81 Λεωνίδα Τζιανουδάκη, Χημεία Β' Ε. Α.

, ΑΛΚΟΟΛΕΣ, ΦΑΙΝΟΛΕΣ

ΑΛΚΟΟΛΕΣ-ΦΑΙΝΟΛΕΣ

"Ουσίες κι οινοπνεύματα ,
κι αρχίσαν να ξεδίνουνε
μεσ' στο μυαλό τα πνεύματα".
Λαϊκό τραγουδάκι

ΑΛΚΟΟΛΕΣ
1CSP
Για ί ο συμβολισμό των αλκοολών υπενθυμίζουμε ότι:
α) Μονοσθενείς αλκοόλες έχουν ένα υδροξύλιο (ΟΗ)
Δισθενείς αλκοόλες έχουν δύο υδροξύλια,
Πολυσθενείς αλκοόλες ή απλά "αλκοόλες" έχουν χ ΟΗ
β) Για κάθε ΟΗ πρέπει από το γενικό τύπο αλκανίου ΟγΗ2ν + 2 να αφαιρεθεί
ένα άτομο Η, ενώ αν πρόκειται για ακόρεστες αλκοόλες, θα πρέπει για κάθε διπλό
δεσμό να αφαιρούνται 2 άτομα Η και για κάθε τριπλό δεσμό αφαιρούνται 4 άτομα
Η.
Π.χ. Για να βρούμε τον γενικό τύπο ακόρεστης δισθενούς αλκοόλης με ένα
τριπλό δεσμό εργαζόμαστε ώς εξής:
CvH2v+2 τΡ'πΑού δεσίΛού αφαρώ 4Η > CvH2v-2 Προσθέτω (ΟΗ)2, αφαιρώ 2Η>
CVH2V-4(OH)2

Οι πιο συνηθισμένοι τύποι αλκοολών που συναντούμε σε ασκήσεις

είναι οι εξής:
Κορεσμένη μονοσθενής αλκοόλη: Ο ν Η2ν+ΐΟΗ δηλαδή ROH ή ΟνΗ2ν+2θ
Κορεσμένη αλκοόλη: CvH2v+2-x(OH)x ή Ο ν Η2ν+2θχ
Κορεσμένη δισθενής αλκοόλη: ΟνΗ2ν(ΟΗ)2 ή 0νΗ2ν+202·
Δ ι σ θ ε ν ή ς αλκοόλη: C x Hy(OH)2 ή 0νΗμ02·
Α λ κ ο ό λ η : Ο ν Η μ (ΟΗ) Ζ ή C x H y O z ή Α(ΟΗ) ν .
 82 Λεωνίδα Τζιανουδάκη, Χημεία Β' Ε. Α., ΑΛΚΟΟΛΕΣ, ΦΑΙΝΟΛΕΣ
Οι α λ κ ο ό λ ε ς διακρίνονται σε π ρ ω τ ο τ α γ ε ί ς , δ ε υ τ ε ρ ο τ α γ ε ί ς ή
τ ρ ι τ ο τ α γ ε ί ς α ν ά λ ο γ α με τ ο άτομο τ ο υ άνθρακα στο οποίο σ υ ν δ έ ε τ α ι το
υδροξύλιο (ΟΗ). Πρωτοταγές λ έ γ ε τ α ι το άτομο του άνθρακα που συνδέεται με
ένα ακόμη άτομο άνθρακα, δευτεροταγές όταν συνδέεται με δύο άτομα άνθρακα
και τριτοταγές όταν συνδέεται με τρία άτομα άνθρακα.
Π.χ. C H 3 C H 2 O H πρωτοταγής αλκοόλη
CH3CHCH3 δευτεροταγής αλκοόλη

ΟΗ
CH3
I
CH3CCH3 τριτοταγής αλκοόλη
I
ΟΗ

§ Χ α ρ α κ τ η ρ ί σ τ ε (κορεσμένες ή ακόρεστες, μ ο ν ο σ θ ε ν ε ί ς ή π ο λ υ σ θ ε ν ε ί ς ,
πρωτοταγείς δευτεροταγείς ή τριτοταγείς), τις αλκοόλες π ο υ έχουν τους χημικούς
τύπους:
α) CH3CHCH3, β) CH2CH2, γ) CH2=CHCHCH3, δ) C2H6G, ε) C 3 H 5 0 H
1 1 ! 1
ΟΗ ΟΗ ΟΗ ΟΗ

Η π ε ρ ι ε κ τ ι κ ό τ η τ α α λ κ ο ο λ ο ύ χ ω ν δ ι α λ υ μ ά τ ω ν ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι σε
α λ κ ο ο λ ι κ ο ύ ς βαθμούς. Κρασί 12 αλκοολικών βαθμών (12°, ή 12%ν/ν) σημαίνει
οτι περιέχει στα 100 ml διαλύματος, 12 ml καθαρής αλκοόλης.

• Έ ν α "(κρηνάκι" βότκας 40 όγκου 30 ml περιέχει ml καθαρής αιθανόλης

Κατά το σχηματισμό αλκοόλης με προσθήκη νερού σε αλκένιο, εφ όσον

ισχύει κανόνας M a r k o w n i k o w θα θεωρούμε οτι σχηματίσθηκε αποκλειστικά και
μόνο το κύριο προϊόν προσθήκης, ε κ τ ό ς και αν η εκφώνηση καθορίζει την
αναλογία μεταξύ κύριου και δευτερεύοντος προϊόντος.

Κατά την ε π ί δ ρ α σ η π ε ρ ί σ σ ε ι α ς μ ε τ α λ λ ι κ ο ύ ν α τ ρ ί ο υ σε χ mo!

αλκοόλης με ν ΟΗ ελευθερώνονται x.v/2 mol Η2 σύμφωνα με τη χημική εξίσωση:
Α(ΟΗ) ν + ν Να --> Α(ΟΝα) ν + ν/2 Η2
Επομένως εφ' όσον δίνονται δεδομένα από την εκφώνηση για την ποσότητα
του εκλυομένου υδρογόνου είναι δυνατός ο προσδιορισμός του αριθμού τ ω ν
υ δ ρ ο ξ υ λ ί ω ν που διαθέτει το μόριο της αλκοόλης.

t Αν κατά την επίδραση περίσσειας μεταλλικού νατρίου, σε χ mol πολυσθενούς

αλκοόλης παράγονται χ mol υδρογόνου τότε η αλκοόλη φέρει στο μόριό της.... ΟΗ
 83 Λεωνίδα Τζιανουδάκη, Χημεία Β' Ε. Α., ΑΛΚΟΟΛΕΣ, ΦΑΙΝΟΛΕΣ
^ ^ Κατά την α φ υ δ ά τ ω σ η των α λ κ ο ο λ ώ ν θα θεωρούμε ανάλογα με τη
θερμοκρασία που δίνεται o n σχηματίζεται ένα μόνο προϊόν , δηλαδή αλκένιο ή
απλός αιθέρας, άσχετα αν στη πραγματικότητα σχηματίζεται μίγμα των δύο.
(Εκτός αν η εκφώνηση καθορίζει οτι σχηματίζονται και αλκένιο και αιθέρας).

I ® 3 Οταν η αλκοόλη δεν είναι απόλυτη,
από το νερό , τότε κατά την ε π ί δ ρ α σ η
αντιδρά όχι μόνο η αλκοόλη αλλά και το
που θα ελευθερώνεται θα οφείλεται και στις
ROH + Na --> RONa + 1/2Η2 και
Η2θ + Na --> NaOH + 1/2 Η2-
δηλαδή δεν έχει απαλλαχθεί εντελώς
μ ε τ α λ λ ι κ ο ύ ν α τ ρ ί ο υ σ' αυτή θα
νερό με το Να. Επομένως το αέριο
δύο αντιδράσεις.

Σχετικά με την ε σ τ ε ρ ο π ο ί η σ η α λ κ ο ο λ ώ ν επισημαίνουμε τα εξής:

Τυπικά ο συμβολισμός του εστέρα προκύπτει αν τα όξινα υδρογόνα του οξέος
αντικατασταθούν από τη ρίζα της αλκοόλης, που προκύπτει μετά την αφαίρεση
των υδροξυλίων της, και αφού συνδιασθούν κατάλληλα τα σθένη τους. Δίνουμε
ορισμένα από τα συνηθέστερα παραδείγματα αντιδράσεων εστεροποιήσεως.
α) Κορεσμένο μονοκαρβοξυλικό οξύ με κορεσμένη μονοσθενή αλκοόλη.
C v H2V+1COOH + Ο μ Η 2 μ + ΐ Ο Η --> Ο ν Η2ν+ΐΟΟΟΟ μ Η2μ+1 + Η 2 θ
β) Κορεσμένο δικαρβοξυλικό οξύ με κορεσμένη μονοσθενή αλκοόλη.
C v H2v(COOH)2 + 2 0μΗ2μ+1©Η --> Ο ν Η2ν(ΟΟΟΟ μ Η2μ + ΐ)2 + 2 Η 2 0
γ) Κορεσμένο μονοκαρβοξυλικό οξύ με κορεσμένη δισθενή αλκοόλη.
2C v H2V+1CQOH + Ο μ Η 2 μ ( Ο Η ) 2 -> ( Ο ν Η 2 ν + ΐ Ο Ο Ο ) 2 θ μ Η 2 μ + 2 Η 2 0

• Π ο ι ο ς 0α είναι ο γ ε ν ι κ ό ς μ ο ρ ι α κ ό ς τ ύ π ο ς ενός εστέρα κορεσμένου

τρικαρβοξυλικού οξέος με τηναιθανόλη;

Οι πρωτοταγείς αλκοόλες ο ξ ε ι δ ώ ν ο ν τ α ι με τα συνήθη μέσα οξειδώσεως

σε δύο στάδια, παρέχοντας αρχικά αλδεΰδη και στη συνέχεια καρβονικό οξύ. Οι
δευτεροταγείς αλκοόλες οξειδώνονται σε ένα στάδιο σχηματίζοντας κετόνη, ενώ
οι τριτοταγείς με τα ίδια μέσα οξείδωσης δεν οξειδώνονται.

Κ ® 3 Μπορούμε να δ ι α κ ρ ί ν ο υ μ ε αν μια α λ κ ο ό λ η ε ί ν α ι πρωτοταγής,

δευτεροταγής ή τριτοταγής, από την αναγωγική της συμπεριφορά. Ετσι οι
πρωτοταγείς και οι δ ε υ τ ε ρ ο τ α γ ε ί ς α λ κ ο ό λ ε ς είναι αναγωγικά σώματα και
οξειδώνονται, σε αντίθεση με τις τριτοταγείς αλκοόλες που δεν οξειδώνονται
παρά μόνο από πολύ ισχυρά οξειδωτικά μέσα.
Ειδικά αν χρησιμοποιηθεί σαν οξειδωτικό μέσο όξινο διάλυμα υπερμαγγανικού
καλίου (KMnC>4) που έ χ ε ι ιώδες χρώμα, θα προκληθεί με την αντίδραση
αποχρωματισμός, κάτι που κάνει εύκολη τη διάκριση της αλκοόλης. Αν πάλι
χρησιμοποιηθεί όξινο διάλυμα διχρωμικού καλίου ( K 2 C r 2 0 7 ) , τότε θα υπάρξει
χρωματική αλλαγή του διαλύματος από πορτοκαλί σε πράσινο.
 84 Λεωνίδα Τζιανουδάκη, Χημεία Β' Ε. Α., ΑΛΚΟΟΛΕΣ, ΦΑΙΝΟΛΕΣ

Εφ όσον κατά την ο ξ ε ί δ ω σ η τ η ς π ρ ω τ ο τ α γ ο ύ ς α λ κ ο ό λ η ς γίνεται

προσθήκη περίσσειας οξειδωτικού μέσου, θα θεωρούμε οτι όλη η ποσότητα της
αλκοόλης μετατράπηκε σε οξύ ( ή C 0 2 αν πρόκειται για την C H 3 O H ή την
αιθανοδιόλη). Σε αντίθετη περίπτωση θα πρέπει η εκφώνηση να καθορίζει την
αναλογία αλδεΰδης-οξέος που σχηματίσθηκε.

Οταν αναφερόμαστε γενικά σε α ν α γ ω γ ή κ α ρ β ο ν υ λ ι κ ή ς έ ν ω σ η ς από

Η2, τότε θα χρησιμοποιούμε την παρακάτω γενική εξίσωση :
C V H2vO + Η2 ->CVH2V+10H.
Εφ' όσον βέβαια γνωρίζουμε το είδος της αλκοόλης που σ χ η μ α τ ί ζ ε τ α ι
μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για το είδος της καρβονυλικής ένωσης.
(Αναγωγή αλδεϋδών όπως είναι γνωστό οδηγεί σε πρωτοταγείς αλκοόλες , ενώ
αναγωγή κετονών οδηγεί σε δευτεροταγείς).

Η α ν α γ ω γ ή των καρβονυλικών ενώσεων συνοδεύεται από αύξηση του

β ά ρ ο υ ς τους. Η αύξηση του βάρους είναι ίση με το βάρος του υδρογόνου που
προστέθηκε στην αλδεϋδη ή την κετόνη.

t Κορεσμένη μονοσθενής κετόνη όταν υδρογονώνεται πλήρως αυξάνει το βάρος

της κατά 2,77%. Επομένως ο συντακτικός της τύπος είναι

^ ^ Οι α λ δ ε ύ δ ε ς ο ξ ε ι δ ώ ν ο ν τ α ι π ο λ ύ ε ύ κ ο λ α , ακόμη και από ήπια

οξειδωτικά μέσα όπως είναι το α ν τ ι δ ρ α σ τ ή ρ ι ο T o l l e n s (αμμωνιακό διάλυμα
νιτρικού αργύρου) με τ ο οποίο σχηματίζουν "καθρέφτη" από άργυρο και
φελίγγειο υγρό (αλκαλικό διάλυμα ιόντων C u 2 + ) με το οποίο σχηματίζουν
κεραμέρυθρο ίζημα από οξείδιο του Cu (I) Cu20. Με τις αντιδράσεις αυτές
μπορούμε να δ ι α κ ρ ί ν ο υ μ ε τις αλδεΰδες από άλλες οργανικές ενώσεις.

• Δοχείο περιέχει οργανική ένωση, η οποία μπορεί να είναι, ή η ί -προπανόλη, ή

η 2-μέθυλο-2-βουτανόλη, ή η προπανάλη. Προτείνατε τρόπο με τον οποίο μπορείτε να
διαπιστώσετε το περιεχόμενο του δοχείου.
 85 Λεωνίδα Τζιανουδάκη, Χημεία Β' Ε. Α., ΑΛΚΟΟΛΕΣ, ΦΑΙΝΟΛΕΣ

ΦΑΙΝΌΛΕς

Δισθενείς φ α ι ν ό λ ε ς είναι αυτές που περιέχουν 2 υδροξύλια (ΟΗ) ,

τρισθενείς αυτές που περιέχουν 3 υδροξύλια (ΟΗ) κλπ. ενωμένα με τον εξαμελή
βενζολικό δακτύλιο.

•pap
^ ^ Γενικά μια φαινόλη έχει γενικό τύπο 0 6 Η 6 - χ ( 0 Η ) χ

• Ποιες από τις παρακάτω οργανικές ενώσεις είναι αλκοόλες ποιες είναι
φαινόλες και ποιες είναι καρβονυλικές ενώσεις;
α) C()H4(OH)2. β) C6H5-CH2OH, γ) C6H5NH2, δ) CftH 13ΟΗ.
ε) Cf)H 12Ο, στ) C2H4O

BjS 3
Δύο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ έ ς δ ι α φ ο ρ έ ς μεταξύ αλκοολών και φαινολών είναι
οι εξής:
α) Η φαινόλη αντιδρά με ΝαΟΗ και δίνει φαινολικά άλατα, ενώ οι άκυκλες
αλκοόλες δεν αντιδρούν.
C 6 H 5 O H + NaOH --> C6HsONa + Η2Ο
β) Η Φαινόλη δεν οξειδώνεται, ενώ οι πρωτοταγείς και δ ε υ τ ε ρ ο τ α γ ε ί ς
αλκοόλες οξειδώνονται.

Η Φαινόλη α ν ι χ ν ε ύ ε τ α ι διότι με FeCi3 δίνει προϊόντα με ιώδες χρώμα.

• Συμπληρώστε με ΝΑΙ ή ΟΧΙ τις τελείες το πίνακα που ακολουθεί:

προπανόλη προπανάλη φαινόλη
1) Αντιδρά με ΝαΟΗ
2) Αποχρωματίζει οξ. 6. ΚΜηθ4 - - - -
3) Αντιδρά με φελλίγειο υγρό
4) Με νάτριο ελευθερώνει υδρογόνο
5) Με οξύ σχηματίζει εστέρα
(ή Με FeCl3 δίνει ιώδη προϊόντα

"Τα χρώματα που εφεύρε η χημεία

ευθυμούν τη ψυχή
και γεμίζουν τις νεανικές καρδιές
με σπάνια χαρά
αλλά όταν βρεθούν
σε τετράγωνα πάνω σε κοντάρι,
οδηγούν τους ίδιους νέους
να χαθούν στη μάχη."

Tony Harisson