Hafta Ders Materyali - Diferansiyel Denklemler

GAZİANTEP İSLAM BİLİM
VE TEKNOLOJİ ÜNİVERSİTESİ
MÜHENDİSLİK VE DOĞA
BİLİMLERİ FAKÜLTESİ
DİFERANSİYEL DENKLEMLER
Ders Yürütücüsü
Bayram BALA
B.BALA
İçerik
Bu haftaki dersimizde Uygulamalar Bölümünde

 Kompartıman Analizi (Isı Problemleri)

 Kompartıman Analizi (Artma-Azalma Problemleri)
kavramlarına değineceğiz.
B.BALA
Isı Problemleri
Bu bölümde amacımız, kapalı bir alandaki sıcaklık değişimini tanımlayan

matematiksel bir modelleme yapmaktır. Bunun için yine kompartıman
analizini kullanacağız. Örneğin; bir binayı düşünelim. T (t ), t zamanında

bina içerisindeki sıcaklığı temsil etsin ve binanın tek bir kompartıman
(bölüm) olduğunu varsayalım. Sıcaklıktaki değişim oranı bütün üretilen veya
harcanan ısı faktörleri tarafından belirlenir. Tüm bu faktörler dikkate
alındığında sıcaklığın zamana göre değişimini içeren diferansiyel denklem
aşağıdaki gibidir.
Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
dT
 K M (t )  T (t )  H (t )  U (t ) (1)
dt
Burada, M (t ) , dış sıcaklığın bina içindeki sıcaklığa etkisidir. H (t ), bina
içindeki insanlar, ışıklar, makineler vb. tarafından üretilen ısıdır ve içerideki
sıcaklıkta bir artışa sebep olur. U (t ), ısıtıcı varsa pozitif, soğutucu varsa
negatiftir. K ise pozitif sabit bir sayı olmak üzere binanın kapı sayısı,
pencere sayısı veya yalıtım türü gibi fiziksel özelliklerine bağlıdır. Genel
olarak, K
1
K 
zaman sabiti
formülü ile hesaplanır.

Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
Burada, zaman sabiti, kompartımanın belirli bir zamandaki ısı değişimi ile
belirlenen bir sabittir. (1) denklemi lineer olduğundan lineer diferansiyel
denklemlerin çözüm yöntemi kullanılarak çözülebilir. Bu denklem, lineer
standart formda yeniden yazılırsa
dT
(t )  P(t )T (t )  Q(t ) (2)
dt
olur. Burada
P (t ) : K , Q(t ) : KM (t )  H (t )  U (t ) (3)
biçimindedir.
Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
İntegral çarpanı ise (t )  e  Kdt

 e Kt olur. (2) denkleminin her iki tarafı
e Kt ile çarpılıp integrali alınırsa
dT
e Kt
(t )  Ke KtT (t )  e KtQ(t ),
dt
e KtT (t )   e KtQ(t )dt  c
elde edilir. Böylece T (t ) çözümü
T (t )  e Kt   e Kt KM (t )  H (t )  U (t ) dt  c  (4)

 
şeklindedir.
Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
Örnek 1 Bir cumartesi sabahı, insanlar ofiste çalışırken, ısıtıcı ofisin

sıcaklığını 21 C de sabit tutuyor. Öğle saatinde (12:00) ısıtıcı kapatılıyor ve

insanlar evlerine gidiyor. Dışarıdaki sıcaklık, öğleden sonranın geri kalanı
için sabit 12 C dir. Binanın zaman sabiti 3 saat ise bina içindeki sıcaklık ne
zaman 16 C ye ulaşır? Bazı pencereler açık bırakılır ve dolayısıyla zaman
sabiti 2 saate düşerse, içerideki sıcaklık ne zaman 16 C ye ulaşır?
Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
Çözüm Sıcaklık fonksiyonu T (t ) olmak üzere, burada H (t )  U (t )  0 ve

dış sıcaklık M (t )  12 dir. (4) formülünde bunlar yerine yazılırsa
T (t )  12  ce Kt
genel çözümü elde edilir. c yi bulmak için bir başlangıç koşuluna ihtiyacımız
olacaktır. Bu başlangıç koşulu insanların ofisi terk ettiği andır ki bu an
zamanın başlangıcı olarak kabul edilir ve dolayısıyla t  0 dır. Böylece
T (0)  21 başlangıç koşulu elde edilir. Bu koşul kullanılırsa
T (0)  12  ce 0  21, c  9
Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
T (t )  12  9e Kt
çözümü bulunmuş olur. Binanın zaman sabiti 3 olduğundan K  1 / 3 ve
dolayısıyla
t 3
T (t )  12  9e
olur.
t 3
Şimdi T (t )  12  9e  16 denklemini çözerek bina içindeki sıcaklığın
16 C ye ulaştığı zamanı bulalım
t 3
12  9e  16
Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
9
t  3 ln    2.43 .
4
Burada 0.43 saat (60  43) 100  26 dakikadır. Böylece ofisin sıcaklığı
14 : 26 da 16 C olacaktır. Benzer şekilde, K  1 / 2 alınırsa
t 2
T (t )  12  9e
t 2
12  9e  16
9
t  2 ln    1.62 saat (1 saat 37 dk )
4
elde edilir. Yani, 13 : 37 de ofisin sıcaklığı 16 C ye düşer.

Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
Örnek 2 Başlangıçta 35 C sıcaklıkta olan bir sıvı kapalı bir kutu içinde,
70 C sıcaklıktaki bir fırına konuluyor. Sıvının 3dk sonraki sıcaklığı 40 C

olarak ölçülüyor. Bu sıvı 20dk fırında bırakılırsa sıcaklığı ne kadar olur?
Çözüm Sıvının t anındaki sıcaklığı T (t ) olmak üzere H (t )  U (t )  0 ve
fırının sıcaklığı M (t )  70 C dir. Ayrıca, sıvının ilk sıcaklığı 35 C

olduğundan T (0)  35 dir. (4) formülünde bunlar yerine yazılırsa
T (t )  70  ce Kt
genel çözümü elde edilir.
Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
T (0)  35 başlangıç koşulu yerine yazılırsa
T (0)  70  ce 0  35, c  35
olur. Bu değer çözümde yazılırsa

T (t )  70  35e Kt
elde edilir. Şimdi K yı bulmak için, 3dk sonra sıcaklığın 40 C olduğunu
kullanacağız. Böylece
T (3)  70  35e 3K  40

eşitliğinden
Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
K 
 
ln 7 6
3
bulunur. Bu değer yukardaki çözümde yerine yazıldığında
t 7 t 3
 ln  
3 6 6
T (t )  70  35e  70  35  
7
elde edilir. Sonuç olarak 20dk sonra sıvının sıcaklığı
20 3
6
T (20)  70  35    57.5 C
7
olacaktır.
Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
Örnek 3 Bilinmeyen sıcaklıktaki bir cisim 30 C sabit sıcaklıkta tutulan bir

odaya yerleştiriliyor. Eğer 10dk sonra cismin sıcaklığı 0 C ve 20dk sonra
15 C ise cismin bilinmeyen ilk sıcaklığını bulunuz.

Çözüm Cismin t anındaki sıcaklığı T (t ) olmak üzere T (10)  0 ve
T (20)  15 dir. Bununla birlikte H (t )  U (t )  0 ve M (t )  30 C

olduğundan
T (t )  ce Kt  30 (5)
genel çözümü elde edilir.
T (10)  0 ve T (20)  15 koşullarından

Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
0  ce 10K  30
15  ce 20K  30
1
K  ln 2  0.069 ve c  30e10K  30(2)  60
10
elde edilir. (5) eşitliğinde yerine yazılırsa
T (t )  60e 0.069t  30
bulunur. Başlangıç anındaki sıcaklık istendiğinden
T (0)  60e 0.069(0)  30
T (0)  30 C elde edilir.

Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
Örnek 4 Sıcaklığı 50 C olan bir sıvı bulunduğu kaptan, sıcaklığı 100 C

olan başka bir kabın içerisine dökülüyor. Eğer 5dk sonra sıvının sıcaklığı
60 C oluyor ise sıvının 75 C sıcaklığa ulaşması için gereken zamanı ve

sıvının 20dk sonraki sıcaklığını bulunuz.
Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
Çözüm Cismin t anındaki sıcaklığı T (t ) olmak üzere T (0)  50 ,
T (5)  60 dır. Bununla birlikte H (t )  U (t )  0 ve M (t )  100 C

olduğundan genel çözüm

T (t )  ce Kt  100
biçiminde bulunur. T (0)  50 olduğundan
50  ce 0  100
c  50
bulunur.
Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
Çözümde yerine yazılırsa
T (t )  50e Kt  100

olur. Ayrıca T (5)  60 olduğundan
60  50e 5K  100

1 40 1
K   ln   (0.223)
5 50 5
K  0.045
olarak elde edilir ve K değeri de yerine yazılırsa
T (t )  50e 0.045t  100
Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
çözümü bulunmuş olur. Şimdi sıvının 75 C sıcaklığa ulaşması için gereken

zamanı bulalım. T (t )  75 için
75  50e 0.045t  100

t  15.4 dk (15 dk 24 sn )
bulunur. Sıvının 20dk sonraki sıcaklığı ise
T (t )  50e 0.045(20)  100
T (t )  79.5 C
olarak elde edilir.
Uygulamalar B.BALA
Isı Problemleri
Örnek 5 Öğleden hemen önce, polis cinayet kurbanının cesedini 21

derecelik sabit sıcaklıkta tutulan bir odada bulur. Polis öğlen 12 de cesedin
vücut ısısını 26 derece olarak ölçer, öğleden sonra 1 de ise sıcaklığın 24

dereceye düştüğünü görür. Bu bilgiler ışığı altında cinayetin ne zaman
işlendiğini bulunuz? (Normal vücut sıcaklığının 37 derece olduğu
varsayılmıştır.)
Uygulamalar B.BALA
Artma-Azalma Problemleri
Bu bölümde amacımız, kompartıman analizini kullanarak nüfus, bakteri vb.

parametrelerin artma-azalma durumları için matematiksel bir modelleme
yapmaktır. Artan ve azalan bir madde miktarı N (t ) ise bu zamana göre
dN
değişim oranı dir. Eğer bu maddenin değişim oranı, eldeki madde
dt
miktarına orantılı olduğu kabul edilirse, o zaman k orantı sabiti olmak üzere
dN
 kN , N (0)  N 0 (6)
dt
başlangı değer problemi olur. Burada N (t ), zamana göre türevlenebilir bir
fonksiyon, N 0 başlangıç anındaki madde miktarıdır.

Uygulamalar B.BALA
Örneğin; nüfus problemlerinde, N (t ), herhangi bir zamandaki nüfusu ve

N (0), başlangıçtaki nüfusu belirtmektedir. Ayrıca, problemdeki k orantı
sabiti pozitif ise nüfusun artmakta olduğunu, k orantı sabiti negatif ise
nüfusun azalmakta olduğunu göstermektedir.
Örnek 6 Bir kentin nüfusunun, o anda kentte yaşayan insanların sayısıyla

oratılı bir hızla arttığı biliniyor. Eğer nüfus üç yıl sonra üç katına çıkmışsa ve
eğer beş yıl sonra nüfus 27000 ise, başlangıçta kentin nüfusu ne kadardır?
Uygulamalar B.BALA
Çözüm Kentin t anındaki nüfusu N (t ) olmak üzere kentin başlangıç nüfusu
N (0)  N 0 olsun. N (3)  3N 0 ve N (5)  27000 dir. k orantı sabiti olmak

üzere kentin nüfus artış hızını gösteren diferansiyel denklem

dN dN
 kN ,  kdt
dt N
biçiminde değişkenlerine ayrılabilen denklemdir. Her tarafın integrali
alınırsa
ln N  kt  c1, N (t )  ce kt
elde edilir.
Uygulamalar B.BALA
N (0)  c  N 0 olduğundan N (t )  N 0e kt dır. N (3) ve N (5) koşulları da

kullanılırsa
N (3)  N 0e 3k  3N 0, N (5)  N 0e 5k  27000

ln 3
eşitlikleri elde edilir. İlk eşitlikten k  bulunur. İkinci eşitlikte yerine
3
yazılırsa kentin başlangıç nüfusu olan N 0
5 5
ln 3
N 0e 3
 27000, N 0 .3  27000
3
5 4

N 0  27000.3 3
 3 .103  4327 olarak bulunur.
3
Uygulamalar B.BALA
Örnek 7 N (t ), bir bakteri kültürünün t anındaki bakteri sayısını göstermek

üzere, bu bakteri kültürünün büyüme modeli
dN
t
dt
biçiminde veriliyor. Başlangıçta 200 bakteri olduğuna göre, 30 saniye sonra
kaç bakteri olur? Bakteri sayısı başlangıçtakinin iki katına çıkması için
gereken zamanı bulunuz.
Uygulamalar B.BALA
Çözüm Bakterinin t anındaki miktarı N (t ) olduğundan N (0)  200 dür. k

orantı sabiti olmak üzere bakteri artış hızını gösteren diferansiyel denklem
dN
t
dt

alınırsa
t2
N (t )   c
2
elde edilir. N (0)  200 başlangıç koşulundan c  200 bulunur ve
t2
N (t )   200 dür.
2
Uygulamalar B.BALA
Buradan 30 saniye sonra bakteri sayısı
900
N (30)   200  650
2
olarak bulunur. Ayrıca bakteri sayısının ne zaman 400 olduğu istenmektedir.
t2
N (t )   200  400
2
eşitliğinden t  20 elde edilir. Yani, 20 saniye sonra bakteri sayısı
başlangıçtakinin iki katına çıkar.
Uygulamalar B.BALA
Örnek 8 Bir radyoaktif madde, bulunan miktarı ile orantılı bir hızla
çözünmektedir. Eğer başlangıçta 100mg madde varsa ve eğer iki yıl sonra
baştaki kütlenin %5 inin çözüldüğü gözleniyorsa, herhangi bir t anındaki

kütlenin ifadesini ve başlangıçtaki kütlenin %10 unun çözünmesi için
gereken zamanı bulunuz.
Uygulamalar B.BALA
Çözüm Radyoaktif maddenin t anındaki miktarı N (t ) olsun. O halde

başlangıç koşulu N (0)  100 dür. k orantı sabiti olmak üzere maddenin
zamana göre değişim hızını gösteren diferansiyel denklem
dN dN
 kN ,  kdt
dt N
alınırsa
elde edilir. N (0)  100 olduğundan c  100 ve N (t )  100e kt dir.
Uygulamalar B.BALA
İki yıl sonra %5 çözüldüğünden N (2)  95 olur.
Çözümde yerine yazılırsa

1 95
N (2)  100e 2k
 95, k  ln  0, 026
2 100
bulunur. O halde radyoaktif maddenin t anındaki miktarını gösteren ifade
N (t )  100e 0,026t
olarak elde edilir. Ayrıca başlangıçtaki kütlenin %10 unun çözünmesi için
gereken zaman istenmektedir.
Uygulamalar B.BALA
O halde N (t )  90 eşitliğini sağlayan t parametresi

N (t )  100e 0,026t  90
1 90
t ln  4, 05
0, 026 100
olarak elde edilir. Burada 4, 05 ifadesi (1 yıl = 360 gün) 4 yıl 18 gündür.
Uygulamalar B.BALA
Örnek 9 Sürekli bileşik faiz altında bir yatırımın sekiz yılda iki katına
çıkması için gereken faiz oranını bulunuz.
Çözüm Herhangi bir zamandaki hesaptaki para miktarı N (t ) ve

başlangıçtaki para miktarı N (0)  N 0 olsun. k orantı sabiti olmak üzere
paranın zamana göre değişim hızını gösteren diferansiyel denklem
dN dN
 kN ,  kdt
dt N
biçiminde değişkenlerine ayrılabilen denklemdir.
Uygulamalar B.BALA
Her tarafın integrali alınırsa
elde edilir. N (0)  N 0 olduğundan c  N 0 ve N (t )  N 0e kt dir. Sekiz yıl

sonra paranın iki katına çıktığından N (8)  2N 0 dır. Çözümde yerine
yazılırsa
ln 2
N (8)  N 0e 8k
 2N 0, k  0, 0867
8
bulunur. Dolayısıyla sekiz yıl sonra paranın iki katına çıkması için gereken
faiz oranı %8,67 dir.
Uygulamalar B.BALA
Teşekkürler… 
Sağlıklı günler dilerim…
B.BALA

Hafta Ders Materyali - Diferansiyel Denklemler

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hafta Ders Materyali - Diferansiyel Denklemler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GAZİANTEP İSLAM BİLİM

Bu haftaki dersimizde Uygulamalar Bölümünde

 Kompartıman Analizi (Isı Problemleri)

 Kompartıman Analizi (Artma-Azalma Problemleri)

Bu bölümde amacımız, kapalı bir alandaki sıcaklık değişimini tanımlayan

analizini kullanacağız. Örneğin; bir binayı düşünelim. T (t ), t zamanında

formülü ile hesaplanır.

İntegral çarpanı ise (t )  e  Kdt

e KtT (t )   e KtQ(t )dt  c

elde edilir. Böylece T (t ) çözümü

T (t )  e Kt   e Kt KM (t )  H (t )  U (t ) dt  c  (4)

Örnek 1 Bir cumartesi sabahı, insanlar ofiste çalışırken, ısıtıcı ofisin

sıcaklığını 21 C de sabit tutuyor. Öğle saatinde (12:00) ısıtıcı kapatılıyor ve

Çözüm Sıcaklık fonksiyonu T (t ) olmak üzere, burada H (t )  U (t )  0 ve

14 : 26 da 16 C olacaktır. Benzer şekilde, K  1 / 2 alınırsa

elde edilir. Yani, 13 : 37 de ofisin sıcaklığı 16 C ye düşer.

70 C sıcaklıktaki bir fırına konuluyor. Sıvının 3dk sonraki sıcaklığı 40 C

Çözüm Sıvının t anındaki sıcaklığı T (t ) olmak üzere H (t )  U (t )  0 ve

fırının sıcaklığı M (t )  70 C dir. Ayrıca, sıvının ilk sıcaklığı 35 C

T (0)  35 başlangıç koşulu yerine yazılırsa

T (0)  70  ce 0  35, c  35

olur. Bu değer çözümde yazılırsa

elde edilir. Şimdi K yı bulmak için, 3dk sonra sıcaklığın 40 C olduğunu

T (3)  70  35e 3K  40

Örnek 3 Bilinmeyen sıcaklıktaki bir cisim 30 C sabit sıcaklıkta tutulan bir

15 C ise cismin bilinmeyen ilk sıcaklığını bulunuz.

Çözüm Cismin t anındaki sıcaklığı T (t ) olmak üzere T (10)  0 ve

T (20)  15 dir. Bununla birlikte H (t )  U (t )  0 ve M (t )  30 C

genel çözümü elde edilir.

T (10)  0 ve T (20)  15 koşullarından

elde edilir. (5) eşitliğinde yerine yazılırsa

T (0)  60e 0.069(0)  30

T (0)  30 C elde edilir.

Örnek 4 Sıcaklığı 50 C olan bir sıvı bulunduğu kaptan, sıcaklığı 100 C

60 C oluyor ise sıvının 75 C sıcaklığa ulaşması için gereken zamanı ve

Çözüm Cismin t anındaki sıcaklığı T (t ) olmak üzere T (0)  50 ,

T (5)  60 dır. Bununla birlikte H (t )  U (t )  0 ve M (t )  100 C

olduğundan genel çözüm

Çözümde yerine yazılırsa

T (t )  50e Kt  100

60  50e 5K  100

T (t )  50e 0.045t  100

çözümü bulunmuş olur. Şimdi sıvının 75 C sıcaklığa ulaşması için gereken

75  50e 0.045t  100

bulunur. Sıvının 20dk sonraki sıcaklığı ise

T (t )  50e 0.045(20)  100

Örnek 5 Öğleden hemen önce, polis cinayet kurbanının cesedini 21

vücut ısısını 26 derece olarak ölçer, öğleden sonra 1 de ise sıcaklığın 24

Bu bölümde amacımız, kompartıman analizini kullanarak nüfus, bakteri vb.

fonksiyon, N 0 başlangıç anındaki madde miktarıdır.

Örneğin; nüfus problemlerinde, N (t ), herhangi bir zamandaki nüfusu ve

Örnek 6 Bir kentin nüfusunun, o anda kentte yaşayan insanların sayısıyla

Çözüm Kentin t anındaki nüfusu N (t ) olmak üzere kentin başlangıç nüfusu

N (0)  N 0 olsun. N (3)  3N 0 ve N (5)  27000 dir. k orantı sabiti olmak

üzere kentin nüfus artış hızını gösteren diferansiyel denklem

N (0)  c  N 0 olduğundan N (t )  N 0e kt dır. N (3) ve N (5) koşulları da

N (3)  N 0e 3k  3N 0, N (5)  N 0e 5k  27000

Örnek 7 N (t ), bir bakteri kültürünün t anındaki bakteri sayısını göstermek

Çözüm Bakterinin t anındaki miktarı N (t ) olduğundan N (0)  200 dür. k

biçiminde değişkenlerine ayrılabilen denklemdir. Her tarafın integrali

Buradan 30 saniye sonra bakteri sayısı

olarak bulunur. Ayrıca bakteri sayısının ne zaman 400 olduğu istenmektedir.

baştaki kütlenin %5 inin çözüldüğü gözleniyorsa, herhangi bir t anındaki