ЕЛЕКТРОТЕХНИКА 2

ЕЛЕКТРОТЕХНИКА ВТОРА ГОДИНА
ЕЛЕКТРОТЕХНИЧКИ ЕЛЕМЕНТИ И НИВНО ПОВРЗУВАЊЕ
1. ПРЕКИНУВАЧ
а) отворен прекинувач б) затворен прекинувач
2. ИЗВОР ЗА ЕДНОНАСОЧНА СТРУЈА (батерија)
𝑈𝑣 = 𝑈1 + ⋯ + 𝑈2
< U> < 𝑈1 > ….. .. < 𝑈2 >
Сериско поврзување на батерии
3. ИЗВОР НА НАИЗМЕНИЧНА СТРУЈА ( ГЕНЕРАТОР) i
4. ОТПОРНИК- активен отпор
ОЗНАКА R ЕДИНИЦА МЕРКА Ω (OM)
Отпорникот се карактеризира со своја АКТИВНА ОТПОРНОСТ
А. Миленковска
5. КАЛЕМ
ОЗНАКА L ЕДИНИЦА МЕРКА H ( Хенри)
Калемот се карактеризира со своја ИНДУКТИВНОСТ
6. КОНДЕНЗАТОР
ОЗНАКА С ЕДИНИЦА МЕРКА F ( Фарад)
Кондензаторот се карактеризира со своја КАПАЦИТИВНОСТ
7.Основни принципи
Електрична струја се движи по проводникот од изворот до потрошувачот (оптоварување).

Најчесто, за проводник се избира бакарен кабел. Ова се должи на барањето за
проводникот: тој мора лесно да ослободи електрони.
Без оглед на методот на поврзување, електричната струја се движи од плус во минус. Токму
во оваа насока се намалува потенцијалот. Вреди да се запамети дека жицата преку која
тече струјата исто така има отпор. Но, нејзиното значење е многу мало. Затоа е
занемарена. Отпорноста на проводникот се смета за нула. Во случај кога проводникот има
отпор, тој обично се нарекува отпорник.
Паралелно поврзување
Во овој случај, елементите вклучени во ланецот се меѓусебно поврзани со два јазли. Тие
немаат никакви врски со други јазли. Деловите на ланецот со таква врска обично се
нарекуваат гранки. Дијаграмот за паралелно поврзување е прикажан на сликата подолу.
Ако зборуваме на разбирлив јазик, тогаш во овој случај сите спроводници се поврзани со
едниот крај во еден јазол, а со вториот во вториот. Ова води до фактот дека електричната
струја е поделена на сите елементи. Ова ја зголемува спроводливоста на целото коло.
Кога ги поврзувате проводниците во коло на овој начин, напонот на секој од нив ќе биде ист.
Но, сегашната јачина на целото коло ќе биде одредена како збир на струите што течат низ
сите елементи. Земајќи го предвид законот на Ом, интересна шема се добива преку
едноставни математички пресметки: вредноста инверзна на вкупната отпорност на целото
коло се дефинира како збир на вредностите инверзна на отпорите на секој поединечен
елемент. Само елементи поврзани со паралелно се земени предвид.
Сериска врска
Во овој случај, сите елементи на ланецот се поврзани на таков начин што тие не формираат
единствен јазол. Овој метод на поврзување има еден главен недостаток. Лежи во фактот
дека ако еден од проводниците не успее, сите последователни елементи нема да можат да
работат. Зачудувачки пример за оваа ситуација е вообичаената венец. Ако во него изгори
една од сијалиците, тогаш целата венец престанува да работи.
Серијата врска на елементите се разликува по тоа што сегашната јачина кај сите
проводници е еднаква. Што се однесува до напонот на колото, тоа е еднакво на збирот на
напонот на одделните елементи.
Во ова коло, проводниците се вклучени во колото еден по еден. Ова значи дека отпорот на
целото коло ќе се состои од индивидуални отпори карактеристични за секој елемент. Тоа е,
вкупната отпорност на колото е еднаква на збирот на отпорите на сите проводници. Истата
зависност може да се изведе математички со употреба на законот на Ом.
Мешани шеми
Постојат ситуации кога на еден дијаграм можете да видите истовремено сериско и

паралелно поврзување на елементи. Во овој случај, ние зборуваме за мешана врска.
Пресметката на ваквите шеми се врши одделно за секоја од групите проводници.
Значи, за да се одреди вкупниот отпор, неопходно е да се додаде отпорноста на

елементите поврзани паралелно и отпорноста на елементите со серија врска. Во овој
случај, сериската врска е доминантна. Тоа е, прво се брои. И само после тоа се утврдува
отпорност на елементи со паралелно поврзување.
НАИЗМЕНИЧНА СТРУЈА И ПРОПРАТНИ НЕЈЗИНИ ЕЛЕКТРИЧНИ ВЕЛИЧИНИ
Наизменична струја е секоја струја која со текот на времето ја менува својата јачина и
насока и затоа велиме дека таа е функција од времето. Соодветно и напонот претставува
функција од времето.
Моменталните вредности на наизменичната струја и напон се писуваат со мали букви

и тоа изгледа
i=f(t) u= f(t)
Ако се разгледа горниот график ќе се види дека освен црвената – еднонасочна струја
постојат повеќе видови на наизменични струи, но за електротехниката и нејзиното
изучување посебно значење има зелената т.н. периодична наизменична струја.
Велиме дека наизменичната струја се менува по синусоидален закон.
𝜋
Од графикот се гледа дека струјата касни во однос на напонотза 2 , а нивните
математички изрази се даден со изразите
Со мали букви i и u се означуваат моментални вредности на наизменична струја и

напон.
Со 𝑈𝑚 ( 𝑈0 ) и 𝐼𝑚 (𝐼0 )се означуваат максималните вредности на струјата и напонот,

поточно нивната амплитуда.
Останати величини се ω- фазна брзина или кружна фреквенција (со единица мерка
rad/s(радијани врз секунда)
2𝜋
𝜔 = 2𝜋𝑓 = (rad/s)
𝑇
Каде што:
Т е периода, време кое е потребно да наизменичната големина направи целосна

промена, една полна осцилација. Единицата мерка е ѕ (секунда)
f е фреквенција, број на целосни промени на наизменичната величина во една

периода Т. Единицата мерка е Hz (херц)
1 1
𝑓 = 𝑇(Hz=𝑠 )
Нај често во електротехниката при пресметки со наизменични величини се користат

ефективните вредности
Ефективна вредност на наизменичната струја е онаа еквивалентна еднонасочна

струја која развива топлина колку и наизменичната. Нејзиниот математички израз
𝐼𝑚
𝐼= = 0,707𝐼𝑚 (𝐴)
√2
Последователно и
𝑈𝑚
𝑈= = 0,707𝑈𝑚 (𝑉)
√2
Основните елементи кои се врзуваат во едно електрично коло во кое тече

наизменична струја се
Отпорник со отпорност R со единица мерка Ω(ом)
Калем со индуктивност L и единица мерка Н (хенри) и индуктивна отпорност
𝑋𝐿 = 𝜔𝐿 = 2𝜋𝑓𝐿 (Ω)
Кондензатор со капацитивност С и единица мерка F (фарад) и капацитивна

отпорност
1
𝑋𝐶 = 𝜔𝐶 (Ω)
https://youtu.be/BbmocfETTFo - магнет и електромагнет
https://youtu.be/yU--8Zk57-Y- фарадеј и неговите експерименти за индукција
https://youtu.be/Ylgb8FFMgd4 - AC vs DC generator
1. ПРЕОДНИ ПРОЦЕСИ
2.
1. ВОВЕД – поим преоден процес
Електричен преоден процес претставува нагла промена во состојбата на едно
електрично коло при вклучување/исклучување на прекинувачи или при појава на
дефект (куси врски) во системот.
ЗНАЧИ: Под преоден процес на работа се подразбира премин од првата во
втора стационарна состојба, што се карактеризира со нагли промени на напонот и
струјата во колото.
Преодниот период е обично многу краток, така што делот од времето во кое
едно коло работи во преоден процес во споредба со времето во кое работи во
стационарен процес е занемарлив (Најчесто при анализа на електричните кола се
користат стационарните режими на работа. Стационарен режим на работа се
карактеризираат со постојана големина на напонот и струјата во колата со извор на
еднонасочна енергија, додека во колата со наизменична струја со постојани
ефективни вредности на напонот и струјата. При овој режим на работа појавите не
зависат од времето.).
Но сепак, преодните процеси се особено важни затоа што за во тие моменти
компонентите на електричните кола се подложени на големи напрегања поради
преголемите струи и напони. Овие напрегања може да предизвикаат дефекти на
одделни делови од опремата во ЕЕС и застои кај одредени генератори, цели
електрични централи или пак прекин во напојувањето на населби/градови во
зависност од значењето на колото во кое тие се случиле. Во денешно време, со
примена на компјутерска симулација на преодните процеси во ЕЕС е можно тие
целосно да се разберат и да се преземат мерки за нивна елиминација до степен кој
што е сосема безопасен.
На почетокот, ќе ги разгледуваме основните принципи за решавање на преодни
процеси во електрични кола .
Секое електрично коло во основа се состои од три типа на елементи:
• Отпорник со отпорност R (Ω),
• Индуктивeн елемент (калем) со индуктивност L (H),
• Кондензатор со капацитивност C (F).
Сите делови на ЕЕС, без разлика дали се работи за преносна или
дистрибутивна мрежа, индустриски инсталации, инсталации во домаќинствата ги
содржат трите основни елементи во помала или поголема мерка.
Но понекогаш тие служат и како работни процеси во мрежи каде што се

користат, импулсната и телевизиската техника, автоматика и техника на врски.
Опомена: При анализа на колата ќе користиме за струјата и напоните мали
букви (I и u) бидејки во преодните процеси тие се променливи. (на сликата погоре е
периодот од 𝑡1 до 𝑡2 (s)
1.1.RC-КОЛО
1.1.1.ПРЕОДЕН ПРОЦЕС ПРИ ВКЛУЧУВАЊЕ НА RC-КОЛО
На колото на сликата е редно RC-коло каде отпорник и кондензатор се

приклучени на извор со еднонасочна струја со емс Е (Напон U).
Првиот стационарен процес е кога колото е отворено и во него не тече струја значи
За t=o, i=0, 𝑈𝑐 = 0 и 𝑈𝑅 = 0
Преодниот процес настанува кога прекинувачот почнува да се затвара, во тој момент

𝐸
кондензаторот е празен и во колото протекува висока стрија ( I = 𝑅 (A) )
на кратко која откако кондензаторот почнува со полнење нагло опаѓа, соодветно на струјата
напонот на отпорникот опаѓа, а напонот на кондензаторот расте. Сите овие промени се
дадени на долниот график
Моменталните вредности на струјата и напоните се менуваат според експоненцијален

закон:
За t ≥ 0
𝐸 −𝑡
𝑖= е 𝑅𝐶
𝑅
𝑡
𝑢𝑅 = 𝑅 𝑖 = 𝐸𝑒 −𝑅𝐶
𝑡
𝑢𝑐 = 𝐸⟮1 − е−𝑅𝐶 ⟯
Каде што ꞇ =RC (s) е временска константа на RC-коло и претставува мерка за брзина на
промената на струјата во колото
Kондензаторот C успешно ја регулира односно намалува струјата, исчезнувањето на

струјата во колото се одвива за кратко време од само неколку временски константи, но на
почетокот, посебно ако омската отпорност е многу мала, можни се јаки струјни удари.
1.1.2.ПРАЗНЕЊЕ НА RC- КОЛО ( ИСКЛУЧУВАЊЕ )
Исклучувањето како што е дадено во шемата подолу, прекинувачот се префрла од положба

1 во положба 2, при што полниот веќе кондензатор почнува да се празни, во колото
протекува струја која е во обратна насока од претходната.
Поради омската отпорност која создава топлина струјата ќе опаѓа од обратната насока, но и
напонот на кондензаторот исто ќе опаѓа
Во овој процес на празнење на кондензаторот во редно RC коло, можат да се појават големи

струјни удари но не постои опасност од пренапони.
Заклучок : Во RC колото за да не дојде до не сакани дејствија мораме да внимаваме на

изборот на јачината на напонот на изворот и големината на омската отпорност на активниот
отпор во истото.
1.2. RL-КОЛО
1.2.1.ВКЛУЧУВАЊЕ НА РЕДНО RL-КОЛО
Преодниот процес во коло со редна врска на омски отпорник

и калем ќе ги одредиме од шематскиот приказ на сликата каде
со приклучување на прекинувачот постепено ќе расте струјата
во колото. За време t=o i=0, но со спуштањето на прекинувачот
почнува да се создава поради калемот, самоиндуцирана
струја која, расте по експоненцијален закон. Значи во колото
имаме струја I која потекнува од изворот, а за многу кратко време од калемот почнува да теце
самоиндуцираната струја 𝑖𝐿 во спротивна насока од основната струја i и согласно струјата и
напонот на омската отпорност расте, но напонор на калемот опаѓа.
За t≥0
𝑅
𝐸
𝑖= ⟮1 − 𝑒 −𝑡 𝐿 ⟯
𝑅
𝑅
𝑢𝐿 = 𝐸 𝑒 −𝑡 𝐿
𝑅
𝑢𝐶 = 𝐸 (1 − 𝑒 −𝑡 𝐿 )
Величината
𝑳
ꞇ=𝑹 (𝒔)-временска константата на RL-коло и е мерка за промена на струјата во колото.
Во редното RL-коло не постои опасност од пренапони и струјни удари.
1.2.2.ИСКЛУЧУВАЊЕ(празнење) НА RL-КОЛО
Исклучувањето на колото се врши преку отворање на прекинувачот.
Рзгледуваме прво моментот кога прекинувачот се спушта на позиција 2 (празнење на

колото) Во колото сеуште ќе протекува струја која поради индуктивитетот на калемот ќе се
намалува поспоро него вообичаено поради истиот калем кој сега има магнетен флукс кој се
спротивставува на струјата на празнење.
Таквите промени се гледаат на долниот график, напонот на отпорникот и струјата опаѓаат

како и напонот на калемот но од негативна вредност поради индуцирана та електромоторна
сила.
При исклучување на ова коло секогаш постојат опасност од пренапони.
Во случај да се обидеме да колото го исклучиме преку точка 3, преодниот процес е многу

посложен. Тогаш вредноста на струјата во колото веднаш ќе падне на 0(А), која ќе создаде
голема промена на магнетното поле на калемот и виспка струја на самоиндукција кај истиот.
Тоа ќе резултира со искра помеѓу контактите.
Од овие причини се препорачува празнење на RL колото.
Заклучок: Во RL колото постојат опасности исклучиво во празнење т.с. исклучување.

Опасноста е од високи напони кои зависат од на јачината на напонот на изворот и големината
на омската отпорност на активниот отпор во истото.
2. RC наспрема CR осцилаторно коло
RC коло слика а)
Напонот на кондензаторот не може скоковито да се промени па излезниот напон е

0V.
Низ кондензаторот тече струја и тој почнува да се полни така да излезниот напон
расте по експоненцијален закон.
Кондензаторот се наполнил на вредност+Vcc и во колото нема да тече струја.
Излезниот напон е еднаков со напонот на кондензаторот и изнесува +Vcc.
CR коло слика б)
Кондензаторот се однесува како куса врска и моменталната промена ја пренесува од

едниот на другиот крај.
Напонот на отпорникот е еднаков на вредност +Vcc кој всушност претставува излезен

напон.
Настапува преодна состојба - низ кондензаторот тече струја и тој почнува да се полни
така да излезниот напон опаѓа по експоненцијален закон до вредност 0V.Кондензаторот
се наполнил на вредност+Vcc и во колото нема да тече струја. Излезниот напон е
еднаков со напонот на отпорникот и изнесува 0V и настапува стационарна состојба.
Резултат: Кај вториот случај времетраењето на импулсот и брзината на опаѓање на

напонот го прави попогоден за користење и заштита при преодни процеси.
При анализата на електричните кола, воопшто не е важно како изгледа изразот за
конечното решение, туку е важно каков е обликот на напонот или струјата, која е
максималната вредност и во кој момент е постигната, колкава е најголемата брзина на
пораст и слично.
3.ВРЕМЕНСКА КОНСТАНТА
ꞇ-временската константа како што видовме погоре има два изрази во зависност од типот
на колото кое го разгледувавме, но и во двата случаја таа е мерка за брзината со која се
менува (расте или oпаѓа) струјата и напонот во текот на преодниот процес. Колку е ꞇ
помала толку побрзо ќе се менува наизменичната величина (расте или опаѓа)во преодниот
процес.
Ако во преодниот процес струјата расте, временската константа ꞇ го претставува времето

за кое таа ќедостигне 63% што таа ја има во стационарната состојба
Ако во преодниот процес струјата опаѓа, временската константа го претставува времето за

кое таа во колото ќе постигне 37%од вредноста на стационарната состојба.
Често пати се јавува потреба од реципрочна вредност на временската константа која се

нарекува Коефициент на придушување α
𝟏
𝛂=
ꞇ
4.RLC КОЛО
Редната врска на RLC колото се одликува со својство на калемот и кондензаторот

акомулираат во себе енергија а отпорникот да ја претвара електичната енергија во
топлинска.
Како и кај претходните кола можеме да анализираме два случаи:
- Вклучување на RLC колото (положба 1 на прекинувачот)

- Исклучување-празнење на RLC колото (положба 2 на прекинувачот)
Преодниот процес ќе биде сличен и во двата случаи.
- При вклучување можат да се јават пренапони и тоа двојно поголеми од изворот што не е
случај при исклучувањето кога нема опасност од пренапони.
- Јаки струјни удари можат да се јават исто така при вклучувањето.
Графички приказ на струи и напони при уклучување на RLC коло
Графички приказ на струи и напони при исклучување на RLC коло
ПРАШАЊА:
1. Што е стационарен режим за еднонасочна, а што за наизменична струја?

2. Што е преоден процес?
3. Дали во преодниот процес можат да се јават големи струи и напони и зошто се тие
опасни?
4. Дали преодниот процес може да се користи како работен и каде?
5. Во кој момент почнува преодниот процес при вклучување на прекинувачот?
6. Како се однесува напонот на кондензаторот во преодниот процес, при вклучување и
исклучување?
7. Во кој од двата преодни процеси кај RC-коло се можни струјни удари?
8. Што е временска константа на RC-коло? (напиши го изразот)
9. Како се менува струјата при вклучување на RL-коло?
10. Како гласи временската константа на RL-коло?(напиши го изразот)
11. Дали струјата во RL-коло нагло се намалува или не?(објасни зошто)
12. Дали при исклучување на RL-колото може да се појави искра?
13. Дали при исклучување на RL-колото постои опасност од пренапони?
14. Што покажува временската константа?
15. Како се нарекува реципрочната вредност на временската константа? (
Напиши формула)
ЗАДАЧИ:
1.Колку изнесува временската константа во коло со активна отпорност од 10Ω и
капацитивност од 20μF?
2. Колку изнесува временската константа во коло со активна отпорност од 30Ω и

индуктивност од 2μН?
3. Колкава треба да биде најголемата индуктивност во коло со омска отпорност од 50 Ω за

да времето на преодниот процес не биде подолг од 5μѕ?
4. Колкава треба да биде најголемата омска отпорност во коло со индуктивност од 1μН за

да времето на преодниот процес не биде подолг од 5μѕ?
5. Во коло во кое преодниот процес трае 1 μѕ, а капацитивноста на кондензаторот изнесува

20μF колкава активна отпорност треба да се вгради?
6. Во коло во кое преодниот процес трае 2 μѕ, а активна отпорност изнесува50 Ω колкава
треба капацитивноста на кондензаторот која треба да се вгради?
7.Колкава треба да биде дополнителната индуктивност на калем кој треба дополнително да

се вгради редно, во коло со индуктивитет 2μН, активен отпор 100 Ω, за да временската
константа биде 1 μѕ?
8. Колкава треба да биде дополнителниот капацитет на калем кој треба дополнително

паралелно да се вгради на веке постоечки кондензатор од 10μF во коло со активен отпор
100 Ω, за да временската константа биде 1 μѕ?
9. Колкава треба да биде дополнителната отпорност на отпорник кој треба дополнително

паралелно да се вгради на веке постоечки активен отпор 100 Ω во коло со кондензатор од
1μF , за да временската константа биде 1 μѕ?
10. Во едно коло со омск отпорност од 100 Ω и капацитивност од 100 μF, поради дефект
отпорникот е заменет со отпорник од 50 Ω. Колкава треба да биде капацитивноста на
новиот кондензатор за да временската костанта биде непроменета?
11. Во едно коло со омск отпорност од 2 Ω и индуктивност од 2mH, поради дефект

отпорникот е заменет со отпорник од 10 Ω. Колкава треба да биде индуктивноста на новиот
калем за да временската костанта биде непроменета?
НАПОМЕНА: При решавањето на задачите можно е да се добијат нелогични резултати!
Многу е важно да се точно постават и да се одредат теченијата во решавањето!
Како што кажав на час: НА ПОЧЕТОК ВО ПОСТАВУВАЊЕТО НА ЗАДАЧАТА ДА СЕ СВЕДАТ
СИТЕ ЕДИНИЦИ МЕРКИ ВО ОСНОВНИ И НА КРАЈ ВО РЕЖЕНИЕТО ОБАВЕЗНО ДА СТОИ
ОСНОВНАТА ЕДИНИЦА МЕРКА!
2. ОСЦИЛАТОРНИ
КОЛА
(како важен елемент во телекомуникациските кола кој служи за создавање на
електромагнетни осцилации)
Во електрониката, LC коло, наречено резонантно коло, прилагодливо коло, се состои

од две електронски компоненти поврзани заедно; индуктор, претставен со буквите L,
и кондензатор, претставен со буквата С. Колото може да дејствува како електричен
резонатор, електричен аналог и звучна вилушка, чувајќи ја енергијата на
осцилирачкото коло во резонантна фреквенција.
LC кола се користат или за генерирање на сигнал на одредена фреквенција, или за

избор на сигнал на одредена фреквенција од посложениот сигнал. Тие се клучни
компоненти во многу електронски уреди, особено радио уреди, кои се користат во
автомобилите, како што се осцилатори, филтри, тјунери.
Колото LC е идеализиран модел бидејќи подразбира непостоечко губење на енергија,
поради отпор. Секоја практична имплементација на колото LC секогаш ќе вклучува
загуба поради мал, но не-нула отпор во рамките на компонентите и поврзувачките
жици. Целта на LC кола обично е да осцилираат со минимално слабеење, така што
самиот отпор е направен што е можно понизок. Иако не постои практично коло без
загуби, сепак е поучно да се научи оваа идеална форма на коло за да се добие
разбирање и физичка интуиција.
2.1. ИДЕАЛНО ОСЦИЛАТОРНО КОЛО

Осцилаторното коло е составено од кондензатор и калем. За да се опишат процесите
кои се одвиваат во осцилаторното коло омската отпорност на калемот ќе ја занемариме. Во
тој случај добиваме идеално осцилаторно коло. ( Сл. 2.1 )
На самиот почеток на работа кондензаторот е полн, Uc=Um и се однесува како извор

на електрична енергија.
Во колото протекува струја која почнува да го празни кондензаторот, а од друга

страна во калемот според Ленцовото правило да се индуцира емс која ке се стреми да ја
поништи прчината на своето создавање. Процесот кој се одвива во ИОколо е приказан на
следниот слајд.
https://youtu.be/XH-w89TFCFY - график на добивање осцилации
https://youtu.be/Av21XAxF8A4 - пуштање во работа на идеално ИО коло
https://youtu.be/2_y_3_3V-so - ИОколо работа комлет со осцилација
Цела оваа појава може да се анализира пеку шематски и гарафички приказ ( сл.2.2 )
ИОколо споредено со механичко клатно

Ако се земе предвид дека на самиот почеток кажавме дека кондензаторот е полн,
значи има своја енергија (енергија на електростатичко поле на кондензаторот), тогаш во
колото настануваат осцилации на енергијата од енергија на електростатичко поле на
кондензаторот и енергијата на магнетното поле на калемот. Струјата што тече во колото
е наизменична а и напонот во кондензаторот и калемот се наизменичени.
Овие струјни осцилации се наречени СОПСТВЕНИ (СЛОБОДНИ) ОСЦИЛАЦИИ
Слободни осцилации се осцилацииите што ги произведува ИОколо кои траат до

бесконечност и се со константа периода, амлитуда и фреквеција
Струјата и напонот во колото се менуваат по синусен закон со период и фреквенција на

осцилации кои треба да ги одредиме од што се зависни.
Од фактот дека енергиите се еднакви
добиваме дека
1 𝑟𝑎𝑑
𝜔0 = ( )
√𝐿𝐶 𝑠
За фреквенцијата и периодот се добива:

1
𝑓0 = 2𝜋√𝐿𝐶 (𝐻𝑧) и Т=2π√𝐿𝐶(𝑠)
Формулата за фреквенција или што е исто за периодот на слободните осцилации е

позната како ТОМСОНОВА ФОРМУЛА
Томсоновата формула е една од основните формули во радиотехниката и служи за
пресметка на на осцилаторните кола во високофреквентните уреди.
Од неа се гледа дека фреквренцијата на слободните осцилации на ио коло е зависна
само од елементите L и C. така со нивна комбинација таа може да биде константна.
Бидејки кажавме дека во ио коло омската отпорност е занемарена, од еднаквоста на

електростатичната и магнетната енергија може да се одреди импедансата на колото
Слободните осцилации во ио колото наставуваат во фреквенции за кои се врши

целосна размена на енергијата помегу електростатското поле на кодензаторот и магнетното
поле на калемот. Вредностите на реактивните отпорности на калемот и кондензаторор се
еднакви меѓу себе и се еднакви на карактеристичната импеданса
Препорачани интернет сајтови
https://youtu.be/W31CCN_ZF34
ПРАШАЊА:
1.Што е осцилаторно коло?
2. Што е идеално осцилаторно коло?
3. како се врши осцилаторниот процес во колото?
4. Напиши израз на Томсонова формула?
5. Што е карактеристична импеданса? (Напиши ја формулата)
6. На што се еднакви реактивните отпорности во идеално осцилаторно колокога има
слободни осцилации?
ЗАДАЧИ:
1. Да се определи карактеристичната импеданса, фреквенцијата, и периодот на

слободните осцилации на ИОК ако:
L=0.25μH, C=300pF
2. Да се определи фреквенцијата, капацитивната отпорност и амплитудата на струјата

во ИОК ако
L=200μH, C=50pF, U=4V
3. Да се одрадипериодот и фреквенцијата на слободните осцилации на колото дадено

на сликата ако :
L=15μH, 𝐶1 =60pF, 𝐶2 =10pF,
4. Да се определи фреквенцијата на слободните осцилацииза колото од сликата ако:
𝐿1 =40μH, 𝐿2 =20μH,C=9pF
2.2.РЕАЛНО ОСЦИЛАТОРНО КОЛО
Реалното осцилаторно коло е составено од реални елементи. Тоа значи дека во колото
реално постојат неповратни загуби поради активниот отпор кој е реален. Не постои калем
кондензатор или проводник кој е без загуби. Загубите во реалното осцилаторно колото се
претставени со отпорност R.
Шема на реално осцилаторно коло
Заклучок – Реалното осцилаторно коло е составено освен од калем и кондензатор и од
отпорник(вкупната отпорност во колото) .
Поради оваа причина во реалното осцилаторно коло се јавуваат придушени осцилации кај
кои амплитудите на струите и напоните на калемот и кондензаторот се намалуваат.
Фреквенцијата на ваквото осцилаторно коло е зависна од отпорот па по пат на математички

пресметки го добиваме изразот
1 1 𝑅2
𝑓= √ − (𝐻𝑧)
2𝜋 𝐿𝐶 4𝐿2
Ако се спореди со Томсоновата равенка ќе се забележи дека фреквенцијата на реалното

осцилатотно коло е помала од фреквенцијата на идеалното осцилатотно коло.
𝒇𝒓𝒆𝒂𝒍 < 𝒇𝟎
Ќе извршиме анализа како се однесува фреквенцијата во зависност од големината на

отпорот
𝐿
• Ако загубите во колото се големи тогаш 𝑅 > 2√𝐶 (Ω), изразот под коренот е
негативен и коренот има имагинарна вредност. Значи во колото не се јавуваат осцилации,

целата енергија на колото се претвара во топлина. Ова празнрње се нарекува
апериодично празнење (отпорноста во колото е многу голема).
𝐿
• Ако изразот под коренот е еднаков на нула 𝑅 = 2√𝐶 (Ω), односно фреквенцијата е
нула. Ова е таканаречен граничен случај и отпорноста во оваа ситуација се нарекува

критична отпорност.
𝐿
• Ако тогаш изразот од под коренот е позитивен 𝑅 < 2√𝐶 (Ω), , фреквенцијата има
реална вредност, и добиваме пригушени осцилации
Графички приказ на придушени осцилации
https://youtu.be/_OT-lTK7ISg – реално осцилаторно коло

Затоа велиме дека секое коло во кое се поврзани калем и кондензатор не е осцилаторно
коло, него осцилаторно коло е она коло во кое активната отпорност е помала од
критичната вредност.
Ваквите кола со придушени осцилации ретко се користат како такви. Тие се приклучуваат
кон извор на наизменичен напон со што во колото се добиваат непригушени осцилации.
Прашања
1.Што е реално осцилаторно коло?
2.Од кои елементи е составено реалното осцилаторно коло?
3. Како се наречени осцилациите што ги реализира ова осцилаторно коло?
4. Кога викаме дека имаме апериодично празнење?
5. Кога викаме дека имаме граничен случај?
6. Како се нарекува отпорноста во граничен случај?
7. Во кој случај добиваме пригушени осцилации?
Задача
Едно реално осцилаторно коло со параметри L=35mH C=350pF R=20
Да се определи фреквенцијата на сопствените осцилации и аголната фреквенција
https://youtu.be/DMlLEZMXOmc - усогласување на фреквенција
2.3.Редно осцилаторно коло
https://youtu.be/62NlY0IbKo8 - RLC резонанса
Редно осцилаторно коло е осцилаторно коло со редно поврзани елементи

приклучени на извор на наизменичен напон
За да во едно осцилаторно коло добиеме непригушени осцилаци и истото го прврзуваме на

извор на наизменичен напон. Во тој случај изворот ја надополнува изгубената енергија во
колото.
Ваквото коло создава принудни осцилации на енергијата во колото чија фреквенција е
еднаква со фрквенцијата на извотот.Притоа изворот во секоја периода надокнадува
енергија.
Принудните осцилации се непригушени осцилации бидејки амплитудата на струјата и

на напоните на елементите не се менуваат.
2.3.1. Идеално редно осцилаторно коло
Шематски приказ на идеално редно осцилаторно коло
Во ова коло загубите ги занемаруваме па така фреквенцијата на изворот е иста со

фреквенцијата на слободните осцилации на колото во тој случај велиме дека имаме
резонантен режим,
𝟏
𝒇 = 𝒇𝟎 ≈ (𝑯𝒛)
𝟐𝝅√𝑳𝑪
Во тој случај реактивните отпорности се еднакви со карактеристичната импеданса
𝐿
𝑥𝐿 = 𝜔𝑟 𝐿 = √𝐶 = 𝑍𝑐 (Ω)
1 𝐿
𝑥𝐶 = 𝜔 = √𝐶 = 𝑍𝑐 (Ω)
𝑟𝐶
Фреквенцијата на изворот во овај случај е еднаква со фреквенцијата на слободните

осцилации и се нарекува резонантна фреквенција
2.3.2. Реално редно осцилаторно коло
Шематски приказ на реално редно осцилаторно коло
Во ова коло загубите не можат да се занемарат но мора да постои условот
При
фреквенција на изворот
𝟏
𝒇 = 𝒇𝟎 ≈ (𝑯𝒛)
𝟐𝝅√𝑳𝑪
Вкупната реактивност на колото е 𝑥 = 𝑥𝐿 − 𝑥𝑐 =0 (Ω)
Модулот на импедансата е минимален и важи Z=𝑍𝑚𝑖𝑛 = 𝑅(Ω)
𝑈
Ефективната вредност на струјата е максимална 𝐼 = 𝐼𝑚𝑎𝑥 = 𝑅
Ефективните вредности на напонот на калемот и кондензаторот се погоелеми од

ефективната вредност на напонот на изворот (пренапони)
Напонот на изворот и струјата на колото се во фаза и колото се однесува како во него

да не постојат калем и кондензатор и затоа оваа резонанса се вика фазна
(напонска)резонанса.
Векторски дијаграм на редно реално ОК
За Kолото е капацитивно.
За Колото е индуктивно.
𝑼
𝑼𝑳 = 𝑰𝒙𝑳 = 𝑼𝑪 = 𝑰𝒙𝑪 = 𝒁 (𝑽)
𝑹 𝑪
𝑼𝒙 = 𝑼𝑳 − 𝑼𝑪 = 𝟎 (𝑽)
𝑼𝑹 = 𝟎 (𝑽)
https://youtu.be/Mq-PF1vo9QA - резонанса
2.3.3. Фактор на доброта
Квалитетот и практичната примена на осцилаторните кола се изразува со фактор на

доброта (Q-фактор)(покажува однос на енергијата наспрема изгубената енергија)
Доколку односот на енергиите е поголем колото подолго може да осцилира без додавање
на енергија.
𝑍𝐶 1 𝐿 𝜔0 𝐿 1
𝑄= = 𝑅 √𝐶 = =𝜔
𝑅 𝑅 0 𝑅𝐶
Реципрочната вредност од добротата на колото се нарекува пригушување d=1/Q
Резонантна крива е зависност на струјата од фреквенцијата таа од сликата се гледа дека

ефективната вредност на струјата е максимална кога во колото имаме резонантна
фрекфвенција
Резонантна крива резонантни криви зависни од отпорот
2.3.4.Пропустлив опсег
Пропустлив опсег на фреквенции е област на околу резонантната фреквренција во која

ефикасната вредност на струјата не е помала од 0,707𝐼𝑚𝑎𝑥
𝑈
𝐼𝑚𝑎𝑥 = (𝐴)
𝑅
𝑓0
𝐵 = 𝑓𝑔 − 𝑓𝑑 = (Hz)
𝑄
B(Hz) – ширина на пропустливиот опсег на фреквенции
(Hz)-горна гранична фреквенција
(Hz)-долна гранична фреквенција
Прашања
1. Што е редно осцилатотно коло?
2. Кои осцилации ги викаме принудните осцилации?
3. Како уште се наречени принудните осцилации?
4. Како го викаме режимот кога во едно осцилаторно коло фреквенцијата на

напонот на изворот е иста со фреквенцијата на слободните осцилации
(фреквенцијата на струјата)?
5. Како се вика фреквенцијата на изворот кога таа е иста со фреквенцијата на

слободните осцилации?
6. Во кое коло се јавува фазна (напонска) резонанса?
7.Што се случува во колото во кое има фазна (напонска) резонанса?
8.Q- фактор како се нарекува и што претставува?
9.Што е пропустлив опсег?
Задачи
1.Во едно коло составено од калем со омска отпорност R=44 и индуктивност L=0.64H и
капацитивност C=15.9µF вклучени се редно.Да се пресмета резонантната фреквенција,
ефективната вредност на струјата, напонот на калемот,напонот на кондензаторот во
моментот на резонанса на напоните ако ефективната вредност на напонот е U=220V.
2.Едно редно коло со влучени R , L , C е приклучено на напон со ефективна вредност

U=110V и фреквенција f=200Hz. Во колото настанала напонска резонанса.Да се определи
ефективната вредност на струјата, падовите на напон на капацитивноста, индуктивноста
иомската отпорност како и вредноста на капацитетот ако R=50 и L=0.1H
3.Ефективната вредност на напонотна изворот на едно редно осцилаторно коло е U=1,2V
Ефективната вредност на напонот на калемот е 48V. Дали фреквренцијата на изворот која

се разликува за f=3% од резонантната фреквенција, припаѓа на пропустливиот опсег?
2.4. ПАРАЛЕЛНО ОСЦИЛАТОРНО КОЛО
2.4.1.ИДЕАЛНО ПАРАЛЕЛНО ОСЦИЛАТОРНО КОЛО
Ова коло е составено од паралелно врзан калем и кондензатор кои се приклучени на

извор на наизменична струја.
За ова коло се карактеристични три случаи од кои посебно значење во

електротехниката е кога реактивните спороводности В𝐿 = 𝐵𝑐 (S). Од посебно значење е
ситуацијата кога и во колото има појава на паралелна поточно струјна резонанција. Во
овој случај ефективните вредности на струите се еднакви 𝐼𝐿 = 𝐼𝐶 (𝐴), а вкупната ефективна
вредност на струјата во колото 𝐼𝐿 − 𝐼𝑐 = 0 (𝐴)
Од Омовиот закон I=Y U (A)
Добиваме дека вкупната адмитанса на колото е 0
𝑌𝑒 = √𝐺 2 + (𝐵𝐿 − 𝐵𝐶 )2 = 0 (𝑆)
𝑍𝑒 = ∞
𝟏
𝒇 = 𝒇𝟎 ≈ (𝑯𝒛)
𝟐𝝅√𝑳𝑪
Во овој случај колото дава само почетна енергија а потоа не учествува во размената на
енергијата помеѓу калемот и кондензаторот при што колото нема загуба е идеално и во
ваков режим кога фреквенцијата на изворот е еднаква со фреквенцијата на слободните
осцилации се вика режим на антирезонанција а фреквенцијата на изворот при која таа
настапува антирезонантна фреквенција (се нарекува поради тоа што за разлика од
напонската резонаса кога струјата во колото со редно врзани елементи ни е максимална)
Низ ова коло протекува контурна струја која не се троши и чија ефективна вредност низ
калемот и кондензаторот е многу голема и иста и затоа оваа појава се нарекува и струјна
резонанција.
2.4.2.РЕАЛНО ПАРАЛЕЛНО ОСЦИЛАТОРНО КОЛО
Паралелното реално коло е составено од паралелно поврзани реални калем и кондензатор,

и бидејки загубите реално се поголеми во калемот одошто во кондензаторот нив со R ги
приказуваме на шемата подолу (редно поврзан калем и отпорник)
Ефективната вредност на струјата во заедничката гранка
𝑈
𝐼= = 𝑈𝑌𝑒 (𝐴)
𝑍𝑒
За да постои услов за фазна антирезонанса во колото мора да биде исполнет условот и при
тоа антирезонантната фреквенција е иста со фреквенцијата на слободни осцилациии
𝟏
𝒇 = 𝒇𝟎 ≈ (𝑯𝒛)
𝟐𝝅√𝑳𝑪
Во случајот модулот на импедансата e максимална 𝑍𝑒 = 𝑚𝑎𝑘𝑠
𝑥2 𝑍2 𝐿
𝑍𝑒 = 𝑅𝑒 ≈ = = (𝛺)
𝑅 𝑅 𝐶𝑅
и вредноста на струјата во заедничката гранка е занемарлива I≈ 0 (𝐴)
Од каде преку факторот на доброта добиваме:
𝜔0 𝐿 𝑍𝐶
𝑄= =
𝑅 𝑅
Факторот на доброта и ширина на пропустниот опсег се
𝑓0
𝐵= = 𝑓𝑔 − 𝑓𝑑 (𝐻𝑧)
𝑄
Ефективната вредност на струјата е пати поголема од ефективната струја во заедничката
гранка (струјна резонанса)
𝐼𝑙 = 𝐼𝑐 = 𝑄𝐼 (𝐴)
Ова аризенонантно струјно коло е селективно затоа што од наизменичните напони со

зазлични фреквенции на генераторот (антената) ги двои напоните (сигналите) со тесен
опсег на фреквенции од една резонантна фреквенција
Ако загубите во колото се занемарливо мали тогаш Q-факторот ќе биде голем, а ширината
на пропустливиот опсег многу мала и колото ке прима исклучиво фреквенција еднаква со
неговата антирезонантна. Ова не е пожелно па затоа вршиме проширување на
пропустливиот опсег, најчесто со паралелно врзување на дополнителен термички отпорник.
https://youtu.be/zVOibkXeZs8 - паралелно RLC коло – антирезонанса
Потсетувања
Z –импеданса (Z=R+jX) R(активна отпорност), X(реактивна отпорност)
Единици мерки Om (Ω)
Y-адмитанса Y= (Y=G+jB) G= (активна спроводност) В=(реактивна спроводност)
Единици мерки Simens (S)
Прашања:
1.Што е струјна резонанса?
2 Во какво коло настапува струјната резонанса?
3.Колкава е адмитансата, а колкава струјата на идеално паралелно осцилаторно коло во

струјна резонанса?
4. При која фреквенција настапува струјна резонанса?
5.Зошто струјната резонанса се нарекува уште и антирезонанса?
6.Кој е условот за за добивање на струјна резонанса во реално паралелно осцилаторно

коло?
7. Ако загубите во колото се занемарливо мали тогаш каков ќе биде Q-факторот?
8. Ако загубите во колото се занемарливо мали тогаш каков ќе биде B пропустниот опсег?
Задачи:
• Да се пресмета модулот на импедансата на реално паралелно ок и ширината на

пропустливиот опсег на фреквенции ако при фазна резонанса имаме параметри:
L=400µH, C=450pF, Q=50.
• Паралелно осцилаторно коло со R=5, L=50µH, C=200pF приклучено на напон со

ефективна вредност U=50V. Да се пресмета антирезонантната фреквенција на
колото и струите во него при истата.
• Да се пресмета капацитивноста на кондензаторот во паралелно осцилаторно коло

каде R=10, L=50mH за при кружна фреквенција во колото да настане фазна
антирезонанса.
2.5.ПРИМЕНА НА ОСЦИЛАТОРНИТЕ КОЛА
Ефектот на резонанца на LC кола има многу важни апликации во системите за обработка на

сигнали и комуникација.
• Највообичаена примена на резервоар за автомобили е прилагодување

на радио предавателот и приемникот. На пример, кога се свиреше мелодија на
одредена станица, LC кола беа поставени да резонираат за таа фреквенција на
носител .
• Серијата резонантни кола обезбедува зголемување на напонот .
• Паралелното резонантно коло обезбедува моментално зголемување .
• Паралелното резонантно коло може да се користи како излезна импеданса кај
RF засилувачите. Поради високата импеданса, добивката од засилувачот е
максимална при резонантни фреквенции.
• И паралелните и сериските резонантни кола се користат при индуктивно

греење.
LC кола дејствуваат како електронски резонатори , кои се клучна компонента во многу

апликации:
• Засилувачи
• Осцилатори
• Филтри
• Тјунери
• Батерии
• Фостер-Сили дискриминатор
• Бесконтактни картички и
• Графички таблети и
• Член на електронски надзор (ознаки за безбедност).
https://youtu.be/eYVOdlK15Og
Мал потсетник
Извор: https://slidetodoc.com/serijski-i-paralelni-rlc-spojevi-ponavljanje-gradiva-serijski/
3. ПОВЕКЕ ФАЗНИ ЕНЕРГЕТСКИ СИСТЕМИ
3.1.ПОИМ ЗА ЕНЕРГЕТСКИ СИСТЕМ
Секоја држава има свој енергетски систем.
Енергетскиот систем е составен во главно од четири дела:
- ПРОИЗВОДСТВО ( Електрични централи – термо, хидро, нуклеарни, ветерни,

сончеви во зависност од почетната влезна енергија во ел. централа)
- ПРЕНОС (Го опфаќа делот од централата до потрошувачите и во тој дел најчесто со
далекуводи електричната енергија се пренесува на далечина )
- ДИСТРИБУЦИЈА (тоа е делот во кој електричната енергија се пренесува од влезот на
поголемите потрошувачи како градовите селата или големи фабрики до домовите
фирмите фабрики и слични таканаречени потрошувачи. Во тој дел преносот може да
биде надземен или подземен во зависност од потребите и околностите. Во помалите
населби сеуште тоа се врши со бандерите.)
- ПОТРОШУВАЧИ ( домови, школи, болници, фирми, фабрики и сите оние објекти на
кои им е потребна електрична енергија за тие да можат да функционираат, работат)
3.2. ПОВЕКЕ ФАЗНИ СИСТЕМИ
Досега разгледуваните кола со наизменична струја се нарекуваа монофазни или еднофазни

кола во кои ел. струја ја даваа еднофазните генератори ( сл.1 ).
сл.1
https://youtu.be/Ylgb8FFMgd4 - АС -генератор работа
Поради големата потреба на електричната енергија како и големиот пад на напон при
преносот на истата едно фазните генератори се веќе во главно заменети со повеќе фазните
генератори.
Повеќе фазните генератори може да се разгледуваат и како повеќе едно фазни генератори
со наизменични струи со иста фреквенција, а различни фази, но од практична причина тоа
се прави со повеќе фазните генератори кој произведува повеќе електромоторни сили со
исти амплитуди и фреквенции а различни фазни поместувања.
Конструкцијата на повеќе фазните генератори е слична со оној на едно фазниот. На роторот

е поставена намотка во коа потекува еднонасочна струја и создава силно магнетно поле. На
статорот се поставени во жлебови онолку намотки колку што сакаме да биде фазен
системот (m-број на фази). Намотките се меѓусебно независни изолирани и поместени
меѓусебно за агол од 2π⁄m (rad). Кога роторот се врти под дејство на големата
електромагнетна сила во секоја од намотките се индуцира емс со иста амплитуда и
фреквенција но со различна меѓусебна фаза од 2π⁄m (rad). Намотките се нарекуваат
ФАЗНИ НАМОТКИ (фази), а индуцираните емс ФАЗНИ НАПОНИ.
Индуцираните емс и струите во повеќе фазните генератори најчесто при конструкција се

настојува да се менуваат по синусоидален закон. Исто така при конструкцијата се внимава
системот да биде симетричен, поточно емс да се со иста амплитуда и фрквенција и секои
две последователни емс да имаат иста фазна разлика. Ако не е исполнет еден од овие
услови системот е несиметричен.
Од полифазните системи постојат двофазни (во исфрлување), четири, шестофазни но

најупотребувани се трифазните.
3.3. ТРИФАЗЕН СИСТЕМ (ГЕНЕРАТОР)
За производство на трифазен систем на емс користиме трифазен генератор чии што три
фазни намотки меѓусебно се поместени за 120 (2π⁄3).
Конструкцијата на трифазниот генератор е иста какој кај еднофазниот што се однесува до

статорскиот и роторскиот магнетен дел. И двата се составени од феромагнетни лимови
меѓусебно споени со изолатор. На роторот што ротира во ценрарот е намотана во жлебови
роторската намотка низ која моѓе да тече и еднонасочна струјакоја создрава магнетно поле
и кое заедно со роторот се врти благодарение на надворешна механичка енергија. На тој
начин намотките на статорот се под влијание на силно променливо магнетно поле. На
статорот се поставени во жлебови онолку три намотки (m = 3-број на фази). Намотките се
меѓусебно независни изолирани и поместени меѓусебно за агол од 2π⁄3 (rad)=120°. Кога
роторот се врти под дејство на големата електромагнетна сила во секоја од намотките се
индуцира емс со иста амплитуда и фреквенција но со различна меѓусебна фаза од 2π⁄m
(rad)=120°. Трите намотки се нарекуваат ФАЗНИ НАМОТКИ (три фази), а индуцираните емс
3 ФАЗНИ НАПОНИ.
Најважно е да се запомни дека мора да се внимава при конструкцијата на генераторот

поточно на поставеноста и аголната поместеност на трите фазни намотки. Доколку се случи
несиметрија тогаш тој генератор преога во несиметричен.
Означување на краевите на трите фазни намотки.
A, B, C – Означување на почетоците на намотките
X, Y, Z – Означување на крајот на намотките
Шематски приказ на фазните намотки условно прикажани (сл.а)
сл.а
Насока на индуцирана емс условно земена од крајот кон почетокот на намотката (сл.б)
сл.б
Трифазниот систем на емс во кој фазорите на емс се вртат спротивно од стрелките на

часовникот, а секоја следна фаза фазно заостанува зад предходната се нарекува дитектен
систем.
Вредноста на индуцираните емс како тригономертиски вредности за сите три фази ќе биде
𝑒1 = 𝐸𝑚 𝑠𝑖𝑛𝜔𝑡
𝑒2 = 𝐸𝑚 sin (𝜔𝑡 − 2𝜋⁄3)
𝑒3 = 𝐸𝑚 𝑠𝑖𝑛(𝜔𝑡 − 4𝜋⁄3)
𝑒1 + 𝑒2 + 𝑒3 = 0
Дијаграмот на моменталните вредности на индуцираните емс (сл.2) и соодветниот фазорски

дијаграм (сл.3)
Сл.2 Сл.3
https://youtu.be/iMn7dq7B1oo -трифазен генератор конструкција
https://youtu.be/4oRT7PoXSS0 - трифазен генератор
Прашања:
1. Од колку дела во основа е составен енергетскиот систем?

2. Објасни што опфаќа секој дел од енергетскиот систем посебно.
3. Што значи повеќе фазен генератор (или систем)?
4. Повеќе фазните струи кои се произведуваат во повеќефазен генератор какви мора да
бидат помеѓу себе?
5. При што треба да се внимава за да се запази генераторот да биде симетричен при
производство?
6. Роторот на генераторот со каква струја може да се напојува?
7. Со кој израз се одредува аголот на фазната поместеност помегу фазните струи?
(Напиши израз за трифазен систем)
8. Како се означуваат почетоците и краевите на трите фазни намотки?
3.3.1.НАЧИН НА ВРЗУВАЊЕ БА ФАЗНИТЕ НАМОТКИ КАЈ ТРИФАЗЕН ГЕНЕРАТОР
Постојат три начини на врзување на фазните намотки кај трифазен генератор
И во сите случаи на поврзување на намотките имаме :
1. НАПОНИТЕ НА КРАЕВИТЕ НА ФАЗНИТЕ НАМОТКИ СЕ НАРЕКУВААТ ФАЗНИ

НАПОНИ И СЕ ОЗНАЧУВААТ СО 𝑈𝑓1 , 𝑈𝑓2 и 𝑈𝑓3
2. СТРУИТЕ КОИ ТЕЧАТ НИЗ ФАЗНИТЕ НАМОТКИ СЕ НАРЕКУВААТ ФАЗНИ СТРУИ И
СЕ ОЗНАЧУВААТ СО 𝐼𝑓1 , 𝐼𝑓2 и 𝐼𝑓3
3. НАПОНИТЕ НА ПОМЕЃУ ИЗЛЕЗИТЕ НА ФАЗНИТЕ НАМОТКИ ОДНОСНО ПОМЕЃУ
ПРОВОДНИЦИТЕ КОИ ЈА ИЗНЕСУВААТ ЕЛЕКТРИЧНАТА ЕНЕРГИЈА ОД
ГЕНЕРАТОРОТ СЕ НАРЕКУВААТ ЛИНИСКИ НАПОНИ И СЕ ОЗНАЧУВААТ СО 𝑈𝑙1 , 𝑈𝑙2
и 𝑈𝑙3
4. СТРУИТЕ КОИ ТЕЧАТ НИЗ ПРОВОДНИЦИТЕ КОИ ЈА ИЗНЕСУВААТ ЕЛЕКТРИЧНАТА
ЕНЕРГИЈА ОД ГЕНЕРАТОРОТ СЕ НАРЕКУВААТ ЛИНИСКИ СТРУИ И СЕ
ОЗНАЧУВААТ СО 𝐼𝑙1 , 𝐼𝑙2 и 𝐼𝑙3
3.3.1.1. Трифазен независен систем
Секоја намотка на генераторот е поврзана на потрошувач (Овој систем е во исфрлање

поради проблеми со постигнување на симетричноста но и поради цената на чинење на
неговата конструкција)
3.3.1.2. Врзување во трифазен систем триаголник
Во овој систем крајот на првата намотка е поврзан со почетокот на втората намотка. На овој
начин сите три фазнаи намотки се поврзани редно но симетрично поставени во
конструирањето на генераторот под фазен агол од 2π⁄3 (rad)=120°
Од сликата се гледа дека во овој начин на поврзување
𝑈𝑙 = 𝑈𝑓
Додека ако го земеме предвид киркоховиот закон дека збирот на струите во еден јазол е 0,
а со оглед на фазната поместеност на векторот на јачината на струјата по пресметка ќе
добиеме дека
𝐼𝑙 = √3𝐼𝑓
3.3.1.3. Врзување на трифазен систем во ѕвезда
Во овој начин на врзување на караевите на сите три фазни намотки се поврзани во една
точка наречена ѕвездиште или нулта точка (0та точка). Излезите се слободни
Од сликата се гледа дека во овој начин на поврзување
𝐼𝑙 = 𝐼𝑓
Додека ако го земеме предвид Kиркоховиот закон дека збирот на напоните во едено коло е
0, а со оглед на фазната поместеност на векторот на јачината на струјата по пресметка ќе
добиеме дека
𝑈𝑙 = √3𝑈𝑓
3.3.1.3.1.Врзување на трифазен систем во ѕвезда со четири проводници
Овој е најкористен начин на врзување каде краевите на фазните намотки се врзани во една
точка и се користи кога се појавува неурамнотеженост во системот
Проводниците кои се поврзани со слободните краеви на намотките (А, В, С) се викаат фазни

проводници, а проводникот поврзан со ѕвездиштето нулти или неутрален проводник.
Ако генераторот не е оптоварен (на него нема поврзано потрошувач)како на сликата, тогаш
напоните помеѓу фазните проводници и нултиот проводник се исти со индуцираните емс на
намотките на генераторот и се викаат фазни напони и нивните ефективни вредности се исти
𝑈𝑓 (𝑈𝑓 = 𝐸)
𝑈𝑓 е зависна од системот на регионот т.с. земјата (стандардна вредност кај нас 220V.
Напонот помеѓу два фазни проводници е линиски напон 𝑈𝑙
Ефективната вредност на линискиот напон може да се одреди од
Кај ваквиот начин на поврзување линиската струја и фазната струја се исти.
𝐼𝑙 = 𝐼𝑓
Во енергетскиот систем на нашата држава каде фазниот напон е 220 V линискиот е 380V
https://youtu.be/Kn70Tc9fFlU - предности и недостатоци (споредба поврзување триаголник Vs

ѕвезда)
https://youtu.be/2sbCe6EPsWo - разлика помеѓу ѕвезда и триаголник врска
Прашања:
1. Колку начини на поврзување на намотките има кај трифазните генератори?

2. Кој начин на поврзување на намотките има кај трифазните генератори најчесто се
применува?
3. Кај кој начин на поврзување и што претставува 0-тата точка при поврзување на
намотките има кај трифазните генератори?
4. Што е фазен проводник, а што неутрален или нулти проводник?
5. Што е линиски напон и како се означува?
6. Што е линиска струја и како се означува?
7. Што е фазен напон и како се означува?
8. Што е линиска струја и како се означува?
9. Која е равенката која ги поврзува линискиот и фазниот напон, и линиската и фазната
струја кај генераторот чии фазни намотки се поврзани во триаголник?
10. Која е равенката која ги поврзува линискиот и фазниот напон, и линиската и фазната
струја кај генераторот чии фазни намотки се поврзани во ѕвезда?
11. Колку изнесува линискиот а колку фазниот напон во електроенергетскиот систем во
Македонија?
3.4. ТРИФАЗНИ СИМЕТРИЧНИ ПОТРОШУВАЧИ
Трифазни потрошувачи со три елементи со еднакви импеданси кои во потрошувачот се

врзуваат во ѕвезда или триаголник (соодветно на генераторот) се нарекуваат
УРАМНОТЕЖЕНИ СИМЕТРИЧНИ
ТРИФАЗНИ ПОТРОШУВАЧИ.
Доколку и покрај симетричноста на генераторот струите во проводниците се различни и

целиот систем станува несиметричен.
https://youtu.be/nRzsH0plXIc - комлет за двата начина на поврзување
3.4.1. Трифазнен симетричен систем поврзан во триаголник
https://youtu.be/i_VHSlx-xO8 - трифазен потрошувач поврзан во триаголник (сл. А)
Сл. А
СЛ. - ТРИФАЗЕН СИСТЕМ ПОВРЗАН ВО ТРИАГОЛНИК
За да добиеме триаголна врска фазните намотки на генераторот се врзуваат редно.

Системот е симетричен. Фазните напони се 𝑈𝑓1 , 𝑈𝑓2 , 𝑈𝑓3 , а струите во намотките кои се во
иста насока со напоните 𝐼𝑓1 , 𝐼𝑓2 , 𝐼𝑓3 . Од темињата на А, В, С излегуваат проводници- линисли
проводници. Од ругата страна се поврзани три потрошувачи поврзани во триаголник со
еднакви импеданси 𝑍. Струите во линиските проводници (линиските струи) се 𝐼𝑙1 , 𝐼𝑙2 , 𝐼𝑙3 и
нивната позитивна насока е од генераторот кон потрошувачоt.
Кога генераторот е приклучен со потрошувачот во триаголна врска, линискиот напон ќе биде

еднаков со фазниот напон
Ефективната вредност на линискиот напон е еднаква со фазниот напон.
𝑈𝑙 = 𝑈𝑓
А,В,С (1,2,3)- оснака на линиските проводници.
Импедансите се еднакви 𝑍1̅ = 𝑍2̅ = 𝑍̅3 , во јазлите А, В, С според првиот Кирхофов закон ќе
бидат:
Кога генераторот е приклучен со потрошувачот во триаголна врска ефективната вредност

на линиските струи кои се еднакви се за √3 пати поголеми од фазните струи.
𝐼𝑙 = √3𝐼𝑓
Од конструкцијата можеме да го добиеме и фазорскиот дијаграм на струите.
(Од рамнокракиот триаголник знаејки дека збирот на аглите е 180 имаме 2+120=180,
добиваме дека = 30=𝜋⁄6 𝑟𝑎𝑑 )
Линиската струја фазно заостанува за 𝜋⁄6 𝑟𝑎𝑑 зад фазната струја.
3.4.2. Трифазнен симетричен потрошувач поврзан во ѕвезда
https://youtu.be/A0E_A0COZ8w – трифазен потрошувач поврзан во ѕвезда (сл.Б)
сл.Б
СЛ. - ТРИФАЗЕН СИСТЕМ ПОВРЗАН ВО ЅВЕЗДА СО ЧЕТИРИ ПРОВОДНИЦИ
Ако намотките на трифазен генератор се поврзат во ѕвезда а неговите слободни краеви А,

В, С со проводници се поврзат за слободните краеви на потрошувач чии еднакви импеданси
се врзани во ѕвезда се добива колото на сликата од кое се гледа дека фазната струја 𝐼𝑓 е
деднаква со линиската струја 𝐼1
𝐼𝑓 = 𝐼𝑙
Импедансите 𝑍1 = 𝑍2 = 𝑍3 врзани во ѕвезда струите ќе формираат симетричен систем така

да збирот на векторот на јачината на линиските струи е
𝐼1 + 𝐼2 + 𝐼3 = 0
Од овие изрази се гледа дека ефективните вредности на струите се еднакви но се фазно

поместени.
Ако во колото го примениме второто Кирхофово правило за напоните ќе добиеме
𝑈12 = 𝑈𝑓1 − 𝑈𝑓2 ; 𝑈23 = 𝑈𝑓1 − 𝑈𝑓2 ;
𝑈31 = 𝑈𝑓3 − 𝑈𝑓1;
Фазорскиот дијаграм е приказан на сликата
Од каде може да се види дека
ефективната вредност на линискиот напон е за √3 поголема од ефективната вредност на

фазниот напон
и предњачи пред него за агол од π⁄6 rad
Поради одржување на симетричноста на овој систем се воведува четвр проводник кој ги

поврзува 0-тите споеви на генераторот и потрошувачот.Овој вод е наречен нулти вод.
Тоа е трифазен систем со четири проводника
3.4.3.1. Трифазнен симетричен потрошувач поврзан во ѕвезда со четири поводника
Потрошувач поврзан во ѕвезда со четири проводника
СЛ. - ТРИФАЗЕН СИСТЕМ ПОВРЗАН ВО ЅВЕЗДА СО ЧЕТИРИ ПРОВОДНИЦИ
Во овој систем се користат два напона
-Фазен напон помеѓу било која фаза и нултиот вод (мали-еднофазни потрошувачи)
-меѓуфазен напон помеѓу било кои два фазни вода
Збирот на векторите на линиските струи веке не е 0 него имаме

𝐼1 + 𝐼2 + 𝐼3 = 𝐼0
Во практика струјата во нултиот вод никогаш не е поголема од 50% од вредноста на

струјата во фазните водови.
Импедансите во трифазниот систем можат да бидат споени во ѕвезда или триаголник по

потреба.
Поврзувањето на трифазните генератори и потрошувачи е најчесто во ѕвезда поради

потребата и можноста за нулти проводник
Прашања:
1. Што се трифазни симетрични потрошувачи?

2. Какви се импедансите кај симетричните трифазни потрошувачи?
3. На колку начини можеме да ги поврземе симетричните потрошувачи и кои се тие
начини?
4. Кога генераторот е приклучен со потрошувачот во триаголна врска,каков е
линискиот напон во однос со фазниот напон? ( Напиши го равенството)
5. Кога генераторот е приклучен со потрошувачот во триаголна врска,каква е
линиската струја во однос со фазната струја? ( Напиши го равенството)
6. Кога генераторот е приклучен со потрошувачот во ѕвезда врска,каков е линискиот
напон во однос со фазниот напон? ( Напиши го равенството)
7. Кога генераторот е приклучен со потрошувачот во ѕвезда врска, каква е линиската
струја во однос со фазната струја? ( Напиши го равенството)
8. Кога генераторот е приклучен со потрошувачот во ѕвезда врска колку изнесува
збирот на струите доколку тие се точно фазно поместени?
9. Кој систем се нарекува трифазен систем со четири проводника?
10. Како се нарекува четвртиот проводник од трифазен систем со четири проводника
и од каде истиот се извлекува?
11. Која е предноста во користењето на трифазен систем со четири проводника?
12. Колкав е збирот на линиските струи кај трифазен систем со четири проводника?
13. Во принцип колкава е ефактивната вредност на струјата во нултиот проводник 𝐼0 ?
5. МОЌНОСТ НА ТРИФАЗЕН ПОТРОШУВАЧ
https://youtu.be/Tv_7XWf96gg
Активната моќност во трифазното коло е збир од моќностите на сите три фази.
(Eдиница мерка 1Ват=1W)
Во симетричен трифазен систем каде ефективните вредности на сите три фази се еднакви
на:
фазните напони (𝑈𝑓1 = 𝑈𝑓2 = 𝑈𝑓 ),
Фазните струи (𝐼𝑓1 = 𝐼𝑓2 = 𝐼𝑓3 ), и
фазните поместувања (𝜑1 = 𝜑2 = 𝜑3 ) добиваме

𝑃 = 3𝑈𝑓 𝐼𝑓 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝜑 или 𝑃 = √3𝑈 ∙ 𝐼 ∙ 𝑐𝑜𝑠
Реактивната моќност во овие кола е збир на реактивните моќнисти на сите фази и исто и
како кај активната моќност добиваме.
(Eдиница мерка 1Вар=1Var)
𝑄 = 3𝑈𝑓 𝐼𝑓 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝜑 или 𝑄 = √3𝑈 ∙ 𝐼 ∙ 𝑠𝑖𝑛𝜑
Привидната моќност е збир на активната и реактивната моќност
(Eдиница мерка 1Волтампер=1VA)
𝑆 = √𝑃2 + 𝑄 2 = 3𝑈𝑓 𝐼𝑓 = √3𝑈 ∙ 𝐼
𝑆̅=P+jQ
Овие формули важат независно од начинот на врзување на потрошувачот во ѕвезда или

триаголник.
Факторот на моќност во симетричен систем се одредува за една фаза и тоа со изразот
P/S=cos𝜑
Прашања:
1. Колкава е активната моќност а колкава реактивната моќност кај трифазниот систем?

(напиши израз)
2. Што претставува привидната моќност кај трифазниот систем? (напиши израз)
3. Напиши израз по кој се пресметува факторот на моќност?
4. Дали факторот на моќност се пресметува по фаза или за тите фази заедно?
5. Дали зависат вредностите на моќностите од начинот на врзување на фазите во
ѕвезда или триаголник?
https://youtu.be/SMPhh8gT_1E
1. Трифазен потрошувач е приклучен на линиски напон од 220V, поврзан во триаголна
врска и оптеретен по фаза со отпор од 2Ω. Да се определи фазниот напон, фазната и
линиската струја.
2. Трифазен потрошувач е приклучен на линиски напон од 380V, поврзан во ѕвезда
врска и оптеретен по фаза со отпор од 10Ω. Да се определи фазниот напон, фазната
и линиската струја.
врска и оптеретен со 30 светилки соодветно по фаза со отпор од 1Ω по светилка. Да
се определи фазниот напон, фазната и линиската струја. Колку изнесува напонот на
една светилка?
врска и оптеретен по фаза со активен отпор од 2Ω и реактивен отпор од 0.5 Ω. Да се
определи фазниот напон, фазната и линиската струја.
5. Трифазен потрошувач е приклучен на линиски напон од 380V, поврзан во ѕвезда
врска и оптеретен по фаза со по два калема активна отпорност од 1Ω и реактивен
отпор од 1 Ω. Да се определи фазниот напон, фазната и линиската струја.
6.
7. Нацртај трите шеми на поврзување на трифазен симетричен потрошувач (триаголна,
ѕвезда врска и ѕвезда со четири проводника) и означи ги соодветно линиските и
фазните струи и напони)

ЕЛЕКТРОТЕХНИКА 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ЕЛЕКТРОТЕХНИКА 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ЕЛЕКТРОТЕХНИКА ВТОРА ГОДИНА

ЕЛЕКТРОТЕХНИЧКИ ЕЛЕМЕНТИ И НИВНО ПОВРЗУВАЊЕ

а) отворен прекинувач б) затворен прекинувач

2. ИЗВОР ЗА ЕДНОНАСОЧНА СТРУЈА (батерија)

< U> < 𝑈1 > ….. .. < 𝑈2 >

Сериско поврзување на батерии

3. ИЗВОР НА НАИЗМЕНИЧНА СТРУЈА ( ГЕНЕРАТОР) i

4. ОТПОРНИК- активен отпор

ОЗНАКА R ЕДИНИЦА МЕРКА Ω (OM)

Отпорникот се карактеризира со своја АКТИВНА ОТПОРНОСТ

ОЗНАКА L ЕДИНИЦА МЕРКА H ( Хенри)

Калемот се карактеризира со своја ИНДУКТИВНОСТ

ОЗНАКА С ЕДИНИЦА МЕРКА F ( Фарад)

Кондензаторот се карактеризира со своја КАПАЦИТИВНОСТ

Електрична струја се движи по проводникот од изворот до потрошувачот (оптоварување).

Постојат ситуации кога на еден дијаграм можете да видите истовремено сериско и

Значи, за да се одреди вкупниот отпор, неопходно е да се додаде отпорноста на

НАИЗМЕНИЧНА СТРУЈА И ПРОПРАТНИ НЕЈЗИНИ ЕЛЕКТРИЧНИ ВЕЛИЧИНИ

Моменталните вредности на наизменичната струја и напон се писуваат со мали букви

Велиме дека наизменичната струја се менува по синусоидален закон.

математички изрази се даден со изразите

Со мали букви i и u се означуваат моментални вредности на наизменична струја и

Со 𝑈𝑚 ( 𝑈0 ) и 𝐼𝑚 (𝐼0 )се означуваат максималните вредности на струјата и напонот,

Т е периода, време кое е потребно да наизменичната големина направи целосна

f е фреквенција, број на целосни промени на наизменичната величина во една

Нај често во електротехниката при пресметки со наизменични величини се користат

Ефективна вредност на наизменичната струја е онаа еквивалентна еднонасочна

Основните елементи кои се врзуваат во едно електрично коло во кое тече

Отпорник со отпорност R со единица мерка Ω(ом)

Калем со индуктивност L и единица мерка Н (хенри) и индуктивна отпорност

Кондензатор со капацитивност С и единица мерка F (фарад) и капацитивна

https://youtu.be/BbmocfETTFo - магнет и електромагнет

https://youtu.be/yU--8Zk57-Y- фарадеј и неговите експерименти за индукција

Но понекогаш тие служат и како работни процеси во мрежи каде што се

1.1.1.ПРЕОДЕН ПРОЦЕС ПРИ ВКЛУЧУВАЊЕ НА RC-КОЛО

На колото на сликата е редно RC-коло каде отпорник и кондензатор се

Преодниот процес настанува кога прекинувачот почнува да се затвара, во тој момент

Моменталните вредности на струјата и напоните се менуваат според експоненцијален

Kондензаторот C успешно ја регулира односно намалува струјата, исчезнувањето на

1.1.2.ПРАЗНЕЊЕ НА RC- КОЛО ( ИСКЛУЧУВАЊЕ )

Исклучувањето како што е дадено во шемата подолу, прекинувачот се префрла од положба

протекува струја која е во обратна насока од претходната.

Во овој процес на празнење на кондензаторот во редно RC коло, можат да се појават големи

Заклучок : Во RC колото за да не дојде до не сакани дејствија мораме да внимаваме на

1.2.1.ВКЛУЧУВАЊЕ НА РЕДНО RL-КОЛО

Преодниот процес во коло со редна врска на омски отпорник

Во редното RL-коло не постои опасност од пренапони и струјни удари.

Исклучувањето на колото се врши преку отворање на прекинувачот.

Рзгледуваме прво моментот кога прекинувачот се спушта на позиција 2 (празнење на

Таквите промени се гледаат на долниот график, напонот на отпорникот и струјата опаѓаат

При исклучување на ова коло секогаш постојат опасност од пренапони.

Во случај да се обидеме да колото го исклучиме преку точка 3, преодниот процес е многу

Од овие причини се препорачува празнење на RL колото.

Заклучок: Во RL колото постојат опасности исклучиво во празнење т.с. исклучување.

2. RC наспрема CR осцилаторно коло

Напонот на кондензаторот не може скоковито да се промени па излезниот напон е

Кондензаторот се наполнил на вредност+Vcc и во колото нема да тече струја.

Излезниот напон е еднаков со напонот на кондензаторот и изнесува +Vcc.

Кондензаторот се однесува како куса врска и моменталната промена ја пренесува од

Напонот на отпорникот е еднаков на вредност +Vcc кој всушност претставува излезен

Резултат: Кај вториот случај времетраењето на импулсот и брзината на опаѓање на

Ако во преодниот процес струјата расте, временската константа ꞇ го претставува времето

Ако во преодниот процес струјата опаѓа, временската константа го претставува времето за

Често пати се јавува потреба од реципрочна вредност на временската константа која се