Professional Documents
Culture Documents
(PAKUNAGARA)
II
Jakarta 1981
Proyek Penerbitan Buku Sastra
Indonesia dan Daerah
Babad Kemalon (Pakunegara) II
(Sambetipun R. Sinom)
(213)
54. Umangkat sawadyabala
ngidul medal saking ardi
ardi Kidul gennya medal
angrebatna Sri Metawis
wong Kumpeni miwiti
ing aprang pramilanipun
Pangran Mangkudiningrat
kacatur wus nglanggar jurit
ing Kemadhu ingka Pundhung binesmenan.
55. Pangeran Mangkudiningrat
sasampune ambesmeni
nulya mundur saha bala
lan Gulang-gulang ngunduri
Tantu-astra tan kari
dyan Welandi baya wangsul
samya medali yuda
anggitik saking ing wuri
Pangran Mangkudiningrat kuwur kang bala.
56. Binedhilan ing Welanda
palayune sipat kuping
kuwur samya salang tunjang
lumajeng jurang den byuki
binujung ing Kumpeni
palayune rebut ducung
anulya Gulang-gulang
lan Tanuastra ngandhegi
Pangran Mangkudiningrat maksih lumajar.
PNRI
(214) nanging ta elet jujurang
gen perang bedliil-binedhil
Jagaulatan kenging
sinenjata kupingipun
Welandi kang nyeiyata
anunten dipun larihi
nulya pejah Welarìdine kang nyenjata.
58. Anulya Sapihmaesa
Welandi pan wangsul malih
mring Bayalali sedaya
Gulang-gulang mundur sami
Tanuastra ngunduri
mundur kasaput ing dalu
wus prapta pamondhokan
sapinten gennya ajurit
gen aperang wayahipun lingsir wetan.
59. Nanging Welandi titiga
ingkang pejah ing ajurit
katur Pangran Adipatya
lukitane ing ngajurit.
wonten malih kang prapti
sarta surat sampun katur
Harya Jayapuspita
ingkang angaturi tulis
wus kacipta sasmitane ing nuwala.
60. Dhapur ngaturi uninga
yen kang rama sampun mati
dipati Puger pralaya
kala dinten Rebo Manis
wolulikur kang sasi
maksih Edal tahunipun
dyan Pangeran Adipatya
aputusan sarta tulis
nenggih marang rahaden Jayapuspita.
PNRI
61. Anetepakenkanglenggah
Jayapuspita lan maLih
anetepaken kang putra
putra-putrane kang kari
paring arta lan malih
(215) kinarya sedekahipun
Pangeran Adipaya
kalangkung ngungun kang galih
sapejahe Dipati Puger semana.
62. Kang duta sampun umangkat
maring Grobogan negari
nulya wonten duta prapta
saking ing Sala Kumpeni
Uprup ngaturi tulis
punang serat sampun katur
ing Pangran Adipatya
sampun kacipta kang tulis
sasmitane nuwala datan winarna.
63. NulyaPangranAdipatya
angangsuli ingkang tulis
marang Uprup nagri Sala
nulya wonten duta prapti
saking Deller Semawis
ponang duta sampun katur
sarta ngaturi surat
marang Pangeran Dipati
wus kacipta sasmitane kang nuwala.
64. Nulya kaangsulan surat
marang Ideller Semawis
nulya Pangran Adipatya
animbali ingkang rayi
Mangkudiningrat prapti
Tanu-astra sareng rawuh
lan tiyang Gulang-gulang
PNRI
sowan aneng ngardi Wijil
para putra kang Eyang samya ngandikan.
10
PNRI
nulya wonten surat prapti
nenggih saking Welandi
Hestimolar wastanipun
ardi Gamping barisnya
babantu saking Semawis
mayor Hestimalor katur ponang surat.
11
PNRI
S (Pangkur)
12
PNRI
genti-genti tinegaran sadelanggung
ngantos sayah gen tetegar
wau Pangran Adipati.
13
PNRI
prajurit gugup kasusu
mengsah sampun katingal
aneng ara-ara amelabar tepung
sakilen lepen Kebekan
nanging kendel wóng Kumpeni.
14
PNRI
15. Aja adoh aja perak
dipun awasaken danira sami
ana abu bungasipun
desa Karangmenjangan
pan ing mengko ana tetengeran ingsun
yen ingsun gawe gendhewa
den kebat nandera sami.
15
PNRI
saking Sumareja uni.
16
PNRI
Danawarsa binujung sabaturipun
Kumpeni sareng tuminggal
yen mayor lumajeng jurit.
17
PNRI
mayor Kumpeni lumayu
sasisane kang pejah
(223) mantri lebet kawandasa ambubujung
dene Bugis Bali dharat
kang gesang lumayu ngikrik.
30. Sami nusup gelagahan
ngusi wana pinggir gunung andhelik
nulya kasaput ing dalu
Kangjeng Pangran Dipatya
wangsul Kamalon sawengi reb sadalu
sawadya wangsul mangetan
marang Sumareja malih.
31. Sapraptane Sumareja
sampun dalu pan wand sirep jalmi
sakalangkung sayahipun
nenggih kang pasaliran
langkung sayah sentana sabalanipun
sawarnine ngathang-athang
sakathahe kang prajurit.
32. Lelampah pan lajeng aprang
andir sru sadinten lajeng sawengi
kang lampah kandheg kaburu
kandheg ing Sumareja
kakapalan nututi pan lajeng asru
miwah Pangran Adipatya
tumut nander sayah jurit.
18
PNRI
34. Sadaya wus kaparingan
bobok parem sedaya wus weradin
ginanjar arta sedarum
undha-usuk werata
(224) mantri jawi Sarageni Numbakipun
sedaya ñora ginanjar
sawab keplajeng rumiyin.
19
PNRI
mangilen bala lumaris.
39. Kang putra garwa binekta
mring Metaram Kangjeng Pangeran Dipati
Setu Pahing dinanipun
punang tanggal ping gangsal
tahun Edal Dulkangidah sasinipun
arereb ing Karangsana
(225) nenggih sawetaning Taji.
20
PNRI
dening mengsah Welandi anulya mundur
tarung leres wong Welanda
ngunduri bala Kumpeni.
44. Dyan raden Sumanegara
lawan Tanuastra ambereg sami
Kumpeni samya lumayu
sabature sedaya
lajeng ngungsi ardi Gamping sampun rawuh
kang bereg kendel sedaya
tan purun angrangsang biting.
21
PNRI
dening Sumanegareku
datan tumut ayuda
kantun pondhok kelawan sabalanipun
anunggil lawan kang rama
Kanjeng Pangeran Dipati.
22
PNRI
53. Genira amasanggrahan
Kabanaran Pangeran Adipati
lamine mung pitung dalu
wus rembugan lan bala
nulya enjang umangkat sabalanipun
masanggrahan ing Jembangan
pernah sawetaning Taji.
54. Pra Tumenggung kang tinilar
neng Metaram Janingrat lawan malih
Pringgalaya tumut kantun
lawan sabalanira
kang lumebet ing Pagelen kang winuwus
Pangeran Cakranegara
kinanthenan kang prajurit.
23
PNRI
Cakranegara lan malih.,
24
PNRI
pan mangetan mring Jipang palayonipun
Kumpeni kang kawarnaa
ingkang baris ngardi Gamping.
25
PNRI
(230) aneng Jimbung kalih dalu
injing mangkat mangetan
saha bala ing Kusumareja rawuh
Sumareja masanggrahan
tata kang wadya prajurit.
26
PNRI
72. Saking 1er Kumpeni Sala
saking kilen Prambanan wong Kumpeni
(231) Kumpeni pan pirang atus
sareng ngangseg ing yuda
Pangran Adipati kakathahen mungsuh
rembag lan kang wadyabala
Kanjeng Pangeran Dipati.
73. Wus gilig kang punang rembug
anginggati datan arsa narungi
Kumpeni langkung gengipun
Pangeran Adipatya
masanggrahan Sumareja tigang dalu
enjing tengara umangkat
mangaler bala lumaris.
27
PNRI
Katong padagangan nenggih.
77. Bekta Dragunder sawidak
tuan Deller saking nagri Semawis
pinaring ing rawuhipun
Pangeran Adipatya
(232) Sunan lawan Deller lumajeng angumpul
tan purun anarungan
ing nagri Demak dyan prapti.
28
PNRI
ing Ngambengan parental meksa dalurung.
(233) sinayutan ora kena
meksa angrayah kang abdi.
29
PNRI
mantri punggawa Tumenggung
anulya aputusan
mring kang Rama atur surat wus lumaku
antarane pitung dina
gen rereb wonten ing Jetis.
(234) 87. Enjing atengara mangkat
wangsul ngidul Pangeian Adipati
lan sawadya balanipun
sumedya nglanggar yuda
mring Kumpeni wetan bengawan genipun
wonten dhusun ing Paseban
kabare baris Kumpeni.
88. Nulya rawuh Sokawatya
rereb wonten sapinggiring benawi
anulya wonten kang matur
yen Kumpeni wus bubar
saking baris Paseban ngilen lumaku
nunggil baris Sidakarsa
kumpul Kumpeni Metawis.
30
PNRI
91. Nematus bala Welanda,
Bugis Bali dhomas yen winetawis,
wong pasisir cacah sewu,
wus nunggal lan Susunan
Kanjeng Pangran Dipati ing lampahipun
kapdhek pajok Sokowatya
pirembagan lan kang abdi.
31
PNRI
ing Kanjeng Pangran Dipati.
32
PNRI
sapanumbake tan kantun
majeng dyan campuh yuda
tinandhahan Welandi dharat manempuh
ingkang tinindhih Susunan,
mayor Ngukur kang nindhihi.
33
PNRI
105. Kang dharat aso wus tebah
mantri lebet lan Pangran angandhegi
Welandi nerajang purun
mantri lebet atadhah
samya numbak mring Welandi ingkang nempuh
Welandi pejah sekawan
kang gesang mundur angungsi.
34
PNRI
T (Dhandhanggula).
35
PNRI
katrima kang pangayun
marang Kanjeng Pangran Dipati
Pangran Cakranegara
prapta saking kidul
Pangran Adipatya
wus papanggih nulya wonten prapta malih
Pangran Mangkudipura.
5. Sowan ngarsane Pangran Dipati
nulya wonten surate kang Rama
Susunan Mangkubumine
punang surat wus katur
marang Kanjeng Pangran Dipati
semana ponang surat
ing ngangsulan sampun
marang kang Rama Susunan
(239) denya rereb wau Pangeran Dipati
antara tigang dina.
36
PNRI
kang ngidul Pangran Dipatya
rereb dhusun ing Celep nanging sawengi
enjing tengara bubar.
37
PNRI
pangawak tengen tarung senjata
sereg-sinereg arame
pengawak kiwanipun
Pangran Mangkudiningrat malih
Janingrat Pringgalaya
kiwa enggenipun
lan Pangran Cakranegara
lan Merangge Tamtama lan Sarageni,
ijem cemeng kanthinya.
12. Nora rame genipun ajurit
prang senjata saking ing tebihan
lir wong anenaton wae
Pangran Dipati dulu
tanderana pegel kang galih
nulya mangsah ing ngrana
lan prajuritipun
mantri lebet kawandasa
Gularig-gulang lan Tanuastra akanthi
kalawan wong Nirbita.
38
PNRI
lumajeng pan alingan
pamondhokanipun
nulya Kumpeni kang dharat
Bugis Bali ingkang amapag ngajurit
medal saking mondhokan.
39
PNRI
Wlandi tan purun medal.
(242) 18. Mundur kadalon Pangeran Dipati
surup rereb pinggiring bengawan
kali Dengkeng sabalane
sarta dres punang jawuh
sahabala samya prihatin
kasoran ing ayuda
kekathahen mungsuh
sadalu samya kodanan
enjing mangkat mangetan bala lumaris
prapta pinggir bengawan.
40
PNRI
samya ngririwuk mungsuh
aprang leres riwuk Kumpeni
mring Wedhi Pamasaran
sumedya ngririwuk
(243) Ki patih Kudanawarsa
bumi Lareh wau kang dipun jagani
akanthi mantri jaba.
41
PNRI
mila tan bisa ngayuda
kala dinten Selasa Pon ponang sasi
Mukatan tigawelas.
42
PNRI
Pangran Dipati Mangkunegara
neng Bureng pasanggrahane
antara pitung dalu
Danawarsa putusane prapti
ngaturaken Welanda
satunggal wus katur
Ki Tumenggung Kartisura
ing Segawe ingkang anyepeng Kumpeni
nulya Pangran Dipatya.
43
PNRI
lajeng samya sinegah
neng Bureng anginum
kasukan nginum adhahar
pan anunggar manahe kang abdi-abdi
lawan mancanegara.
32. Sartamawigamelanngrarangin
mancanegara samya abeksa
sadalu enjing bubare
neng Bureng karsanipun
andandani sakehing bedhil
kang risak dinandanan
lawan malihipun
arerebaken turangga
nanging ingkang turangga gering keh mati
antara sangang dina.
33. SarageniPolenglawanBugis
pan tinuduh angriwuk ing yuda
mring Pamasaran lampahe
sarta titindihipun
Jasutarka Jayapramuni
mantri jro kalihwelas
kang tinuduh nglaku
ing Kemis Legi umangkat
tanggal ping nem sasi Sapar pan anuli
elet sadasa dina.
34. Mancanegara lawan Ki Patih
Danawarsa lan sakancanira
tinuduh majeng lampahe
Srageni kanthenipun
marang Nglaroh angriwuk jurit
samya mangkat sedaya
ing sakancanipun
nulya Ki Sindu kalangan
tur-uninga yen dhusune den obongi
nulak ka Honggobayan.
44
PNRI
35. Mring Kumpeni Giyanti abaris
anulak mring Giyanti wus prapta
nulya wonten putusane
sarta surat wus katur
raden Pringgalaya tur tulis
mring Pangran Adipatya
sinukma ing kalbu
nulya winangsulan serat
nulya ingkang Sarageni Poleng prapti
Bureng Sakanca nisa
45
PNRI
(247) mring kang raka datan apamit
Pangran Cakranagara
lan Pringgalayeku
samya tinuduh jujula
marang Pangran Mangkudiningrat lumaris
mangetan mring Pacitan.
46
PNRI
sira yayi Mangkudipura sun tuding
lawan Mancanegara.
47
PNRI
lumayu sahabalane
wong Kumpeni buburu
salang tunjang kuwur lumaris
mawut samya lumajar
malah wonten lampus
malah dumugi ing rangkah
Danawarsa sumedya ngungsi mring Langkir
lawan sahabalanira.
48
PNRI
ing Ebe kang punang warsa
nulya rereb wonten dhusun Toyaurip
sadalu injing mangkat.
49. Rereb Ngadiraja pan sawengi
enjing budhal nulya masanggrahan
ing Kaduwang jro kithane
arereb kalih dalu
enjing budhal bala lumaris
nulya rereb semana
Kajawan sadalu
enjing tengara umangkat
rereb wonten Barangkal nanging salatri
bumi ing Panaraga.
49
PNRI
ing Kadiri pakuwone
ingangsulan pan sampun
sarta mawi Pangran Dipati
angaturi kang paman
Pangran Bintareku
mantri lebet kang dinuta
kang anama Jayawiruna satunggil
lawan Jayaulatan.
50
PNRI
Mangkubumi katur
lan surat saking Welanda
punang surat semana nulya binesmi
katawis lamun duka.
51
PNRI
59. Nulya kinen sami mondhok sami
atur sembah samya pamondhokan
nulya dinten Selasane
Jagaulatan rawuh
Japramuni pan tinimbali
marang Pangran Bintara
kathah aturipun
tinimbalan tan lumampah
ingkang para bupati Kalangbret prapti
ing Rawa samya seba.
60. Antarane sapeken anuli
Ki Tumenggung Kalangbret lan Rawa
kalih tinuding lampahe
lawan sabalanipun
dikakaken anglanggar jurit
mring Pangeran Bintara
neng Rawa genipun
sarta titindhihe pisan
mangtri lebet Jagaulatan akanthi
lawan Jayawiruna.
52
PNRI
Pranaraga samya anangkil
pepek wonten Pamenang
kasegahan nginum
bupatine Jagaraga
ingkang tumut wangsul mring Sunan Giyanti
sabalane wus prapta.
53
PNRI
rringgalaya Mangkureja lan bupati
negari Pranaraga.
54
PNRI
katimbalan wangsul kabeh
malah Tumenggungipun
kang tinilar ngilen rumiyin
lan Suramangunjaya
nenggih wastanipun
Ngardi Kidul enggenira
ing Gerogol genira apacak baris
kapalan kalih belah.
55
PNRI
Ideller saking Semarang
prapteng Sala pra upeksi sang angiring
wong pasisir binekta.
56
PNRI
lan Kumpeni sedaya wus tata
majeng mangilen barise
neng Lebakjatisantun
gennya tata arsa papanggih
gentya ingkang winarna
ing Sala Sang Prabu
umangkat saking ing Sala
sahabala Dragunder kang munggeng arsi
myang wadya kawandasa.
77. Wedana ngarsa Susunan ing wuri
ginarebeg upasir sedaya
tigang dasa lan Uprupe
Papatih munggeng pungkur
wong Kumpeni kang jalan kaki
anggarebeg Sang Nata
swarane gumuruh
urmat mariyem sahuran
dyan umangkat Sang Nata nitih turanggi
songsong jenar peradan.
57
PNRI
kapriye mengko baya
samya gergutipun
wong Sunanan wong Sultanan
wong Kumpeni awaged tur ngati-ati
dennya memilih raja.
58
PNRI
83. Sawernine kang baris ing jawi
Kasultanan wus mundur sedaya
ing Sala punapa dening
wus rakit tatanipun
sawurine baris Kumpeni
dyan larih sarta urmat
Deller nulya muwus
wus pasthi karsaning Allah
Sultan Sunan ingkang mijil ing Kumpeni
pinaro nagri Jawa.
84. Sampun wonten kang manah sak serik
lawan sampun andarbeni manah
malang serambut gedhene
mapan wus pasthinipun
wong Kumpeni arsa amalih
atas karsaning Allah
dipun sami runtut
Kumpeni darmi kewala
Sri Narendra semana legeg tan angling
keworan ajrih pineksa.
59
PNRI
wuku Langkir ing Septu Pahing
(259) tahun Ebe semana
sengkalaning tahun
Wiyat Naga Rasa Tunggal
panjenengane Nata dados kakalih
neng Lebak Jatisari.
60
PNRI
nulya ingkang garwasaking Sokawati
sinungaken pineksa.
61
PNRI
pamit mantuk sabalane
marang Sala wus rawuh
antarane nanging salatri
pamit Nata umangkat
lan sabalanipun
mantuk dhumateng Semarang
tan kawarna ing marga pan sampun prapti
negali ing Semarang
94. Nagri Sala kang kinarya patih
mring rembag lan Sang Nata
Dipati Pringgalayane
tansah awayang-wuyung
gennya arsa malih negari
panyiptane wong kathah
(261) paran dadenipun
Narendra kalih ing Jawa
sun wetara mangsa dadiya ing becik
tan wande kekerengan.
62
PNRI
U (Asmaradana).
63
PNRI
lan wong mancanegara
Pangran Dipati lamiku
neng Jirem satengah candra.
6. Kanjeng Pangeran Dipati
semana sareng umangkat
bubar sing pasanggrahane
ing Jirem sabalanira
mangilen lampahira
ing Kedhiri Pangran Prabu
sampun datan munasika.
7. Lampahe Pangran Dipati
sadalu sipeng ing marga
enjing lajeng sabalane
nulya prapta ing Pamenang
atata masanggrahan
nulya wonten ingkang rawuh
Pangeran Cakranegara.
64
PNRI
(263) neng pakuwon barisane
tumut Madiun buminya
nulya Kemis dinanya
ping límalas tanggalipun
ing sasi Jumadilawal.
65
PNRI
15. Titiga mancanegari
ing Kalangbret lan ing Rawa
lan Tumenggung Trenggaleke
ngandikan katiga pisan
sampun nunggil Pamenang
dening ta Pangran Prabu
ing Kadhiri enggenira.
66
PNRI
mangkat karya pasanggrahan.
67
PNRI
mila akarya kitha
kawarnaa Ki Tumenggung
nenggih Suramangunjaya.
68
PNRI
(266) sokur rena ing titahe
dhateng malih kang putusan
Kanjeng Susunan Sala
wong gandhek surat wus katur
ing Kanjeng Pangran Dipatya.
69
PNRI
34. Sarta pinaringan kasih
Pangeran Anom prayoga
nulya wau ingkang rawoh
Pangeran Mangkudipura
putusan tur uninga
ing Kadhiri wartanipun
wus bedhah mengsah Welanda.
70
PNRI
ping wolu ing wulan Siyam.
71
PNRI
kang minggat tumut yuda
Mangkudipura Madiun
tinilar riwuk ayuda.
72
PNRI
tengah wana ing Kaduwang
enjing mangkat sabalane
rereb kitha ing Kaduwang
anulya pirembagan
Kudanawarsa Tumenggung
kinen medal lering toya.
73
PNRI
53. Arereb mung kalih latri
wonten peken Pambanaran
injing mangkat mudhun ngilen
anjog Luwak Pamasaran
rereb pekening bala
antarane nanging sadalu
enjing nulya wonten prapta.
74
PNRI
lepen alit Sidakarsa.
75
PNRI
lan sagung mantri jaba
lan Srageni Numbakipun
abang cemeng ijem mangkat.
76
PNRI
ngancik Kadhiri lampahe
sarta kanthi wong Mandura
cacah sewu sedaya
lajeng ngilen lampahipun
ing Madiun kang kancikan.
77
PNRI
72. Padhusunan wus lumaris
Madiun Mangkudipura
pan sampun miris manahe
kabrekan datan kawawa
Pangran Mangkudipura
pramilane dadya nungkul
mring Kumpeni marang Sultan.
78
PNRI
mring apatih Donowarso.
79
PNRI
lawan sagarwanira
arereb Nguter ing dhusun
putra garwa tinimbalan.
80
PNRI
V (Pangkur)
PNRI
pan arena sakathahe balanipun
enjing tengara umangkat
ing Demak sinedya kapti.
82
PNRI
Pangran Dipati andulu
prajurite tan mangsah
tanderana lan mantri jro sareng ngamuk
mantri lebet samya dharat
majeng mangsah mring Kumpeni.
11. Kinarubut ing senjata
wong Kumpeni dharat andereh pati
pan asru pangedrelipun
mantri jeronerajang
nora kandeg sinenjata meksa ngamuk
sarta Pangran Adipatya
nindhihi ngawaki jurit.
12. Welandi tumpes sedaya
mantri lebet ingkang pejah kekalih
mung satunggil ingkang watu
kalih wong Gulang-gulang
karsa tunggil tatu karsa tunggil lampus
lawan tiyang kawandasa
kang tatu nanging satunggil.
83
PNRI
sarta ngasokaken ingkang turanggi
wong Cina Tanjung susuguh
abekti sesandhangan
neng Barakas akarya mimis panabur
sarta akarya punggawa
nyulihi mantri kang mati.
84
PNRI
20. Kumpeni lan Pringgalaya
medal kilen wadya Sala Kumpeni
Sultan lawan Mayor Jungkur
sabala medal wetan
lampah ngampyak wong Sala Sultan atepung
ingkang wonten ing Kathithang
Dipati Mangkunegari.
85
PNRI
nora wani ametoni.
86
PNRI
angreb muntab lir pindah kebo buburu
katingal sing Sumareja
nulya Pangeran Dipati.
87
PNRI
kang wingking prapta tutulung
pangagengipun prapta
myang Kumpeni kang wingking keh rawuh
Sragani nulak lumaywa
anabrang mangetan malih.
88
PNRI
38. Bala wingking kering kanan
telas mawut binendrong dening Kumpeni
Kumpeni saya keh rawuh
sarywa bedrong senjata
Pangran Adipati geger tan lumayu
tibane mimis lir udan
pangedrele wanti-wanti.
89
PNRI
umangkat saking Dersanan
sumadya anglanggar jurit.
90
PNRI
ngarutug ing senjata.
myang Kumpeni tibane mimis lir jawuh
Pangeran kabyatan lawan
mantri jro mundur ing ajurit.
91
PNRI
sawetane Pongangan salatri
enjing ngaler lampahipun
lampahe gurawalan
anjog luwak Pamasaran lampahipun
rereb sawetaning balak
wonten sak pinggiring kali.
92
PNRI
(285)
57. Lereb Babong kalih dina
lan mantri jro reremaken turanggi
wong Kumpeni kang winuwus
wong Sala Pringgalaya
sabalane anelasah lampahipun
wana Segawe wus prapta
mondhok sawadya Kumpeni.
93
PNRI
kandheg baras ing Dresanan
Sultan wadya Kumpeni.
94
PNRI
samya arebut bawah
nulya Sarageni Tanuastranipun
akanthi lawan Nirbita
lan mantrijero kekalih.
95
PNRI
W (Durma)
96
PNRI
kang putra sowan wus prapti
sira Raden Mas
Guntur ingkang kapanggih.
97
PNRI
dalu dennya mangkat
ngaler ngetan lumampah
kendel wanci lingsir wengi
sarta kang putra
Pangran Anom tut wuri.
11. Sabalane tumut dhumateng kang rama
Jeng Pangran Adipati
reren tengah wana
injing angaler ngetan
nikel mangidul lumaris
awewelutan
lawan mengsah Kumpeni.
98
PNRI
kathah Uring prakawis.
99
PNRI
Pringgalaya lan Kumpeni
aneng Dresanan
sampun rembag Kumpeni.
20. Gilig rembag Kumpeni Sala Metaram
arsa banjel ing jurit
mring Pangran Dipatya
kang ngancik ing Pongangan
wong Sultanan kang nindhihi
Patih Danuija
Mas Rangga myang Kumpeni.
(290) 21. Wong Sunanan titindhihe Pringgalaya
mayor Malor Kumpeni
sareng angkat ira
anglanggar mring Pongangan
dening Pangeran Dipati
aneng Pongangan
nanging satengah sasi.
100
PNRI
minggah ing Manyaran
kang sapalih wus prapta
ing Laroh bala Kumpeni
apamondhokan
wau Pangran Diapti.
PNRI
tengara Pangran Dipati
sabalanira
bubar ngilen lumaris.
29. Wanci asar arereb ing ngara-ara
wetan Ngijem sawengi
enjinge umangkat
ngaler ngilen lampahnya
ardi Kendheng den margeni
dennya lelampah
rereb dhusun ing Jagir.
PNRI
enjang alelampah
lajeng ambedhah kitha
ing Pathi dipun besmeni
amasanggrahan
wetan kitha ing Pathi.
103
PNRI
38. Ingkang pejah wasta pun Singanegara
wong bumi kang mateni
ingkang munggeng arsa
Pangran Anom sabala
abdine kang rama wingkin
sareng tumingal
lajeng angayok wani.
39. Wong angkatan lumajeng binoreg kuda
umahe den besmeni
dening kang kacandhak
kalih likur kang pejah
pawestri dipun boyongi
Pangran Dipatya
rereb Ngangkatan sami.
104
PNRI
43. Adipati Danureja lawan mas Rangga
lawan bala Kumpeni
lan mancanegara
myang prajurit Sultanan
tanapi wong Bugis Bali
ingkang tut wuntat
ngengadhol anututi.
44. Pangran Adipati lajeng ngangkat ngetan
sahabala lumaris
rereb bumi Rembang
jdhusun Jengglong wastanya
sadalu enjang lumaris
ngidul pan minggah
ngardi wana lumaris.
x) = 1681
105
PNRI
(294) mantri ran Kawandasa
lan kapedhak ngampil-ampil
kang bala kathah
samya lumampah wuri.
106
PNRI
52. Anerajang gegaman Kudanawarsa
binendrong larut ngisis
piyak dhusun wana
samya kaglundhung jurang
tan kadheg lampah Kunjpeni
Kudanawarsan
kang urut marga kedhik.
53. Boten langkung kang kantun namung wolulas
ingkang anurut margi
samya gugundhulan
iket kari kasarsar
(295) anulya wadya Kumpeni
sareng nrerajang
mantri lebet nadhahi.
107
PNRI
becík kang rnuni bun.
5.7. Apa kayu unine apa senjata
apa bedhil sayekti
kang abdi aturnya
kadiingkang senjata
anulya wonten kang prapti
samya lumaywa
katingal ting kulicir.
58. Saya rame kapirsa ingkang senjata
saya kathah kang prapti
pan lajeng lumajar
den andheg nora kena
kang samya taksih kang galih
kandheg seksana
kang kawus nimpang dhelik.
59. Nulya Patih Danawarsa ingkang prapta
sarencange kang kari
gundhulan wolulas
sigra Pangran Dipatya
Kudanawarsa tinari
kang gulagepan
ñora kena tinari..
60. Nulya mantri jero ingkang samya prapta
dinangu gustinira
(296) p a n kendel sedaya
abisu gulagepan
nanging mantri mung sawiji
Jayapanatas
matur datan kuwawi.
61. Sakalangkung awrat ageng ingkang mengsah
sakanca para mantri
ing lebet sedaya
sampun kawon ing yuda
108
PNRI
ambal ping pitu gen jurit
kawon tan mengsah
tan kenging ngaben malih.
62. Kadi kawus tan kenging ing abitena
sami ical kartg galih
asayah sedaya
samya narah ing karsa
wau Pangeran Dipati
sareng miyarsa
wibuh kewran ing galih.
63. Pangran Adipati kurda jroning driya
wus mupus ingkang galih
tan ana katingal
nanging Allah Kang Mulya
dyan eses Pangran Dipati
derah ing manah
sumedya mati sabil.
64. Duk semana anglir ta ingkang dhawuhan
katempuh dening banjir
pan larut sedaya
kantun lajeng kewala
kang minangka lajeng singgih
Pangran Dipatya'
tedhak saking turanggi.
109
PNRI
payo bareng pejah
sarta bocah kapedhak
asrah ngalah derah pati
ngamuk Welanda
padha sun ajak mati.
110
PNRI
71. Kang saweneh pan wonten ingkang pralaya
mengkab para prajurit
mandhelong sekala
kinarutug senjata
nulya Pangran Adipati
tumengeng wiyat
sarwi majeng ajurit.
72. Sarwi dharat angawaki ing ayuda
kang bala mangsah malih
binendrong senjata
peteng kukus sundawa
majeng mangamuk mangukik
sareng anumbak
Kumpeni akeh mati.
PNRI
76. Wong Kumpeni kang kecepeng ginesangan
genipun campuh jurit
Wanasela kepyak
Kumpeni ingkang pejah
pan wolungdasa winilis
pan punjul gangsal
kajawi pejah dhelik.
77. Pangran Adipati balane k ing pejah
mantri lebet kakalih
sedaya kang pejah
pan dadya tigawelas
kang tatù nanging kekalih
wong Kawandasa
titiga kang ngemasi.
78. Gulang-gulang gangsal ingkang nandhang brana
lan Sarageni abrit
karig pejah satunggal
ingkang tatù sekawan
lulurah prang tandang kanin
kakalih jajar
Mranggo tatù kakalih.
112
PNRI
81. Pan akathah angangsal-angsal bandhangan
obat kalawan mimis
babadhangan kapal
pan satus kalihdasa
sadandaning Kumpeni
kang warni pedhang
pan satuskawandesi.
82. Ingkang warni karben alit sangangdasa
kestulipun winilis
satustigangdasa
sunapan wolungdasa
wau kang para prajurit
ing enjing ira
katur bandhangan sami.
83. Winarisken marang keng abdi sedaya
samya suka ing galih
dening ingkang sirah
van der Poi pan tinigas
cinangking marang ing selir
mbok-ajeng Wiyat
mila nyangking punagi.
113
PNRI
bumi Grobogan
anata ingkang abdi.
114
PNRI
X (Dhandhagggula)
1. Pararan Dipati Mangkunegari
kawilang wilang saged nglampahna
mubeng nglelana bisane
antara pitung dalu
aneng Rebo wonten tur uni
rencange ingkang putra
Pangran Anom matur
mring kang saos ambebegal
sawag dening amiyarsa tambur muni
pernahipun ing Sangkrah.
115
PNRI
rereb wonten ing Munggur
pan sadalu nulya enjing
Ki Jaya Alap-alap
prapta sowan ngayun
ing Gusti Pangran Dipatya
ngaturaken mantri kang tumut Kumpeni
lan rasukan rerendan.
116
PNRI
ran pun Jaya Alap-alap
dyan tengara Kanjeng Pangeran Dipati
budhal ngidul »...^inpah.
117
PNRI
raden Sumanegara dyan prapta
Pangran Mangkudiningrate
sabalane wus rawuh
duk rumiyin kawon ajurit
aprang lawan wong Sampang
ing Maja gen edmpuh
angungsi marang Pacitan
tinimbalan ing Dedaha sampun prapti
sowan Pangran Dipatya.
118
PNRI
Pangeran Adipatya
tan gingsir sarambut
tetep mantep manahira
nulya wonten putusanira kang prapti
saking nagri Semarang.
119
PNRI
trus wijiling kusuma.
120
PNRI
ing Kemis sasi Mulud
Sarageni cemeng tinuding
Meranggo kanthi nira
kang sami tinuduh
anjampangi pun amengsah
ing Séledhah lajeng kumpulan anunggil
lawan Ki Kertisura.
121
PNRI
kang selir pejah satunggal
(3t)6) sakitipun cacaren lajeng ngemasi
wasta mbokajeng Wiyat.
122
PNRI
tanggal pitulas Wawu kang warsa
sasi Rabiyulakire
ingkang rayi tinuduh
angradin amungsuh ing ngardi
lan Sultan angancika
(307) ardi Seneng enggenya
dalu rereb dhusun
ing Winong bumi Kaduwang
kalih dalu enganti kang abdi-abdi
kang kesah ucal pangan.
123
PNRI
Samapura ingkang abaris
nenggih kang bala Sultan
Kumpeni winuwus
narengi lagya lelampah
sing Semarang amampir ing ardi Gamping
lajeng marang Ngayogya.
124
PNRI
samya kari reramu enjinge prapti
nusul marang Tambakan.
PNRI
wau mantri kang kan tun ing ngarsa
nanging wawalu kathahe
Pangran Dipati rawuh
masanggrahan ing Daha malih
rakit kang bala-bala
ing mangke genipun
nulya antara nem dina
ingkang mantu rahaden Sumanegari
katuding mring ngaldaka.
126
PNRI
Y (Sinom)
2. Kalih Ki Secadirana
ingkang saking ing Semawis
Deller ambektani serat
wus katur Pangran Dipati
wus kacipta ing galih
lukita datan winuwus
antarane sapasar
Jeng Pangran ngangsuli tulis
Japralima ngutus lan Secadirana.
3. Sarta kabektenan serat
marang ing Semarang malih
mantri lebet kanthi nira
nenggih kang kesah rumiyin
sowan Dedaha malih
kaganjar lajeng kaiitus
anulya sareng mangkat
Srageni cemeng narengi
wong Meranggo wong Tanuastra Nirbita.
4. Mangetan ngulari pangan
mas Ngabei kang nindhihi
anake Kudanawarsa
ingkang aran mas Ngabei
anulya den susuli
127
PNRI
Srageni poleng ranipun
wong Bugis kanthinira
Srageni ijem makanthi
wong Tamtama sedaya amendhet tedha.
128
PNRI
ingkang saking ing Semawis
Deller mbektani tulis
ing Pangeran sampun katur
nulya Pangran Dipatya
aputusan surat malih
mring Kumpeni Uprup negari ing Sala.
PNRI
munggeng arsa anjogani
pijer angrawati mengsah
sami am^pan ing kari
sarta ngamuk ing jurit
boten uninga ing pungkur
raden Sumanegara
binekta mengsah ing wingking
wong Metaram nenggih kang ambekta kasah.
13. Sawarnine kang dandanan
gelar tinilar pan maksih
nulya sami kapendhetan
Gulang-gulang kang ngrawati
sarta ingkang turanggi
dandanan sadaya kantun
anulya Gulang-gulang
sedaya mekdal ing jawi
anututi ngamuk pan .antuk pepetha.
14. Sentanane Jayaningrat
Tirtawijaya Metawis
katigas mestakanira
Wiraguna Gadhing mati
jangga wus den tigasi
Gulang-gulang mangkat kumpul
lajeng rìgetan lelampah
sedaya sowan ing Gusti
andher matur ing Kanjeng Pangran Dipatya.
PNRI
wus pinasthi baya karsane Ywang Sukma.
131
PNRI
mapan sareng angkatipun
kalawan Ki Kekreran
Akad Kliwon lumaris
(314) ping nemlikur sasi Rejeb gennya mangkat.
132
PNRI
pepanahan pan den tohi
sarta anginum awis
abebeksan cara wangsul
waos miwah senjata
dhuwung panah den dandani
nulya mantri pangageng kinen umangkat.
133
PNRI
kang abdi dipun ingoni
saben sonten terawehan
samya salat kang prajurit
mapan kadya negari
ing Dedaha ramenipun
samya pinardi salat
sakathahe kang prajurit
pandhe wonten kemasan ageng kang pasar.
28. Salebete wulan Siam
mantri jro minggat satunggil
awasta Jayakalpika
lawan mantri kawandesi
ingkang minggat kakalih
pun Anggajaya ranipun
(316) lawan pun Dipajaya
kabayan Tamtama siji
kang anama pun Macangelur kang minggat.
134
PNRI
wus kacipta sasmitane kang nuwala.
135
PNRI
sareng sami sadina
Ki Ranadipura prapti
sabalane mentas saking Garobogan.
136
PNRI
anenggih kang papatih
cundhuk dening namanipun
wasta Riyapenatas
lajeng dipun upatani
mring Ki Patih sarta ingungkulan Qur'an.
137
PNRI
(319) yen lega galih sampeyan
anuwun sadherek marni
randhane Purwanagri
kaboyong saking Madiun
Pangran Mangkunegara
lega-lila ingkang galih
pinaringken sarta surat mring Metaram.
138
PNRI
Z (Pangkur)
139
PNRI
nandang kanin sinenjata dening mungsuh
anulya Pangran Dipatya
lumampah saking ing wuri.
140
PNRI
menggok ngetan nulya rawuh
rereb sendhang Padusan
tumut bumi Grobogan rereb sadalu
Kumpeni ngidul lelampah
wangsul nunggil Winong malih.
141
PNRI
15. Wana tumut bumi Jipang
pan sadalu enjing lajeng lumaris
rereb ing Getas ranipun
(322) sapinggire bengawan
tumut Jipang sawarnine balanipun
samya angsal-angsal tandha
suka bungah kang perjurit.
16. Dyan mangkat ngidul anabrang
ing bang wetan anulya rereb malih
tumut ing Jipang kang dhusun
ing Munggur wastanira
aluluban ing bengawan tigang dalu
mengsah nututi kang prapta
wong Jawi miwah Kumpeni.
142
PNRI
prajaji lan kang prajurit.
143
PNRI
bong-abong ngenglaji sapangetanipun
Kumpeni Rembang nyenjata
manyeme wali-wali.
144
PNRI
kang biting rinengsang purun
wong Nglasem samya eram
dyan lumajar atilar bitinganipun
biting Nglasem linebetan
kuthane dipun rayahi
x) = 1681
145
PNRI
sowan ing Gusti wus wengi.
34. Samya antuk bebandhangan
wadyabala kang mentas bedhah biting
wonten antuk tumbak dhuwung
senjata myang gamelan
myang butamal sesandhangan angsalipun
samya asuka sedaya
sakehe kang abdi-abdi.
146
PNRI
Dulkangidah ingkang sasi tahun Wawu
lanine aneng Babakan
gagamelan pitung latri.
147
PNRI
injing ngaler lampahipun
rereb Ngumbul sadina
duk semana wong bumi Ngumbul sumuyud
pan samya sinupatanan
punika kang tuntun margi.
44. Wasta pun Surajenggala
aneng Ngumbul kalih dalu lumaris
injing ngaler minggah gunung
kang nurut munggeng arsa
anjog Pathi Pagendhisan wastanipun
sadalu enjing umangkat
mangilen bala lumaris.
148
PNRI
48. Bedhahe kitha ing Demak
Dulkangidah ping selawe kang sasi
anuju ing dina Sebtu
kang bedhah angrarayah
(328) taun Wawu sinengkalan bedhahipun
Jalma Astha Naga ing Rat x)
samya asowan ing Gusti.
49. Lulurah matur wotsekar
yen wus bedhah kitha Demak kabesmi
katrima sahaturipun
mengsah samya lelampah
kang nututi Kumpeni saking ing pungkur
sampun prapta kitha Demak
patih Sala lan Kumpeni.
50. Sapengker kula gen prapta
dening Sultan lawan wadya Kumpeni
pan sampun prapta ing Gubug
ageng dedamel ira
wetan mengsah eler mengsah saking pungkur
datan gumingsir ing manah
Kanjeng Pangeran Dipati.
51. Rereb neng Pulo rong dina
enjing bubar ngidul sarta besmeni
padhusunan samya gempur
nulya larywan sakedhap
pinggir margi dhusun Sugihmanikipun
nulya Kumpeni lan Sultan
saking Gubug anututi.
52. Pangeran tengara tata
sedya purun amapag ajurit
neng ara-ara genipun
patih Kudanawarsa
x) = 1681
149
PNRI
lawan mantri jawi wus majeng rumuhun
mengkana balane Sultan
pangajeng campuh ajurit.
150
PNRI
Pangran Dipati dyan laju
rereb ing padhusunan
tengah ardi Ombak wastane kang dhusun
taksih telatah ing Demak
injing lajeng lumaris.
151
PNRI
62. Kagyat Pangeran Dipatya
dalanane Kudanawarsa iki
mau tan ngaturi weruh
anggampangaken tingkah
mengko uwis kapelak ngaturi weruh
Kudanawarsa wotsekar
ramila tan asung uning.
63. Kintene manah kawula
kula sengguh sampeyan sampun uning
basakna Kudawarseku
kapriye karepira
Danawarsa umatur sarwi agugup
supami mengsah pinawan
awrat karoban ing tandhing.
64. Sultan Kumpeni wong Sala
sampun kumpul sedaya dadi siji
sayekti karoban mungsuh
yen pami ingoncatan
katanggelan kapeiak pakewet laku
langkung kewran ing wardaya
kemengan Pangran Dipati.
65. Pangran Dipati ngendika
yen mengko sarupaning pawestri
rurubet lawan pipikul
umangkat rumiyine
(331) sarupane prajurit anaa pungkur
dyan mangkat tunjang-tunjangan
pra garwa kang munggeng arsi.
152
PNRI
67. Pangran Dipati wus nabrang
kidul lepen lawan ingkang prajurit
pra garwa kang munggeng ayun
Pangran lajeng lampahnya
para mantri, Srageni lan Mahoripun
wus nabrang lepen sedaya
mengsah dhateng anututi.
153
PNRI
lajeng campuh ing ayuda
arañe bedhil-binedhil.
154
PNRI
lan sakeh pra sentana
lan kanthiya wong Kumpeni kalihatus
wong Sala Kapitan Bilman
dadiya dhadhaning jurit.
77. Esthi mayor-mayor Sala
lan papatih Sala dhadhaning jurit
Danurja pangawatipun
sakancaning Metaram
metu wetan samya den prayitneng kewuh
wong Sala metua tengah
Sultan Jungkur lumaris.
155
PNRI
81. Rerembatan lan momotan
samya tembak amepeti kang margi
jejel jinejel lumayu
kaselan sinelanan
Kanjeng Pangran pisah lan prajuritipun
katunjel sikep pikulan
mantri jro pisah lan Gusti.
(334) 82. Amung kanthi wong kapedhak
kalihdasa sami angampil-ampil
pra garwa lajeng rumuwun
dening mengsah Sultanan
lan Kumpeni lan wong Sala kang bubujung
tan kandheg bendrong senjata
sareng campuh kang prajurit.
156
PNRI
86. Kumpeni Sala Sultanan
myang wong Jawa samya lumaywa jurit
anulya binereg purun
kuwur samya lumajar
ngaler ngilen Kumpeni palajengipun
(335) wong jerone Kasultanan
mantri lawan Sarageni.
87. Kapering gennya lelampah
dyan acampuh lan mantri Kawandesi
mantri jro numbaki asru
mring wong jero Sultanan
iki priye teka numbak padha batur
dyan waspada lamun mengsah
agundam lumayu sami.
157
PNRI
kang gesang lumebeng wana
wong Sukanan kocar-kacir.
158
PNRI
sumingkir marang wana
wong Srageni Kasultanan dyan kapethuk
tinrajang Pangran Dipatya
lan Kapedhak kalih desi.
159
PNRI
100. Mantri jro lan Kawandasa
ingkang mentas bubujung ing ajurit
sedaya anulya wangsul
wingking mirsa senjata
panerkane Gustine ing wingking tarung
pramila wangsul sedaya
samya ngulari ing Gusti.
101. Lampahnya kapapag mengsah
katambetan mengsah datan udani
nyananira padha batur
mila datan tetanya
kanca pundi punika dening mangidul,
ingkang tinakon sahurnya
Kapakuningratan sami.
102. Sareng amor lawan mengsah
wong Sultanan sami dipun tumbaki
ana pinedhang sinuduk
wong Sultanan keh pejah
ingkang gesang anggundam sami lumayu
Mantri jro lan Kawandasa
lajeng mangidul lumaris.
160
PNRI
lajeng ngulari ing Gusti.
161
PNRI
A A. (Asmaradana)
1. Gigrig Pangeran Adipati
kontit datan ngangge rewang
mundur lon-lonan karsane
nulya katunjang ing kathah
ingkang samya lumaywa
dening mantri kang mundur
lampahipun alon-lonan.
x) = 1681
162
PNRI
marang Kumpeni tandhane
tur balanipun piyambak
kang sami pinerungan
mungsuhe tan wonten lampus
kathah anusup ing wana.
163
PNRI
10. Wadyabala kang kaplisit
semana kathah kang prapta
kapanggih anak rabine
weneh ana tinangisan
pan ciptane wus pejah
samya sowan Gustinipun
Kudanawarsa dyan saras.
11. Sultan lan wadya Kumpeni
bubar ngidul masanggrahan
ing margi ageng enggene
wasta Ceper ing Delimas
kang bala samya suka
tan pegat dhahar anginum
lan pangagenging Welanda.
12. Wau Pangran Adipati
Saregeni kathah prapta
gennya rereb antarane
amangsa ri kawan dina
dyan bubar milih papan
(341) ngidul ngetan nabrang banyu
rereb ing bumi Kaduwang.
164
PNRI
kang aran .pun Martadipa.
15. Mila kinarya Pepatili
Martadipa duk semana
asugih tur kuwat dhewe
kathah genya aruruba
mring Sunan lan Welanda
kuwat cikat pondhong pikul
ran Dipati Mangkupraja.
165
PNRI
tansah apirembagan
ing lampah neng Selaagung
ature kang bala-bala.
20. Wus mupakat ingkang abdi
samya arembag manengah
Pangran Dipati kersane
tumurut aturing bala
taksih ing sasi Besar
panut Jimakir kang ayun
mengkana Pangran Dipatya.
166
PNRI
pra nyai lan selir kabeh
katitipken sewang-sewang
enggennya pipisahan
Pangeran kalangkung wibuh
pisah selir pisah garwa.
167
PNRI
29. Sigra Pangran Adipati
limeng wibuh wùs anderah
mila manengah lampahe
nedha pitulung kang nulya
nanging pitulung Allah
madhep karsane Hyang Agung
pan wanci bangun rahina.
168
PNRI
Pangeran Mangkunegara.
34. Kang tinilar Sarageni
wonten Tinong sampun kalah
sampun binujung wartine
wau sa Pangeran Dipatya
sareng miyarsa warta
arsa anglanggar mangkat ngidul
malah kang ngancik Kaduwang.
169
PNRI
dening Kumpeni Sala
ingkang angancik ing Bulu
ngilen ngancik Ngaribaya.
170
PNRI
Kumpeni kang baris Pengkol
alarywan wonten Balewah
ereng-ereng ing arga
bala makan kudanipun
Pangeran asesareyan.
171
PNRI
48. Dening Pangran Adipati
mangilen lajeng lelampah
atata lan sabalane
/
dyan ngaler nabrang bengawan
sadina nulya prapta
wanci surup kadhegipun
ing Gemblong apomondhokan.
Ing Gemblong samya den besmi
(347) 49. injing mangkat ngaler ngetan
mantri kapanggih pinaten
nunten balanipun Sultan
awasta Wirarana
kalih Bragadaranipun
saking ngetan angrarayah.
172
PNRI
lampah lir wong wewelutan.
173
PNRI
nulya Pangran Dipatya
sabalane lajeng ngidul
ing Selakarang wus prapta.
174
PNRI
wus katur punang surate
ing Pangeran Adipatya
binuka kang nuwala
kacipta sasmitanipun
kang serai tunggul panantang.
175
PNRI
AB (Durma)
176
PNRI
anikel ngidul lumaris
pan sarta udan
rereb sapinggir kali.
177
PNRI
kapedhak satunggal
kalih lan panakawan
kapapag wonten ing margi
balane Sultan
ingkang samya abaris.
178
PNRI
rereb Kedhu salatri
(352) injang mangkat ngetan
rereb ing padhusunan
den wastani dhusun Wirik
sadalu mangkat
injang ngaler lumaris.
179
PNRI
20. Aneng Ngadiraja samya rerembagan
Jeng Pangran Adipati
lawan abdinira
Ki Patih Danawarsa
saking kewraning ajurit
kathahen lawan
mulya Rekyana Patih.
180
PNRI
mangaler nulya prapti.
181
PNRI
sawab kasaluweg jurit
wong Gulang gulang
satunggil nandhang kanin.
182
PNRI
tinuding ngedana
pun Mendur kang dinuta
Jayaprabangsa lan malih
Jayawikrama
umangkat marang rjgardi.
183
PNRI
dhusun tengahing ardi
sareng kawarnaa
Kumpeni ingkang minggah
ing ardi Sembuyan prapti
lajeng lampahnya
Pacitan den inggahi.
184
PNRI
44. Pirembagan ing lampah lawan kang bala
nulya lajeng lumaris
mangilen lampahnya
rereb luwak Larehan
ing Pasekaran salatri
injang umangkat
ngilen sarta besmeni.
185
PNRI
baya karsaning Widi.
186
PNRI
ngadhang neng margi ngadhangi
kang karsa Pangran
Dipati den aturi.
187
PNRI
aja doh Metaram
dagane luhuring wang
payo padha derah pati
asrah ing Allah
payo alebu geni.
188
PNRI
63. Datan ana sadhidhik ingkang uninga
lir rineksa ing Widi
Sahabalanira
tan ana kang uninga
wadyabala ing Metawis
pan maksih eca
wong Semarang neng margi.
189,
PNRI
nulya lajeng lumaris.
190
PNRI
sedaya samya angungsi
miwah wong Jawa
marang sajroning puri.
191,
PNRI
mundur kumpul nulya
medal sing pabitingan
mundur alon males bedhil
Kumpeni sigra
kandheg sajroning biting.
192
PNRI
AC (Dhandhanggula)
193
PNRI
wau genti winiraos
Kumpeni kang winuwus
lan wong Sala bubar lumaris
saking ing Matesihan
lampahnya anjujul
marang Pangeran Dipatya
wong Kumpeni ing Karangsana wus prapti
mondhok sabalanira.
194
PNRI
animbali para garwa
para putrì nenggih kang samya sumingkir
(364) wonten argi Sembuyan.
195
PNRI
arsa nikel ngidul tur manengah
wau kang nelik ature
kula Gusti tur weruh
dening Sultan lawan Kumpeni
kang lampah medal tengah
lan sabalanipun
wong Sampang kang medal wetan
wonten dening Kumpeni kang ngancik Bangsri
lawan titiyang Sala.
(365) 12. Sampun bubar sabala lumaris
ngaler ngancik aneng Kajengapak
Kumpeni kang sapalihe
ngidul ngilen lumaku
sapraptane dhusun Kemiri
nikel ngidul lelampah
Miliran wus rawuh
anulya nikel mangetan
lampahipun ing Pajok anulya prapti
Kumpeni sahabala.
196
PNRI
ing sawungunipun
umangkat nabrang bengawan
kilen Taman mangidul ngilen lumaris
prapteng Weru sareng byar.
197
PNRI
18. Kumpeni Sala lan kang papatih
maksih.tetep baris Kajengapak
Matesih den taklukake
wong Sampang kang winuwus
lawan sagung mancanegari
kawarti lajeng ngetan
Kaduwang gen metu
lajeng marang Pranaraga
wong Mandura lajeng mring Sampang negari
dening mancanegara.
19. Tumut pacak katabelan baris
tunggil Kumpeni baris bang wetan
ya ta genti winiraos
kang asor yudanipun
kang winarna Pangran Dipati
rereb sabalanira
neng Ngumbul genipun
Jayawinangun kabayan
mantri jero semana minggat satunggil
kantun kadhik kang bala.
(367) 20. Wonten Ngumbul Sembuyan winarni
gangsal dalu enjing nulya mangkat
Pangran Dipati mangaler
lawan sabalanipun
rereb Waruwelingi malih
antara kalih dina
nulya enjingipun
wadyabala kaundhangan
akaryaa pasanggrahan kang prayagi
wonten ing ngara-ara.
198
PNRI
sasi Sapar taun Jimakir
nuten mantri jro minggat
kalih sareng dalu
awasta Jayasuwarna
lawan Jayapamenang ingkang satunggil
samya balik kalihnya.
22. Nulya wonten mantri minggat malih
nenggih kakalih sampun kacandhak
wong Bumingaran wastane
pinejahan pan sampun
Jasupata ingkang satunggil
lawan Jayasupena
pejah kalihipun
kupinge' katur kalihnya
dyan angutus Kertanegara lan malih
Menggung Ranadipura.
23. Tinuding nglanggar marang Matesih
Kertadipüra ingkang linanggar
Mantri Bumi Matesihe
kang tumut Sala suyud
den lurugi nora manggihi
Kumpeni tulung yuda
lan sabalanipun
kang abaris Kajengapak
sampun bubar anglanggar marang Matesih
ing Matesih wus prapta.
199
PNRI
aneng ing Wanakarsa.
200
PNRI
mantri jaba wus kumpul
ngara-ara samya abaris
pra putra lan kang Eyang
sami kinen wangsul
sumingkir panggenanira
samya cuma mangkat mring mangilen malih
Pangran Dipati cuwa.
29. Tan kongsi oneng lami tan panggih
pirembagan lan sabalanira
sampun rembag sabalane
nulya bubar mangidul
saking pasanggrahan lumaris
ngajengken surup surya
Kemis dintenipun
Pahing kang ponang pasaran
tanggal tigalikur Mulud ingkang sasi
langkung dening sungkawa.
30. Bala kedhik tan kaber acincing
kewran ing galih wibuh kang manah
dening ta lampahane
kinalang mengsah agung
langkung dening kabyatan tanding
dalu kandheg lampahnya
arereb Temanggung
sadalu apirembagan
lan kang abdi sedaya para prajurit
myang patih Danawarsa.
31. Kudanawarsa ingkang tinuding
angriwuka anengah ing lampah
lan Gulang-gulang kanthine
lawan wong Patangpuluh
perang tandang lan Sarageni
enjang sareng umangkat
lan sarewangipun
201
PNRI
mangilen Pangran Dipatya
amung kanthi mantri jro ingkang prajurit
rereb ngardi Kukusan.
(370) 32. Wong Kumpeni sing kilen lumaris
kang abaris jurang Kajong bubar
lan wong Sultanan kanthine
ngetan ing lampahipun
prapta ngardi Maja abaris
dening Kumpeni Sala
lan bupatinipun
sampun ngancik masanggrahan
Wanakarsa antarane kalih latri
wonten ing Wanakarsa.
202
PNRI
kidul lepen ing Wolak-walikan
saweran Wira pernahe
Ngadiraja ranipun
sareng dinten Selasa Pahing
maksih Mulud kang wulan
tanggal wolulikur
Pangeran Mangkudiningrat
nulya prapta saking Pacitan wus nunggil
kang raka Ngadiraja.
(371) 36. Patih Sultanan ika kawarti
sabalane wus angancik Tulas
sarta kumpeni wartine
pan katimbalan mantuk
sabalane dhateng Metawis
pan adamel kadatyan
ing Yogya binangun
Pangran Dipati winarna
aneng Ngadiraja pan sadasa latri
nulya wonten utusan.
203
PNRI
nulya patihipun
tinuding ngangsuli serat
ingkang pened mring Ngabehi Wangsaniti
surat wus ingangsulan.
39. Nulya semana Pangran Dipati
angaturi serat marang Sunan
Ni Gareji kang kinengken
sigra lumampah sampun
wonten Sala ngantos alami
pan kalihdasa dina
nenggih laminipun
pun Gareji nulya prapta
saking Sala sarta kabektan tulis
saking Susunan Sala.
204
PNRI
42. Serat Deller dateng ing Metawis
lawan serate Uprup ing Sala
duta pun sareng dhatenge
kalih surat wus katur
ing Pangeran Mangkunegari
binuka kang nuwala
wus kacipteng kalbu
nulya kang rayi ngandikan
Pangran Mangkudiningrat wus munggeng arsi
pepek para niyaka.
43. Pangarn Mangkudiningrat tinuding
lan kanthiya sira Pringgalaya
marang ing Sala sun kengken
Pangran Dipati muwus
wus mangkata ta sira yayi
lawan si Pringgalaya
den prayit neng kewuh
kang rayi matur sandika
nulya lengser saking ngajengan wotsari
lawan Ki Pringgalaya.
(373) 44. Dyan umangkat kala dintèn Kemis
tanggal ping nem ing Jumadilawal
taksih taun Jimakire
antara gangsal dalu
aputusan atur udani
ing Pangeran Dipatya
utusan turipun
yen sadhatenge ing Sala
kaurmatan senjata mariyem muni
Bupati Sala mapag.
205
PNRI
sarta Kanjeng Susunan
anulya kikintun
awarni uwos sakranjang
lawan gendhis batu mring Pangran Dipati
sawarnine kintunan.
46. Sarta kang raka dipun aturi
suka serat Deller Uprup prapta
marang Pangeran Surate
Pangeran Dipatiku
kintun serat mring Deller malih
lan malih ingkang serat
marang tuan Uprup
sarta serta mring Susunan
sarita kintun susupe ingte sarakit
mring Pangran Pakuningrat.
206
PNRI
49. Nulya Uprup ingangsulan tulis
sami sadinten Uprup kang surat
sarta Susunan surate
Welandi kang pinutus
anarengi kang putra prapti
Pangran Anom kang nama
ing Selasanipun
selawe Jumadilawal
Pangran Anom sampun kinen mondhok nuli
nulya Pangran Dipatya.
50. Pangran Dipati ngangsuli tulis
marang Uprup miwah marang Sunan
nulya dinten Jumungahe
Legi pasaranipun
wolulikur tanggal winilis
sasi Jumadilawal
bala angkatipun
Pangran Dipati semana
tinimbalan mring Sala rayi Nerpati
momonga rayi Nata
207
PNRI
Wanaraja satengah sasi
Pangeran Adipatya
rereb wonten Mulur
mung sadalu enjang mangkat
Uprup Sala kelawan ingkang pepatih
Sri Nata kang winarna.
208
PNRI
AD (Sinom)
1. Ki Dipati Mangkupraja
lawan wedana kekalih
Kumpeni sampun siyaga
ingkang sumedya mangggihi
mapag Pangran Dipati
papanggihan wonten Gembung
Uprup Abrem ing Sala
Kapitan Songrat Kumpeni
lan Dragunder Welandi samya kapalan.
2. Mangkuyuda Arungbinang
kekalih samya Bupati
lan suketaris Welanda
mangkat sing Sala negari
sabala nulya prapti
rakit pasanggrahan Gemblung
tan antara dyan prapta
sabala Pangran Dipati
sareng panggih lan Uprup atetabeyan
3. Kinanthi tata alenggah
Uprup lan Pangran Dipati
wonten ing Gemblung sinegah
kala dinten Septu Pahing
sangalikur kang sasi
ing Jumadilawalipun
Jimakir punang warsa
pinapag kang monggang muni
lan salendro mariyem ambal-ambalan.
4. Pilenggahaning ter.atag
Uprup lan Pangran Dipati
(376) kang bala-bala akapang
kang wetan Pangran Dipati
209
PNRI
kapangiringan ing pungkur
Uprup kang eler lenggah
Dragunder Kumpeni wuri
pra wedana papatih kilen pernahnya.
210
PNRI
naguhi myang kang prajangji
patih wedana kalih
(377) anekseni jangjenipun
Dipati Mangkupraja
Rungbinang Mangkuyudeki
dyan tengara mariyem larih kang urmat.
211
PNRI
Kanjeng Pangeran Dipati
Kumpeni lawan Sang Nata
dhusun Tunggon den resiki
Tunggon sampun rinakit
pasanggrahan badhe methuk
muntab wadya ing Sala
kang busana warni-warni
Sri Narendra umangkat nitih turangga.
PNRI
Sri Narendra anaguhi ingkang panedha.
PNRI
sareng rawuh ing Sala
Kangjeng Pangeran Dipati
rahosing tyas anglir kadi anyumpena.
214
PNRI
sawadya para bupati
pilenggahan ing kursi
urmat senjata gumrudug
mariyem barondongan
sinasegah mring Kumpeni
Uprup Abrem sakalangkung urmat ira.
24. Yen larih sarta senjata
mariyeme wali-wali
atembak ingkang tumingal
lulurung kebekan jalmi
sampunya gunem kawis
Susunan ngandika arum
dhateng Pangran Dipatya
kakangmas andika kari
dika dalem ing sakarsa amiliya.
215
PNRI
27. Mapan wanci tambur asar
kala dinten Kemis Pahing
tunggil tanggal ping sakawan
ing sasi Jumadiakir
Netra Gana Bah Jalmi x)
anenggih sengkalanipun
Pangeran Adipatya
lumebet dalem negad
pinggir lepen Pepe pedalemanira.
x) = 1682
216
PNRI
(382) Pemut serat titi,
Kangjeng Pangeran Dipati Mengkunegara,
Senapati ing Ngayuda, Lulanajayamisesa
Prawirahadiningrat.
Salamine angayawara anglelana,
pinemutan genipun aperang kewala,
kajawi perangipun kang bala pangarsa,
gen angawaki perang anindhihi piyambak,
punika kaetang sedaya.
* Wiwit prang ing ardi Pare, sakiduling Kartasura, duk
* bala mung wong sedasa, tur sami maksih rare bature;
kaping kalih prang ing Kalempun, duk bala tiyang
* pitungdasa;
* kaping tiga prang ing Tembelanginas taksih. bala
pitungdasa;
* kaping sekawan prang ing Dersanan lan Ternete
*
miwah Welandi;
kaping gangsal aprang ing Piji, aprang dalu lan We-
* landi;
*
kaping nenem aprang ing Pajajaran lan Welandi;
kaping pitu aprang ing pabitingan ing Dersanan lan
* bala Kumpeni;
*
ping wolu prang ing Gondhang lan Welandi;
(383) ping sanga aprang ing Kemalon lan Kumpeni;
* ping sadasa tarung ing Tembayatan tiyang Jawi;
*
ping sawelas prang Jiwa tiyang Jawi;
ping kalih welas prang pabitingan ing Tambak lan
* tiyang Pranaragi;
ping tigawelas prang ing Kaliasin sakidul ing Madiun,
*
lan sagung mancanegari bang wetan sedaya;
* ping kawan welas aprang ing Kalethek Matesih lan
kawula Mantri Bumi;
*
ping gangsalwelas aprang ing Pajarakan ing Metawis
* lan Tumenggung Mantri Metaram;
ping nembelas tarung ing Ngayogya lan Kumpeni;
ping pitulas aprang ing Giyanti lan Welandi;
217
PNRI
* ping pitulas (?) aprang ing Taman ambedhah biting,
lan tiyang Kartasura, mantri Bagelen lan Matawis,
tiyang Bali Bugis,
nuten prang ing Jamurtoya resmi lan Welandi;
nuten prang ing Palumpung lan Welandi;
nuten prang ing Walikukun lan Bugis Bali;
nuten prang ing Kabuwaran lan Welandi;
nuten prang ing Bendungan ing Lereh lan Welandi;
nuten prang ing Tambaksegaran lan Welandi;
(384) nuten prang ing Majarata lan kang Rama Susunan
Mangkubumi;
nuten prang ing Madiganda lan kang rama Susunan
Mangkubumi, sarta mantri Kartasura Metaram,
nuten aprang ing Ngaribaya bang wetan lan kang rama
Susunan Mangkubumi;
nuten aprang ing Bureng Sembuyan lan Kumpeni;
nuten aprang arebut masjid ing Majasta lan Kumpeni;
nuten aprang ing Wukir bumi Sembuyan lan manca-
negari;
nuten aprang ing Pace lan Welandi;
nuten aprang tinukup Kumpeni ing Papringan ngardi
pinggir pasisir;
nuten aprang kinepung tiyang kathah wonten ngardi
Cempurung;
nuten aprang ngrangsang bibiting tata ing Ngayogya
Metaram lan para Tumenggung Metaram;
nuten aprang ing Kembangwuluhwatu lan Welandi;
nuten aprang ing Sala kidul kedhaton angepung pura;
nuten aprang ing Gemantar tinukup ing Kumpeni;
nuten aprang ing Terayem ing Kedhu lan Welandi;
nuten aprang ing Pamenang kawogan ing Metaram lan
Pangran Buminata ka Dhandher, lan Pangran
(385) Singasari;
nuten aprang ing Tangkisan lan bala Kartasura
nuten aprang ing Tidhar Kedhu lan bala Kumpeni
tiyang Sampang,
218
PNRI
nuten aprang anglanggar ing Banyudana lan bala
Kumpeni tiyang Sampang,
nuten aprang ing Barija lan Welandi, tiyang Sampang;
nuten aprang ing Ngadipala ing Lawiyan lan Welandi;
nuten aprang ing Wedhi lan Welandi Sembawa Bugis
wangsul;
nuten aprang ing Samber lan Kumpeni;
nuten aprang ing Gondhang lan Kumpeni, Pangeran
bintara tiyang pasisir;
nuten aprang Gondhang malih;
nuten aprang Godhang malih;
nuten aprang ing Tangkisan lan Kumpeni,
nuten aprang ing Jeblog;
nuten aprang ing Pemalon lan Kumpeni;
nuten aprang ing Pemalon malih;
nuten aprang ing Pemalon malih;
nuten aprang ing Pemalon malih;
nuten aprang ing Pemalon malih;
nuten aprang ing Kerapyak lan Kumpeni;
nuten aprang ing Pemalon malih lan Kumpeni;
nuten aprang ing Randhulawang lan Kumpeni;
nuten aprang ing Ngadisono Metaram lan Kumpeni;
(386) nuten aprang Ngadisono malih;
nuten aprang Ngadisono malih;
nuten aprang Ngadisono malih;
nuten aprang Ngadisono malih;
nuten aprang Ngadisono malih;
nuten aprang Ngadisono malih;
nuten aprang ing Garadegan lan Kumpeni;
nuten aprang Ngadisono malih lan Kumpeni;
nuten aprang ing Pemalon lan Kumpeni;
nuten aprang ing Barija lan Kumpeni;
nuten aprang ing Jiwa lan Kumpeni;
nuten aprang ing Calagadhing ing Metawis lan Welandi;
nuten aprang ing Pakotesan lan Kumpeni;
nuten aprang ing Biru lan Wiranata;
nuten aprang ing Juranglamuk lan wong ka Magetan;
nuten aprang ing Gembung ing Pranaragi lan tiyang
219
PNRI
mancanagari, bedhah ing Pranaraga;
nuten aprang salebet kitha Madiun lan Pangran Dipati
Anem kang putra Sunan Mangkubumi;
nuten aprang ing Kasatriyan sakidul kita Pranaraga,
lan kang Rama Susunan langkung dening rame
aprang ngulet;
nuten aprang ing Barija lan Kumpeni, mayor Hesti
malor;
nuten aprang ing Katöng bumi Garobagan, lan kang
Rama Susunan;
(387) nuten aprang ing Tugu Sakawati, lan kang Rama
Sunan miwah Kumpeni;
nuten aprang ing Batutangkilang kang Rama Susunan
miwah Kumpeni, mayor Ubrus lawan mayor
Jungkur; lawan mayor Hestimalor;
nuten aprang ing Waladana lan Kumpeni;
nuten aprang lan Welandi 1er kitha Demak;
nuten aprang lan Welandi wonten Kedhungjambal;
nuten aprang. lan bala Kumpeni lan Sultan wonten
Pajok ing Laroh;
nuten aprang ngaler sakiduling Rembang Wanasela
kepyak lan Kumpeni van der Pol, miwah balane
Sultan Dipati Danurèja;
nuten aprang ing Sima lan Sultan lan bala Kumpeni;
nuten aprang wonten salebeting kadhaton ing Nga-
yogyakarta, Metaram lan balane Sultan misah
Welandi.
220
PNRI
INDEX
I A Sinom 9 49 441
B Asmaradana 7 46 322
C Dhandhanggula 10 47 470
D Mijil 6 54 324
II E Durma 7 52 364
F Dhandhanggula 10 48 480
G Pangkur 7 78 546
III H Sinom 9 71 639
I Dhandhanggula 10 35 350
J Mijil 6 115 690
K Durma 7 96 672
IV L Asmaradana 7 57 399
V M Dhandhanggula 10 52 520
N Pangkur 7 30 210
O Durma 7 78 546
VI P Dhandhanggula 10 54 540
Q Asmaradana 7 78 546
R Sinom 9 71 639
VII S Pangkur 7 108 756
T Dhandhanggula 10 95 950
U Asmaradana 7 83 581
V Pangkur 7 67 469
IX W Durma 7 88 616
X Dhandhanggula 10 39 390
Y Sinom 9 43 387
X Z Pangkur 7 108 756
AA Asmaradana 7 64 448
XI AB Durma 7 80 560
AC Dhandhanggula 10 52 520
221
PNRI
AD Sinom 9 27 243
222
PNRI
CACAHIPUN SEKAR, PUPUH, PADA S AHA GATRA
INGKANG PINANGGIH
ING BABAD KAMALON (PAKUNEGARAN)
1. MASKUMAMBANG _
2. PUCUNG — — —
3. MAGATRUH — — —
4. GAMBUH — — — •
5. BALABAK — — —
6. WIRANGGONG — — —
7. MIJIL 2 69 1.014
8. KINANTHI • — - —
223
PNRI
PNRI
BABAD KEMALON
(PAKUNEGARA)
225
PNRI
PNRI
BABAD KEMALON (PAKUNEGARA ) II
(lanjutan)
59. Ada tiga orang Belanda, yang mati dalam peperangan, di-
sampaikan kepada Pangeran Adipati, jalannya peperang-
227
PNRI
an, kemudian tibalah seorang utusan, menyampaikan se-
pucuk surat, Haryo Jayapuspita, yang menyampaikan su-
rat, isinya surat telah difahami.
228
PNRI
nya/tepatnya disebut pasukan Nirbita, dalam bulan Sa-
wal, tahun Dal Pon, pasukan tersebut digunduli kepala-
nya (tanpa adanya rambut di kepala) menyerupai pasukan
Madura.
66. Pakaian seadanya, pakai kelewang berwarna kuning, ba-
dan ditutup atal/bedak atal, baju kotang pakai plisir, tan-
pa ikat kepala, senantiasa gundul baik siang maupun ma-
lam, bagaikan pasukan Sampang, sedangkan sikap laku
seperti orang Bali, kemudian tiba lagi seorang duta.
229
PNRI
S (Pangkur)
1. Kemudian Kanjeng Pangeran, Adipati Aryo Mangkunega-
ra, sangat menginginkan, untuk beristirahat dan bersuka-
ria, mengail ikan di desa Jimbung, dan sama sekali, tidak
menghendaki untuk berperang.
x). = 1679.
230
PNRI
nangkap ikan, terpaksa melarikan diri karena dikejar mu-
suh, Kumpeni dari Prambanan, menyerang dari gunung
Gamping.
231
PNRI
pada mantri jero, mantri jero bersama 40 orang saya tu-
gaskan untuk, bergerak ke timur, dan jangan sampai ke-
lihatan.
15. Jangan jauh-jauh dan jangan dekat, harap semua waspa-
da, ada bapa pengasuhnya, desa Karangmenjangan, bila
nanti ada tanda dari saya, bila saya melambaikan busur
panah, cepat menyerbulah kalian.
232
PNRI
ke kubu Belanda, meskipun ditembaki mereka tetap me-
ngamuk, pasukan darai kedua belah pihak bertemu, Pange-
ran Adipati yang memimpinnya.
22. Dihujani tembakan, peluru berjatuhan tidak mengena sa-
saran, bagaikan suara gunung Guntur yang meletus, meng-
gerakkan tanah, disertai membubungnya asap hitam, pa-
sukan Gulang-gulang serta Nirbita, bersama-sama menem-
baki Kumpeni.
23. Pangeran Adipati menggerakkan busur panah, mantri je-
ro melihatnya, bersama empat puluh orang anak berah-
nya, bersama mereka menyerbu menyerang musuh, han-
cur leburlah Belanda, banyak yang keterjang kuda.
24. Selebihnya yang gugur, telah melarikan diri hingga barat
sungai, sedangkan Kumpeni yang mengejar, Dragunder naik
(222) kuda, Danawarsa dan kawan-kawan dikejar, serenta Kum-
peni nampak, bahwa mayornya telah melarikan diri.
25. Pasukan berkuda pihak Kumpeni mundur (menarik ke
belakang), Kumpeni dikejar oleh ki Patih, Kudanawarsa
maju ke depan, bersama Srageni Abang, dengan secepat
kilat Dragunder melarikan diri, mantri jero menyerang,
yang mengejar berhasil memisahkan pasukan lawan.
26. Yang diserang mengundurkan diri, pasukan Kumpeni la-
lu menuju ke barat sungai, berkumpul dengan mayornya,
yang di sebelah selatan Belanda, yang melarikan diri ada-
lah Usar, Pangeran Mangkudiningrat, menembaki serta
mengundurkan diri.
27. Perlahan-lahan jalannya, sambii menembaki bersama dan
berada di sebelah barat kali, Pangeran Adipati segera ber-
gerak, menyeberang kali dengan pasukannya, menyerbu
Kumpeni ditembaki, ramailah pertempuran yang terjadi.
233
PNRI
dengan pasukan Gulang-gulang, mantri jero memacu kuda
dan mengamuklah, dan pasukan Patangpuluh, banyak di
antara pasukan Kumpeni yang terbunuh.
29. Bugis dan Bali banyak yang gugur, yang hidup menyeli-
nap di dalam dedaunan/pohon perdu dan mengamankan
diri, mayor Kumpeni melarikan diri, selebihnya terbu-
nuh, Mantri jero Patangpuluh mengejarnya, sedang Bu-
(223) gis dan Bali yang tergolong angkatan darat, yang masih hi-
dup melarikan diri.
30. Mereka menyembunyikan diri di sela-sela alang-alang, me-
masuki hutan di kaki gunung dan menyembunyikan diri,
kemudian tibalah malam, Kanjeng Pangeran Adipati, kem-
bali ke Kemalon dan bermalam semalam, balatentara kem-
bali ke timur, ke Sumorejo.
34. Semua telah diberi, bobok parem dan merata, diberi ha-
diah uang, menurut jajaran dan merata, Mantri jaba Sa-
(224) rageni dan Numbah mereka tidak diberi hadiah, karena
mereka telah mendahului melarikan diri.
35. Raut mereka tidak bersinar, yang luka lima orang adalah
234
PNRI
punggawa awam, tidak ada yang gugur, pasukan Belan-
da yang mati, dua puluh orang dengan kapten menjadi
dua puluh satu orang, Bugis yang terbunuh seratus em-
pat puluh orang.
235
PNRI
42. Kumpeni yang siap siaga, di gunung Gamping hancurlah/
serangilah, ketiga-tiganya menyampaikan, daulat Gusti,
kemudian mereka turun sambil menyembah, berangkat
dengan bala tentaranya, tidak terkisahkan dalam perja-
lanan.
236
PNRI
49. Sedangkan Janingrat dari Mataram, Pringgoloyo tetap sia-
ga di depan, Kumpeni yang dikisahkan, masih berkeliling/
melingkar saja, di gunung Gamping dan tidak bersedia ke-
luar, meskipuri di hina, mereka siaga dalam kubunya.
50. Pangeran Cokronegoro, bermaksud akan menuju Pagelen,
bersama Srageni jero, beserta pasukan Tamtama, Jayaning-
rat Pringgalayà bergerak untuk bertempur, kemudian me-
reka dipanggil, Cokrojoyo yang maju.
237
PNRI
56. Telah dijawabnya surat, pamanda telah memberikan izin,
kemudian ada duta tiba, dari Belanda yang berada di Gam-
ping, yang bernama mayor Ubrus memberi bantuan be-
sar, telah disampaikan kepada Pangeran Adipati, isi surat.
57. Segera Pangeran Adipati, memberi jawaban atas surat da-
ri Kumpeni, yang bernama nuyor Ubrus, menugaskan man-
tri jero, Jakintaki dan Japrawira, serta memanggil Pange-
ran, Cakranegara dan kawan-kawan.
238
PNRI
terdiri atas 700 orang, pimpinannya mayor Ubrus, Bugis
Bali banyaklah jumlahnya, orang Sumbawa orang Sume-
nep berjumlah 500, yang berada di desa Jembangan, Pange-
ran Mangkunagoro.
67. Keesokan hari mencari ikan, sangatlah suka cita segenap is-
tri dan anak, di Jimbung selama dua malam, pagi hari be-
rangkat ke timur, dengan pasukan tiba di Kusumorejo,
di Sumorejo bermalam, menyiapkan perajurit-perajurit.
239
PNRI
serta Kakek/Neneknya, berangkat menyendiri ke arah ti-
mur.
71. Kumpeni yang berasal dari Solo, telah siap sedia di desa
Baki, kemudian membakar daerah selatan, serta Kumpe-
ni dari Mataram, yang berada di gunung Gamping berge-
rak maju, menuju Prambanan, yang memimpin mayor
Ubrus.
240
PNRI
grahan, Katong.
241
PNRI
an, dan akan menimbulkan kekalahan dalam perjuangan.
242
PNRI
lah bersatu dengan Belanda, serta dengan Kumpeni telah
seia sekata dan berkumpul, dan telah memasuki sebelah
barat Majenang, banyak bantuan dari Kumpeni.
91. Enam ratus orang prajurit Belanda, Bugis Bali dan ada kira-
kira delapan ratus orang, orang pantai berjumlah 1000,
telah bersatu dengan Sunan Kanjeng Pangeran Adipati,
terhenti Pojok Sokawati, mengadakan perundingan de-
ngan segenap kawulanya.
243
PNRI
97. Sengkala Sima Turonggo, obahing Rat Pangeran Adipa-
ti siap sedia, kemudian datanglah lawan, Kumpeni serta
Sunan pasukan Kumpeni datang tengah hari, sedang
Kumpeni yang tiba, berjumlah 400 orang.
98. Belanda yang naik kuda, berjumlah 200 orang dengan 6
buah kanon, 800 Bugis dan Bali seribu orang pantai Jawa,
bagian depan dari pasukan Pangeran Adipati telah ber-
tempur, tidak lama peperangan terjadi, pimpinannya ma-
ti.
99. Pertahanan sebelah kanan diserang, ditembaki diserbu pra-
jurit, pertahanan kanan melarikan diri, kemudian perta-
hanan kiri, Pangeran Mangkudiningrat mengangkat senja-
ta, Pangeran Mangkudiningrat, dengan pasukan cepat-ce-
pat melarikan diri.
100. Kemudian Pangeran Adipati, memajukan/memerintahkan
bergerak maju pasukan Srageni, dan jangan ketinggalan
menembakinya, maju dan berperang, yang memimpin Su-
nan. mayor Ngukur yang memimpinnya.
244
PNRI
104. Ada yang luka dan kemudian mati, kemudian Pangeran
Adipati, serta mantri jero mundur, pelan-pelan geraknya
mundur, pasukan kuda Kumpeni yang mengikuti di bela-
kang, mantri Agolong berjalan di bagian tengah, pasukan
darat dilindungi.
245
PNRI
T (Dhandhanggula)
1. Suatu keajaiban bagi Pangeran Adipati, karena kalah da-
lam peperangan, terbawa besarnya lawan, berperang me-
lawan Rama Prabu, tambahan lagi banyaknya balatenta-
ra Kumpeni, tetapi Belanda, tidak mau mengejar, berhen-
ti bertempur di suatu tempat, Sri Narendra serta Kum-
peni, menyiapkan tempat pondok.
246
PNRI
siap-sedia. di Grompol, bersama seluruh balatentara Kum-
peni, semuanya tidak diutarakan ceritanya, Nata meng-
adakan pembicaraan dengan Kumpeni, bermaksud akan
menyerang, menyerbu ke arah utara, ke Pangeran Adipa-
ti, serta bantuan Kumpeni tibalah, yang berasal dari So-
lo.
247
PNRI
mengadu senjata, desak-mendesak dan ramailah, sayap
kiri, Pangeran Mangkudiningrat dengan kawan-kawan, Jo-
ningrat Pringgoioyo, berada di sebelah kiri, dan Pangeran
Cokronegoro, Merangge Tamtama Sarageni, hijau hitam
temannya.
248
PNRI
pat bergerak maju untuk mengamuk, banyak perjurit yang
luka, sedangkan mantri Patangpuluhan, dua orang yang
gugur, seorang Bugis mati, mantri jero tetap ditembaki,
diberondong tembakan.
17. Makin lama pertempuran teijadi, pasukan Kumpeni ti-
dak bersedia keluar, makin gencar menembakinya, wak-
tu tengah hari, sampai asar pertempuran teijadi, kemu-
dian Pangeran Adipati, dan balatentaranya, menarik diri
dengan pelan-pelan, setelah malam tiba kemudian Sapeh-
maesa yang berperang, Belanda tidak mau keluar dari ku-
bu.
18. Pangeran Adipati mengundurkan diri dari peperangan ka-
rena malam pun tiba, senja sore hari mereka berada di te-
pi bengawan, dengan pasukannya berada di tepi kali Deng-
keng, dan hujan lebat pun turun, pasukan sangat berse-
dih hati, karena kalah dalam peperangan, terlalu besar la-
wan, semalam suntuk mereka kehujanan, pagi hari bala-
tentara berjalan ke timur, tiba di tepi bengawan. (242)
249
PNRI
4 orang berjalan ke arah utara, mengambil posisi di sebe-
lah barat, mereka bertugas menarik perhatian lawan, pe-
rang tanding melawan Kumpeni, dari Wedi Masaran, me-
rencanakan akan menggoda lawan, Ki patih Kudonowar-
so, daerah Lareh dipertahankan oleh mantri jaba. (243)
250
PNRI
Siticemeng (Lemahireng), terus maju menujù gunung Ma-
ja, mayor Jungkur ditinggalkan, di Giyanti mereka siap
siaga, orang pasisir masih tetap berada di Giyanti, demiki-
an juga warga (wong) Banyumas.
251
PNRI
32. Diiringi gamelan yang bunyinya merdu sekali, mancane-
gara kemudian menari-nari, semalam suntuk dan keesok-
an pagi berakhir, di Bureng bermaksud, mereparasi sen-
jata-senjata, yang rusak diperbaiki, dan lainnya, memberi
istirahat kuda-kuda, akan tetapi banyak diantara kuda yang
sakit lalu mati, selama 9 hari.
252
PNRI
an, kakaknya tercengang dan bingung, demikian juga adik-
nya.
253
PNRI
43. Seberangkatnya Monconegoro, Pangeran Adipati berka-
ta lagi, ditujukan kepada patih Donowarso, berangkatlah
berperang/menyerang, bawalah pasukan Sorogeni, Gulang-
gulang, yang menjaga/mengawal saya, pasukan mantri jero
semuanya, serta pasukan Patangpuluh seluruhnya, serta
Poleng dan Bugis.
254
PNRI
nya berangkatlah.
52. Isi surat yang terdapat, ialah sura't dari Prabu Joko, dae-
rah/berkedudukan di Kediri, dan surat telah diberi jawab-
an, oleh Pangeran Adipati dan juga memberi kabar ke-
pada pamanda, Pangeran Bintoro, mantri jero yang ditu-
gaskan, yang ñama Joyowiruno, dan seorang lagi Joyou-
latan.
255
PNRI
reka semua telah siap bertempur, dengan pimpinan, man-
tri jero yang bernama, Jowilanten bersama mantri Patang-
puluhan, nama Mertowijoyo. (251).
58. Kemudian pada hari Minggu Legi, tanggal 22, masih dalam
bulan Mulud, tibalah Pringgoloyo, bersama Pangeran Co-
kronegoro, Pangeran Mangkudiningrat, dipanggil dan da-
tang, yang dari Pacitan, menghadap Kanjeng Pangeran Adi-
pati untuk menyampaikan sembah bekti, dan menjadi ba-
han pembicaraan sikap lakunya. (252).
256
PNRI
60. Selang sepekan kemudian, ki tumenggung Kalangbret ser-
ta Rawa, kedua-dua ditugaskan, dengan pasukannya, un-
tuk menyerang musuh, kepada Pangeran Bintara, yang
berada di Rawa, dengan pimpinan, mantri jero Jogoulat-
an, dan Joyowiruno.
64. Mereka berangkat pada hari \Senen Legi, tanggal 7 pagi ha-
ri keberangkatannya, bulan Rabiulakir, berangkatlah de-
ngan balatentaranya, Pangeran Adipati menuju ke timur,
dan tiba di kota, dan menyusul, Pangeran Bintoro mem-
bantu dari kejauhan, bermalam di Kejatén Ponorogo, se-
malam dan pagi harinya berangkatlah.
65. Kemudian tiba di pasanggrahan, di desa Jirem, termasuk
daerah Madiun, kemudian ada lagi yang melakukan, adik
Pangeran Adipati, Pangeran Mangkudiningfat, dengan ba-
257
PNRI
la tentaranya, dan Pangeran Cokronegoro, Pringgoloyo
Mangkurejo serta Bupati, daerah/kota Ponorogo.
258
PNRI
71. Kini gantilah yang dikisahkan, di Giyanti dimana Susun-
an berada, dan Kumpeni serta pasukannya, mereka sangat-
lah bersuka cita, makan minum siang maupun malam, meng-
atur prajuritnya, mantri serta pegawai tinggi, yang akan
dinobatkan menjadi Sultan, yang mempefoleh separoh
bagian pulau Jawa, Kumpeni yang akan mevvisuda.
72. Menurut pendapat Kumpeni, pulau Jawa' akan dibagi men-
jadi dua bagian, Sunani Mangkubumi, sangatlah dekat-
nya, dan kumpeni di Giyanti, kemudian yang terkisah-
kan, datanglah Kumpeni, Ideller dari Semarang, tiba di
Sólo dan membawa pasukan pasisir.
259
PNRI
bak Jatisari, mereka bersiap diri untuk bertemu muka,
ganti yang dikisahkan, Sang Prabu yang berada di Solo,
berangkat dari Solo, dengan pasukannya sedangkan Dra-
gunder berada di depan, menjadi pimpinan pasukan Patang-
puluhan.
77. Wedana berada di depan Sunan di belakang, diiringi upe-
sir seluruhnya, tiga puluh orang termasuk uprupnya, pa-
tih berada di bagian belakang, pasukan Kumpeni yang ber-
jalan kaki, memberi hormat kepada Sang Nata, swaranya
gemuruh, dihormati dengan dentuman meriyem, dan ber-
tolaklah Sang Nata dengan mengendarai kuda, dipayungi
payung keemasan.
78. Sang Nata naik kuda yang diberi nama Lomodoko, tiba
di Ganggang dan berhenti sejenak, dijemput Ideller, em-
pat orang opsir turut serta, bersama Ideller menjemput
Nerpati, kemudian melanjutkan perjalanan, tiba di Jati-
sari, berkumpul balatentaranya dan disambut dengan
riuh rendah, Kanjeng Sunanita turun dari kudanya, kemu-
dian memperoleh penghormatan senjata. (257).
260
PNRI
berada di sebelah selatan Sultan, berkeliling dan hormai,
tibalah persenjataan, dari Solo, pedang dalam keadaan ter-
hunus, tambahan lagi penuh keberanian, terhadap pasu-
kan Kasultanan, mereka berebut tempat pasukan Sultan
sangatlah hormat, terhadap pasukan Kasunanan.
PNRI
86. Aba-aba pemberian hormat terdengar, sewaktu di belah
dua kerajaan, yang berlangsung pada bulan Jumadiawal,
tanggal 3, wuku Langkir Saptu Pahing, tahun Be, dengan
sengkalan tahun, Wiyat Naga Rasa Tunggal, x) kerajaan di
bagi dua, di Lebak Jatisari. (259)
262
PNRI
tuan Ideller sangatlah senangnya, batinnya mengolok-olok,
terhadap Sultan, Sultan yang terbukti telah takluk kepa-
da Kumpeni, benar-benar istri Sultan, istri pertama te-
lah diperoleh, suatu bukti yang nyata-nyata, terhadap Kum-
peni yang telah mendudukan menjadi Nerpati, suatu kera-
jaan Jawa yang telah tinggal separo.
263
PNRI
U (Asmaradhana)
1. Pada hari Senin Legi, tanggal 3, bulan Jumadilawal, ada
utusan datang, dari Sunan Solo, membawa surat dan te-
lah disampaikan, kepada kanjeng Pangeran Adipati.
264
PNRI
datang dan menyampaikan sepucuk surat.
PNRI
17. Telah menyampaikan sepucuk surat, isi menyerahkan di-
ri, kembali tunduk terhadap Gustinya, oleh Gustinya telah
diberi maaf, pada hari Sabtu, tanggal 22, bulan Jumadi-
akhir.
266
PNRI
25. Yang masih tetap dalam barisan, dan berada di gunung Se-
neng, diserbu oleh Kumpeni, Suromangunjoyo kalah, mela-
rikan diri dan masuk hutan, Kumpeni segera kembali, ke
Marbung dan sampailah.
267
PNRI
nyampaikan apa yang telah dikeijakan.
33. Raden Mas Guntur menyampaikan sembah bakti, menu-
gaskan serta isi surat, telah dapat diresapi isinya, kemudi-
an Pangeran Adipati, menjawab surat, kepada Raden Mas
Guntur, yang berkubu/bertahan di Grobogan.
268
PNRI
kan Pringgoloyo Solo, bergerak melalui Selatan, bersama
Kumpeni Solo, sedangkan yang turut serta adalah mayor
Hestimalor, Bugis Bali serta Makasar.
269
PNRI
pasukannya, bermalam di dalam kota Kaduwang, kemudi-
an diadakan perundingan, tumenggung Kudonowarso, di-
tugaskan bergerak di sebelah utara kali. (269).
49. Bersama segenap m antri jaba, sedangkan Pangeran Adipa-
ti, berjalan melewati/menelusuri sebelah selatan, dan man-
tri jero seluruhnya, diambii 40 orang, segera berangkat dan
bermalam semalam, di Ngadirejo Kaduwang.
270
PNRI
ada sekitar seratus, sedangkan yang mati sebanyak 30 orang,
dan menangläh Kudonowarso, menyerahkan rampasan ke-
ns, pedang senapan dan kuda.
271
PNRI
4 hari, kemudian Kudonowarso, ditugaskan dengan sege-
ra untuk membegal, bersama segenap mantri jaba, Sroge-
ni dan pasukan Numbak, merah hitam hijau berangkat-
lah.
272
PNRI
ti, kemudian ada yang datang, abdinya, yang bernama Jo-
yosupeno termasuk anggota Mantrijero.
273
PNRI
77. Sedangkan adiknya ditugaskan, Pangeran Mangkudining-
rat, serta Srogeni dan pasukan Panumbak, diperintahkan
untuk menyerang musuh, dan segera mereka maju ke me-
dan laga, melawan Kumpeni, kemudian balatentara keluar-
lah.
274
PNRI
V. (Pangkur)
275
PNRI
Kumpeni bertalu-talu membunyikan senapan, menembak-
nya teru menerus.
276
PNRI
14. Setelah pertempuran usai, Kanjeng Pangeran Adipati ber-
malam di sebelah timur sungai di desa Tembalong, sebe-
lah timur Demak, ada seorang abdi yang luka-luka kemu-
dian tutup usia, kemudian pagi hari berangkatke timur,
bermalam di desa Brakas di tepi kali Lusi.
277
PNRI
20. Kumpeni dan Pringgoloyo, melewati barat, Sultan dan mayor
Jungkur, dengan balatentaranya melewati timur, geraknya
pasukan Sultan Solo mendatar dan bersama, yang berada di
desa Kathitang adalah Adipati Mangkunegara.
278
PNRI
26. Dengan mayor Pringgoloyo, pasukan dari. Sala yang sama-
sama mengejar, tiba pada waktu yang sama, lengkap dengan
pasukannya, mereka datang dari utara dan tiba pada saat
yang sama, dan menyerang, ke Pangeran Adipati.
32. Terkejar dan lawan tiba, dibatasi sungai dan mereka saling
menembak, ramailah pertempuran yang dilakukan dengan
279
PNRI
senapan, dan lawan kalah, pasukan Srogeni menyeberang ke
barat dan mengejar bersama mantri jaba seluruhnya, mengejar
sambii menembakinya.
38. Sayap kiri dan kanan pasukan Pangeran Adipati, habis di-
tembaki oleh pasukan Kumpeni, dan pasukan Kumpeni
datang membanjir, sambii membunyikan senjata, Pangeran
Adipati teguh tidak melarikan diri, jatuhnya peluru bagaikan
hujan, menembaknya terus menerus tanpa henti.
280
PNRI
39. Kemudian berjalan pelan-pelan, pasukan Srogeni dan mantri
jaba habis, pasukan jero lalu bergerak, tidak mengetahui
bahwa Gustinya tertinggal di belakang terhenti oleh kejaran
Kumpeni, Pangeran Adipati lalu berjalan, berjalan ke arah
timur.
281
PNRI
46. Tidak henti-henti menembakinya, pasukan Kumpeni rusak
dan melarikan diri, barisan belakang akan bertahan, dan me-
nembakinya, diserbu pasukan Mantri jero lari pontang-pan-
ting, yang bagian belakang bertambah besar, Kumpeni Bugis
dan Bali. (283).
282
PNRI
53. Semalam dan keesokan hari berangkat, para abdi banyak
yang tertinggal di sepanjang jalan, bermalam di Wera se-
malam, sebelah utara Gempol dan keesokan hari melanjutkan
perjalanan, masuk hutan di Segawe, kemudian tiba di desa
Kepuh, dan berada di tempat tersebut hanya sejenak.
283
PNRI
dan keesokan hari berangkat, bermalam di Karin dalam ke-
adaan siap siaga.
284
PNRI
adu kekuatan, kemudian Sorogeni Tanuastro, bersama pasu-
kan Nirbita, dan Mantri jero dua orang.
285
PNRI
W (Durma)
286
PNRI
kannya, dan kini sampailah mereka di Pondok, bermalam dua
hari, sewaktu berjumpa dengan anandanya, di Tambong
Pangeran Adipati, berjumpa, pada hari Rabu Pon. (288).
287
PNRI
16. Terkisahkan Pangeran Cakranegara, yang membalik ke
Kumpeni, yang berada di Mataram, dan berada di gunung
Gamping, Pangeran Adipati Anom, putranya Sultan, sakit
hati.
288
PNRI
siang malam dikerjakanlah/dijahitlah.
24. Di Wonoboyo selama 20 hari, dan kemudian datanglah
musuh, mendaki Manyaran, separoh bagian telah tiba, pa-
sukan Kumpeni berada di Loroh, bermalam, kini Pangeran
Adipati.
289
PNRI
berian, adapun Cina tersebut bernama Cik Hi Yu, sedangkan
pemberian berupa, pakaian dan uang disampaikan Kanjeng
Pangeran Adipati, kemudian pasukan meneruskan perjalanan
ke arah barat laut, Kanjeng Pangeran Adipati, telah tiba di
Kudus.
290
PNRI
membunuhnya, yang menghendaki/atas perintah, ialah
Pangeran Anom, abdi Ayahnda dahulu, setelah nampak,
lalu dengan berani menyerangnya.
x ) = 1681
291
PNRI
46. Kanjeng Pangeran Adipati lalu bergerak, tiba di tengah hu-
ían, perjalanan mereka lamban, karena banyaknya kerbau
yang berkeliaran, kemudian pasukan Kumpeni mengejarnya,
menyerbu, dan penyerbuan dilakukan dari punggung/ bela-
kang.
292
PNRI
kemudian balatentara Kumpeni, serentak menyergapnya,
pasukan Mantri jero mempertahankannya. (295).
54. Pertempuran yang sedang berlangsung mengak ibatkan pasuk-
an Mantri jero kalah, dan perjalanan mereka, dikejar oleh
Belanda, kembali Mantri jero mempertahankan diri, dan tetap
kalah, berkali-kali pertempuran terjadi.
55. Tujuh kali teijadi pertempuran, dan tetap kalah, tidak di-
pimpin, oleh Gustinya karenanya hambar pertempuran yang
terjadi, meskipun mereka melarikan diri, seluruh pasukan
Jero, termas.uk yang melarikan diri.
58. Makin lama makin terdengar keras bunyi senapan, dan makin
banyak pula yang datang, dan mereka kemudian melarikan
diri, disuruh berhenti tidak dapat, yang masih menjadi fikir-
an, adalah yang terhenti, dan yang menyembunyikan diri.
59. Kemudian Patih Donowarso datang, kawan-kawan tidak ke-
tinggalan mereka tanpa topi (ikat kepala) berjumlah 18
orang, segera Pangeran Adipati, mengajukan pertanyaan ke-
pada patih Kudonowarso, yang dijawabnya dengan tidak
dapat menyampaikan jawaban (glagepan), karena tidak dapat
diajak.
293
PNRI
61. Musuh terlalu besar, para mantri dengan kawan-kawan, dari
pasukan dalam mereka semua telah kalah dalam peperangan,
tujuh kali teijadi pertempuran, kalah oleh lawan, tidak dapat
diajukan ke medan lagi.
64. Waktu itu kali sedang besar, diserang oleh banjir, dan hanyut
seluruhnya, tinggal diri sendiri, yang kemudian menjadi te-
ranglah, Pangeran Adipati, kemudian turun dari kuda.
294
PNRI
kaki, memimpin prajurit, berpayung-payung emas, dan maju
bertempurlah Pangeran Adipati.
295
PNRI
tempuran, di Wanasela, pasukan Kumpeni yang mati, se-
banyak 80 orang, lebih 5, terkecuali mati juga menyembunyi-
kan diri.
296
PNRI
mereka berjalan selama lima hari, di dalam hutan.
297
PNRI
X (Dhandhanggula).
298
PNRI
mereka menghadap Kanjeng Pangeran Adipati, mereka berada
di depan dan penuhlah halaman, Pangeran Adipati menugas-
kan, seorang utusan dan disertai surat, sepucuk. surat yang
ditunjukkan kepada Kanjeng Sunan, dan utusan telah berang-
katlah, kemudian Suromangunjoyo, kemudian ada tentara
yang memberitahu, bahwa kalah dalam peperangan.
299
PNRI
11 Kemudian dipanggillah putranda, tiba menghadap raden
Sumonegoro, Pangeran Mangkudiningrat, dengan pasukannya
telah tiba, yang dahulu kalah perang, berberang melawan
pasukan Sampang, pertempuran di Maja, dan mengungsi ke
Pacitan, dipanggil untuk datang di Dedaha dan telah tiba,
menghadap Pangeran Adipati.
300
PNRI
beserta beberapa lagi, pasukan Kumpeni Solo, yang memim-
pin adalah Sunan Solo, mengadakan pertahanan di Kayu-
apak. (304).
17. Makin kuat pertahanan Kumpeni, Pangeran Adipati, masih
seenaknya saja/santai, sangatlah kuat hatinya, di Dedaha
memusatkan cipta, percaya akan kehendak Allah, iklas hati-
nya, indah bagaikan kayu cendana, yang harum baunya,
bagaikan bunga nan indah.
301
PNRI
kawan-kawan merebut, sebelah barat kali Dengkeng, kemudi-
an gantilah yang diutarakan, barisan Srogeni abang, dengan
perangnya, barisannya, kemudian pasukan Tanuastro, serta
pasukan Nirbito yang diasuh oleh dua orang mantri, me-
nyusul isterinya.
26. Ada seorang istri (selir) lagi, sakit cacar dan kemudian me-
ninggal dunia, nama Embok Ajeng Rondonsari, pada saat
yang sama berlainan tahun, kemudian patih Kudonowarso,
menyerahkan pakaian, pakaian milik anggota pasukan yang
melarikan diri, sedang anggota tersebut dapat ditangkap,
kemudian Suromangunjoyo yang mengadakan pertahanan,
di gunung Seneng.
302
PNRI
Sumodirja, mereka mengadakan pertahanan di gunung Ma-
lang, sedangkan Kanjeng Sultan, memindahkan istana, dari
Gamping ke Yogyakarta, memperbaiki gedung istana, pindah
ke Yogyakarta.
28. Kemudian pada hari Selasa Legi, tanggal 17 tahun Wawu,
bulan Rabiulakhir, adindanya ditugaskan, menyerbu musuh
di gunung, dan Sultan diharap mendaki, gunung Seneng,
malam harinya bermalam di desa, di Winong termasuk daerah
Keduwang, selama dua malam, ada yang bertugas mencari
makan (konsumsi). (307).
29. Kemudian berangkatlah dan bermalam semalam, terhalang
oleh aliran kali Ngadirojo, yahg sedang meluap airnya (ban-
jir), sungai sangat dalam meskipun demikian diseberangi
juga, keesokan hari membelok ke arah timur, kemudian
menaiki gunung, di puncak dan tiba di Kulur, bertemu putra-
putra dan eyang (kakek/nenek), kemudian bermalam di
Kedungamba untuk semalam, keesokan hari lalu bergerak
ke arah barat.
303
PNRI
gunung Wijil, perjalanan Pangeran Adipati, datang pada hari
yang bersamaan, di Somopuro, sedangkan musuh berjalan
dalam keadaan kacau balau, mereka melarikan diri ke arah
barat, dan disergapnya, oleh pasukan Donowarso, dan di
Timuran musuh melarikan diri, dan tetap diburu/dikejarnya.
(308).
304
PNRI
malaman dan bermalam di pesanggrahan, di desa Teleng,
hanya semalam, keesokan hari lalu bergerak ke timur, dan
berada di Winong, bermalam semalarp, sedangkan mantri
yang ditinggalkan, memperhatikan/mengamat-amati jalannya
Kumpeni, yang menyerbu Tambakan.
305
PNRI
Y (Sinom).
306
PNRI
kemudian ada seorang dari pasukan Sorogeni, yang pergi
untuk mencari makan, semua dipanggilnya, sedangkan patih,
Kasunanan, serta patih Kasultanan, pergi ke Mataram, bercek-
cok mengenai pembagian negara.
307
PNRI
berada di luar, mengejar dan menyergap.
308
PNRI
19. Dan diserta! surat, yang ditujukan kepada Ideller di Sema-
rang, sedangkan yang diutus adalah Joyoprolimo dengan
kawan-kawan, serta Secodirono, dan mereka berangkat ber-
sama-sama, dengan Ki Kekreran, berangkat pada hari Minggu
Kliwon, tanggal 26 bulan Rejeb. (314).
309
PNRI
25. Kemudian mantri yang ada di depan, Kartonegoro memberi-
tahu, bahwa kalah dalam peperangan, diserbu oleh Kumpeni,
di Kayuapak, waktu itu Pangeran Adipati, sedang bersenang-
senang mengadu harimau, dengan kerbau, tanggal 25 hari
Selasa.
310
PNRI
ke mana saja akan saya usir (= halau), Sultan sendiri yang
menangani peperangan, ke mana pun akan kuikuti, menurut
apa yang tertulis, Pangeran Adipati tetap pada pendiriannya,
tidak bersedia datang menghadap, suratpun telah diberi ja-
waban, Pangeran Adipati tetap berada di Dedaha.
311
PNRI
dari Pangeran Adipati, putra Sultan Metaram/adapun patih,
tunduk terhadapnya, ñama Riyopenatas, kemudian disum-
pahlah, oleh patih dengan diletakkan Qur'an di atas kepala-
nya.
baik, keliling pada hari yang baik, hanya sehari sore harinya
kembali ke Dedaha.
312
PNRI
Z (Pangkur).
313
PNRI
lewati, bermalam Gegadong samalam, keesokan hari berjalan
ke utara, membakar dan bermalam di Tanjung, semalam dan
keesokan hari berjalan, ke arah selatan di sebelah timur kali.
jung diduduki.
314
PNRI
Tembong semalam, keesokan hari bergerak ke utara, ber-
malam di padang, di sebelah utara Lusi dan di lokasi Sido-
purnomo, kemudian Kumpeni bergerak. bermalam di Mang-
gar.
14. Pangeran Adipati berjalan ke timur, bermalam di Tinap,
daerah Blora, keesokan hari berjalan ke timur, bermalam di
padang, dari Blora pada keesokan pagi berjalan ke timur,
sehari berjalan dalam hutan, bermalam di tengah hutan.
315
PNRI
20. Segenap prajurit menyatakan, siap sedia dengan gagah berani
akan menyerbu Kumpeni, bila telah diketahui tempatnya,
mereka akan melaksanakan, kemudian keesokan paginya
menuju utara dan tiba, di desa Manggur, di gunung Kendeng
selama semalam. (323).
316
PNRI
warga Tionghwa di Lasem memberi hidangan, sedang Bupati-
nya, di Lasem telah mengadakan pertahanan/menyiapkan
kubu pertahanan. (324).
317
PNRI
na Jalma dan setelah para lurah menjarah ragah, baru
telah larut malamlah, mereka menghadap Gustinya.
37. Mereka berada di situ selama dua malam dan keesokan hari-
nya berangkat, turun ke selatan dan tiba di Blora, tiba di
desa Babakan, termasuk daerah Blora, menugaskan untuk
menyampaikan surat, kepada tuan Jendral, dan juga kepada
Ideller di Semarang. (326).
x)= 1681
318
PNRI
40. Semua kuda tidak letih seakan-akan telah dipastikan, oleh
Yang Maha Kuasa, kuda kuat, kalau sekiranya kuda lelah,
orang-orang sering berjalan, semua bekal dimuatkan pada
kuda.
42. Para niyaka tidak setuju, dan mengusulkan agar lebih baik
menghindari, dan Pangeran Adipati menurutinya, berangkat
dari Blora, ke arah barat daya dan bermalam di Ksatriyan
semalam, termasuk daerah Jipang, semalam dan keesokan
hari berjalan. (327).
319
PNRI
dengan senapan dan tembak-menembak, Gulang-gulang dan
pasukan Patangpuluhan, memperoleh kemenangan, Adipati
Demak melarikan diri, ke arah ut ara, dan kota dibumihangus-
kan.
51. Bermalam di Pulo selama dua hari, pagi hari bergerak ke arah
selatan dan mengadakan bumi hangus, desa-desa dihancurkan,
kemudian berhenti sebentar, di tepi desa Sugihmanika, ke-
mudian Kumpeni dan Sultan, dari Gubug dan mengejarnya.
320
PNRI
54. Kumpeni dan Sultan, kemudian menyiapkan diri untuk ber-
perang, Kudonowarso kemudian menarik ke belakang, meng-
hadap dan menyampaikan kepada Kanjeng Gusti Pangeran
Adipati, Pangeran Adipati dan perjuritnya, bertekad bulat
akan berperang, segenap niyaka menyampaikan saran. (329).
60. Baru saja mereka tiba di Sima, tampak olehnya musuh datang
memburu, bendera yang terlihat, di puncak gunung, kemudi-
an lurah dari pasukan Srageni menyampaikan, kepada ki
patih Donowarso, bahwa musuh datang memburu.
321
PNRI
61. Kudonowarso tidak menetapi kehendak (menyeleweng),
tidak dengan segera menyampaikan kepada Gustinya, selang
beberapa saat kemudian, Kudonowarso baru tiba, datang
menghadap dan sambil menyampaikan sembah, mengutara-
kan berita, bahwasanya musuh datang mengejar.
322
PNRI
baki, pontang-panting mereka melarikan diri, pasukan darat
melarikan diri terbirit-birit, berebut jalan untuk melarikan
diri, berdesak-desakan lagi pula berhimpit-himpitan, karena
penuh sesaknya jalan.
323
PNRI
saya yang akan membelok ke selatan, membelakangi dan
membelok ke timur, saya memimpin pasukan Katanggung
sebanyak 80 orang, Kumpeni, 200 orang saya ajukan perang.
76. Danuija biar tinggal di sini, segenap bupati pasukan Numbak
Srageni, beserta 100 orang dari pasukan Mantri jero, beserta
segenap keluarga, dan dengan orang Kumpeni sebanyak 200
orang, pasukan Sala dan kapten Bilman, merupakan garis
depan penyerangan. (333).
77. Niat Malor Mayor dari Solo, bersama patih Sala yung merupa-
kan barisan penggempur, dipimpin oleh Danawejo, dengan
kawan-kawan dari Metaram, melewati timur dan dalam ke-
adaan siaga, pasukan Sala bergerak di tengah, Sultan Jungkur
berjalan.
324
PNRI
82. Hanya disertai pasukan abdi sejumlah dua puluh orang dan
membawa barang, para istri berjalan dahului, dikejar oleh
musuh dari Kasultanan, disertai Kumpeni pasukan Solo,
tidak henti-hentinya hujan tembakan, sewaktu berada dalam
peperangan. (334).
325
PNRI
tidak dapat membedakan kawan dan lawan, Mantri jero Pa-
ngeran, sudah dengan sekuat tenaga mengamuk, dan banyak-
lah yang mati, tidak ketinggalan juga yang luka.
326
PNRI
pihak Kasultanan yang dihadapí, diserbu Pangeran Adipati,
bersama 20 orang dari pasukan abdi.
100. Pasukan Mantri jero dan Patangpuluhan, yang baru saja ber-
tempur, semua segera kembali, di belakang mengetahui ada-
nya tembakan senjata, dikiranya Gusti sedang berperang,
karenanya mereka kembali, bermaksud akan mencari Gusti-
nya.
327
PNRI
pasukan Kasultanan banyak yang gugur, yang hidup kaget
melarikan diri, Mantri jero dan Patangpuluh, kemudian ber-
jalan ke arah selatan.
103. Mereka berjumpa lagi dengan musuh, pasukan Ngabeyan
dan Srogeni, yang baru saja melarikan diri, dikejar oleh pa-
sukan abdi, mereka bertanya teman dari manakah rnereka,
dan yang ditanyai menjawabnya, orang Kadanurejan.
328
PNRI
A.A. (Asmaradana)
x
) = 1681
329
PNRI
senang hatinya, kemudian Pangeran Adipati. (340).
15. Diangkat menjadi patih, waktu itu (dahulu), kaya lagi pula
kuat, sering menyuap, kepada Sunan dan Belanda, kuat
330
PNRI
terampil mengangkat, bernama Adipati Mangkupraja.
18. Diikuti dua orang lurah, yang dahulu pernah terpisah, yang
berbaris di sebelah utara, dengan pasukannya telah tiba,
dengan yang terpisah, sewaktu perang Sima, dan berkumpul
kembali di Selaagung.
331
PNRI
pinannya, dua orang lurah, di Winong daerah Kaduwang.
24. Sedangkan para isteri, dan juga para putra, segenap nyai dan
selir semua, dititipkan di berbagai tempat, tempatnya ter-
pisah, Pangeran sangatlah kuat, terpisah dengan para selir
dan istri.
25. Hanya seorang istri, dan 3 orang selir, itulah yang turut serta,
dibawa ke tengah medan dan tidak terpisah, dengan Pangeran
Adipati, ke barat arahnya perjalanan, merencanakan akan
masuk medan laga. (343).
26. Mereka istirahat dalam gerak majunya, di daerah Nglarehan,
kini ganti yang dikisahkan, Kyai patih Mangkuprojo serta
Kumpeni di Solo, yang berbaris di Saminbeton, oleh Sultan
di Metaram.
27. Dengan pasukan dan Kumpeni, telah meninggalkan Ceper,
ke Metaram masuk istana, terkisahkan kemudian bertolaklah
mereka, dari negeri Metaram, kanjeng Sultan Metaram kem-
bali, dengan balatentara Kumpeni.
332
PNRI
ran Mangkunegoro, berada di kali Jeram hanya semalam,
keesokan hari berangkat ke timur.
333
PNRI
Sultan dengan balatentaranya, memasuki Babadan Majasta,
sedangkan Pangeran Adipati, yang bermalam di Dukuh, se-
lama 4 malam.
334
PNRI
47. Dengan berani Kumpeni diserangnya, bergerak ke selatan dan
mengatur diri, fihak Kumpeni terperanjat, tidak dapat ber-
buat apa-apa, menepi di kaki gunung, membeda dan bergerak
ke utara kemudian berkumpul, di Pengkol bersama kawan-
kawannya.
335
PNRI
sama balatentara Kumpeni.
62. Membawa surat, dari Ideller Semarang, dan surat telah di-
sampaikan, kepada Pangeran Adipati, dibukanya surat ter-
sebut, isi difahami, isi surat menantang.
63. Semua tidak diceritakan, kini yang terkisahkan, Kanjeng
336
PNRI
Sultan dengan pasukannya, dan Kumpeni bergerak bersama,
mengejar, ke Pangeran Adipati, ke mana saja arahnya.
337
PNRI
A.B (Durma).
338
PNRI
perjalanan, ke barat, berjalan di waktu malam, lalu bulan ter-
benam.
339
PNRI
berjalan ke arali barat, mereka mencari Pangeran Adipati.
340
PNRI
25. Di desa Ngagel tepi bengawan, daerah Sokawati, tengah
malam berangkat, lalu mendekati gunung, tiba di gunung
Kendeng, bermalam di Baluntah, desa di tengah-tengah
gunung.
26. Kemudian ada kawan dari ananda yang tiba, yang menemui
Pangeran Anom, keesokan hari berjalan, kemudian putranya,
Pangeran Anom menjemput di jalan, datang menghadap
ayahnda, di Tepus mereka berjumpa.
341
PNRI
33. Yang diutus tiba dan memberi kabar, Gusti Pangeran Adipati,
geraknya musuh, pasukan Kumpeni serta Sampang, serta
Sultan sedang mendaki gunung, gunung di Kakab, Sembuyan
yang mereka daki.
34. Pangeran Adipati sangat khawatir mendengar para garwa,
mengirim utusan ke gunung, disuruh pura-pura gila, dan
Mendur yang ditugaskan, Jayaprabangsa dan lainnya, Jaya-
wikrama, berangkat ke gunung.
342
PNRI
Bubahan, terkisahkan Kumpeni, dengan pasukan dari Sala,
yang tiba di Matesih, bermaksud akan bergerak.
343
PNRI
hendaki, hendaklah jangan jaun-jauh dari Mataram, saya tidak
gemetar, balatentaranya, sangatlah senang hati.
344
PNRI
kepada saya, sedangkan burung dandang, seandainya, me-
rupakan tanda-tanda dari Hyang Widi, tidak akan terjadi,
sorga dibuat baik.
58. Yang saya kehendaki meskipun saya harus mati, bila sudah
sampai saatnya, jangan jauh-jauh dari Mataram, di telapak
kaki leluhurku, mari kita bersikap berani mati, menyerahkan
diri ke hadirat Allah, mari kita masuk api.
59. Kudonowarso tersendat-sendat karena menangis dan menyam-
paikan, dengan berkali-kali, akan tetapi Kanjeng Pangeran,
memaksa diri menggapai mati, kemudian geraknya bala-
tentara, yang ada di depan, hanya pasukan para abdi.
60. Lebih kurang 20 orang abdi, Mantri jero ada di bagian be-
lakang, serta pasukan Patangpuluhan, pasukan Gulanggu-
lang, Kudonowarso di belakang, dengan kawan-kawan,
hanya itulah kawan/pesertanya.
345
PNRI
dua orang, menginggalkan kuda, mereka memasuki hutan,
orang warung di sepanjang jalan, dan orang yang lalu-lalang,
enak-enak saja dalam hati.
66. Kemudian ada orang bantuan dari Bugis bertanya, yang me-
larikan diri dari loji, kata orang Bugis, itu ayahnya siapa,
yang ditanyai memberi jawaban, orang dari pasukan Gulang-
gulang, yang membunuh orang Bugis.
346
PNRI
bunuh, yang luka tidak diketahui, Kumpeni melarikan diri,
meninggalkan benteng, semuanya mengungsi, bersama pa-
sukan Jawa, memasuki pura/istana.
347
PNRI
kemudian menarik diri dengan pelan-pelan, Pangeran Adipati.
(362).
80. Seandainya tidak tersaput malam, seakan-akan akan dita-
nganinya, Pangeran Adipati, khawatir terhadap lawan yang
ada di belakang, berjalan takut kemalaman, dengan bala-
tentaranya, disambar oleh burung dandang yang putih
bulunya.
348
PNRI
A.C (Dhanghanggula)
349
PNRI
6. Ke arah selatan dan berjumpa di tengah jalan, dengan se-
genap abdi mantri jaba, bersama kawan-kawan, Mantri jaba
menyampaikan, kepada Gusti memberi tahu, Ayahnda
Sultan, dan pasukannya, masih berada di Sembuyan, Kedung-
amba bertahan bersama Kumpeni, balatentaranya besar
sekali.
350
PNRI
nya, pasukan Sampang yang berjalan melewati timur, sedang-
kan Kumpeni yang memasuki Bangsri, bersama pasukan dari
Solo.
351
PNRI
dengan balatentaranya, dan telah di Mataram kota, mengatur
urusan raja, dengan sekuat tenaga, semuanya tidak terkisah-
kan, yang ditinggalkan untuk bertahan di kali Kuning, Kum-
peni serta Adipatinya.
18. Kumpeni Sala serta patihnya, masih tetap bertahan di Kayu-
apak, Matesih ditaklukkan, pasukan Sampang yang dikisah-
kan, beserta segenap Mancanegara, terpetik berita mereka
bergerak ke arah timur, keluar dari Kaduwang, kemudian
menuju ke Ponorogo, pasukan Madura lalu menuju ke Sam-
pang, sedangkan Mancanegara.
352
PNRI
23. Ditugaskan untuk menyerbu Matesih, Kertodipuro yang di-
serang, sedang Mantri Bumi dari Matesih, yang menyerah
pada Solo, diserang tetapi tidak dapat diketemukan, Kum-
peni memberi bantuan perang, dengan pasukannya, yang ber-
baris ke Kayuapak, telah menyerang Matesih, dan telah tiba
di Matesih.
353
PNRI
diri dengan balatentaranya, dan mempersiapkan diri seada-
adanya, mantri jaba telah berkumpul, berada di lapangan
dan siap sedia, segenap putra dan kakek/nenek, disuruh
disuruh kembali, menyingkir pindah tempat, aman, dengan
rasa kecewa mereka berangkat kembali ke barat, Pangeran
Adipati pun kecewa dalam hati.
29. Tidak sampai dapat melepas rindu walaupun telah lama tidak
bertemu, mengadakan perundingan dengan pasukannya, dan
telah memperoleh kebulatan pembicaraan, kemudian berang-
kat ke selatan, bergerak/bertolak dari pasanggrahan, men-
jelang tenggelamnya matahari, pada hari Kamis, hari pasaran
Pahing, tanggal 23 Mulud, mereka dalam keadaan sedih hati.
30. Anggota pasukan sedikit tak sempat bersiap-siap, sedih dalam
hati teguh dalam tekadnya, karena perjalanannya, terhalang
oleh musuh yang besar, dan lawannya terlalu berat, pada
malam hari terhenti jalannya, bermalam di Temanggung,
semalam diadakan perundingan, bersama segenap punggawa
serta perjurit, juga patih Kudonowarso.
354
PNRI
temannya, yang pisah telah berkumpul, berangkat pada hari/
saat yang sama, dari perampokan yang mereka lakukan mem-
peroleh kerbau, Kudonowarso telah bersatu kembali.
37. Yang datang dari arah barat nama Kyai Wongsoniti, Mantri
Solo kaum dari Sang Nata, lurah Suryonoto, kedatangannya
adalah, meninggalkan Reji, dan Wangsaniti menyampaikan,
asal mula, Ki Wangsaniti diutus, menyampaikan surat untuk
Kanjeng Pangeran Adipati, Greji yang membawa surat.
355
PNRI
39. Waktu itu Pangeran Adipati, memberi surat kepada Sunan,
yang diutus Niareji dan segera melaksanakan tugas, lama
berada di Solo, selama 20 hari, dan Niareji kemudian tibalah,
dari Solo dan membawa surat, dari Sunan Sala.
40. Surat telah disampaikan kepada Kanjeng Pangeran Adipati,
surat dari Susunan Sala, isi telah masuk pikiran, Pangeran
Adipati, memberi jawaban atas surat, kepada Sunan Solo,
dan menyampaikan juga, memberi surat, kepada Uprup di
Solo dan telah berjalan, saat tersebut adalah hari Senin tang-
gal 3. (372).
41. Bulan Jumadilawal, dua pucuk surat menuju Solo, masih da-
lam tahun Jimakir, selama dua malam, ada utusan dari Sunan
Solo yang menghadap, seorang gandhek (pembawa surat),
surat telah disampaikan, kepada Pangeran Adipati, adinda
dipanggil oleh Nerpati, Pangeran Mangkudiningrat.
42. Serat dari Ideller ke Metaram, dan surat Uprup di Solo, duta/
pembawa surat datang dalam waktu yang sama, dua pucuk
surat telah disampaikan, kepada Pangeran Mangkunegoro,
surat dibuka, isi telah masuk dalam hati, kemudian adik me-
ngatakan, Pangeran Mangkudiningrat telah berada di depan,
lengkap dengan para niyaka.
356
PNRI
45. Dan juga menjemput Uprup dari pasukan Kumpeni, setiba-
nya lalu bermalam di Pesampangan, adinda diberi hormat,
dan dirayakan, diiringi gamelan dan disanjung-sanjung, dan
Kanjeng Sunan, kemudian mengirimkan, beras satu keran-
jang, dan gula batu untuk Pangeran Adipati, beraneka macam
kiriman.
46. Dan kakanda diberi, sepucuk furat dan Ideller Uprup datang,
surat ditujukan kepada Pangeran, Pangeran Adipati, memberi
surat lagi kepada Ideller, dan sepucuk lagi, ke tuan Uprup,
dan surat untuk Sunan, dan menyampaikan sepasang cin-
cin intan, kepada Pangeran Pakuningrat.
47. Utusan yang dilakukan oleh adik telah tiba, kepada Pangeran
Mangkudiningrat, kemudian pada hari Selasa, tanggal 18,
pada bulan Jumadilawal, ada utusan datang, kemudian utus-
an dihadapkan, yang dari Ideller Semarang, dan sepucuk
surat yang dibawa utusan Kumpeni, nama Sumarmo.
49. Kemudian surat jawaban Uprup, ditulis pada saat yang sama,
dan sepucuk surat kepada Sunan, bangsa Belanda yang di-
utus, pada saat tersebut datanglah putranya, nama Pangeran
Anom, pada hari Selasa, 25 Jumadilawal, Pangeran Anom,
diharapkan bermalam, kemudian Pangeran Adipati,
357
PNRI
grahan, yang berada di Ngadirejo, lengkap dengan balaten-
taranya, lebih kurang 200 orang, mengadakan pertemuan,
orang Solo dan Uprup, sedangkan putra-putra, serta para
istri ditinggalkan, hanya membawa seorang istri. (375).
52. Sedangkan dua orang putra, ialah Pangeran Anom yang tidak
turut serta, pada tahun Jimakir, berada di pesanggrahan,
yang berada di Wonorejo selama setengah bulan, Pangeran
Adipati, bermalam di Mulur, hanya semalam dan keesokan
pagi berangkat, Uprup Solo dan bersama patih, Sri Nata
yang dikisahkan.
358
PNRI
AD (Sinom)
359
PNRI
Sunan berwibawa, Pangeran diharapkan dapat mukti (mul
ya hidupnya), dan duduk beijajar dengan Sunan.
360
PNRI
dan balatentara Solo menampakkan diri, dengan pakaian
beraneka warna, Sri Narendra berangkat mengendarai kuda.
361
PNRI
sebaiknya bertempat tinggal, asalkan telah dapat berjumpa,
meskipun bertempat tinggal di pulau Jawa, asalkan telah
dapat berjumpa, Sunan berkata kembali, janganlah terlalu
banyak dipikirkan, mari kita pulang ke Solo.
362
PNRI
24. Tost dan salvo terdengar, dentuman meriam berturutan,
nampak kegembiraan, jalan-jalan penuh sesak manusia,
mereka mulai tocara, Siman berkata manís, kepada Pange-
ran Adipati, kakanda haraplah tinggal, anda hendaklah me-
milih sesuka hati.
1724
x ) = 1682
363
PNRI
Peringatan terhadap kitab ini.
Kanjeng Pangeran Adipati Mangkunegoro, Senapati ing Nga-
yudo, Lelonojoyo amiseso Prawiro hadiningrat.
Selamanya dengan susah payah berlelana, diperingati sewaktu
berperang, kecuali pertempuran penggempur, terjun sendiri
dalam medan laga, itu semua diperhitungkan/dikisahkan.
— diawali pertempuran di gunung Pare, sebelah selatan Karta-
sura, waktu itu anggota pasukan terdiri hanya atas 10 orang
tambahan lagi mereka itu masih kanak-kanak/belum dewasa,
— kedua peperangan di Kalempun, waktu itu jumlah anggota
70 orang;
— ketiga peperangan di Tembelanginas, îcekuatan 70 orang;
— keempat peperangan di Dersanan dan Temete serta Belanda;
— kelima peperangan di Piji; bertempur pada malam hari me-
lawan Belanda;
— Keenam peperangan Pajajaran dengan Belanda;
— ketujuh pertempuran di benteng Dersanan melawan Kum-
peni;
— kedelapan perang di Gondang melawan Belanda;
— kesembilan perang di Kemalon melawan Kumpeni;
— kesepuluh bertempur di Tembayatan orang suku daerah
Jawa.
— kesebelas peperangan Jiwa suku bangsa Jawa;
— kedua belas perang dalam benteng ditambah dengan orang
Ponorogo.
— ketigabelas peperangan di Kaliasin sebelah selatan Madiun,
dan perang segenap Mancanegara sebelah timur seluruhnya.
— keempat belas peperangan di Kalethek Matésih dengan pra-
jurit Mantri Bumi.
— kelima belas peperangan di Pajarakan di Matarani dan Tu-
menggung Mantri Mataram;
— keenam belas pertempuran di Yogyakarta dengan Kumpeni;
— ketujuh belas peperangan di Giyantia dan Belanda.
— ketujuh belas x), peperangan di Taman menggempur per-
PNRI
bentengan, dengan orang Kartasura, mantri Bagelan dan
Mataram, orang Bali Bugis.
kemudian perang di Jamurtoyo resmi melawan Belanda;
kemudian perang di Palumpung melawan Belanda;
kemudian perang di Walikukun melawan Bugis Bali;
kemudian perang Kabuaran melawan Belanda;
kemudian perang Bendungan di Lareh melawan Belanda;
Kemudian perang di Tambaksegara melawan Belanda;
kemudian perang di Mojoroto dan Ayahnda Susunan Mang-
kubumi; (384)
kemudian perang Madigondo dan Ayahnda Susunan Mangku-
bumi, dan mantri Kartasura Mataram;
kemudian perang di Ngaribaya sebelah timur dan Ayahnda
Susunan Mangkubumi;
kemudian perang di Bureng Sembuyan dengan melawan
Kumpeni;
kemudian peperangan merebut masjid di Majasta melawan
Kumpeni;
kemudian peperangan di gunung bumi Sembuyan melawan
Mancanegara;
kemudian perang di Pace melawan Belanda;
kemudian perang dikalahkan Kumpeni di Papringan gunung
di tepi pantai;
kemudian perang dan dikepung banyak orang di gunung
Cempurung;
kemudian perang menyerbu perbentengan di Yogyakarta dan
para tumenggung Mataram;
kemudian perang di Kembangwuluhwatu melawan Belanda;
kemudian perang di Solo sebelah selatan istana mengepung
pura;
kemudian perang di Gemantar dikalahkan oleh Belanda;
kemudian perang di Terayam Kedu melawan Belanda;
kemudian perang di Pamenang kalah di Mataram dan Pange-
ran Buminata ke Dhandher, serta Pangeran Singasari;
kemudian perang di Tangkisan dengan balatentara Karta-
sura; (385)
365
PNRI
kemudian perang di Tidar Kedu melawan pasukan-pasukan
kumpeni orang Sampang;
kemudian perang menyerang Banyudono melawan pasukan
Kumpeni orang Sampang bertempur di Barija melawan
Belanda, orang Sampang;
kemudian berperang di Adipala di Laweyan melawan Be-
landa;
kemudian berperang di Wedi melawan Belanda, Sumbawa,
Bugis Bali;
kemudian pertempuran di Sumber melawan Kumpeni;
kemudian peperangan di Gondang melawan Kumpeni;
Pangeran Bintara dan orang pasisir;
kemudian pertempuran di Gondang lagi;
kemudian pertempuran di Gondang lagi;
kemudian peperangan di Tangkisan melawan Kumpeni;
kemudian di Jeblog;
kemudian peperangan di Pamalon melawan Kumpeni;
kemudian berperang di Pamalon lagi;
kemudian berperang di Pamalon lagi;
kemudian berperang di Pamalon lagi;
kemudian berperang di Pamalon lagi;
kemudian peperangan di Krapyak melawan Kumpeni;
kemudian peperangan di Pamalon lagi melawan Kumpeni;
kemudian peperangan di Randulawang melawan Kumpeni;
kemudian perang di Ngadisana Metaram melawan Kumpeni;
kemudian perang Ngadisana lagi;
kemudian perang Ngadisana lagi;
kemudian perang Ngadisana lagi;
kemudian perang Ngadisana lagi;
kemudian perang Ngadisana lagi;
kemudian perang Ngadisana lagi;
kemudian perang di Garedegan melawan Kumpeni;
kemudian perang Ngadsana lagi melawan Kumpeni;
kemudian perang di Pamalon melawan Kumpeni;
kemudian perang di Barija melawan Kumpeni;
kemudian perang di Jiwa melawan Kumpeni;
366
PNRI
kemudian perang di Caladaging Metaram melawan Kum-
peni Belanda;
kemudian perang di Pakotesan melawan Kumpeni;
kemudian perang di Biru dan Wiranata;
kemudian perang di Juranglamub dengan orang-orang ke
Matetan;
kemudian perang di Gembung serta Ponorogo melawan Man-
canegara, jatuhnya Ponorogo;
kemudian peperangan dalam kota Madiun dan Pangeran
Adipati Anom putra Sunan Mangkubumi ;
kemudian perang di Ksatriyan sebelah selatan kota Ponorogo,
Ayahnda Susunan, perang ramai sekali.
kemudian perang di Barija melawan Kumpeni, mayor Hes-
timalor;
kemudian perang di Katong daerah Grobogan, dengan Rama
Susunan;
kemudian perang di Tugu Sokawati, melawan Sunan yang
bersekutu dengan Kumpeni; (387)
kemudian perang di Batutangkilang melawan ramanda
Sunan yang bersekutu dengan Kumpeni, mayor Ubrus dan
mayor Jungkur, dan mayor Hestimalor;
kemudian perang di Waladana melawan Kumpeni;
kemudian perang melawan Belanda di sebelah utara kota
Demak;
kemudian pertempuran dengan Belanda di Kedungjambal,
kemudian perang dengan balatentara Kumpeni serta Sultan
di Pojok Laroh;
kemudian peperangan menuju ke utara berada di sebelah
selatan kota Lembang Wanasela Krapyak melawan Kumpeni,
van der Pol, dan balatentara Sultan yang dipimpin Adipati
Danurejo;
kemudian perang di Sima dengan Sultan dan balatentara
Kumpeni;
kemudian perang di dalam benteng kedaton (istana) Yogya-
karta, Mataram dan pasukan Sultan serta Belanda;
367
PNRI
INDEX
I A Sinom 9 49 441
B Asmaradana 7 46 322
C Dhandhanggula 10 54 470
D Mijil 6 54 324
II E Durma 7 52 364
F Dhandhanggula 10 48 480
G Pangkur 7 78 546
III H Sinom 9 71 639
I Dhandhanggula 10 35 350
J Mijil 6 115 690
K Durma 7 96 673
IV L Asmaradana 7 57 399
M Dhandhanggula 10 52 520
N Pangkur 7 30 210
0 Durma 7 78 546
V P Dhandhanggula 10 54 540
Q Asmaradana 7 78 546
R Sinom 9 71 639
VII S Pangkur 7 108 756
T Dhandhanggula 10 95 950
U Asmaradana 7 83 581
V Pangkur 7 66 462
IX w Durma 7 88 618
X Dhandhanggula 10 39 390
Y Sinom 9 43 387
X Z Pangkur 7 108 756
368
PNRI
AA Asmaradana 7 64 448
XI AB Durma 7 80 560
AC Dhandhanggula 10 52 520
Ad Sinom 9 27 243
Gunggung - 1.965 15.364
369
PNRI
WARNANIPUN SEKAR, PUPUH, PADA S AHA GATRA
INGKANG PINANGGIH
ING BABAD KEMALON (PAKUNEGARAN)
1. Maskumambang —
2. Pucung - - -
3. Magatruh - - —
4. Gambuh - — —
5. Balabak - — —
6. Wiranggong - -
7. Mijil 2 69 1.014
8. Kinanthi - - —
9. Durma 5 394 2.758
10. Asmaradana 5 328 2.296
11. Jurudemimg - - -
12. Pangkur 5 390 2.730
13. Girisa - - —
14. Sinom 5 261 2.349
15. Dhandhanggula 8 422 4.220
370
PNRI
Babad Kemalon (Paku Negara)
371
PNRI
Salah satu bukti adaiah: dibelahnya pulau Jawa menjadi dua ke-
rajaan: Kasunanan serta Kasultanan dalam sengkalan Wiyati Naga
Rasa Tunggal.
(Sabtu Pahing 3 Jumadilawal Be 1680)
dan ada kisah kepindahan keraton Gamping ke Yogyakarta serta
bukti-bukti sejarah lain.
Kami serahkan kepada sidang peneliti, pembaca umumnya.
Yogyakarta,
Transkriptor dan Pengalih IBahasa
Ki Himodigdoyo
Ki Soeharto
372
PNRI
Momentum Bersejarah
(berdasarkan catatan Pengalih Bahasa)
373
PNRI
7. S 3 Selasa Pon, 1 Dulkangidah Dal Trus Pandhita
Bahing Bumi = 1679 Selesai istirahat di Wijil
kemudian Pangeran Adipati berangkàt ber-
sama balatentaranya, para istri dengan se-
genap putranya.
374
PNRI
15. AD 27 Kamis Pahing, 4 Jumadilakhir. Netra Gana
Bahing Jalmi = 1682 Kanjeng Pangeran Adi-
pati masuk negeri/istana yang berada di
tepi kali Pepe.
Pengalih Bahasa
Ki Himodigdoyo
Ki Soeharto.
375
PNRI
PNRI