TYT

KONU ANLATIMLI
FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ

İnsanların evrende ve doğada gerçekleşen olayları me- 4) Termodinamik

rak etmesi ile fizik biliminin temelleri atılmıştır. Fizik bilimi,
çalışma alanı çok geniş olduğu için alt dallara ayrılmıştır.
Fiziğin Alt Dalları
Enerjinin madde içinde nasıl yayıldığını ve nasıl iletildiğini
inceler. Isının madde içindeki hareketini, ısıl olayların olu-
şumu ile oluşma koşullarını, enerji ve entropi kavramları
kullanarak açıklar.

5) Atom Fiziği
Elektrik
Atomların yapısını oluşturan unsurların birbirleriyle nasıl
Atom etkileştiğini inceler.
Mekanik
fiziği
6) Katı Hâl Fiziği
FİZİĞİN
Manyetizma ALT Termodinamik Yoğun hâldeki maddelerin elektriksel, manyetik, optik ve
ALANLARI esneklik özelliklerini araştıran fiziğin alt alanıdır. Katı hâl
Nükleer fiziği öncelikle kristallerle ilgilenir. Kristallerin oluşumu,
Optik
fizik atomların kristal içindeki dağılımı, yarı iletkenler ve süper
iletkenler incelediği konulardır.
Katı hâl
fiziği
7) Nükleer Fizik
Atomdan çok daha küçük atom çekirdeğinin; yapısını, te-
1) Mekanik mel özelliklerini, parçacık yapısını, bağ enerjisini, kararsız
Cisimlerin nasıl hareket ettiklerini ve nasıl etkileştiklerini çekirdeklerin nasıl ışıma yaptığını inceler.
temel fizik ilkeleri ile inceler.
8) Yüksek Enerji ve Plazma Fiziği
Klasik mekanik ya da Newton mekaniği olarak da adlan- Yüksek enerji fiziği; maddenin en temel yapısını anlamak
dırılır. ve bu temel yapı taşlarının birbirleriyle etkileşme meka-
Kinematik sadece hareketi, dinamik hareket ile kuvvet nizmalarının nasıl olduğunu teorik ve deney olarak ortaya
arasındaki etkileşimi, statik ise denge konumundaki ka- koymaktadır. Bu bakımdan parçacık fiziği, gelişimi itiba-
tıların mekaniğidir. riyle evrenin oluşumunun ilk anlarına yani büyük patlama
kozmolojisine kadar dayanır. Plazma fiziği ise; Güneş ve
2) Elektromanyetizma diğer yıldızların yapısını ve enerjilerinin kaynağını inceler.
Maddenin yapısındaki elektron ve protonların sahip ol- Dünya üzerinde bu enerjinin nasıl üretilebileceğini ve kul-
duğu elektrik yüklerini, bunların neden olduğu elektriksel lanılabileceğini araştırır.
alanı ve elektriksel kuvveti inceler.
Fizik Biliminin Diğer Bilim Dalları İle İlişkisi
Dünyanın manyetik alanını, manyetik maddelerden ve Fizik bilimiyle ilgili kanun ve teoriler kimya, biyoloji ve di-
elektrik akımından oluşan manyetik alanı inceler. Tıpta ğer bilim dallarındaki birçok olayı açıklamada kullanılır.
kullanılan manyetik rezonans uygulamalarında manyetiz- Bir ağacın kökleri yardımı ile aldığı suyu yapraklarına na-
madan yararlanılır. sıl taşıdığı sorusu ise akışkanlar, basıncın yüksek olduğu
yerden düşük olduğu yere doğru akar ilkesi ile ifade edilir.
3) Optik
Işıkla ilgili olayları, ışığın saydam ortamlardaki davranış- Sağlık sektörü düşünüldüğünde görüntüleme cihazları
larını (yansıma, kırılma, aydınlanma) inceler. (röntgen, MR, kalp elektrosu), inşaat mühendislerinin sta-
 FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ

tik kurallarını uygulayarak güvenli binalar inşa etmeleri, ODAKLAN

elektrik mühendislerinin elektrik üzerine çalışma yaparak
uydu haberleşmeleri, bilgisayar sistemleri, televizyon ve
diğer iletişim araçları gibi çok alanda geliştirdikleri tekno-
lojilerle elektrik hayatımızın bir parçası olmuştur. Temel büyüklüklerin hepsi skalerdir.

Fiziksel Niceliklerin Sınıflandırılması

Vektörel Büyüklükler
1) Temel ve Türetilmiş Büyüklükler Birim ve büyüklüğü (sayısal değeri) ile beraber yön belir-
Temel Büyüklükler tilerek ifade edilen büyüklüklere vektörel büyüklük denir.
Tek başına ifade edilebilen büyüklüklerdir. ¢x¶ = 7 m † Yer değiştirme F¶ = 5N † Kuvvet
2
Gösterim Birim Sembol v¶ = 3 m/s † Hız a¶ = 1 m/s † Kuvvet
Uzunluk L metre m
Kütle m kilogram kg
ODAKLAN
Sıcaklık T kelvin K
Işık şiddeti I candela cd
Zaman t saniye s Skaler büyüklükler ile işlem yapılırken değerler ma-
Akım şiddeti i amper A tematiksel olarak toplanabilir ya da çıkarılabilir. An-
cak vektörlerle işlem yapılırken aynı yönlü vektörlerin
Madde miktarı n mol mol
toplamı matematiksel toplanabilirken zıt yönlü vek-
Türetilmiş Büyüklükler törlerin toplamı (bileşkesi) matematiksel farkı kadar
olur.
Temel büyüklüklerin en az iki tanesi kullanılarak elde edi-
len büyüklüklerdir.

Kuvvet ¡ F ¡ Newton , F = m · a
F¶1 = 5N
Hacim ¡ V ¡ metreküp, V = a · b · c R¶ = 5 + 7 = 12N
K F¶2 = 7N ¡ K
1 m2
Enerji ¡ E ¡ Joule , E = mgh = mV 2 ¡ Joule = kg · 2
2 s
F Newton
Basınç ¡ P ¡ Pascal, P = s ¡ Pascal =
m2 F¶1 = 5N
F¶2 = 7N R¶ = 7 – 5 = 2N
metre , Tx ¡ metre m K ¡ K
Hız ¡v ¡ v= = s
saniye Tt saniye
· · · ·
· · · ·
F¶1 = 5N R¶ = 7 + 5 – 4 = 8N
F¶3 = 4N
2) Skaler ve Vektörel Büyüklükler
K F¶2 = 7N ¡ K

Skaler Büyüklükler
Cisme uygulanan vektörlerin bileşkesi büyük olan vektör
Birim ve büyüklüğü (sayısal değeri) ile ifade edilen büyük-
yönündedir.
lüklere skaler büyüklük denir.
† Bir vektörün önüne – işaretinin gelmesi ise yalnızca
x = 5m † Uzunluk t = 10 s † Uzunluk
vektörün + işaretlisine göre ters yönde olacağını ifade
3
m = 2 kg † Kütle v=7m † Kütle eder.
I = 3 cd † Işık Şiddeti v = 15 m/s † Sürat
F¶1 = 5N F¶1 = 5N
T = 23 K † Sıcaklık E = 100 j † Enerji F¶2 = 7N
K R¶ = F¶1 – F¶2 ise; K R¶ = 5 + 7 = 12
A=2A † Akım Şiddeti P = 11 Pa † Basınç –F¶2 = 7N
 FİZİK BİLİMİNE GİRİŞ

Fizik ve Bilim Araştırma Merkezleri

ALTIN SORU
Bilimin gelişmesi ve günlük yaşama kazandırılması ama-
cıyla bilim insanlarının birlikte çalışma imkânı buldukları
I. Ağırlık
ve bilimsel çalışmalarını, buluşlarını, projelerini, bilgiye
II. Kütle
ulaşma yol ve yöntemlerini paylaştıkları merkezlere “Bi-
lim Araştırma Merkezleri” denir. III. Zaman
TÜBİTAK (Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Yukarıdakilerden hangileri temel büyüklüktür?
Kurumu):
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
1963 yılında fen bilimlerindeki araştırmaları destek-
lemek için kurulmuştur. 1983 yılında yarı iletken tek- D) I ve III E) II ve III
nolojisi alanında araştırma yapabilmesi için kurulan
YİTAL’de ilk millî akıllı kart tümdevresi yapılmıştır. ALTIN ÇÖZÜM
TAEK (Türkiye Atom Enerji Kurumu):
Nükleer enerjinin ülke yararına kullanımını sağlamak, bu Kütle
enerjinin kullanımından kaynaklanabilecek radyasyonun Temel büyüklük
Zaman
neden olabileceği zararlı etkilerden korunmak için gereken
Ağırlık Türetilmiş büyüklük
ilke ve esasları belirlemek, tarım ve gıda malzemelerindeki
radyoaktive analizlerini yapmak, kanser teşhis ve tedavisi Cevap: E
için kullanılan cihazları takip etmek, moleküler genetik araş-
tırma yapılması gibi birçok alanda çalışmalar yapmaktadır.
ASELSAN (Askerî Elektronik Sanayi): ÇIKMIŞ SORU
Türk savunma sanayisinin birçok alanında olduğu gibi ha-
berleşme konusunda da önder olan bir kuruluştur. Türk Formula1 araba yarışlarını sunan bir spiker yayın esna-
Silahlı Kuvvetlerinin uydu haberleşme ihtiyaçlarını karşı- sında,
lamak için çalışmalar yapan öncü bir kuruluştur. ASEL- • En hızlı araba bir turu 2 dakikada tamamladı.
SAN Mikrodalga Modülleri Japonya’dan fırlatılan araçla
ISS’ye (Uluslararası Uzay İstasyonu) yollandı. Modüller • Hava sıcaklığı 23 °C’dir.
bir yıl ISS’de doğrudan uzay şartlarına maruz kaldıktan • Pistin uzunluğu 10 kilometredir.
sonra Nisan 2018’de dünyaya geri getirildi.
gibi bilgiler vermiştir.
CERN (Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi):
Dünyanın en büyük parçacık fiziği laboratuvarı olan CERN Buna göre, spikerin verdiği bilgilerdeki birimlerin SI
İsviçre - Fransa sınırında yer almaktadır. Büyük Hadron birim sistemindeki karşılıkları aşağıdakilerden hangi-
Çarpıştırıcısı’nda yapılan deneyler sayesinde parçacıkla- sidir?
rın sınıflandırılarak tanımlanması, evrenin oluşumunun ve
Zaman Sıcaklık Uzunluk
geleceğinin anlaşılması gibi soru ve sorunların çözümle-
A) saat Fahrenheit derece kilometre
nerek cevap bulması amaçlanmaktadır.
B) saniye Kelvin metre
NASA (Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi):
C) dakika Celcius derece kilometre
Amerika’da bulunan dünyaca ünlü bilim araştırma mer-
kezlerinden biri olan NASA, uzay ve uzayda bulunan gök D) saniye Celcius derece kilometre
cisimleri hakkında uyguladığı projelerle insanlığa önemli E) saat Kelvin metre
bilgiler vermektedir.
ESA (Avrupa Uzay Ajansı): ÇÖZÜM
Avrupa’nın uzay programını hazırlamak ve gerçekleştir- Birinci cümlede tur süresinden bahsettiği için zaman
mek için yirmi iki ülkenin üyeliği ile Fransa’da kurulmuştur. birimi olan saniye, ikinci cümlede sıcaklıktan bah-
ESA’da hazırlanan programlar; Evren ve Dünya hakkın- settiği için birimi Kelvin, üçüncü cümlede uzunluktan
daki bilgileri artırmayı, uydu tabanlı teknolojiler geliştirme- bahsettiği için birimi metre olacaktır.
yi ve Avrupa uzay endüstrisindeki gelişmeleri tanıtmayı
Cevap: B
amaçlar.
 MADDE VE ÖZELLİKLERİ

Kütle, hacim ve eylemsizliğe sahip her şey maddedir. Düzgün geometrik şekli olmayan cisimlerin hacimleri ise
Madde katı, sıvı, gaz ve plazma hâlinde bulunabilir. dereceli silindir ile ölçülür. Taşırma kabı içerisindeki su-
yun yer değiştirme miktarı bu kaplara bırakılan cismin
Kütle
hacmi kadardır.
Değişmeyen madde miktarıdır. Eşit kollu terazi ile ölçülür.
SI birim sisteminde birimi kilogram (kg) dır.
3 6
1 Ton(t) = 10 kilogram(kg) = 10 gram(g) = 10 miligram(mg)
9 15 50 ¡ 50
10 ¡
10
Yukarıdaki kütle birim dönüşümlerine bakıldığında
9 –9
1 Ton = 10 mg iken 1 mg = 10 Ton olacaktır. vcisim = 5 cm
3
vcisim = 10 cm
3

Hacim
Özkütle
Bir maddenin boşlukta kapladığı yerdir. SI birim sistemin-
3
Birim hacimdeki madde miktarıdır. d ile gösterilir. Sabit
de birimi metreküp (m ) tür.
sıcaklık ve basınç altında özkütle maddeler için ayırt edici
3 3 3 6 3
1 m = 1·10 desimetreküp(dm ) = 1·10 santimetreküp(cm ) bir özelliktir.
Yukarıdaki hacim birimi dönüşümlerine bakıldığında
m
3 –3 3 –6 3 d= ile hesaplanır.
1 cm = 10 dm = 10 m olacaktır. V
ODAKLAN Kütle

Kütle - hacim grafiğinin eği-

m
mi özkütleyi verir.
Günlük hayatta karşımıza çıkan litre (L) ifadesi de
m
3
hacim birimi olup 1 L = 1 dm yani 1 L = 10 m
–3 3 eğim = tana = =d
a V
birime denk gelmektedir. Aynı zamanda litrenin alt Hacim
V
birimlerinden olan mililitre (mL) ifadeside karşımıza
ODAKLAN
çıkabilir. Bu birimler arasında;
3 3 –3 3
1 L = 10 mL = 1 dm ya da 1 mL = 10 L = 1 cm
dönüşümleri yapılabilir.
Suyun özkütlesinin sıcaklığa bağlı olarak özel bir
durumu vardır. Suyun özkütlesi, 0°C’den +4°C’ye
Hacim Ölçümü 3
doğru artar ve en yüksek değeri olan g/cm ’e ulaşır.
Düzgün geometrik cisimlerin hacimleri matematiksel ifade +4°C’den sora özkütlesi düşmeye başlar. Su dışın-
kullanılarak hesaplanabilir. daki sıvıların çoğunun katı hâlinin özkütlesi, sıvı hâl-
r lerinin özkütlesinden daha büyüktür. Bu nedenle katı
a c
a b hâlleri sıvı hâllerinde yüzmez, dibe batar. Buz ise su
h
r üzerinde hacminin 1/9’i batacak şekilde yüzer.
a a

Küp Dikdörtgen Silindir Küre Günlük Hayatta Özkütle

v=a
3 Prizma v = ∏r · h
2
v = 4 ∏r
3
v=a·b·c 3 Günlük hayatımızda yer alan gemilerin yüzmesi, ısınan
havanın yükselmesi, süt kaymağının yüzeyde toplanma-
 MADDE VE ÖZELLİKLERİ

sı, rüzgârın oluşması, balonun uçması, kan ve idrar tah- • Suyun cama yapışması, boyanın duvara yapışması ör-
lilinin yapılması gibi birçok konuda özkütle özelliğinden nek olarak verilebilir.
faydalanılırken yumurtanın tazeliğinin kontrol edilmesi,
petrolden benzin, gaz yağı, mazot gibi ürünlerin elde
• Tozlu, kirli ve pürüzlü yüzeyler suyun tutunmasını ar-
tırır.
edilmesi gibi uygulamalarda özkütle farkından yararlanı-
lır. Bununla beraber kuyumculuk, porselen yapımı, ebru Kohezyen Kuvveti
çalışmaları gibi teknik ve sanatsal çalışmalarda da özküt-
• Aynı madde tanecikleri arasındaki çekim kuvvetine ko-
leden yararlanılmaktadır. hezyon kuvveti denir.
Dayanıklılık • Su damlacıklarının küresel oluşunun sebebi kohezyon
Katı cisimlerin kendilerine uygulanan kuvvete karşı özel- kuvvetidir.
liklerini kaybetmeden gösterdikleri dirence dayanıklılık
denir.

Bir cismin dayanıklılığı;

• yapıldığı maddenin cinsine,

• şekline,
Su Cıva
• boyutuna, Adezyon > Kohezyon Kohezyon > Adezyon
• sıcaklığına
Yüzey Gerilimi
bağlıdır.

ODAKLAN

Düzgün yükselen katı cisimlerin dayanıklılığı Sıvı moleküllerinin her yönde birbirlerine kohezyon (çe-
1 kim) kuvveti uygulaması sonucu yüzeyde esnek bir zar
oranı ile doğru orantılıdır. varmış gibi davranmasına yüzey gerilimi denir.
yükseklik
Küçük böceklerin su üzerinde yürümesi, ataş ya da toplu
iğnenin su yüzeyinde durabilmesi yüzey gerilimi sayesin-
ALTIN SORU
dedir.

r 2r 1. Sıvının sıcaklığı artıkça yüzey gerilimi azalır.

2. Sabun ve deterjan suyun yüzey gerilimini azaltır.

K 2h L 2h M 2h
h 3. Suya tuz karıştırmak yüzey gerilimini değiştirir.
h
4. Dış basıncın artması yüzey gerilimini artırır.
Aynı maddeden yapılmış K, L, M cisimlerinin
DK, DL, DM dayanıklılıkları arasındaki ilişki nedir? 5. Sıvının cinsine göre yüzey gerilimi değişir.

Kılcallık
ALTIN ÇÖZÜM
• Sıvıların adezyon ve kohezyon kuvvetleri etkisiyle ince
kılcal borularda yükselmesi ya da alçalmasına kılcallık
1 1 denir.
Dayanıklılık a D = DL = DM = olur.
yükseklik K 2h
• Peçetenin suyu emmesi, suyun ağacın üst yaprakla-
Adezyon Kuvveti rına ulaşması, küp şekerin çayı emmesi kılcallık etkisi
sonucu gerçekleşen olaylardan bazılarıdır.
• Farklı maddelerin tanecikleri arasındaki çekim kuvveti-
ne adezyon (yapışma) kuvveti denir.
 HAREKET VE KUVVET

Hareket; öteleme, dönme ve titreşim olmak üzere üçe ayrı- Yer de€ifltirme Tx
lır. Cismin bir doğru boyunca sürekli aynı yönde gitmesi öte- H›z = (v=
Zaman Tt
leme, bir merkez etrafında hareketine dönme, iki nokta ara- Cismin birim zamanda aldığı yola sürat denir.
sında gidip gelmesi hareketine ise titreşim hareketi denir.
Skaler bir büyüklüktür. Birimi m/s dir.
Konum (x¶)
Al›nan yol Tx
Cismin başlangıç (referans) noktasına göre bulunduğu Sürat = (v=
Zaman Tt
uzaklıktır. Vektöreldir ve birimi metredir.

x¶ = 3 m Ortalama Hız (v¶ort)

x=0
Cismin birim zamandaki toplam yer değiştirmesidir. Vek-
Yerdeğiştirme (¢x¶) ve Alınan Yol (¢x) töreldir. Birimi m/s dir.

Cismin ilk konumu ile son konumu arasındaki kuş uçuşu Toplam Yer De€ifltirme fTx
Ortalama H›z = ( v ort =
mesafeye yerdeğiştirme denir ve vektörel bir büyüklüktür. Zaman Tt

Cismin ilk konumu ile son konumu arasında izlediği rota-

İvme (a¶)
nın uzunluğuna alınan yol denir ve skaler bir büyüklüktür.
Cismin birim zamandaki hız değişimidir. Vektöreldir. Biri-
x¶1 2
x¶2
mi m/s dir.
¢x¶: Yerdeğiştirme
A B (son konum) H›z De€iflimi Tv v - v ilk
x¶3 ‹vme = (a= ( a = son
(son konum) Zaman Tt Tt

Şekildeki hareket için;

ODAKLAN
† x¶1 , x¶2 ve x¶3 vektörleri birer konum vektörüdür.

† ¢x¶1 yani ilk konumdan son konuma doğru çizilen vek-

tör, yer değiştirme vektörüdür.
Cismin sahip olduğu ivme cisme etki eden net kuv-
¢x¶ = xso¶n – xilk¶ vetten kaynaklanırken hız değişimi ivmeden kaynak-
† ¢x yani alınan yol x¶1 , x¶2 ve x¶3 konum vektörlerinin lanır. Yani cismin ivmesi varsa hızı değişir. Örneğin
büyüklüklerinin toplamıdır. arabada gaz pedalına basıldığı zaman araba ivme
kazanır ve hızlanırken, frene basıldığı zaman ivme
¢x = x1 + x2 + x3
kazanarak yavaşlar.
ODAKLAN

Düzgün Doğrusal Hareket (Sabit Hızlı Hareket)

Bir doğru boyunca yapılan harekete doğrusal hareket, bu

Yerdeğiştirme ve alınan yol birimleri metredir. hareket esnasında hız değişmiyorsa (hız sabit ise) bu ha-
rekete düzgün doğrusal hareket denir.
Hız (v¶) ve Sürat (v)
Zaman (s) 0 t 2t 3t
Cismin birim zamandaki yer değiştirmesine hız denir.
Konum (m) 0 3x 6x 9x
Vektörel bir büyüklüktür. Birimi m/s dir.
 HAREKET VE KUVVET

Düzgün doğrusal hareket yapan aracın zaman ve konum KUVVET

değerleri şekildeki gibi olsun.
Cisimlerin şeklinde, hareket durumlarında değişikliğe yol
Bu aracın konum - zaman grafiği açabilen etkiye kuvvet denir. Vektörel bir büyüklüktür. F
Konum ile gösterilir. Birimi N (Newton) dur.

9x Kuvvet

6x
Temas Gerektiren Temas Gerektirmeyen
3x
a
Zaman • İtme - çekme kuvveti • Elektriksel kuvvet
t 2t 3t
• Rüzgârın uyguladığı • Manyetik kuvvet
Bu grafiğin eğimi aracın sahip olduğu hızı verir. kuvvet • Kütle çekim kuvveti
Tx • Sürtünme kuvveti • Atom çekirdeğindeki
E€im = tan a = =v
Tt • Kas gücü ile uygula- nükleer kuvvetler
şeklinde olur. nan kuvvetler • Alan etkisinde oluşan
kuvvetler

ALTIN SORU
Güçlü Nükleer Kuvvet

x(m) Atom çekirdeğindeki proton ve nötronların bir arada

durmasını sağlar. En kuvvetli (şiddetli) kuvvettir.
K
3x L
Doğadaki Temel Kuvvetler

Zayıf Nükleer Kuvvet

2x
x Atomaltı parçacıkların ve atom çekirdeğinin kararsız
0 t(s) olmasından sorumludur.
t 2t 3t 4t

Elektromanyetik Kuvvet
Düzgün doğrusal hareket yapmakta olan K ve L Elektriksel yüklerin arasındaki kuvvettir.
araçlarının konum - zaman grafikleri şekildeki gibidir.
Kütle Çekim Kuvveti
vK
Araçların hızlarının oranı kaçtır? Temel kuvvetlerin arasındaki en zayıf olan kuvvettir.
vL
Menzili sonsuzdur. Kütlesi olan her türlü varlığın bir-
birlerine uyguladığı çekim kuvvetidir.

Bileşke Kuvvet

ALTIN ÇÖZÜM Bir cisme etki eden bütün kuvvetlerin vektörel toplamıdır.
Bir cisme etki eden kuvvetlerin bileşkesi sıfır ise o cisim
3x dengelenmiş kuvvetlerin etkisi altındadır. Cisme etki
K’nin eğimi † tan a = vK =
t eden kuvvetlerin bileşkesi sıfır değil ise cisim dengelen-
2x memiş kuvvetlerin etkisi altındadır.
L’nin eğimi † tan a = vL =
4t
Newton’un Hareket Yasaları

3x 1. Eylemsizlik Prensibi
vK t
& v = x = 6 olur. Eylemsizlik cisimlerin kütlelerinden dolayı hareket durum-
L
larını değiştirmek isteyen etkilere direnmesi, karşı koyma-
2t
sıdır.
 HAREKET VE KUVVET

Cisimler olağan hareket durumlarını korumak ister. Dur-
makta olan cisimlerin durma eğilimini, hareket hâlindeki
cisimlerin hareketlilik hâlini korumak istemesi eylemsizliktir.
2. Dinamiğin Temel Prensibi
Sürtünmesiz yatay düzlemde durmak-
F∂
M ta olan cisme F kuvveti uygulanırsa
cisim hızlanır ve ivme kazanır.
Cismin ivmesi F net = m $ a ile hesaplanır.
hareket doğrultusunda cisme etki eden
kuvvetlerin bileşkesi
3. Etki - Tepki Prensibi
FTepki=G Ağırlığı G olan cismin yatay düzleme
uyguladığı kuvvet Fetki = G olurken
yatay düzlemin cisme uyguladığı
G
kuvvet Ftepki = G olur.
Fetki=G Etki - tepki kuvvetleri yüzeye dik, zıt
yönlü ve eşit büyüklüktedir.
Sürtünme Kuvveti
Temas hâlindeki yüzeyler arasında hareket veya zor-
lamaya karşı oluşan kuvvete sürtünme kuvveti denir.
Yönü, cismin hareket yönüne zıttır.

Yüzeylerin cinsine ve yüzeye dik olarak etki eden kuvve-

ÇIKMIŞ SORU
te bağlıdır.

fs = k · N
Hareket hâlindeki bir otomobil, tren ve uçağın sahip ol-
dukları hızlar ve bu araçlara hareketleri süresince etki fs: Sürtünme kuvveti
eden net kuvvetlerin büyüklükleri ile ilgili bilgiler aşağıda
belirtildiği gibidir: k: Sürtünme katsayısı (Sürtünen yüzeylerin cinsine
bağlıdır.)
• Sabit 100 km/h hız ile hareket eden otomobile etki
eden net kuvvetin büyüklüğü F1 dir. N: Zemine dik gelen kuvvet

• Hızı, durgun hâlden 200 km/h’e yükselen trene etki

Sürtünme Kuvveti
eden net kuvvetin büyüklüğü F2 dir.

• Pist boyunca sabit 250 km/h hız ile hareket eden uça-
ğa etki eden net kuvvetin büyüklüğü F3 tür. 1) Statik Sürtünme
Kuvveti
Buna göre F1, F2 ve F3 net kuvvetlerinin büyüklükleri
arasındaki ilişki aşağıdakilerin hangisinde doğru ola- Duran cisimlere etki eden
rak verilmiştir? sürtünme kuvvetidir. F
kuvveti ile çekilen cisim
A) F3 > F1 = F2 B) F3 > F2 > F1
hareketsiz kaldığı sürece
C) F1 = F2 > F3 D) F2 > F1 = F3 statik sürtünme kuvveti-
nin değeri F kadar olur.
E) F1 = F2 = F3
Ancak uygulanan kuvvet
ÇÖZÜM
statik sürtünmenin mak-
simum değerine eşit ya
Cisme etki eden net kuvvet sayesinde cisim ivme ka-
da büyük olduğunda ci-
zanır. İvme kazanan cisimler hızlanır ya da yavaşlar.
sim harekete geçer.
Ancak net kuvvet sıfır ise cisim ivme kazanmaz ve
hızı sabit kalır. Bu durumda otomobil ve uçağın sabit fstatik(max) = kstatlik · N
hızlarından bahsedildiği için üzerlerine etki eden net F < fstatik(max) ise;
kuvvet eşit ve sıfırdır. Ancak tren hızlandığı için etki fstatik = F olur.
eden net kuvvet sıfırdan farklıdır.
F ≥ fstatik(max) ise; cisim
Cevap: D harekete geçer ve sta-
tik sürtünme yerini kine-
tik sürtünmeye bırakır.
2) Kinetik Sürtünme
Kuvveti
Hareket halindeki cisim-
lere etki eden sürtünme
kuvvetidir. Hareketli cis-
me etki eden kuvvet de-
ğeri ne olur olsun kinetik
sürtünme kuvvetinin de-
ğeri sabit ve
fkinetik = kkinetik · N
kadardır. Bir yüzey için
kinetik sürtünme katsa-
yısı daima statik sürtün-
me katsayısından biraz
küçüktür.
Sürtünme Kuvveti
fstatik(max)
fkinetik
Uygulanan
F = fstatik(max)
Kuvvet
ENERJİ

İş ODAKLAN
Bir cismin uygulanan kuvvet doğrultusunda yer değiştir-
mesi, kuvvetin cisim üzerine yaptığı işi ifade eder.

Sürtünme kuvveti hareketi zorlaştıran kuvvet olduğu

için daima negatif iş yapar. Sürtünme kuvvetinin yap-
F w = F · ¢x Cismin yer tığı iş ısıya dönüşen enerji miktarını verir.
m
değiştirme
yapılan miktarı
¢x iş F¶
Yola paralel m
uygulanan kuvvet fs
¢x

Cisim F¶ kuvveti ile ¢x kadar çekilirken cisme yol tara-

ODAKLAN
fından sürtünme kuvveti aynı yol boyunca etki eder.
Bu durumda;

• F kuvvetinin yaptığı iş ¡ ωF = F · ¢x
İş, skaler bir büyüklüktür ve birimi joule (J) dir. Bu
sebeple cismin hareketini kolaylaştıran iş pozitif (+), • fs kuvvetinin yaptığı iş ¡ ωs = –fs · ¢x = –Q

cismin hareketini zorlaştıran iş negatif (–) iştir. Bura- • Net kuvvetin yaptığı iş ¡ ωnet = Fnet · ¢x
da + ve – işaret sayısal değer belirtir ve hesaplama
= (F – fs) · ¢x
işlemine dahil edilir.
= ωF – Q olur.

ODAKLAN
Güç
Birim zamanda yapılan iştir. Yani kuvvet etkisinde yapılan
Kuvvetin iş yapabilmesi için cismin hareket doğrultu- işin yapılma hızıdır. Bu durumda aynı işi daha kısa sürede
suna paralel uygulanması gerekir. tamamlayan kişi ya da makine daha güçlüdür.
ϑ
F¶4 Buna göre şekil- ~ Tx
deki kuvvetlerin P= =F = F·j
F¶2 Tt Tt
F¶3 etkisinde ¢x ka-
m
F¶1
dar yer değişti- P: Güç (watt)
¢x ren cismin üzeri- ω: yapılan iş (joule)
ne F¶1 ve F¶3 kuvvetleri pozitif, F¶2 kuvveti negatif iş
yaparken F¶4 kuvveti iş yapmaz. F: Uygulanan kuvvet (Newton)

¢x: Yer değiştirme (metre)

ϑ: Hız (m/s)

¢t: Geçen süre (saniye)

 ENERJİ

Öteleme Kinetik Enerjisi J¶ K cismi F kuvvetiyle ¢x kadar çeki-

Cismin hareketinden (hızından) kaynaklanan enerjidir. lirse iş yaparken cismin hızlanma-
K¶
K sını da sağlar. Bu durumda kuvvet
EK = 1
2
J¶ m·ϑ pozitif iş yaparken cismin kinetik
2
m
enerjisinin artmasını sağlar.
Kinetik Cismin hız
Cismin
Enerji
kütlesi
büyüklüğü J¶ L cismi ¢x kadar yer değiştirirken
(Joule) (m/s)
(kg) F kuvveti hareketi engellediği için
F¶ L negatif iş yapar ve hızını (kinetik
Yer Çekimi Potansiyel Enerjisi enerjisini) azaltır. Sürtünme kuv-
veti de benzer bir durum oluşturur.
m Bir cismin durgun iken sahip olduğu
enerjidir. F¶ M cismi F kuvveti etkisinde sabit
hızla h kadar yukarı çekilirse F
h Yerden h kadar yükseklikteki bir cis-
M kuvveti pozitif iş yaparak cismin
min sahip olduğu yer çekimi potansiyel
potansiyel enerjisini artırır.
yer enerjisi

EP = m · g · h Burada kuvvetlerin yaptığı iş daima cismin enerji değişi-

mine eşittir.
Potansiyel Cismin Yer çekimi Cismin
Enerji Pozitif iş için Negatif iş için
kütlesi ivmesi yerden
(Joule) (kg)
2
(m/s ) yüksekliği (m) ω = Eson – Eilk –ω = Eson – Eilk
Eilk + ω = Eson olur. Eilk – ω = Eson olur.
ile hesaplanır.
Mekanik Enerji ve Enerjiin Korunumu
Esneklik Potansiyel Enerjisi
Cismin potansiyel ve kinetik enerjisinin toplamı mekanik
Bir cismin veya sistemin esnekliğin- enerjidir.
den dolayı kazandığı enerjidir. Emekanik = Epotansiyel + Ekinetik
k

Esneklik katsayısı k olan yay’a F kuv- “Enerji varken yok olmaz, yokken var olmaz.” buna enerji-
x veti uygulanarak yay denge konu- nin korunumu denir ve enerjinin yalnızca bir formdan başka
mundan x kadar ayrılsın. bir forma dönüşebileceğini, kaybolamayacağını ifade eder.
F
• Cisim üzerine iş yapılmıyorsa; Eson = Eilk
Yay’a uygulanan F kuvveti • Cisim üzerine iş yapılıyorsa; ω = Eson – Eilk
Esneklik sabiti ifadesindeki iş (ω) kadar enerji form değiştirmiş olur.
Uzama / sıkışma miktarı
Verim
F=k·x
Yapılan işin harcanan enerjiye oranına verim denir. Maki-
ile hesaplanır. ne ve evdeki elektrikli araçlarda verimli olanlar tercih edi-
lerek enerji tasarrufu sağlanabilir.
Yayda depolanan enerji
esneklik sabiti (N / m) Enerji Kaynakları
1
EP = kx 2 Yenilenebilir Yenilenemez
2
uzama / sıkışma miktarı (m) Enerji Kaynakları Enerji Kaynakları
esneklik patansiyel enerjisi • Jeotermal • Kömür
ile bulunur. • Güneş • Petrol
• Biyokütle • Nükleer enerji
İş - Enerji İlişkisi
• Rüzgâr • Doğal gaz
Kuvvet cismin hızını ya da yerden yüksekliğini değiştire- • Hidroelektrik
bilir. Bu durumda cisim üzerine yapılan bir iş olduğunda
• Dalga
cismin enerjisi değişir.
ISI VE SICAKLIK

İç Enerji Termometreler Arası Dönüşümler

Bir maddenin moleküllerinin öteleme, dönme ve titreşim suyun – 100 – 373 – 212 – TK
kaynama
enerjileri ile moleküllerin potansiyel enerjilerinin toplamı- noktası
dır. Bir maddenin sıcaklığı arttıkça iç enerjisi de artar.
–C –K –F –X
Isı
Maddeler arasında sıcaklık farkından dolayı transfer edi- suyun
donma
–0 – 273 – 32 – TD
len enerjiye ısı denir. Bu sebeple hiçbir maddenin tek ba- noktası
şına ısısından bahsedilemez.
Celcius Kelvin Fahrenheit X
Isı maddenin iç enerjisindeki değişmedir. Isı enerji olup termometresi termometresi termometresi termometresi
birimi kalori veya joule’dur. Kalorimetre kabı ile ölçülür.

ODAKLAN C K - 273 F - 32 X - TD
= = =
100 100 180 TK - TD

Teorik olarak madde moleküllerinin hareketsiz kal- ALTIN SORU

dığı sıcaklık değeri mutlak sıfır sıcaklıktır. Evrende
bu değer 0K yani –273 °C olarak kabul edilir. Bu X termometresi suyun donma noktasını –10 °X, kaynama
sebeple sıcaklığın katlı işlemleri Kelvin değerinde noktasını 40 °X olarak göstermektedir.
yapılır.
Sıcaklığın 50 °C olduğu bir ortamda X termometresin-
Yani; 10 °C 5 °C nin iki katı değildir ancak 10K
de okunan değer kaç °X’tir?
5K’inin iki katıdır.

Sıcaklık
Bir maddenin taneciklerinin sahip olduğu ortalama kine- ALTIN ÇÖZÜM
tik enerjinin bir ölçüsüdür. Enerji değildir. Termometre ile
ölçülür.

Termometreler 40°X 100°C

Sıvılı termometrelerin daha duyarlı (hassas) olması için;

X 50°C
• Sıvı haznesi geniş olmalı,

• Kullanılan sıvının genleşme katsayısı büyük olmalı,

0°C
• Termometrenin yapıldığı maddenin genleşme katsayı- –10°X

sı küçük olmalı,
X - (- 10) 50
• Kılcal boru ince olmalı, = & X = 15 °X olur.
40 - (- 10) 100
• Sıvının yükseldiği borunun bölme sayısı artırılmalıdır.
 ISI VE SICAKLIK

Öz Isı • Erirken hacmi azalan (su gibi) maddelere dışarıdan

Bir maddenin 1 gramının sıcaklığını 1°C değiştirmek için basınç uygulanırsa maddenin erimesi kolaylaşır. Eri-
gerekli olan ısı miktarıdır. Saf maddeler için ayırt edici bir me sıcaklığı düşer.
özelliktir.
Erime Isısı (Le)
c: Öz ısı † birimi = cal/g°C’dir. Erime sıcaklığındaki 1 gram katı cismin, aynı sıcaklıkta
sıvı hâle geçmesi için verilmesi gereken ısı miktarıdır.
Isı Sığası
Le ile gösterilir. Birimi cal/g’dir.
Bir maddenin m gramının sıcaklığını 1°C değiştirmek için
gerekli olan ısı miktarıdır.
Q = m · Le
C: Isı sığası † birimi cal/°C’dir.
m gram maddenin erimesi için gerekli olan ısı miktarı

C=m·c öz ısı Buharlaşma

kütle (gram) Yüksek enerjili moleküllerin sıvıyı terk etmesi olayıdır.
ısı sığası
• Her sıcaklıkta buharlaşma gerçekleşebilir.

Alınan - Verilen Isı • Sıcaklık arttıkça buharlaşma hızı da artar.

Kütlesi m, öz ısısı c olan maddenin sıcaklığını DT kadar • Sıvı veya maddenin açık hava ile temas eden yüzeyi
değiştirmek için maddeye verilmesi veya maddeden alın- artırılırsa buharlaşma hızı artar.
ması gereken ısı miktarı
• Dış basınç artarsa buharlaşma hızı azalır.

Q = m · c · DT ile hesaplanır. Kaynama

sıcaklık değişimi (°C) Kaynama belirli bir sıcaklıkta gerçekleşir. Sıvının iç buhar
ısı (cal)
öz ısı basıncı ile dış basınç eşit olduğu anda sıvı kaynamaya
kütle (g) başlar. Sıvılar için ayırt edici bir özelliktir.

HAL DEĞİŞİMİ
erime buharlaşma iyonlaşma ISI İLETİM YOLLARI

Katı Sıvı Gaz Plazma

1. Isının İletim Yoluyla Yayılması
Katı cisim ısıtılınca moleküllerin titreşim hızı artar. Komşu
moleküllere çarpma yolu ile onların da ısınmasını ve tit-
reşmesini sağlar. Bu şekilde bir ucundan ısıtılan katı cis-
donma yoğunlaşma deiyonizasyon min bir süre sonra diğer kısımları da ısınmış olur.

süblimleşme
2. Isının Konveksiyon (Taşıma) Yoluyla Yayılması
Isının madde moleküllerinin yer değiştirme sureti ile ısıyı
kırağılaşma taşıması olayıdır. Soba veya kaloriferlerin odayı ısıtması
konveksiyon yoluyla gerçekleşmektedir.
Erime ve Donma
• Sabit basınç altında erime ve donma noktası maddeler 3. Isının Işıma Yoluyla Yayılması
için ayırt edici bir özelliktir. Isının ışık ışınları yoluyla taşınması olayıdır. Maddesel
• Erime ve donma esnasında maddenin sıcaklığı değiş- ortama ihtiyaç yoktur. Güneş’in Dünya’yı ısıtması ışıma
mez. yoluyla gerçekleşmektedir.

• Erirken hacmi artan maddelere dışarıdan basınç uy- Mutlak sıfır sıcaklığı (0K) dışında bütün maddeler ışıma
gulanırsa maddenin erimesi zorlaşır. Erime sıcaklığı yapar. Bu sebeple maddeler daima ışıma yoluyla ısı ya-
yükselir. yarlar.
 ISI VE SICAKLIK

Isı İletim Hızını Etkileyen Faktörler ODAKLAN

Isı iletim hızı maddenin; cinsine, yüzey alanına, kalınlığı-
na ve karşılıklı yüzeylerin sıcaklıkları farkına bağlıdır.

GENLEŞME Katı maddelerin boyca, alanca ya da hacimce

büyümeleri çekilen bir fotoğraf karesinin büyütül-
1. Katılarda Genleşme mesi olarak değerlendirilebilir. Benzer şekilde katı
o uzunluğundaki metal çu- maddelerin boyca, alanca ya da hacimce büzüşme-
o D buk ısıtılınca D kadar uza- leri çekilen bir fotoğraf karesinin küçütülmesi olarak
duvar mış olsun. değerlendirilebilir.

Bu uzama miktarı,
Hacimce Genleşme
• Cismin ilk boyu ile doğru orantılıdır.
Üç boyutlu metal cisimler ısıtılınca
• Cismin sıcaklık değişimi ile doğru orantılıdır. büyür soğutulunca küçülür. Bu du-
rum hacime genleşme olarak ifade DV
• Cismin yapıldığı maddenin uzama katsayısı ile doğru
edilir. Sıvılarda da benzer bir durum
orantılıdır. sıvı
olduğu için sıvılar yalnızca hacimce
Yüzeyce Genleşme genleşir. ısı

Metal levha ısıtılınca genleşerek kesikli Bu durumda hacimce genleşme mik-

çizgi ile gösterilen hâli alıyor. tarı (DV),

Metallerin yüzeyce genleşme miktarı, • Maddenin cinsine bağlı olup maddenin genleşme kat-
sayısı ile doğru orantılıdır.
• Metalin cinsine bağlı olup yüzeyce
• Maddenin ilk hacmi ile doğru orantılıdır.
genleşme katsayı ile doğru orantılıdır.
• Maddenin sıcaklık değişimi ile doğru orantılıdır.
• Sıcaklık farkı ile doğru orantılıdır.

• İlk yüzey alanı ile doğru orantılıdır.

Suyun Genleşmesi

ALTIN SORU Su sıcaklığı 0°C’den +4°C’ye çıkarılırken suyun hacmi

azalır, özkütlesi büyür. Su sıcaklığı +4°C’den 0°C’ye dü-
Şekildeki metal levha ısıtılıyor. şürülürken suyun hacmi artar, özkütlesi azalır. Bu duru-
x
x aralığı ve r yarıçapı nasıl deği- mun grafik olarak ifadesi aşağıdaki gibidir.
şir? Hacim Özkütle
r

ALTIN ÇÖZÜM 0 0
4 8 Sıcaklık (°C) 4 8 Sıcaklık (°C)

Levha ısıtılınca genleşe-

rek şekildeki hâli alır.

Bu durumda r ve x artar.
 ELEKTROSTATİK

Sürtünme Yoluyla Elektriklenme

(–)
Yalıtkan iki cisim birbirine X
sürtünürse cisimlerin arasın- nötr
da elektron alış-verişi olur. toprak
Y
Elektron veren cisim (+),
(+) yüklü iletken bir cisim iletken tel ile yere bağlanarak top-
alan cisim (–) yüklenir.
raklanırsa yerden cisme (–) yük gelerek cismi nötr yapar.
X: + , Y: – olarak yüklenir.
Cisimlerin yük miktarı eşittir. (–)

nötr
Dokunma Yoluyla Elektriklenme
toprak
Birbirine dokunan iletken cisimler aynı işaretli olarak yük-
lenir. Yük miktarı cisimlerin kapasiteleri ile doğru orantılı- Etki Yoluyla Elektriklenme
dır. Küresel cisimlerde toplam yük cisimlerin yarıçapları Aynı cins yükler birbirini iterken zıt cins yükler birbirini çe-
ile doğru orantılı olarak paylaşılır. Çünkü yük alışverişi ci- ker. Yüklü bir cisim nötr bir cisme ya da yüklü iki cisim
simlerin elektriksel potansiyelleri eşitlenene kadar devam birbirine dokunmadan yaklaştırılırsa cisimler arasında yük
eder. alışverişi olmaz ancak cisimlerin yükleri kutuplanır.
İletken r1 ve r2 yarıçaplı cisimlerin q1 q2 † – yüklü cisim nötr ve iletken KL çu-
K L
ilk yükleri q1 ve q2 olsun. Cisimler r1 r2 buğuna yaklaştırılırsa çubuğun K
bir yalıtkan ile tutularak birbirlerine nötr ucunda + L ucunda – yükler birikir.
dokundurulup ayrıldıktan sonra q1ʹ q2ʹ
yükleri q1ʹ ve q2ʹ olur. † K L
+ yüklü cisim nötr ve iletken KL çu-
buğuna yaklaştırılırsa çubuğun K
q1 + q 2 q1 + q 2
q1l = $ r1 q 2l = $ r2 ile hesaplanır. nötr ucunda – L ucunda + yükler birikir.
r1 + r2 r1 + r2
Elektroskop
Bir cismin yüklü olup topuz
ODAKLAN
olmadığını, yüklü ise
yükünün cinsini bulma-
mıza yarayan araçtır. yapraklar
Yük korunumu kanununa göre, cisimlerin birbirlerine • Yüklü cisim yüklü bir
dokunmadan önceki yüklerinin toplamı, dokunduktan elektroskaba yak-
sonra sahip oldukları yüklerin toplamına eşittir. laştırılıyor.
q1 + q2 = q1ʹ + q2ʹ 1) Cisim ile elektroskobun yükünün işareti aynı ise yap-
raklar daha fazla açılır.

Topraklama 2) Cisim ile elektroskop zıt yüklü ise yapraklar,

(–) yüklü iletken bir cisim iletken tel ile yere bağlanarak • Biraz kapanabilir.
topraklanırsa cismin üzerindeki fazla (serbest) olan elekt- • Tamamen kapanabilir.
ronlar yere kaçar. Cisim nötr olur.
• Önce kapanıp sonra açılabilir.
 ELEKTROSTATİK

• Nötr ve iletken bir cisim yüklü elektroskoba dokunduru-

ALTIN SORU
lursa yapraklar biraz kapanır.

• Yüklü ve iletken bir cisim yüklü elektroskoba dokun-

K
duruluyor. (1) (2)
L
1) Cisim ile elektroskobun yüklerinin işareti aynı ise
yapraklar,

• Biraz kapanabilir. toprak

• Hareket etmeyebilir.
(–) yüklü K küresi nötr ve iletken L cismine şekildeki gibi
• Biraz daha açılabilir. yaklaştırılıyor.

2) Cisim ile elektroskobun yükleri zıt işaretli ise yap- Buna göre,
raklar, I. Topraktan L cismine (–) yükler gelir.
• Biraz kapanabilir. II. L cismi nötr olur.

• Tamamen kapanabilir. III. L cisminin (1) numaralı ucu (+) yüklenir.

• Önce kapanıp sonra açılabilir. yargılarından hangileri doğru olur?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II

Elektriksel Kuvvet
Elektrikle yüklü cisimler birbirlerini yüklerinin çarpımı ile D) I ve III E) II ve III
doğru, aralarındaki uzaklığın karesi ile ters orantılı olacak
biçimde, eşit büyüklükte fakat zıt yönlü kuvvetle iter veya ALTIN ÇÖZÜM
çeker.
K
q1 q2 q1 q2 (1) (2)
F∂ 21 d F∂ 12 d
+ –
F∂ 21 F∂ 12
F∂ 12 = – F∂ 21
F∂ 12 = – F∂ 21
toprak

Elektriksel Alan (1) ucu (+) yüklenir.

Yüklü bir cismin itme veya çekme özelliklerini gösterebil-
(2) ucu nötr olur.
diği bölgeye o cismin elektrik alanı denir.
L cisminden toprağa (–) yük gider.
Elektrik alanı ( E ) , (+1) birimlik yüke etki eden elektriksel
Cevap: B
kuvvet olarak da tanımlanabilir.

d d
q kq q kq
E= E=
d2 d2

Elektrik alan çizgileri (+) yüklerde dışarıya doğru, (–) yük-

lerde içeriye doğrudur.
 ELEKTRİK VE
MANYETİZMA

ELEKTRİK AKIMI Ohm Kanunu

Bir iletkenin birim kesitinden birim zamanda geçen yük Bir iletkenin iki ucu arasındaki potansiyel farkın o iletken-
miktarına akım şiddeti denir. den geçen akım şiddetine oranı sabit olup bu sabit oran
iletkenin direncine eşittir.
i † akım şiddeti (amper)
q V
q † yük (coulomb) i= = sabit = R V=i·R
t i
t † zaman (saniye) potansiyel fark (Volt)

Direnç Dirençlerin Seri Bağlanması

Bir iletkenin elektrik akımına karşı gösterdiği zorluğa di- R1 R2
i1 i2
renç denir.
V1 V2


A
(kesit alanı) V
+ –
i (r=0) üreteç
R † direnç (ohm)

 † iletkenin uzunluğu (metre) , • Seri bağlı dirençlerden eşit akım geçer. i1 = i2 = i

R=r
2 A
A † iletkenin kesit alanı (m ) • Dirençlerin uçları arasında oluşan potansiyel farkların
r † öz direnç toplamı pilin potansiyel farkına eşittir. v = v1+ v2

Voltmetre • Potansiyeller Ohm Kanunu cinsinden yazılırsa;

Bir devre elemanının iki ucu arasındaki potansiyel farkı i · Reş = i · R1 + i · R2 ¡ Reş = R1 + R2
ölçmek için kullanılır. İç direnci çok yüksek olduğu için
üzerinden akım geçmez. Bu sebeple devreye paralel
Dirençlerin Paralel Bağlanması
bağlanır.
i1 R1
Voltmetre Voltmetrenin bağlandı-
V ğı uçlar arasında V1 i
gösterdiği değer Ohm V2
Kanunu ile hesaplanır. i2
i R i R2
+ –
Ampermetre
V
Akım ölçmeye yarayan alettir. İç direnci çok küçük olduğu
için üzerinden akım geçer. Seri olarak bağlanır. • Paralel bağlı dirençlerin potansiyel farklı eşittir. Bu se-
beple büyük dirençten küçük akım geçer.
i
A v = v1 = v2 ¡ i · Reş = i1 · R1 = i2 · R2
Ampermetre
 ELEKTRİK VE MANYETİZMA

• Dirençler üzerinden geçen akımlar toplamı devre akı- 2. Ters Bağlanması

mına eşittir. i = i1 + i2
Üreteçler zıt yönlerde akım verecek biçimde bağlanır.

• Akımlar Ohm Kanunu cinsinden yazılırsa; r=0

+ –
r=0 r=0
– + + –
e top = e1 + e3 - e2
V V V 1 1 1 ε1 ε2 ε3
= + ( = + + ··· olur.
R efl R 1 R 2 R efl R 1 R 2
3. Paralel Bağlanması

ALTIN SORU
Paralel bağlanacak üreteçler özdeş olmalıdır.

+ –
6W ε1=ε

+ –
ε2=ε etop = e
4W
X + –
4W ε3=ε
1W Y

Şekildeki devre parçasında XY noktaları arasındaki eş

Üreteçlerin Tükenme Süreleri
değer direnç kaç W olur?
• Üreteçlerin ömrü (tükenme süreleri), üzerinden geçen
akım ile ters orantılıdır.
ALTIN ÇÖZÜM
• Piller paralel bağlanırsa daha uzun ömürlü olur.

• Üreteçlerin tükenme süresi ile lambaların ışık verme

6W 6W
6W

süresi eşittir.
4W
X X X
1W 4W 2W 3W
Elektriksel Enerji
Y 1W Y Y

Paralel
Paralel 2W Seri 2W i R
1 1 1 1 1 1
= + = +
Refl 4 4 Refl 6 3
R direncinden t süre i akımı geçirildiği zaman dirençten
Reş = 2W Reş = 2W yayılan ısı

V2 ile hesaplanır.
W = V $ i $ t = i2 $ R $ t = $t
R
ÜRETEÇLER
Doğru (sürekli) akım üretir. Kimyasal enerjiyi elektrik Bu ifadeye joule yasası denir.
enerjisine dönüştürür.
Lambaların Parlaklığı
Üreteçlerin Seri Bağlanması
Lambaların parlaklığı güçleri ile doğru orantılıdır.
1. Düz Bağlanması
V2
Üreteçler aynı yönde akım verecek şekilde bağlanır. P = i2 $ R = V $ i =
R
r=0 r=0 r=0
+ – + – + – güç.

ε1 ε2 ε3
• Özdeş ve seri bağlı lambaların parlaklıkları eşittir.

e: elektromotor kuvveti (e.m.k.) • Özdeş lambalarda parlaklık sıralaması lambalardan

geçen akımla veya lambaların uçları arasındaki potan-
etop = e1 + e2 + e3 siyel fark ile doğru orantılı olacak biçimde yapılır.
 ELEKTRİK VE MANYETİZMA

• Dünya’nın manyetik kutupları ile coğrafi kutupları ara-

sında q kadar sapma açısı vardır. Manyetik ve coğrafi
Demir, nikel, kobalt gibi maddeleri çekme özelliği göste- kutuplar çakışık değildir.
ren maddelere
denir.PÖNQDWV

• Mıknatısların manyetik özellikleri uçlarda daha fazla,

orta kısımda daha azdır.
i
• N S mıknatıslarda N ve S olmak üze-

re iki kutup vardır.

• Tek kutuplu mıknatıs olmaz.

• Aynı kutuplar birbirini iter. Zıt kutuplar birbirini çeker.

•
N S B¶ B¶

Manyetik alan çizgileri N kutbundan çıkar, S kutbuna

girer; birbirlerini kesmez. )Üzerinden
oluştu- akım geçen düz tel manyetik alan (B
rur. Manyetik alanın yönü sağ el kuralı ile bulunur.

• Sağ elin baş parmağı akım yönünde açılarak dört par-

mağı ile tel kavranırsa dört parmağın teli sararken gös-
Dünya’nın ortasından sanki büyük bir çubuk mıknatıs ge- terdiği yön, oluşan manyetik alanın yönünü verir.
çiyormuş gibi etrafında manyetik alan meydana gelir. Bu
• Manyetik alanın büyüklüğü akım şiddeti ile doğru tele
manyetik alan; uzaydan gelen zararlı ışınlardan, Güneş olan dik uzaklık ile ters orantılıdır.
patlamalarından Dünya’yı korurken, bazı hayvan türleri-
nin göç yönünü bulmasına, gideceğimiz yönü bulmamız-
da, Dünya yörüngesine çeşitli haberleşme uydularının
yerleştirilmesine de olanak sağlar.
demir
Coğrafi Kuzey
Kutup Noktası

i
Manyetik Güney
Kutup Noktası S + –
q
Demir çubuktan, iletken tel sarılarak akım geçirilirse demir
çubuk mıknatıs özelliği kazanarak çevresindeki cisimleri
Ekvator
çeker. Bu şekilde elde edilen mıknatısa elektromıknatıs
N Manyetik Kuzey denir. Elektromıknatısın çekim gücü;
Kutup Noktası
Coğrafi Güney – akım şiddeti,
Kutup Noktası
– sarım sayısı

• Şekilde görüldüğü gibi Dünyanın manyetik kuzey kut- ile doğru orantılıdır.
bu ile coğrafi güney kutbu güney yarım kürede, man-
yetik güney kutbu ile coğrafi kuzey kutbu kuzey yarım
kürede bulunur.

Dünya
Elektrik
Elektrom
0$1<(7ÿ=0$ nAknknat
Manyetik
m ns n Alan
Manyetik Etkisi
BASINÇ

Birim yüzeye etki eden dik kuvvete basınç (P) denir. ODAKLAN
F Basınç kuvveti (Yüzeye dik gelen kuvvet)
Basınç P
S Yüzeyin temas alanı

Katı Basıncı Düzgün yükselen katı cisimlerin bulundukları yüzeye

uyguladıkları basınç P = h · d · g ile hesaplanabilir.
• Bir yüzey üzerinde duran katı, yüzeye ağırlığı kadar dik
kuvvet uygular. Bu sebeple basınç kuvveti F katının h: cismin yüksekliği
G
ağırlığı olarak kabul edilebilir. P = d: cismin özkütlesi
S
• Katılar, üzerine uygulanan kuvveti olduğu gibi iletir. Bu g: yer çekimi ivmesi
sebeple katılar üst üste koyulursa basınç artar.

• Düzgün yükselen katıların basıncı;

P = h · d · g ile hesaplanabilir. ALTIN SORU

Cismin Cismin yapıldığı Yer çekimi ivmesi

yüksekliği maddenin özkütlesi

• S2 Şekildeki katı ters çevirilirse

ağırlığı değişmediği için ba- K M
sınç kuvveti sabit kalır ancak L
kesiti azaldığı için zemine
G
yaptığı basınç artar.
Aynı maddeden yapılmış K, L, M cisimlerinin PK, PL,
S1
PM basınçları arasındaki ilişki nasıldır?

ALTIN SORU

X cismi ters çevrilirse zemine ALTIN ÇÖZÜM

etki eden basınç ve basınç
kuvveti nasıl değişir? X
cisimler aynı
ortamda hepsi
için aynı

P = h · d · g ¡ P a h ¡ PK > PM > PL olur.

ALTIN ÇÖZÜM

Basınç kuvveti burada cismin ağırlığına eşit olduğu aynı maddeden

yapıldıkları için
için ters çevrilince cismin ağırlığı değişmeyeceği için
G hepsinde aynı
basınç kuvveti de değişmez. P = cisim ters çevri-
A
lince taban alanı (A) artacağı için basınç (P) azalır.
 BASINÇ

Eğik Düzlemde Basınç Kuvveti ve Basınç rıldığı görülmektedir. Öyleyse; sıvılar üzerine uygulanan
Katı basıncı ağırlık (basınç kuvveti) ile doğru katının ze- basıncı her yöne olduğu gibi aktarır.
mine temas eden yüzey alanı ile ters orantılıdır. Psıvı = h · d · g
Eğik düzlem üzerinde duran bir cisim zemine, ağırlığın- Basıncı Yer çekimi ivmesi
dan daha az bir kuvvet uygular. Bu sebeple eğik düzlemin hesaplanan Sıvının özkütlesi
noktanın sıvı
eğim açısı arttıkça basınç kuvveti azalırken kesit alanı de- derinliği
ğişmediği için basınç azalır.

G G ALTIN SORU
s s
a F1 2a F2

F1 F2 2h
P1 P2 d
S S
L
h
F1 > F2 olduğu için P1 > P2 olur.
sıvı
HAFIZAYA AT K

Kesiti şekildeki gibi olan kapta 2h yüksekliğinde d özküt-

leli sıvı vardır.

Günlük hayatta kullanılan birçok eşya basınç etkisi L noktasındaki sıvı basıncı P ise K noktasındaki sıvı
düşünülerek tasarlanmıştır. Örneğin tank ve ağır iş basıncı kaç P’dir?
makinelerinde tekerlek yerine palet kullanılarak yola
batmadan hareket etmeleri sağlanır. Futbolcuların
çim sahada kaymamaları için ayakkabıları çivili ya-
pılarak basıncı artırıp yere daha sağlam basmaları ALTIN ÇÖZÜM
sağlanır.
L noktasındaki sıvı basıncı:
P = 2h · d · g
Sıvılarda Basınç
Durgun sıvılar bulundukları kabın her noktasına bu nokta- K noktasındaki sıvı basıncı:
nın üzerinde kalan ağırlıklarından dolayı basınç uygular. PK = 3h · d · g ise
3P
PK = bulunur.
2
G1
h1
h K
h2 d • Taban alanı A olan kapta h yüksekliğinde d özkütle-
L li sıvı vardır. Kabın tabanındaki sıvı basınç kuvveti
F = h · d · g · A ile hesaplanır.
Şekildeki kabın içinde d özkütleli homojen sıvı varken K
noktası üzerinde kalan sıvı ağırlığı G1 kadar olsun.

G1 m1 · g d · v1 · g d · S · h1 · g
PK = = = =
S S S S
sıvı
PK = d · h 1 · g olur. h d

A
L noktası üzerinde ise sıvının tamamı olduğu için;
PL = (h1 + h2) d · g olarak hesaplanır. Bu durumda K
noktasındaki basıncın olduğu gibi L noktasına da akta-
 BASINÇ

• Sabit debili musluk ile kesitleri aşağıda verilen kaplar Gaz Basıncı
su ile dolduruluyor. Kapların tabanlarındaki sıvı ba-
Toriçelli Deneyi
sınçlarının zamana göre değişim grafikleri de aşağıda
verilmiştir. Deniz seviyesinde cıva dolu kaba ince boru ters çevrile-
rek daldırılınca cıvanın boruda h = 76 cm kadar yükseldiği
gözleniyor.

basınç boş

h Po

zaman

cıva

basınç Po: açık hava basıncı

Aynı sıvının aynı yatay hizasındaki bütün noktalarda ba-

sınçlar eşit olduğu için açık hava basıncı ile tüpteki cıva
zaman basıncı birbirine eşittir. Bu durumda

Po= h · dHg · g

Po = 76 cmHg olur.
basınç
X gazı Y gazı Z gazı

zaman
h

B C D h
A
U Borusu

cıva

h2 d2 İçerisinde X, Y, Z gazları bulunan ince cam borular cıva

h1 dolu kaba daldırılıyor.

Denge durumları şekildeki gibi ise PA = PB = PC = PD olur.

Bu durumda;
d1
PA = Po + h
U şeklindeki boruda birbirine karışmayan d1 ve d2 özküt- Po + h = PX + 2h = PY + h = PZ
PB = PX + 2h
leli sıvılar şekildeki konumda dengededir. eşitliğinden PZ > PY = Po > PX
PC = PY + h
Aynı sıvının aynı yatay hizasındaki bütün noktalarda ba- olur.
sınçlar eşittir. PD = PZ

Buna göre, h1d1g = h2d2g olur.

 BASINÇ

Akışkanların Basıncı
ALTIN SORU
Po Po

h1
cıva cıva h h2

cıva h
V1 V2
h P1 P2
sıvı

X gazı Y gazı Z gazı

X, Y, Z gazları ile cıva sütunları şekildeki gibi dengededir.
Buna göre, X, Y, Z gazlarının PX, PY, PZ gaz basınçları
arasındaki ilişki nasıldır?
Kesiti şekildeki gibi olan boruda sıvı akarken akış hızı V1
ve V2 oluyor. Kesit alanı daraldıkça sıvı daha hızlı akma-
ya başlar. Bu durumda basınç daha küçük olur.
V2 > V1 ¡ P1 > P2 olur.

P1 = Po + h1 ve P2 = Po + h2

olduğu için;
ALTIN ÇÖZÜM
P0 + h1 > P0 + h 2

PX = Po + h PY = Po + h PZ = Po + 2h h1 > h2 olur.

PZ > PX = PY olur.

SIVILARDA KALDIRMA KUVVETİ

Sıvı içerisine bırakılan cismin yüzeylerine etki eden sıvı
basınç kuvvetlerinin bileşkesi cisme etki eden kaldırma
kuvvetini verir. F¶ kaldırma

Kapalı Kaptaki Gaz Basıncı

Kapalı kap içerisindeki gazlar sahip oldukları kinetik ener- h1 F1

jiden dolayı kabın yüzeylerine basınç uygular. h2 F4 F3

F2
sıvı

gaz
F1 = h 1 · d · g · S
F¶3 = – F¶4
F2 = `h 1 + h 2j · d · g ·S
FKaldırma = F2 – F1
h2
F3 = · d · g · S1
2 FK = h2 · S · d · g
• Kap içerisinde her yerde gaz basıncı aynıdır.
h2
F4 = · d · g · S1 FK = Vbatan · dsıvı · g
• Sıcaklık ve hacim sabit iken kap içerisindeki gaz basın- 2
cı molekül sayısı ile doğru orantılıdır.
Cisimler sıvılarda üç farklı konumda dengede kalır:
• Sıcaklık ve molekül sayısı sabit iken kap içerisindeki
gaz basıncı hacim ile ters orantılıdır.

• Kapalı kaplarda gaz basıncı manometre ile ölçülür.

 BASINÇ

1. Yüzen cisim 3. Batan cisim

Bir kısmı sıvı içerisinde, bir kısmı sıvı dışında olacak bi- Kabın tabanına değecek biçimde dengede kalan cisim-
çimde dengede kalan cisimlerdir. Şekildeki cisim denge- lerdir.
de olduğu için ağırlığı (G) ve kaldırma kuvveti (Fk) eşit
büyüklüktedir. F FK
K
N≠o

G G

FKaldırma + N = G olduğu için; FKaldırma < G olur.

Fk = G
FKaldırma = G ¡ FK = mcisim · g
FK = dcisim · Vcisim · g
Vbatan · dsıvı · g = Vcisim · dcisim · g
Cismin içinde boşluk yoksa; Vcisim > Vbatan olacağından
eşitliği sağlamak için dcisim < dsıvı olmalıdır. Yani özkütlesi
sıvının özkütlesinden daha küçük olan cisimler sıvı içinde
yüzerler.
Bu durumda;
Vbatan · dsıvı · g < Vcisim · dcisim · g ve cismin içinde boşluk
yoksa Vbatan = Vcisim olduğundan eşitsizliğin sağlanması
için; dsıvı < dcisim olur.
Bu durumda cismin özkütlesi sıvının özkütlesinden bü-
yükse cisim dibe batarak dengede kalır.
ALTIN SORU

K
2. Askıda kalan cisim
Tamamı sıvı içerisinde olacak (Kap tabanının tepki kuv- L
vetine maruz kalmayacak) biçimde dengede olan cisim-
lerdir. M
sıvı

FK

Eşit hacimli K, L, M cisimleri sıvı içerisinde, belirtilen ko-

numlarda dengededir.

Cisimlere etki eden FK, FL, FM sıvı kaldırma kuvvetleri

arasındaki ilişki nasıldır?
G

FKaldırma = G

FKaldırma = dcisim · Vcisim · g ALTIN ÇÖZÜM

Vbatan · dsıvı · g = Vcisim · dcisim · g

Fk = Vb · ds · g
Cismin içinde boşluk yoksa Vbatan = Vcisim olacağından
L ve M’nin batan hacimleri eşit, K’nin batan hacmi
eşitliğin sağlanması için dsıvı = dcisim olmalıdır.
daha küçüktür.
Bu durumda cisim kendisiyle aynı özkütleye sahip sıvı içi-
ne bırakılırsa askıda kalır. Bu durumda FL = FM > FK olur.
 DALGALAR

Bir kaynağın ortam moleküllerini titreştirmesi ile esnek λ λ

ortama aktarılan enerjinin ortamda iletilirken oluşturduğu
şekil değişikliğine dalga denir. Denge
Konumu
• Genlik dalgayı oluşturan ortam moleküllerinin denge Genlik
λ
konumundan maksimum uzaklaşma miktarıdır ve yal-
nızca dalganın taşıdığı enerjiye bağlıdır. Enerji arttıkça
genlik artar. Dalgaların Sınıflandırılması
Titreşim Doğrultusuna Göre Dalgalar
• Kaynağın bir tam dalgayı üretme süresine periyot (T)
denir. Yalnızca kaynağa bağlı olarak değişim gösterir.
Birimi saniye (s) dir.
Boyuna Dalgalar Enine Dalgalar
• Kaynağın 1s de ürettiği dalga sayısına frekans (f) de-
Yayılma doğrultusu ile Yayılma doğrultusu
nir. Üretilen dalgaların sıklığı olarak düşünülebilir. Yal-
–1 genlik doğrultusu paralel ile genlik doğrultusu
nızca kaynağa bağlı olarak değişir. Birimi s (Hertz) olan dalgalardır. dik olan dalgalardır.
dir.

ODAKLAN
Yay Dalgası Yay Dalgası
Su Dalgası Su Dalgası
Periyot ve frekans yalnızca kaynağa bağlı olarak de- Deprem Dalgası Ses Dalgası
ğişir. Aynı kaynağın periyodu ile frekansı ters oran-
Ses Dalgası Elektromanyetik
tılıdır. Dalgalar
1
T= ( T·f = 1
f Taşıdıkları Enerjiye Göre Dalgalar

• Esnek bir ortamda oluşturulan dalgaların birim zaman-

da aldığı yola dalganın ilerleme hızı denir. Birimi m/s Mekanik Dalgalar Elektromanyetik Dalgalar
dir. Yalnızca dalganın yayıldığı ortama bağlıdır. Yayılabilmek için Yayılabilmek için
ortama ihtiyaç duyan ortama ihtiyaç
• Dalganın bir periyotluk sürede aldığı yola ise dalga
dalgalardır. duymayan dalgalardır.
boyu (λ) denir. Başka bir deyişle art arda gelen iki dal-
ga tepesi ya da iki dalga çukuru arasındaki mesafedir. Yay Dalgaları Radyo Dalgaları
Su Dalgaları Mikro Dalgalar
l=J·T Dalganın Periyodu
(Yalnızca kaynağa bağlı) Deprem Dalgaları Kızılötesi
Dalga Boyu Dalganın Yayılma Hızı Ses Dalgaları Görünür Işık
(Hem ortama (Yalnızca ortama bağlı)
hem kaynağa bağlı) Mor Ötesi
X Işınları
Gama Işınları
 DALGALAR

Yay Dalgaları Yay Dalgalarında Yansıma ve İletim

Yaylar üzerinde hem enine hem de boyuna dalgalar üre- 1. Sabit Uçta Yansıma
tilebilir. Yay dalgalarının daha kolay anlaşılması için atma
adı verilen dalga parçaları kullanılabilir. gelen atma

J
sabit sabit
Genlik uç uç
Atmalar dalgaların
¡ Baş yukarı
bütün özelliklerini
atma
Genişlik taşır. Genişlik (x) yansıyan atma
¡ Baş aşağı
dalga boyu ile
Genlik atma Gelen ve yansıyan atmanın;
doğru orantılıdır.
J
• hızı,
Yay Dalgalarının İlerleme Hızı • periyodu,
Yay dalgalarının (atmaların) ilerleme hızının büyüklüğü • frekansı,
yayı geren kuvvet (F) ile doğru, yayın birim uzunluk başı-
na düşen kütlesi (μ) ile ters orantılıdır.
• genliği,

x • genişliği aynıdır.
F
İnce yay 2. Serbest Uçta Yansıma
y
F gelen atma yansıyan atma
Kalın yay

¬ serbest serbest
uç uç
Aynı uzunluktaki ince x yayı ile kalın y yayı eşit büyüklükte
Gelen ve yansıyan atmanın;
F kuvvetleriyle gerilerek üzerinde atmalar oluşturulduğun-
da kalın yayın uzunluğu başına kütlesi (μkalın) daha fazla • hızı,
olacağı için atma daha yavaş ilerler.
• periyodu,
Fx = Fy , μkalın > μince ¡ ϑkalın < ϑince • frekansı,

Buna göre yay dalgalarının hızı ortama (yayın kalınlık - • genliği,

incelik durumuna) bağlı olarak değişir. Yay dalgalarının
• genişliği aynıdır.
hızı için matematiksel ifade;
Kalın Yaydan İnce Yaya Gelen Atma
Yayı geren Yayın ¬
kuvvet boyunun
m gelen atma
F m= kütlesi v1
J= m ve
¬
y1
Atmanın hız
büyüklüğü Yayın birim Yayın boyu x1 (ince yay)
(kalın yay)
uzunluk başına
kütlesi yansıyan atma iletilen atma
v2 v3
Atmaların İlerleme Yönü
y2 y3
Şekilde belirtilen yönde ilerleyen atma üzerindeki K nok-
x2 x3
tası aşağıya doğru, L noktası yukarıya doğru titreşim ha-
reketi yapar. • v1 = v2 < v3
ilerleme yönü
• x1 = x2 < x3
K
• y1 en büyük olup y2 ve y3 için kesin bir şey söylene-
L
mez.
 DALGALAR

İnce Yaydan Kalın Yaya Gelen Atma SU DALGALARI

gelen atma
v1

y1

(inca yay) x1 (kalın yay)

kaynak
(iletilen atma)
v3

y3 kaynak
x2
x3
y2 Kaynak doğrusal ise Kaynak noktasal ise
dalgalar doğrusal olur. dalgalar çembersel olur.
v2
(yansıyan atma) Su derinliği arttıkça su dalgasının,

• v1 = v2 > v3 • Hızı artar.

• x1 = x2 > x3 • Dalga boyu artar.

• y1 en büyük olup y2 ve y3 için kesin bir şey söylene- • Periyot ve frekansı değişmez.
mez. Su derinliği azaldıkça su dalgasının,

Atmaların Üst Üste Gelmesi • Hızı azalır.

Bir yay üzerinde üretilen atmaların karşılaştığında anlık • Dalga boyu küçülür.
olarak yeni bir atma oluşturmasına girişim denir. Yeni
atma daha güçlü bir tepe ya da daha güçlü bir çukursa • Periyot ve frekansı değişmez.
yapıcı girişim daha zayıf bir tepe ya da çukursa yıkıcı gi- Frekans
λ Dalga boyu
rişim denir. V=λ·f ve V=
T
K L K Hız Hız
Dalga boyu Periyot

L Stroboskop
Derinliği sabit olan suda dalgaların frekansını bulmak için
K L K stroboskop denilen alet kullanılır.

K+L

¡Yapıcı K ¡Yıkıcı
Girişim Girişim

stroboskop
L K
K Su dalgalarına dönmekte olan stroboskobun yarıkların-
L dan bakılır. Dalgaların frekansı ile stroboskobun dönme
frekansı eşitlendiği anda dalgalar durgun görünür. Ancak
dalgaların frekansı daha büyükse dalgalar ileri doğru gi-
L K K diyor, dalgaların frekansı daha küçükse dalgalar geri gidi-
yor gibi görünür.
L
 DALGALAR

Değişik havuzlarda su dalgalarının üstten görünüşü 2. Küresel Engellerden Yansıma

dalga
l F
tepesi

kaynak
gelen dalgalar yansıyan
çukur engel dalgalar çukur engel
su

kaynak
F
kaynak (odak)

gelen çukur yansıyan çukur

su dalgalar engel dalgalar engel

kaynak
kaynak
M
(merkez) M

su gelen yansıyan
dalgalar çukur dalgalar çukur
engel engel

Su Dalgalarında Kırılma

Su dalgaları farklı derinlikteki bir ortama geçerken hızı de- F

(odak)
ğişeceği için kırılmaya uğrar.
gelen tümsek yansıyan tümsek
dalgalar engel dalgalar engel
s: sığ
¡ vd > vs sığ
d: derin K K
ld > ls Ses Dalgaları
derin
fd = fs • Moleküllerin titreşmesi sonucu oluşur.
L L
fT = fs • Boşlukta yayılamaz. Yayılabilmesi için maddesel or-
tam gereklidir.

Sığ ortamdan derin ortama şekildeki gibi gönderilen KL
dalgasının L ucu derin kısma girince bu uç K’ye göre daha
hızlı hareket edeceğinden öne geçer. Dalga şekildeki gibi
kırılır.
Su Dalgalarında Yansıma
• v: hız † Sesin katı, sıvı, gaz ortamlardaki yayılma hız-
ları arasında vkatı > vsıvı > vgaz ilişkisi vardır.
• Sıcaklık arttıkça sesin yayılma hızı da artar.
• Ses boyuna dalgadır.
• Sesin gürlüğüne sesin şiddeti denir. Ses şiddetinin bi-
rimi desibeldir. (dB) İnsan kulağı 0 dB ile 120 dB aralı-
ğındaki sesleri algılayabilir.

1. Doğrusal Engelde Yansıma • Sesin yüksekliğine aynı zamanda sesin frekansı da de-
nilir. Frekansı büyük olan sesler ince, küçük olan sesler
kalın algılanır. Sesin frekansı ses kaynağına bağlıdır.
• Sesin tınısı farklı müzik aletlerinin seslerini farklı algı-
engel engel lamamızı sağlar.

Deprem Dalgaları
gelen dalgalar yansıyan dalgalar
Deprem dalgaları hem enine hem de boyuna olan meka-
nik dalgalardır. Sismoloji deprem bilimidir. Deprem dalga-
ları levha hareketleri sonucunda oluşur.
engel engel
Depremin büyüklüğü deprem sırasında açığa çıkan enerji
gelen dalgalar yansıyan dalgalar ile ilgilidir. Richter ölçeği ile ölçülür. Depremin şiddeti dep-
rem bölgesindeki hasara göre belirlenir.
 OPTİK

GÖLGE OLAYLARI Işığın Yansıması ve Düzlem Ayna

Gölge, ışığın doğrusal yolla yayılmasının sonucunda olu- G: gelen ışın G N Y

şur.
Y: yansıyan ışın b
a
Noktasal Işık Kaynakları
N: normal (yansıtıcı yüzeye
tam gölge a=b
dik olan) doğru

a: gelme açısı (gelen ışın ile normal arasındaki açı)

b: yansıma açısı (yansıyan ışın ile normal arasındaki açı)

noktasal ODAKLAN
ışık kaynağı saydam
olmayan engel

ekran
Yansıtıcı yüzeye dik olarak ge-
tam gölge
len ışınlar kendi üzerinden geri-
ye döner. Bu durumda gelme
noktasal
ışık kaynağı açısı 0° dir.

noktasal saydam
ışık kaynağı olmayan engel Düzlem Aynada Görüntü

yarı gölge
• Cisim ile görüntü ay- düzlem
ekran
naya göre simetriktir. ayna
cisim görüntü
yarı gölge
• Cisim ile görüntü aynı
boydadır. h h
noktasal
ışık kaynağı
tam
• Cisim ile görüntü ay-
gölge nadan eşit uzaklıkta-
dır.
noktasal saydam
ışık kaynağı olmayan engel
• Görüntü sanaldır.
yarı gölge ekran
Çukur Ayna
Küresel Işık Kaynağı Yansıtıcı yüzeyi çukur
tam gölge şeklinde olan aynalardır.

T: tepe noktası F M asal

T
eksen
f f
F: odak noktası

küresel saydam M: merkez

ışık kaynağı olmayan engel
f: odak uzaklığı
yarı gölge ekran |TF| = |FM| = f
 OPTİK

Çukur Aynada Özel Işınlar 5. Cisim odak ile ayna arasın- görüntü

• Asal eksene paralel olarak gelen da ise görüntü;

cisim
ışınlar odak noktasından geçecek • cisimden büyük,
biçimde yansır. F • cisme göre düz, F
• sanaldır.

• Odak noktasından gelen ışınlar TÜMSEK AYNA

F
yansıdıktan sonra asal eksene pa-
ralel olur. Yansıtıcı yüzeyi tümsek
şeklinde olan aynalardır. asal T F M
Tümsek aynalarda odak eksen f f
sanaldır.

• Tepe noktasına gelen ışınlar asal T Tümsek Aynada Özel Işınlar

eksen ile eşit açı yapacak şekilde 1. Asal eksene paralel olarak ge-
yansır. len ışınlar uzantısı odak nokta-
sından geçecek biçimde yan-
sır. F

• Merkezden gelen ışınlar yansıdıktan

sonra kendi üzerinden geriye döner. M

2. Uzantısı odak noktasından ge-

çecek biçimde gelen ışınlar
Çukur Aynada Görüntü
asal eksene paralel olacak bi-
F
1. Cisim merkezinin dışında ise cisim çimde yansır.
görüntü;
• odakla merkez arasında, F M 3. Tepe noktasına gelen ışınlar
• cisme göre ters,
görüntü asal eksen ile eşit açı yapacak
T
• cisimden küçük, biçimde yansır.
• gerçektir.
2. Cisim merkezde ise görüntü;
cisim
• merkezde,
4. Uzantısı merkezden geçecek
• cisme göre ters,
F M biçimde gelen ışınlar kendi
• cisim ile aynı boyda,
görüntü
üzerinden geriye döner.
M
• gerçektir.
3. Cisim odak ile merkez cisim
arasında ise görüntü, Tümsek Aynada Görüntü
• merkezin dışında, F M Görüntü; cisim
• cisme göre ters,
• odak ile ayna arasında, görüntü
• cisimden büyük, görüntü • cisme göre düz,
• gerçektir.
• cisimden büyük, F
4. Cisim odakta ise görüntü sonsuzdadır.
• sanaldır.
 OPTİK

ODAKLAN Sınır Açısı ve Tam Yansıma

Işınlar kırılma indisi büyük olan ortamdan kırılma indisi
küçük olan ortama geçerken 3 farklı yol izleyebilir.

Çukur ve tümsek aynada odak uzaklığı yalnızca ay-

1
nanın eğrilik yarıçapına bağlıdır.
n2 2
(n1 > n2)
n1 s
Işığın Kırılması
q q

3
n: kırılma indisi † ışığın saydam bir ortamdaki yayılma Işık kaynağı
hızının başka bir saydam ortamdaki yayılma hızına ora-
nıdır. 1 Sınır açısından küçük açı ile gelen ışınlar normalden

Işığın hızı farklı ortamlarda farklı olduğu için kırılmaya uğ- uzaklaşacak biçimde diğer ortama geçer.
rar.
2 Sınır açısı ile gelen ışınlar ortamları ayıran yüzey üze-
n1 ve n2 kırılma indisli ortamlarda N rinden giderler.
K
K ışını şekildeki gibi kırılıyor.
i n1 s: sınır açısı † Kırılma açısının 90° olduğundaki gelme
Burada, açısıdır.
n2
r
i † gelme açısıdır.
3 Sınır açısından büyük açı ile gelen ışınlar diğer orta-
r † kırılma açısıdır. ma geçemez. Geldikleri ortama geri döner.

ALTIN SORU
ODAKLAN

K noktasal ışık kayna-

ğından çıkan I1 ve I2 ışın- n1
N ları şekilde belirtilen yol-
ları izliyor. a
n1
Ortamları ayıran yüzeye dik I1
n2
olarak gelen ışınlar kırılmadan Buna göre ortamların
n2
diğer ortama geçer. n1, n2, n3 kırılma indis- K
leri arasındaki ilişki na- I2

sıldır? a
n3
• Işın, kırılma indisi küçük olan or- N
v1
tamdan kırılma indisi büyük olan
ortama geçerken normale yakla- n1 ALTIN ÇÖZÜM

şacak biçimde kırılır. n2 > n1 dir. n2

n2 † n1: sınır açısı
Işığın saydam ortamdaki ortala- v2
n2 † n3: tam yansıma
ma hızı kırılma indisi ile ters oran-
tılıdır. Bu durumda v1 > v2 olur. Bu iki olay kırılma indisli büyük ortamdan küçük orta-
ma geçerken gerçekleşir.
• Işın, kırılma indisi büyük olan or- N n2 > n1 ve n2 > n3 tür.
tamdan kırılma indisi küçük olan
n1 I2 ışını I1 e göre daha fazla sapmaya uğramıştır.
ortama geçerken normalden
uzaklaşacak biçimde kırılır. n2 Bu durumda n2 – n3 indis farkı n2 – n1 indis farkından
büyük olmak zorundadır.
n1 > n2, v2 > v1
Buna göre n2 > n1 > n3 olur.
 OPTİK

Tam Yansımalı Prizmalar RENKLER

Hava ortamında bulunan camdan yapılmış ikizkenar dik
üçgen biçimindeki prizmalardır. Işığı 90° veya 180° dön-
dürmek için kullanılır.
kırmızı
• Dik kenara dik olarak turuncu
sarı
gelen ışınlar 90° döner. beyaz ışık yeşil
mavi
mor

Kırmızı + Mavi + Yeşil = Beyaz Kırmızı + Mavi = Magenta

Mavi + Yeşil = Cyan
Ana renkler Kırmızı + Yeşil = Sarı

• Hipotenüse dik olarak gelen

ışınlar 180° döner.

• Hipotenüse paralel olarak

gelen ışınlar geliş doğrultu- Işık renkleri Boya renkleri
suna paralel olacak şekilde
ODAKLAN
prizmayı terk eder.

Görünür Derinlik
göz Işıktaki ana renkler boya da ara, ışıktaki ara renkler
hava boya da ana renklerdir. Işıkta ana renklerin karışımı
beyaz ışığı verirken boyada ana renklerin karışımı
siyahı verir. Bu sebeple karışımları beyaz ışığı veren
ışık renkleri birbirinin tamamlayıcı rengi iken boya-
K' da karışımları siyah rengi veren renkler birbirinin ta-
mamlayıcı rengidir.
sıvı K
• Renkli cisimler kendi rengindeki ışığı kuvvetli, komşu
• Kırıcılık indisi küçük ortamdan kırıcılık indisi büyük or- renkleri zayıf olarak yansıtır. Zayıf yansıyan renkler
tamdaki cisimlere bakılırsa cisimler gerçek yerlerinden gözle algılanamaz.
daha yakında algılanır. (K cismi K' de algılanır.)
Beyaz ışık Beyaz ışık
K' Kırmızı
Turuncu
Yansıyan
K yok
hava

Kırmızı cisim Mavi cisim

Işık Filtreleri
Filtreler kendi rengindeki yeşil
göz
sıvı ışığı kuvvetli, komşu renk-
leri zayıf olarak geçirir. sarı
yeşil
• Kırıcılık indisi büyük ortamdan kırıcılık indisi küçük or- beyaz ışık
tamdaki cisimlere bakılırsa cisimler daha uzakta algıla- mor
nır. (K cismi K' de algılanır.)
 OPTİK

MERCEKLER • ters,

1. İnce Kenarlı (Yakınsak) Mercekler

• cisimle aynı boyda,
• gerçektir.
3. Cisim odak noktasında ise görüntü sonsuzdadır.
veya şeklinde gösterilir. 4. Cisim odak ile mercek arasında ise görüntü;
• cismin arkasında, görüntü

• düz,
cisim
F: odak noktası • büyük,

M: merkez • sanaldır.
F
f f f f asal
O: optik merkez M F F M eksen

f: odak uzunluğu 2. Kalın Kenarlı (Iraksak) Mercek

Çukur ayna ile benzerlik gösterir ancak ince kenarlı mer-

cekte kırılma kuralları geçerlidir.
veya ile gösterilir.
Özel Işınlar
1. Asal eksene paralel olarak
gelen ışınlar odak nokta-
sından geçecek biçimde F f f f f
2F F F 2F
kırılır.

2. Odak noktasından gelen

ışınlar asal eksene paralel Tümsek ayna ile benzerlik gösterir ancak kalın kenarlı
olacak biçimde kırılır. mercekte kırılma kuralları geçerlidir.
F

Özel Işınlar
3. Merkezden gelen ışınlar 1. Asal eksene paralel olarak
diğer taraftaki merkezden gelen ışınlar uzantısı
geçecek biçimde kırılır. 2F 2F odak noktasından geçe-
F
cek biçimde kırılır.

4. Optik merkeze gelen ışın-

lar kırılmadan yollarına de- 2. Uzantısı odak noktasından
vam eder. O geçecek biçimde gelen
Görüntü ışınlar asal eksene paralel
F
olacak biçimde kırılır.
1. Cisim 2F’in dışında ise görüntü;
• diğer taraftaki F ile 2F arasında,
3. Uzantısı 2F’den geçe-
• ters, cisim
cek biçimde gelen ışın-
• küçük, F M lar uzantısı diğer taraf-
M F 2F 2F
• gerçektir. taki 2F’den geçecek bi-
görüntü çimde kırılır.

2. Cisim merkezde cisim 4. Optik merkeze gelen ışınlar

ise görüntü; kırılmadan yollarına de-
F 2F
• diğer taraftaki 2F F vam eder. O
merkezde, görüntü
 OPTİK

Görüntü ODAKLAN
cisim

görüntü

Kalın kenarlı mercekte daima cisimden daha küçük

F boyda sanal görüntü oluşur.

İnce kenarlı mercekte oluşan sanal görüntü ise dai-

Kalın kenarlı mercekte bir cismin görüntüsü, cismin bu- ma cisimden daha büyük boydadır.
lunduğu taraftaki odak ile mercek arasında, düz, küçük ve
sanal olarak oluşur.

• Cisim merceğe yaklaşırsa görüntü büyüyerek merceğe

yaklaşır.

ALTIN SORU
ODAKLAN

K x
Ortamın kırılma indisi merceğin kırılma indisinden
2x 2x
büyük ise mercek özellik değiştirir. İnce kenarlı mer-
cek kalın kenarlı mercek gibi, kalın kenarlı mercek
ince kenarlı mercek gibi davranır. f1 f2

Odak uzaklıkları f1 ve f2 olan ince kenarlı mercekten olu-

şan sistemde K ışını şekildeki yolu izliyor.
(no > nm) (no > nm)
f1
Buna göre, oranı kaçtır?
F F
f2

no: ortamın kırıcılık indisi

nm: merceğin kırıcılık indisi ALTIN ÇÖZÜM

ODAKLAN

K x
2x 2x

İnce kenarlı mercekte cisim 3’dan f’e doğru getirilir-

se oluşan gerçek görüntü f’den 3’a doğru büyüyerek f1 f2
uzaklaşırken cisim f’den merceğe doğru çekilirse olu-
şan sanal görüntü küçülerek merceğe yaklaşır. 2f1 2f1 f2

Kalın kenarlı mercekte ise cisim merceğe yaklaşır-

2f1 = 2x ¡ f1 = x f1
ken oluşan sanal görüntü de büyüyerek merceğe = 1 olur.
f2 = x f2
yaklaşır.