Физика

1. Вовед во физика
 Единици мерки за
должина, маса и време
Мерењето на физичките количества е потребно за да може
да се прави квантитативна споредба помеѓу законите на
физиката и искуствата од реалниот свет.
Најчесто користени физички мерки се: должина (L), маса (М)
и време (T).
За секоја од физичите мерки, треба да се избере единица
мерка со која ќе биде изразувана соодветната физичка
мерка. На пример, единица мерка за должина е метар (m).
Тоа значи дека ако некој е висок 1.94m, тогаш тој има висина
која е 1.94 пати по избраната единица мерка метар.
 SI

Во 1960 година е воспоставен таканаречениот Systeme

Intenational d’Unites, чија кратенка е SI.
Според SI:
• единица мерка за должина е метар (m);
• Единица мерка за маса е килограм (kg);
• Единица мерка за време е секунда (s);
 Метар
Еден метар е должината еднаква на десетмилионити дел од
растојанието од Северниот пол до екваторот.

Пример 1. Големината на
вирусите прикажани на
сликата лево која ја напаѓаат
клетката на бактеријата е
околу 10-7m.
Дијаметарот на галаксијата
прикажана на сликата десно е
околу 1021m.
 Поважни растојанија
Растојание од Земјата ди најблиската голема галаксија
(Andromeda M31) 21022m
Дијаметарот на нашата галаксија (Млечниот пат) 81020m
Растојание од Земјата до најблиската ѕвезда, различна од
Сонцето 41016m
Една светлосна година 9.461015m
Просечен радиус на орбитата на Плутон 61012m
Растојание од Земјата до Сонцето 1.51011m
Радиус на Земјата 6.37106m
Должина на фудбалско игралиште 102m
 Поважни растојанија
Дијаметар на CD 0.12 m
Дијаметар на аортата 0.018 m
Дијаметар на црвена крвна клетка 810-6m
Дијаметар на атом на водород 10-10m
Дијаметар на протон 210-15m

Алтернативна дефиниција за метар (1983):

Еден метар е растојанието што го поминува светлината во
вакуум за 1/299 792 458 секунди.
 Маса
Во SI единица мерка за маса е
килограм. За разлика од метарот,
килограмот не е базиран на
природен физички квантитет. По
договор, еден килограм се
дефинира на следниот начин:
Еден килограм, по дефиниција е
масата на одреден цилиндер од
легура од платина и иридиум, кој се
чува во Меѓунродното Биро за
Тежини и Стандарди во Севр,
Франција.
 Маса  Тежина
ТЕЖИНА и МАСА се сосема различни количини.
Ова е важно да се забележи бидејќи во секојдневниот говор,
често се мешаат.
Масата е внатрешно, сопствено и непроменливо својство на
еден физички објект во одредено време.
Тежината е мерка на гравитациска сила која влијае на еден
објект и таа варира во зависност од локацијата на објектот. На
пример, ако имаш среќа да патуваш на Марс еден ден, таму
твојата тежина ќе биде помала отколку на Земјата, иако
масата е непроменета.
 Поважни вредности на
маса
Галаксијата Млечен пат 41041kg
Сонцето 21030kg
Земјата 5.971024kg
Вселенски шатл 2106kg
Слон 5400kg
Автомобил 1200 kg
Човек 70 kg
Бејзбол топка 0.15 kg
Пчела 1510-4kg
Црвена крвна клетка 10-13kg
Бактерија 10-15kg
Атом на водород 1.6710-27kg
Електрон 9.1110-31kg
 Време
Единица мерка за време е секунда (s).
Денес, најпрецизен чувар на времето е познат како “атомски
часовник” кој се базира на карактеристични фреквенции на
радијација емитирани од одредени атоми. Овој часовник има
типична прецизност од околу 1 секунда во 300 000 години.
Специјално, една секунда се дефинира на следниот начин:
Една секунда е дефинирана како време потребно за
радијација на цезиум-133 атом да направи 9 192 631 770
циклуси на осцилации.
 Поважни вредности на
време 17
Старост на Универзумот 510 s
Старост на Земјата 1.31017s
Постоење на човековиот вид 61013s
Човеков животен век 2109s
Една година 3107s
Еден ден 8.6104s
Време помеѓу две отчукувања на срцето 0.8 s
Време на човечка реакција 0.1 s
Еден циклус на АМ радио бран 10-6s
Еден циклус на видлив светслосен бран 210-15s
Префикси за поголеми
или помали мерки од
основните
 Пример
Пример 2. а.Еден производ е продаден за 33 200 долари.
Изрази ја цената на производот во килодолари и во
мегадолари.
Одговор:
33200 долари = 33.2 килодолари = 0.0332 мегадолари

Пример 3. Бактеријата E.coli има приближна должина од 5

микрометри (микрони). Изрази ја должината на оваа
бактерија во милиметри и во километри.
Одговор:
5 m = 0.005 mm = 0.000000005 km
 Важно!!!
АНАЛИЗА НА ДИМЕНЗИИ
Кога станува збор за димензија на физичка величина
(големина), се мисли на типот на величината (големината),
без оглед во која единица мерка е таа изразена.
На пример, растојанието изразено во километри и изразено
во милји се однесуваат не една иста физичка големина:
РАСТОЈАНИЕ!!!
Исто така, незавизно дали зборуваме за километри на час,
или за милји на час, тоа се однесува на една иста физичка
величина – БРЗИНА!!!
 Важно!!!
АНАЛИЗА НА ДИМЕНЗИИ
Секоја ВАЛИДНА формула во физиката мора да биде
ДИМЕНЗИОНАЛНО КОНЗИСТЕНТНА!!!
Тоа значи дека секој израз во една формула мора да има ИСТА
димензија. Нема смисла да се собира растојание со време –
тоа е исто како да се собираат баби со жаби.
За да се провери димензионалната конзистентност на една
фпрмула, вообичаено се воведува специфична ознака за
димензијата на соодветната големина (величина). За таа цел,
овие ознаки ќе бидат ставани во вакви загради: [ ].
 Важно!!!
АНАЛИЗА НА ДИМЕНЗИИ
На пример, ако x претставува растојание, кое има димензија
должина [L], тогаш ќе биде користена ознаката:
x = [L].
Слично, брзина v има димензии должина врз време [T], па за
тоа ќе биде користена оzнаката:
v = [L]/[T]
Забрзувањето a кое е промена на брзината во однос на
времето има димензии:
a = ([L]/[T])/[T] = [L]/[T2].
 Важно!!!
АНАЛИЗА НА ДИМЕНЗИИ
Димензии на некои поважни физички величини:
Величина Димензија
Растојание [L]
Плоштина [L2]
Волумен [L3]
Брзина [L]/[T]
Забрзување [L]/[T2]
Енергија [M][L2]/[T2]
 Важно!!!
АНАЛИЗА НА ДИМЕНЗИИ
Пример 4. Да се провери димензионалата конзистентност на
следната формула:
x = x0 + vt
Каде x и x0 се растојанија, v е брзина и t е време.

Решение:
 L
 L    L   T 
T 
По корстењето на [T] се добива [L] = [L] + [L], што значи дека
секој израз во формулата има иста димензија.
Овој вид на проверка се нарекува димензионана анализа.
 Важно!!!
АНАЛИЗА НА ДИМЕНЗИИ
Пример 5. Провери ја димензионалата конзистентност на
следната формула:
x = x0 + v0t + ½at2
каде x и x0 се растојанија, v0 е брзина, t е време и а е
забрзување.

Решение:
 L  T   L  T 2   L  L  L
 L   L    2        
 
T T 
Бројот ½ не е земе во предвид, бидејќи е бездимензионална
големина.
 ЗАДАЧИ

2. Анализа на димензии
Кратко прашање:

Дали анализата на димензии може да

определи дали плоштината на круг е
𝜋𝑟 2 или 2𝜋𝑟 2 ?

НЕ! Бидејќи факторот 2 е бездимензионална

физичка величина
Задача 2.1

Брзината е поврзана со забрзувањето и

растојанието преку следниот израз: 𝒗𝟐 = 𝟐𝒂𝒙𝒑 . Најди
го степенот р така што изразот да биде
димензионално конзистентен.
𝑚 2 𝑚
= 2 ∙ 𝑚𝑝
𝑠 𝑠
𝑚2 𝑚 ∙ 𝑚𝑝
2
=
𝑠 𝑠2
𝑚2 𝑚𝑝+1
2
= 2
𝑠 𝑠
2=𝑝+1
𝒑=𝟏
Задача 2.2

Вториот Њутнов закон вели дека забрзувањето A е

правопропорционално со силата F која дејствува на
објекот, а обратнопропорционална со масата M на
објектот. Која е димензијата на силата?

𝐹
𝐴=
𝑀

𝑚 𝐹
2
=
𝑠 𝑘𝑔

𝑘𝑔 ∙ 𝑚
𝐹=
𝑠2
 Задача 2.3

Времето Т потребно за една целосна осцилација на

маса 𝒎 на пружина со константна сила k e:

𝒎
𝑻 = 𝟐𝝅
𝒌

Најди ја димензијата на k така што даденото

равенство биде димензионално конзистентно.
2
𝑚 𝑚 𝑚
𝑇2 = ⇒ 𝑇2 = ⇒𝑘=
𝑘 𝑘 𝑇2
𝒌𝒈
𝒌= 𝟐
𝒔
 Задача 2.4

Забрзувањето е поврзано со брзината и времето

преку следната формула: 𝒂 = 𝒗𝒑 𝒕𝒒 . Определете ги
степените p и q така што дадената формула биде
димензионално конзистентна.

𝑎 = 𝑣 𝑝𝑡𝑞
𝑚 𝑚 𝑝
𝑞
2
= 𝑠
𝑠 𝑠
𝑝 𝑞
1 −2
𝑚 𝑠 𝑝 𝑠 𝑞−𝑝
𝑚 𝑠 = = 𝑚
𝑠𝑝
⇒ 𝒑= 𝟏
𝑞 − 𝑝 = −2 ⇒ 𝒒 = −𝟏
 Претворање од една во
друга единица мерка
Користењето на различни единици мерки за една иста
физичка величина (големина) може да претставува
значителен проблем.
На пример, ако некое растојание е изразено како 316 ft
(стапки) и сакаме да го претвориме во метри, неопходна е
врска помеѓу овие две единици мерки:
1m = 3.281 ft
Па, според тоа
1m
1
3.281 ft
 Претвoрање од една во
друга единица мерка
Сега, за претворање на растојанието 316 ft, се користи
едноставен математички трик – множењето со 1 не ја менува
вредноста на изразот:
1m 316
316 ft  316 ft   m  96.3m
3.281 ft 3.281

Истата релација:
1m = 3.281 ft
може да се искористи за обратно претворање од метри во
стапки:
3.281 ft
1
1m
 Претворање од една во
друга единица мерка
Пример 6. Колку стапки изнесуваат 26.4 m ?

Решение:
3.281 ft
26.4m  26.4m   86.6 ft
1m
 Претворање од една во
друга единица мерка
Пример 7. Едно складиште е 20 јарди долго, 10 јарди широко
и 15 стапки високо.
Одреди го волуменот на складиштето во SI единица мерка.
 Претворање од една во
друга единица мерка
Пример 7. Едно складиште е 20 јарди долго, 10 јарди широко
и 15 стапки високо.
Одреди го волуменот на складиштето во SI единица мерка.
Решение. Врски помеѓу употребените единици мерки:
1 yard = 3 ft 1 m = 3.281 ft
Претворање на должината на складиштето:
3 ft 1m
L  20 yard  20 yard   18.3m
1 yard 3.281 ft
Претворање на ширината на складиштето:
3 ft 1m
W  10 yard  10 yard   9.14m
1 yard 3.281 ft
 Претворање од една во
друга единица мерка
Пример 7. Едно складиште е 20 јарди долго, 10 јарди широко
и 15 стапки високо.
Одреди го волуменот на складиштето во SI единица мерка.
Решение. Врски помеѓу употребените единици мерки:
1 yard = 3 ft 1 m = 3.281 ft
Претворање на висината на складиштето:
1m
H  15 ft  15 ft   4.57 m
3.281 ft
Пресметување на волуменот на складиштето во кубни метри:

V  18.3  9.14  4.57  764.4m3

 Претворање од една во
друга единица мерка
Пример 8. Човек пешачи со спид од 3 mi/h (милји на час).
Колкав е спидот на пешачење на човекот изразено во m/s ?

Решение. Врски помеѓу употребените единици мерки:

1 mi = 5280 ft 1 h = 3600 s
Претворање:
5280 ft 1h 1m
3 mi h  3 mi h    4.4 ft s  1.34 m s
1mi 3600 s 3.281 ft
 Претворање од една во
друга единица мерка
Пример 9. Крвта во човековата
аорта достигнува брзина од 35cm/s.
Изрази ја оваа брзина на крвта во :
а) ft/s б) mi/h
 Претворање од една во
друга единица мерка
Пример 9. Крвта во човековата аорта достигнува брзина од
35cm/s. Изрази ја оваа брзина на крвта во :
а) ft/s б) mi/h

Решение: Врски помеѓу употребените единици мерки:

1m = 100 cm; 1 m = 3.281 ft; 1 mi = 5280 ft; 1 h = 3600 s
cm cm 1m 3.281 ft ft
a) 35  35    1.15
s s 100cm 1m s

cm cm 1m 3.281 ft 1mi 3600 s mi

б) 35  35      0.78
s s 100cm 1m 5280 ft 1h h
 ЗАДАЧИ

3. Претворање од една во друга

единица мерка
 Задача 3.1

a) Најголемиот изграден објект по волумен во светот е

Boeing 747 со седиште во Everett, Washington. Тој ги
има приближно следните димензии: должина 631 m,
широчина 707 yards и височина 110 ft. Колкав е
волуменот пресметан во ft3?
b) Претвори го резултатот од а) во m3.

a) 1m = 3.2808 ft
1 yard = 3 ft
𝑉 = 𝑙𝑤ℎ = 631 ∙ 3.2808 𝑓𝑡 ∙ 707 ∙ 3 𝑓𝑡 ∙ 110𝑓𝑡 = 𝟒𝟖𝟐𝟗𝟗𝟒𝟖𝟏𝟓. 𝟔𝟖𝟖𝒇𝒕𝟑

b) 1ft = 0.3048m
1 ft3 = (0.3048)3 m3=0.0283 m3
𝑉 = 482994815.688𝑓𝑡 3 = (482994815.688 ∙ 0.0283)𝑚3 = 𝟏𝟑𝟔𝟔𝟖𝟕𝟓𝟑. 𝟐𝟖𝟑𝟗𝟕𝟎𝟒𝒎𝟑
 Задача 3.2

Изрази ја брзината на светлината од 𝟑. 𝟎𝟎 ∙ 𝟏𝟎𝟖 𝒎/𝒔 во

единица 𝒎𝒑𝒉 𝒎𝒊𝒍𝒆𝒔 𝒑𝒆𝒓 𝒉𝒐𝒖𝒓 ?

1 𝑚𝑖𝑙𝑒 = 1.61𝑘𝑚 = 1.61 ∙ 103 𝑚

1ℎ = 3600𝑠 = 3.6 ∙ 103 𝑠

𝑚 3.6∙103 1 𝑚𝑖𝑙𝑒
Брзина на светлина(mph) = 3.00 ∙ 108 𝑠 ∙ ∙ = 𝟔. 𝟕 ∙ 𝟏𝟎𝟖 𝒎𝒑𝒉
1ℎ 1.61∙103 𝑚
 Задача 3.3

Гравитационото забрзување приближно изнесува

𝟗. 𝟖𝟏 𝒎 𝒔𝟐 (во зависност од местоположбата). Колку
изнесува гравитационото забрзување, изразено во
𝒇𝒕 𝒔𝟐
1 𝑚 = 3.2808 𝑓𝑡

𝑚 3.2808 𝑓𝑡 𝒇𝒕
g = 9.81 ∙ = 𝟑𝟐. 𝟏𝟖𝟒𝟔𝟓
𝑠2 1𝑚 𝒔𝟐
 Задача 3.4

Спортското возило Porsche може да забрза до 𝟏𝟒 𝒎/𝒔𝟐 .

a) Дали ова забрзување е поголемо, помало или
еднакво со 𝟏𝟒 𝒇𝒕/𝒔𝟐 ? Објаснете!
b) Претворете го забрзувањето на Porsche-то во 𝒇𝒕/𝒔𝟐 ?
c) Изрази го забрзувањето во km/𝒉𝟐
a) Забрзувањето од 14 𝑚/𝑠 2 е поголемо од 14 𝑓𝑡/𝑠 2 . Тоа е заради што
14m е поголемо од 14𝑓𝑡.

𝑚 3.2808𝑓𝑡 𝒇𝒕
б) 1 𝑚 = 3.2808 𝑓𝑡. Имаме дека 𝑎 = 14 𝑠2 ∙ = 𝟒𝟓. 𝟗𝟑𝟏𝟐 𝒔𝟐 .
1𝑚

в) 1𝑘𝑚 = 1000 𝑚 = 3.2808 ∙ 103 𝑓𝑡

1ℎ = 3600𝑠 = 3.6 ∙ 103 𝑠
2
𝑓𝑡 1𝑘𝑚 3.6 ∙ 103 𝑠 𝑓𝑡 1𝑘𝑚 12.96 ∙ 106 𝑠 2 𝒌𝒎
𝑎 = 14 2 ∙ ∙ = 14 2 ∙ ∙ = 𝟓𝟓. 𝟑
𝑠 3.2808 ∙ 103 𝑓𝑡 1ℎ 𝑠 3.2808 ∙ 103 𝑓𝑡 1ℎ2 𝒉𝟐
 Стратегија за решавање
задачи по физика
Не постои универзален шаблон, ниту алгоритам за решавање
на задачи по физика. Тоа е креативен процес.
Сепак, следењето на некои упатства може да се користи како
стратегија – водич за решавање на задачи по физика.
1. Внимателно прочитај го проблемот (неколку пати). За да го
решиш проблемот, мора точно да ти е јасно која информација
е дадена и точно да ти е јасно што треба да се најде.
Некои информации се дадени експлицитно (на пример
масата на некое тело е 70kg.) Но, некои се дадени
имплицитно и треба да се извлечат од текстот (на пример
топка е фрлена од мирување, значи дека нејзината почетна
брзина е 0).
 Стратегија за решавање
задачи по физика
2. Нацртај цртеж. Понекогаш се чини како овој чекор може
да се прескокне. НЕ ПРЕСКОКНУВАЈ ГО!!! Цртежот ќе ти
помогне да стекнеш физичко чувство за системот.
Цртежот помага и за воведување на соодветни ознаки. На
посебен начин означи ги величините што се дадени, а на
посебен начин означи го она што треба да се определи.
3. Визуелизирај си го физичкиот процес.
Обиди се да визуелизираш што се случува во системот,
направи си филм од тоа. Цртежот од претходниот чекор ќе ти
помогне во ова.
 Стратегија за решавање
задачи по физика
4. Направи стратегија. Ова е можеби најтешко, но
истовремено е најкреативниот дел – решавање на проблемот.
Од твојот цртеж и визуелизацијата, обиди се да
идентификуваш како работат физичките процеси во твојот
систем.
ПОСТАВУВАЈ СИ ПРАШАЊА!!! Прашај се кои концепти или
принципи се се вклучени во конкретната ситуација.
Потоа, развиј ја статегијата – планот на играта – за решавање
на проблемот.
 Стратегија за решавање
задачи по физика
5. Идентификувај ги соодветните равенки.
Откако стратегијата е развиена, најди ги специфичните
равенки за кои е неопходно да се погрижиш.
6. Реши ги равенките. Со користење на елементарна алгебра,
реши ги поставените равенки. Работи со СИМБОЛИ во
најголемиот дел. Замени ги конкретните дадени вредности
дури кон крајот на пресметките.
Работејќи со симболичка математика, полесно ќе можеш да
се вратиш назад и да откриеш евентуална грешка.
Исто така симболичкиот простап помага за истражување на
граничните и специјалните случаи.
 Стратегија за решавање
задачи по физика
7. Провери го решението.
Откако ќе ги добиеш решенијата, провери дали тие имаат
смисол:
а) Дали имаат коректни димензии?
б) Дали нумеричките вредности се разумни?
 Стратегија за решавање
задачи по физика
8. Истражи ги граничните и специјалните случаи
Добивањето на точно решение не е се што е потребно во
една задача по физика. Можеш да го научиш големото
значење на врската меѓу математиката и физиката со
проверка на граничните случаи на твоите решенија.
На пример, ако имаш две маси во системот m1 и m2 прашај се
што се случува во специјалните случаи ако m1 = 0, ако m2 = 0
или ако m1 = m2?
Провери дали добиените одговори се согласуваат со твојата
физичка интуиција.