શ ણનો ૂળ ૂત અ ધકાર

ધ
ુ ારો 2002 અપાયો
91 મો બંધારણીય મં ી મંડળ વડા ધાન સ હત 15% થી વધારે નહ અને 12 સ યો થી ઓછુ

ધ
ુ ારો 2003 નહ તેવી જોગવાઈ કર અપવાદ દ હ વધાનસભા અને પ ડચેર
વધાનસભા છે
99 મો બંધારણીય ૂ ચત નેશનલ ુ ડ શયલ અપોયમે ટ ક મશન ને બંધારણીય દર જો

ધ
ુ ારો 2014 આપવો પર ુ પાછળથી ુ ીમ કોટ અમા ય હેર કય
100 મો બંધારણીય આ ધ
ુ ારો ભારત-બાં લાદેશ વ ચે ૂ મ સીમા સમજૂ તી સાથે સંબં ધત છે
ધ
ુ ારો 2015
101 મો બંધારણીય GST ( વન નેશન , વન ટે સ ) ( અમલ - 1 જુ લાઈ 2017 )

ધ
ુ ારો 2016/17
102 મો બંધારણીય NCBC ( National Commission for Backward Classes )

ધ
ુ ારો 2018
103 મો બંધારણીય આ થક ર તે પછાત વગના સવણ વગને 10% અનામત

ધ
ુ ારો 2019

DINESH R KANET SIR
બહુ મતી ના કાર
સામા ય બહુ મતી ણ

ૂ બહુ મતી વા ત વક બહુ મતી વ શ બહુ મતી
સંસદમાં હાજર તથા સંસદ ના કુ લ સ ય સંસદની વા ત વક સંસદમાં ઉપ થ ત

મતદાન કરવાવાળા સં યા ના 50 ટકાથી સ ય સં યા ૫૦ અને મતદાન
સ યોની ૫૦ ટકાથી વધારે સ યોના મત ને ટકાથી વધારે સ ય કરવાવાળા સ યોના
વ ુ સ યોના મત ને ણ
ૂ બહુ મતી કહેવાય અને વા ત વક સં યાની બે- ૃ તયાંશ
સામા ય બહુ મતી કહે છે જે સ યોએ બહુ મતી કહે છે સ યોના મત અને
છે મતદાન નથી ક ુ તેમની વ શ બહુ મતી કહે
જેમાં ખાલી રહેલ
પણ કુ લ સ યો માં છે
જેમાં મતદાન ન કરનાર સ યોના થાનોની
ગણતર થશે
સ યો ની ગણતર ગણતર નથી કર જેમાં મતદાન માં ભાગ
થતી નથી આ બહુ મ ત મા ન લેનાર સ યો ની
રા પ તના ગણતર થતી નથી
મહા ભયોગ માટે થઈ
શકે છે
રાજભાષા અને ભાષાઓ સંબધ

ં ી જોગવાઈ
બંધારણમાં ભાગ 17 ના અ ુ છે દ 343 થી 351 માં રાજભાષા સંબં ધત જોગવાઈઓ
તથા પ ર શ 8માં બંધારણ મા ય ભાષાઓ ની જોગવાઈ છે
અ ુ છે દ 343 થી 351 માં સંઘ રા ય અને રા ય વ ચેની તેમજ સવ ચ અદાલત વડ

અદાલત તેમજ કાયદાઓ અને ખરડાઓ ની સ ાવાર ભાષા સબંધમાં જોગવાઈઓ
કરવામાં આવી છે
બંધારણમાં 15 વષ ધ ુ ી અં ે ભાષાનો ઉપયોગ સરકાર કાય માં કરવા નણય લેવાયો

હતો પર ુ સંસદે રાજભાષા અ ધ નયમ 1963 પસાર કય જે અ સ ુ ાર સરકાર કાય માં
અં ે નો ઉપયોગ અ ન તકાળ ધ ુ ી ચા ુ રહેશે
બંધારણની આઠમી અ ુ ૂ ચમાં 22 ભાષાઓને રાજભાષા પમાં મા યતા ા ત છે
અ ુ છે દ 344 રા પ તને રાજભાષા સંબં ધત કેટલાક વષયો અંગે સલાહ આપવા માટે
એક આયોગ ની ન ુ ત ની જોગવાઈ છે
DINESH R KANET SIR
પંચાયતી રાજ
પંચાયત રાજ ને લગતી સ મ ત
બળવંતરાય મહેતા સ મ ત 1957
 આ સ મ તએ તર ય પંચાયતી રાજ થાપવા ું ચ

ૂ નક ુ
 સતા અને જવાબદાર ું વભાજન
 યે અને પરો ૂંટણી
અશોક મહેતા સ મ ત 1977
 આ સ મ તએ તર ય પંચાયતી રાજ ની ભલામણ કર હતી
 SC & ST ને વ તીના આધારે અનામત
 બંધારણમા થાન આપ ું
વી કે રાવ સ મ ત1985
 પંચાયતી રાજ ને ચાજ તર કે બનાવવામાં આવે રા ય તર પર રા ય વકાસ પ રષદની

રચના કરવામાં આવી જેના અ ય ુ યમં ી હોય
 CARD સ મ ત કહેવાય
 પંચાયતને ુ ળયા વગર ું ઘાસ ક ું
એલ એમ સઘવી સ મ ત 1986
 પંચાયતી રાજને બંધારણીય દર જો આપો
પી કે ગ
ૂં ન સ મ ત1988
 પંચાયતોની ૂંટણી નયમીત ર તે કરવામાં આવે અને પંચાયતી રાજ સં થાઓ નો કાયકાળ
પાંચ વષ કરવામાં આવે

DINESH R KANET SIR
જ
ુ રાતની સ મ ત
ર સકલાલ પર ખ સ મ ત 1960
ઝ ણાભાઈ દર સ મ ત 1972
 ણ વ તારની પંચાયતોમાં સીધી ૂંટણી થવી જોઈએ એસસી-એસટ માટે ઓછામાં

ઓછ એક બેઠક અનામત રાખવી મ હલા માટે ઓછામાં ઓછ 2 બેઠક અનામત રાખવી
ર ખવદાસ શાહ સ મ ત ૧૯૭૮
 ામસભા પર વધારે ભાર આપો પંચાયતી રાજને બંધારણીય દર જો આપવો
 73માં બંધારણીય ધુ ારા 1992 માંબંધારણ ના ભાગ ૯ માં અ ુ છે દ 243 થી 243(o)

ધ
ુ ી પંચાયત ની જોગવાઈ કરવામાં આવી જેમાં જ લા તા ુકા અને ામ પંચાયતનો
સમાવેશ કરવામાં આ ું
અ ુ છે દ જોગવાઈ
243 યા યા
243 A ામસભા
243 B પંચાયતોની રચના
243 C પંચાયતોની સંરચના
243 D બેઠકો અનામતરાખવા બાબત
243 E પંચાયતોની ુદત
243 F સ યો માટે ગેરલાયકાત
243 G પંચાયતની સ ા અ ધકાર અને જવાબદાર
243 H પંચાયત ને કર નાખવાની સ ા
243 I નાણાક ય પ ર થ ત ની ન
ુ વચારણા કરવા નાણાં આયોગની રચના કરવા
બાબત

DINESH R KANET SIR
243 J પંચાયતનો હસાબો ું ઑ ડટ
243 K પંચાયતની ૂંટણી
243 L સંઘરા ય ે ને લા ુ પાડવા બાબત
243 M અ ુક વ તારોને આ ભાગ લા ુ નહ પડવા બાબત
243 N વધમાન કાયદાઓ અને પંચાયતો ચા ુ રહેવા બાબત
243 O ૂંટણી સંબં ધત બાબતમાં યાયની દર મયાનગીર નો બાધ

DINESH R KANET SIR
ભારતના મહ વના હો ેદારો ની વગત
હોદો શપથ રા ના ું કાયકાળ ઓછામાં વ ુ માં
ઓછ વ ુ
મર મર
રા પ ત સવ ચ અદાલતના ઉપરા પ ત 5 વષ 35
ુ ય યાયાધીશ
ઉપરા પ ત રા પ ત રા પ ત 5 વષ 35
વડા ધાન રા પ ત રા પ ત યાં ુધી લોકસભા ભંગ ન થાય 25

યાં ુધી અથવા પાંચ વષ
ુ ીમ કોટના ુ ય રા પ ત અથવા તેમના રા પ ત 65 વષના મર ુધી 65

તેમજ અ ય ારા ન ુ ત કરેલ
યાયધીશ ય ત
લોકસભાના અ ય તેઓ રા પ ત ારા લોકસભાના યાં ુધી લોકસભા ભંગ ન થાય 25

ફ ત સ ય તર કે સપત ઉપા ય યાં ુધી તેમજ આગામી
લે અ ય તર કે શપથ લોકસભાના ગઠન ુધી અથવા પાંચ
લેતા નથી વષ
લોકસભાના ઉપા ય તેઓ રા પ ત ારા લોકસભાના યાં ુધી લોકસભા ભંગ ન થાય 25
ફ ત સ ય તર કે શપથ અય યાં ુધી અથવાપાંચ વષ
લે છે ઉપા ય તર કે
સપત લેતા નથી
રા ય સભાના સભાપ ત બને છે લા ુ પડ ું 5 વષ ૩૫

સભાપ ત સભાપ ત તર કે શપથ નથી
લે છે
ુ ય ટૂં ણી ક મશનર રા પ ત રા પ ત 6 વષ અથવા 65 વષ બં ને માંથી જે 65

તેમજ અ ય ટૂં ણી વહે ું ૂ થાય યાં ુધી
ક મશનર
એટન જનરલ રા પ ત રા પ ત રા પ તની મર હોય યાં ુધી 65
ક ોલર અને ઓ ડટર રા પ ત રા પ ત 6 વષ અથવા 65 વષ બં ને માંથી જે 65

જનરલ વહે ું ૂ થાય તે
કે ય હેર સેવા રા પ ત રા પ ત 6 વષ અથવા 65 વષ બં ને માંથી જે 65

પંચ ના અ ય તેમજ વહે ું ૂ થાય તે
સ ય
રા ય હેર સેવા રા યપાલ રા યપાલ છ વષ અથવા 62 વષ બં ને માંથી જે 62

પંચ ના અ ય તેમજ વહે ું ૂ થાય યાં ુધી
સ યો

DINESH R KANET SIR
રા યપાલ ુ ય યાયાધીશ રા પ ત રા પ તની ઈ છા હોય યાં ુધી 35
હાઇકોટ અથવા પાંચ વષ
ુ યમં ી રા યપાલ રા યપાલ યાં ુધી વધાનસભાનો ભંગ ન 25

થાય યાં ુધી અથવા પાંચ વષ
હાઇકોટના ુ ય રા યપાલ રા પ ત 62 વષની મર ુધી 62

તેમજ અ ય
યાયાધીશ
એડવોકેટ જનરલ રા યપાલ રા પ ત રા યપાલની મર હોય યાં ુધી 62

પદ પર
વધાનસભા ના તેઓ રા યપાલ ારા વધાનસભાના યાં ુધી વધાનસભાનો ભંગ ન 25

અય ફ ત સ ય તર કે શપથ ઉપા ય થાય યાં ુધી તેમજ આગામી
લે અ ય તર કે શપથ વધાનસભા ના ગઠન ુધી અથવા 5
લેતા નથી વષ
વધાનસભાના તેઓ રા યપાલ ારા વધાનસભા યાં ુધી વધાનસભા ભંગ ન થાય
ઉપા ય ફ ત સ ય તર કે શપથ ના અ ય યાં ુધી અથવા 5 વષ
શપથ લેતા નથી
વધાન પ રષદ ના તેઓ રા યપાલ ારા વધાન પ રષદ 6 વષ 30

અય ફ ત સ ય તર કે શપથ ના ઉપા ય
લે છે અ ય તર કે
વધાન પ રષદ ના તેઓ રા યપાલ ારા વધાન પ રષદ 6 વષ 30

ઉપા ય ફ ત સ ય તર કે શપથ ના અ ય

DINESH R KANET SIR
મહ વના ો
 સંસદના બંને ૃહો તેમજ રા યની વધાનસભા ના ૂંટાયેલા સ યોના બનેલા મતદાન
મંડળ ારા કોની ૂંટણી થાય છે ?
જવાબ - રા પ ત
 લોકસભાના કુ લ સ યો ની સં યા માંથી રા યોમાંથી સીધા ૂંટાયેલા કેટલા સ યો હોય

છે ?
જવાબ - 530 કરતા વ ુ નહ
 ગર બો અને શો ષત અને ઝડપી અને સ તો યાય રૂ ો પાડવા યાય માં થતા વલંબ
નવારવા કઈ અદાલત ું આયોજન કરવામાં આવે છે ?
જવાબ - લોક અદાલત
 ભારત દેશના સંસદ સ યોને બંધારણના કયા અ ુ છે દ ુજબ વશે ષા ધકાર ા ત

થયેલા છે ?
જવાબ -105
 બંધારણની કઈ અ ુ ૂ ચ ઘણા રા યોમાં અ ુ ૂ ચત વ તારો માં વહ વટ અને નયમન

માટેની ખાસ જોગવાઇઓ ને લગતી છે ?
જવાબ - 5 મી અ ુ ૂ ચ
 લોકપાલ શ દ સૌ થમવાર કોના ારા યોજવામાં આ યો ?
જવાબ - એલ.એમ. સઘવી
 ભારતની રા પ તની ૂંટણીમાં દરેક સંસદ સ યના મત ું ૂ ય કેટ ું હોય છે ?
જવાબ - 708
 ભારતના બંધારણના નીચેના પૈક કયા અ ુ છે દ ો સંઘ અને રા યો વ ચેના વહ વટ સંબંધો

બાબતના છે ?
જવાબ - અ છ
ુ ે દ 256 - 263

DINESH R KANET SIR
 કે ય તકેદ ાર ક મશનર ની પસંદગી માટે ની પસંદગી સ મ તના કોણ સ યો નથી ?
જવાબ - ભારતના ુ ય યાય ૂ ત
 નીચેના પૈક બાબતોને લોકસભાની દૈ નક કાયવાહ મમાં ગોઠવો ?
જવાબ - ો ર કાળ , ુ યકાળ , ૃહની કાય ૂ ચ
 કયા બંધારણીય ધ
ુ ારા અ ધ નયમ બે કે તેથી વ ુ રા ય માટે રા યપાલની નમ ક કરવી
શ બનાવી ?
જવાબ - 7 મો બંધારણીય ધ
ુ ારો
 નાગ રક વ ધારો 2005 અ વયે નીચેના પૈક ું દાખલ કરવામાં આ ું ?
જવાબ - વદેશી નાગ રક વ
 ભારતના બંધારણમાં નીચેના પૈક કયો અ ુ છે દ દેશના પયાવરણ ું જતન અને ધ

ુ ારણા
કરવાની અને જગલો અને વ ય વન ના ર ણ કરવાની બાબતનો છે ?
જવાબ - અ ુ છે દ 48A
 જો એવો ઉદભવે કે વધાયક નાણાક ય વધાયક છે કે કેમ તો આ કોણ ુ ન ત

કરશે ?
જવાબ - લોકસભાના અ ય
 એવી દરખા ત કે જેના વડે માંગણીની રકમ નો ઘટાડો પયા એક કરવામાં આવે તો તેને ું
કહે છે ?
જવાબ - ની ત કાપ દરખા ત
 નીચેનામાંથી કઈ સ મ ત નયં ક અને મહાલેખા પર ક ના અહેવાલને તપાસે છે ?
જવાબ - લોકલેખા સ મ ત
 ભારતના સ વધાન ની જોગવાઈ અંતગત અ ખલ ભારતીય સેવાઓ માં ભરતી અને

નમાયેલી ય તઓની સેવાની શરતો ું નયમન કોણ કર શકે છે ?
જવાબ - સંસદ

DINESH R KANET SIR
 રા પ ત ની ુંટણી ની ર ત ભારતના સં વધાન માં કયા અ ુ છે દમાં આપવામાં આવેલ છે ?
ુ ે દ 55
 સામા ક અને શૈ ણક ર તે પછાત વગ ની થ ત ની તપાસ કરવા માટે રા પ ત

આયોગની નમ કૂ કર શકશે તેવી જોગવાઈ ભારતના સં વધાનમાં કયા અ ુ છે દમાં
કરવામાં આવી છે ?
ુ ે દ 340
 લ દ પ કઈ હાઇકોટ ના કાય ે માં આવે છે ?
જવાબ - કેરળ
 અ ુ ૂ ચત જન ત એસટ નો દર જો ?
જવાબ - ધમ સાથે કોઈ સંબંધ નથી
 ભારતીય રા ય વજ ની લંબાઈ અને પહોળાઈનો ુણ ો ર કેટલો છે ?
જવાબ - 3 : 2
 હાઇકોટ ની બંદ ય ીકરણ રટની સ ા બંધારણના કયા અ ુ છે દ ુજબ છે ?
જવાબ - અ ુ છે દ 226
 વધાનસભા ના અ ય કેવા સંજોગો માં ૃહમાં મતદાન કરવાનો અ ધકાર ધરાવે છે ?
જવાબ - સરખા મત થાય યારે
 ભારતમાં ુ ન સપલ ગવન સ કયા વષથી અ ત વમાં આ ું ?
જવાબ - 1687
 1955 નો ધારો નીચેના માંથી કઈ બાબત માટે ઘડાયો હતો ?
જવાબ - અ ૃ યતા આચરણના શ ાપા ુના માટે
 પ લક ોસી ુટર ની નમ ક કોણ કરે છે ?
જવાબ - રા ય સરકાર
 ુજરાતમાં મહાનગર પા લકાનો વહ વટ કયા કાયદા હેઠળ કરવામાં આવે છે ?

DINESH R KANET SIR
જવાબ - ુંબઈ ાંત મહાનગરપા લકા ધારો 1949
 સંસદમાં નાણાક ય ખરડો ુકવા માટે કોની વ

ૂ મંજૂર જ ર છે ?
જવાબ - રા પ ત
 ૂંટણીની આચાર સં હતા ારથી લા ુ થાય છે ?
જવાબ - યારે ૂંટણી ની તાર ખ વ ધવત હેર કરાય યારથી
 પ લક એકાઉ ટ ક મટ ના સ ય સદ ય કોણ બની શકે ?
જવાબ - ૂંટાયેલા ધારાસ ય
 રા યસભામાં ૃહ ું કામકાજ હાથ ધરવા કેટલા સ યોની હાજર જ ર છે ?
જવાબ - 1/10
 1953માં મહા ુજરાતની માંગણીને નકાર કઢાઈ હતી તે રા ય ણ

ૂ રચના પંચના
અ ય કોણ હતા ?
જવાબ - ફઝલઅલી
 ા અ ુ છે દ માણે જગલો તળાવો નદ ઓ અને અ ય પ ુ ઓ પ ીઓ આપણી

સૌની સંપ ત છે ?
જવાબ - અ ુ છે દ - 51 ( ક )
 કોઈપણ ય ત નો ફોન ટેપ કરવો એ બંધારણના ૂળ ૂત અ ધકારના ાં ૂળ ૂત

અ ધકારો ું ઉ લં ઘન કરે છે ?
જવાબ - વતં તાનો અ ધકાર
 ભારતના બંધારણમાં ૪૨મો ધ

ુ ારો ારથી અમલી બનેલ છે ?
જવાબ - 3 ુઆર 1977
 ઉપર યાયાલય ારા પોતાના અધીન થ યાયાલય તેના કાય ે ની બહાર જતા
અટકાવવા માટે કઈ ર ટનો ઉપયોગ થાય છે ?
જવાબ - તષેધ

DINESH R KANET SIR
 કોઈપણ ૃહની ૂંટણી માટે એક સામા ય મતદારયાદ રહેશે અને કોઇપણ ય ત ફ ત
ધમ ા ત લગ ભેદના કારણે મતદાર યાદ માં નામ દાખલ કરવા અપા થશે નહ આ
જોગવાઈ સં વધાનના કયા અ ુ છે દમાં કરવામાં આવેલી છે ?
જવાબ - 325
 ભારતના બંધારણને અ ુ છે દ 244(1) કોના વહ વટ ું વણન કરે છે ?
જવાબ - આ દવાસી વ તારો
 લોકસભા ના સ યો ારા છ ુ ાયેલ ો માં તારા કત કે અતારા કત કરવા ું તેમ જ

ો ું સં યા ન કરવા ું કોણ ન કરે છે ?
જવાબ - પીકર
 ભારતની સંસદમાં સંઘ દેશ ું વ ુ માં વ ુ કેટ ું ત ન ધ વ હોઈ શકે ?
જવાબ - 20 સ ય
 નાણાપંચ મા કેટલા સ યો હોય છે ?
જવાબ - અ ય અને અ ય ચાર સ યો
 ભારતના બંધારણમાં સૌ થમ ધ
ુ ારોકયા કેસ સાથે સંકળાયેલો છે ?
જવાબ - ચંપાકમ દોરાઈરાજન વ. ટેટ ઓફ મ ાસ
 ઘરપકડ કરાયેલ ય તને ઘરપકડ થી ૨૪ કલાકમાં ન કના મે જ ેટ સમ રજૂ

કરવાની જોગવાઈ સં વધાનના કયા અ ુ છે દમાં જણાવવામાં આવી છે ?
જવાબ - 22
 ા સફો મગ ઈ ડયા લે ચર સીર ઝ કોના ારા શ કરવામાં આવેલ છે ?
જવાબ - ની ત આયોગ
 લોકસભામાં ૂ ય કાળ નો મહ મ સમયગાળો કેટલો હોય છે ?
જવાબ - નયત કરેલ નથી

DINESH R KANET SIR
 સંસદની કાયવાહ માં એટન જનરલ ?
જવાબ - સ ય તર કે ચચામાં ભાગ લઈ શકે છે પર ુ મતદાન કર શકતા નથી
 નીચેના પૈક કોણે વડા ધાનને બંધારણના ુ ય તંભ તર કે વણ યા છે ?
જવાબ - આઈવર જેની સ
 કે ય મા હતી પંચ મા મહ મ કેટલા મા હતી ક મશનર ની ન ુ ત કર શકાય ?
જવાબ - 10
 એ મકસ ુર નો અથ ું થાય ?
જવાબ - કોટનો મ
 ુજરાત માં કેટલા પોલીસ ક મશનર વ તારો છે ?
જવાબ - 4

DINESH R KANET SIR
બંધારણની કલમ ૩૭૦ની, શીરાની જેમ ગળે ઉતરે એવી

સરળ સમજૂ તી.
 ભારત અને પા ક તાનનાં ભાગલા પાડવા માટે ટશ સરકારે બનાવેલા
કાયદામાં ૫૬૨ દેશી રજવાડાઓ માટે એક વશેષ જોગવાઈ કરવામાં આવી હતી.
આ જોગવાઈ માણે જે તે રા યના રા એમની ઈ છા માણે પોતાના
રા યને ભારત સાથે કે પા ક તાન સાથે જોડવા માટે વતં હતા. જો રા
પોતાના રા યને ભારત કે પા ક તાન પૈક કોઈપણ દેશ સાથે જોડવા ન માંગતા
હોય તો પોતે અલગ દેશ તર કે એ ું અ ત વ ચા ુ રાખી શકે.
 આઝાદ વખતે કા મીરના મહારા હ ર સહે ભારત કે પા ક તાન સાથે

જોડાવાના બદલે પોતા ું અલગ અ ત વ ચા ુ રાખવાનો નણય કરેલો હતો.
૨૦મી ઓકટોબર ૧૯૪૭ના રોજ આઝાદ કા મીર ફોસ પા ક તાન આમ સાથે
મળ ને કા મીર પર ચઢાઈ કર . સામનો કરવા માટે ગયેલી મહારા હ ર સહની
ફોઝનાં કેટલાય સૈ નકો સામેના લોકો સાથે જોડાઈ ગયા એટલે બાક વધેલા
સૈ નકો કુ ાબલો કરવા સ મ ન ર ા. પા ક તાની આમ ીનગર તરફ આગળ
વધી રહ હતી.
 મહારા હ ર સહને યારે એ ું લા ું કે હવે એ કોઈપણ સંજોગોમાં ટક શકે

તેમ નથી એટલે એમણે એમનાં દ વાન મહેરચંદ મહાજનને મદદ માટે ભારત
મોક યો. ભારત સરકારે મદદ માટે મનાઈ કર દ ધી કારણકે કા મીર ભારત સાથે
જોડાયે ું નહો ું. ુહખા ુ સંભાળતા સરદાર પટેલે ક ું કે કા મીર ભારત સાથે
જોડાવા માટેના જોડાણખતમાં સહ કર આપે તો એ ભારતનો હ સો ગણાય
પછ ભારત કા મીરને મદદ કર શકે. ભારત સરકારની આ વાત વીકાર ને
મહારા હ ર સહએ ૨૬મી ઓ ટોબર ૧૯૪૭ના રોજ જોડાણખત પર રહ
કર ને કા મીરને ભારત સાથે જોડ દ .ું કા મીર હવે ભારતનો હ સો બની ગ ું
એટલે ુરત જ ભારતના સૈ યને કા મીરમાં ઉતારવામાં આ ું અને પા ક તાની
આમ ને જડબાતોડ જવાબ આપવામાં આ યો.

DINESH R KANET SIR
 કા મીરમાં બહુ મત ુ લમ હતી અને ભારતની બહુ મત હદુ હતી.
કા મીરના લોકોને ભય હતો કે ભારત એની સાથે કે ું વતન કરશે. કા મીરના નેતા
શેખ અ દુ લા ભારતના ત કાલીન વડા ધાન જવાહરલાલ નહે ના સારા મ
હતા આથી શેખ અ દુ લા પોતાની રજુ આત લઈને જવાહરલાલ નહે પાસે
આ યા. શેખ અ દુ લાની માંગણી હતી કે કા મીરની ને સાં વના આપવા
માટે ભારત સરકાર કા મીરને વશેષ બંધારણીય અ ધકારો આપે. આવા વશેષ
અ ધકારોની યાદ તૈય ાર કર ને શેખ અ દુ લાએ નહે ને રજુ આત કર .
 નહે એ ક ું કે તમે ડો.ભીમરાવ આંબડે કરને મળો. બંધારણનો સ

ુ દો તૈય ાર
કરવાની જવાબદાર એમની છે . શેખ અ દુ લા પોતાની માંગણી લઈને ડો.
આંબડે કરને મ ા. ડો. આંબડે કર એ ચો ખા શ દોમાં નાં પાડતા જણાવે ું કે
દેશના બી નાગ રકો કરતા કા મીરના નાગ રકોને વશેષ અ ધકારો કેવી ર તે
આપી શકાય ? શેખ અ દુ લા ફર થી નહે પાસે આ યા. નહે એ સરદાર
પટેલને બોલાવીને શેખ અ દુ લાની માંગ ક ગેસની વ કગ ક મટ માં મંજૂર
કરાવવા માટે ક ું પણ સરદાર સહ ત વ કગ ક મ ટએ પણ આ બાબતનો વરોધ
કય .
 નહે થોડા વ ુ લાગણીશીલ હતા ( હુ અંગત ર તે મા ું છુ કે ભારતના ઘડતરમાં

નહે ું અ ૂ ય દાન ર ું છે પણ માનવસહજ લ ૂ ો પણ કર છે .) આથી
કા મીરની માટે શેખ અ દુ લાની માંગણીઓને યાનમાં લઈને બંધારણની
કલમ ૩૭૦ માટેનો સ ુ દો તૈય ાર કરવા માટે ગોપાલ વામી આયંગરને કહેવામાં
આ ું અને ગમે તે ભોગે આ સ ુ દો બંધારણ સભામાં મંજૂર કરાવવાની
જવાબદાર સરદાર પટેલને સ પવામાં આવી. ત કાલીન પ ર થ તને યાનમાં
લઈને કા મીરની પ ર થ ત થાળે પાડવા માટે હગામી કલમ (જે થોડા સમય
પછ રદ થઈ શકે તેવી કલમ ) તર કે કલમ ૩૭૦ને બંધારણમાં ઉમેરવામાં આવી
કા મીર રા યને વશેષ રા યનો દર જો આપવામાં આ યો.

DINESH R KANET SIR
કા મીર રા યને નીચે જ
ુ બના કેટલાક વશેષ અ ધકારો ા ત થયેલા છે જે દેશના
બી રા યના નાગ રકોને મળતા નથી.
૧. ભારતની સંસદ ારા ઘડવામાં આવેલા કોઈ કાયદાને જો કા મીરની વધાનસભા

મંજૂર ન આપે તો તે કાયદાને કા મીરમાં લા ુ કર શકાય ન હ. (સંર ણ, વદેશી
બાબતો અને સંદેશા યવહાર સવાય)
૨. જે ર તે ભારત દેશ ું પોતા ું બંધારણ છે એવી જ ર તે કા મીર ંુ પોતા ું અલગ

બંધારણ છે . (૧૭-૧૧-૧૯૫૬નાં રોજ કા મીરે પોતા ું બંધારણ અપના ંુ છે .)
૩. ભારતની ુ ીમકોટના કોઈ નણયને માનવા માટે કા મીર બંધાયે ું નથી.
૪. કા મીરના નાગ રકને બેવડુ નાગ રક વ મળે છે . એક ભારત ંુ નાગ રક વ અને બીજુ
કા મીર ું નાગ રક વ યારે અ ય રા યના નાગ રકોને મા ભારત દેશ ું એક જ
નાગ રક વ મળે છે .
૫. કા મીરના કાયમી નાગ રક સવાય બી કોઈ ય ત કા મીરમાં મલકતની ખર દ

કર શકતી નથી.
૬. કા મીરની કોઈ છોકર કા મીર સવાયના ભારતના અ ય કોઈ રા યના છોકરા સાથે
લ કરે તો છોકર ું કાયમી નાગ રક વ ખતમ થઈ ય છે પર ુ જો એ છોકર
પા ક તાનના કોઈ છોકરા સાથે લ કરે તો નાગ રક વ ખતમ થ ું નથી. ( છે ને સાવ
વ ચ જોગવાઈ )
૭. કા મીરનો પોતાનો અલગ વજ છે .
૮. કા મીરમાં કોઈ નાગ રક ભારતના રા વજ કે રા ચ ું અપમાન કરે તો તેને કોઈ

સ પણ કર શકાતી નથી.
૯. ભારતના અ ય રા યની વધાનસભામાં ધારાસ યનો કાયકાળ ૫ વષ છે યારે

કા મીરની વધાનસભાના ધારાસ યનો કાયકાળ ૬ વષ છે .
૧૦. કા મીરમાં ભારત સરકાર ારેય નાણાક ય કટોકટ હેર ના કર શકે.

DINESH R KANET SIR
 આવા તો નાનાં મોટા કેટલાય વશેષા ધકાર બંધારણની કલમ ૩૭૦ ારા
કા મીરને આપવામાં આ યા હતા. આ જ કલમના અ સ ુ ંધાને ૧૪-૫-૧૯૫૪ના
રોજ ત કાલીન રા પ ત ડો.રાજે સાદનાં હુ કમથી બંધારણમાં કલમ ૩૫એ
ઉમેરવામાં આવી અને કા મીરના કાયમી નાગ રકોના અ ધકારોની જોગવાઈ
કરવામાં આવી જે જ ુ બ કા મીરમાં રહેતા હોય પણ કા મીરના કાયમી નાગ રક
ન હોય તો તેમને સરકાર નોકર કે સરકાર યોજનાઓનો લાભ મળ શકે ન હ
અને કા મીરની વધાનસભામાં મતદાન પણ કર શકે ન હ.
 બંધારણની કલમ ૩૭૦ રદ કરવા માટે બંધારણમાં જ જોગવાઈ કરવામાં આવી

છે . જે જ
ુ બ ભારતના રા પ ત જ ુ કા મીર બંધારણસભાની મંજૂર સાથે
એક હેના ુ બહાર પાડ ને આ હગામી કલમને રદ કર શકે. ભારતના બંધારણે
આપેલા આ અ ધકારનો ઉપયોગ કર ને ભારતના રા પ ત મહામ હમ રામનાથ
કો વદ તા.૫મી ઓગ ટ ૨૦૧૯ને સોમવારના રોજ હેરના ું બહાર પાડ ને
બંધારણની કલમ ૩૭૦મા ફેરફાર કર દ ધો.

DINESH R KANET SIR
દેશના 11 રા યમાં એવી કલમ છે જે કે સરકારને વશેષ સ ા

આપે છે . આ કલમ 371 છે . આ કલમના મા યમથી કે સરકાર એ
રા યોમાં વકાસ, ુર ા વગેરે અંગે કામ કર શકે છે .
મહારા / ુજરાત- આ ટકલ 371
મહારા અને ુજરાત બ ે રા યોના રા યપાલને આ ટકલ-371 હેઠળ એ વશેષ

જવાબદાર છે કે, તે મહારા ના વદભ, મરાઠાવાડા તથા ુજરાતના સૌરા અને
ક છના અલગ વકાસ બોડ બનાવી શકે છે . આ વ તારમાં વકાસ કાય માટે
એકસરખો ફડ આપવામાં આવે છે . ટે નકલ એ ુકેશન, વોકેશનલ ે નગ અને
રોજગાર માટે રા યપાલ વશેષ યવ થા કર શકે છે .
નાગાલે ડ- 371a , 13 ું સંશોધન એ ટ- 1962
જમીનના મા લકાના હ ને લઈને નાગા સમાજની પારપ રક થાઓ, સ ાવાર,

નાગર ક અને ફોજદાર યાય અંગેના નયમો સાં સદ બદલી શકે નહ . કે સરકાર આ
અંગે યારે જ નણય લઇ શકે યારે વધાનસભા કોઈ ઠરાવ કે કાયદો લઇને ન આવે.
આ કાયદો યારે બનાવવામાં આ યો હતો યારે ભારત સરકાર અને નાગા સમાજના
લોકો વ ચે 1960માં 16 ુ ાઓ પર કરાર થયો હતો.
આસામ - 371b , 22 ું સંશોધન એ ટ - 1969
રા પ ત રા યના આ દવાસી વ તારમાંથી ટૂં ાઈને આવેલા ત ન ધઓની એક

ક મટ બનાવી શકે છે . આ ક મટ રા યના વકાસ સંબધ
ં ી કાય અંગે વચાર- વમશ
કર ને રા પ તને રપોટ આપી શકે.

DINESH R KANET SIR
મ ણ ુર- 371c , 27 ું સંશોધન એ ટ-1971
રા પ ત ઈ છે તો રા યના રા યપાલને વશેષ જવાબદાર આપીને ટૂં ાયેલા

ત ન ધઓની ક મટ બનાવી શકે છે . આ ક મટ રા ય વકાસ સંબધ ં ી કાય ું યાન
રાખશે. રા યપાલ આ અંગેનો વા ષક રપોટ રા પ તને આપે છે .
આં દેશ અને તેલંગણા- 371d , 32 ું સંશોધન એ ટ-1973
આ રા યોમાં રા પ તની પાસે એવો અ ધકાર છે કે, તેઓ રા ય સરકારને આદેશ

આપી શકે છે કઈ નોકર માં કયા વગના લોકોને નોકર આપવી. એવી જ ર તે શૈ ણક
સં થાઓમાં પણ રા યના લોકોને બરાબર ભાગીદાર કે અનામત મળે છે . રા પ ત
નાગર ક સેવાઓ સાથે જોડાયેલા પદોની નમ ક સંબં ધત કેસ ું નરાકરણ લાવવા
માટે હાઈકોટ પાસેથી અલગ ન
ુ લ બનાવી શકે છે .
સ મ - 371f , 36 ું સંશોધન એ ટ -1975
રા યના વધાનસભાના ત ન ધ મળ ને એક એવો ત ન ધ પસંદ કર શકે છે જે

રા યના વ વધ વગ ના લોકોના અ ધકારો અને હતો ું યાન રાખે. સંસદ
વધાનસભામાં થોડ બેઠકો ન કર શકે છે , જેમ ાં વ વધ વગ ના લોકોને પસંદગીના
આધારે મોકલવામાં આવે છે . રા યપાલ પાસે વશેષ અ ધકાર હોય છે જે અંતગત તે
સામા ક અને આ થક વકાસ માટે સરખી યવ થા કર શકે. સાથે જ રા યના
વ વધ વગ ના વકાસ માટે ય નો કરશે. રા યપાલના નણયને કોઈ પણ કોટમાં
પડકાર ન શકે.

DINESH R KANET SIR
મઝોરમ- 371g , 53 ું સંશોધન એ ટ-1986
જમીનના મા લકાના હ ને લઈને મઝો સમાજની પારપ રક થાઓ, સ ાવાર,

નાગર ક અને ફોજદાર યાય અંગેના નયમો ભારત સરકાર ું સાં સદ બદલી શકે નહ .
કે સરકાર આ અંગે યારે જ નણય લઇ શકે યારે વધાનસભા કોઈ ઠરાવ કે કાયદો
લઇને ન આવે.
અ ણાચલ દેશ - 371h , 55 ું સંશોધન એ ટ - 1986
રા યપાલને રા યના કાયદા અને ુર ાને લઇને વશેષ અ ધકાર મળે છે . તેઓ
મં ીઓના કાઉ સલ સાથે ચચા કર ને પોતાના નણય લા ુ કરાવી શકે છે પર ુ આ
સમયે મં ીઓના કાઉ સલ રા યપાલના નણય પર સવાલ ઉભા ન કર શકે.
રા યપાલનો નણય જ અં મ નણય રહેશ.ે
કણાટક-આ ટકલ 371j , 98 ું સંશોધન એ ટ-2012
હૈદરાબાદ અને કણાટક વ તારમાં અલગ વકાસ બોડ બનાવવાની જોગવાઈ છે .

આનો વા ષક રપોટ વધાનસભામાં રજૂ કરવામાં આવે છે . જણાવવામાં આવેલા
ે ના વકાસ કાય માટે અલગથી ફડ મળે છે પર ુ સરખા ભાગમાં. સરકાર
નોકર ઓમાં આ ે ના લોકોને બરાબર ભાગીદાર મળે છે . આ હેઠળ રા ય સરકારની
શૈ ણક સં થાઓ અને નોકર માં હૈદરાબાદ અને કણાટકમાં જ મેલા લોકોને નધા રત
અનામત પણ મળે છે .

DINESH R KANET SIR
Notes

DINESH R KANET SIR
Notes

DINESH R KANET SIR
Notes

DINESH R KANET SIR
Notes

DINESH R KANET SIR
Notes

DINESH R KANET SIR
Notes

Constitution by DK

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Constitution by DK

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CONSTITUTION OF INDIA

 પધા મક પર ાઓ ના ે ે દન ત દન ઉમેદવારોની સં યા માં વધારો જોવા

✍ દનેશ રાજસીભાઈ કણેત

i) કપની શાસન 1773 થી 1858

કપની શાસન 1773 થી 1858

નયામક ધારો 1773

પી સ ઇ ડયા એકટ 1784

JOIN TELEGRAM CHANNEL - DINESH R KANET SIR

ચાટર એકટ 1813

JOIN TELEGRAM CHANNEL - DINESH R KANET SIR

ભારત સરકાર અ ધ નયમ 1858

ભારતીય પ રષદ અ ધ નયમ 1861

ભારતીય પ રષદ અ ધ નયમ 1892

ભારતીય પ રષદ અ ધ નયમ 1909

મો ટે ું ચેમસફડ ધ ુ ારા 1919

JOIN TELEGRAM CHANNEL - DINESH R KANET SIR

 ટનના કે બનેટ મં ી ટેફડ સ ારા રજૂ કરવામાં આ ું

 ક ેસ અને ુ લમ લીગ વ ચે સહયોગ વધારવા રાજગોપાલાચાર ારા રજૂ કરવામાં

વેવેલ યોજના 1945

JOIN TELEGRAM CHANNEL - DINESH R KANET SIR

કે બનેટ મશન યોજના 1946

 લે ડના વડા ધાન એટલી ારા ણ કે બનેટ મં ીઓ ું કે બનેટ મોકલવામાં આ ું હ ું

માઉ ટ બેટન યોજના 3 જૂ ન 1947

 ુ લમ લીગ ારા અલગ પા ક તાનની માગણીને કારણે કે બનેટ મશન યોજના ન ફળ

ભારતીય વતં તા અ ધ નયમ 1947

 વભાજન પહેલા કે બનેટ મશન યોજના અંતગત બંધારણ સભાના કુ લ સ યો તેમાં

બંધારણ સભાની કાયવાહ

 11 ડસે બર 1946 - બંધારણ સભાના અ ય તર કે ડો ટર રાજે સાદ ૂંટાયા

 13 ડસે બર 1946 - જવાહરલાલ નેહ ારા ઉ ે ય તાવ રજૂ થ ું આ તાવ ું પા પ

 26 નવે બર 1949 બંધારણ ઘડા ું અને બંધારણ સભા નો વીકાર કરાયો

 26 ુઆર 1950 બંધારણનો અમલ

JOIN TELEGRAM CHANNEL - DINESH R KANET SIR

 પ ર શ 1 - સંઘ અને તેના દેશો

 પ ર શ 4 - રા યસભાની બેઠકોની ફાળવણી

 પરશ 6 - ATMMરા યમાં આ દવાસી વ તારો ના વહ વટ માટે ની જોગવાઈ

 પ ર શ 7 - કે યાદ રા ય યાદ ની યાદ ( વષયોની યાદ /સમવતી યાદ )

 પ ર શ 8 - બંધારણમાં માનય ભાષા (1954 - 14 / 2019 - 22)

 પ ર શ 10 - પ ાંતર વરોધી કાયદો ( 52મો ધ

 પ ર શ 12 - નગરપા લકાઓ ( 74મો ધ

JOIN TELEGRAM CHANNEL - DINESH R KANET SIR

4 રા યની તના માગદશક સ ાતો ૩૬ થી ૫૧

5 સંઘ ું માળ ું 52 થી ૧૫૧

6 રા ય ું માળ ું 152થી 237

7 વભાગના રા યો રદ થઈ ગયેલો છે ૨૩૮

8 કે શા સત દેશો 239 થી 242

9 પંચાયતો 243 થી 243 o

(9A) ુ ન સપા લટ અને ુ ન સપલ કોપ રેશન ું માળ ું 243 P થી ZG

(9B) સહકાર મંડળ 243ZH થી ZT

10 અ ુ ૂ ચત વ તારો ું માળ ું 244 થી 244a

11 સંઘ તથા રા ય વ ચેન ા સંબધ

12 નાણાક ય , કર , મલકત , કરાર દવા સંબં ધત 264 થી 300a

14 સંઘ તથા રા ય હેઠળની સેવાઓ 308 થી 323

(14A) દાવા પંચો 323a થી 323b

15 ટૂં ણી 324 થી 329

16 અ ુક વગ માટે ખાસ જોગવાઈ 330 થી 342

17 અ ધકાર અને વહ વટ ભાષા 343 થી 351

JOIN TELEGRAM CHANNEL - DINESH R KANET SIR

19 પર રુ ણ બાબતો 361 થી 367

21 કામચલાઉ જોગવાઈ 369 થી 392

22 બંધારણ ું અમલીકરણ 393 થી 395

દેશ ું નામ ું લેવામાં આ ું

અમે રકા ૂળ ૂત અ ધકારો યાયતં અને સંઘીય શાસન

ાસ સમાનતા વતં તા અને બં ુ તા

ર શયા ૂળ ૂત ફરજ પંચવષ ય યોજના