მემბრანული ტრანსპორტის სახეები

მემბრანული ტრანსპორტი

პასიური აქტიური

არ იხარჯება ენერგია იხარჯება ენერგია

მიმდინარეობს კონცენტრაციული მიმდინარეობს კონცენტრაციული

გრადიენტის მიმართულებით გრადიენტის საპირისპიროდ

მოლეკულები და იონები გადაადგილდებიან მოლეკულები და იონები გადაადგილდებიან

მაღალიდან დაბალი კონცენტრაციისკენ დაბალიდან მაღალი კონცენტრაციისკენ

დიფუზია გაადვილებული დიფუზია ოსმოსი ენდოციტოზი ეგზოციტოზი

პლაზმურ მემბრანას ახასიათებს შერჩევითი განვლადობა, რაც იმას ნიშნავს, რომ უჯრედის შიგნით იგი ზოგ
ნივთიერებებს უშვებს, ზოგს არ უშვებს. ასევე უჯრედიდან გარეთაც შერჩებითად უშვებს ნივთიერებებს,
ამიტომ უჯრედის შიგნით და გარეთ ნივთიერებათა შედგენილობა და კონცენტრაცია განსხვავებულია.
ნივთიერებათა და იონთა არათანაბარ გადანაწილებაზეა დამოკიდებული უჯრედის ცხოველქმედება და
სიცოცხლე. კონცენტრაცია თანაბრდება უჯრედის სიკვდილის შემდეგ.

უჯრედს აქვს უნარი, მოახდინოს თავის გარემოსთან ნივთიერებათა მიმოცვლის დიფერენცირება. ეს

შესაძლებელი ხდება სწორედ პლაზმური მემბრანისა და მისი შემადგენელი მოლეკულების საშუალებით.

rogorc airebs, aseve hidrofobur naerTebs, membranis gavliT orive mimarTulebiT SeuZliaT gadaadgileba.
gadaadgilebis mi marTulebas am nivTierebaTa koncentracia gansazRvravs. isini yovelTvis maRali koncentraciidan dabali
koncentraciis mimarTulebiT difuziiT gadaadgildebian ..
 დიფუზიის პროცესში ნივთიერებები მაღალი კონცენტრაციის არიდან დაბალი კონცენტრაციის არისკენ
გადადის, სანამ კონცენტრაცია არ გათანაბრდება მთელ სივრცეში. მაგალითად, წარმოიდგინეთ, რომ ვიღაც
ხსნის გამწმენდი ამიაკის ბოთლს შუა ოთახში. თავიდან ამიაკის მოლეკულები ყველაზე კონცენტრირებული იმ
ადგილზე იქნება, სადაც ბოთლი გახსნეს, ოთახის კუთხეებში კი ძალიან ცოტა მოლეკულა იქნება, ან შეიძლება,
საერთოდ არც იყოს. ნელ-ნელა ამიაკის მოლეკულები დიფუნდირდება, ანუ გავრცელდება, და, საბოლოოდ,
ამიაკის სუნს ოთახის კუთხეებშიც იგრძნობთ. თუ ბოთლს დავხურავთ და ოთახს ჩავკეტავთ, ამიაკის
მოლეკულები თანაბრად გადანაწილდება მთელ სივრცეში.

იგივე მოხდება ნებისმიერი სახის მოლეკულების შემთხვევაში: ისინი უფრო მეტი კონცენტრაციის
არიდან უფრო ნაკლები კონცენტრაციის არისკენ გადაადგილდებიან. ამის გასაგებად, შესაბამისად, დროთა
განმავლობაში მოლეკულები ძირითადად მაღლიდან დაბალი კონცენტრაციის არისკენ იმოძრავებს, სანამ
კონცენტრაციები არ გათანაბრდება (და მოლეკულების ორივე მიმართულებით გადასვლა თანაბარალბათური
არ გახდება). ამ პროცესს ენერგიის ხარჯვა არ ესაჭიროება, მეტიც, კონცენტრაციული გრადიენტი თავადაა
დაგროვილი (პოტენციური) ენერგიის სახე და სწორედ ეს ენერგია გამოიყენება კონცენტრაციების
გასათანაბრებლად.

სურათზე ასახულია დიფუზია პლაზმური მემბრანის მიღმა. თავდაპირველად მოლეკულების

კონცენტრაცია გარეთ უფრო მეტია. შესაბამისად, ისინი ძირითადად გარედან შიგნით მოძრაობენ,

უჯრედში შედიან, სანამ მათი კონცენტრაცია ორივე მხარეს არ გათანაბრდება.

გაადვილებული დიფუზია

ზოგი მოლეკულა, მაგალითად, ნახშირორჟანგი და ჟანგბადი, პირდაპირ გაივლის პლაზმურ

მემბრანას დიფუზიით, მაგრამ ზოგს დახმარება სჭირდება მემბრანის ჰიდროფობური შუაგულის

გადასაკვეთად. გაადვილებული დიფუზიის დროს მოლეკულები მემბრანაში სპეციალური ცილების,

გადამტანებისა და არხების დახმარებით გადიან.

ამ მოლეკულებს თავიანთი კონცენტრაციული გრადიენტები აქვს, შესაბამისად, მათთან ერთად

პოტენციალიც, დიფუზიით შევიდნენ უჯრედში ან გამოვიდნენ, გრადიენტის მიხედვით. თუმცა, იმის

გამო, რომ ისინი პოლარულნი ან დამუხტულნი არიან, მემბრანის ფოსფოლიპიდურ ნაწილს

დამოუკიდებლად ვერ კვეთენ. გაადვილებული ტრანსპორტის ცილები გზას უხსნიან ამ მოლეკულებს,

რადგან საშუალებას აძლევენ, მემბრანა ჰიდროფობურ შუაგულთან შეუხებლად გაიარონ.

გაადვილებული ტრანსპორტის ცილების ორი ძირითადი სახეა არხები და გადამტანები.

არხები

ცილოვანი არხები მემბრანის მთელ სისქეს იკავებს და მასში ქმნის ჰიდროფილურ გვირაბებს,

რომელთა დახმარებითაც სამიზნე მოლეკულებს მემბრანის მიღმა გაღწევა შეუძლია დიფუზიით. არხები

ძალიან სელექტიურია, ანუ შერჩევითი, და მხოლოდ ერთი სახის მოლეკულას ატარებს (ან რამდენიმე

სახის, ძალიან მსგავს მოლეკულას). არხში არსებულ გასავალში პოლარულ და დამუხტულ ნაერთებს ისე

შეუძლია გავლა, რომ მემბრანის ჰიდროფობურ შუაგულთან კონტაქტი არ უწევს, რაც შეანელებდა ან

საერთოდ შეაჩერებდა მათ შესვლას უჯრედში.

ცილოვანი არხის გამოსახულებზე ჩანს არხი და სპეციფიკური მოლეკულა, რომელიც გადის მასში და

მემბრანას კვეთს (თავისი კონცენტრაციული გრადიენტის შესაბამისად).

_მოდიფიცირებული სურათის წყაროა „გაადვილებული დიფუზიის სქემა უჯრედის მემბრანაში", მარიანა

რუიზ ვილიარეალის ნამუშევარზე დაყრდნობით (საჯარო დომენი)._

აქვაპორინები ცილოვანი არხებია, რომელთა მეშვეობითაც წყალი ძალიან სწრაფად გადის მემბრანაში. ეს

არხები ძალიან მნიშვნელოვანია მცენარეულ უჯრედებში, სისხლის წითელ უჯრედებსა და თირკმლის

ზოგ ნაწილში (სადაც ისინი უზრუნველყოფენ, რომ შარდით რაც შეიძლება ნაკლები წყალი დაიკარგოს).

ზოგი ცილოვანი არხი მუდმივად ღიაა, ზოგი კი „ჭიშკრიანია", რაც ნიშნავს, რომ ისინი განსაზღვრული

სიგნალის პასუხად იხურება ან იხსნება (ელექტრული სიგნალის ან რაიმე მოლეკულის დაკავშირების

პასუხად). ელექტრული სიგნალების გადაცემაში მონაწილე უჯრედებს, მაგალითად, ნერვულ და კუნთის

უჯრედებს, ნატრიუმის, კალიუმისა და კალციუმის იონების ჭიშკრიანი არხები აქვთ მემბრანაში. მათი

გაღებისა და დახურვისას ამ იონების უჯრედშიდა კონცენტრაციები იცვლება, რაც მნიშვნელოვანია

ელექტრული სიგნალის მემბრანის გასწვრივ გადასაცემად (ნერვულ უჯრედებში) და კუნთის

შეკუმშვისთვის (კუნთის უჯრედებში).

ცილამატარებლები

გაადვილებულ ტრანსპორტში ჩართული ტრანსმემბრანული ცილების კიდევ ერთი სახეა

გადამტანები. გადამტან ცილებს შეუძლია, ფორმა იცვალოს და ამით სამიზნე მოლეკულა მემბრანის ერთი

მხრიდან მეორე მხარეს გადაიტანოს.

დიაგრამაზე ასახულია, როგორ უკავშირდება გადამტანი ცილა სამიზნე მოლეკულას მემბრანის ერთ

მხარეს, იცვლის ფორმას და მემბრანის მეორე მხარეს გამოათავისუფლებს მას.

არხებითა და გადამტანებით ნივთიერებათა ტრანსპორტი სხვადასხვა სიჩქარით მიმდინარეობს.

ზოგადად, ცილოვანი არხებით მოლეკულები უფრო სწრაფად გადის მემბრანაში, ვიდრე გადამტანებით.

ეს იმიტომ, რომ არხები უბრალოდ გვირაბებია, გადამტანებისგან განსხვავებით მათ არ უწევთ ფორმის

ცვლილება და საწყის მდგომარეობაში დაბრუნება თითოეული მოლეკულის გადატანისას. ტიპურ

ცილოვან არხში შესაძლებელია, წამში ათობით მილიონმა მოლეკულამ გაიაროს, გადამტანმა ცილამ კი

შეიძლება, დაახლოებით ათასი მოლეკულა გადაიტანოს წამში^.

 ოსმოსი ასევე პასიური ტრანსპორტის სახეა. ოსმოსი წყლის დიფუზიაა შერჩევითი მემბრანის

გავლით. ამ დროს წყალი გადაადგილდება , წყლის მაღალი კონცემტრაციიდან დაბალი

კონცენტრაციისკენ, ოღონდ იქით, სადაც გახსნილი ნივთიერების კონცენტრაცია მათალია.

ოსმოსი განვიხილოთ სისხლის უჯრედების მაგალითზე. თუ ერითროციტებს მოვათავსებთ

ჰიპერტონულ ხსნარში, ოსმოსის გამო უჯრედებიდან წყალი სისხლის პლაზმაში გამოვა, უჯრედი

დაიჩუტება და შეიჭმიხნება, თუ მოვათავსებთ იზოტონურ ხსნარში უცვლელი დარჩება, ხოლო თუ

მოვათავსებთ ჰიპოტონურ ხსნარში, ოსმოსის გამო წყალი სისხლის პლაზმიდან უჯრედში შევა, შედეგად,

უჯრედი გაიბერება და გასკდება.

wyali niadagidan fesvis ujredSi membranis gavliT xvdeba. is ujredis araorganuli da organuli nivTierebebisken

iswrafvis, radgan wylis koncentracia niadagSi ufro maRalia, vidre ujredis SigniT. xsnars, romelSic naklebi nivTierebaa

gaxsnili citozolTan SedarebiT, hipotonuri hqvia. xsnari, romelic citozolTan SedarebiT gaxsnili nivTierebis met

raodenobas Seicavs hipertonulia. ujredSi Sesuli wyali zrdis misi SigTavsis moculobas da Zlier awveba ujredis kedels. am

movlenas turgori hqvia. am dros ujredSi wneva imdenad izrdeba, rom osmosis procesi wydeba. rom ara ujredebis

mtkice kedeli, Sesuli wyali wneviT aucileblad gaxeTqavda kedels.

hidrofiluri nivTierebebisa da ionebisTvis fosfolipidebis hidrofoburi ormagi Sre gadaulaxavi barieria. maT
transportirebaSi membranuli cilebi monawileoben. zogi maTgani arxs warmoqmnis, zogi ki ikavSirebs nivTierebas ujredis
gareT da ise Seaqvs ujredSi. Na -is, K K -is, Ca -is, Cl -is ionebi e.w. ionuri arxebis saSualebiT gadaadgildebian. ionuri arxebi
uSualod ar ukavSirdebian gadasatan molekulebs. arxebi membranis gamWoli cilebia, romlebic hidrofilur `derefnebs~
qmnian. masSi gavla mxolod garkveuli zomisa da muxtis mqone ions SeuZlia.

cila-transporterebi ki fizikurad ukavSirdebian gadasatan molekulas. am dros maTi konformacia ise icvleba, rom
sabolood gadasatani molekula ujredis SigniT aRmoCndeba. ase gadaitaneba glukoza Cveni kunTebisa da RviZlis ujredebSi,
eriTrocitebSi.
ionis gadaadgileba arxiT glukozis gadaadgileba transporteriT

amave transporteris saSualebiT glukozam SeiZleba datovos RviZlis ujredi da gareT gamovides. magaliTad, rodesac sisxlSi
glukozis raodenoba mkveTrad mcirdeba, RviZlis ujredebidan glukoza sisxlSi gadadis. ionebisa da hidrofiluri
nivTierebebis transports membranis gavliT gaadvilebuli difuzia uwodes. arc erTi saxis difuziaze ujredi energias ar
xarjavs, vinaidan difuzia yovelTvis nivTierebaTa maRali koncentraciidan dabalis, anu koncentraciuli gradientis
mimarTulebiT xdeba. aseT transports pasiuri transporti hqvia.

aqtiuri tranporti

xandaxan saWiroa, rom nivTierebebma koncentraciuli gradientis sawinaaRmdegod imoZraon, anu gadaadgildnen iqiT, sadac
maTi koncentracia isedac maRalia. am SemTxvevaSi ujredi nivTierebaTa transportirebaze did energias xarjavs. aseT
transports aqtiuri transporti uwodes. magaliTad: kuWSi mJaვა aris SenarCunebas uzrunvelyofs mis epiTeluri ujredebis
plazmur membranaSi CaSenebuli cila, e.w HH+K+-atf-aza. atf — adenozintrifosformJava didi energiis Semcveli
nivTierebaa, romelzec Cven kidev gveqneba mogvianebiT saub a ri. H+K+-atf-aza fermentia, romelic Slis atf-s da am
dros gamoTavisuflebul energias iyen ebs imisaTvis, rom ujredidan gareT gamotumbos H+ , xolo ujredSi mis nacvlad K+
Seitanos. atf

fagocitozi pinocitozi

receptor-damokidebuli endocitozi

aqvaporini

pinocitozis gziT ujredSi koloiduri xsnarebi, suspenziebi xvdebian. am dros membrana gamonazardebs ar warmoqmnis. is
citoplazmisken izniqeba, gars ertymis siTxes da warmoqmnili, SedarebiT mcire zomis vakuolebi citoplazmaSi
aRmoCndebian. pinocitozis unari ujredebis umravlesobas, maT Soris mcenareul ujredebsac axasiaTebs. pinocitozs
ujredebis `wylis smas~ adareben.

makromolekulebis transportirebisTvis ujredi gansakuTrebul xerxs mimarTavs. nukleinis mJavebi, cilebi, mikrobebi plazmur
membranaSi ifuTeba da ise aRwevs ujredSi. am process endocitozi (endo _ SigniT, cito _ ujredi) uwodes. arsebobs
endocitozis ramdenime forma. fagocitozis dros membrana gamonazardebs warmoqmnis, romelic gars ertymis
baqteriebsa da virusebs. warmoiqmneba vakuoli, romelic mowydeba membranas da citoplazmaSi gadaadgildeba.

zogi makromolekula ujredSi ise ver SeaRwevs, Tu mas plazmur membranaze moTavsebuli receptori winasw ar ar amoicnobs.
aseT endocitozs receptor-damokidebuli endocitozi hqvia. am gziT xvdeba ujredSi, magaliTad, qo lesterini, rkiniT
datvirTuli transferinis molekulebi, sxvadasxva med ikamenti. endocitozis sawinaaRmdego procesi egzocitozia. am dros
ujredSi warmoqmnili maRalmolekuluri nivTierebebi membranaSi SefuTulebi toveben ujreds. sainteresoa, rogor
gadalaxavs membranis hidrofobur bariers wylis polaruli molekula _ wyalsa da lipidebs xom erTmaneTi sZuls. wyali
membranis uwvriles forebSi moZrao bs, roml ebSic sxva polaruli, ufro didi zomis mo- lekulebi ver eteva. cilebs,
romlebic am for ebs qmnian, aqvaporinebi daarqves. miuxedavad imisa, rom wylis molekula polarulia, is imdenad
pataraa, rom membranis odnav `gaTxevadebisas~, mas fosfolipidebis kudebs Sorisac SeuZlia gaZroma.