TO ΛΟΙΜΟΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

Αντώνης Βιρβίλης

Η αλματώδης ανάπτυξη του λιμένα του Πειραιώς, κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, δεν
επέτρεπε τη συνύπαρξη του, αναγκαίου για εκείνη την εποχή, λοιμοκαθαρτηρίου, με τη
μεγάλη εμπορευματική και επιβατική κίνηση του επινείου της πρωτεύουσας (1).
Η ακατοίκητη νησίδα του Αγίου Γεωργίου μεταξύ της Σαλαμίνας και του Περάματος της
Αττικής ακτής, στο στόμιο του όρμου των Παλουκίων, απέναντι από το Ναύσταθμο, λόγω
της γειτνίασης με τον κεντρικό λιμένα του Πειραιώς, χρησιμοποιήθηκε ως εναλλακτική λύση
για τη δημιουργία λοιμοκαθαρτηρίου (2) και τόπου τήρησης της “κάθαρσης”, γνωστής ως
καραντίνας, για τα πλοία, τους επιβάτες και τα εμπορεύματα που προερχόντουσαν από
μέρη τα οποία ή ήταν ύποπτα μολυσματικής ασθένειας (πανώλης, χολέρας κλπ) ή η
ασθένεια είχε ήδη εκδηλωθεί σε αυτά. (3)
Το λοιμοκαθαρτήριο του Αγ. Γεωργίου, λόγω της γειτνίασης με τα μεγάλα αστικά
κέντρα του Πειραιώς και των Αθηνών, χρησιμοποιήθηκε τον 19ο αιώνα, κυρίως, για την
επιτηρητική κάθαρση ενώ εκείνα της Δήλου και Σκιάθου και, μερικές φορές, της Κέρκυρας,
για την πραγματική (4).
Δεν είναι γνωστό επακριβώς πότε άρχισε η χρησιμοποίηση της νησίδας του Αγ.
Γεωργίου ως λοιμοκαθαρτηρίου.Το Β.Δ της 25 Νοεμβρίου 1845 “Περί της έδρας των
Υγειονομικών Αρχών” (ΦΕΚ αρ. 37, 31/12/45) δεν αναφέρει τον Αγ. Γεώργιο μεταξύ των 12
Δημοσίων (Γενικών) Λοιμοκαθαρτηρίων. Ο κόλπος της Σαλαμίνας, όμως, θα πρέπει ήδη
να χρησιμοποιείται ως χώρος αγκυροβολίας των πλοίων που κάνουν επιτηρητική
κάθαρση. Με Β.Δ της 8 Δεκεμβρίου (ΦΕΚ αρ.36, 31/12/47) κατασκευάζεται οίκημα στο
Αμπελάκι, που ευρίσκεται στην ακτή της Σαλαμίνας, για τη διαμονή των υπαλλήλων οι
οποίοι εξυπηρετούν τα προσορμισμένα πλοία και εκτελούν τη γραφική υπηρεσία
(εξομολογήσεις πλοιάρχων, παραλαβή και καπνισμό επιστολών κ.α), ώστε να μην έρχονται
κάθε ημέρα, λόγω καιρού, οι αρμόδιοι υπάλληλοι από το Υγειονομείο Πειραιώς.

Κατά την περίοδο 1848-50, είχε ξεσπάσει επιδημία χολέρας στην Ευρώπη, Αίγυπτο
(1848), Κωνσταντινούπολη (1847-48), Σκιάθο (1848) και Κεφαλονιά (1850) (5). Το άρθρο 2
του Β.Δ της 3ης Σεπτεμβρίου 1849 “περί των ληφθέντων κατά της μεταδόσεως της χολέρας
μέτρων” αναφέρει ότι
“Τα ερχόμενα πλοία και άνθρωποι από μέρη, όπου υπάρχει μεν η χολέρα, παρήλθον σε
δέκα ημέραι από του τελυταίου κρούσματος, δε συνεπληρώθησαν όμως είκοσι, θέλουν
είσθαι δεκτά εις όλα τα κεντρικά λοιμοκαθαρτήρια, εκτός του εν Πειραιεί δια την
ακατάλληλον αυτού εις τοιαύτην περίπτωσιν τοποθέτησιν, ένεκα των παρακειμένων οικιών,
και θέλουν υποβάλλεσθαι εις τριών ημερών κάθαρσιν”.
Εξάλλου, με Β.Δ της 8 Ιουλίου 1858 (ΦΕΚ αρ. 28, 27/5/58) καταργήθηκε το
λοιμοκαθαρτήριο της Αίγινας που μέχρι τότε είχε χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική λύση και
“τα εις λιμένα Πειραιώς φθάνοντα μεμολυσμένα πλοία, άτινα ήθελον παραπέμπεσθαι εις το
λοιμοκαθαρτήριον Αιγίνης, κατά το άρθρο 185 του υγειονομικού κανονισμού,
παραπέμπονται του λοιπού εις το λοιμοκαθαρτήριον Δήλου δια να τελώσιν εκείθεν την
κάθαρσίν των μετά των επ' αυτών ανθρώπων και πραγμάτων”. Δεν θα πρέπει να είναι,
λοιπόν, ακόμη έτοιμος ο Αγ. Γεώργιος για να δεχθεί επισκέπτες.
Η μόνη έγκυρη πληροφορία για την έναρξη λειτουργίας του λοιμοκαθαρτηρίου του Αγ.
Γεωργίου το 1864, προέρχεται από τον Giovanni Bussolin (6).
Tο 1865 απαντάται και η πρώτη, σχετική με το λοιμοκαθαρτήριο, νομοθετική μνεία.
Εκείνο το χρόνο η χολέρα θέριζε την Ευρώπη, Αίγυπτο και Κωνσταντινούπολη (7).
Με Β.Δ της 15 Δεκεμβρίου (ΦΕΚ αρ. 2, 7/1/66) “καταργείται το εν Σαλαμίνι
λοιμοκαθαρτήριον του Αγ. Γεωργίου” και “επιτρέπεται να γίνονται δεκτά εις τον λιμένα
Σαλαμίνος πλοία προερχόμενα εξ υπόπτων ή επιχολέρων μερών, ή μετά μόνων των
πληρωμάτων αυτών, ή και μετ' επιβατών υπό την επιτήρησιν του Υγειονομείου Πειραιώς”.
Με άλλο Β.Δ της αυτής ημέρας (ταυτάριθμο ΦΕΚ) συνιστάται υγειονομοφυλακείο. Με Β.Δ
της 12 Φεβρουαρίου (ΦΕΚ αρ. 17, 19/1/66) καταργείται το Υγειονομοφυλακείο Περάματος
Σαλαμίνος και προσδιορίζεται το Αμπελάκι “έδρα του του φύλακος του Υγειονομοφυλακείου
Αγ. Γεωργίου”.
Στις 26 Φεβρουαρίου, με τηλεγραφική αναφορά του ο Έλληνας Πρόξενος στην
Αλεξάνδρεια, ειδοποιεί ότι “θάνατοι εκ χολέρας συνέβησαν εν των εκείθε Ευρωπαϊκώ
Νοσοκομείω και προ τριών ημερών διατρέχει εν Αλεξανδρεία φήμη ότι σποραδική χολέρα
ενεφανίσθη εν άλλοις της Αιγύπτου μέρεσι”. Η Ελληνική Κυβέρνηση παίρνει αμέσως μέτρα.
Με Β.Δ της 15 Ιουλίου 1865 (sic) (ΦΕΚ αρ. 20, 7/3/66) (8) “περί συστάσεως
Λοιμοκαθαρτηρίων και περί προσδιορισμού του προσωπικού αυτών”, μεταξύ άλλων
“συνιστάται επί του παρά την Σαλαμίνα νησιδίου ο Άγιος Γεώργιος λοιμοκαθαρτήριον,
διοριζομένων εις αυτό ενός επιστάτου, ενός ιατρού, ενός αρχιύλακος και μέχρι δύο
φυλάκων”. Με άλλο Β.Δ της 28 Φεβρουαρίου (ταυτάριθμο ΦΕΚ) ορίζεται ότι “η κάθαρσις
των εκ των λιμένων της Αλεξανδρεας προελεύσεων τελείται μόνον εν τοις δημοσίοις
λοιμοκαθαρτηρίοις Δήλου, Κερκύρας και Αγ. Γεωργίου, το οποίον αποκαθίσταται εκ νέου”.
Με Β.Δ τη; 19 Ιουλίου *ΦΕΚ αρ. 56, 30/7/66) δίδεται η δυνατότητα διορισμού και έκτακτου
προσωπικού στα λοιμοκαθαρτήρια Δήλου, Σκιάθου, Κερκύρας και Αγ. Γεωργίου.

Το 1871 έχουμε μία ενδιαφέρουσα μαρτυρία για το λοιμοκαθαρτήριο του Αγ. Γεωργίου.
Ο πλούσιος τραπεζίτης Ανδρέας Συγγρός περιγράφει στα Απομνημονεύματά του με
λεπτομέρειες την παραμονή του στο νησί από τις 31 Δελεμβρίου 1871 μέχρι τις 10
Ιανουαρίου 1872, προερχόμενος από την Κωνσταντινούπολη (9).

“'Εν ανυπομονησία απέβλεπον εις την δι' Αθήνας αναχώρησίν μου, την οποίαν
ηναγκάσθην ν' αναβάλω, διότι εξερράγη εν Κωνσταντινουπόλει επιδημία χολέρας, ελαφράς
μεν, αλλ' εξαναγκασάσης την Ελληνικήν Κυβέρνησιν να επιβάλη κάθαρσιν εις τας εκ
Κωνσταντινουπόλεως προελεύσεις. Ήθελε τις είπη ότι η μοίρα μου επέμενε να με
συγκρατήση εις Κωνταντινούπολιν. Δεν αποφαίνομαι, αν η επιμονή μου περί μετοικήσεως
εις Αθήνας ήτο ορθή και δι' εμέ επί τέλους ωφέλιμος ή όχι, αφ' ου μάλιστα και κατά το 1868
μή επιμείνας εις την μετοίκησιν και αποδεχθείς την γνώμην των φίλων μου περί του
εναντίου, τοσούτον ωφελήθην υλικώς και ηθικώς, αλλά την φοράν ταύτην επέμενα.
Αφ' ου ανέμενα ματαίως την άρσιν των καθάρσεων μέχρι των τελευταίων ημερών του
Δεκεμβρίου, απεφάσισα και τοιαύτην ενδεκαήμερον να υποστώ. Έγραψα εις φίλον μου εν
Αθήναις περί της αποφάσεώς μου και τον παρεκάλουν να λάβη μέτρα όπως κατά τας
ημέρας της καθάρσεως μη ταλαιπωρηθώ. Ούτος ενήργησε και τω παρεχωρήθησαν εις την
ερημόνησον “Αγιος Γεώργιος” παρά την Σαλαμίνα, ωρισμένην δια καθάρσεις, δύο ισόγεια
δωμάτια (ο θεός να τα κάνει δωμάτια), τα οποία ενοικίασα, και μετέφερε εκεί έπιπλα της
πρώτης ανάγκης, οίον κλίνας, τραπέζας, καθίσματα, μαγειρικά σκεύη κλπ ακόμη και
τάπητας, εν γένει ολόκληρον “σπιτικόν” οικογενείας μεσαίας τάξεως, και μου ανήγγειλε ότι
όλα είναι έτοιμα.
Αμέσως ανεχώρησα δια Πειραιά παραλαβών μετ' εμου τον μάγειρόν μου, τον
θαλαμηπόλον μου και τον αμαξηλάτην μου μετά τεσσάρων ίππων και τριών αμαξών.
Άνθρωποι και ζώα έπρεπεν, εννοείται, να υποστώμεν την κάθαρσιν. Εφθάσαμεν εις Πειραιά
την πρωϊαν της 31 Δεκεμβρίου 1871, οιτοι κατά την παραμονήν της πρώτης του έτους
1872, ημέραν καθ' ήν ολόκληροι αι Αθήναι εορτάζουσιν, ημείς δε θ' απεβιβαζόμεθα εις τα
μέγαρα του Αγίου Γεωργίου δια να εορτάσωμεν την “πρωτομηνιάν” μετά των
υγειονομοφυλάκων, πράγμα το οποίον με εστενοχώρει. Εν τη στεναχωρία μου επενόησα
βίαν να εύρω συντροφίαν. Είχον έλθει εις πρϋπάντησίν μου οι Γ. Μαντζαβίνος και
Αλκιβιάδης Καμπάς. Επί τουτου επιπεσών αίφνης τον εσπορκάρισα και ούτως υποχρεώθη
να τεθή υπό κάθαρσιν και αυτός μετ' εμού. Η ιδέα μου ήτο λίαν επιτυχής.Ο Αλκιβιάδης
Καμπάς ήτο εν πάση ώρα εύθυμος και αστείος, αι δε αθηναϊκαί του έξεις τον έκαμνον να μη
είναι καθόλου απαιτητικός και να ευρίσκη διασκεδαστικήν και την εν Αγίω Γεωργίω
διαμονήν. Ανεκαλύψαμεν ότι κατά μήνα Ιανουάριον υπήρχον εν τη μικρά νησίδι όρτυγες
απομεινάρια, φαίνεται, του τελευταίου φθινοπώρου. Ο Καμπάς επρομηθεύθη κηνυγετικόν
όπλον και εσκότωνε συνεχώς ορτύκια τινά και άλλα “μικροπούλια”, άτινα εχρησίμευον προς
ποικιλίαν της τροφής ημών. Ήρχοντο από τας Αθήνας φιλικαί οικογένειαι προς επίσκεψιν
ημών, και ευρέθη τρόπος, δι' ου ηδυνάμεθα και γεύματα να τοις προσφέρωμεν, καθημένων
τούτων εις τράπεζαν, ολίγα μέτρα απέχουσαν εκείνης εις ήν εκαθήμεθα ημείς οι
καθιζόμενοι. Εις εν εξωκκλήσιον επετύχομεν, δια της μεταπομπής ιερέως από της
Σαλαμίνος, να εορτάσωμεν την εορτήν των Θεοφανείων, τελούντες και τον μέγα αγιασμόν.
Απεκτήσαμεν και ην άδειαν της διαπεραιώσεως εις Σαλαμίνα προς περίπατον, και εν γένει
κατόρθωσα να μη ταλαιπωτηθώ όσον εφοβούμην, απ' εναντίας να εύρω εν τη καθάρσει
εκείνη αιτίαν ευαρέστων αναμνήσεων.
Μετά ενδεκαήμερον κάθαρσιν μας εδόθη ελευθέρα κοινωνία και δι' ενός ατμοπλοίου
του Κράτους, ονομαζομένου “Βελισσάριος” (οι επιζώντες ενθυμούνται βεβαίως το “χάλι” του
ιστορικού εκείνου ατμοπλοίου, διανύοντος τέσσερα μίλια την ώραν!) μετεφέρθημεν εις
Πειραιά. Ήτο ημέρα Τρίτη”

Το 1873, με Β.Δ της 29 Ιουνίου (ΦΕΚ αρ. 29, 26/7/73) τίθενται σε ενέργεια τα
λοιμοκαθαρτήρια Κερκύρας και Αγ. Γεωργίου και επιβάλλονται καθάρσεις στα αφικνούμενα
πλοία από Βενετία, και Τεργέστη, από 15 Ιουλίου και Γένοβα, από 27 Ιουλίου (10). Η
χολέρα είχε κάνει την εμφάνισή της στα λιμάνια της βόρειας Αδριατικής και στη βόρεια
Ιταλία.
Από 8-13 Αυγούστου 1873, ο Αριστείδης Κ. Δόσιος (11), ερχόμενος από την Ιταλία,
έπρεπε να κρατηθεί για κάθαρση στο λοιμοκαθαρτήριο του Κανθάρου στον Πειραιά, αλλά
προτίμησε να παραμείνει την περίοδο της κάθαρσης στο πλοίο. Οι συνθήκες παραμονής
των αφικνουμένων ταξιδιωτών στο λοιμοκαθαρτήριο του Κανθάρου διεκτραγωδούνται σε
μακροσκελές υπόμνημά του που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Αιών στις 31 Αυγούστου.
Αν και ο συντάκτης πρόσκειται προς την Κυβέρνηση Ε. Δεληγιώργη, περιγράφει την
περιπέτειά του με μελανά χρώματα. Στο σχόλιό της η εφημερίδα Αιών της 3 Σεπτεμβρίου,
σπεύδει να υπαραμυνθεί των απόψεων του Αρ. Δόσιου.
Στη συνέχεια, ο Ι. Μινώτος (12), ερχόμενος και αυτός από την Ιταλία, παραθέτει στην
εφημερίδα Μέλλον της 11 Σεπτεμβρίου τις δικές του δεινές εντυπώσεις από την παραμονή
του στον Αγ. Γεώργιο.
Η Κυβέρνηση, μπροστά στην απκάλυψη των συνθηκών που επικρατούσαν στα
λοιμοκαθαρτήρια της χώρας, απάντησε με σχόλιο της φιλοκυβερνητικής εφημερίδας
Εφημερίς των Συζητήσεων της 13 Σεπτεμβρίου, το οποίο προκάλεσε την καυστική
απάντηση του Αρ. Δόσιου στο Μέλλον της 18 Σεπτεμβρίου. Η Εφημερίς των Συζητήσεων,
με σχόλιο της την 20 Σεπτεμβρίου υπέρ των ενεργειών της Κυβερνήσεως, έκλεισε την
αντιπαράθεση, δημοσιεύοντας και στατιστικές των καθαρισθέντων στα διάφορα
λοιμοκαθαρτήρια (13).

Το 1875, η χολέρα έχει επεκταθεί σε ολόκληρη τη Συρία. Με Β.Δ της 1 Ιουλίου (ΦΕΚ
αρ. 44, 8/7/75) τίθεται σε ενέργεια ο Αγ. Γεώργιος για την επιβληθείσα ενδεκαήμερη
πργματική κάθαρση.

Το 1881 εμφανίστηκε χολέρα στο Άντεν. Με Β.Δ της 10 Σεπτεμβρίου (ΦΕΚ αρ. 85,
18/9/81) τίθεται σε ενέργεια το λοιμοκαθαρτήριο του Αγ. Γεωργίου όπου εκτελείται η
επιβληθείσα πραγματική κάθαρση.

Το 1883, με την επανεμφάνιση της χολέρας στην Αίγυπτο, ο παροπλισμένος δρόμων

Μεσολόγγιον με επταμελές πλήρωμα, χρησιμεύει ως παράρτημα του λοιμοκαθαρτηρίου
του Αγ. Γεωργίου, στο οποίο έχει προσαρτηθεί και μία ατμάκατος με πενταμελές πλήρωμα.
(Β.Δ της 30 Ιουνίου, ΦΕΚ Β' αρ. 262, 6/7/83).
Το ίδιο έτος (επιστρέφοντας ατμοπλοϊκώς από την Ευρώπη μέσω Ιταλίας), παραμένει
στον Αγ. Γεώργιο για τρεις ημέρες ο διαπρεπής ιστορικός Σπυρίδων Λάμπρος. Εκεί, του
δόθηκε η ευκαιρία, παρατηρώντας συγκεντρώσεις κενών κελύφων από πορφύρες, να
μελετήσει το πρόβλημα των πρώϊμων εγκαταστάσεων στη Σαλαμίνα (14).

Το 1884 ξεσπά και πάλι επιδημία χολέρας, στην αρχή στην Τουλώνα και αργότερα στη
Μασσαλία, η οποία διαδόθηκε στην Ιταλία, κυρίως στη Νάπολη, έπειτα από παραλείψεις
των αγγλικών υγεινομικών αρχών στην Αύγυπτο, τον προηγούμενο χρόνο.
To θέμα της εγκατάστασης λοιμοκαθαρτηρίων κοντά σε αστικά κέντρα απασχολεί
όμως και τη κοινή γνώμη. Η εφημερίδα Αιών σχολιάζει στις 20 Ιουνίου:
“...Πάντως δ' άστοχος φαίνετι ημίν η ιδέα ιδρύσεως τοιούτου εν Αγίω Γεωργίω διότι το
νησίδριον τούτο κείται προ της θαλασσίας οδού της αγούσης συνεχώς ήδη εις Σαλαμίνα,
προ δε πάντων διότι κείται εγγύς των Αθηνών, αι δε σαγηνεύσεις προς παράβασιν των
υγειονομικών διατάξεων καθίστανται τούτου ένεκα λίαν επίφοβοι...”.
Η κατάσταση όμως στο λοιμοκαθαρτήριο του Αγ. Γεωργίου δεν είναι ιδανική. Στο φύλλο
της 7 Ιουλίου ο Αιών δημοσιεύει το ακόλουθο σχόλιο:
“Οικτράν παριστώσι ημίν την κατάστασιν του λοιμοκαθαρτηρίου του Αγ. Γεωργίου. Τα
πάντα απολύτως ελλείπουσιν αυτόθεν, εκτός των τεσσαρών τοίχων, εν οις οφείλωνται να
κλεισθώσιν οι μέλλοντες να υποβληθώσιν εν αυτώ εν καθάρσει ως εν δεσμωτηρίω. Κατ'
αυτάς, επί δύο ημέρας δεν κατέπλευσεν εκ Πειραιώς αυτόσε η επί τούτω ταχθείσα
ατμάκατος έμειναν δε ούτω και ο ιατρός και οι φύλακες και η φρουρά αυτού άνευ τροφών
και ύδατος, ήσαν δ' ηναγκασμένοι ν' αντλώσιν τοιούτον εκ τινος εκεί υπαρχούσης ρυπαρής
και δυσώδους δεξαμενής. Εντεύθεν ορμώμενος ο ιατρός κ. Γ. Φωκάς απηύθηνε παράπονα
τινά προς τον επί των Εσωτερικών Υπουργόν, εις απάντησιν όμως έλαβε παρά τούτου την
παύσιν του. Και όμως είναι γνωστόν πόσον δυσκόλως οι ιατροί ημών αποδέχονται τα
τοιαύτας θέσεις. Τι δε συμβήσεται, εάν επιβάται σήμερον δια του ιταλικού ατμοπλοίου
αφικνούμενοι υπεβάλλοντο εις κάθαρσιν ενόσουν εις ή πλείονας αυτών εν των άνευ ιατρού
νυν διατελούντι λοιμοκαθαρτηρίω; Εξήκοντα και πέντε επιβάται αφίκοντο χθές εκ Τεργέστης
και υπεβλήθησαν εν Αγίω Γεωργίω εις πενθήμερον επιτηρητικήν κάθαρσιν, αρχομένην ως
γνωστόν,από της ημέρας του κατάπλου αυτών εις Κέρκυραν. Ευτυχώς η κάθαρσις αυτών
έσται βραχεία πάνυ, δεν θα αισθανθώσι δε πολύ τας άλλας ελλείψεις του λοιμοκαθαρτηρίου
του Αγίου Γεωργίου περί ών εν ηγουμένω φύλλω του “Αιώνος” εποιησάμεθα λόγον.
Ευχόμεθα δε να μη αισθανθώσιν επίσης και την έλλλειψιν του ιατρού, κρατούσης εν αυτοίς
άκρας υγιείας. Ανεξήγητος όμως και ούτω μένει ημίν η επιμονή της Κυβερνήσεως, ίνα μη
διορίση εν τω περί ου ο λόγος λοιμοκαθαρτηρίω ιατρόν.Πρέπει να υποθέσωμεν άρα γε ότι
τούτο προέρχεται εξ αγνοίας και αυτών των στοιχειωδεστάτων κανόνων υγιεινής;”
Η Κυβέρνηση όμως κάνει ό,τι μπορεί. Επιτροπή αποτελούμενη από τον Υπουργό
Εσωτερικών, δύο μέλη του Β. Ιατροσυνεδρίου (Αρεταίος και Χατζημιχάλης), ο τμηματάρχης
των υγειονομικών Β. Σταϊκόπουλος και ο Αρχηγός της Αστυνομίας Δ. Κοσονάκος
επισκέπτονται τον Αγ. Γεώργιο “διατάξαντες τα δέοντα προς βελτίωσιν της καταστάσεως
αυτού, εν πολλοίς και δη επί ελλείψει ύδατος στερούντος” (15). Στις 19 Ιουλίου δεν έχει
διοριστεί ακόμη ιατρός (16)
Τα μέτρα όμως φαίνεται δεν είναι αποτελεσματικά και αυτό θα πρέπει να οφείλεται
στον ανθρώπινο παράγοντα. Στις 31 Ιουλίου, η εφημερίδα Αιών παραθέτει έντονη
διαμαρτυρία δύο ξένων επισκεπτών μαζί με το δικό της σχόλιο (17).
Με την πάροδο του χρόνου, οι γενικότερες ελλείψεις των εγκαταστάσεων θα πρέπει να
είχαν διορθωθεί και οι συνθήκες διαβίωσης να είχαν καλλιτερεύσει. Η ίδια εφημερίδα στο
φύλλο της 8 Αυγούστου αναφέρει:
“Και περί του λοιμοκαθαρτηρίου του Αγ. Γεωργίου έπρεπε να γένηται τοσούτος πάταγος
εν τω τύπω ν' αποκαλυφθώσιν δε τοσαύται ασχήμιαι, αποβαίνουσαι αληθές όνειδος τη
Ελλάδι προ των ξένων, όπως λάβει πρόνοιαν τινά περί θεραπείας του κακού το
Υπουργείον των Εσωτερικών. Μόλις νυν έγνω τούτο να διατάξη την τέλεσιν εκ του
δημοσίου την κατασκευήν κλινών, στρωμνών και σινδόνων και την τήρησιν της δυνατής
καθαριότητος. Οι ευπορώτεροι των υπό κάθαρσιν διατελούντων θα έχωσι νυν αντί
δραχμής, καθ' ημέραν αποτινομένης, οι δε άποροι δωρεάν κλινην ανεκτήν πως. Προς τω
επιστάτη δε αντικατεστάθη και ο τροφοδότης, υποχρεωθείς μάλιστα να παρέχει τα τρόφιμα
αντί τιμών ίσων προς τα των εν Αθήναις δευτέρας τάξεως ξενοδοχείων, ει και επί τούτω
εδέησε να λάβη και μισθόν 150 δραχμών κατά μήνα. Προς τούτοις εκενώθη και εκαθαρίσθη
η εκεί δεξαμενή και επληρώθη νέου διαυγούς ύδατος εκ Πειραιώς”.
Δεν θα πρέπει να διαφεύγει το γεγονός ότι οι εγκαταστάσεις των λοιμοκαθαρτηρίων,
σύμφωνα με τον Κανονισμό περί Υγειονομικών Αρχών του 1845, δεν προέβλεπαν δωρεάν
παροχή υπηρεσιών, με αποτέλεσμα ο υποχρεούμενος να καταλύσει σε αυτά, να πρέπει να
καταβάλει χρήματα, πέραν των καθαρτικών δικαιωμάτων, για την παραμονή του, για την
αναγκαία επίπλωση του δωματίου, τις επιβεβλημένες επισκέψεις του ιατρού, τη τροφή του
κλπ. Αυτή η κατάσταση οδηγούσε, όπως ήταν φυσικό, σε καταχρήσεις των υπευθύνων και
την αγανάκτηση των αναγκαστικών επισκεπτών του λοιμοκαθαρτηρίου(18). Ο
φιλοκυβερνητικός τύπος για να διασκεδάσει τις εντυπώσεις, δημοσίευε τότε επιστολές
φιλοξενηθέντων στο λοιμοκαθαρτήριο όπου εύρισκαν τα πάντα θαυμάσια(19). Η
Κυβέρνηση αναλογιζόμενη και τον αντίκτυπο που θα είχαν οι τραγικές συνθήκες διαβίωσης
στα λοιμοκαθαρτήρια στους ξένους επισκέπτες και την άσχημη εικόνα που θα παρουσίαζε
η Ελλάδα, έπαιρνε καθε φορά μέτρα -τις περισσότερες φορές αλυσιτελή- για την
καταπολέμηση των ατελειών και των καταχρήσεων.
Επειδή τα μέτρα που ελάμβανε η Κυβέρνηση κάθε φορά για την αποφυγή μετάδοσης
της χολέρας στην Ελλάδα ήταν αυστηρά, όπως στην προκειμένη περίπτωση, το Βασιλικό
Ιατροσυνέδριο σε έκθεσή του στος 27 Αυγούστου 1884 προς το Υπουργείο Εσωτερικών,
έκρινε ότι δεν θα έπρεπε να αυξηθεί η περίοδος της υφισταμένης τότε καθάρσεως των
πλοίων που προήρχοντο από την Ιταλία. Ας μη λησμονείται ότι κάθε προστατευτικό μέτρο
εμπόδιζε την ελεύθερη διακίνηση και το εμπόριο, γεγονός που προκαλούσε έντονες
δυσαρέσκειες στους εμπορευόμενους με τις αγορές της Ανατολής. Η έκθεση κατέληγε ότι
“ουδεμία μετάδοσις εκ των λοιμοκαθαρτηρίων εις το κράτος”.Το σύστημα κάθαρσης
προέβλεπε κάθε προέλευση να καθαρίζετα χωριστά, σε αντίθεση με τα λοιμοκαθαρτήρια
της Μάλτας, Αγκώνας κλπ., όπου η κάθαρση των επιβατών όλων των προελεύσεων
γινόταν μαζί και έτσι, οι εικοσαήμερες και σαρανταήμερες καθάρσεις που επιβάλλονταν,
πολλές φορές, σε αυτά τα λοιμοκαθαρτήρια, να μη φέρουν αποτέλεσμα και η ασθένεια να
μεταδίδεται και εντός και εκτός του λοιμοκαθαρτηρίου (20).
Από 13 Ιουνίου μέχρι 30 Σεπτεμβρίου 1884 καθαρίστηκαν στο λοιμοκαθαρτήριο του
Αγ. Γεωργίου 10 ιστιοφόρα, 25 ατμόπλοια καθώς και 1.036 επιβάτες επί των πλοίων και
203 στο λοιμοκαθαρτήριο (21).

Τον Οκτώβριο του 1884 καταφθάνει από την Τεργέστη στον Αγ. Γεώργιο ο διαπρεπής
γερμανός βυζαντινολόγος Karl Krumbacher. H εκτενής περιγραφή της παραμονής του
καλύπτει ολόκληρο κεφάλαιο και είναι αποκαλυπτική για τις συνθήκες διαβίωσης στο
λοιμοκαθαρτήριο (22).

“Μετά από αρκετές ώρες ενοχλητικής καθυστέρησης βρισκόμαστε στο σταθμό

καραντίνας του Αγία Γεωργίου. 'Ενα μέρος της συντροφιάς, και συγκεκριμένα οι Γάλλοι και
μερικοί Γερμανοί, προτιμούν να υποστούν την καραντίνα στο κατάστρωμα του πλοίου.
Αντίθετα η πλειοψηφία των ταξιδιωτών εγκαταλείπει το πλοίο και εγκαθίσταται στο πετρώδες
“μολυσμένο” νησί, σαν μια αποικία που τη συνδέει στενά η κοινή μοίρα. Ο Άγιος Γεώργιος
είναι ένα νησάκι ελάχιστα γνωστό στο φιλόλογο, ακόμη και στον ειδικό γεωγράφο, με
έκταση περίπου ένα τετραγωνικό χιλιόμετρο, στο στενό της Σαλαμίνας. Η σημασία του για
την ιστορία της ανθρωπότητας έγκειται στο μοναδικό γεγονός ότι πριν από μερικά χρόνια
οργανώθηκε ως σταθμός καραντίνας. [...]
Κατά μήκος της ακτής είναι χτισμένος μεγάλος αριθμός σπιτιών για την καραντίνα.
Πρόκειται για τετράγωνες κατασκευές από άγριες πελεκητές πέτρες, λίγο ασβεστωμένες και
με κεραμοσκεπές. Κάθε σπίτι αποτελείται από δύο ευρύτερα δωμάτια, εφοδιασμένα με
μερικά κρεβάτια, γιατί ανάμεσα στα αποξηραμένα δοκάρια της στέγης φαίνονται μικρές
οπές, μέσα από τις οποίες τη νύχτα μπορεί να παρατηρήσει κανείς τα αγαπημένα του
αστέρια. Αυτό, βέβαια, είναι ευχάριστο, μόνο αν υπάρχει καλοκαιρία, αν όμως ξεσπάσει μία
δυνατή καταιγίδα, θα επαληθευθεί στην περίπτωσή μας η δεύτερη στροφή ενός ποιήματος
που το επινόησε ένας χαιρέκακος άνθρωπος:
Όποιος ποτέ δεν έφαγε πιλάφι με λίπος,
όποιος ποτέ δεν άνοιξε στο κρεβάτι ομπρέλα,
όποιος ποτέ δεν κάθησε ξεπαγιασμένος κοντά σε μαγκάλι,
αυτός δε σε γνωρίζει, θεϊκή μου Ανατολή !
Ο καταμερισμός στα δωμάτια διαμονής, που έχει σαν στόχο τη δυνατότητα
απομόνωσης μιάς πιθανής περίπτωσης χολέρας, είναι αρκετά ευχάριστος αυτός καθαυτόν.
Οι συνταξιδιώτες που έχουν στενή γνωριμία μένουν μαζί σ' ένα δωμάτιο ή σ' ένα σπίτι και
κινούνται ελεύθερα σαν σε μια μονοκατοικία που την έχουν κληρονομήσει παλιά. Ζούμε
εδώ σε πατριαρχική ξεγνοιασιά και οι πόρτες των σπιτιών μένουν όλη την ημέρα ανοικτές.
Από τους συμπάσχοντες δεν έχει να φοβηθεί κανείς τίποτα και από τους περιπλανώμενους
κλέφτες δεν είναι κανένας τόπος πιο ασφαλής απ' ότι ένας ερμητικά αποκλεισμένος τόπος
λεπρών.
Σ' ένα από τα σπιτάκια έχει εγκαταστήσει ο πανδοχέας του νησιού της καραντίνας την
κουζίνα του και μια τραπεζαρία, όπου συγκεντρωνόμαστε στις κοινές ώρες του φαγητού.
Ήταν το πρώτο Table d' hote, στο οποίο ένιωσα άνετα. Εδώ δεν ενοχλούν τα διάφορα
συσταστικά του μοντέρνου πολιτισμού, τα οποία τόσο συχνά καθιστούν ανυπόφορο ένα
παρόμοιο φαγητό για έναν άνθρωπο που είναι οργανωμένος με τα συνήθη κοινωνικά
δεδομένα, η όλη διαδικασία έδινε πάντα την όψη ενός πικ-νικ. Τα εθνικά φαγητά έπαιζαν
μεγάλο ρόλο -η κυρία αιτία που εμπόδισε αρκετούς ταξιδιώτες να εγκαταλείψουν πλοίο.
Εμείς όμως ευχαριστηθήκαμε τους θαυμάσιους ντολμάδες, το πιλάφι και τα έξοχα ψάρια. Οι
ντόπιοι πίνουν το στυφό ρετσινάτο, οι πρωτάρηδες προτιμούν το αρετσίνωτο κόκκινο κρασί.
Η συζήτηση διεξάγεται πολύ ζωηρά, σύμφωνα με τη ελληνική συνήθεια. Ιδιαίτερα ένας
νεαρός Αθηναίος ο οποίος εκφραζόταν για τα πιο πολλά πράγματα στον κόσμο με
αλαζονική περιφρόνηση, και αρχικά ήθελε να περάσει την καραντίνα πάνω στο πλοίο, δεν
έλεγε να βάλει μέσα την ευκίνητη γλώσσα του και τράνταζε χωρίς σταματημό την αίθουσα
του φαγητού με τον ήχο της τσιριχτής φωνής του. Η Ελληνίδα που χρησιμοπιήσαμε σαν
απόδειξη της θεωρίας του Fallmerayer, έδειξε στην προκειμένη περίπτωση ότι γνώριζε
τέλεια την αγγλική γλώσσα. Στη συντροφιά μας δηλαδή βρίσκονταν δύο νεαροί Άγγλοι ιερείς
που πήγαιναν για προσκύνημα στα Ιεροσόλυμα. Σύμφωνα με τη γνήσια αγγλική συνήθεια
ταξιδεύουν, χωρίς να γνωρίζουν κάποια ξένη γλώσσα, και μάλιστα χωρίς να καταλαβαίνουν
ούτε καν τα γαλλικά. Κινούνται, ωστόσο, με εκείνη την τόσο συμπαθή φυσικότητα η οποία
απαιτεί από τον καθένα να γνωρίζει αγγλικά. Επειδή όμως η συζήτηση στο τραπέζι
διεξαγόταν σχεδόν αποκλειστικά στα ελληνικά, θα περνούσαν άσχημα, αν η
προαναφερθείσα κυρία δεν εμφανιζόταν σαν θεόπεμπτος σωτήρας. Κατά τα λοιπά, στα
πρόσωπα των δύο προσκυνητών που έπιασαν τι ίδιο δωμάτιο με μένα, αναγνώρισα
ανθρώπους με καλή ανατροφή, αντίθετη προς την κάπως καταπιεστική ζωηράδα των
Ελλήνων.
Μερικά βήματα κάτω από το οίκημα του επισιτισμού βρίσκεται το μικρό εκκλησάκι του
Αγίου Γεωργίου από τον οποίο και πήρε το νησί το όνομά του. Ένα παράξενο, χαμηλό,
σχεδόν ακανόνιστο οικοδόμημα, μ'ένα μικρό καμπαναριό. Η εκκλησία έχει αναπαλαιωθεί ,
όπως μας γνωστοποιεί μια επιγραφή, το Σεπτέμβριο του 1865. Το εσωτερικό της κοσμούν
μερικές από εικείνες τις βυζαντινές εικόνες με τις άκαμπτες μορφές, των οποίων η
αμετάβλητη μονοτονία καταδιώκει τον ταξιδιώτη σε ολόκληρη την Ανατολή. Πάνω από την
είσοδο της εκκλησίτσας είναι εντοιχισμένη μία επιγραφή η οποία προσαγορεύει τον Άγιο
Γεώργιο ως ακολούθως:
ΧΟΛΕΡΑΣ ΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟΝ ΤΗΝ ΣΗΝ
ΝΗΣΟΝ ΠΡΟΣΗΝΕΓΚΑΣ ΤΗ ΕΛΛΑΔΙ
ΤΡΟΠΑΙΟΦΟΡΕ
ΕΥΓΝΩΜΟΝΟΥΝΤΕΣ ΠΡΟΣΑΓΟΜΕΝ
ΣΟΙ ΤΗΝ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΙΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
ΤΗΝ ΑΠΟΒΑΘΡΑΝ ΚΑΙ ΤΑΣ ΟΔΟΥΣ
ΜΗΝΙ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΩ ΑΩΞΕ

[...] Λίγο έλλειψε να λησμονήσω να αναφέρω ότι η Κυβέρνηση έχει εγκαταστήσει σ' έαν
από τα σπιτάκια αυτά έναν ταχυδρομικό και τηλεγραφικό σταθμό (23). Γενικά, η όλη
οργάνωση της καραντίνας αξίζει απεριόριστους επαίνους. Η περιποίηση είναι καλή και
οπωσδήποτε πολύ φθηνή, αναλογικά με ό,τι θα μπορούσε να περιμένει κανείς κάτω από
αυτές τις συνθήκες (10 φράγκα ημερησίως). Τα κρεβάτια τα χαρακτηρίζει υποδειγματική
καθαριότητα. Κανένας, βέβαια, που γνωρίζει τις χώρες του Νότου, δε θα κατηγορήσει τον
κατασκευαστή ή την Κυβέρνηση για το ότι τα δωμάτια είναι γεμάτα από ωτοσκώληκες. Αυτά
ωστόσο, τα ζωϋφια για τα οποία εμείς στη Γερμανία έχουμε τόσο φόβο και των οποίων η
βλαβερότητα καλείται να αποδείξει στην γνωστή παιδκή διήγηση την αποδοκιμασία του
κρυφακούσματος στον τοίχο, φαίνονται να είναι εντελώς ακίνδυνα, διότι δεν νιώσαμε καμιά
ενόχληση, αν και εμφανίστηκαν στους τοίχους του δωματίου μας και στα κρεβάτια μας τα
αποκρουστικά αυτά όντα σε μεγάλο αριθμό.[...]
Οι επιβάτες που είχαν προτιμήσει να περάσουν την καραντίνα πάνω στο πλοίο, μας
επισκέπτονταν καμιά φορά και εύρισκαν, φυσικά, την παραμονή στο πλοίο καλύτερη και πιο
άνετη παρά στο νησί. Αντίθετα εμείς εξυμνούσαμε, σε σχέση μ' αυτούς, τις ποικίλες χάρες
της περιπετειώδους ζωής στη δική μας περιοχή. Πράγματι, ο χρόνος αναμονής πάνω στο
πλοίο όπου ο ταξιδιώτης είναι κλεισμένος σαν σε φυλακή, κουράζει πολύ περισσότερο απ'
ότι πάνω στο νησί. Επιτρέπεται, βέβαια, στους ταξιδιώτες να επισκέπτονται το νησί.
Εντούτοις πρέπει, σύμφωνα με τους κανόνες της καραντίνας, να επιστρέψουν προτού
σκοτεινιάσει, ενώ εμείς, οι κάτοικοι του νησιού, νωρίς-νωρίς κάνουμε τον πρωϊνό μας
περίπατο και τα βράδια, πάλι, μπορούμε να βαδίζουμε πάνω σε στέρεο έδαφος, όσο μας
αρέσει. Ο φυσιολάτρης νιώθει μεγάλη ικανοποίηση και δεν θα κουραστεί να ψάχνει και να
μελετά τα φυτά και τα πετρώματα. Επίσης, η οικονομική πλευρά που πάντα παίζει
σημαντικό ρόλο για τους περισσότερους ταξιδιώτες, συνηγορεί για την καραντίνα στην
ξηρά, διότι οι υπηρεσίες που παρέχονται εκεί, είναι αισθητά φθηνότερες απ' ότι στο πλοίο.
Οι άνδρες του πλοίου μας διαφήμιζαν, πριν ακόμα από την άφιξή μας στον Πειραιά, πολύ
έντονα την παραμονή στο κατάστρωμα. Δεν μπορώ να αποφανθώ αν στην ενέργειά τους
αυτή κατευθύνονταν από κάποιο προσωπικό ενδιαφέρον ή εύρισκαν καλόπιστα την
ελληνική καραντίνα στην ξηρά ανυπόφορη. Όποιος, λοιπόν, είναι συνηθισμένος σε όλες τις
ανέσεις της ζωής και σε μια καθαρά ευρωπαϊκή διατροφή, το καλύτερο που έχει να κάνει
είναι να παραμείνει στο κατάστρωμα του πλοίου, όπου μπορούν να ικανοποιηθούν και τα
πιο απαιτειτητκά γούστα φαγητού και άνεσης (24).Όποιος, αντίθετα, είναι αναγκασμένος να
υπολογίζει την αξία του χρήματος και μπορεί, παράλληλα, να προσαρμοστεί κάπως στις
νέες συνθήκες, τον συμβουλεύουμε με βεβαιότητα να εμπιστευθεί τον εαυτό του στο
ακίνδυνο έδαφος του Αγίου Γεωργίου, του νησιού της λέπρας.
Όσο δυσάρεστη και αν είναι πάντα μια καραντίνα, εξαιτίας της απώλειας του χρόνου και
όσο και αν φανεί ιδιαίτερα ενοχλητική μια τέτοια ακούσια παραμονή μπροστά στις πύλες της
πνευματικής πρωτεύουσας του κόσμου, άλλο τόσο ο χρόνος αυτός της παραμονής μας είχε
και αρκετά πλεονεκτήματα. Μετά από το μακρό και πλούσιο σε εντυπώσεις ταξίδι μας,
βρήκαμε ένα ήσυχο σημείο και μπορούμε να αυτοσυγκεντρωθούμε, για να ετοιμαστούμε να
απολαύσουμε αυτό που σύντομα μας αναμένει. [...]
Την τέταρτη ημέρα της “φυλάκισής” μας, έρχεται τελικά η ώρα του λυτρωμού. Ένα μικρό
ατμόπλοιο παραλαμβάνει ολόκληρη τη μικρή μας αποικία και τη μεταφέρει γρήγορα στον
Πειραιά”.
Το 1885, με Β.Δ της 28 Ιανουαρίου (ΦΕΚ Α' αρ. 9, 28/1/85), καταργείται το
λοιμοκαθαρτήριο του Αγ. Γεωργίου αλλά επανασυστάται με Β.Δ της 24 Ιουλίου (ΦΕΚ Α' αρ.
87, 3/7/85) λόγω εμφάνισης χολέρας στα γαλλικά λιμάνια της Μεσογείου, για τις από 18
Ιουλίου αποπλεύσεις από τη Μασσαλία και τήρησης πενθήμερης επιτηρητικής κάθαρσης.
Το λοιμοκαθαρτήριο παύει να εξυπηρετεί τις αφίξεις από Μασσαλία, όταν με Β.Δ της 26
Ιουλίου (ΦΕΚ Α' αρ. 84 (sic), 26/7/85) επιβάλλεται ενδεκαήμερη επιχόλερη κάθαρση, η
οποία εκτελείται πλέον στα λοιμοκαθαρτήρια Γουβίνου (Κέρκυρας), Δήλου, Τρικέρων και
Τροιζωνίων. Στο λοιμοκαθαρτήριο των Τροιζωνίων κατευθύνονταν τα πλοία εκείνα που
ήταν προορισμένα να φορτώσουν σταφίδα από την Πάτρα ή το Αίγιο. Με Β.Δ της 31
Αυγούστου (ΦΕΚ Α' 108, 31/8/95), ο Άγ. Γεώργιος άρχισε να δέχεται επιτηρητικές
καθάρσεις και από κάθε άλλο ύποπτο μέρος.
Με την άφιξη της ελληνικής ναυτικής μοίρας, απο την Τουλώνα, αποτελούμενης από τα
πλοία Ναύαρχος Μιαούλης, Ψαρά και Μπουμπουλίνα η οποία ρυμουλούσε και τη δεξαμενή
του Ναυστάθμου, το Β.Δ της 8 Αυγούστου (ΦΕΚ Α' αρ. 92, 8/8/85) επέτρεψε την τέλεση
επιτηρητικής κάθαρσης της μοίρας στον Αγ. Γεώργιο “αλλ' υπό τον όρον της μη εξόδου
ουδενός ναύτου ή άλλου τινός του πληρώματος εις την ξηράν κατά την περίοδον της
τελέσεως αυτής”.

Το δεύτερο εξάμηνο του 1892 ξεσπά πάλι επιδημία χολέρας. Στην αρχή στο Παρίσι και
στην Κεντρική Ρωσία (25), έπειτα στη Βουδαπέστη, Μασσαλία, Αμβούργο κ.α.
Στην Ελλάδα λαμβάνονται μέτρα. Με Β.Δ της 15 Ιουλίου (ΦΕΚ Α' αρ. 242, 23/7/92)
συνιστάται προσωρινό λοιμοκαθαρτήριο στον Αγ. Γεώργιο για πενθήμερη κάθαρση (26)
και δημοσιεύεται το Β.Δ της 25 Σεπτεμβρίου (ΦΕΚ Α' αρ. 353, 29/9/92) “Περί υγειονομικών
μέτρων προς απόκρουσιν της χολέρας”.
Στις 5 Οκτωβρίου φθάνει στον Αγ. Γεώργιο ο Ernst Gardner, Διευθυντής της
Αρχαιολογικής Σχολής στην Ελλάδα, προφανώς, έπειτα από κάποιο ταξίδι του στην Αγγλία
(27).
Kατά τη διάρκεια της παραμονής του στη θαλάσσια περιοχή του Αγ, Γεωργίου, ο
Gardner έστειλε στις 7 Οκτωβρίου (25 Σεπτεμβρίου με το Ιουλιανό ημερολόγιο) μία
επιστολή στη σύζυγό του στο Kent της Αγγλίας. Η περιγραφή της παραμονής του πάνω
στο πλοίο είναι ενδιαφέρουσα.

“Αγαπητή Μαίρη,
Έχουν περάσει ήδη δύο ημέρες της καραντίνας μας και μέχρι στιγμής είναι βέβαιο ότι
με κανένα τρόπο δεν έχουμε φοβηθεί. Ο καθένας φαίνεται διατεθειμένος να περάσει όσο
γίνεται καλύτερα. Μόλις φθάσαμε, ο καπετάνιος που είναι ένα πολύ καλός τύπος μετέτρεψε
το ανώτερο κατάστρωμα σε περίπτερο με γύρω-γύρω σημαίες και το φωταγώγησε με
ηλεκτρικό ρεύμα και προσπάθησαν να το γεμίσουν με γορτές, μουσική και χορό.'Εχουμε
κάποιον στο πλοίο, ένα Βέλγο, ο οποίος πραγματικά παίζει εξαιρετικά καλά και πολύ καλή
μουσική μάλιστα. Ετσι, την ημέρα πηγαίνουμε βαρκάδα όσο θέλουμε και μας επιτρέπεται
ακόμη να αποβιβαστούμε στην ξηρά, μέσα σε κάποια καθορισμένα όρια. Όλες οι βάρκες
του πλοίου έχουν πέσει στη θάλασσα και εξοπλιστεί με πανιά και οι αξιωματικοί κάνουν
βόλτες με όποιον από τους επιβάτες επιθυμεί να πάει μαζί τους. Το πρωϊ πήγαμε και εμείς
με μια βάρκα και κάναμε ένα θαυμάσιο μπάνιο. Κάνει πολλή ζέστη ακόμα και πιστεύω ότι
έκανα καλά που δεν έφερα τη Phyllis, έχουμε όμως, μετά τις έντεκα το πρωϊ, ένα αεράκι
που την μειώνει. Το βράδυ με τη φεγγαράδα είναι όμορφα, όπως μόνο η Αθήνα μπορεί να
είναι! Μέχρι στιγμής το απόθεμα από βιβλία καλά κρατεί, σήμερα είναι Παρασκευή και
πρόκειται να μας επιτρέψουν νά αποβιβαστούμε πρωϊ-πρωϊ της Δευτέρας. Δεν υπάρχουν
νέα να σου αναφέρω, καθώς η ζωή μας στο πλοίο είναι τελείως μονότονη. Αλλά θα
επωφεληθώ της ευκαιρίας να σου στείλω αυτή την επιστολή για να σου γνωρίσω ότι είμαι
ακόμη καλά και άνετα μέχρι στιγμής. Το θαλάσσιο μπάνιο είναι μεγάλη υπόθεση, καθώς
παρέχει την αναγκαία άσκηση, την οποία δύσκολα βρίσκει κανείς στο πλοίο. Όλοι είναι
πολύ φιλικοί. Εκείνους που βλέπω περισσότερο είναι o Templer, οι Owens (δυσανάγνωστο)
και ο Wardburton, ο Άγγλος μηχανικός που σου ανέφερα. Φοβάμαι ότι θα είναι τρομερή
μοναξιά χωρίς εσένα στην Αθήνα, όταν αποβιβαστώ. Πολλή αγάπη σε σένα και στη Phyllis.
Δεν ξέχασα τα γενέθλιά της, θα της δώσης κάτι από εμένα.
Εντελώς δικός σου,
Ernst
Εσωκλείω ένα γράμμα για τη μητέρα μου.

Το 1893, με Β.Δ της 7 Μαϊου (ΦΕΚ Α' αρ.85, 1/5/93), το προσωρινό λοιμοκαθαρτήριο
του Αγ. Γεωργίου καταργείται αλλά επανασυστάται μς Β.Δ της 7 Ιουλίου (ΦΕΚ Α' αρ. 132,
16/7/93) με έξοδα γραφικής ύλης και έκτακτου φωτισμού 30 δρχ. το μήνα, σύμφωνα με
Υπουργική Απόφαση του Υπουργού Εσωτερικών με αρ. 13.273, της 30 Ιουλίου (ΦΕΚ Α'
αρ. 145, 30/7/93). Τον Αύγουστο, η σφοδρότητα της επιδημίας χολέρας που είχε πλήξει την
Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη, επέβαλλε αρχικά τη σκέψη να προσαρτηθεί η
τροχήλατη ατμόβαρις Αμφιτρίτη στο λοιμοκαθαρτήριο του Αγ. Γεωργίου.
“Το χθές καταπλεύσαν εκ Κωνσταντινουπόλεως ατμόπλοιον του Κεδιβιέ “Καϊρον”, εν ω
απεβίβασε τους δια την ημετέραν πόλιν προωρισμένους 46 επιβάτας εις την εν τω
λοιμοκαθαρτηρίω του Αγ. Γεωργίου τοποθετηθείσαν “Αμφιτρίτην” ήτις θα χρησιμεύσει ως
ξενών δια τους εκ των επιχολέρων μερών προερχομένους επιβάτας, διετάχθη κατόπιν να
πλεύση εις Δήλον μετά των επιβατών ένθα θα τελέση δεκαήμερον κάθαρσιν”. Ταυτόχρονα,
διατάχθηκε και η κανονιοφόρος Μυκάλη να χρησιμεύση ως ξενών εις τους εκεί
καθαριζομένους”. Για την περίπτωση όμως εκδήλωσης της ασθένειας, σε εκείνους που
τελούσαν επιτηρητική κάθαρση στον Αγ. Γεώργιο “θα ορισθώσιν οι οικίσκοι του Αγ.
Γεωργίου Κερατσινίου ως θεραπευτήριον των χολεριώντων”. Στον Αγ. Γεώργιο διορίστηκε
ιατρός ο Δ. Μέρμηγκας (28).

Το 1896, με Β.Δ της 13 Μαρτίου (ΦΕΚ Β' αρ. 25, 15/3/96) καταργείται το προσωρινό
λοιμκαθαρτήριο του Αγ. Γεωργίου αλλά επανασυστάται με Β.Δ της 2 Απριλίου (ΦΕΚ Β'
αρ.31 3/4/96) με αποκλειστικό σκοπό “εις το λοιμοκαθαρτήριον τούτο θέλουσι τελεί την
κεκανονισμένην επιτηρητικήν κάθαρσιν τα εξ υπόπτων τόπων προερχόμενα πλοία και
ατμόπλοια” Το ίδιο, όμως, έτος, με Β.Δ της 2 Νοεμβρίου (ΦΕΚ Β' αρ. 129, 5/11/96)
καταργείται “μη υφισταμένων ήδη επιτηρητικών καθάρσεων”.
Το 1898, επανασυστάται ως προσωρινό λοιμοκαθαρτήριο με Β.Δ της 8 Μαϊου (ΦΕΚ Α'
αρ. 84, 11/5/98).

Κατά το τέλος του 1900, ξεσπά επιδημία χολέρας στη Σμύρνη και Κωνσταντινούπολη
και λαμβάνονται μέτρα δεκαήμερης πραγματικής κάθαρσης για όλα τα αφικνούμενα πλοία
από αυτές τις προελεύσεις, τα οποία κατευθύνονται στο λοιμοκαθαρτήριο της Δήλου (Β.Δ
της 22 Δεκεμβρίου, ΦΕΚ Α' αρ. 27, 27/12/00).
Με την αλλαγή του αιώνα, ο Αγ. Γεώργιος άρχισε να χρησιμοποιείται συστηματικά
πλέον ως χώρος πραγματικής κάθαρσης. Με Β.Δ της 8 Ιανουαρίου (ΦΕΚ Α' αρ. 8,
12/1/01), μειώνεται η κάθαρση σε 48ωρη και ορίζεται ότι “η κάθαρσις αύτη και απολύμανσις
θέλουσι τελείσθαι εν τω λοιμοκαθαρτηρίω Αγ. Γεωργίου όρμου Σαλαμίνος, ει ο θ'
αποπέμπονται πάντα τα εκ Σμύρνης προερχόμενα πλοία και ατμόπλοια άμα τω κατάπλω
αυτών εις οιονδήποτε του Κράτους λιμένα”. Με Β.Δ της 25 Ιανουαρίου (ΦΕΚ Α' αρ. 36,
16/2/01), επιβάλεται επίσης 48ωρη πραγματική κάθαρση σε όλα τα πλοία που
απέπλευσαν από τη Σμύρνη στις 22 Ιανουαρίου (4 Φεβρουαρίου) η οποία και αυτή θα
πραγματοποιείται στον Αγ. Γεώργιο και στη Δήλο. Με το Β.Δ της 7 Φεβρουαρίου (ΦΕΚ Α'
αρ. 36, 6/2/01), περιορίστηκε σε 24ωρη και με το Β.Δ της 15 Φεβρουαρίου (ΦΕΚ Α' αρ.
46, 27/2/01) επιτράπηκε η ελευθεροκοινωνία.
 Το 1902, με Β.Δ της 5 Ιανουαρίου (ΦΕΚ Α' αρ. 7, 14/1/02), επιβάλλεται πάλι 48ωρη
πραγματική κάθαρση στις προελεύσεις Σμύρνης από 3 Ιανουαρίου (16 Ιανουαρίου) η
οποία εκτελείται στον Αγ, Γεώργιο και αίρεται με το Β.Δ της 14 Ιανουαρίου (ΦΕΚ Α' αρ. 12,
23/1/02).
Με Β.Δ της 22 Απριλίου (ΦΕΚ Α' αρ. 87, 6/5/02), τίθεται 24ωρη πραγματική κάθαρση
σε όλες τις αναχωρήσεις, από 22 Απριλίου (5 Μαϊου) από τα αιγυπτιακά παράλια της
Μεσογείου λόγω πανώλης, που εκτελείται στον Αγ. Γεώργιο και η οποία αυξάνεται σε
πενθήμερη με το Β.Δ της 11 Μαϊου (ΦΕΚ Α' αρ. 93, 17/5/02), ενώ προστίθεται και το
λοιμοκαθαρτήριο Δήλου.
Με Β.Δ της 18 Ιουνίου (ΦΕΚ Α” αρ. 119, 22/6/02) επιβάλλεται 48ωρη πραγματική
κάθαρση σε όλες τις αποπλεύσεις από Κωνσταντινούπολη από 16 Ιουνίου (30 Ιουνίου)
που πραγματοποιείται στον Αγ. Γεώργιο ή στη Δήλο, η οποία αυξάνεται σε πενθήμερη από
19 Ιουνίου (2 Ιουλίου) με το Β.Δ της 20 Ιουνίου (ΦΕΚ Α” αρ. 122, 26/6/02) και καταργείται
με το Β.Δ της 28 Ιουνίου (ΦΕΚ Α' αρ. 128, 4/7/02). Με Β.Δ της 11 Ιουλίου ( ΦΕΚ Α' αρ. 156,
23/8/02), καθερώνεται επταήμερη κάθαρση και όλα τα πλοία κατευθύνονται πλέον στη
Δήλο. Με Β.Δ της 15 Ιουλίου (ΦΕΚ (ταυτάριθμο ΦΕΚ ως άνω) αυξάνεται σε 12ήμερη, με το
Β.Δ της 30 Σεπτεμβρίου (ΦΕΚ Α' αρ. 212, 29/11/02) μειώνεται σε δεκαήμερη, με το Β.Δ της
6 Νοεμβρίου (ΦΕΚ Α' αρ.219, 18/11/02) και επιβεβαιώνεται με το Β.Δ της 6 Δεκεμβρίου
(ΦΕΚ Α' αρ. 236, 21/12/02), όπου προστίθεται και ως χώρος κάθαρσης και απολύμανσης ο
Αγ. Γεώργιος
Με Β.Δ της 16 Ιουλίου (ΦΕΚ Α' αρ. 156, 23/8/02), επιβάλλεται πενθήμερη κάθαρση
στον Αγ. Γεώργιο στα πλοία που απέπλευσαν από 13 Ιουλίου (26 Ιουλίου) από Οδησσό, η
οποία έληξε με το Β.Δ της 29 Ιουλίου (ΦΕΚ Α' αρ. 170, 12/9/02) και αίρεται τελικά με το Β.Δ
της 24 Οκτωβρίου (ΦΕΚ Α' αρ. 216, 14/11/02).
Με Β.Δ της 21 Σεπτεμβρίου (ΦΕΚ Α' αρ. 200, 25/10/02), επιβάλλεται πενθήμερη
κάθαρση στον Αγ. Γεώργιο ή Δήλο, σε όλες τις αναχωρήσεις μετά τις 20 Σεπτμβρίου (3
Οκτωβρίου) από τη Σμύρνη, η οποία αίρεται με το Β.Δ της 30 Σεπτεμβρίου (ΦΕΚ Α' αρ.
216, 9/11/02).

Οι συνεχείς αυτές νομοθετικές ρυθμίσεις, μπορεί να δίνουν ένα τόνο πανικού μπροστά
στο μεγάλο κίνδυνο τυχόν μετάδοσης των μολυσματικών ασθενειών στην Ελλάδα,
αποδεικνύουν όμως και την ετοιμότητα του κρατικού μηχανισμού να αντιμετωπίζει
ψύχραιμα, χάρη στον ευέλικτη και λειτουργική νομοθεσία του 1845, παρόμοιες κρίσιμες για
τη δημόσια υγεία, καταστάσεις.

Κατά την απογραφή του πληθυσμού το 1907, στον Αγ. Γεώργιο καταγράφονται 513
άτομα (29)

Το 1911 εμφανίστηκε επιδημία χολέρας στην Ιταλία, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη,

Παρευξείνιες χώρες, Μακδονία, Αλβανία κλπ και λαμβάνονται μέτρα με το Β.Δ της 18
Μαϊου (ΦΕΚ Α' αρ. 119, 24/5/11). Σύμφωνα με το άρθρο 80 του ανωτέρω Διατάγματος,
συντάχθηκαν τρία υποδείγματα εντύπων και εννέα παραρτήματα οδηγιών (ΦΕΚ Α' αρ.
143, 13/6/11).
Το δεύτερο παράρτημα περιλαμβάνει το αναγκαίο προσωπικό και υλικό που απαιτείται
για κάθε λοιμοκαθαρτήριο εν ενεργεία (Αγ. Γεωργίου και Γουβίνου) ή έκτακτο από τα 3 Α'
τάξεως (διόδων Λυγαριάς και Βελεμιστίου και Αγ. Γεωργίου) και τα 10 Β' τάξεως (διόδων
Παπαπουλίου, Δερεγλή, Μαλακασίου, Γριζάνου, Πλάκας (Άρτας), Καλαβρύτων, Γέφυρας
(Άρτας), και Ακτίου, Γουβίνου και Σκιάθου). Το μόνο λοιμοκαθαρτήριο που διέθετε Α', Β' και
Γ' θέσεις για τους φιλοξενούμενους επισκέπτες, ήταν εκείνο του Αγ. Γεωργίου (30).

Το Σεπτέμβριο του 1911, ερχόμενος από τη Θεσσαλονίκη, έπειτα από την επίσκεψή
του στο Άγιο Όρος, φιλοξενείται στο λοιμοκαθαρτήριο του Αγ. Γεωργίου ο Charles Edouard
Jeanneret, ο γαλλοελβετός αρχιτέκτονας που έδωσε νέα πνοή στην ευρωπαϊκή
αρχιτεκτονική, γνωστότερος ως Le Corbusier, και παραμένει για επιτηρητική κάθαρση
τέσσερις ημέρες πριν ελευθεροκοινωνήσει. Στις σημειώσεις που κρατάει είναι
αποκαλυπτικός για τις συνθήκες που επικρατούσαν στο λοιμοκαθαρτήριο, τις οποίες και
περιγράφει με έντονα χρώματα (31).

“Η πλώρη στροβιλίστηκε παρατεταμένα πάνω στο μεντεσέ του πηδαλίου. Εκτός από τα
νώτα μας, μας περιβάλλουν παντού εκτάσεις γης όπου εισχωρεί η θάλασσα . Να η Αττική
και η Πελοπόννησος. Να ο λευκός φάρος και, κοντά, ένα λιμάνι, να κάποια βουνά πολύ
ρωμαλέα, που μοιάζουν ελάχιστα με κείνα στην Προύσα και, μετά, στο Σκούταρι. Η
θάλασσα είναι έρημη. Εκείνη την εωθινή ώρα δεν υπάρχουν τα αμέτρητα καϊκια, τα
φορτωμένα καρπούζια, ντομάτες και λαχανικά, που κατευθύνονται, όπως στην
Κωνσταντινούπολη, προς την πόλη, με την αργοκίνητη βιάση του χοντρού χρυσοκάνθαρου.
Και τούτη η καφετιά χώρα μοιάζει με έρημο. Αλάργα, στον άξονα του λιμανιού, στο μυχό
των βουνών που σχηματίζουν τόξο, ένας βράχος ξεχωρίζει παράξενα, επίπεδος στην
κορυφή, με έναν κίτρινο κύβο στα δεξιά του. Ο Παρθενώνας και η Ακρόπολη !... Ωστόσο,
δεν μπορούμε να το πιστέψουμε, ούτε καν το σκεφτόμαστε ούτε σταματάμε. Έχουμε
αποπροσανατολιστεί, το καράβι δεν μπαίνει στο λιμάνι, συνεχίζει τη ρότα του.
Ο συμβολικός βράχος εξαφανίζεται, κρυμμένος από ένα ακρωτήρι. Η θάλασσα είναι
υπερβολικά κλειστή, παρακάμπτουμε ένα νησί. Οργή: δέκα, είκοσι καράβια είναι αραγμένα
εδώ, με υψωμένη κίτρινη σημαία! Τη σημαία της χολέρας. Εκείνη του Καβάς, στη Μαύρη
Θάλασσα, εκείνη της Τούσλας στη Θάλασσα του Μαρμαρά (32). Εκείνη που μας είναι,
σίγουρα, γνωστή! Η έλικα σωπαίνει ξαφνικά. Οι άγκυρες ποντίζονται. Σταματάμε. Υψώνεται
η κίτρινη σημαία. Κατάπληξη! Σάλος, γενική ανησυχία. Ο καπετάνιος ταράζεται, αγριεύει,
φωνάζει, βρίζει: οι βάρκες βρίσκονται στη θάλασσα. Εμπρός οι επιβάτες για Αθήνα !
Φύρδην μίγδην. Μπόγοι και κασόνια, άνδρες και γυναίκες κατρακυλούν τις σκάλες. Τι
φωνές, βρισιές, ξεφωνητά σ' όλες τις γλώσσες! Σε ένα μικρό μόλο όπου μας οδηγούν οι
βαρκάρηδες, στέκει ένας κύριος με άσπρο κασκέτο, δουλοπρεπής με τους πλούσιους,
σκαιός και άξεστος με τους ταλαίπωρους: ένας υπάλληλος, ένας γραφειοκράτης!
Συρματοπλέγματα χωρίζουν τα παραπήγματα...Η καραντίνα!
Βρωμερή καραντίνα σ' ένα έρημο νησί, στο μέγεθος μιας μεγάλης πλατείας. Καραντίνα
ηλίθια, ενάντια σε όλους του νόμους της λογικής: εστία χολέρας. Εδώ, υπάλληλοι εκεί,
λωποδύτες και ανέντιμοι. Όνειδος για την ελληνική κυβέρνηση που καθιέρωσε αυτό τον
θεσμό. Μας κράτησαν εκεί τέσσερις μέρες, βάζοντάς μας να πλαγιάζουμε με αγνώστους,
μες στα ζωϋφια και τις σαρανταποδαρούσες, κάτω από έναν πύρινο ουρανό, δίχως ούτε
ένα δένδρο σ' εκείνο το νησί του διαβόλου να μας μετριάζει τις αντιξοότητες. 'Ενα εστιατόριο
με πομπώδη τίτλο- τόπος κατεργαριάς, όπου, εκείνοι που το πατρονάρουν -ένας βουλευτής
καθώς φαίνεται- επιτρέπουν να πουλιέται το νερό σαράντα λεπτά το λίτρο, και σε
υποχρεώνουν να τρως βρωμιές σε εξοργιστικές τιμές. Αχ, τι να κάνει ο κοσμάκης -εκείνοι
για τους οποίου μιά δραχμή είναι ποσό; [Η δραχμή άξιζε ένα γαλλικό φράγκο. Για την
πληροφόρηση του αναγνώστη; έχοντας ήδη συμπληρώσει τότε πέντε μήνες ταξιδιού, από
την Πράγα στην Αθήνα, είχα ξοδέψει 800 φράγκα (του 1911), συμπεριλαμβανομένων και
των προμηθειών που έκανα με τη φωτογραφική μηχανή μου].
Βρικόμασταν στο νησί του Αϊ-Γιώργη, στον όρμο της Σαλαμίνας, απέναντι στην
Ελευσίνα... Ω! παρελθόν, σύντριψε τούτη τη φαύλη εποχή! Τόποι επικοί, εξαχρειωμένοι από
απογόνους-ανδρείκελα, έτσι σας γνωρίσαμε για πρώτη φορά. Και τα παράπονά μας που τα
εκφράσαμε στο βιβλίο των επισκεπτών του νησιού αυτού, ταίριαξαν απόλυτα με των
υπολοίπων. Ωστόσο, ένας πατριωτισμός τυφλός και στενοκέφαλος πλαισίωνε τις επικρίσεις
μας με επαίνους διθυραμβικούς και παιδαριώδεις, με υπογραφές Παπαδόπουλος,
Δανόπολος, Νικολεσταίος, Φυτανόπουλος κλπ, υπογραφές αρκετές για να εξασφαλίσουν
στους ιθύνοντες αυτής της ατιμίας την ασυλία και, ίσως ακόμη, ποιός ξέρει; την τιμητική
ανταμοιβή”. [...]

Από το λοιμοκαθαρτήριο του Αγ. Γεωργίου, ο Le Corbusier γράφει ένα γράμμα στο
φίλο του W. Ritter όπου, μεταξύ άλλων, περιγράφει με καλλιτεχνική ευαισθησία και τη ζωή
πάνω στο νησί.

“Νησί του Αγίου Γεωργίου (Πειραιάς), 10 Σεπτεμβρίου 1911

Αγαπητέ κύριε,
Έχω μεγάλη επιθυμία να σας γράψω. Μόνο σε σας γράφω. [...] Αλίμονο, να που είμαι
εξουθενωμένος από τη στιγμή που πήρα στο χέρι μου την πένα καθισμένος σ' ένα βράχο
από τα νησιά της Σαλαμίνας. Οι δύο (μη αναγνώσιμο) από τους οποίους ό ένας ήταν ένας
ξύπνιος Έλληνας και ο άλλος ένας βρωμερός Γερμανός που δεν μου άρεσε και κατόρθωσε
να κερδίσει όλη μου την περιφρόνηση μετά από ένα μήνα που είχε προσκολληθεί σε μάς. Ο
καλός Klipstein υφίσταται τις συνέπειες του ταξιδιού και είναι ισχνός σαν γάτος.
[απόσπασμα σβησμένο]. Σηκώνω τα μάτια και όλα είναι υπέροχα. Ξαναβρέθηκα
ολόγυμνος απροσδόκητα σ' αυτά τα κλασικά νερά. Σαλαμίνα! Μου φαίνεται πως έγινε μια
ναυμαχία κάποτε σ' αυτό το μέρος. Η Ελευσίνα είναι απέναντι, λίγα χιλιόμετρα από δώ. Όλη
την ημέρα ήταν ρόδινη και τώρα το σκοτεινό γαλάζιο έχει εισβάλει στις πλαγιές των βουνών
και στην ακτή που ανηφορίζει από την θάλασσα. Ελευσίνα; Δεν γίνονταν εκεί “μυστήρια” τον
παλιό καιρό; Είδα τον Όλυμπο, πρώτα της Ασίας κ' ύστερα, πριν δυό μέρες, τον αληθινό,
όπου βροντούσε ο Δίας. Είναι ένα όμορφο βουνό με ωραίο περίγραμμα που ξέχασα να το
σκιτσάρω. Είδα τη Λήμνο και την Πάρο για μέρες με κομμένη την ανάσα. Ήταν πολύ
όμορφα. Η φήμη τους όμως είναι ανώτερη. Οι σιδερένιες Πύλες, τί σκληρή μπλόφα! Κι'
ωστόσο, η Ακρόπολη στέκεται πίσω από ένα απρόσιτο νησάκι και, διάβολε, από την
κορυφή δεν μπορεί κανείς να τη δεί.
Και να έρθουμε στο γιατί όλα αυτά; Μας έχουν πετάξει σ' ένα έρημο νησί σαν σκύλους
της Κωνσταντινούπολης. Φτάνει το καϊκι, που στη πρύμη του είχαμε περάσει δυό νύχτες
κάτω από τ' άστρα. Μας κατέβασαν σε μια βάρκα και μας αποβίβασαν πίσω από ένα
περιφραγμένο κοτέτσι, μας πήραν τα ρούχα μας και τα ονόματά μας και, μιάς και ήμαστε
επιβάτες πρώτης θέσης (που έκαιγε ολόκληρη από τους ατμούς του μηχανοστασίου), μας
είπαν: Μείνετε εδώ τέσσερις μέρες. Άνοιξαν το φράκτη του κοτετσιού και τα κουνέλια
εκσφενδονίστηκαν στο λιβάδι. Πυρακτωμένα βράχια, κυπαρίσσια, πεύκα με ύψος ένα και
ογδόντα, ένα κουτούκι, μερικές παράγκες; αυτά όλα κι' όλα. Νερό παντού γύρω και ήλιος
όσο θες. Μια απρέπεια, μια παλιανθρωπιά δύο ή τριών δημοσίων υπαλληλίσκων. Κι ο
Παρθενώνας τόσο κοντά να μας περιμένει!
Αλλά η μοναξιά μας έχει και τη γοητεία της: μπορεί κανείς να τεμπελιάζει χωρίς τύψεις.
Και ο Klips κάνει αξιολάτρευτες αγιογραφίες χωρίς καθόλου να συγχίζεται. Ο άλλος μου
κάθεται στο στομάχι. Αυτό λέγεται όταν κανείς έχει φάει πάρα πολύ και τον πονάει η καρδιά
του. Σήμερα το πρωϊ έγινε ένας ψευτοσυναγερμός για κάποιο υποτιθέμενο πόλεμο με το
Μαρόκο. Τότε είπα: Γερμανοί ψοφίμια! Ανήγγειλα ότι θα 'παιρνα το τουφέκι μου και θα
πήγαινα να σπάσω τα δόντια κάποιου! Σαν παιδί, τ' ορκίζομαι!
Στην πραγματικότητα δεν ξέρω τίποτε. Πάνε βδομάδες που δεν διαβάζω εφημερίδες και
δεν λαβαίνω γράμματα ούτε κάρτες. Είχαμε πάει στο Άγιο Όρος [...]
Η Εθνική Βιβλιοθήκη προσφέρει εκατό φορές περοσσότερα. Ο 'Αθως δεν είναι ωραίος,
είναι ενδιαφέρων. Μετά δεκαπέντε μέρες τον έχεις μπουχτίσει, ενώ εφτά εβδομάδες στην
Κωνσταντινούπολη άφησαν μέσα μας ρίζες που δεν μπορείς να τις βγάλεις χωρίς να
πονέσεις. Α, αν μπορούσες να διανοηθείς, τι είναι αυτοί οι δέκα μιναρέδες στις πεντέμισυ το
βράδυ όταν, καθώς έρχεσαι από την καραντίνα του Βοσπόρου, βλέπεις την
Κωνσταντινούπολη κόντρα στο φως!
Είμαι γεμάτος ελπίδες για την Ακρόπολη! Βλέπω από τούτο το νησί αυτά τα κατάξερα
βουνά φτιαγμένα από καμένο χώμα, τη γαλάζια θάλασσα και, προπάντων, αυτό το άγνωστο
φως που συνδέει [...] τα βουνά με τη θάλασσα και ξέρω πως οι κολώνες και το σύνολο των
υπόλευκων μαρμάρων είναι η ψυχή του ανεπανάληπτου αυτού τοπίου. Το απολαμβάνω και
γλυκαίνεται η ψυχή μου. Δεν είναι μόνο λόγια αυτά: θα ετοιμαστώ σαν φιλάρεσκος και
ντελικάτος εραστής. Θα περιμένω να φτάσω στον Πειραιά και, μέσα στη μοναξιά της
νύχτας, θα πάω να προσκυνήσω (στον Παρθενώνα) [...]
Είναι χλωμή σαν μια αναιμική παιδούλα. Γιατί αυτή η θηλυκή παρομοίωση μου έρχεται
τόσο φυσικά; Αισθάνομαι ότι οι δεκαπέντε μέρες του Άθω με κάνουν να εκτιμώ ακόμα και
την παρέα των ουραγκοτάγκων που αποτελείται από τα δύο μου αστέρια, τον αγιογράφο
και τον μουσικό. Ο αγαπητός μουσικός, που έχει δηλώσει ότι η τελετουργική βυζαντινή
μουσική είναι το τραγούδι του μουεζίνη [απόσπασμα σβησμένο]. Επιστρέφω στον τεράστιο
πίθηκό μου ή μάλλον θ' αρχίσω να μιλάω για δυό τεράστιες Ελληνίδες που ήρθαν χτές το
βράδυ στην παραλία, σκορπίζοντας γύρω ένα άρωμα που εισέπνεα με λαιμαργία. Διάβολε,
τι γυναίκες και τι όμορφα κτήνη! Είπα στους άλλους ότι δεν επρόκειτο να δούμε τίποτε
διαφορετικό στους Δελφούς με τις δυό Καρυάτιδες του Θησαυρού. Κάθησαν σ' ένα τραπέζι
και περιδρόμιασαν [...]. Τι μπράτσα είχαν, τι σαγόνια πλατιά και χοντρά, και τι στήθη
αξιολάτρευτα. Στα πόδια, σας το λέω στα σίγουρα, ήταν σαν Καρυάτιδες και ο Maillot, αν
ήθελε να αντογράψει τα αγάλματα, δεν θα είχε να κάνει τόπτε άλλο παρά να μεταφέρει
αυτές τις δυό στον πηλό. Σας ομολογώ πως τις κρυφοκύταζα μια ολόκληρη ώρα. Δεν τις
πόθησα, αφού δεν θα χρησίμευε σε τίποτε κι' αφού έχω ποθήσει τόσες σαν κι' αυτές χωρίς
αποτέλεσμα.
Ώρες-ώρες θα ήθελα να ήμουν ο Csadra, ο Μαγυάρος φίλος σας, και να χαϊδολογιέμαι
με καμιά στο βάθος του Prater. Φταίει ο Άθως αν κάποιος φτάνει στο σημείο να
προσεύχεται μ' αυτό τον τρόπο στις Καρυάτιδες. Υπάρχουν στιγμές που ασθάνομαι
γλύπτης μ' έναν ασυνήθιστο τρόπο. Με διακόσια κιλά πηλό και μια όμορφη γυναίκα θα
ήμουν ικανός να κάμω σπουδαία πράγματα.[...]
Να ένας ναυτικός που προχωρεί την αμμουδιά. Τραγουδάει λυπηρότατους τούρκικους
αμανέδες. Σκέπτομαι πως αν ξαφνικά, μετά από δέκα χρόνια, άκουγα ένα απ' αυτά τα
τραγούδια, θα ένιωθα μια νοσταλγία απέραντη και θα 'πεφτα σε μελαγχολία, γιατί αυτή η
μουσική με συναρπάζει και με αναστατώνει. Είχαμε ξενυχτήσει όρθιοι στην εκκλησία της
μονής των Ιβήρων για τη γιορτή της Παναγίας και όλη νύχτα άκουγα την ίδια αργόσυρτη
μελωδία. Ο επίσκοπος έμεινε στο θρόνο του από τις 8 το βράδυ ως τις 9 το πρωϊ. Ήταν
εντυπωσιακό να αισθάνεσαι ότι βρίσκεσαι εκεί, πάνω στον Άθω, στο Άγιο Όρος και, καθώς
ήμουν πεθαμένος στην κούραση, είχα πέσει σε μια γλυκύτατη νάρκη [...]
Καλή αντάμωση. Είμαι πάντα και για τους δυό σας ο πιο αφοσιωμένος
Ch. E.
Jeanneret
Δευτέρα 10 Σεπτεμβρίου 1911 στο νησί του Αγίου Γεωργίου, κοντά στον Πειραιά”.

Στις 17 Οκτωβρίου, ένας Γερμανός ταξιδιώτης γράφει από τον Αγ. Γεώργιο στον
κουνιάδο του:

Σε Καραντίνα, [Αγ.] Γεώργιος, Πειραιάς στις 17.10.1911

Αγαπητέ Arnold,
Η καραντίνα δεν είναι κάτι το όμορφο, ιδίως εδώ, απερίγραπτη. Έφθασα εδώ χθες με το ιταλικό
πλοίο "Giava" από την Κατάνη μέσω των Χανίων Κρήτης. Νάπολης, Παλέρμου, Μεσσήνας,
Ταορμίνας, η μια πιο όμορφη από την άλλη, με υπέροχες θαλάσσιες διαδρομές. Αύριο αναχωρώ για
Αθήνα, και μετέπειτα μέσω Βόλου και Θεσσαλονίκης με προορισμό τη Τουρκία. Η Μεσσήνα έχει
υποστεί φριχτή καταστροφή, μοιάζει με απέραντο ερείπιο, κανένα σπίτι δεν παρέμεινε ανέπαφο.
Μόνο ένα μικρό μέρος της έχει καθαριστεί. Έφθασα εκεί κατά την 5η πρωινή κατά τη διάρκεια
δυνατής καταιγίδας με το τρένο μέσω Παλέρμου, και πραγματικά η καταστροφή άφησε μια φριχτή
εντύπωση. Υπέροχη ήταν η παραλιακή διαδρομή από την Μεσσήνη, μέσω Ταορμίνας προς Κατάνη
μέσα από τους πορτοκαλεώνες. Η Αίτνα είχε κρυμμένη τη κορυφή της, αυτή τη στιγμή βρίσκεται μια
μεγάλη έκρηξη εν δράσει, από την θάλασσα φαίνεται έντονη η δράση της φωτιάς. Έχει πολλή ζέστη,
αλλά την έχω κάπως συνηθίσει.
 Πολλούς χαιρετισμούς σε σένα, την Άννα και τα παιδιά από τον πάντα έμπιστο κουνιάδο σου
Heinrich.
Έχω γραμματόσημα της Κρήτης για τα αγόρια. Εις το επανιδείν.
Εδώ παρουσιάζονται πολλές ελλείψεις ακόμη και στο μελάνι και την πένα. Σου ζητώ συγνώμη!

Tον Ιούλιο του 1913, ξέσπασε επιδημία χολέρας στα παράλια της Προποντίδας,
Μακεδονία, Θράκη, Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη και πανώλης στην Αλεξάνδρεια της
Αιγύπτου και την Τρίπολη της Λιβύης.
Η Κυβέρνηση θέτει διάφορους περιοριστικούς όρους από αυτές τις προελεύσεις, όπου
ρητά αναφέρεται ο Αγ.Γεώργιος ως τόπος κάθαρσης.
Με Β.Δ της 15 Αυγούστου (ΦΕΚ Α' αρ. 164, 24/8/13), επιβάλλεται πενθήμερη κάθαρση
στους απολυόμενους εθνοφρουρούς από τις τάξεις του στρατού, προερχόμενους από τη
Θεσσαλονίκη “Την κάθαρσιν τύτην θέλουσιι εκτελέσει εις το λοιμοκαθαρτήριον Αγίου
Γεωργίου και εντός των μεταφερομένων αυτούς πλοίων”.
Με Β.Δ της 31 Αυγούστου (ΦΕΚ Α' αρ.210, 19/10/13), επιβάλλεται επίσης πενθήμερη
κάθαρση των προελεύσεων από τα παράλια μεταξύ Δεδέαγατς και Αικατερίνης “Η ως άνω
κάθαρσις θέλει τελείσθαι εν των λοιμοκαθαρτηρίω Αγίου Γεωργίου”. Με Β.Δ της 4
Σεπτεμβρίου (ΦΕΚ Α' αρ.237, 23/11/13), αίρεται η κάθαρση και επιβάλλεται “κατ' άτομον
επίσκεψις και δεκαήμερος υγειονομική επίβλεψις”. Οι τελευταίοι αυτοί περιορισμοί αίρονται
με Β.Δ της 12 Οκτωβρίου (ΦΕΚ Α' αρ. 237, 23/11/13).
Με Β.Δ της 31 Αυγούστου (ΦΕΚ Α' αρ. 210, 19/10/13), επιβάλλεται επίσης πενθήμερη
κάθαρση από τις 28 Αυγούστου σε όλες τις αφίξεις πλοίων από την Τρίπολη της Λιβύης “Η
ως άνω κάθαρσις θέλει τελείσθαι εν τω λοιμοκαθαρτηρίω του Αγίου Γεωργίου”.
Τη ίδια περίοδο, προφανώς λόγω εκδήλωσης κρουσμάτων χολέρας στη Σαλαμίνα,
επιβάλλεται πενθήμερη κάθαρση σε όλες τις αφίξεις από το νησί “Η κάθαρσις αύτη θα
τελήται εις το λοιμοκαθαρτήριον Αγίου Γεωργίου” (Β.Δ της 27 Σεπτεμβρίου, ΦΕΚ Α' αρ.
210, 19/10/13). Ο αποκλεισμός της Σαλαμίνας περατώθηκε με το Β.Δ της 10 Οκτωβρίου
(ΦΕΚ το αυτό, ως άνω).

Το 1914 με το Νόμο 252 (ΦΕΚ Α', 28/4/14), το νησάκι του Αγ. Γεωργίου
απολλοτριώνεται αναγκαστικά υπέρ του Δημοσίου “όπως χρησιμεύσει ως
Λοιμοκαθαρτήριον, εφ' ής και νυν λειτουργεί το ομώνυμον Λοιμοκαθαρτήριον”.

Κατά την άφιξη στην Ελλάδα των προσφυγικών πληθυσμών, ιδιαίτερα από την Ρωσία,
μετά τη Ρωσική επανάσταση του 1917, μεμονωμένα περιστατικά χολέρας απομονώθηκαν
έγκαιρα στα λοιμοκαθαρτήρια του Αγ. Γεωργίου και Θεσσαλονίκης.

Από το Δεκέμβριο του 1918 μέχρι τον Απρίλιο του επόμενου χρόνου, ο Αγ. Γεώργιος
χρησιμοποιήθηκε για τον εκ περιτροπής αρχικό περιορισμό 6.500 περίπου ανδρών του Δ'
Σώματος Στρατού, που είχαν παραδοθεί στους Γερμανούς το 1916 και μεταφερθεί στο
Goerlitz της Γερμανίας και, στη συνέχεια, επέστρεψαν στην Ελλάδα, μετά τη λήξη του Α'
Παγκσμίου Πολέμου, το Νοέμβριο του 1918.

Το 1920, σύμφωνα με την απογραφή της 19 Δεκεμβρίου, o Aγ. Γεώργιος είχε

πληθυσμό τρεις άνδρες και δύο γυναίκες, προφανώς φύλακες, υπαλλήλους και ενοικιαστές
του εστιατορίου, οι οποίοι θα έμεναν μόνιμα στο νησί.

Το 1924, οι εγκαταστάσεις του Αγ. Γεωργίου ανακαινίστηκαν πλήρως και δέχτηκαν

τόσο κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών με την Τουρκία, σύμφωνα με τη Συνθήκη της
Λωζάννης, όσο και και για την υποδοχή των απελευθερωθέντων αιχμασλώτων, πάνω από
100.000 άτομα.

Το Μαϊο του 1924, ο λοχίας του 18ου Συντάγματος, Νικόλαος Λωρέντης, αιχμάλωτος
των Τούρκων από τον Σεπτέμβριο του 1922, απελευθερώνεται, επιστρέφει στην Ελλάδα
και διασώζει συγκινητικά τις στιγμές άφιξης και παραμονής του στον Αγ. Γεώργιο (33).

“Εν τω μεταξύ, το λιμάνι του Πειραιά άρχισε να φαίνεται καθαρά, μα ενώ περιμέναμε να
μπούμε στο λιμάνι, το καράβι μας έκανε μια στροφή και άρχισε να κατευθύνεται προς τ'
αριστερά. Τότε καταλάβαμε πως δεν θα αγκυροβολούσε στο κεντρικό λιμάνι και ρωτώντας
μερικούς του πληρώματος πληροφορηθήκαμε πως θα πήγαινε στον Άγιο Γεώργιο, για
καραντίνα επί 5-6 μέρες. Πράγματι, σε λίγη ώρα το καράβι κυλούσε αργά στα γαλανά νερά
του Αγίου Γεωργίου, όπου και μόλις μπήκε, ανέκοψε την πορεία του και πλεύρισε στη
παραλία του. Ο καπετάνιος μ' ένα πάλι τηλεβόα μας ανακοίωσε ότι λόγω καραντίνας θα
μέναμε εκεί για λίγες μόνο μέρες, και ότι σε λίγο θα έφτανε στο καράβι μια Επιτροπή του
Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού για να μας περιποιηθεί και, ταυτόχρονα, να μας εξετάσουν
γιατροί.
Η ώρα περνούσε χωρίς να έρχεται κανείς προς το πλοίο μας. Μια δικαιολογημένη
αδημονία κατέλαβε πάλι όλους μας για την αναπάντεχη αυτή καθυστέρηση. Μερικές όμως
βάρκες άρχισαν να πλησιάζουν το καράβι μας και από μέσα από αυτές να ακούωνται
ονόματα απευθυνόμενα σε μας, που είχαμε καταλάβει θέση στα κάγκελα του
καταστρώματος, περιμένοντας να δούμε τι θα γίνει.
Και ξάφνου ακούω μια φωνή από μια βάρκα, που φώναζε: “Νίκος Λωρέντης, είναι
μέσα;”. Πετάχτηκα σαν να πέρασε από το κορμί μου ηλεκτρικό ρεύμα και στράφηκα προς
την βάρκα από την οποία ακούστηκε η φωνή. Δεν μπόρεσα να συγκρατήσω τα δάκρυά
μου, όταν μέσα στη βάρκα διέκρινα τον μακαρίτη πια αδελφό μου Γιώργο, που
προσπαθούσε να με ανακαλύψει, πράγμα όμως αρκετά δύσκολο γι' αυτόν, στα χάλια που
βρισκόμουν. Συγκρατώντας τη συγκίνησή μου, φώναξα με όλη μου τη δύναμη: “Γιώργο εδώ
είμαι”, μη μπορώντας όμως να συενεχίσω από τα αναφυλλητά. Με αναγνώρισε φαίνεται,
γιατί είδα τη βάρκα να πλησιάζει αρκετά, παρά την απαγόρευση του λιμεναρχείου.
Και όταν η βάρκα, μόνη απ' όλες τις άλλες, πλησίασε τη σκάλα του βαποριού, που εν
τω μεταξύ την είχαν κατεβάσει για να ανέβουν πάνω τα μέλη της Επιτροπής του Ε.Ε.Σ και
αρκετοί δημοσιογράφοι, άκουσα πάλι τον αγαπημένο μου αδελφό να μου υποβάλει
διάφορες και απανωτές ερωτήσεις, που όμως εγώ δεν μπορούσα εκείνη τη στιγμή να
καταλάβω από τη μεγάλη μου συγκίνηση και χαρά. Θυμάμαι μόνο πως τον ρωτούσα με
κάποιον περίεργο τρόπο για όλους τους δικούς μου. [...]
Και τότε, αποτεινόμενος σε μένα ο αγαπημένος μου αδελφός, μου είπε πως μετά από
3-4 μέρες θα ερχότανε πάλι να με παραλάβη, δεδομένου ότι θα υποβαλλόμεθα σε κάθαρση,
και ότι μ' ένα χωροφύλακα που συνόδευε την Επιτροπή του Ε.Ε.Σ μου έστειλε μερικά
χρήματα και λίγα γλυκά. [...]
Το απογευματάκι, αφού μας δώσανε συσσίτιο από κονσέρβες και άσπρο ψωμί, η
Επιτροπή μας εξέτασε σύντομα και αφού μας ωδήγησαν στις εγκαταστάσεις του Αγίου
Γεωργίου, χωρίς όμως να μας αφήσουν να επικοινωνήσουμε με άλλα πρόσωπα. Τη άλλη
μέρα το πρωϊ, μια άλλη Επιτροπή ήλθε και, αφού μπήκαμε στη γραμμή, μας παρεκάλεσαν
να καθήσουμε κάτω, για να μπορέσουν να πάρουν τα ακριβή στοιχεία μας. Και πράγματι,
άρχισαν να συντάσσονται καταστάσεις με όλα τα στοιχεία μας. Όταν ήρθε η σειρά μου και
δήλωσα πως ήμουν λοχίας του 18ου Συντάγματος, κάποιος με στολή λοχαγού, κάτι είπε
στους άλλους και ύστερα με φώναξαν να περάσω σε κάποιον άλλο θάλαμο. Εκεί, αφού μου
έκαμαν λουτρό, κλιβανισμό, ξύρισμα κλπ, μου έδωσαν μια στρατιωτική στολή, άρβυλα κλπ,
μου είπαν ότι το απόγευμα θα έφευγα μόνος μου για τη Αθήνα” .

Τη περίοδο 1939-40 αναγέρθηκαν νέα κτήρια και έγινε γενικότερη ανακαίνιση των
εγκαταστάσεων.
Κατά τη γερμανική κατοχή, οι εγκαταστάσεις του λοιμοκαθαρτηρίου χρησιμοποιήθηκαν
ως ναυτική βάση, με την αποχώρηση δε των γερμανικών στρατευμάτων ο χώρος
λεηλατήθηκε και ανατινάχθηκαν οι εγκαταστάσεις του. Μετά την απελευθέρωση, άρχισε
αμέσως η ανακαίνιση και ο εφοδιασμός του λοιμοκαθαρτηρίου με τα αναγκαία.

Στις 23 Σεπτεμβρίου του 1947 εμφανίστηκε επιδημία χολέρας στην Αίγυπτο. Αμέσως
λήφθηκαν μέτρα και από τις 10 Οκτωβρίου μέχρι τις 30 Νοεμβρίου “καθαρίστηκαν” στον
Αγ. Γεώργιο 620 επιβάτες πλοίων και 42 που ήλθαν αεροπορικώς από την Αίγυπτο. Με
Υπουργική Απόφαση του Υπουργού Υγιεινής της 27 Νοεμβρίου, που τέθηκε σε ισχύ από
την 1 Δεκεμβρίου “Απαγορεύεται ο κατάπλους εις οιονδήποτε λιμένα του Κράτους πλην του
Πειραιώς, πάντων των εξ Αγύπτου προερχομένων πλωτών μέσων. Τα εν Πειραιεί
καταπλέοντα εξ Αιγύπτου πλωτά μέσα θα τίθενται εις κάθαρσιν εν τω Λοιμοκαθαρτηρίω του
Αγ. Γεωργίου...” (34)
Αυτή ήταν και η τελευταία φορά που το νησί του Αγ. Γεωργίου χρησιμοποιήθηκε ως
λοιμοκαθαρτήριο.
Κατά τα επόμενα χρόνια, ο Άγ. Γεώργιος χρησιμοποιήθηκε για ένα διάστημα, ως
αποικία φρενοβλαβών.
Τον Αύγουστο του 1967, το νησί του Αγ. Γεωργίου παραχωρήθηκε στο Πολεμικό
Ναυτικό και αργότερα, με επιχωμάτωση, συνδέθηκε με τη Σαλαμίνα και τις εγκαταστάσεις
του Ναυστάθμου και σήμερα τα εναπομείναντα κτήρια του χρησιμοποιούνται ως αποθήκες
υλικού.

Υποσημειώσεις
1. Για την ανάπτυξη του
Πειραιά, μεταξύ άλλων, βλ. Β. Τσοκόπουλος, Πειραιάς, 1835-1870, εισαγωγή στην ιστορία
του ελληνικού Μάντσεστερ, Καστανιώτης, Αθήνα 1984, Λ. Μιχελή, Πειραιάς: Από το Πόρτο
Λεόνε στη Μαγχεστρία της Ανατολής, Δρώμενα, Αθήνα 1988, Ν. Ντόριζα, Τα κτήρια του
Πειραιά κατά τον 19ο αιώνα, Εταιρεία Φίλων Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά, 1997, Γ.
Γιαννιτσιώτη, Η κοινωνική ιστορία του Πειραιά 1860-1910, η συγκρότηση της αστικής τάξης,
Νεφέλη, Αθήνα 2006.

2. Ήδη από τις 30 Μαρτίου

1836, ο Δήμαρχος Πειραιώς με επιστολή του προς τη Διοίκηση Αττικής αναφέρει “επειδή το
υπάρχον λοιμοκαθαρτήριον είναι πάνυ ατακτοποίητον και μικρόν...πλοίον “Εύχαρις”
χρησιμοποιείται ως λοιμοκαθαρτήριον και συνιστάται η ίδρυσις λοιμοκαθαρτηρίου εις
περιοχήν διαμετοκομίσεως” (Ιστορικό Αρχείο Πειραιώς, φακ. 1836Α, υποφ. 4). Οι χώροι της
διαμετακομίσεως για τα ατελώνιστα εμπορεύματα είχαν συσταθεί τον προηγούμενο χρόνο
(Β.Δ της 28 Μαρτίου/9 Απριλίου, ΦΕΚ αρ. 12, 5/4/1835). Από της 29 Νοεμβρίου 1837, με
την με αρ. 502 Δηλοποίηση της Γραμματείας των Εσωτερικών (ΦΕΚ αρ. 45, 31/12/1837)
αναγγέλεται στο κοινό η κατασκευή και λειτουργία του λοιμοκαθαρτηρίου Πειραιώς,
παραπλεύρως του κέντρου διαμετακομίσεως, δηλ. στο χώρο που ευρίσκεται σήμερα ο
πρώην Επιβατικός Σταθμός Πειραιώς και τώρα το Εκθεσιακό Κέντρο του ΟΛΠ, μπροστά
από την εκκλησία του Αγ. Νικολάου. Το Β.Δ της 3 Δεκεμβρίου 1838 (ΦΕΚ αρ. 4, 3/2/38) με
τον Κατάλογο των Υγειονομικών Αρχών, αναφέρει μεταξύ των οκτώ λοιμοκαθαρτηρίων και
τον Πειραιά. Παρά τις επανειλημένες όμως εκκλήσεις της Δημοτικής Αρχής και τα επόμενα
χρόνια, η Κυβέρνηση δεν προχώρησε ποτέ στη δημιουργία κανονικού γενικού
λοιμοκαθαρτηρίου, όπως της Σύρας, για πολλούς λόγους.

3. Το Β.Δ της 25 Νοεμβρίου

(ΦΕΚ αρ.37, 31/12/45) “Περί Κανονισμού των Υγειονομείων και Λοιμοκαθαρτηρίων του
Βασιλείου της Ελλάδος” προέβλεπε με σαφήνεια τα ακόλουθα:

Αρθ. 61. Κάθαρσις είναι ο εις τεταγμένην τινά περίοδον χρόνου αποχωρισμός πλοίων,
ανθρώπων, πραγμάτων και ζώων, με σκοπόν του να βεβαιωθή αν φέρωσι μόλυμα λοιμώδους τινός
νόσου, και να εξαειφθή το ενδεχόμενον τοιούτον μόλυσμα δια των αρμοδίων μέσων.
Αρθ.62 . Η κάθαρση είναι ή 1) επιτηρητική ή 2) πραγματική.
Αρθ. 63. Η επιτηρητική κάθαρσις (contumacia d' osservazione) συνιστάται εις το να μένωσι τα
πλοία, οι άνθρωποι, τα πράγματα και τα ζώα ακοινώνητα επί τινα καιρόν, χωρίς να καθαρίζωνται δια
των αρμοδίων μέσων, ως γίνεται εις την πραγματικήν κάθαρσιν.
Αρθ. 64. Η επιτηρητική κάθαρσις δύναται να γενή εις όλους τους λιμένας, όπου υπάρχει
Υγειονομείον πάσης τάξεως.
Αρθ. 65. Εις την επιτηρητικήν κάθαρσιν υποβάλλονται όσα πλοία, 'ανθρωποι, πράγμαρα και
ζώα έρχονται από τόπους ως ελεύθερους με θεωρουμένους, παρέχοντας όμως κατά περίστασιν
απλήν υποψίαν λοιμώδους τινός νοσήματος, και όσα άλλα έρχονται μεν από τόπους ελεύθερους,
δεν έχουν δε τα έγγραφα αυτών, το πλήρωμα τους επιβάτας ή και το φορτίον εν τάξει, ή φέρουν
αρρώστους, με υποψίαν κολλητικής νόσου, ή τέλος αο εξομολογήσειςτων φέρουν αντιφάσεις και
διαφωνίας, ικανάς να γεννήσωσιν ελαφράν υποψίαν ως προς την υγειονομικήν αυτών κατάστασιν.
Εάν όμως η υγειονομική αρχή συλλάβη βαρυτέρας περί τουτων υποψίας, και επομένως θέλει υα
καθυποβάλλει εις την πραγματικήν κάθαρσιν.
Αρθ. 66. Ο ελάχιστος όρος της επιτηρητικής καθάρσεως είναι 24 ώραι, και ο μέγιστος εννέα
ημέραι, προσδιορίζονται δε αι ημέραι παρά της υγειονομικής αρχής αναλόγως του βαθμού της
υποψίας.
Αρθ. 67. Η πραγματική κάθαρσις (contumacia effetiva, de rigore) ή και καρ' εξοχήν απλώς
κάθαρσις λεγομένη, συνίσταται εις το ν διαμένωσι τ μη ελεύθερα πλοία, πράγματα, άνθρωποι και
ζώα επί τινα ωρισμένον καιρόν ακοινώνητα, και να καθαρίζωνται συγχρόνως δια των αρμοδίων
μέσων, προς εξάλειψιν του ενδεχομένου εις αυτά μολύσματος λοιμώδους τινός νόσου.
Αρθ. 68. Η πραγματική κάθαρσις τελείται μόνον εις τους λιμένας όπου υπάρχουν υγειονομεία
και γενικά λοιμοκαθαρτήρια, κατά το περί έδρας των υγειονομικών αρχών Διάταγμα.
Αρθ. 69. Η πραγματική κάθαρσις δύναται να γίνει προς τούτοις και εις τα δημοτικά
λοιμοκαθαρτήρια, αλλά υπό τους εξής όρους. - Το πλοίον πρέπει να ήναι καθαρόν ή ύποπτον
μόνον, να ανήκη εις τον τόπον, όπου υπάρχει λοιμοκαθαρτήριον, και να μη φέρη πργματείας
επιδρεκτικάς μολυσμού. - Όσα πλοία δεν έχουν τας ιδιότητας ταύτας, πρέπει να διευθύνονται εις τ α
γενικά λοιμοκαθαρτήρια.
Αρθ. 70. Τα πολεμικά πλοία, καθαρά μόνον όντα ή ύποπτα και μη φέροντα πραγματείας,
δύνανται να καθαρισθώσιν είς πάντα λιμένα όπου υπάρχει Υγειονομείον οποιασδήποτε τάξεως.
Επίσης προέβλεπε με λεπτομέρεια τη διάκριση των Υγειονομικών Αρχών σε Υγειονομεία Α', Β'
και Γ” τάξεως, Υγειονομικούς Σταθμούς, Υηειονομικά Περιφράγματα, Υγειονομικά Φυλακεία,
Δημόσια (Γενικά) Λοιμοκαθαρτήρια, Α', Β' και Γ' τάξεως και Δημοτικά Λοιμοκαθαρτήρια. Θα πρέπει
να σημειωθεί ότι ο θεμελιακός Νόμος ΚΒ' της 25 Νεμβρίου 1845 “Περί Υγειονομικών και Ποινικών
διατάξεων” η ισχύς του οποίου, με ελάχιστες τροποποιήσεις, διάρκεσε μέχρι τις αρχές του 20ου
αιώνα, προέβλεπε (άρθρο 13, παρ. Γ') ότι με Β.Δ θα μπορούσε να ορίζεται εκάστοτε η τοποθεσία
όπου συνιστώνται Υγειονομικές Αρχές. Κατ' αυτό τον τρόπο η Πολιτεία διέθετε μεγάλη ευλιξία στη
σύσταση ή κατάργηση Υγειονομείων και σταθμών ή λοιμοκαθαρτηρίων, ανάλογα με τις
παρουσιαζόμενες ανάγκες. (Βλ. Ν. Χαραλάμπους, “Το νομοθετικό πλαίσιο ίδρυσης και λειτουργίας
των Υγεινομείων και λοιμοκαθαρτηρίων στο νεοσύστατο Ελληνικό Κράτος (1831-1910)” στο τόμο
Πρακτικών Ημερίδας Ιστορίας Ναυτικής Ιατρικής με θέμα “Η ιστορία των λοιμοκαθαρτηρίων και
Υγειονομείων στον Ελλαδικό χώρο”, Σαλαμίνα 2007).

4. Το άρθρο 2 του Β.Δ της

19 Ιουλίου 1866 (ΦΕΚ αρ. 56, 30/7/66) “Περί μέτρων προς απόκρουσιν της χολέρας”
αναφέρει χαρακτηριστικά: “Tα εξ επιχολέρων μερών προερχόμενα πλοία και ατμόπλοια δεν
είναι δεκτά ειμή εις τα λοιμοκαθαρτήρια Δήλου, Κερκύρας, Σκιάθου και Αγίου Γεωργίου της
Σαλαμίνος, δεν επιτρέπειται δε η κάθαρσις εις το τελευταίον τούτο, αν κατά τον διάπλουν
συνέβη κρούσμα 'η θάνατος εκ χολέρας”. Το 1866 όμως χρησιμοποιήθηκε έκτακτα και για
την πραγματική ενδεκαήμερη κάθαρση του αγγλικού ατμοπλοίου Gleadow, το οποίο
έφθασε στον Πειραιά από τη Βενετία με ζημία (Β.Δ της 16 Οκτωβρίου, ΦΕΚ Α' αρ. 286,
16/1886). Το 1894, επίσης, χρησιμοποιήθηκε έκτακτα για την πραγματική κάθαρση του
ιταλικού ατμοπλοίου Solunto, το οποίο, προερχόμενο από την Κωνσταντινούπολη, υπέστη
βλάβη και έφθασε στον Πειραιά ρυμουλκούμενο “χωρίς να συγκοινωνήσωσιν οι εν των
ατμοπλοίω με τους εν των ειρημένω λοιμοκαθαρτηρίω τελούντας επιτηρητικήν κάθαρσιν”
(Β.Δ της 14 Φεβρουαρίου, ΦΕΚ Γ' αρ. 17, 14/2/94).

5. Η χολέρα στη Σκιάθο

λέγεται ότι μεταδόθηκε από την Κωνταντινούπολη. Η εφημερίδα Ακρόπολις σε ανταπόκριση
από την Κωνσταντινούπολη στις 30 Ιουλίου 1892, ανέφερε ότι η χολέρα του 1848 (όπως το
1854 και 1865) μεταδόθηκε από το λοιμοκαθαρτήριο του Νογαρά (Δαρδανέλλια) στον
Ελλήποντο και γι' αυτό το λόγο οι Τούρκοι επιθυμούν τούτο να μεταφερθεί εκτός
Ελλησπόντου, σε ακατοίκητο νησί κοντά στη Τένεδο. Πλέον, όμως, πιθανή θεωρείται η
μετάδοση της χολέρας εκείνης της χρονιάς, που έδωσε την ευκαιρία στον Αλ.
Παπαδιαμάντη να γράψει το γνωστό διήγημα “Βαρδιάνος στα σπόρκα”, να έγινε από τη
Θεσσαλονίκη (βλ. Παράρτημα Γ' “περί λεπτομερειών των εφαρμοστέων κατά της χολέρας
μέτρων” (ΦΕΚ Α' αρ. 143, 13/6/1911). Στη Κεφαλονιά η χολέρα μεταδόθηκε από τη Μάλτα
(Ι. Γ. Λασκαράτος, Πρόληψις της αρρώστιας και κοινωνική προστασία στα Επτάνησα επί
Αγγλοκρατίας (1815-1864), Αθήνα 1985).

6. O Ravasini (C. Ravasini,

Documenti Sanitari, Bolli e Sugelli di disinfectione νel passato, Trieste 1958, σελ. 134)
αναφέρει ως έτος ίδρυσης το 1864 χωρις να κάνει μνεία της πηγής, τεκμαίρεται, όμως, ότι
εγνώριζε την εργασία του Bussοlin. Ο G. Bussolin, διευθυντής του λοιμοκαθαρτηρίου San
Bartolemeo της Τεργέστης επισκέφθηκε, μεταξύ άλλων χωρών, και την Ελλάδα τον Ιούνιο
του 1880 και περιέγραψε αναλυτικά τις εγκαταστάσεις των λειτουργούντων τότε
λοιμοκαθαρτηρίων Πειραιώς, Αγ. Γεωργίου, Κερκύρας και Δήλου (το οποίο ανέκαθεν
χρησίμευε ως λοιμοκομείο) ως και της Σύρου, έστω εάν είχε παύσει η χρήση του (G.
Bussolin, Delle Istituzioni di Sanita Marittima nel Baccino de Mediterraneo, Studio
Comparativo, Trieste 1881). Βλ. Παράρτημα 1.

7. 'Ενας Άγγλος ταξιδιώτης

με το ατμόπλοιο Danube τηςγαλλικής Messageries Imperiales που είχε αποπλεύσει από
την Κωνσταντινούπολη στις 2 Αυγούστου γεμάτο πρόσφυγες, λόγω της επιδημίας χολέρας,
αναφέρει στην εφημερίδα Times τα ακόλουθα: “Κάθε λιμάνι στη Μεσόγειο είναι κλειστό για
μας. Ελάχιστα μας επιτρέπεται να κυττάξουμε τη στεριά στον Πειραιά ή τη Μεσσίνα όπου η
αποβίβαση ήταν απαγορευμένη σε κάθε περίπτωση” (D. Vendervelde, “Italy: “Disinfection at
Messina, 1865”, Pratique, αρ. 1, τ. 3, σελ. 27). Βλ. Παράρτημα 5 απόσπασμα έκθεσης του
Β. Ιατροσυνεδρίου της 27 Αυγούστου 1865 που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Αιών της 1
Σεπτεμβρίου 1884 και στην οποία γίνεται λεπτομερής ανασκόπηση των ληφθέντων μέτρων
κατά την περίοδο εκείνη. To Bασιλικό Ιατροσυνέδριο ιδρύθηκε το 1834 και η αρμοδιότητά
του, μεταξύ άλλων, ήταν “να συσκέπτεται εν συλλόγω περί εμβριθών ιατρικών ζητημάτων
περί των οποίων ήθελεν εύλογον να ζητήση την γνώμην του η των Εσωτερικών Γραμματεία”

8. Προφανώς πρόκειται για

τυπογραφικό λάθος. Η ορθή ημερομηνία θα πρέπει να είναι 28 Φεβρουαρίου.

9. Ανδρέας Συγγρός,
Απομνημονεύματα, Βιβλίο Δεύτερο τ. Β' και Γ', ανατύπωση Εστίας, Αθήνα 1988.

10. Εγκύκλιος Υπουργείου

Εσωτερικών με αρ. 25, της 28 Ιουνίου 1873 (Συλλογή των Εγκυκλίων Διαταγών του επί των
Εσωτερικών Υπουργείου του έτους 1873, Αθήναi 1874). Το λοιμοκαθαρτήριο της Σκιάθου
τέθηκε σε λειτουργία με Β.Δ της 17 Ιουλίου 1873.

11. Ο Αριστείδης Κ. Δόσιος

(1844-1881), γόνος άριστης και φιλοβασιλικής αθηναϊκής οικογένειας, αναμίχθηκε σε νεαρή
ηλικία σε αντιοθωνική κίνηση και ήταν ο δράστης απόπειρας κατά της βασίλισας Αμαλίας,
στις 5 Σεπτεμβρίου 1861. Καταδικάστηκε σε θάνατο αλλά ο Όθων μετέτρεψε την ποινή του
σε ισόβια. Μετά την εκθρόνιση του Όθωνα, αμνηστεύθηκε και μετέβη στην Ιταλία όπου
σπούδασε οικονομικά.

12. Ο Ι. Μινώτος καταγόταν

από παλαιά ευγενή οικογένεια της Ζακύνθου. Θα πρέπει να έφθασε στον Πειραιά στις 4 ή 5
Αυγούστου και να διάβασε το σχόλιο της Εφημερίδος των Συζητήσεων (φύλλο της 4
Αυγούστου, που αναδημοσιεύθηκε αυτούσιο στην εφ. Αιών της 7 Αυγούστου) περι των
ληφθέντων μέτρων κατά της χολέρας.

13. Παραθέτουμε τα σχετικά

κείμενα στο Παράρτημα 2 - 4 και 7, διότι παρέχουν πολλές πληροφορίες και αναπαριστούν
με ενάργεια τις πραγματικές συνθήκες διαβίωσης στα λοιμοκαθαρτήρια, όπως τις έζησαν
αυτόπτες μάρτυρες.

14. Σπ. Λάμπρος, “Φοίνικες

εν Αγίω Γεωργίω τω παρά τη Σαλαμίνι”, Ιστορικά Μελετήματα, Αθήναι 1884, (σελ 33-43).
Πολλοί ταξιδιώτες, σε επιστολές που έγραψαν κατά την παραμονή τους σε λοιμοκαθαρτήρια
ή στα ημερολόγιά τους, αναφέρουν την ευχέρεια που παρέχει ο ελεύθερος χρόνος για
ανάπαυση από τις ταλαιπωρίες του ταξιδιού, περισυλλογή και δημιουργική συγγραφική
δραστηριότητα.
“Εάν σκέπτεστε...να επιχειρήσετε τη συγγραφή ενός βιβλίου ή να συνεχίσετε το
ημερολόγιό σας, ..., δεν υπάρχει καλύτερο μέρος από ένα λοιμοκαθαρτήριο. Με αυτό τον
τρόπο απασχολούμενοι κατά λογικό τρόπο, αντί να μεμψιμοιρείτε για την αναγκαία
φυλάκιση, κάθε ημέρα θα φέρνει μαζί της νέα χαρά, που θα γίνεται περισσότερο αποδεκτή,
με την πεποίθηση ότι δεν πήγε ο χρόνος χαμένος” (Τ. Η. Usborne, A new guide to the
Levant, ..., London 1840, σελ. 63-84). O Sir Francis Galton φθάνει στη Σύρα στις 3
Σεπτεμβρίου του 1842. “...Οι εννέα ή δέκα ημέρες αναπαύλα στη καραντίνα της Σύρας δεν
ήταν καθόλου άσχημες. Βρήκα απασχόληση και πέρασαν ευχάριστα...”. (Francis Galton,
Memories of my life, London 1908, σελ. 53-54). Ο Ε. Warburton, αρχές της δεκαετίας
του 1840, ερχόμενος από τη Τουρκία παραμένει 15 ημέρες στο λοιμοκαθαρτήριο της
Σύρας “Επιτέλους η καραντίνα μας έληξε. Σχεδόν μετάνοιωσα για την απελευθέρωσή μας
διότι η τέλεια ανάπαυση που χρειαζόμαστε ήταν σπουδαία μετά από ένα ακατάπαυστο και
κοπιώδες ταξίδι. Στο τέλος αγάπησα τα βράχια, τη λαμπρή θάλασσα και την εναλλασόμενη
θέα γύρω μας. Τίποτε δεν ήταν ανιαρό εκτός από την αίσθηση του περιορισμού” (Eliot
Warburton Esq., The Crescent and the Cross., τ. II, 6η έκδοση, London 1847). Ο διάσημος
μυθιστοριογράφος Gustave Flaubert ταξιδεύει με τον επιστήθιο φίλο του Maxim Ducamp
από την Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη με το γαλλικό πλοίο Μέντωρ, φθάνει στον Πειραιά
το μεσημέρι της Τετάρτης 18 Δεκεμβρίου 1850 (ν. η) και την επομένη γράφει στο φίλο του
Λουδοβίκο Μπουγιέ: “ [...] Βρίσκομαι εδώ από χθές. Να’ μαστε λοιπόν στρατωνισμένοι στο
λοιμοκαθαρτήριο μέχρι την Κυριακή...Διαβάζω Ηρόδοτο και Thirwall [...]. (Γράμματα του
Φλωμπέρ από την Ελλάδα (επ. Ν. Αλιφέρη), Άγρα, Αθήνα 1995, σελ.. 27).

15. εφ. Αιών, 19 Ιουλίου

1884

16. εφ. Αιών, αυτόθι

17. βλ. Παράρτημα 5, εφ.

Αιών, 31 Ιουλίου 1884

18. Με Β.Δ της 27 Ιουλίου /

8 Αυγούστου (ΦΕΚ αρ. 29, 17/8/1843) “Περί λοιμοκαθαρτικών οψοπωλείων” είχαν οριστεί
σαφή μέτρα για την αποφυγή κερδοσκοπίας από τους πανδοχείς, τα οποία με την πάροδο
του χρόνου ατονούσαν.

19. βλ. Παράρτημα 6, εφ.

Σφαίρα, 21 Αυγούστου 1884

20. εφ. Αιών, 30 Αυγούστου

1884. Ήδη από το 1847 απαντάται νομοθετική ρύθμιση του διαχωρισμού των αφίξεων (Β.Δ
της 8 Δεκεμβρίου, ΦΕΚ αρ. 35,31/12/47 “Περί της από το λοιμοκαθαρτήριον Αιγίνης
αποχωρήσεως των εκτελούτων κάθαρσιν”).
 21. εφ. Αιών, 1 Σεπτεμβρίου
1884.

22. Κ. Krumbacher,
Ελληνικό Ταξίδι, Ιστορητής, Αθήνα 1994

23. Τα λοιμοκαθαρτήρια του

Αγ. Γεωργίου και Δήλου έχουν ήδη συνδεθεί με υποβρύχιο καλώδιο από το 1884, όπως
μαρτυρεί ο Ταχυδρομικός και Τηλεγραφικός Χάρτης της Ελλάδος του Γ. Α. Σκανδαλίδη του
1890. Το ταχυδρομικό γραφείο του Λοιμοκαθαρτηρίου του Αγίου Γεωργίου δεν είναι γνωστό
πότε επακριβώς ιδρύθηκε. Με Β.Δ, πάντως, της 1 Νοεμβρίου (ΦΕΚ Α' αρ. 345, 12/11/10),
εγκρίνεται η ανασύσταση του ταχυδρομικού και τηλεφωνικού γραφείου του Αγ. Γεωργίου και
η κατασκευή της σχετικής τηλεφωνικής γραμμής (Δελτίο ΤΤΤ 1910, αρ. 9, σελ. 185). Με την
έναρξη, όμως, εφαρμογής της Αγροτικής Ταχυδρομικής Υπηρεσίας, το ταχ. γραφείο
καταργείται., αλλά διατηρείται το τηλεφωνικό γραφείο (Β..Δ της 20 Ιουνίου ΦΕΚ Α' αρ. 155,
24/6/11). Οι ανάγκες φαίνεται είναι μεγάλες και απαιτούν την ύπαρξη ταχ. γραφείου, το
οποίο επανασυστάται με Β.Δ της 20 Ιουνίου (ΦΕΚ Α' αρ. 218, 9/8/11), με το οποίο
συγχωνεύεται η πρϋπάρχουσα τηλεφωνική σύνδεση. Πρβλ. Στ. Κασιιμάτη, Τα νέα
ταχυδρομικά γραφεία μετά το 1910. Η σφραγίδα 5ου τύπου, Φιλοτελική Βιβλιοθήκη
Ελληνικής Φιλοτελικής Εταιρείας αρ. 40, Αθήνα 1980 , και Θ. Παπαηλιού, Η αγροτική
υπηρεσία εν Ελλάδι, Κατάταξις των αγροτικών σφραγίδων, Φιλοτελική Βιβλιοθήκη ΕΦΕ αρ.
41, Αθήνα 1980. Οι ακραίες γνωστές ημερομηνίες της σφραγίδας του ταχ. γραφείου με την
επιγραφή ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ (ΛΟΙΜΟΚ.) είναι 17 Οκτωβρίου 1911 (το μόνο μέχρι σήμερα
γνωστό ταχυδρομημένο αντικείμενο με την ανωτέρω σφραγίδα, στη συλλογή του
συγγραφέως) και 11 Ιουλίου 1913 (σε μεμονωμένο γραμματόσημο). Δεν είναι γνωστό πότε
καταργήθηκε το ταχυδρομικό και τηλεφωνικό γραφείο του Αγ. Γεωργίου. Το 1931 δεν
υφίσταται. βλ. Οδηγό της Υπηρεσίας των Ταχυδρομείων, Τηλεγραφείων και Τηλεφωνείων,
Αθήναι 1931.

24. Για τα πλούσια

πρσφερόμενα γεύματα στα πλοία του Αυστριακού Λλόυδ, της γαλλικής Messageries και των
ιταλικών εταιρειών που συνέδεαν τον Πειραιά με τη Δύση και την Ανατολή, βλ. σχετικές
περιγραφές Α. Βιρβίλη, “H ατμοπλοϊκή σύνδεση της Τεργέστης με τον Πειραιά το 1837”,
H.P.S.A News Bulletin vol. 66 no. 2, 2006, Φιλοτέλεια αρ. 642/2007 καιi OPUS αρ. 7/2007 .

25. Από την εμφάνιση της

χολέρας στη Ρωσία μέχρι τις 23 Σεπτεμβρίου, υπήρξαν 250.000 θύματα. Χαρακτηριστικό
δείγμα του φόβου μετάδοσης των μολυσματικών ασθενειών στην Ελλάδα είναι και το
ακόλουθο περιστατικό. Η Μεγάλη Δούκισσα της Ρωσίας, ευρισκόμενη στο λοιμοκαθαρτήριο
του Βίδου στη Κέρκυρα για πενθήμερη κάθαρση, παρακολούθησε την ορθόδοξη λειτουργία
στο εκεί παρεκκλήσιο και, στο τέλος της λειτουργίας, εφίλησε με σεβασμό το χέρι του
ιερέως. Ο υγειονόμος έθεσε αμέσως τον ιερέα σε κάθαρση. (εφ. Ακρόπολις, 10 Οκτωβρίου
1892). Η αυστηρότητα των μέτρων που επέβαλε ο Κανονισμός των Υγειονομείων και
Λοιμοκαθαρτηρίων της Ελλάδος του 1845, ετηρείτο απαρέγκλιτα. Πρβλ. και το όμοιο
περιστατικό του Α. Συγγρού με το φίλο του Αλκ. Καμπά, 20 χρόνια ενωρίτερα.

26. εφ. Ακρόπολις, 1 Ιουλίου

1892. Με Υπουργική Απόφαση του Υπουργού των Εσωτερικών με αρ. 22306, ορίζονται
έξοδα γραφικής ύλης και έκτακτου φωτισμού 30 δρχ. τον μήνα (ΦΕΚ Α' αρ. 346, 25/9/92).

27. Ο E. Gardner, εταίρος

του Gonvill και Caius College του Cambridge, ήταν ο πρώτος μαθητής της Σχολής, από την
ίδρυσή της το 1886. Τον επόμενο χρόνο έγινε Διευθυντής, θέση που κράτησε μέχρι το 1895,
όταν παραιτήθηκε και έγινε Καθηγητής της Κλασσικής Αρχαιολογίας στο University College
του Λονδίνου (Helen Waterhouse, The British School of Athens. The First Hundred Years,
 Thomas & Hudson, London 1986).

28. εφ. Σφαίρα, 27

Αυγούστου 1893.

29. Υπουργείον
Εσωτερικών, Πίναξ Δήμων και Κοινοτήτων του Κράτους, τεύχος Α', Αθήναι 1920

30. Παραθέτουμε το οικείο

λήμμα στο Παράρτημα 8, το οποίο δίδει μια ιδέα για τη συγκρότηση του λοιμοκαθαρτηρίου
και τις συνθήκες διαβίωσης σε αυτό.

31. Le Corbusier, Κείμενα

για την Ελλάδα, φωτογραφίες και σχέδια, Άγρα, Αθήνα 1987. Ο Le Corbusier, κατά την
παραμονή του στην Αθήνα ειδε και τις κηδείων εκείνων που πέθαναν από χολέρα.
“Διέσχισα και πάλι σήμερα μια πετρώδη έκταση ενός απέραντου τοπίου. Για να τα καταφέρω
με τη χολέρα του 1911 που κατέκλυζε την Ανατολή, θα πρέπει να είχα πιει πολλή μαστίχα.
[...] Σήμερα, έχω μεθύσει πάλι με μαστίχα. Είδα να κουβαλούν νεκρούς στους δρόμους, με
πρόσωπο ξέσκεπο, πράσινο, γεμάτο μύγες. Είδα παπάδες στα μαύρα με το ορθόδοξο
ράσο”.

32. Οικισμός με υγειονομικό

σταθμό στο ανατολικό στόμιο του Βοσπόρου, στην ευρωπαϊκή ακτή, όπου έκαναν στάση τα
προερχόμενα από τη Μαύρη Θάλασσα πλοία.

33. Ν. Ε. Λωρέντης, Η
κόλαση της εικοσάμηνης αιχμαλωσίας μου, Αθήνα 1976, σελ 121-123.

34. Φ. Κοπανάρης, “Η
χολέρα εν Αιγύπτω και τα εν Ελλάδι μέτρα προφυλάξεως”, Αρχεία Υγιεινής, Περίοδος Γ'
(Απρίλιος-Δεκέμβριος), αρ. 4-12, Αθήνα 1947.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
1. Περιγραφή του λοιμοκαθαρτηρίου του Αγ. Γεωργίου από τον G. Bussolin (απόδοση
Πολύκαρπου Παπασπηλιόπουλου)

[...] Το λοιμοκαθαρτήριο της Σαλαμίνας είναι πιο ευρύχωρο από το προηγούμενο [του
Πειραιώς]. Ευρισκόμενο επάνω σε μία νησίδα στα δυτικά του κόλπου, πιο κοντά στα Μέγαρα παρά
στον Πειραιά, περιβάλλεται εξ αποστάσεως από τα βουνά της Αττικής, με υγιεινότατο αέρα και
μαγευτική θέα. Εδώ πλοία, επιβάτες και φορτία υποβάλλονται σε παρακολούθηση διαρκείας
μεγαλύτερης των πέντε ημερών, αν είναι ύποπτης προελεύσεως ή υποβάλλονται στην καθαυτό
καραντίνα αν υπάρχει δυσμενές πιστοποιητικό υγειονομικού ελέγχου.
Το 1864, με την τελευταία εισβολή χολέρας σε αυτά τα μέρη, επειδή το λοιμοκαθαρτήριο του
Κανθάρου, με το να είναι πολύ κοντά στον Πειραιά και την Αθήνα και πάρα πολύ περιορισμένο, μη
προσφέροντας πια τις απαραίτητες εγγυήσεις για την προστασία της δημοσίας υγείας,
αποφασίσθηκε από την ελληνική Κυβέρνηση η ανέγερση νέας εγκαταστάσεως σε καταλληλότερο
μέρος. Αυτό έγινε στη Σαλαμίνα, αρχικά με ξύλινες κατασκευές και το επόμενο έτος με κτήρια από
πλίνθους. Υιοθετήθηκε το σύστημα των περιπτέρων. Δύο σπιτάκια το κάθε ένα δύο ισογείων
δωματίων, με χωριστή είσοδο, αποτελούν συνήθως ό,τι θα μπορούσε να αποκληθεί ένα
συγκρότημα. Τα σπιτάκια αυτά είναι είκοσι, συνεπώς δέκα συγκροτήματα. Αν χρειαζόταν να
περιληφθούν τρία, τέσσερα ή περισσότερα τέτοια σπιτάκια σε ένα ξεχωριστό τμήμα, αυτό μπορούσε
να γίνει εύκολα με τη φροντίδα των υγεινομοφυλάκων. Εκτός από τα δέκα αυτά συγκροτήματα, και
σε κάποια απόσταση, είναι ένα κτήριο δύο θαλάμων που χωρίζεται από ένα διάδρομο, και
προοριζόταν για νοσοκομείο λοιμωδών. Πολύ λίγο! Για τις συνήθεις νόσους, τίποτα. Από τη μεριά
της θάλασσας, ένας χώρος επισκεπτηρίου –ένα μικρό υπόστεγο, ανοιχτό σε όλους τους ανέμους,
περιβαλλόμενο από ξύλινο κιγκλίδωμα. Ένα είδος καλύβας, φτιαγμένης από το μοναδικό κάτοικο
του νησιού, έναν υγειονομοφύλακα γέρο συνταξιούχο στρατιώτη, που την έφτιαξε με τις προσφορές
των ευσεβών, που ήταν σε καραντίνα, και των επισκεπτών, με μία καμπάνα, είναι το εκκλησάκι τους.
Κατά τ’ άλλα, εκτός από ένα ισόγειο παλιόσπιτο γι’ αυτόν το φύλακα, τίποτα άλλο. Η κατάσταση
συντηρήσεως των κτισμάτων γενικά σχεδόν ανύπαρκτη. Το μεγαλύτερο μειονέκτημα είναι ότι στις
κατοικίες αυτών που είναι σε καραντίνα δεν υπάρχουν ούτε αποχωρητήρια, ούτε κάτι ανάλογο. Όταν
το επεσήμανα σε αυτόν που με συνόδευε, μου απήντησε με μια χειρονομία που σήμαινε «πάνε στο
ύπαιθρο, πέρα από τα σπίτια».
Μια στέρνα ανοιγμένη ανάμεσα στις πέτρες, στην οποία καταλήγει το νερό της βροχής μέσα
από κεκλιμένα επίπεδα, κατασκευασμένα και επιχρισμένα με πηλό από τον καλό και υπομονετικό
φύλακα, καλύπτει τις ανάγκες του. Δεν επαρκεί όμως καθόλου για να ξεδιψάσουν τους
υποβαλλόμενους σε καραντίνα και για να τους προμηθεύσει το τόσο απαραίτητο για την προσωπική
τους καθαριότητα και άλλες χρήσεις νερό, όσο θα διαρκεί η καραντίνα. Λόγω ελλείψεως πηγής στο
νησάκι, το απαραίτητο νερό πρέπει να μεταφέρεται από τον Πειραιά, όπως τα τρόφιμα και τα άλλα
χρειώδη. Εδώ δεν υπάρχει πλυντήριο, ούτε χώρος για συσκευές για την απολύμανση του
ταχυδρομείου. Και για την φροντίδα των εμπορευμάτων υπάρχει ένα πολύ μικρό ξύλινο στέγαστρο,
ανοιχτό από παντού. Έπιπλα και σκεύη δεν υπάρχουν, όπως και στον Κάνθαρο. Οι προμήθειες για
τους ταξιδιώτες σε περίοδο καραντίνας αναλαμβάνονται από οποιοδήποτε επιχειρηματία.
Το αγκυροβόλιο για τα σκάφη που είναι σε καραντίνα είναι άριστο στον κόλπο της Σαλαμίνας.
Αλλά με το να είναι το έδαφος, στο οποίο βρίσκεται το λοιμοκαθαρτήριο, ελαφρά κεκλιμένο προς τη
θάλασσα, ο ρηχός βυθός προεκτείνεται, κάνοντας αδύνατη την άμεση εκφόρτωση του φορτίου
χωρίς να χρησιμοποιηθούν βάρκες. Αλλά και έτσι θα ήταν δύσκολο χωρίς αποβάθρα. Γι’ αυτό
καταλήγει η αποβίβαση δύσκολη στο λοιμοκαθαρτήριο αυτό και για τους ανθρώπους, από έλλειψη
σημείου προσεγγίσεως. Τέλος δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη ούτε στον Κάνθαρο, ούτε στη
Σαλαμίνα, για απολύμανση δερμάτων, μαλλιού και τιλμάτων (στουπιών), ούτε για παρακολούθηση ή
καραντίνα ζωντανών ζώων, εισαγομένων δια θαλάσσης και προερχομένων από τόπους
μολυσμένους ή απλώς υπόπτους για πανώλη ή επιζωοτία.

2. εφ. ΜΕΛΛΟΝ 31 Αυγούστου 1873

Η ΠΑΡΑ ΤΟΝ ΠΕΙΡΑΙΑ ΚΑΘΑΡΣΙΣ
Ότε επανερχόμην εκ Γερμανίας τω 1867, πλείστα μέρη της Ευρωπαϊκής ηπείρου υπέφερον
από τα δεινά επιδημικής χολέρας, και σχεδόν μόνη η Ελλάς εποίει εξαίρεσιν, κυρίως χάρις εις την
υπό της κυβαρνήσεως επιβληθείσαν κάθαρσιν εις τας εξ επιχολέρων μερών προελεύσεις. Ευτυχώς
η γεωγραφική θέσις της Ελλάδος επέτρεψε την αυστηράν τήρησιν και εφαρμογήν των μέτρων
τούτων ο δε τόπος διήλθεν απρόσβλητος τον απειλούντα αυτόν κίνδυνον.
Και τότε όμως ηγέρθησαν πολλαί φωναί κατά της ελεεινής καταστάσεως των
λοιμοκαθαρτηρίων, ών ιδίως έν το της Δήλου, ήτο απεριγράπτου ελεεινότητος. Αι φωναί αύται
έπρεπε να τύχωσιν όλης της προσοχής της ημετέρας κυβερνήσεως, διότι όσον μέγα και αν ήναι το
καθήκον αυτής να προφυλάξη τον τόπον από τα δεινά της χολέρας ουδείς δύναται να ισχυρισθή, ότι
αφ'ετέρου δεν δικαιούνται παραπόνων οι βλέποντες διακινδυνεύουσαν την υγιείαν των, έστιν ότε δε,
ως εν Δήλω συνέβη, και αυτήν την ύπαρξίν των, ένεκα τηε ελλείψεως πάσης μερίμνης της
κυβερνήσεως ως προς τα λοιμοκαθαρτήρια.
Περιττόν να είπωμεν πόσον είμεθα υπέρ της αυστηράς τηρήσεως της καθάρσεως. Οτι και αν
είπωσι θεωρητικοί επιστήμονες, βέβαιον ότι η Ελλάς δια των καθάρσεων δίς μέχρι τούδε εσώθη
από την χολέραν, ότι το κατόρθωμα τούτο εκλόνισε σπουδαίως τας πεποιθήσεις των ισχυριζομένων
ότι η χολέρα δεν είναι νόσος κολλητική, και ότι η Ελλάς έχει ως εκ της γεωγραφικής αυτής θέσεως
σπουδαίαν ευθύνην απέναντι του πολιτισμένου και επιστημονικού κόσμου, να εξακολουθήση το
πείραμα των καθάρσεων και συντρέξη ούτω πρακτικώς εις την οριστικήν διάγνωσιν του χαρακτήρος
του φοβερού νοσήματος. Αφ'ετέρου όμως και η φιλανθρωπία και ο πολιτισμός επιβάλλουσιν εις την
κυβέρνησιν ημών αυστηρόν καθήκον, να φροντίση περί τακτικής διαρρυθμίσεως των κατά τας
καθάρσεις, όπερ άλλως τε είναι και δια τούτο αναγκαίον, διότι πλείστοι ξένοι εκ της καθάρσεως
λαμβάνουσι τας πρώτας αυτών εντυπώσεις περί του βαθμού του πολιτισμού της χώρας και της
κυβερνήσεως αυτού, γνωστά δε είναι η επιρροή ήν λεληθότως εξασκούσι πάντοτε αι πρώται
εντυπώσεις επί των μετά ταύτα κρίσεων του ανθρώπου.
Το ατμόπλοιον δι' ού εφθάσαμεν τω 1867 εις Σύρον ετέθη ευτυχώς εις κάθαρσιν επιτηρητικήν,
και ούτως απεφύγαμεν την εις Δήλον εξορίαν, εκλείσθημεν ανοικτά του καταστήματος Σύρου, όπερ
είναι μεν αρκούντως ευρύχωρον, αλλά τότε τουλάχιστον ήτον εις ελεεινήν κατάστασιν και σχεδόν
ανοίκητον. Κατά συνέπειαν επροτιμήσαμεν την εν υπαίθρω κατοικίαν και διανυκτέρευσιν. Ουδείς
όμως παρεπονέθη τότε, διότι πάντες εγνωρίζομεν ότι το κατάστημα του λοιμοκαθαρτηρίου είχε
χρησιμεύσει προ μικρού ως άσυλον εις τα δυστυχή θύματα της Κρητικής επαναστάσεως, και ότι
εντεύθεν κυρίως προήρχετο η κακή κατάστασις αυτού.
Δυστυχώς όμως και αφού παρήλθεν η χολέρα και δυστυχείς πρόσφυγες εκόντες άκοντες
εκένωσαν τα άσυλα όσα τοις είχεν ανοίξει η ιδιωτική ευσπλαχνία ή η συνδρομή του δημοσίου,
ουδεμία ελήφθη φροντίς περί βελτιώσεως των λοιμοκαθαρτηρίων και περί καλλιτέρας
διαρρυθμίσεως των κατ' αυτά. Η χολέρα ανεφάνη εκ νέου, προ τεσσάρων ήδη μηνών λυμαίνεται
διάφορα μέρη της Ευρώπης, και εν τούτοις τα λοιμοκαθαρτήρια διατελούσι σχεδόν εις την αυτήν
κατάστασιν εις ήν ήσαν τω 1867.
Γράφοντες ούτω πικρώς περί της καταστάσεως των λοιμοκαθαρτηρίων, πράττομεν τούτο διότι
οι ίδιοι αντελήφθημεν προ μικρού την ελεεινότητα αυτών. Και πάλιν δεν είχομεν την ατυχίαν ν'
αποσταλώμεν εις Δήλον ούτε εις άγιον Γεώργιον, διότι η κάθαρσις εις ήν υπεβλήθημεν ήτο απλώς
επιτηρητική, και επομένως ηδύνατο να γείνη παρά την θέσιν Κάνθαρον κατά την είσοδον του
λιμένος Πειραιώς. Ιδόντες όμως οποία είναι η παρά τον Πειραιά κάθαρσις, δεν διστάζομεν να
πιστεύσωμεν όσα πολύ χειρότερα λέγονται περί της εις τον άγιον Γεώργιον και τα περί Δήλου
μυθώδη.
Η χολέρα προ πολλού εμάστιζε διάφορα μέρη της Ιταλίας, εκταθείσα επ' εσχάτων εις τα
επαρχίας Venezia, Treviso, Udine, Parma, Brescia, και Padova. Υπεθέτομεν επομένως, ότι εν
Ελλάδι ήθελον υπόκεισθαι εις κάθαρσιν πάσαι ανεξαιρέτως αι εξ Ιταλίας προελεύσεις, τοσούτω
μάλλον καθ'όσον γνωστόν ήτο ότι όλαι αι ρηθείσαι επαρχίαι συνεκοινώνουν ελευθέρως και μάλιστα
με την ταχύτητα των σιδηροδρόμων δια ξηράς με τα λοιπά μέρη του ιταλικού βασιλείου.
Πληροφορηθέντες όμως τηλεγραφικώς εντεύθεν ότι αι εκ Νεαπόλεως προελεύσεις δεν υπέκειντο εις
κάθαρσιν, απεφασίσαμεν να επιστρέψωμεν εκείθεν.
Ακριβώς την ημέραν καθ' ήν ανεχωρήσαμεν εκ Νεαπόλεως έφθασεν εκεί η είδησις ότι
κρούσματα χολέρας εφάνησαν εις Γενούην, συγχρόνως δε και διαταγή της ιταλικής κυβερνήσεως
θέτουσα υπό αυστηράν κάθαρσιν τας διά θαλάσσης εκ Γενούης προελεύσεις. Διά τον λόγον τούτον
και διότι τα εν Γενούη κρούσματα ουδόλως έφερον την χολέραν πλησιέστερον της Νεαπόλεως ή ότι
πρότερον ήτο, το ατμόπλοιόν μας ανεχώρησεν εκείθεν με "χαρτιά ελεύθερα" και με "ελευθέραν"
επιθεώρησιν αυτών υπό του εν Νεαπόλει ελληνικού προξενείου, προς δε τούτοις και με ιδιαίτερον
έγγραφον της προξενικής αρχής, βεβαιούν ότι ουδεμία υπόνοια μολύσματος υπήρχεν εν Νεαπόλει.
Αναχωρήσαντες την μεσημβρίαν της Κυριακής, επλησιάσαμεν τον λιμένα Πειραιώς την
μεσημβρίαν της Τετάρτης μετά πλούν 72 ωρών, χωρίς να έχωμεν την ελαχίστην υποψίαν ότι
ηθέλομεν τεθή υπό κάθαρσιν. Εις ικανήν όμως του λιμένος απόστασιν ήλθε προς ημάς λέμβος του
ακταιωρού, φέρουσα υπαξιωματικόν, όστις εφώναζε "κάθαρσις, χολέρα κλ", λέξεις εκ των οποίων ο
πλοίαρχος του ατμοπλοίου, αγνοών την ελληνικήν, μόνον την τελευταίαν ηννόησεν, ακούσας δε
συγχρόνως βολήν κανονίου, εσταμάτησε το ατμόπλοιον. Εν τούτοις η λέμβος του ακταιωρού
ανεχώρησε χωρίς ουδεμίαν εξήγησιν ή οδηγίαν να δώση εις τον πλοίαρχον, όστις ιδών
ηγκυροβολημένον ιταλικόν ατμόπλοιον, φέρον την σημαίαν της καθάρσεως, πολύ πλησιέστερον του
λιμένος ής ότι ημείς ευρισκόμεθα, εσκέφθη ορθότατα ότι ουδέν εκώλυε να πλησιάση και
αγκυροβολήση πλησίον του ιταλικού. Μόλις όμως ο έλιξ εκινήθη (*) και βολή κανονίου μετά σφαίρας
ερρίφθη καθ' ημών, διελθούσα εις απόστασιν μόλις 80 μέτρων περίπου. Ευτυχώς η σφαίρα
ουδεμίαν βλάβην εις το πλοίον επροξένησεν, αλλά και επί τη υποθέσει ότι ερρίφθη εις τρόπον ώστε
να μή προξενήση τοιαύτην ηδύνατο να έχη δυσάρεστα αποτελέσματα διά του φόβου όν ήθελεν
εμποιήσει εις επιβάτας αδύνατους ως εκ της υγείας ή του γένους αυτών.
Η μετά σφαίρας βολή εις την προκειμένην περίστασιν κατά ατμοπλοίου γνωστού, ευρισκομένου
μακρύτερον άλλου διατελούντος υπό κάθαρσιν, ερχομένου με χαρτιά "ελεύθερα", και μή δυναμένου
να εμποιήση ουδ' εις τον απλούστερον φόβους ότι σκοπόν είχε να παρακούση και περιφρονήση τας
υγειονομικάς διατάξεις, έχει κατά την κρίσιν μου τί το βάρβαρον. Το ατμόπλοιον ηγκυροβόλησε μετά
την βολήν και πάλιν όμως ηγκυροβόλησε 200-300 μέτρα μακρύτερον του υπό κάθαρσιν ιταλικού,
και βεβαίως πλέον των 700 μέτρων μακράν του στομίου του λιμένος. Υπήρχεν όλος ο απαιτούμενος
καιρός όπως αι αρχαί σταματήσωσιν αυτό άνευ βολής, πριν εισέλθη εις τον λιμένα, και διατάξωσιν
αυτό ευσχήμως να αγκυροβολήση όπου ούτοι ήθελον. Και αν όμως εισήρχετο, πάλιν ουδένα
κίνδυνον ήθελεν επιφέρει, διότι οπωσδήποτε δεν ηδύνατο να συγκοινωνήση πριν ή λάβη την άδειαν
της υγειονομικής αρχής.
Η μετά σφαίρας βολή ερρίφθη κατά του ατμοπλοίου Fraissinet, ατμοπλοίου γνωστής
προελεύσεως. Μετ' αυτό όμως έφθασαν πολλά ιστιοφόρα, άτινα και πολύ περισσότερον
επλησίασαν του λιμένος και εντός αυτού εισήλθον πριν βεβαιωθή η προέλευσις αυτών. Διά να
πεισθή δε τις περί τούτου αρκεί να σκεφθή περί του αδυνάτου της εφαρμογής των κατά του
ατμοπλοίου Fraissinet μέτρων ιδίως εις τα ιστιοφόρα πλοία όσα την νύκτα φθάνουσιν εις Πειραιά.
Το συμβάν δεν δύναμαι να εξηγήσω άλλως, ή υποθέτων ότι η εκτέλεσις των υγειονομικών
μέτρων δεν είναι άνευ εξαιρέσεως, ανατεθειμένη εις όργανα ικανώς νοήμονα, και μή πάσχοντα από
κόμπον της εξουσίας δι' ής είναι περιβεβλημένα.
Αφού ηγκυρολήσαμεν υπεδείχθη εις τον ιατρόν του ατμοπλοίου μέρος παρά τον Κάνθαρον,
όπου ώφειλε να αποβιβασθή ίνα επιδείξη τα χαρτιά του ατμοπλοίου. Επειδή όμως εις το μέρος
εκείνο ουδεμία υπήρχε αρχή, εδέησε ν' αναμείνωμεν υπέρ την μίαν και ημισείαν ώραν, μέχρις ότου
κατορθωθή να έλθη εκ Πειραιώς η αρχή, και να πληροφορηθώμεν την τύχην μας. Καλόν ήθελεν
είσθαι να μή υπήρχε και τούτο το άτοπον. Τέλος ετέθημεν υπό κάθαρσιν, αν και ηρχόμεθα με
ελεύθερα χαρτιά από μέρος όπου δεν υπήρχε χολέρα και όπου αύτη ούτε είχε πλησιάσει πλειότερον
ή ότι ήτο πρότερον. Δεν κατακρίνω εν γένει το μέτρον της επιβολής καθάρσεως εις τας εκ
Νεαπόλεως προελεύσεις, νομίζω όμως ότι έπρεπε να ληφθή τούτο προ πολλού, διά να ήναι κατά
πάντα δεδικαιολογημένον, όπως ελήφθη, έχει τί το αυθαίρετον, και δεν δύναται να υπαχθή εις
λογικόν κανόνα.
Οι κομίσαντες ημίν την αγγελίαν της καθάρσεως προσέθηκαν, ότι δεν ηδυνάμεθα ν'
αποβιβασθώμεν εις το λοιμοκαθαρτήριον προ της επιούσης, διότι τα οικήματα αυτού κατείχοντο υπό
οικογενειών, διατριβουσών εκεί χάριν θαλασσίων λουτρών!
Μετ' ολίγας ώρας είδομεν προσερχομένην λέμβον, ής επέβαινεν ο εν Πειραιεί πρόξενος της
Γαλλίας, έχων ανάγκην να συνεννοηθή με τον πλοίαρχον περί τινος υποθέσεως. Παρ' αυτώ
εκάθητο κατά γράμμα "ρακενδύτης" γέρων, είς των φυλάκων του λοιμοκαθαρτηρίου, συνοδεύων τον
πρόξενον. Οστις δεν είδε την κατάστασιν του υπαλλήλου εκείνου, δεν δύναται να υποθέση πόσον
μεγάλη είναι η ανάγκη έστω και ολιγίστης προσοχής περί την εκλογήν των φυλάκων, όπως μή
καταβιβάζεται εις τα όμματα των ξένων η αξιοπρέπεια της εξουσίας. Η διανοητική ποιότης του
φύλακος ημιλλάτο προς την των ενδυμάτων του. Ο πρόξενος παρεκάλεσε να πλησιάση ολίγον η
λέμβος, όπως δυνηθή να εκτείνη την χείρα και να αποθέση επί της κλίμακος του ατμοπλοίου
διάφορα έγγραφα, προωρισμένα διά τον πλοίαρχον. Βαναύσως ηρνήθη την όλως αβλαβή και
ακίνδυνον πράξιν ο φύλαξ, του δε προξένου ποιήσαντος μικράν παρατήρησιν, εκείνος προέβη και
εις απειλάς διά χειρονομειών, ανασηκώσας και τας χειρίδας του υποκαμίσου του. Εννοείται, ότι την
κωμικωλυπηράν ταύτην σκηνήν επηκουλούθησαν παρατηρήσεις, εις άς ουδέν ηδύνατό τις ν'
αντείπη.
Εις επίμετρον δε όλων τούτων έφθασαν μετ' ού πολύ λέμβοι και φορτηγίδες, αίτινες επί ώρας
πολλάς έμειναν ηκουμβισμέναι επί του ατμοπλοίου, και εις άς άνθρωποι, μή υποβεβλημένοι εις
κάθαρσιν, παρέλαβον τα διά Πειραιά επί του ημετέρου ατμοπλοίου εμπορεύματα, άτινα παρέδωκαν
αυτοίς οι ναύται του πλοίου. Ταύτα άνευ διακρίσεως είδους δεν υπέκειντο εις κάθαρσιν,
μετεφέρθησαν αμέσως εις το τελωνείον και αυθημερόν παρεδόθησαν εις τους προς ούς
απεστέλλοντο. Εν τούτοις προ μικρού απηγορεύθη μετά πατάγου εις τον πρόξενον της Γαλλίας να
δώση έξωθεν φάκελλον εις τον πλοίαρχον! Τούτο ηδύνατο κάλλιστα να επιτραπή, νομίζω όμως, ότι
η ασφάλεια του τόπου απαιτεί ν' απαγορευθή του λοιπού η αυθημερόν παράδοσις των εξ
επιχολέρων μερών εμπορευμάτων, και ιδίως ειδών τινών, ως των δερμάτων, του χάρτου κλ.
Το παρά τον Κάνθαρον λοιμοκαθαρτήριον συνέστη προ ικανών ετών χάριν προφυλάξεως από
της υπαρχούσης τότε ευφλογίας, περιλαμβάνει δε έκτασιν 10-15 περίπου στρεμμάτων, οριζομένων
δι' εκτισμένων στηλών. Εν αυτή υπάρχουσιν ατάκτως μία οικοδομή οπωσούν σπουδαία, δύο
μικρότεραι και επτά καλύβαι. Τας δύο μικροτέρας οικοδομάς κατείχον οι φύλακες και άλλαι αρχαί,
ώστε δεν έμεινε δια τους υπό κάθαρσιν ή η μεγάλη οικοδομή, συγκειμένη από έξ δωμάτια. Αι
καλύβαι ήταν ανοίκητοι. Και βεβαίως δεν πρέπει τις να έχη υπερβολικάς απαιτήσεις ως προς τα
οικήματα των λοιμοκαθαρτηρίων λαμβάνων υπ' όψιν ότι έχουσιν προορισμόν όλως έκτακτον και
συνήθως μένουσιν άχρηστα, ουχ ήττον όμως δεν φαίνεται δύσκολον να κατασταθώσι ταύτα
σπουδαίως καλλίτερα των σημερινών. Ούτως έχον το λοιμοκαθαρτήριον, παρουσιάζει
ουσιωδεστάτην έλλειψιν μή υπαρχόντων κεχωρισμένων μερών διά τους επιβάτας των διαφόρων
θέσεων, έλλειψις, ήτις αν και κατά τας παρ' ημίν επικρατούσας ιδέας δεν θα φανή καταπληκτική εις
όλους, δια τους ξένους όμως είναι όλως αφόρητος.
Ολα τα δωμάτια του λοιμοκαθαρτηρίου παρουσιάζουσιν όψιν αγρίαν εις τον πρώτον
επισκεπτόμενον αυτά, διότι ουδέν απολύτως περιέχουσι, τέσσαρες έρημοι τοίχοι άνευ ουδεμιάς
κλίνης, ουδέ μιάς τραπέζης, ουδενός σκαμνίου, ουδενός εν γένει και αυτών των απαραιτήτως
αναγκαίων επίπλων. Εστω οι Αθηνών ή εκ Πειραιώς ευκατάστατοι δύνανται να φέρωσιν εκ των
οικιών αυτών τα αναγκαιούντα εκάστω, αλλά τί γίνονται οι κατ' ανάγκην οφείλοντες να μένωσιν εις
την κάθαρσιν πτωχοί ή και μετρίας περιουσίας; τί οι εξ άλλων μερών της Ελλάδος; τί ιδίως οι ξένοι,
όσοι μάλιστα είναι συνειθισμένοι παιδιόθεν εις τας αναπαύσεις ανέτου υπάρξεως και ούτε στρωμνήν
φέρουσι μεθ' εαυτών; Απαραιτήτως αναγκαίον είναι τα μεν διά τους πτωχούς δωμάτια να έχωσι τα
απολύτως αναγκαία απλά έπιπλα, να διασκευασθώσι δε και πολυτελέστερον δωμάτια διά τους
πλουσίους, τους δυναμένους και θέλοντας να πληρόνωσιν ακριβώτερον. Η τοιαύτη πολυτελεστέρα
διακόσμησις ηδύνατο μάλιστα να γίνηται και δι' εργολάβων αντί ωρισμένης διατιμήσεως, οσάκις
αναφαίνεται επιδημία προκαλούσα κάθαρσιν (2). Φροντίς δέον να ληφθή προς τούτοις, ίνα
παρέχηται τροφή ευθηνή μεν διά τους πρώτους, καλή δε διά τους άλλους αντί ωρισμένου τιμήματος.
Οτε εφθάσαμεν εις Πειραιά δεν υπήρχε τροφοδότης εις το λοιμοκαθαρτήριον, ευτυχώς
επληροφορήθημεν, ότι εις τους μεθ' ημών ελθόντας παρείχετο τροφή αρκετά καλή. Πρότερον όμως
και δια το ελάχιστον πράγμα έπρεπέ τις να στείλη αντί αδράς πληρωμής επίτηδες άνθρωπον εις
Πειραιά, όπως προμηθευθή τα αναγκαία. Γνωρίζω Γάλλον της γ' θέσεως παραγγείλαντα και
προπληρώσαντα ολίγον κρέας την 4 μ.μ. και μόλις κατορθώσαντα να λάβη αυτό την μεσημβρίαν της
επιούσης.
Τοιούτου όντος του λοιμοκαθαρτηρίου, εννοείται, ότι υπό πλείστας επόψεις είναι μάλλον
κατάλληλον να προκαλέση ασθενείας ή να προφυλάξη τοις εν αυτώ εκ τοιούτων. Ο,τι όμως καθιστά
έτι μάλλον δυσάρεστον και επικίνδυνον την εν αυτώ διαμονήν, είναι ότι ολόκληρος η περιοχή αυτού
είναι κεκαλυμμένη από λίθους και βράχους, ούτε έν δένδρον, ούτε είς θάμνος υπάρχει εις όλην την
έκτασιν. Οι απομεμονωμένοι οικίσκοι δέρνονται όλην την ημέραν από τον θερμόν ήλιον του κλίματος
ημών, και μόλις μετά την δύσιν αυτού δύνανται να εύρωσιν οι καθαριζόμενοι αναψυχήν τινα. Και
τότε όμως δεν υπάρχει εντός της εκτάσεως ούτε είς δρόμος προς περίπατον, ούτε μικρόν τι μέρος
καθαρισμένον από τους βράχους και τους λίθους, εν τούτοις ο καθαρισμός ούτος και η φυτεία
αγρίων δένδρων ηδύναντο να γίνωσι κατ' ολίγον από πολλού και κατά το πλείστον ανεξόδως διά
των φυλάκων του λοιμοκαθαρτηρίου και των δασοφυλάκων Αττικής.
Υπήρξαμεν τω όντι λίαν ευτυχείς, του πλοιάρχου αποφασίσαντος να μείνη και τελειώση την
κάθαρσιν του ημετέρου ατμοπλοίου εις Πειραιά. Ούτως οι επιβάται της α' και β' θέσεως ηδύναντο,
μένοντες εν τω ατμοπλοίω, να έχωσιν όλας αυτών τας αναπαύσεις αντί 8 και 6 φράγκων την
ημέραν. Ηκουσα δε περί τινος κ. Χ. εξελθόντος εις το λοιμοκαθαρτήριον χάριν οικονομίας, ότι
ηναγκάσθη να δαπανήση πολύ πλειότερα εκείνων, άτινα θα εδαπάνα εντός του ατμοπλοίου, και ότι
επί τέλους εξήλθε της καθάρσεως κάκιστα έχων την υγείαν.
Πρόνοια δέον να ληφθή και ως προς την ιατρικήν επιτήρησιν των καθαριζομένων,
καταργουμένης της θέσεως του αρχιφύλακος του λοιμοκαθαρτηρίου και διοριζομένου αντ' αυτού
ενός επιστάτου ιατρού. Ούτος θα ήναι εις θέσιν να επιτηρή κάλλιον και τους φύλακας και τον
τροφοδότην και τα δωμάτια και πάντα εν γένει τα αφορώντα την κάθαρσιν, να βεβαιούται δε και περί
της καταστάσεως της υγείας των καθαριζομένων. Την σήμερον ιατρική επιτήρησις πράγματι δεν
λαμβάνει χώραν, διότι δίς μόνον κατά το διάστημα της καθάρσεως εμφανίζεται εις τους
καθαριζομένους ιατρός, εκ Πειραιώς ερχόμενος, όστις μακρόθεν ερωτά περί της υγείας αυτών
υποκρυπτόντων ως επί το πλείστον πάν το δυνάμενον να παρατείνη την κάθαρσίν των.
‘Οτε μας επισκέφθη κατά τον τρόπον τούτον ο ιατρός την επιούσαν της αφίξεώς μας, ανήγγειλε
συγχρόνως ότι δυνάμεθα να εξερχώμεθα του ατμοπλοίου προς περίπατον εντός της περιοχής του
λοιμοκαθαρτηρίου, ότε όμως ηθελήσαμεν να επωφεληθώμεν της αδείας, ο εν τω ατμοπλοίω γέρων
και κωφός, μόλις εννοών την ελληνικήν φύλαξ (3) αντέστη επί τω λόγω ότι επλησίαζεν η δύσις του
ηλίου και ότι μετ'αυτήν δεν ήτον επιτετραμμένος ο περίπατος. Δυσκόλως επείσθη, ότι ούτος ήτον
αδύνατος επί των καιόντων βράχων προ της δύσεως του ηλίου. Τον αυτόν αγώνα εδέησε να
αναλάβωμεν προς κατάπεισιν των εις την ξηράν αναμενόντων ημάς φυλάκων. Η έλλειψις ικανής
νοημοσύνης των φυλάκων προεκάλει εκεί και άλλο μέγα άτοπον, ότι δηλαδή αι μή υπό κάθαρσιν
λέμβοι απεβίβαζον τους εν αυταίς επί της ακτής της εντός της περιφερείας του λοιμοκαθαρτηρίου, αι
δε υπό κάθαρσιν εστέλλοντο εκτός της περιοχής!
Αποβιβασθέντες εν τούτοις, λίαν περιορισμένοι εις τας κινήσεις μας, διότι το παρά το
συλλαλητήριον δωμάτιον και είς άλλος οικίσκος κατείχοντο έτι καθ' ολην την διάρκειαν της ημετέρας
καθάρσεως υπό οικογενειών, μή διατελουσών υπό κάθαρσιν και διαμενουσών εκεί χάριν λουτρών!
Πας τις εννοεί πόσον άτοπος και επικίνδυνος είναι η τοιαύτη ανοχή εκ μέρους των υγειονομικών
αρχών. Αφ' ετέρου δεν επετρέπετο ημίν να πλησιάσωμεν τους δια του ατμοπλοίου μεθ' ημών
ελθόντες και προτιμήσαντας να εκτελώσι την κάθαρσιν εις το λοιμοκαθαρτήριον και ουχί εις το
ατμόπλοιον. Αυστηρότης άτοπος αφ'ε νός, ενώ αφ' ετέρου υπήρχεν επικινδυνωδεστάτη ανοχή,
προβάσα μάλιστα, κατά την "Αλήθειαν", εσχάτως επί τοσούτον, ώστε οι καθαριζόμενοι κοινωνούσιν
ελευθέρως μετά των προσερχομένων οικείων των (4).
Κατά την άφιξιν του ημετέρου ατμοπλοίου εμάθομεν ότι το ιταλικόν είχε φθάσει δύο ώρας προ
ημών, συνάμα ανηγγέλθη επισήμως ημίν, ότι θα λάβωμεν ελευθέραν κοινωνίαν την Κυριακήν
ταυτοχρόνως μετά των επιβατών εκείνου. Εν τούτοις το εσπέρας του Σαββάτου επληροφορήθημεν
ότι οι επιβάται του ιταλικού θα εξέλθωσι την εσπέραν της Κυριακής, ημείς δε την πρωϊαν της
Δευτέρας και ως προς ημάς μεν ετηρήθη η νέα αύτη απόφασις, διά τους επιβάτας όμως του
ιταλικού επήλθε νέα συγκατάβασις, δοθείσης αυτοίς ελευθέρας κοινωνίας ακριβώς την μεσημβρίαν
της Κυριακής. Αι υγειονομικαί όμως αρχαί ώφειλον να έχωσιν εκ προοιμίων ωρισμένον γενικόν
κανόνα ως προς την διάρκειαν της καθάρσεως, ν' ακολουθώσιν αυτόν αυστηρώς και να
γνωστοποιώσιν επισήμως εις τους τιθεμένους υπό κάθαρσιν ευθύς εξ αρχής, πότε ακριβώς θα λήξη
αύτη, αν δεν συμβή έκτακτον τι εν τω μεταξύ. Ανεξαρτήτως της τροποποιήσεως ήν υπέστη η πρώτη
απόφασις της υγειονομικής αρχής, ας εξετάσωμεν αν η δευτέρα υπήρξε λογική και δικαία. Διατί οι
επιβάται του ιταλικού ετελείωσαν την κάθαρσιν αυτών πρό ημών; Διότι μας είπον, το ιταλικόν
ατμόπλοιον είχε προσεγγίσει εις Κέρκυραν και διαμείνει εκεί 3 ώρας. Τούτο όμως εγνώριζεν η
υγειονομική αρχή απ' αυτής της αφίξεως του ατμοπλοίου. Αλλ' είναι τουλάχιστον λογική η εξήγησις
αύτη; το ιταλικόν ανεχώρησεν εξ Ιταλίας 24 ώρας μεθ' ημάς, ανεχώρησε δε από Brindisi, μέρος προ
πολλού υποβεβλημένον εις κάθαρσιν, ενώ ημείς ανεχωρήσαμεν με "ελεύθερα χαρτία" από την
Νεάπολιν, ήτις μόλις ολίγας προ της αφίξεως ημών εις Πειραιά είχε κηρυχθή εις επιτηρητικήν
κάθαρσιν. Είναι λοιπόν λογικόν να ευρεθώσιν εις καλλιτέραν ημών θέσιν και να έλθωσιν εις
ελευθέραν κοινωνίαν οι επιβάται του ιταλικού προ ημών; Η διαφορά είναι μάλιστα 42 ωρών,
λαμβανομένης ως βάσεως του υπολογισμού του χρόνου του εξ Ιταλίας απόπλου των δύο
ατμοπλοίων.
Το εσπέρας της Κυριακής προσήλθεν εκ δευτέρου ο ιατρός της υγειονομικής αρχής Πειραιώς,
και ηρώτησεν πώς είχομεν. Λαβών μακρόθεν καταφατικήν απάντησιν, ανήγγειλε ημίν ότι ηδυνάμεθα
να εξέλθωμεν της καθάρσεως την πρωϊαν της επιούσης. Δεν ήτο άραγε ανάγκη να εξετασθή
έκαστος ημών ιδιαιτέρως από τον ιατρόν, πριν λάβωμεν ελευθέραν κοινωνίαν; Δεν ήτο ανάγκη η
εξέτασις αύτη να λάβη χώραν την πρωϊαν αντί της εσπέρας; Διατί είμεθα ηναγκασμένοι να μείνωμεν
υπό κάθαρσιν έτι 14 ώρας; Βεβαίως διότι υπό ιατρικήν έποψιν υπήρχε κίνδυνος μή εντός των 14
τούτων ωρών αναφανώσι συμπτώματα χολέρας. Του κινδύνου όμως τούτου υφισταμένου, εις τί
ηδύνατο να ωφελήση ή την προτεραίαν γενομένη τελευταία ιατρική επίσκεψις (αν δύναται να
ονομασθή ούτως η υπό του ιατρού μακρόθεν απευθυνομένη ερώτησις); Δεν εννοούμεν να
κατηγορήσωμεν διά τούτου τον ιατρόν, διότι ούτως είναι ωρισμένον το καθήκον αυτού, νομίζωμεν
όμως αναγκαίον να κανονισθώσιν άλλως τα καθήκοντα και η θέσις και η μισθοδοσία των επί των
λοιμοκαθαρτηρίων ιατρών.
Μετά την κατά τα ανωτέρω αγγελίαν του ιατρού ήρξατο η χειροτέρα των σκηνών της ημετέρας
καθάρσεως. Ο συνοδεύων τον ιατρόν υγειονομικός υπάλληλος εγνωστοποίησεν ημίν ότι το
ατμόπλοιον διά να λάβη ελευθέραν κοινωνίαν την επιούσαν, έδει να πληρώση ανά 4 1/2 δραχ.
έκαστος των επιβατών λόγω υγειονομικών δικαιωμάτων. Περί ταύτης πληρωμής ουδείς λόγος είχε
γίνει πρότερον, και αμέσως ήρχισαν διαμαρτυρήσεις εκ μέρους διαφόρων επιβατών και ιδίως
πολλών των δια Βώλον, Θεσσαλονίκην και Κωνσταντινούπολιν, οίτινες υπεστήριζον ότι,
υποχρεωτικώς μείναντες υπό κάθαρσιν εν Ελλάδι, δεν ηννόουν να πληρώσωσι και φόρον δια τούτο.
Η συζήτησις υπήρξε ζωηρά και ουχί πάντοτε ευπρεπής μεταξύ αυτών, του υγειονομικού υπαλλήλου
και του ιατρού. Ούτοι παρήγγειλαν τέλος εις τον πλοίαρχον ν' αποβιβάση εις το λοιμοκαθαρτήριον
τους αρνουμένους να πληρώσωσι, παρακαλέσαντες συγχρόνως αυτόν να διατάξη τον αξιωματικόν
του ατμοπλοίου να ενεργήση την είσπραξιν. Αλλ' ο αξιωματικός μόλις αρχίσας αυτήν, ηναγκάσθη να
την εγκαταλείψη και διά τας διαμαρτυρήσεις πολλών επιβατών και διότι ηγνόει την σχέσιν
διαφόρων νομισμάτων προς την ελληνικήν δραχμήν. Ανελθόντες λοιπόν εκ νέου την κλίμακα του
ατμοπλοίου του τε υγειονομικού υπαλλήλου και του ιατρού, ο τελευταίος εκάθησε χαμαί, εξήγαγε
μανδήλιον πλήρες χαλκίνων νομισμάτων και ήρχισε την είσπραξιν εν μέσω γέλωτος των μεν,
αντιστάσεων των δε και διαφόρων παρατηρήσεων. Τινές των αλλοδαπών εζήτουν αποδείξεις των
πληρωμών των, αλλά δεν υπήρχον τοιαύται προς διανομήν, άλλοι έδιδον αντί μετάλλων
χαρτονομίσματα της Γαλλικής Τραπέζης. Οι επί της εισπράξεως ηρνούντο την παραδοχήν αυτών,
μή θέλοντες να λάβωσι χάρτην παρ' ανθρώπων υπόπτων χολέρας, τέλος όμως ηναγκάσθησαν να
λάβωσιν αυτόν εις χείρας, ίνα μη ζημειωθή το ταμείον του λοιμοκαθαρτηρίου. Υπήρχον και τρείς
επιβάται ρητώς αρνούμενοι πάσαν πληρωμήν, εγένετο μεγάλη περί αυτών συζήτησις και διάστασις
μεταξύ υγειονομικού υπαλλήλου και ιατρού και συζητήσεις και θόρυβος και απειλαί. Τέλος αι αρχαί
ηρκέσθησαν εις πιστοποιητικόν πενίας εκδοθέν υπό των πλοιάρχων. Αφίνομεν εις την κρίσιν του
αναγνώστου να φαντασθή τί χασμωδία εγένετο καθ' όλην την σκηνήν ταύτην και πόσον
εξευτελιστική υπήρξεν αύτη διά δε τον ιατρόν και τον υγειονομικόν υπάλληλον. Εν τούτοις δεν
ήθελεν είσθαι δύσκολον να προϋπάρχη περί του δικαιώματος τούτου των 4 1/2 δραχμών κατ'
άτομον συνεννόησις μεταξύ της υγειονομικής αρχής και των διαφόρων ατμοπλοϊκών πρακτορείων.
Και ταύτης μή υπαρχούσης δεν ηδύνατο άρα γε να ενεργηθή η είσπραξις διά τινος των φυλάκων ή
του αρχιφύλακος εν καιρώ τω προσήκοντι και άνευ εξευτελισμού της εξουσίας;
Αλλά περί ουδενός υπήρχε συνεννόησις μετά των πρακτορείων, οι δε φύλακες ουδεμίαν είχον
οδηγίαν. Την πρωϊαν της εξόδου ημών δευτέρα ταραχώδης σκηνή ήρξατο μεταξύ του πλοιάρχου και
των τριών φυλάκων οίτινες έμενον εις το ατμόπλοιον κατά την διάρκειαν της καθάρσεως. Ούτοι
απήτουν να πληρωθώσιν από τον πλοίαρχον την εαυτών αμοιβήν πριν λάβωμεν ελευθέραν
κοινωνίαν, ο πλοίαρχος διετείνετο ορθότατα ότι το πρακτορείον θα πληρώση εις την υγειονομική
αρχήν και ότι από αυτήν δέον να πληρωθώσιν οι φύλακες. Ούτοι όμως μή έχοντες οδηγίας
εδυσπίστων, και η συζήτησις εξηκολούθει καθ' ήν ώραν εξήλθομεν του ατμοπλοίου.
Πολλοί θέλουσιν ίσως απορήσει διά τί τοσούτος λόγος περί μικρών πραγμάτων και διά τί
τοσαύτη επιμονή εις λεπτομερείας. Γράφομεν όμως ιδίως δι' εκείνους οίτινες είναι εις θέσιν να
εκτιμήσωσι την σπουδαιότητα του αντικειμένου και να εννοήσωσιν ότι υπάρχει ανάγκη μεγίστη να
βελτιωθώσι τα της καθάρσεως και διά την ασφάλειαν του τόπου, και διά την αξιοπρέπειαν της
εξουσίας και διά την περιποίησιν ήτις οφείλεται εις τους τιθεμένους υπό περιορισμόν χωρίς να
έπταισαν το παράπαν. Τίς δε ο αμφιβάλλων ότι ο επισκεπτόμενος την Ελλάδα ξένος και τιθέμενος
εις οίαν περιεγράψαμεν κάθαρσιν πάν άλλο αίσθημα ή το συμπαθείας και υπολήψεως διά τον τόπον
μας λαμβάνει; Αλλως τε η τοιαύτη διά πραγμάτων και λεπτομερειών απεικόνισις των κατά την
κάθαρσιν εφάνη ημίν αναγκαία μεθ'όσα χθές ανέγνωμεν εν τω "Μέλλοντι" και εκ των οποίων
εικάζομεν ότι διά γενικοτήτων τα μέν υπουργικά όργανα ισχυρίζονται ότι εβελτιώθησαν τα των
λοιμοκαθαρτηρίων, εν ώ οι αντιπολιτευόμεναι εφημερίδες επίσης διά γενικών εκφράσεων βεβαιούσι
το εναντίον. Ισως αν διεξηρχόμεθα την κάθαρσιν εις το λοιμοκαθαρτήριον και ουχί εν τω ατμοπλοίω
θα ήμεθα ηναγκασμένοι να γράψωμεν πολύ πλειότερα.
Συνοψίζοντες ήδη τα ανωτέρω, συνιστώμεν θερμώς εις την κυβέρνησιν να φροντίση ώστε η μεν
κάθαρσις να γίνηται μετά πάσης αυστηρότητος, να επεκταθή μάλιστα και επί των εμπορευμάτων,
αλλά και να υπάρχωσι γενικοί κανόνες ως προς την υποβολήν των εξ επιχολέρων και υπόπτων
μερών προελεύσεων εις κάθαρσιν και επίσης γενικοί κανόνες ως προς την διάρκειαν αυτής, τον
υπολογισμόν του διάπλου και των προσεγγίσεων, -να ειδοποιώνται εγκαίρως μεν αλλά και
καταλλήλως περί της καθάρσεως τα προσερχόμενα πλοία, η δ' εξέτασις των χαρτιών των να
εκτελείται άνευ βραδύτητος,- να καταργηθή η θέσις του αρχιφύλακος και να διορισθή είς επιστάτης
ιατρός έχων την ανωτέραν επίβλεψιν και διεύθυνσιν του λοιμοκαθαρτηρίου, -η ιατρική επιτήρησις
και εξέτασις των καθαριζομένων να ήναι πραγματική και καθ' όλην μεν την διάρκειαν της καθάρσεως
ιδίως δε κατά την λήξιν αυτής, -να διαρρυθμισθή επί το αξιοπρεπέστερον η είσπραξις των
υγειονομικών τελών, -να καταβάλληται μεγαλυτέρα προσοχή περί την εκλογήν των υγειονομικών
υπαλλήλων, -να μή γίνηται χρήσις των οικημάτων του λοιμοκαθαρτηρίου αντικειμένη εις τον
προορισμόν αυτού, -να βελτιωθώσι τα οικήματα ταύτα επί το ευπρεπέστερον και ανετώτερον, να
υπαχθώσιν εις τάξεις, να διακοσμηθώσι με τα αναγκαιούντα έπιπλα και να μετριασθή η ερημία
αυτών διά φυτείας αγρίων τινών δένδρων εις την περιοχήν του λοιμοκαθαρτηρίου.
Νομίζομεν ότι ούτε πολλά ούτε αδύνατα ζητούμεν.
Εν Αθήναις τη 22 Αυγούστου 1873
ΑΡ. Κ. ΔΟΣΙΟΣ
(1) Κατ' άλλους ούτε εκινήθη εκ νέου ο έλιξ, αλλά το ατμόπλοιον προχώρησεν ολίγον διά της ιδίας ορμής,
της κινήσεως αυτού μή δυνάμενον να παύση διά μιάς.
(2) Ήδη δύνανται οι εις κάθαρσιν υποβαλλόμενοι να λαμβάνωσιν διά του φροντιστού διάφορα έπιπλα
αντί ορισμένου ενοικίου. Μή υπαρχόντων όμως τακτικώς διακανονισμένων δωματίων, αναγκάζονται οι
αποβιβαζόμενοι να παραμείνωσιν ώρας πολλάς και ημέραν ολόκληρον την άφιξιν των επίπλων εντός ερήμων
δωματίων, εν ώ μετά κακόν πλούν οι ασθενείς επιβάται εν αρχή έχουσι χρείαν έτι μεγαλυτέρας αναπαύσεως.
Πλην τούτου τα ούτως άνευ επίπλων δωμάτια καταλαμβάνονται υπό επιβατών άλλοτε της γ' και άλλοτε της α'
ή δ' θέσεως.
(3) Ηδη νομίζομεν ότι διωρίσθησαν και τινες καλλίτεροι φύλακες.
(4) Και οι "Καιροί" βεβαιούσι την παράβασιν ταύτην των υγειονομικών διατάξεων. Αν έχηται αληθείας,
δέον να τιμωρώνται ου μόνον οι υπάλληλοι της κυβερνήσεως οι ανεχόμενοι αυτήν.

3. εφ. ΜΕΛΛΟΝ 11 Σεπτεμβρίου 1873

 ΤΟ ΛΟΙΜΟΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

Κύριε Συντάκτα του “Μέλλοντος”!

Ευχαρίστως ανέγνων εν τω 979 φύλλω της εφημερίδος σας την αξίαν λόγου διατριβήν του κ.
Αρ. Δόσιου περί της παρά τον Πειραιά καθάρσεως. Επειδή δε πρόκειται περί λίαν σπουδαίου
αντικειμένου, απασχολούντος το νυν την προσοχήν πάντων των εις την δημοσίαν υγείαν
ενδιαφερομένων, επιτρέψατε εις ένα των λαβόντων την τύχην να καθαρισθώσιν εν τω παρά τη
Σαλαμίνι επί του νησιδίου του αγίου Γεωργίου λοιμοκαθαρτηρίω ίνα προσθέση και τας οικείας αυτού
παρατηρήσεις.
Αναχωρήσας εκ Νεαπόλεως μετά της οικογενείας μου εφ' ενός ατμοπλοίου της εταιρείας η
“Τρινάκρια” αφίχθην ενταύθα μετά εννεαήμερον πλουν. Την δε ημέρα της αφίξεως έμαθον ότι
εμέλλομεν να καθυποβληθώμεν εις 11 ημερών κάθαρσιν, καθά προσεγγίσαντος προηγουμένως του
ημετέρου ατμοπλοίου εις Γένουαν καθ' ην ημέραν συνέβη αυτόθι το πρώτον τηλεγραφικώς
αναγγελθέν κρούσμα χολέρας.
Επειδή όμως το ρηθέν ατμόπλοιον έφερε καθαρά τα πιστοποιητικά του και τούτου ένεκεν
έλαβεν ελευθέραν κοινωνίαν ουχί μόνον εις Νεάπολιν, όπου τότε επεκράτει άκρα υγεία, αλλά και εις
το Παλέρμο και εις την Μεσσήνην, όπου προσήγγισε κατά τον προς Πειραιά πλουν του, το
ορθώτερον θα ήτο να καθυποβληθώμεν εις πέντε μόνον ημερών επιτηρητικήν κάθαρσιν όπως και οι
εκ Τεργέστης ή εκ της άνω Ιταλίας δια Βριντησίου προερχόμενοι, οίτινες βεβαίως δεν παρείχον
πλειοτέραν ημών αυτών εγγύην περί της υγιεινής καταστάσεώς των. Αλλά τοιαύτη ήτον η απόφασις
του σοφού ιατροσυνεδρίου.
Μέλλων λοιπόν να υποστώ τοιαύτην αυστηράν κάθαρσιν και έχων εκ προηγουμένων
πληροφοριών όχι τόσον καλήν ιδέαν περί της καταστάσεως των ημετέρων λοιμοκαθαρτηρίων.
απεφάσισα να εξακολουθήσω τον πλουν μου επί του αυτού ατμοπλοίου μέχρι Σμύρνης ή
Κωνσταντινουπόλεως προς αποφυγήν ή συντόμευσιν της καθάρσεως, ότε κατά τύχην λαβών ανά
χείρας την “Εφημερίδα των Συζητήσεων”, ην εκράτει εις εξ Αθηνών εισελθών νέος επιβάτης,
ανέγνων εν αυτή ότι ελήφθη πάσα πρόνοια υπέρ των εν λοιμοκαθαρτηρίω του αγίου Γεωργίου
καθαριζομένων, και ότι ουδεμίαν έχουσι να υποφέρωσι στέρησιν ή κακουχίαν.
Βασιζόμενος εις τοιαύτην ρητήν διαβεβαίωσιν μιάς ημιεπισήμου εφημερίδος έστερξα να εξέλθω
μετά της οικογενείας μου εις το ρηθέν λοιμοκαθαρτήριον, πεποιθώς ότι θα έχωμεν πάσαν εκ των
ενόντων άνεσιν, τας δε ενδεχομένας και αναποφεύκτους στερήσεις θα θεραπεύσωμεν οπωσούν εκ
του Πειραιώς ή εξ Αθηνών.
Ο άγιος Γεώργιος απέχει μόλις μίαν και ημισείαν περίπου ώραν εκ του Πειραιώς δια τους
προσπλέοντας επί λέμβου και έχοντας ούριον τον άνεμον. Ήθελεν εν τούτοις νομίσει τις, άμα
εξήλθομεν εις το μέρον τούτο, ότι ευρέθημεν καθειργμένοι εντός νήσου τινός υπερωκεανίας μακράν
πάσης σχέσεως ή κοινωνίας μετά συγγενών και οικείων.
Εις πάντα τα οπωσούν καλώς οργανωμένα λοιμοκαθαρτήρια γίνεται πρόνοια και δια την εν
αυτοίς ταχυδρομικήν υπηρεσίαν χάριν της αλληλογραφίας των καθαριζομένων. Ενταύθα δε ούτε εις
γραμματοκομιστής υπήρχεν, ώστε επί μίαν εβδομάδα ημηχανούμεν είτε επιστολήν να στείλωμεν
προς τινα εις Πειραιά ή Αθήνας είτε απάντησιν να λάβωμεν. Οι δε λεμβούχοι, όσοι ανεδέχοντο την
έστω και επί αδρά αμοιβή εντολήν τοιαύτην, δεν την εξετέλουν ακριβώς ή την παρημέλουν, χάριν,
ως λέγεται, των προμηθευτών του λοιμοκαθαρτηρίου. Αν δε εκ τούτου προέκυπτε μόνον το
δυσάρεστον άτοπον να ήμεθα εστερημένοι ειδήσεων των οικείων επί τινα χρόνον, υπομονή, αλλά
τούτο συνετέλεσεν ουκ ολίγον και εις τας κατά τας πρώτας ημέρας κακουχίας, όσας υπέστημεν εν τη
καθάρσει.
Και τοώντι, ότε εξήλθομεν εις άγιον Γεώργιον, εύρωμεν την πρώτην ημέραν δωμάτια εντελώς
γυμνά, μη περιέχοντα κανέν έπιπλον, κανέν σκεύος, καμμίαν κλινοστρωμήν. Όθεν εδέησε την
πρώτην ημέραν ν' αναπαυθώσι πάντες επί τοις ιδίοις ιματίοις όπως ηδυνήθησαν. Μόλις δε την
ακόλουθον προς την νύκτα έφερεν ο προμηθευτής ή εργολάβος παντοπώλης του λοιμοκαθαρτηρίου
αθλίας τινας κλινοστρωμνάς, ακολούθως δε, και έπιπλα και σκεύη τινά. Πάσα μεν κλινοστρωμνή
ενοικιάζετο προς 3 δρχ. καθ' εκάστην, τα δε λοιπά έπιπλα ή σκεύη αναλόγως. Ώστε οι άποροι και
ενδεείς λίαν υποφέρουσι μη δυνάμενοι, αν δεν έχωσι μετ' αυτών στρώμα ή σκεύος, να πληρώνωσι
τοιαύτην τιμήν. Και τούτο αποδεικνύει την ανάγκην να ληφθή ιδιαιτέρα υπέρ αυτών πρόνοια.
Τι δε να είπω περί της καταστάσεων των δωματίων; Τα πλείστα δεν προφυλάττονται καλώς
ούτε από την βροχήν ούτε από τον αέρα, ώστε εν καιρώ χειμώνος ή κακοκαιρίας οι καθαριζόμενοι
είναι πολύ εκτεθειμένοι να υποφέρωσι.
Το δε μάλλον δυσάρεστον είναι ότι εν περιπτώσει ασθενείας δεν ευρίσκουσιν ούτε το ελάχιστον
πρόχειρον φάρμακον προς θεραπείαν. Υπάρχει μεν ιατρός εν τω λοιμοκαθαρτηρίω
μισθοδοτούμενος υπό της κυβερνήσεως, ήτις χάριν της διατηρήσεώς του επβάλλει τοις
καθαριζομένοις και φορολογίαν τινά, αλ' 'ανευ φαρμακείου, διότι η κυβέρνησις δεν τω παρέχει προς
συγκρότησιν αυτού κανέν μέσον. Μοι εχρειάσθη ολίγον λάβδανον προς χρήσιν μου και μόνον μετά
τρεις ημέρας κατόρθωσα να το λάβω από Πειραιώς, δηλαδή ότε παρήλθε πλέον η ανάγκη. Καθόσον
δε αφορά την τροφήν, το κατ' αρχάς ο παντοπώλης, μη υποκείμενος εις καμμίαν υποχρεωτικήν
διατίμησιν, επροσπάθει να μας ευαρεστήση. Αλλ' αν οι ευπορούντες δεν δυσηρεστούντο, οι άποροι
βεβαίως ευρίσκοντο εις αμηχανίαν όπως τροφοδοτηθώσι παρ' αυτού. Τας δύω δε τελευταίας
ημέρας της καθάρσεως επειδή ο λιμενάρχης Πειραιώς ηυδόκησε να ενασχολήση τον παντοπώλην
εις τον Κάνθαρον, εμείναμεν εις την διάκρισιν ενός αθλίου παραμαγείρου, όστις ολίγου δείν να μας
καταστρέψη εκ της ελλείψεως και ποιότητος των φαγητών τον στόμαχον.
Οπότε δε έφθασεν η ποθητή στιγμή της απελευθερώσεώς μας ήλθεν ο κύριος λιμενάρχης το
εσπέρας αργά να μας δώση άδειαν ελευθέρας κοινωνίας, αλλά δεν μας επετράπη η έξοδος ειμή την
πρωϊαν της επιούσης, όπερ άλογον, διότι οι υπάλληλοι του λοιμοκαθαρτηρίου, οίτινες αμέσως
εκοινώνησαν μεθ' ημών, ηδύναντο ουχ' ήττον ν' απέλθωσιν αυθωρεί εις Αθήνας ή εις Πειραιά, εις
ημάς δε δεν επετρέπετο λόγω του ήτον αργά! Εις όλα εν τούτοις τα λοιμοκαθαρτήρια ουχί το
εσπέρας αλλά την πρωϊαν κατά την ημέρας της εξόδου επισκέπτονται τους καθαρισθέντας, ίνα
έχωσιν το υλικόν καιρόν να εξέλθωσι την ιδίαν ημέραν καθ' ήν τελειώνει η κάθαρσίς των, ουχί την
επιούσαν.
Ενδιέτριψα δε εις τας λεπτομερείας ταύτας, εις ας ηδυνάμην να προσθέσω και άλλας, εάν δεν
εφοβούμην να επιμηκύνω πολύ την αφήγησίν μου, ίνα παραστήσω εις πόσας κακουχίας ή
στεναχωρίας δύνανται να υποκύπτωσιν οι καθαριζόμενοι όταν δεν λαμβάνεται εγκαίρως η δέουσα
υπέρ αυτών πρόνοια, ή όταν η υπηρεσία είναι εμπεπιστευμένη εις ανθρώπους είτε ανίκανους είτε
αυθαιρέτους ή μη έχοντας την εξουσίαν να ενεργώσι τα δέοντα, διότι δεν παρέχονται αυτοίς τα μέσα.
Είναι δε αληθές ότι έγεινε προσπάθειά τις προς θεραπείαν τινών εκ των αφηγηθεισών ελλείψεων,
ότε ελθών ο αξιότιμος νομάρχης Αττικοβοιωτίας μετά του κυρίου λιμενάρχου εις επίσκεψιν του
λοιμοκαθαρτηρίου ήκουσε τα παράπονα των καθαριζομένων. Αλλ' ουχ' ήττον εκ της απρονοησίας ή
αβελτηρίας των άλλων τινές γίνονται θύματα, όπερ άτοπον. Το δε ατοπώτερον εστί το να
διαβεβαιώσιν εφημερίδες τινές, και μάλιστα υπουργικαί, το εναντίον.
Ο αξιότιμος κ. Δόσιος προτείνει ως κυριώτερον μέσον θεραπείας των ούτω κακώς εχόντων ή
συμβαινόντων να διορισθή αντί αρχιφύλακος, ιατρός επιστάτης του λοιμοκαθαρτηρίου. Εγώ όμως
φρονώ, ότι εις επιστάτης, έμπειρος της υπηρεσίας, δύναται και χωρίς να ήναι ιατρός να χρησιμεύσει
εξαίρετα, όταν ήναι τίμιος και ακριβής εις τα καθήκοντά του, και δεν ήναι κεκωλυμένος εκ χιλίων
προσκομμάτων εις την εκτέλεσιν αυτών. Παράδειγμα τούτου ελάβομεν οι εν αγίω Γεωργίω
καθαρισθέντες, τον λίαν φιλότιμον επιστάτην κ. Α. Σεραφείμ, όστις όχι μόνον επροσπάθησεν εξ
ιδίων να θεραπεύση όσον ένεστι τας κακουχίας ενός εκάστου, αλλά χάρις εις αυτόν ουδέν
παρατράγωδον συνέβη εκ εκείνων, όσα συνέβησαν εις τον Κάνθαρον παρά των εκεί φυλάκων και
του ιατρού και των υγειονομικών υπαλλήλων, οι δε καθαρισθέντες έμειναν λίαν ευχαριστημένοι ουχί
μόνο παρά του κ. Σεραφείμ, αλλά και παρά των υπό τα διαταγάς των φυλάκων και υπαλλήλων του
λοιμοκαθαρτηρίου.
Το λοιμοκαθαρτήριον του αγίου Γεωργίου κείται εις θέσιν λίαν τερπνήν και ευάερον, κατά πάντα
κατάλληλον, δια τον προσδιορισμόν τούτον, καταλληλοτέραν πολύ και του Κανθάρου, αρκεί να
υπάρχη τακτική μετά του Πειραιώς συγκοινωνία. Θα ήτο μάλιστα καλόν εάν εσυγκροτείτο ενταύθα
τακτικόν κατάστημα τόσον δια τας μεγάλας όσον δια τας μικράς καθάρσεις, αλλά διαιρουμένης της
νήσου εις ζώνας δι' αμφοτέρας. Η αυστηρά επιτήρησις ήθελε γίνει ευχερεστέρα εν αγίω Γεωργίω ή
εν Κανθάρω, διότι το πρώτον είναι νησίδιον εις απόστασιν τινα της ξηράς. Άλλως τε θα ήναι και
ούτω συγκεντρωμένη επί ενός σημείου η προσοχή των υγειονομικών αρχών, και αι δαπάναι αυτών
ολιγώτεραι. Το παν εξαρτάται από του να έχωσιν αύται εμπείρους μεν υπαλλήλους και φύλακας,
ουχί δε πολλούς πλην πειναλέους και ρακενδύτας, ως συμβαίνει συνήθως.
Αλλ' όπως έχει το νυν το λοιμοκαθαρτήριον του αγίου Γεωργίου, δεν παρέχει περισσοτέρας του
Κανθάρου ευκολίας εν καιρώ επιδημίας ή συσσωρεύσεως επιβατών εκ μεμολυσμένων μερών.
Μόλις υπάρχουσιν εν αυτώ εξ ή επτά οικήματα εσώγεια όλα, συγκροτουμένου εκάστου εκ δύω
δωματίων άνευ εσωτερικής συγκοινωνίας. Ήθελεν είσθαι εν τούτοις πρέπον να υπάρχωσι και
δωμάτια τινα συνεχόμενα εσωτερικώς, προς χρήσιν πολυμελών οικογενειών, καθόσον εν ώρα
χειμώνος ή κακοκαιρίας ή εν μέσω της νυκτός δεν είναι ευάρεστον να εξέρχηταί τις εις το ύπαιθρον
ίνα μεταβαίνει εξ ενός δωματίου εις άλλο. Αλλ' όχι μόνον τοιαύτα δεν υπάρχουσιν, αλλά καθ' έν
έκαστον των μικρών τούτων δωματίων, μόλις δυνάμενον να χωρέση ευχερώς δύω ή το πολύ τρία
άτομα, είναι προωρισμένον να δίδει άσυλον εις οκτώ εν καιρώ ανάγκης! Αλλά τούτο δεν δύναται να
γίνει ή με βλάβην καταφανή της υγείας και της αναπαύσεως των καθαριζομένων, άλλως τε η υγιεινή
επιβάλλει εν καιρώ επιδημίας την αραίωσιν και ουχί την συσσώρευσιν.
Και δεν πρέπει μόνον τα άτομα να αραιώνται, αλλά πρέπει κατ' εξοχήν τα πράγματα να
αερίζωνται καλώς, καθότι απεδείχθη ότι η χολέρα είναι νόσος μιασματική, δυναμένη να μεταδοθή εκ
μεμολυσμένων και μη καθαρισθέντων όπως δει πραγμάτων. Όθεν περισσοτέρα επιτήρησις
απαιτείται εις τα πράγματα αυτά ή εις τα άτομα των καθαριζομένων, ενώ ενταύθα, ως παρατήρησα,
συμβαίνει το εναντίον. Είναι αποδεδειγμένον, ότι πολλάκις και μετά το τέλος της καθάρσεως ουχ'
ήττον μετεδόθη το μίασμα εκ των εν τοις κιβωτίοις κεκλεισμένων ειδών ή πραγμάτων, άτινα δεν
ηνοίχθησαν ή δεν αερίσθησαν.
Το ζήτημα των λοιμοκαθαρτηρίων καθίσταται λίαν σπουδαίον δια την Ελλάδα, καθόσον η
επιδημία της χολέρας τείνει να καταστή διαρκής και περιοδική, μεταδιδομένη μετά πάσης ταχύτητος
χάρις εις την δια του ατμού συνεχή και καθημερινήν συγκοινωνίαν των διαφόρων μερών της
υφηλίου. Η δε Ελλάς, κειμένη εν τω κέντρω της μεγάλης μεταξύ Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής
συγκοινωνίας, και μέλλουσα οσονούπω να συνδεθή και δια σιδηροδρόμων μετά της λοιπής
Ευρώπης, και να ευρεθή ούτως εις άμεσον συνάφειαν μετά της Τουρκίας, πρέπει να λάβη υπό
σπουδαίαν σκέψιν το ζήτημα των λοιμοκαθαρτηρίων και να το μελετήση εμβριθώς. Η κυβέρνησις
αυτής πρέπει να συστήση επιτροπάς εξ ανδρών ειδημόνων, οίτινες, έχοντες υπ' όψιν και τους
κανονισμούς και την πείραν των άλλων εθνών, να συστήσωσι κανονισμόν ομοιόμορφον δι' όλον το
κράτος, εφαρμοζόμενον άνευ αναβολής και μεθ' απάσης της αυστηρότητος υπό την επιτήρησιν
ανωτέρων υπευθύνων και ικανών υπαλλήλων. Αλλά τούτο δεν πρέπει να φειδωλευθή και της
αναγκαίας δαπάνης, διότι προκειμένου περί δημοσίας υγείας, ώσπερ και περί δημοσίας ασφαλείας,
η μεν φειδωλία είναι επιζήμιος, τα δε ημιτελή και προσωρινά μέτρα μένουν ως επί το πλείστον άνευ
αποτελέσματος. Ενταύθα εφαρμόζεται πληρέστατα το λόγιον: το καλόν ου καλόν εστίν, εάν μη
καλώς γίγνηται.
Ι. ΜΙΝΩΤΟΣ

4. εφ. ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΩΝ ΣΥΖΗΤΗΣΕΩΝ 13 Σεπτεμβρίου 1873

Εσχάτως πικρά υπό πολλών απευθύνθηκαν παράπονα δια του τύπου, κατά της κακής
καταστάσεως των λοιμοκαθαρτηρίων και ιδίως του εν αγίω Γεωργίω, εθεωρήθη δε διά τούτο
υπεύθυνος η ενεστώσα κυβέρνησις. Μετά τον κ. Δόσιον άλλος των εν καθάρσει υποβληθέντων, ο κ.
Ι. Μινώτος, αντεπεξήλθεν επίσης διά του "Μέλλοντος" πολλά μεμφόμενος και συμβουλεύων κατά
της κακής καταστάσεως των ανθρώπων.
Πάν άλλο δυνάμεθα ή ν' αξιώσωμεν ότι τα κατά τας καθάρσεις είναι παρ' ημίν άμεμπτα και
πλήρη, όταν μάλιστα η κατάστασις αυτών κρίνεται υπ' αυτών των υποβληθέντων εις τας
στενοχωρίας και τας στερήσεις των καθάρσεων και μάλιστα εκείνων, οίτινες βιούσιν εν ταις
αναπαύσεσι και ταις ευκολίαις του ευρωπαϊκού βίου. Αλλά τινες μεν εκ των ελλείψεων δεν ηδύναντο
ν' αναπληρωθώσιν εκ του προχείρου, άμα αναφανείσης της χολέρας, διότι υποθέτουσιν από
μακρού χρόνου παρασκευήν και ετοιμασίαν, άλλαι δ' αρκούντως εθεραπεύθησαν και μόνον η
υπερβολή των γραφόντων ή η ιδιοσυγκρασία αυτών ηδύνατο να τρομάξη το κοινόν δια των
περιγραφών. Ουχ' ήττον ο έλεγχος και η αποκάλυψις των ελαττωμάτων δια του τύπου είναι
ωφέλιμος και μόνον ανακριβείας και υπερβολάς θέλομεν σημειώσει, διότι είναι περιτταί προς
διόρθωσιν των κακώς εχόντων. Αι καθάρσεις άλλως διέπονται υπό των κειμένων νόμων και
επιτηρούνται και διευθύνονται υπό του ιατροσυνεδρίου εν τοις πλείστοις.
Ο κ. Αριστ. Δόσιος δεν είδε τα εν ενεργεία λοιμοκαθαρτήρια της Σύρου, Δήλου, Κερκύρας και
αγίου Γεωργίου. Επομένως δεν ηδύνατο να κρίνη την σημερινήν κατάστασιν αυτών. Κρίνων δ' εξ
όσων είδε κατά το 1867 ήτο επόμενον να πλανηθή.
Παραπονείται όμως ότι υπεβλήθη εν Πειραιεί εις κάθαρσιν, όπερ δεν επερίμενε, διότι η
εμφάνισις της χολέρας εν Γενούη δεν επλησίασεν τον κίνδυνον περισσότερον ή εις Νεάπολιν. Αλλ' η
Νεάπολις δεν έλαβεν εκ Βενετίας το νόσημα, υπάρχον προ τριών μηνών, αλλ' εκ Γενούης και μετ'
ολίγας μόνον ημέρας από της εμφανίσεώς του. Εν τούτοις ο ίδιος ψέγει διατί να μή κηρυχθώσιν απ'
αρχής ύποπτοι πάσαι αι εκ του ιταλικού βασιλείου προελεύσεις, εν ώ εις έν μόνον μέρος είχεν
αναφανή η χολέρα, όπερ ήθελεν αποκλείσει την Ελλάδα πάσης συγκοινωνίας μεθ' όλων των
κρατών και το οποίον ουδέν ουδέποτε κράτος διενοήθη να πράξη. Αλλά την ευθύνην πάντων
τούτων αν υπήρχε, φέρει το ιατροσυνέδριον και ουχί ο υπουργός των εσωτερικών. Το υπουργείον
εσωτερικών ατόπως ήθελέ τις μεμφθή ότι ημέλησε να οικοδομήση και εφοδιάση τα λοιμοκαθαρτήρια,
δαπανών μεγάλα ποσά, καθ' ήν εποχήν η υγεία της Ευρώπης και της Τουρκίας είχε καλώς. Αμα
όμως αναφανείσης της ανάγκης εφρόντισεν ευθύς και εκ των ενόντων.
1ον Να εκτελεσθώσιν όλαι αι αναγκαίαι επισκευαί του λοιμοκαθαρτηρίου Δήλου, να γίνη
προμήθεια δι' αυτά αντί δραχμών χιλίων τριακοσίων, εις κλίνας, κλινοστρωμνάς και άλλα αναγκαία
έπιπλα, αφού ο προμηθευτής δεν ανελάμβανε να προμηθεύση ταύτα, αγνοών αν θα
χρησιμεύσωσιν, ή μή, και μή ών διατεθειμένος να εκτεθή εις ζημίας, διότι γνωστόν είναι, ότι κατά την
νομοθεσίαν μας τα τοιαύτα είδη χορηγούνται επί πληρωμή εις τους καθαριζομένους, οίτινες
υποχρεούνται να προσδιορίζωσιν αφ' εσπέρας όσα θέλωσι διά την αύριον προσδιόρισε δε διά την
υπηρεσίαν του λοιμοκαθαρτηρίου τούτου και ειδικόν ατμόπλοιον όπως και αι ανάγκαι των
καθαριζομένων θεραπεύωνται προχείρως, και αυτοί μεταφέρωνται ταχέως και ασφαλώς από Δήλον
εις Σύρον μετά την εκτέλεσιν της καθάρσεώς των.
2ον Να διαρρυθμισθή καταλλήλως το λοιμοκαθαρτήριον Κερκύρας εις ό πλείστα και πρόσωπα
καθαρίζονται, και να εκλίπη η δυσώδης αποφορά των αποπάτων, ήτις καθίστα αφόρητον την εν
αυτώ διαμονήν των καθαριζομένων και επιβλαβή εις την υγείαν των. Δι' όλα δε ταύτα τα έργα
εδαπανήθησαν πλέον των 4.000 δραχμών, το δε λοιμοκαθαρτήριον προσφέρει ήδη πάσαν
ανάπαυσιν εις τους καθαριζομένους.
3ον Να κατασκευασθώσιν εν τω λοιμοκαθαρτηρίω αγίου Γεωργίου λιθόκτιστα: α) αποθήκη διά
τα υποβαλλόμενα εις κάθαρσιν εμπορεύματα άτινα πριν εξετίθεντο εις όλους τους κινδύνους της
θαλάσσης και της βροχής. β) εστιατόριον και μαγειρείον αντί των υπαρχόντων ξυλίνων
ετοιμορρόπων και καταλλήλων διά παν άλλο ή ανθρώπους. γ) είς έτι οικίσκος, διαιρούμενος εις δύο
δωμάτια δ) τρείς έτι απόπατοι όπως εκάστη προέλευσις έχη ίδιον τοιούτον κατά το εν χρήσει
υγειονομικόν σύστημα δι' ού εσώθη και σωθήσεται η Ελλάς και ε) να κατασκευασθή ωσαύτως η
τόσο αναγκαία δεξαμενή χωρητικότητος 52.000 περίπου οκάδων ύδατος, ούτινος εστερείτο το
λοιμοκαθαρτήριον και επί τη ελλείψει του οποίου γοερά πάντοτε ηκούσθησαν παράπονα, διότι το
ύδωρ μετεφέρετο εκ Πειραιώς και ο προμηθευτής δεν εδύνατο να χορηγή αυτό δωρεάν. Ελαβε δι'
αρχικώς πρόνοιαν και να μεταφέρηται δι' εξόδων της δίς της ημέρας το αναγκαιούν εις το
λοιμοκαθαρτήριον ύδωρ και απήλλαζεν ούτω τους καθαριζομένους των στερήσεων και της
πληρωμής αυτού.
Εις όλα ταύτα τα έργα η κυβέρνησις εδαπάνησε πλέον των δραχμών 12.000 και συγχρόνως
προσδιώρισε δια την υπηρεσίαν του λοιμοκαθαρτηρίου τούτου, συγκοινωνούντος μετά του Πειραιώς
δίς της ημέρας, τον "Βελισάριον" και μίαν ατμάκατον.
4ον Να επανορθωθώσιν αι ελλείψεις του λοιμοκαθαρτηρίου Κανθάρου και να κατασκευασθώσι:
α) εστιατόριον και μαγειρείον, β) παραλία οδός διά την συγκοινωνίαν των οικίσκων και την ευκολίαν
των καθαριζομένων και γ) οι αναγκαίοι απόπατοι. Εις όλα δε ταύτα τα έργα εδαπανήθησαν δραχμαί
επί πλέον των 4.000, πλήν των υπό του δήμου Πειραιώς δαπανωμένων διά την κατασκευήν
αποβάθρας προς διευκόλυνσιν της αποβιβάσεως των καθαριζομένων.
Περισσότερα τούτων να δαπανήση η κυβέρνησις, όπως ανετωτέραν και ευαρεστοτέραν
καταστήση την διαμονήν των καθαριζομένων, δεν ήτο δυνατόν. Τας ελλείψεις κάλλιστα γιγνώσκει,
αλλ' όλας αδύνατον ήν διά μιάς να θεραπεύση.
Αλλ' ο κ. Δόσιος αναφέρει τινάς άλλας περιστάσεις, ών ανακριβώς αντελήφθη ή έλαβε
πληροφορίας.
Και πρώτον, δεν έχεται αληθείας το παρ' αυτού λεχθέν περί διευθύνοντος την λέμβον του
ακταιωρού υπαξιωματικού, ότι προσεγγίσας των καταπλέοντι γαλλικώ ατμοπλοίω Φρασινέ εφώναξε
"κάθαρσις, χολέρα", και ότι ταυτοχρόνως βολή τηλεβόλου εκσφενδονισθείσα εκ του ακταιωρού
ηνάγκασε τον Γάλλον πλοίαρχον να σταματήση το ατμόπλοιον, διότι ο υπαξιωματικός ουδέν άλλο
εφώναξεν ειμή "φούντο" (φράσις ναυτική) πόντισον δηλονότι. Μή εισακουσθείς όμως ηναγκάσθη να
πυροβολήση εκ της λέμβου εις τον αέρα, αλλ'ουδεμία εδόθη υπό του πλοιάρχου προσοχή. Τότε
επυροβόλησεν ο ακταιωρός το ατμόπλοιον άνευ σφαίρας. Ο Γάλλος όμως πλοίαρχος καταφρονών
του υπαξιωματικού, καθώς και του πολεμικού ακταιωρού την διαταγήν, ηκολούθει την πορείαν του
και τότε μόνον ηναγκάσθη να σταματήση, ότε είδεν ότι ο φρουρός του λιμένος δεν έπαιζεν, αλλ'
έρριψε κανόνιον μετά σφαίρας, μακράν όμως κατά πρώτον, ως και αυτός ο κ. Δόσιος ομολογεί, εις
απόστασιν 80 μέτρων.
Επίσης δεν είναι ακριβές ότι πολλά ιστιοφόρα πλοία μετά το γαλλικόν ατμόπλοιον αφιχθέντα
επλησίασαν εγγύτερον και εισέπλευσαν εν τω λιμένι πριν βεβαιωθή η προσέλευσις αυτών, πλοία και
ατμόπλοια τότε μόνον ακωλύτως ελλειμενίζονται, όταν βεβαιωθή η προσέλευσις αυτών, άλλως εις το
πρώτον σημείον της λέμβου του ακταιωρού ίστανται μακράν επ' αγκύρας σαλεύοντα και
προσορμιζόμενα όταν και όπου δεί.
Επίσης δεν είναι αληθές, ότι εις Κάνθαρον ουδεμία υπήρχεν αρμοδία αρχή, εις ήν να επιδείξη ο
ιατρός του ατμοπλοίου τα έγγραφά του, διότι εις Κάνθαρον και υπάλληλος διαμένει διαρκώς και
αρχιφύλαξ και έξ φύλακες.
Επίσης δεν είναι αληθές, ότι τα οικήματα του Κανθάρου κατέχονται υπό οικογενειών
διατριβουσών εκεί χάριν θαλασσίων λουτρών, διότι μία και μόνη πάσχουσα γυνή διέμενεν εις έν
δωμάτιον χάριν αναρρώσεως, και ήτις εν τούτοις εσυγκαθαρίζετο τοις εκάστοτε καθαριζομένοις.
Ουδόλως είναι αληθώς, ότι τα δωμάτια του λοιμοκαθαρτηρίου αγρίαν παρουσιάζουσι όψιν, μή
έχοντα ούτε τραπέζας, ούτε καθίσματα, διότι και κλίναι και τράπεζαι και νιπτήρες και ξενοδοχείον
οπωσούν κατηρτισμένον εκεί υπάρχει, αλλ' επόμενον ήν ουδέν τούτων να ίδη ο κ. Δόσιος, αφού
κατά το λέγειν αυτού διέμενε καθαριζόμενος εν τω γαλλικώ ατμοπλοίω.
Τέλος ο νόμος λέγει, ότι ουδείς ελευθεροκοινωνεί, αν δεν πληρώση προηγουμένως τα νόμιμα
δικαιώματα, άτινα εισί 50 λεπτά δι' έκαστον άνθρωπον καθ' εκάστην και δύο δραχμάς εφ' άπαξ διά
την επίσκεψιν του ιατρού. Επομένως όπου ο νόμος λαλεί, έκαστος σιγά και πληρώνει. Αν δε τινές
ελεεινοί εκραύγαζον δυστροπούντες να πληρώσωσι το ευτελές αυτό ποσόν, ο υπάλληλος καλώς
έπραξε και δεν έδωκε προσοχήν εις αυτών τας κραυγάς και τας ύβρεις.

5. εφ. ΑΙΩΝ 31 Ιουλίου 1884

Προσελθόντες εις το γραφείον ημών οι κ.κ. M. Schleifer μηχανικός εκ Βερολίνου, και Frank,
έμπορος εκ Μεδιολάνων, περιέγραψαν ημίν δια ζοφερών χρωμάτων όπερ υπέστησαν αληθές
μαρτύριον, υποβληθέντες εις πενθήμερον επιτηρητικήν κάθαρσιν εν τω λοιμοκαθαρτηρίω του αγίου
Γεωργίου.
Νομίζομεν ότι επιτελούμεν καθήκον δημοσιεύοντες τα παράπονα των ξένων τούτων όπως
ένθεν μεν παράσχωμεν αυτοίς μικράν ικανοποίησιν επί τω παθήματι, ένθεν δε κινήσωμεν τους
παρ’ ημίν αρμοδίους εις θεραπείαν τινά των κακώς εχόντων εν τω περί ού ο λόγος
λοιμοκαθαρτηρίω. Εφροντίσαμεν δε σχεδόν αυτολεξεί ν’ αναγράψωμεν την αφήγησιν των ξένων
έχουσαν ως εξής:
«Υποπτεύσαντες ότι δεν θα ήτο ευάρεστος πάνυ η κατάστασις του εν Πειραιεί
λοιμοκαθαρτηρίου, ηρωτήσαμεν τον εν Βρινδησίω πράκτορα της ατμοπλοϊκής εταιρίας του Florio,
εάν θα ήτο δυνατόν να υποστώμεν την κάθαρσιν εν τω ατμοπλοίω. Ούτος απεκρίνατο ημίν
καταφατικώς, απήτησε δε να προκαταβάλωμεν αυτώ το αντίτιμον της πενθημέρου διαμονής εν τω
ατμοπλοίω εξ εκατόν έκαστος φράγκων, όπερ και επράξαμεν. Καταπλεύσαντος δε του ατμοπλοίου
ημών εις Πειραιά είδομεν προσπελάζοντα αυτώ λέμβον. Εις των επιβαινόντων τούτου ηρώτησε τον
κυβερνήτην του πλοίου, εάν το τε πλήρωμα και οι επιβάται είχαν καλώς την υγιείαν, μετά την
καταφατικήν δ’ αυτού απόκρισιν απήτησε να αναβώμεν πάντες εις το κατάστρωμα.
Εκεί τεθέντας ημάς εις γραμμήν επεθεώρησεν ιατρός από της λέμβου και έδωκε την άδειαν, ίνα
αποβιβασθώμεν εις την ξηράν. Τούτο δε εγένετο χωρίς να δοθή ημίν καιρός, όπως έλθομεν εις
εξηγήσεις περί των εν Βρινδησίω αποτιθέντων εκατόν φράγκων. Μόλις ηδυνήθημεν ν’ αγοράσωμεν
παρά του τροφοδότου του πλοίου τυρόν, αλλάντας και ιχθύας τεταριχευμένους φοβούμενοι μήπως
έχωμεν στέρησιν τροφής εν τω λοιμοκαθαρτηρίω. Οι φόβοι ημών δυστυχώς δεν ήσαν πάντη
ανυπόστατοι.
Αποβιβασθέντες εις την ξηράν επιθεωρήθημεν πρώτον υπό του επιστάτου, περί ού εμάθομεν
ότι δεν ήτο ιατρός, είτα δε ωδηγήθημεν ημείς οι δύο εις δωμάτιον, όπερ εκτός των τεσσάρων τοίχων
και του γυμνού εδάφους ουδέ άλλο είχεν. Παρεκαλέσαμεν να δοθή ενί εκάστω ημών ιδιαίτερον
δωμάτιον, έπρεπε δε να έλθωμεν εις ιδιαιτέρας περί τούτου συμφωνίας προς τον επιστάτην και ν’
αποτίσωμεν δι’ αυτά 30 φρ. όπως γένηται το θέλημα ημών.
Νέων τότε διαπραγματεύσεων ηρξάμεθα προς τον χονδρόν μάγειρον, όπως τύχωμεν παρ’
αυτού κλινών, αντί δε πέντε φράγκων, ά ανελάβομεν να τελέσωμεν έκαστος καθ’ ημέραν, ετύχωμεν
ουχί τακτικών κλινών, αλλά κοινοτάτων στρωμνών, επί του εδάφους εξηπλωμένων, μετά
στρατιωτικών κλινοσκεπασμάτων. Εζητήσαμεν τότε τροφήν, δ’ έν δε φετεινόν ορνίθιον βραστόν
απετίσαμεν τέσσαρα φράγκα, αφ’ ού απετίσαμεν ιδιαιτέρως και δια τον ζωμόν αυτού.
Εζητήσαμεν είτα να φάγωμεν πρόβειον κρέας, αλλά τούτο από ημερών κρεμάμενον εν τω
μαγειρείω ήτο παντάπασιν άγευστον. Ηρκέσθημεν τότε εις την αγοράν άρτου μόνον παρά του
μαγείρου, εί και ετελούμεν δε 90 λεπτά δι’ έκαστον αρτίσκον, τιμώμενον ενταύθα αντί 20 λεπτών, την
τελευταίαν όμως ημέραν εμείναμεν και ημείς και οι λοιποί υπό κάθαρσιν διατελούντες άνευ άρτου.
Δια την κακήν τροφήν προσεβλήθημεν υπό δεινής δυσκοιλιότητος. Ιατρός τις ήρχετο εκάστοτε τας
τρείς πρώτας ημέρας εκ Πειραιώς μετά διερμηνέως, λαλούντος την γερμανικήν (αυτός ούτος ο
ιατρός ουδεμίαν ξένην γλώσσαν ηπίστατο), τας δε δύο τελευταίας ημέρας δεν επεσκέψατο το
λοιμοκαθαρτήριον. Και ότε δ’ επισκέπτετο αυτό, ηρκείτο μόνον ν’ αναστρέφηται προς τον επιστάτην
και τον χονδρόν μάγειρον, ημάς δε ουδ’ ηρώτα το παράπαν, πώς έχομεν. Δεν ηδυνάμεθα να
εννοήσωμεν, τίνος ένεκα υφιστάμεθα ημείς την τοιαύτην κάθαρσιν, αφού ο εν τω λοιμοκαθαρτηρίω
αναστρεφόμενος ιατρός και ο χονδρός ημών μάγειρος ηδύναντο απολύτως ν’ απέρχονται εις
Πειραιά και να διατρίβωσιν εν αυτώ.
Αμα ληξάσης της καθάρσεως, επεθεωρήθημεν υπό του ιατρού, ελάβομεν δε την άδειαν ν’
απέλθωμεν εκ του λοιμοκαθαρτηρίου, και παρακαλέσαμεν αυτόν να επιτρέψη ημίν, ίνα
επιβιβασθώμεν επί της ακάτου, της μεταφερούσης αυτόν μετά του διερμηνέως εις Πειραιά. Αλλ’ ο κ.
ιατρός, ουδεμίαν προσοχήν παρέσχε ταις παρακλήσεσιν ημών, επεβιβάσθη δε μόνος μετά του
διερμηνέως και του χονδρού μαγείρου εις την ατμάκατον. Ημείς ιδόντες ότι ούτως ηναγκαζόμεθα ή
να μείνωμεν άσιτοι εν τω λοιμοκαθαρτηρίω ή να τελέσωμεν όσα όσα δ’ ένα και μόνον λέμβον,
προσορμίζοντα εκεί, και τούτον εν οικτρά καταστάσει διατελούντα, όπως απέλθωμεν επ’ αυτού εις
Πειραιά, ηρξάμεθα σχεδόν εν απογνώσει διαμαρτυρόμενοι κατά της τοιαύτης βαρβάρου και
απανθρώπου πράξεως του ιατρού και απειλούντες ν’ απαιτήσωμεν την τιμωρίαν αυτού δια της εν
Αθήναις γερμανικής πρεσβείας. Μεταγνούς, ως φαίνεται, προ των απειλών ημών τούτων, ο ιατρός
επανέκαμψε και εδέξατο μεν ημάς εις την ατμάκατον, αλλά συνέστησεν ημίν να τελέσωμεν τω
λεμβούχω 4 φρ. όπως μετενέγκη τας αποσκευάς ημών εις Πειραιά.
Ενταύθ’ αφικόμενοι ηλέγξαμεν εν πάση αγανακτήσει και αύθις την αγροικίαν και απανθρωπίαν
του ιατρού, την εσχάτην δε χυδαιότητα και βαναυσότητα του χονδρού μαγείρου και παρακαλέσαμεν
τον διερμηνέα να μεταφράση τους λόγους ημών πιστώς ελληνιστί. Οι ενδιαφερόμενοι ακούσαντες
αυτού ουδέν αντείπον, ανακαγχάσαντες δε μόνον έστρεψον προς ημάς τα νώτα. Η αγανάκτησις
ημών εκορυφώθη τότε, κατηράσθημεν δε την ώραν, καθ’ ήν έγνωμεν να έλθωμεν εις την κλασσικήν
γην της Ελλάδος».
Ευχόμεθα εκ καρδίας, όπως η αφήγησις αύτη αποδειχθή επί το υπερβολικώτερον γενομένη.
Οπωσδήποτε όμως αδύνατον, νομίζομεν, να μή έχηται αύτη εν τω συνόλω αληθείας, ιδία ως προς
την οικτράν κατάστασιν του λοιμοκαθαρτηρίου του αγίου Γεωργίου και ως προς το έτι θλιβερώτερον
γεγονός, καθ’ ο χονδρός αυτού μάγειρος και ο ιατρός μετά του διερμηνέως αυτού δύνανται
απολύτως να ελευθεροκοινωνώσι προς τον Πειραιά καίτοι προς τους υπό κάθαρσιν διατελούντας
αναστρεφόμενοι.
Αμφιβάλλομεν δε εάν τοιαύτη καταπάτησις και των στοιχειωδεστάτων υγειονομικών κανόνων θα
επετρέπετο ποτε ατιμωρητεί και παρ’ αυτοίς τοις Καλμούκοις και Βασκίροις. Εν τω προτύπω όμως
βασιλείω της Ελλάδος επιτρέπεται αύτη, γενομένη εν τοις προθύροις της πρωτευούσης του
Κράτους υπό τα όμματα τοσούτων αρχών και υπό την επίβλεψιν ιατροσυνεδρίου και υπουργού των
εσωτερικών, όντος μάλιστα και τούτου ιατρού!

6. εφ. ΣΦΑΙΡΑ της 21 Αυγούστου 1884

Κύριε Συντάκτα,
Προελθόντες εκ Τεργέστης και υποστάντες την νόμιμον εν Αγίω Γεωργίω κάθαρσιν, καθήκον
συνειδήσεως επιτελούντες, εκφράζομεν δημοσίως τας ευχαριστίας μας προς την εν τω ειρημένω
λοιμοκαθαρτηρίω υπηρεσίαν κανονικώτατα λειτουργούσαν. Τυχόντες πάντων των προς διατροφήν,
κατοικίαν και υπηρεσίαν αναγκαίων, εις ουδεμίαν υπεβλήθημεν παράλογον δαπάνην. Ούτω
διήλθομεν λίαν ευχαρίστως τας ωρισμένας της καθάρσεως ημέρας τηρούντες ευάρεστον λίαν την
ανάμνησιν της εν Αγίω Γεωργίω διατριβής μας.
Υποσημειούμεθα μεθ' υπολήψεως,
Αριστ. Ζάννος, E. Rosche, Δημήτριος Λαγάνας, Ιω. Ανδρικόπουλος, Κ. Οικονομίδης, Ηλίας
Φερετόπουλος, Ν. Πάλλας, Φανή Βρούζη μετά των τέκνων, Ν. Παπαφωτεινός, Αναστάσιος
Λαμπρινός.

7. εφ. ΑΙΩΝ, 1 Σεπτεμβρίου 1884

[...] Κατά την επιδημίαν ταύτην η χολέρα επέπεσε εις τας πλείστας παραλίας πόλεις της
Μεσογείου, της Αδριατικής, της Μαύρης Θαλάσσης, και του Δουναβίου διαδραμούσα εν τάχει, την
Αίγυπτον, την Συρίαν, την Μικράν Ασίαν, την Ευρωπαϊκήν Τουρκίαν, (Βώλον, Θεσσαλονίκην,
Καβάλλαν, Αίνον, Κωνσταντινούπολιν κλπ), την Ρωσσίαν, την Ιταλίαν, την Αυστρίαν, την Γαλλίαν,
την Ισπανίαν την Πορτογαλλίαν κλπ. Μετά των πλείστων δε παραλίων πόλεων, ας προσέβαλλεν η
χολέρα και αφ' υμών η Ελλάς στενώς, ούτως ειπείν, περιεκυκλούτο, διετέλη το ελληνικόν κράτος εις
άμεσον και συχνήν επικοινωνίαν. Διαρκούσης της επιδημίας ταύτης τα φέροντα χολερικά
κρούσματα πλοία δεν εγένοντο δεκτά ίνα τελέσωσιν κάθαρσιν, είμή εν τοις λοιμοκαθαρτηρίοις Δήλου
και Σκιάθου. Tα δε εξ επιχολέρων μεν τόπων προερχόμενα, αλλά ων το πλήρωμα και οι επιβάτες
διετέλεσαν υγιείς κατά τον διάπλουν ετέλουν την κάθαρσιν αυτών ου μόνον εν τοις μνημονευθείσι
λοιμοκαθαρτηρίοις αλλά εν των όρμω της Σαλαμινος ή εν των λοιμοκαθαρτηρίω Κερκύρας. Ο
αριθμός των εις τους διαφόρους ελληνικούς λιμένας καθαρισθέντων πλοίων ανήλθε εις 1.500, ο δε
των πληρωμάτων και επιβατών εις 26.000 συμπεριλαμβανομένων εν τω τελευταίω τούτω αριθμώ
2.721 ταξιδιωτών οίτινες ετέλεσαν κάθαρσιν εν τοις τέρσασι τότε κατά ξηράν ιδρυθείσι
λοιμοκαθαρτηρίοις. Μεταξύ δε των 1.500 πλοίων 334, φέροντα 3.644 ναύτας και 2854 επιβάτας,
ήτοι εν συνόλω 6.498 ετέλεσαν κάθαρσιν εν Δήλω, 26 δε πλοία μετά 218 ναυτών και 913 επιβατών
ήτοι εν όλω 1.131, εκαθαρίσθησαν εν Σκίαθω. Δώδεκα πλοία προσορμίσθησαν φέροντα χολερικούς
εις τα λοιμοκαθαρτήρια Δήλου και Σκιάθου. Εκ δε των 161 εν πλώ προσβληθέντων απεβίωσαν 40
εν των λοιμοκαθαρτηρίω Δήλου και 50 εν τω της Σκιάθου. Τα εν λόγω πλοία απώλεσαν και καθ'
οδόν τινάς εκ του πληρώματος αυτών. Εν δε τούτω μάλιστα, εκ Σμύρνης προερχόμενον,
απεβίβασεν εις το της Δήλου λοιμοκαθαρτήριον άμα τη αφίξει του πλην των 22 υπό της νόσου
προσβληθέντων ους έφερε και 14 πτώματα επιβατών θανόντων εκ χολέρας κατά τον διάπλουν. Η
επιβαλλομένη τότε κάθαρσις ήτο ενδεκαήμερος δια τας εκ των επιχολέρων τόπων προελεύσεις και
πενθήμερος δια τας εξ υπόπτων, λογιζομένη εν αμφοτέροις ταις περιπτώσεσιν από της
εξομολογήσεως αυτών υπό της υγειονομικής αρχής” [...].

8. Λοιμοκαθαρτήριον Α' τάξεως Αγ. Γεωργίου εν όρμω Σαλαμίνος

α) Προσωπικόν
Τρεις στρατιωτικοί ή ναυτικοί ιατροί, εις τηλεγραφητής, εις τελωνειακός υπάλληλος, εις
αρχιφύλαξ υπαξιωματικός του Ναυτικού, δύο νοσοκόμοι άρρενες, μία γυνή νοσοκόμος, τέσσαρες
απολυμανταί, εξ υγειονομοφύλακες λοιμοκαθαρτηρίου, μία πλύντρια, εις θερμαστής μεθ' ενός
βοηθού δια τον απολυμαντικόν κλίβανον, εις θερμαστής δια την ατμάκατον.
β) Υλικόν απολυμάνσεως
4 μεγάλαι σκάφαι απολυμάνσεως, 2 κάδοι μεγάλοι με χειρολαβάς σιδηράς, χωρητικότητος
εκάστης 70 οκάδων, 4 κάδοι μικρότεροι με χειρολαβάς σιδηράς, χωρητικότητος έκαστος 40 οκάδων,
4 κάδοι μικροί με χειρολαβάς σιδηράς, χωρητικότητος 5 και 20 οκάδων, 2 συσκευαί προς ανάπτυξιν
φορμόλης, 2 συσκευαί προς ανάπτυξιν αμμωνίας, 1 μέτρον υγρόν λευκοσιδηρούν, επίχριστον των
500 γρ., 1 μέτρον υγρών λευκοσιδηρούν, επίχριστον των 1000 γρ., 2 δοχεία διαλυμάτων, διαμέτρου
0,45 ύψους 0,41, δύο δοχεία διαλυμάτων, διαμέτρου 0,35 ύψους 0,39, 4 ενδυμασίαι απολυμαντού
πλήρεις, 2 ψεκαστήρες, τροχήλατοι πλοίων, 4 ψεκαστήρες κοινοί αμπέλων, 12 ψήκτραι μεγάλαι
ψύξεως καταστρώματος πλοίων μετά των κοντών των, 12 ψήκτραι πλύσεως χειρών, 4 λαβίδες
σιδηραί μεγάλαι λήψεως μεμολυσμένων αντικειμένων, 1 φορείον μεταφοράς μεμολυσμένων
αντικειμένων, 2 κιβώτια λευκοσιδηρά ελαιοχρωματισμένα μεταφοράς μεμολυσμένων αντικειμένων, 1
χρωστήρ τρίχινος.
γ) κοινόν υλικόν
Μία ατμάκατος και μία λέμβος, 50 μανδύαι προς φύλαξιν των λουομένων, παλαιοί στρατού, 50
σινδόνια δια σπόγγισμα των λουομένων, 100 κλινοσκεπάσματα παλαιά στρατού δι' ενδεείς.
δ) Επίπλωσις δωματίου Α' θέσεως
Έκαστον δωμάτιον δέον να περιέχη δύο κλίνας. Δύο κλίναι καλής ποιότητος, δύο στρώματα,
δύο προσκεφάλαια, δύο προσκεφάλαια εκ μαλλίου, τέσσαρα κελύφη προσκεφαλαίων λινά, εξ
σινδόναι λιναί, δύο κλινοσκεπάσματα βαμβάκινα, τέσσαρα κλινοσκεπάσματα μάλλινα, δύο
τραπεζίδια με μάρμαρον, δύο ουροδοχεία, δύο φιάλαι δι' ύδωρ μετά των ποτηρίων, δύο καθίσματα,
εις νιπτήρ ξύλινος ελαιοχρωματισμένος, δύο λεκάναι επικεχρισμέναι μετά των δοχείων των, δύο
δοχεία δια τον σάπωνα, δοχείον δια τα ακάθαρτα ύδατα, δοχείον ύδατος προς νίψιν, εις καθρέπτης,
μία ξύλινη τράπεζα.
ε) Επίπλωσις δωματίου Β' θέσεως
Έκαστον δωμάτιον περιέχει τρεις κλίνας. Τρεις κλίναι σιδηραί, τρία στρώματα, τρία
προσκεφάλαια, τρία προσκεφάλαια εκ μαλλίου, έξ κελύφη προσκεφαλαίων βαμβάκινα, εννέα
σινδόναι βαμβάκιναι, τρία κλινοσκεπάσματα βαμβάκινα, εξ κλισκεπάσματα μάλλινα, εις νιπτήρ
ξύλινος, μία λεκάνη μετά του δοχείου, δοχείον δια τον σάπωνα, δοχείον δια τα ακάθαρτα ύδατα,
δοχείον δια ύδωρ προς νίψιν, τρία ουροδοχεία μεταλλικά επίχριστα, τρία καθίσματα, εις καθρέπτης,
τράπεζα ξύλινη ελαιοχρωματισμένη, φιάλη ύδατος μετά τριών ποτηρίων.
 στ) Επίπλωσις δωματίου Γ' θέσεως
Έκαστον δωμάτιον δέον να περιλαμβάνει 5-10, 15-20 κλίνας. Δι' εκάστην κλίνην: 1 κλίνη
ξύλινη, 1 στρώμα εκ χόρτου, 1 προσκεφάλαιον εκ χόρτου, 3 σινδόναι βαμβάκιναι, 3 κελύφη
προσκεφαλαίων βαμβάκινα, 2 κλινοσκεπάσματα στρατού.
ζ) Είδη γραφείου
2 τράπεζαι γραφείου, 6 καθίσματα, 1 ερμάριον με υαλοπίνακας δια τα φάρμακα και τα
αντισηπτικά είδη.
η) Είδη καθαριότητος
6 κοφίνια κοινά με χειρολαβάς, 5 δοχεία ακαθαρσιών (φαράσια),1 κλίμακα ξυλίνη διπλή.
θ) Είδη φωτισμού
15 φανοί κρεμαστοί πετρελαίου ή οινοπνεύματος μεγάλοι, 5 φανοί κρεμαστοί πετρελαίου και
οινοπνεύματος μικρότεροι, 12 λύχνοι επίτοιχοι πετρελαίου ή οινοπνεύματος, 2 λύχνοι τραπέζης
πετρελαίου ή οινοπνεύματος, 3 φανοί ελαίου χειρός.
ι) Είδη κηπουρικής
2 σκαπάναι (τσαπιά), 1 πέλεκυς, 3 πτύα σιδηρά, 1 σκαπάνη πετρώδους εδάφους (κασμάς), 1
κλαδευτήριον.
ια) Είδη ξυλουργικής
1 σκεπάρνη, 1 πρίων, 1 πλάνη.
ιβ) Είδη μεταφοράς ύδατος
12 δοχεία λευκοσιδηρά (ποτιστήρες), μεταφοράς ύδατος ελαιοχρωματισμένα, 12 δοχεία
λευκοσιδηρά πόσεως ύδατος ελαιοχρωματισμένα χωρητικότητος 1 οκάδα, 6 βαρέλια μεταφοράς
ύδατος χωρητικότητος 50 οκάδων έκαστον, 4 πίθοι χωρητικότητος 100 οκάδων έκαστος, 6 χωνία
διαφόρου μεγέθους λευκοσιδηρά.
ιγ) Είδη σιδηρουργικής
1 φυσητήριον μετά της θερμάστρας του πλήρες, 1 αμμώνιον σιδηρούν, 1 μέγγενα σιδηρά
μεγάλη, 1 μέγγενα σιδηρά μικρή, 6 κοπίδια διάφορα, 1 κλειδίον γαλλικόν, 2 καταβίδια, 4 λίμαι
διάφοροι, 4 λαβίδες (τσιμπίδια) του αμμωνίου, 2 λαβίδες (τσιμπίδια) μικραί.
ιδ) Είδη ξενοδοχείου και παντοπωλείου
1 ζυγός τραπέζης των 10 χιλιογράμμων μετά των σταθμών, 1 καντάριον ζυγίζον υπέρ τας 100
οκάδας, 2 μάχαιραι παντοπωλείου, 3 σειραί μέτρων υγρών από 15-400 δραμίων, 6 χωνία διαφόρου
μεγέθους, 1 ερμάριον ξύλινον μέγα, 1 τράπεζα μεγάλη, 1 λέβης εκ χαλκού, ουλαμού, 2 λέβητες εκ
χαλκού, διμοιρίας, 6 χύτραι μαγειρίου (κατσαρόλαι) εκ χαλκού μεγάλαι και μικραί, 2 ταψιά διαφόρου
μεγέθους ορθογώνια, 2 τρυπητά (σουρωτήρια), 1 μάχαιρα μαγειρείου, 2 πελέκεις μαγειρείου, 1
κοχλιάριον μέγα μαγείρου, ζωμού, 1 κοχλιάριον μέγα μαγείρου, αφρού, 1 περόνα, 20 τράπεζαι
ξενοδοχείου επιμήκεις, 20 ξύλινα καθίσματα (πάγκοι) 3ης θέσεως, 120 καθίσματα κοινά, 200
πινάκια (πιάτα) επίχριστα λευκοσιδηρά, βαθέα και αβαθή, 200 περούνια φαγητού, 200 μαχαίρια
φαγητού, 200 κοχλιάρια φαγητού, 200 ποτήρια επίχριστα λευκοσιδηρά, 250 φιάλαι ύδατος 1.50
οκάδων εκάστη, 40 τραπεζομάνδυλα, 300 χειρόμακτρα φαγητού.
ιε) Απολυμαντικά φάρμακα
100 χιλιόγραμμα φορμαλίνης 40%, 100 χιλιόγραμμα αμμωνία 25%, 50 χιλιόγραμμα καθαρού
φαινικού οξέως υγροποιηθέντος, 20 χιλιόγραμμα άχνης υδραργύρου εις τροχίσκους, μεγάλη
ποσότης ασβέστου, 6 δοχεία πλήρη οινοπνεύματος των 5 οκάδων, Εταιρείας Οίνων και
Οινοπνευμάτων.
ιστ) Φάρμακα και λοιπά είδη
Εις είδη και ποσά ίσα προς τα αναγραφόμενα δια τα λοιμοκαθαρτήρια της μεθορίου γραμμής.
ιζ) Υλικόν νοσηλείας χολεριώντων δι' εξ ασθενείς
Ομοίως προς τα αναγραφόμενα δια τα λοιμοκαθαρτήρια της μεθορίου γραμμής.

ΛΕΖΑΝΤΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

Εικ. 1 Ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός στο λοιμοκαθαρτήριο του Αγ. Γεωργίου, κατά την
περίθαλψη των προσφύγων το 1924

Εικ. 2 Το ναϊδριο του Αγίου Γεωργίου

Εικ. 3 Άποψη του λοιμοκαθαρτηρίου του Αγ. Γεωργίου

 Εικ. 4 Η αναθηματική πλάκα η οποία διασώζεται από το 1865, στο πρααύλιο του ναού
και αναπαλαιώθηκε το 2006

Εικ. 5 Αναμνηστική φωτογραφία στο λοιμοκαθαρτήριο του Αγ. Γεωργίου, στις 15

Σεπτεμβρίου 1919

Εικ. 6 Εμπρόσθια και οπίσθια όψη έντυπου δελτίου εισαγωγής και εξαγωγής
προσώπων και πραγμάτων από τα λοιμοκαθαρτήρια

Εικ. 7 Δελτάριο ταχυδρομημένο στις 17 Οκτωβρίου 1911 (ν.η) από το λοιμοκαθαρτήριο

του Αγ. Γεωργίου με τη σφραγίδα 5ου τύπου ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ (ΛΟΙΜΟΚ.)

Εικ. 8 Gardner

Εικ. 9 Krumbacher

Εικ. 10 Συγγρός

Εικ.11 Le Corbusier