HISTORI DHE SHOQËRI

PËR KLASËN E VI
PËR ARSIMIN FILLOR NËNTËVJEÇARË
(Materiale për mësim)

Autorë
Mr. Borçe Mirevski
Hari Stojanoski
Marina Gjorgjieva

SHKUP
Shtator, 2023

1
 TEMA: KRIJIMII QYTETËRIMEVE TË LASHTA

Qytetërimet e lashta u ngritën disa mijëra vjet më parë. Në Afrikë përgjatë

lumit Nil, në Azi përgjatë lumenjve: Tigër, Eufrat Indus, Gang, Hoang dhe
Jangce, në Bregun e Detit Mesdhe si dhe në Kontinentin Amerikan ku u zhvillua
qytetërimi i fisit maja.
Në këto anë të botës u ndërtuan qytetet dhe ndërtesat e para, u krijuan
shtetet e para, lindën shumë religjione. Popujt e qytetërimeve të vjetra krijuan
numrat, rrotën, kalendarin dhe patën arritje të mëdha në fushën e shkencave dhe të
arteve. Me shfaqjen dhe zhvillimin e qytetërimeve dhe shfaqjen e shkrim-leximit rreth
vitit 3200 p.e.s., filloi historia antike, e cila zgjati deri në rënien e Perandorisë
Romake Perëndimore në vitin 476 e.s.
Mesopotamiashtrihej midis lumenjve Tigër dhe Eufrat. Lumenjtë bënë të
mundur jetën. Përveç për pije, uji përdorej edhe për ujitjen e të mbjellave dhe rritjen
e kafshëve shtëpiake. Nga vërshimi i lumenjve u krijua toka pjellore që dha të korra
të pasura.
Për të rregulluar rrjedhën e lumenjve dhe për ta përdorur ujin për nevojat e
tyre, banorët e Mesopotamisë filluan të organizonin dhe të ndërtonin sisteme
kanalesh, digash dhe argjinaturash. Këto veprimtari kërkonin një organizim të mirë të
popullsisë, IV p.e.s. çoi në krijimin e organizatave të para shtetërore, qytet-shtete.

Qytet-shtetet shpesh luftonin me njëri-tjetrin, por edhe bashkoheshin ose

pushtoheshin nga shtete të tjera. Shteti i parë i madh në Mesopotami u krijua nga
mbreti Sargon, mbret i Akadit rreth vitit 2400 e.v. Qindra vjet më vonë u themelua
një shtet me qendër në qytetin e Babilonisë. Me kalimin e kohës në territorin e
Mesopotamisë, një numër i madh shtetesh u krijuan dhe pushuan së ekzistuari.

Mesopotamia

2
 Në Afrikë, në luginën e lumit Nil, u krijuan kushtet për paraqitjen e
vendbanimeve të para njerëzore. Shteti egjiptian filloi të zhvillohej atje. Lumi Nil
buronte në rajonet malore të Afrikës verilindore dhe derdhej në Detin Mesdhe. I
mbushur ngashtrati në muajt e verës vërshonte tokën dhe pas tërheqjes nga zonat e
përmbytura mbeti tokë pjellore, të cilën njerëzit e kultivonin, lëronin dhe e mbjellin
me kultura bujqësore.
Për shkak të rendimenteve të pasura, Egjipti dhe Mesopotamia u quajtën
hambarët e botës, ndërsa babai i historisë, Herodoti, e quajti Egjiptin "Dhurata e
lumit Nil". Për të kursyer ujin dhe për ta përdorur atë për ujitjen e fushave, egjiptianët
ndërtuan sisteme kanalesh, digash dhe argjinaturash.

Shteti egjiptian u formua rreth viteve 3200 p.es. Me bashkimin e Egjiptit të

Poshtëm dhe të Epërm nga sundimtari egjiptian Menes. Qendra e shtetit ishte qyteti i
Memfisit. Gjatë ekzistencës së tij, shteti egjiptian përjetoi ulje-ngritje të shumta derisa
ra nën sundimin e Perandorisë Romake në vitin 31 p.e.s.

Lugina e lumit Nil

Në Azi, përgjatë lumenjve Ind dhe Gang, kishte kushte të mira jetese.
Territori i Indisë ka qenë i banuar që nga kohërat e lashta dhe atje ka qenë e krijuar
njëra nga kulturat më të vjetra. Ajo ka qenë e njohur nga pyjet e dendura të
padepërtueshme gjithashtu e pasur me botën shtazore dhe bimore.
Duke kaluar nëpër rrjedhat e tyre, nga lumenjtë ujitej toka dhe atë e bënë
pjellore. Veprimtaria kryesore e popullsisë ishte blegtoria, bujqësia dhe tregtia.
Gjithçka që dihet për popujt e vjetër në Indi është përmbledhur në katër librat Veda
(njohuri). Për të përdorur ujin dhe për të marrë rendimente më të mëdha, indianët
bënë kanale vaditëse, ndërsanë fusha mbillnin elb, oriz dhe kultivonin pambuk.

3
 Shumë fise jetonin në Indi.Këto fise më vonë u quajtën hindus.Rreth vitit 2100
p.e.s. në këtë territor u formua shteti i vjetër indian.
Lugina pjellore përgjatë rrjedhës së lumenjve Jangce (lumi i kaltër) dhe
Hoangho (lumi i verdhë) - siguroi kushte të mira për zhvillimin e jetës. Pas rrjedhave
nga shtretërit e tyre, lumenjtë lanë një mill pjellor. Ishte kjo tokë pjellore u mundësoi
që kinezët të merreshin me bujqësi, i cili ishte edhe profesioni i tyre kryesor. Kinezët
kultivonin oriz dhe perime.

Për të rregulluar rrjedhën e ujit nga lumenjtë, kinezët ndërtuan një sistem
kanalesh, digash dhe argjinaturash, ata kishin kalendarin e tyre. Kinezët jetonin në
komuna fshatare.Shpesh shkonin në luftë me fise të tjera që donin të vendoseshin
në Kinë. Shteti i vjetër Kinez është krijuar rreth 2300 viteve nga e.v.

Civilizimet e vjetra

Kultura e Kretës u zhvillua në ishullin e Kretës me qendër në qytetin

Knosos. Sipas poetit Homer, fisi i akajëve, pasi e pushtuan Kretën, përfituan shumë
gjëra nga kultura vendase. Mësuan të rritnin hardhi, ullinj, fiq. Ata mësuan të
punonin tokën, të ndërtonin anije dhe të lundronin. Mbi bazën e Kretës, u krijua një
kulturë me qendër në qytetin e Mikenës, pas së cilës mori emrin Kultura kreto-
mikenase.

Kjo kulturë ishte kultura e parë shumë e zhvilluar në Evropë.Këtë e

tregojnë mbetjet e ndërtimeve, punishteve artizanale, varreve luksoze, porta e luanit
dhe armët, veglat dhe stoli të gjetura më vonë. Në Kretë u zbuluan një numër i madh
pallatesh që ishin zbukuruar në mënyrë të pasur me piktura murale. Kulturën Kreto-
Mikenase e ka kënduar poeti Homeri në epet "Iliada" dhe "Odisea".
Në bregun lindor të Detit Mesdhe shtrihej fenikia, njëra nga qytetërimet më të
vjetra që nuk u ngrit përgjatë lumit. Fenikia ishte e lidhur me ishujt e Qipros, Kretës
dhe ishujt në Detin Egje, gjë që çoi në zhvillimin e detarisë dhe tregtisë.

4
 Fenikasit ishin ndërtues të famshëm të anijeve. Në disa pjesë të Fenikisë
kishte kushte natyrore për zhvillimin e bujqësisë dhe pemtarisë, ndërsa në pjesë
tjera të Fenikisë ishte zhvilluar blegtoria. Nga kulturat bujqësore, kryesisht kultivohej
gruri, elbi dhe liri. Fenikasit jetonin të organizuar në qytete dhe shtete.

Toka kultivohej me mjete primitive. Karakteristikë e fenikisë ka qenë bujqësia

në terasa, kultivonin hardhi. Fenikia ishte e njohur për prodhimin e pëlhurës.
Veçanërisht e rëndësishme për Fenikinë ishte tregtia me Egjiptin,
Mesopotaminë dhe Azinë e Vogël. Fenikasit themeluan gjithashtu koloni të shumta
në Detin Mesdhe, në brigjet e Azisë së Vogël në ishujt e Detit Egje, në ishujt e
Siçilisë, Sardenjës, si dhe Afrikës së Veriut ku themeluan qytetin e Kartagjenës.
Gjatë ekzistimit të saj, Fenikia ka rënë nën sundimin maqedonas dhe pas vdekje së
Aleksandrit të Maqedonisë është bërë pjesë e shteteve të krijuara.
Majët ishin një popull që jetonte në Amerikën e Mesme. Në këto zona u
zhvillua si një qytetërim shumë i zhvilluar në një territor ku nuk kishte lumenj të
mëdhenj.Majët njiheshin si ndërtues të mirë, me arkitekturë, arti dhe skulptura të
zhvilluara.
Tempulli Jaguar në qytetin e Tikalit, qendra kryesore kulturore e Majëve, ishte
veçanërisht madhështor. Majët kishin ndërtuar qendra tjera të qyteteve. Gjithashtu i
njohurishte Qyteti i Çiçen Ica. Qytetet e Majëve ishin plot tempuj dhe piramida,
madje edhe fusha sportive, qytetet ishin të rrethuara nga fshatra.
Majët kanë kultivuar misër, kakako, patate, speca, etj. Më vonë këto kultura u
transferuan në Evropë.Majët merreshin me bujqësi, zeje, tregti dhe kishin arritje të
larta nga fusha e shkencave dhe arteve.Qytetërimi i majëve është zhvilluar në
periudhën prej 2000 vite të e.vj. deri me ardhjen e pushtuesve spanjoll në kontinentin
amerikan.

Mendo dhe përgjigju

1. Ku u krijuan qytetërimet më të vjetra?

2. Cilat ishin kushtet natyrore në zonat ku lindën qytetërimet më të vjetra

3. Cilat ishin profesionet kryesore të popullsisë?

4. Cilat janë ndryshimet dhe ngjashmëritë midis qytetërimit të majëve, fenikasve
dhe qytetërimeve tjera të Lindjes së Vjetër?

5
Mëso më shumë
1. Herodoti njihet si babai i historisë. Ai udhëtoi shumë në vendet e
atëhershme të njohura. Nga vepra e tij “Historia’’, e cila përbëhej nga 9 libra,
mësojmë për historinë e Athinës, për grekët e vjetër dhe për popujt e tjerë. Ai ka
shkruar për ngjarjet e luftërave greko-persiane por edhe për shumë ngjarje të tjera.
Ai la shumë të dhëna në fushën e historisë, gjeografisë, etnografisë.
2. Nga tregimet për Luftën e Trojës poeti i verbër Homeri shkroi epet “Iliada”
dhe “Odiseja”. Te “Iliada” bëhet fjalë për luftën e grekëve të vjetër me Trojën dhe
tek “Odiseja” për kthimin e Odiseut në shtëpi dhe për bredhjet dhe përjetimet e tij
pas pushtimit të Trojës.
3. Sipas hulumtimeve të disa ekspertëve, krijimi i çokollatës në formën e saj
origjinale ishte në gjendje të lëngshme dhe nuk ishte e ëmbël. Kjo lloj çokollate është
përdorur para 3500 vjetësh në kohën e qytetërimeve e vjetra në Amerikën Qendrore.

4. Majët përgatitnin çokollatën duke bluar farat e kakaos, ujin dhe specin
djegës. Kjo pije përdorej në ritualet fetare dhe quhej “ushqimi i perëndive”...

Aktivitetet
1. Të ndarë në grupe, hulumtoni se kur u krijuan, sa zgjatën dhe ku
ndodheshin qytetërimet e lashta. Secili grup i shënon në harta të vogla historike të
përgatitura nga mësuesi dhe ngjit një ngjitëse në vendet e shënuara me emrin e
qytetërimit dhe periudhën kur është krijuar.
Mësuesi/ja paraqet vendndodhjen e secilit qytetërim veç e veç dhe pas çdo
prezantimi kontrolloni saktësinë e asaj që keni shënuar vetë. Në shiritin kohor,
mësuesi/ja tregon një qytetërim të vjetër dhe nga një përfaqësues nga grupet ngjit dy
ngjitëse në vendet e duhura në shiritin kohor për të treguar se kur u shfaq qytetërimi
i caktuar dhe sa kohë ekzistonte ai. Së fundi, përmes diskutimit të përbashkët,
krahasoni qytetërimet e vjetra bazuar në rendin kronologjik të paraqitjes së tyre,
kohëzgjatjen dhe vendndodhjen e tyre.
2. Mësuesi/ja paraqet një hartë me karakteristikat natyrore-gjeografike
(lumenj, male, shkretëtira, dete, pyje tropikale) konkretisht të një qytetërimi të vjetër
(nga një hartë për secilin qytetërim.)
Pas prezantimit për çdo qytetërim, (të ndarë në grupe), të paraqitura në një
hartë të zbrazët vizatoni dhe renditni karakteristikat e qytetërimit. Më pas, në
diskutim të hapur, tregoni kushtet natyrore që çuan në shfaqjen e qytetërimit konkret.

6
 Përsëriteni të njëjtën procedurë për të gjitha qytetërimet e lashta dhe secili
pasues krahasohet me ato të mëparshme. Së fundi, në një diskutim nxirrni një
përfundim për rolin e kushteve natyrore në shfaqjen dhe zhvillimin e qytetërimeve
antike.
JETA E NJERËZVE NË LINDJEN E VJETËR
Puna kryesore e popujve të Lindjes së Vjetër dhe burimi kryesor i pasurisë
ishin:punimi i tokës, kultivimi i drithërave, kultivimi i bagëtive, zejtaria, tregtia,
detaria, ndërtimi, ndërtimi i anijeve, blegtoria, peshkimi.
Zejtaria prodhonin sende të nevojshme për jetën e përditshme të njerëzve.
Për shembull, endësit prodhonin pëlhura dhe rrobat prej liri përdoreshin shpesh për
veshje, zdrukthëtarët prodhonin sende shtëpiake, poçarët zakonisht bënin enë nga
balta, muratorët ndërtonin ndërtesa...

Egjiptianët bënin çuna me të cilat transportonin produkte të ndryshme duke

lundruar në lumin Nil, njiheshin si ndërtues të mirë. Ata u shquan në ndërtimin e
sistemeve të kanaleve, digave dhe argjinaturave për të rregulluar rrjedhën e lumit
Nil, në këtë mënyrë u zhvillua ndërtimi.

Fenikasit bënin tregti me vendet fqinje, blinin dru dhe eksportonin drithë. Në
shumicën e rasteve, tregtia kufizohej në shkëmbimin e produkteve. Shkruesit kishin
një reputacion të madh dhe një vend të rëndësishëm në shtet, i cili ishte një zanat
shumë i vlerësuar. Ata shkruanin në papirus.
Shumica e popullsisë së Egjiptit të lashtë ishin fshatarë që jetonin në varfëri.
Sipas shënimeve në papirus, fshatarët në Egjipt ishin të detyruar të paguanin taksa.
Ata e punonin tokën që ishte pronë e faraonit. Kanë jetuar në fshat në shtëpi të
varfra, ndërsa të pasurit jetonin në shtëpi më të mëdha me banjo ose në pallate të
rrethuar me kopshte.
Gratë merreshin me tregti. Sipas Herodotit djemtë nuk ishin të detyruar të
ushqenin prindërit e tyre, ndërsa vajzat duhej ta bënin, edhe nëse nuk donin. Në
veprat e shkrimtarëve të vjetër, јanë ruajtur shkrime-mësime se si të rinjtë të sillen
ndaj nënave të tyre. Përveç burrave, Egjiptin e sundonin edhe gratë. Femra
sundimtare të njohura kanë qenë Hatshepsuti dhe Kleopatra.
Në Indi, gratë mbanin rroba të bëra prej pambuku ose pëlhure prej liri. Burrat,
nga ana tjetër, mbanin rroba të varura mbi supe. Egjiptianët i kushtuan vëmendje të
madhe higjienës. Rrobat që mbanin ishin të lehta dhe të bardha të përshtatura me
klimën. Si burrave ashtu edhe grave u pëlqente të grimoheshin dhe të përdornin
krem, mbanin bizhuteri.

7
 Si ushqim te popujt e Lindjes së Vjetër përdorej buka, gjithashtu gruri dhe
elbi, ndërsa në Mesopotami si ushqim përdorej buka, perimet, peshku, vaji vegjetal,
hurma, yndyra, rrushi, boronicat, mjalti. Dihet se ata dinin të bënin instrumente me të
cilat lavdëroheshin hyjnitë dhe mbretërit.

Në Mesopotami një pjesë e tokës iu dha fshatarëve me qira në kushte shumë

të vështira. Pjesa më e madhe e produkteve i jepej pronarit të tokës. Fshatarët
gjithashtu kishin për detyrë të mirëmbanin sistemet e ujitjes.
Zejtarët e qytetit ishin të lirë, por ata nuk guxonin të vendosnin çmimet për
produktet e tyre jashtë saj që ishte përcaktuar me ligj. Tregtarët nuk kufizoheshin
me asgjë.
Puna kryesore e kinezëve të lashtë ishte bujqësia. Kinezët e lashtë e dinin
teknikën e nxjerrjes së metalit dhe prodhimin e armëve, e dinin sekretin e prodhimit
të mëndafshit përmes kultivimit të krimbit të mëndafshit. U zhvillua edhe zejtaria.
Ata bënë sende prej druri, enët prej bronzi dhe balte, porcelani. Tregtia ishte mjaft e
zhvilluar sidomos me Indinë.
Në Indi kishte dallime sociale midis popullsisë së ndarë në kasta. Anëtarët e
kastave mes veti e kishin të ndaluar të martoheshin. Indianët ishin zejtarë, ndërtues,
shkencëtarë dhe artistë të aftë dhe kulturë të zhvilluar. Fshatarët ishin të detyruar t'u
jepnin një pjesë të prodhimit të tyre kastave të larta. Skllevërit ishin në pozitën më të
vështirë. Sipas ligjit, një njeri i lirë mund të vriste një skllav.

Pyetje për diskutim:

1. Cilat janë profesionet e përbashkëta të njerëzve nga qytetërimet më të

vjetra, pavarësisht se në cilin kontinent ndodheshin?

2. Mendo! Si ishte tregtia mes njerëzve të qytetërimeve të vjetra?

3. Pse gratë kishin rol të madh në familje?
4.Çfarë bime ka qenë papirusi dhe për çfarë është përdor?

Mëso më shumë

Papirusi u prodhua për herë të parë në Egjipt. Ai u rrit në luginën e lumit Nil.
Trungu ishte 3 metra i lartë. Egjiptianët e përpunuan papirusin në shirita të cilët më
pas ngjiteshin, thaheshin dhe paloseshin në një rrotull. Papirusi është përdor në
mesjetë deri në ardhjen e pergamenës e cila gradualisht e nxori papirusin jashtë
përdorimit.

8
Aktivitetet

1. Nxënësit të ndarë në pesë grupe.Secili grup merr (me tërheqjen e fletës)

detyrën për të hulumtuar një nga qytetërimet (Mesopotamia, Egjipti, India, Kina dhe
Majët) për profesionet kryesore në qytetërimin "e tyre". Hulumtimet i prezanton me
prezantim multimedial. Pasi të paraqiten prezantimet për të gjitha qytetërimet,
përmes diskutimit përcaktohen ngjashmëritë dhe dallimet në përfaqësimin e
profesioneve në qytetërimet tjera.

2. Me ndihmën e mësuesit/es ndahuni në grupe “konkurruese” për kuizin.

Mësuesi/ja parashtron pyetje që përdoren ilustrime ku tregohen ushqimet, veshjet
dhe festimet e ndryshme që janë karakteristike për qytetërimet e ndryshme të lashta.
Pas çdo ilustrimi të treguar, dakordohuni se cilit qytetërim i përkasin dhe shpjegoni
pse mendoni kështu. Secili grup jep një përgjigje. Bazuar në saktësinë e përgjigjes
(duke renditur qytetërimin + arsyetimin) mund të merrni nga 0 deri në 5 pikë. Pas
përgjigjes të çdo pyetjeje mësuesi/ja jep përgjigjen e saktë dhe bashkë me nxënësit
bihet dakord se cili grup sa pikë ka fituar.

Pas prezantimit të paktën 10 ilustrimeve të ndryshme, llogaritet numri i

përgjithshëm i pikëve të fituara nga secili grup dhe shpallet fituesi. Së bashku,
përmes diskutimit me të gjithë, arrihet në përfundimin për jetën e përditshme të
njerëzve veshjet, ushqimi dhe festimet karakteristike e qytetërimeve të ndryshme të
vjetra.

3. Të ndarë në pesë grupe (nga një për çdo qytetërim).Secili grup tërheq një
fletë me tekst që përshkruan aspekte të ndryshme në lidhje me pozitën e gruas në
një qytetërim të veçantë të lashtë. Grupet duhet të lexojnë tekstin dhe t'u përgjigjen
pyetjeve të mëposhtme rreth qytetërimit "të tyre":

(1) Cila ishte e drejta e gruas për të pasur pronë?

(2) Çfarë mund të bënte ajo (në cilat profesione)?
(3) Cila ishte e drejta e saj për të marrë pjesë në pushtet?

(4) Cili ishte roli i saj në familje?

(5) Sa ishin të barabartë ata me burrat?

Pasi secili grup prezanton (në diskutim të përbashkët me të gjithë), tregohen

ngjashmëritë dhe dallimet në pozicionin e gruas nga një qytetërim në tjetrin.

9
 MËNYRA E SUNDIMIT TË SHTETEVE TË PARA NË LINDJEN VJETËR

Popujt jetonin në qytet-shtete të vogla në krye me sundimtarët të cilët

sundoninsë bashku me “fisnikët’’. Megjithëse kishte këshilla pleqsh dhe këshilla të
urtëve, pushteti i vërtetë mbahej nga sundimtari.

Sunduesit e Mesopotamisë kishin pushtet të pakufizuar. Ata kishin në

dispozicion jetën e banorëve dhe të gjithë vendit. Sundimtari ishte kryeprifti dhe
udhëheqësi ushtarak. Autoriteti i tij ishte i trashëguar dhe kalonte brez pas brezi.
Në Mesopotami njihej mbretëria babilonase e themeluar rreth vitit 1900
p.e.s. Sundimtari më i rëndësishëm babilonas ishte Hamurabi. Ai ishte i njohur nga
ajo që i ka bashkuar popujt e Mesopotamisë dhe ka sjell ligje.
Ai përpiloi kodin ligjor që për nder të tij quhet Kodi i Hamurabit. Kodi i
shkruar në gur. Në shtyllën e gurit është shkruar biseda ndërmjet Hamurabit dhe
Shamashit, Perëndia e drejtësis. Guri ruhet në Muzeun Luvër në Paris, Franc. Kodi
ka qen[ë përmbledhje urdhërash për jetën ekonomike dhe familjare.
Në shtetin egjiptian sundimtari quhej Faraon. Ai u nderua si perëndi biri i
perëndisë supreme egjiptiane Amon Ra. Përveç meshkujve në Egjipt edhe pse rrallë
kanë sunduar edhe femrat.Hatshepsut ishte një sundimtare femër e Egjiptit. Ajo u
kurorëzua me të gjitha nderimet. Ajo vishej dhe sillej si burrë për të përforcuar
autoritetin e saj. Ajo ndërtoi shumë qytete. Kleopatra ishte mbretëresha e fundit e
Egjiptit. Ajo nuk arriti të mbronte vendin e saj nga romakët. Egjipti ra nën sundimin
romak.
Para faraonit, banorët gjunjëzoheshin në gjunjë dhe u përkuleshin. Faraoni
sundimin e kishte të pakufizueshëm, ishte kryeprift, udhëheqës ushtarak dhe jepte
urdhra nëpërmjet bashkëpunëtorëve të tij më të afërt, priftërinjve dhe
udhëheqësve ushtarakë. Shkruesit ishin gjithashtu të lartë në hierarkinë shtetërore.
Ata shkruanin urdhrat e dhëna nga faraoni. Në hierarkinë e shtetit hynë edhe
zejtarët dhe tregtarët. Fshatarët dhe bujqit ishin në pozitë më të vështirë, ndërsa
banorët tjerë, skllevërit bënin punët më të vështira në shtet.

Në Indi, në luftërat mes veti u krijuan shtetet e mëdha të kryesuara nga

maharaxhajt. Sipas gjendjes pronësore në shtet, popullsia ndahej në kasta. Midis
anëtarëve të kastave të ndryshme, martesa ishte e ndaluar, si dhe kalimi nga një
kastë në tjetrën. Sundimtarët në sundimin e tyre mbështeteshin te kleri dhe anëtarët
e pasur të shoqërisë indiane.

10
 Sundimtarët kinezë ishin sundimtarë të pakufizuar. Ata konsideroheshin
pronarë të gjithë tokës dhe me origjinë hyjnore. Pushteti ishte i trashëguar dhe
kalonte nga babai te djali. Sundimtarët kishin një ushtri të stërvitur mirë që ishte e
nënshtruar nga sundimtari. Sundimtarët kinezë udhëhoqën luftërat pushtuese, por
për t'u mbrojtur nga sulmet e jashtme në shekullin e III p.e.s., ata filluan ndërtimin e
murit kinez, i cili është mijëra kilometra i gjatë.
Sa i përket rendit shoqëror të Majave, Majat jetonin në qytet-shtete. Çdo
qytet-shtet kishte sundimtarin e vet dhe pushteti ishte i trashëguar. Në pozicionin më
të lartë ishin priftërinjtë që luajtën një rol të madh në jetën e Majëve. Nga ana tjetër,
fshatarët ishin përgjegjës për punimin e tokës, por edhe për ndërtimin e piramidave
dhe tempujve.
Pyetje për diskutim:
1. Kush e kishte pushtetin e përgjithshëm në shtetet e qytetërimeve të vjetra?
2. Si dhe kush e ndihmoi Faraonin në sundimin e tij?
3. Në çka është rëndësia e kodit të Hamurabiut?
Aktiviteti
1. Shikoni prezantimin mbi rolin e faraonëve në Egjiptin e Vjetër. Më pas,
ndaheni në grupe, në fletë të vizatuar një piramidë ku vërehen hyrjet në nivelet e
ndryshme të pushtetit në shoqëri, renditni se ku ndodhen faraoni, priftërinjtë,
skllevërit, fshatarët, zejtarët, tregtarët, ushtarët, fisnikët, shkruesit në piramidën e
pushtetit.
Pasi mësuesi/ja paraqet hierarkinë dhe grupet i krahasojnë piramidat "e tyre"
me saktësi dhe përmes diskutimi të përgjithshëm shpjegohet hierarkia.
2. Të ndarë në grupe, hulumtoni për faraonët Hatshepsut dhe Keops, ndani
disa informacione interesante nga jeta/sundimi i tyre. Së fundi, lexoni informacionet
për secilin faraon veç e veç.
3. Shikoni prezantimin për sundimin në Mesopotami dhe qytetërimin e
Majëve! Të ndarë në grupe, vizatoni diagramin e Venit që tregon ngjashmëritë dhe
dallimet e sundimeve në të dy qytetërimet. Secili grup, në diagram të Venit të
vizatuar në tabelë, i fusin konkluzat e tyre dhe të gjithë së bashku, përmes një
diskutimi të hapur, konstatojnë karakteristikat e sundimit në të dy qytetërimet!
4. Të ndarë në grupe, secili grup tërheq një fletë letre në të cilën është
shkruar një nga ligjet e mëposhtme të Hamurabit:
- Nëse dikush ia nxjerr syrin tjetrit, do të dënohet duke i nxjerrë syrin e tij. Nëse
dikush ia thyen kockën dikujt, do të dënohet duke i thyer kockën.
- Nëse dikush godet vajzën e njeriut tjetër të lirë dhe e bën atë të humbasë foshnjën
e saj të palindur, ai do të paguajë 10 sikla argjendi (para).
- Nëse djali godet babanë, do t'i priten duart.

11
- Nëse bie shtëpia dhe vdes i zoti, do të vritet personi që e ka ndërtuar shtëpinë.
- Nëse dikush vjedh diçka nga një tempull ose një pallat, ai do të vritet.

Diskutoni se cilit krim i referohet dënimi në ligjin e dhënë, pse dënimi nuk
është i drejtë, si kontribuoi ai ligj në vendosjen e rendit në atë kohë. Secili grup
shkruan ligjin "e tyre" në tabelë dhe paraqet përgjigjet e pyetjeve që i diskutuan.

Në fund zhvilloni diskutim! Kodi i Hamurabit shërbeu për të vendosur rregull

dhe rend në Babiloni në lidhje me aspektet e ndryshme të jetës së përditshme të
njerëzve (familja, skllavëria, prona, tregtia etj.), por që, nga këndvështrimi i sotëm,
drejtësia nuk arrihet përmes administrimit të dënimeve të ashpra.

BESIMI DHE FEJA TE NJERËZIT E LINDJES SË VJETËR

Popujt e Lindjes së Lashtë ishin politeistë. Ata besonin te perënditë dhe

hyjnitë dhe i imagjinonin me një fytyrë njerëzore, ndërsa dikush ka qenë me trup të
njeriut dhe kokë të ndonjë kafshe. Zotat i ndanin në të mirë dhe të këqij, u bënin
flijime, luteshin dhe kishin frikë ndaj tyre, besonin se përditshmëria e njerëzve varej
prej tyre.
Një besim i tillë në hyjnitë e shumta quhet politeizëm.Hyjnitë e famshme në
Mesopotami ishin: Marduk i cili ishte perëndia kryesore që krijoi universin dhe njeriun
nga mishi i tij, Ishtar perëndeshë e pjellshmërisë dhe luftës, perëndia Shamash i
diellit, perëndia Ashur dhe të tjerë.

Te egjiptianët e lashtë, çdo ngjarje e rëndësishme në jetën e tyre lidhej me një

hyjni. Kështu kishte perëndi të lindjes, perëndi të vdekjes, të gjuetisë, të ujit, Izida
perëndeshë e pjellshmërisë dhe amësisë, Seti sundimtari i errësirës dhe së keqes
dhe të tjerë. Zotat kryesorë ishin perëndia e diellit Amon Ra, dielli simbolizon jetën.

Priftërinjtë predikonin se faraonët ishin hyjnitë që sundonin Tokën dhe secili

faraon ishte biri i perëndisë së Diellit. Egjiptianët besoni në jetën e përtejme, ata
besuan se ka jetë pas vdekjes, dhe për këtë arsye ata në piramida - varret e
faraonëve kanë lanë ushqim, stoli dhe sende shtëpiake.

12
 Faraoni, sundues në Egjiptit Piraminda dhe sfinga

Egjiptianët besonin se njeriu jeton dhe pas vdekjes për aq kohë sa trupi i tij
ruhet. Prandaj, pas vdekjes së faraonit, njerëz special të trajnuar filluan të
mumifikojnë trupin duke e ruajtur atë me përdorimin e vajra të ndryshëm. Trupi
ishte i mbështjellë me pëlhurë. Trupi i përgatitur në këtë mënyrë quhet mumje. Ajo u
vendos në një sënduk (sarkofag) dhe më pas u soll dhe u vendos në një dhomë të
veçantë brenda piramidës. Çdo faraon menjëherë pas marrjes së detyrës lëshoi një
urdhër për të filluar ndërtimin e piramidës.

Në Indi, hyjnia e njohur ishte perëndia Brama, krijuesi i botës, Vishnu

perëndia që vjen në tokë për të ndëshkuar keqbërësit dhe Shiva, perëndia e
pjellshmërisë dhe mëshirës. Guan Ju përfaqësohej në Kinë si një luftëtar me mjekër
të gjatë.
Priftërinjtë zinin një vend të lartë në hierarkinë e shtetit. Ata pretendonin se
ishin ndërmjetës midis hyjnive dhe njerëzve, predikonin bindje ndaj sundimtarit,
predikonin se të bindurit do të shpërblehen dhe të këqijtë do të ndëshkohen.
Priftërinjtë shpërbleheshin shumë nga sundimtarët dhe patën ndikim të madh. Për
perënditë dhe besimin te popujt në Lindjen e Vjetër janë krijuar shumë tregimet -
miteqëe përbëjnëmitologjinë, të një populli.

Për nder të hyjnive, u ndërtuan tempuj dhe faltore të cilat drejtoheshin nga
priftërinjtë dhe në të cilat bëheshin rite, rituale, flijime, u këndoheshin hyjnive, me
qëllim miratimi nga ana e perëndive dhe hyjnive për jetën e përditshme të njerëzve
të bëhet më e lehtë.

13
 Gjurmët e qytetit të majëve
Majët kishte shumë perëndi dhe hyjni më të vogla që ata i adhuronin dhe i
respektonin: perëndia e mjekësisë, e pjellshmërisë dhe vegjetacionit, e vdekjes dhe
e fatit të tregtisë, e shiut.Ligjet e Majave ishin të ndërthurura ngushtë me religjionin e
tyre. Majat bënin sakrifica për të kënaqur perënditë.

Pamje e sarkofagut me mumje

14
Pyetje për diskutim:

1. Për çfarë arsye njerëzit besonin te perënditë?

2. Cila ishte arsyeja që sundimtarët të portretizoheshin si bij të një perëndie,

zakonisht perëndisë së Diellit?
3. Cili ishte roli i priftërinjve në drejtimin e shtetit?

Aktivitet

1. Ndani në dyshe, secili çift fillon të punojë në dy qytetërime të lashta (p.sh.

Egjipti dhe India, Mesopotamia dhe Kina, Maja dhe Egjipti, Kina dhe India ...) - për të
përgatitur një prezantim (në një kompjuter ose në një poster) në të cilin ata do të
tregojnë një zot/perëndeshë nga të dyja kulturat, duke treguar elementet e
mëposhtme: (1) emrin e perëndisë/perëndeshës, (2) qytetërimin të cilit ai/ajo i
përket, (3) rolin që ai/ajo kishte, (4) karakteristikat e pamjes fizike ose simbolet që
lidhen me të (5) ndonjë mit ose tregim që lidhet me perëndinë/perëndeshën.
Secila dyshe paraqet hyjnitë "e tyre" dhe i shkruan emrat e tyre në tabelë nën
emrin e qytetërimit të lashtë që i përkasin.

2. Mësuesi/ja prezanton një poster që tregon (me tekst dhe/ose fotografi)

besimet që lidhen me lindjen, jetën dhe vdekjen dhe tempujt/faltoret në Egjiptin e
Vjetër. Pasi t’i shpjegon veçoritë e treguara në poster, ndahuni në katër grupe. Secilit
grup i jepet (duke tërhequr një fletë) një nga katër qytetërimet e tjera të lashta
(Mesopotamia, India, Kina dhe Maja) me detyrën për të hulumtuar besimet/mitet dhe
tempujt/faltoret dhe për të bërë një poster për të. Varni posterat në mur dhe paraqitini
ato. Më pas mësuesi/ja shkruan në tabelë karakteristikat e përgjithshme të
mëposhtme të besimeve dhe religjioneve:

- Politeizmi,

- Ritualet dhe sakrificat,

- Besimi në jetën pas vdekjes,

- Mitet,

- Tempuj/faltore.
Brenda grupeve, përcaktoni ngjashmëritë (karakteristikat e përbashkëta) dhe
dallimet midis qytetërimeve "të tyre" dhe të tjera për sa i përket karakteristikave të
dhëna. Prezantoni para të tjerëve dhe në diskutim të përbashkët nxirrni përfundime
të përgjithshme që përfshijnë krahasimet midis pesë qytetërimeve të lashta!

15
 KULTURA TE NJERËZIT E LINDJES SË VJETËR

Popujt e qytetërimeve të vjetra në Egjipt dhe Mesopotami të parët në historinë

njerzore, krijuanshkrim-leximin. Njerëzit shkruanin mendimet, mësimet, urdhrat e tyre
të rëndësishme për drejtimin e shtetit por edhe për veprimtari tjera në fushën e
ekonomisë dhe të ndërtimtarisë.

Në shkencën historike, pranohet se shkrimi i parë u shfaq midis sumerëve

dhe egjiptianëve. Ky shkrim ishte piktural (piktografik) dhe përbëhej nga vizatime
të vogla.
Egjiptianët shkruanin me një shkrim piktural, të quajtur edhe shkrim
hieroglifik. Shenja të caktuara kanë paraqitur vizatime të gjësendeve të ndryshme
dhe ngjarjeve. Me këtë shkrim egjiptianët I kanë shprehur mendimet e tyre dhe
paraqitjet e botës dhe për mjedisin që i rrethon.
Egjiptianët i shkruan hieroglifët në gur, në muret e ndërtesave që ndërtuan, si
dhe në papirus.

Shkrim hieroglifik Shkrimi kunjorë

Në Mesopotami është krijuar shkrimi kunjor. Ky shkrim i ngjante kunjave që

futeshin me shkopinj me majë të mprehtë në pllaka të buta balte, të cilat më pas
liheshin të thaheshin ose të piqeshin. Shumë nga ato pllaka janë deshifruar dhe
ruajtur deri më sot.

Fenikasit e thjeshtuan shkrimin në shumë mënyra. Ata ishin tregtar dhe

lundrimtarë,për të qenë në gjendje t'i shkruajnë llogaritjet e tyre sa më
shpejt.Fenikasit përpiluan 22 shenja ose shkronja me të cilat shkruanin fjalët. Secili
zë kishte shenjën e vet. Ky shkrim quhet shkrim zanor. Duke ndjekur shembullin e
këtij shkrimi, dhe popujt tjerë krijuan shkrimet e tyre.

16
 Kinezët e lashtë kishin një shkrim të përbërë nga shumë shenja. Çdo shenjë
ishte një fotografi që nënkuptonte një koncept të caktuar, ata zhvilluan aktivitete
ndërtimi. Pra, në shekullin III p.e.s.
Kinezët filluan ndërtimin e Murit të Madh kinez për t'u mbrojtur nga sulmet e
popujve luftarak armiqësor.

Civilizimet e lashta

Majët shkruanin duke përdorur një shkrim piktografik dhe simbole fonetike.
Ata kishin histori për krijimin e botës.
Në çdo qytet të madh të Mesopotamisë, banorët ndërtuan kulla të mëdha me
shkallë (zigurat). Këta ishin tempuj të perëndive dhe në çatitë e tyre kishte
observatorë. Kulla e famshme e Babilonite cila kishte shtatë (7) kate.

Ndërtimi i piramidave zgjati dhjetëra vjet dhe gjatë ndërtimit humbën jetën
shumë ndërtues. Piramidat, disa prej të cilave ruhen edhe sot, janë ndërtuar vetëm
për faraonët.Egjiptianët e varfër janë varrosur në varre të zakonshme. Përpara
piramidave qëndronin roje guri me fytyrën e një njeriu dhe trupin e një luani. Ato
njihen si sfinga.
Me paraqitjen e shkrim-leximit u shfaqën veprat më të vjetra letrare, si miti i
përmbytjes dhe krijimit të botës, eposi heroiko-mitologjik i Gilgameshit, mbretit të
Urukut, një e treta njeri dhe dy të tretat perëndi. Ndërmjet veprave më të vjetra
letrare janë edhe epopetë indiane Mahabharata, Ramajana etj.

17
 Muri kinez Zigurat

Pyetje për diskutim:

1. Cila ishte arsyeja e zëvendësimit të shkronjave piktoreske me shkronja zanore?

2. Çfarë përfaqësojnë piramidat?

3. Çka paraqet sfinga dhe si duket?

4. Cilat janë veprat më të famshme letrare të krijuara nga popujt e Lindjes së lashtë?

Mëso më shumë

Shkencëtari francez Zhan Shampolion deshifroi hieroglifët egjiptian, duke

falënderuar atë, sot mundet të njëjtat të lexohen.

Aktiviteti projektues: Kultura dhe shkenca në qytetërimet e vjetra:

Qëllimi i aktivitetit është, nëpërmjet kërkimeve në internet, të bëhen “libra” për

secilin prej pesë qytetërimeve të lashta (Egjipt, Mesopotami, Indi, Kinë, Maja).
Aktiviteti realizohet gjatë 6 orëve mësimore.
Nxënësit të ndarë në pesë grupe, punonin me tema të ndryshme. Grupet e
formuara në orën e parë mbeten të njëjta, por çdo orë tjetër grupet punojnë në një
qytetërim të vjetër të ndryshëm (çdo orë tjetër “librat” kalojnë nga një grup në tjetrin
dhe kështu secili grup kontribuon në krijimin e secilit libër).
Çdo temë paraqitet nga 2 deri 3 faqe me tekst dhe fotografi (të shkruara dhe
të redaktuara në kompjuter dhe të printuara në printer).

Pasi të keni përfunduar pjesën "tuaj", rendisni emrat e nxënësve që

kontribuan në shkrimin e asaj pjese dhe renditni burimet që keni përdorur për ta
shkruar atë!

18
 Temat për punë janë të renditura si më poshtë:
Ora e parë: Çfarë shkrimi u përdor, si dukeshin shenjat dhe çfarë përfaqësonin ato?

Mbi çfarë materialesh ishin shkruar dhe si dukeshin ato?

Ora e dytë: Cilat janë veprat më të njohura letrare dhe cila është tema e tyre?

Cilat janë veprat më të famshme të artit dhe/ose arritjet arkitekturore?

FILLIMET E SHKENCËS DHE ZHVILLIMI I MENDIMIT FILOZOFIK

Popujt e Lindjes së Lashtë hodhën themelet e matematikës, arkitekturës,

gjeometrisë, astronomisë, mjekësisë, fizikës, farmakologjisë. Astronomët e
lashtë përshkruanin yjësitë. Priftërinjtë vëzhguan lëvizjen e yjeve, të cilat hodhën
themelet e astronomisë. Duke vëzhguar yjet, astronomët e parë përcaktuan se kur
do të vërshonin lumenjtë, ata dinin të parashikonin eklipsin e Diellit dhe të Hënës.

Kalendari i majëve
Duke vëzhguar yjet, sumerët veçuan 12 si shenja të Zodiakut - hyjnitë që
drejtonin 12 muajt e vitit. Vitet numëroheshin sipas ndonjë ngjarjeje, pushtimesh,
dukurish natyrore etj., duke vëzhguar hënat, krijuan një kalendar me një vit 365 ditë.
Ata e ndanë vitin në muaj dhe javë dhe lexuan kohën në orë dhe minuta. Sumerët
shpikën rrotën, e cila gjeti përdorim të madh në jetën e përditshme. Rrethi ishte i
ndarë në 360 gradë dhe ora kishte 60 minuta.
Tek egjiptianët, viti zgjati 12 muaj me 365 ditë. Lëvizja e diellit dhe punët
bujqësore ishin baza e kalendarit egjiptian.

Egjiptianët numëruan vitet nga fillimi me secilin faraon.

19
 Majat përdornin kalendarët e tyre. Ata ishin njohës të mirë të astronomisë dhe
astrologjisë. Të disponuarit me astrologjinë që ata kishin observatorë nga ku
vëzhgonin lëvizjen e yjeve. Ndër popujt e qytetërimeve të vjetra u zhvilluan edhe
mjekësia dhe farmakologjia. Gjatë trajtimit, ata përdornin barëra dhe kryenin
operacione komplekse kirurgjikale

U krijua nevoja për mbledhjen e taksave, për matje të ndryshme për sistemet
e ujitjes dhe kullimit, u krijuan numrat dhe shkenca e matematikës, gjeometrisë.

Egjiptianët e vjetër i kanë njohur edhe llogaritjet matematikore. Tek ata ka

qenë e zvilluar shkenca e matematikës. Indijanët janë meritor për paraqitjen e
numrave me të cilët shërbehemi edhe sot, ndërsa I quajmë numra arap sepse në
Evropë I kanë sjellë arabët. Me numrat arabë zëvendësuan numrat romakë që ishin
në përdorim deri atëherë. Në Sumer janë gjetur pllakat me llogaritje matematikore.
Sumerët kanë pasur masa për gjatësinë dhe

Kinezët kishin zhvilluar matematikën, astronominë, mjekësinë dhe

gjeografinë. Konfuçi filozof i njohur dhe dijetar kinez. Ai jetoi në shekullin e VI p.e.s.
Ai është i njohur për sistemin e tij të vlerave etike që paraqet themelin e shtetësisë
kineze dhe mendimit shoqëror. Këto dhe mësime tjera do të çojnë në shfaqjen e
mendimit filozofik dhe shfaqjen e filozofisë si shkencë.

Konfuçie

Pyetje për diskutim:

1. Bëni një krahasim me shkencat e popujve të Lindjes së Vjetër dhe me shkencat e

sotme?
2. Si dhe pse u shfaq mjekësia dhe farmakologjia?

3. Çfarë rëndësie kishte vëzhgimi i trupave qiellorë për popujt e Lindjes së Vjetër?

20
Mëso më shumë

Shkollat e para u themeluan në tempuj. Aty fëmijët e moshës 6-7 vjeç

veçanërisht fëmijët e individë të pasur dhe me ndikim mësuan të shkruajnë, të
lexojnë, të vizatojnë, të llogaritin dhe të përshkruajnë tekste të vjetra. Të gjithë ata që
dinin të shkruanin vlerësoheshin shumë dhe kishin një vend të rëndësishëm në
shtet.

Aktivitetet

Ora e tretë: Cilat janë përparimet në teknologji dhe cila është rëndësia e tyre?

Cilat janë arritjet në shkencë dhe cila është rëndësia e tyre?

Ora e katërt: Si u numërua koha dhe si dukej kalendari i tyre?

Ora e pestë: Përgatitni faqen e titullit për "librin" me emrin e qytetërimit të vjetër dhe
kohën/periudhën e origjinës së tij. Zbukuroni faqen me ilustrime sipas zgjedhjes suaj.
Ora e gjashtë: Mësuesi/ja bën pyetje për çdo qytetërim të vjetër. Përgjigjuni atë që
keni mësuar gjatë përgatitjes së "librave".

Shikoni një video prezantim me një fotografi të filozofit Konfuci dhe me

informacione bazë biografike. Prezantimi përfundon me mendimet e mëposhtme të
famshme të Konfucit:

- Mos u bëni të tjerëve atë që nuk dëshironi që ata t'ju bëjnë juve.
- Respektoni veten dhe të tjerët do t'ju respektojnë.

- Çdo gjë ka bukurinë e vet, por jo të gjithë mund ta shohin atë.

- Më thuaj dhe do ta harroj. Më trego dhe mund të kujtohem. Më përfshini mua dhe
do ta kuptoj.

Të ndarë në grupe, diskutoni mendimet dhe kërkoni sqarimin e kuptimit të tyre.

Paraqisni interpretimet tuaja për të gjithë dhe me ndihmën e mësuesit/es arrini tek
ajo që Konfuci donte të thoshte. Në fund, konkludohet:

Mendimet e Konfucit theksojnë se përgjegjësia personale, marrëdhëniet

njerëzore dhe edukimi janë baza e mendimit filozofik jo vetëm në Kinë, por në mbarë
botën.

21
TEMA: PERIUDHA ANTIKE NË HISTORINË E EVROPËS DHE TË BALLKANIT
Vendndodhja e Greqisë së Vjetër, përkatësisht(Heladës), ishte në pjesën më
jugore të Gadishullit Ballkanik. Në lindje shtrihej Deti Egje, në perëndim Deti Jon
dhe në jug Deti Mesdhe. Por kur përmendim Greqinë e Vjetër, në përbërjen e saj
përfshihen edhe ishujt në detet e sipërpërmendura. Kjo vendndodhje e Greqisë së
Vjetër e lejoi atë të zhvillonte në masë të madhe detarinë dhe tregtinë detare me të
gjitha vendet dhe shtetet detare që ndodheshin në Mesdhe.

Krahas detarisë u zhvillua edhe peshkimi, prodhimi i vajit, qeramika etj. Në

luginat e Greqisë së Vjetër janë kultivuar kulturat bujqësore. Mali më i lartë në
Greqinë e Vjetër ishte mali Olimp. Grekët e vjetër besonin se ky mal ishte shtëpia e
perëndive të tyre. Kushtet e tilla natyrore kontribuan që territori i Greqisë së Vjetër të
jetë më dendur e populluar, gjë që mundësoi zhvillimin e një jete të pasur fetare dhe
kulturore. Kulturën më të vjetër në Greqinë e Vjetër e quajmë kultura e Kretës,
sipas emrit të ishullit të Kretës. Qendra e kësaj kulture ishte vendosur në qytetin e
Knososit ku u zbulua numër i madh pallatesh që ishin mjaft të dekoruara me piktura
murale.

Homeri

Në fillim të mijëvjeçarit të dytë p.e.s. Nga epet e Homerit fiset e njohura si

akajët u vendosën, ata jo vetëm që luftuan me popullsinë vendase për pushtimin e
tokave dhe kullotave pjellore, ata gjithashtu luftuan shpesh mes veti. Akajët në
Gadishullin e Peloponezit formuan disa mbretëri të vogla, ndër të cilat më e
famshmja ishte mbretëria e Mikenës ku u krijua edhe kultura e famshme mikene,
nga e cila sot ka numër të madh mbetjesh materiale dhe lokalitetesh arkeologjike.

22
 Nga fundi i mijëvjeçarit të dytë, fiset Jone, Dore dhe Eolët nga veriu hynë në
territorin e Greqisë së Vjetër. Me përzierjen e popullsisë autoktone atdheun e tyre të
ri e quajtën Helada dhe veten e quanin helenë, por më vonë romakët i quajtën grekë
dhe vendin Greqi. Për periudhën më të hershme të Greqisë së Vjetër marrim të
dhëna nga poeti legjendar Homeri, nga epet e tij ,,Iliada" dhe ,,Odisea".

Greqia e Vjetër

Pyetje për diskutim:

1. Ku gjendej atdheu i lashtë i grekëve të vjetër?

2. Cilat ishin profesionet e tyre kryesore?

3. Nga cilat vepra citojmë për periudhën më të vjetër të grekëve të vjetër?

Kuriozitete

Legjendat na thonë se dorët ishin të fundit që e banuan Greqinë e Vjetër. Ata

depërtuan në Peloponez rreth vitit 1200 p.e.s. Në kohën e pushtimit e a.q dyndja
dore, dorianët pushtuan plotësisht gadishullin dhe shkatërruan të gjitha qytetet akaje
në mesin e tyre dhe Mikenën. Me këtë shkatërruar kështu kulturën mikene.

23
 QYTETET-SHETET NË GREQINË E VJETËR
Pas vendosjes së jonëve, dorëve dhe eolëve rreth vitit 1200 e.vj. Në
Greqinë e Vjetër u formuan një numër i madh vendbanimesh dhe çdo vendbanim
ishte i pavarur nga njëri-tjetri dhe secili prej tyre kishte sundimtarin dhe administratën
e tij.
Me kalimin e kohës dhe me zhvillimin e tregtisë dhe zejtarisë, këto
vendbanime u shndërruan në qytete që grekët e vjetëri quanin polise. Poliset
gradualisht me disa vendbanime më të vogla përreth u rritën në qytete-shtete.
Polise qytet-shtete më të njohura në Greqinë e Vjetër ishin: Sparta, Athina,
Korinthi, Teba etj.
Sparta u themelua në pjesën jugore të Gadishullit të Peloponezit në zonën
e Lakonisë nga fisi i luftëtarëve dorët. Në Spartë popullsia ndahej në spartanët,
perioikë dhe helotë. Pushteti në Spartë ishte në duart e spartanëve, ata ishin
ushtarë dhe ishin gjithmonë të gatshëm për veprime luftarake. Periokët ishin një
popullsi e lirë dhe merreshin kryesisht me tregti, zeje dhe bujqësi. Helotët ishin
shumicë. Ata ishin skllevër në pronësi të shtetit, nuk kishin të drejta dhe me punën e
tyre I kanë mirëmbajte spartanët.Helotët nuk ishin subjekt i blerjes dhe shitjes si
robërit tjerë.
Nga kjo mund të konkludojmë se Sparta është shtet skllavopronar i kryesuar
nga dy mbretër të cilët së bashku me Këshillin e Pleqve i sjellin ligjet dhe vendimet
në shtet. Ligjet duhej të miratoheshin nga Asambleja Kombëtare, në të cilën
merrnin pjesë të gjithë spartanet, të aftë për të mbajtur armë.
Në Spartë ishte interesante mënyra e edukimit të rinjve. Të rinjtë
edukoheshin me shpirt ushtarak për të qenë ushtarë të shëndetshëm dhe të mirë.
Edukimi i tyre ishte i rreptë. Kur lindeshin fëmijët e sëmurë dhe të dobët, i hidhnin në
humnerë, kurse të shëndoshët i ruanin dhe më vonë, kur mbushnin moshën shtatë
vjeçare, u merrnin nga prindërit dhe edukoheshin në të ashtuquajturat gjimnaze ku
mësonin për aftësitë ushtarake. Ata gjithashtu i mësonin të duronin të ftohtin dhe
urinë, shpesh ndëshkoheshin fizikisht për të krijuar ushtarë të mirë dhe të aftë.

Spartanët

24
Athina u themelua në Gadishullin e Atikës. Falë vendndodhjes së Athinës, detaria,
tregtia dhe zejtaria u zhvilluan shpejt, dhe gjithë kjo i mundësoi atë të pasurohej
shpejt dhe të shndërrohej një nga qytetet-shtetet më të rëndësishme në Greqinë e
Vjetër.
Popullsia e Athinës përbëhej nga njerëz të pasur të quajtur aristokratë,
njerëz të thjeshtë, d.m.th të lirë, të quajtur demos (të cilët merreshin kryesisht me
tregti, zejtari, peshkim dhe bujqësi) dhe skllevër që nuk kishin të drejta dhe bënin
punën më të vështirë.

Pushteti në Athinë ishte në duart e aristokracisë së pasur. Në krye të qytetit-

shtetit ishte një mbret, i cili ishte edhe komandant suprem i ushtrisë, por ishte
edhe prifti suprem dhe gjykatës suprem i shtetit. Më vonë, autoriteti mbretëror u
hoq dhe shteti drejtohej nga Këshill prej nëntë drejtuesish të quajtur arkonë.
Përveç mbretit, shteti drejtohej nga Këshilli i eprorëve i cili përbëhej nga qytetarë të
shquar dhe të pasur. Në Athinë kishte edhe një Kuvendi Popullor në të cilën
merrnin pjesë të gjithë meshkujt e rritur.

Akropoli në Athinë

Populli (demosi) në Athinë ishte gjithnjë e më shpesh I pakënaqur me

mënyrën e sundimit dhe pozitën e tij dhe kërkonte që edhe ata të merrnin pjesë me
qeverisjen e Athinës qytet-shtet. Aristokratët u detyruan t’u dorëzoheshin kërkesave
të demosit dhe të zbatonin reforma në të cilat demosët fituan të drejta më të mëdha
dhe morën pjesë në qeverisjen e shtetit. Reformatorët më të suksesshëm në Athinë
kanë qenë: Soloni, Klisteni dhe Perikleu

25
 Perikleu

Edukimi i fëmijëve në Athinë ishte i ndryshëm nga edukimi i fëmijëve në

Spartë. Fëmijët e popullsisë së pasur u arsimuan për të shkruar, lexuar, luajtur
instrumente të ndryshme, studionin filozofi dhe lëndë të tjera shoqërore që
kontribuuan në lartësimin e tyre shpirtëror.

Pyetje për diskutim:

1. Cilat janë fiset më të vjetra që u vendosën në Greqinë e Vjetër dhe kur?

2. Si kanë qenë të edukuar fëmijët në Spartën e Vjetër?

3. Pse populli (demosi) nuk ishte i kënaqur me pushtetin në Athinë?

4. Në çfarë vlerash mësonin fëmijët në Athinë?

5. Nga vjen fjala demokraci?

Aktivitetet

Të ndarë në grupe, hulumtoni se ku janë krijuar qytete në Greqinë e Vjetër.

Ata gjejnë Spartën, Athinën, Korinthin, Tebën dhe i shënojnë në hartë historike.
Pranë vendeve të shënuara ngjitni një ngjitëse me emrin e qytetit-shtetit. Më pas,
secili grup paraqet hartën e "tyre" historike dhe të gjithë së bashku kontrollojnë
saktësinë e asaj që kanë bërë. Në shirit kohor në tabelë, ata shënojnë paraqitjen e
secilit prej qyteteve-shteteve. Në një diskutim të përbashkët me mësuesin/en,
shpjegoni kuptimin e termit qytet-shtet.

26
 Të ndarë në grupe, lexoni një tekst që përshkruan veçanërisht mënyrat e
qeverisjes në Athinë dhe Spartë. Secili grup identifikon dallimet në qeverisje, duke i
kushtuar vëmendje të veçantë se ku njerëzit kishin më shumë të drejta dhe si u
morën vendimet. Pas prezantimit të punës së grupeve zhvillohet një diskutim i hapur
në të cilin konkludohet se cili nga këto dy shtetet ka pasur rregullim demokratik dhe
cili ushtarak dhe shpjegohet se nga vjen kjo.
Të ndarë në grupe, përgatitni një prezantim multimedial (me tekst, fotografi
dhe ndoshta tinguj) kushtuar një prej aspekteve të radhës nga jeta e njerëzve në
Athinë ose Spartë: (1) ushqimi, (2) veshjet, (3) profesionet, (4) muzika dhe (5)
argëtimi. Gjysma e grupeve përgatisin prezantime për Athinën dhe gjysma tjetër për
Spartën. Pasi secili grup prezanton punën e tyre, përmes diskutimit të përbashkët,
zbulohen (dhe shkruhen në tabelë) ngjashmëritë dhe dallimet midis Athinës dhe
Spartës në lidhje me të gjitha aspektet e analizuara.
Të ndarë në grupe, përgatit një prezantim multimedial (me tekst dhe fotografi)
në të cilin po krahasoni Athinën dhe Spartën, ku gjysma e grupeve do të bëjnë një
krahasim për sa i përket edukimit të fëmijëve dhe gjysma tjetër do të krahasojnë rolin
e gruas. Pasi secili grup prezanton punën e tyre, përmes diskutimit të përbashkët,
vihen në pah (dhe shkruhen në tabelë) dallimet midis Athinës dhe Spartës për sa i
përket dy aspekteve të analizuara dhe bëhet krahasimi me jetën moderne në të dyja
aspektet.
Luftërat Persiane dhe Peloponeze
Qytetet-poliset të caktuara kishin bashkëpunim të ndërsjellë në tregti,
lundrim gjatë luftës etj. Një numër i madh polisesh të shtyrë nga dëshira për pushtet
dhe pasuri, shpesh bënin luftëra me poliset fqinje për të zgjeruar territoret e tyre. Pas
luftërave të tilla disa polise e forcuan dhe e shtuan fuqinë e tyre dhe të mundurit
humbën pavarësinë.
Por kur qytetet-shtetet në Greqinë e Vjetër u ndjenë të kërcënuar nga
pushtimi i ushtrisë pushtuese persiane të udhëhequr nga Dari I në gjysmën e parë
të shekullit të V p.e.s. Shtetet më të fuqishme Sparta dhe Athina u bashkuan,
d.m.th. lidhën një aleancë për mbrojtjen e përbashkët të shteteve tyre.

Luftërat greko – persiane Lufta e Peloponezit

27
 Kjo luftë njihet si Lufta greko-persiane e cila zgjati nga 499 deri 449 e.vj. në
të cilën grekët e vjetër arritën të mposhtin persët në betejat e Maratonës,
Thermopileve dhe Plataesë dhe kështu arritën të mbroheshin dhe të detyronin
Persinë të tërhiqej nga Greqia e Vjetër. Pas fitores së korrur mbi ushtrinë persiane,
përsëri pati mosmarrëveshje dhe luftë midis Athinës dhe Spartës gjatë së cilës u
krijuan dy aleanca të mëdha ushtarake, përkatësisht Aleanca Detare Athinase e
udhëhequr nga Athina dhe Aleanca e Peloponezit e udhëhequr nga Sparta.
Kjo luftë midis këtyre dy aleancave njihet si Lufta e Peloponezit dhe u
zhvillua në gjysmën e dytë të shekullit të V me ndërprerje që zgjati gjatë (431-404)
e.vj. Lufta u solli vuajtje dhe shkatërrime të mëdha grekëve të vjetër dhe qyteteve
tyre polise - shtete. Në këtë luftë, Aleanca e Peloponezit i udhëhequr nga Sparta doli
fitimtar dhe vendosi epërsi të plotë në gjithë Greqinë e Vjetër.
Pyetje për diskutim:

1. Pse Daria I e udhëhoqi ushtrinë e tij kundër grekëve të vjetër?

2. Cila ishte shkaku që Sparta dhe Athina të lidhnin një aleancë kundër Persisë?
3. Grekët e vjetër ku i fituan betejat më të mëdha?

4. Çfarë paraqesin aleancat ushtarake?

Kuriozitete:

Kur përmendet Beteja e Maratonës, me të lidhet një legjendë që çoi në

përdorimin e fjalës maratonë. Një ushtar athinas i shquar për vrapimin e tij të shpejtë
kishte për detyrë të informonte athinasit se kishin fituar në betejën me persët. Pasi
vrapoi 42 km. erdhi në Athinë dhe sapo tha Ne kemi ,,fituar``, ai nga lodhja u rrëzua
dhe vdiq. Për nder të tij sot, disiplina më e vështirë atletike quhet maratonë ose garë
maratonë.
Aktivitetet 1

Përgatitni një poster për Luftërat Persiane!

Të ndarë në grupe, hulumtoni aspektet e ndryshme të luftërave dhe paraqisni

njohuritë që i keni arritur në një hamer të madh dhe të përbashkët:
Grupi 1: Vizaton shirit kohor duke renditur (dhe ilustruar) betejat e Maratonës dhe
Termopileve.

Grupi i dytë: Në hartën historike vizatojnë se ku janë zhvilluar dy betejat.

Grupi i tretë: Rendit arsyet e luftëravegreko - persiane.

Grupi katërt: Shpjegon nga vjen termi Maratonë/Gara Maratonë siç përdoret sot.
Në fund, përmes pyetjeve të bëra nga mësuesi/ja, bëhet përmblidhja, kur, si dhe pse
u zhvilluan Luftërat Persiane.

28
Aktiviteti 2

Përgatitni një poster për luftërat e Peloponezit!

Secili grup hulumton aspektet e ndryshme të luftës dhe njohuritë në të cilat vijnë të
gjitha grupet paraqiten në hamer të madh të përbashkët:
Grupi i parë - Vizaton shirit kohor që shënon periudhën e luftës dhe ilustron luftën
përmes fotografive.
Grupi i dytë - Renditë dy palët në luftë dhe i ilustron me fotografi.

Grupi i tretë - Renditë shkaqet e luftës dhe pasojat e palëve luftarake dhe pasojat
paspalëve ndërluftuese.
Grupi katërt - Përshkruan pasojat e luftës në popullatë (shkatërrimet, sëmundjet,
vuajtjet, etj.)

Në fund, përmes pyetjeve të bëra nga mësuesi/ja, bëhet përmblidhja se kur, mes kujt
dhe pse u zhvillua Lufta e Peloponezit.

RELIGJIONI DHE MITOLOGJIA NË GREQINË E VJETËR

Grekët e Vjetër, ashtu si dhe popujt tjerë të vjetër, në pamundësi për të

shpjeguar dukuritë natyrore, besonin se këto dukuri kontrolloheshin nga një forcë e
mbinatyrshme. Me kalimin e kohës, besimet e tyre filluan të ndryshojnë, por është e
rëndësishme të theksohet se ata besonin për një kohë të gjatë te shpirtrat e
paraardhësve të tyre.Rëndësi të madhe i kushtonin zjarrit dhe vatrës, i cili ishte
simbol i lidhjes me të parët.
Përveç zjarrit, ata besonin në Diell, Hënë dhe në disa kafshë etj. Grekët e
Vjetër në periudhë të caktuar filluan t'u japin këtyre dukurive natyrore një fytyrë
njerëzore por edhe me karakteristika njerëzore dhe t'i ndajnë ato në perëndi dhe
hyjni të mira dhe të këqija.
Sipas besimit të grekëve të vjetër, bota u krijua nga toka, deti, qielli dhe
nëntoka, gjë që tregon se ata besonin edhe në jetën pas jetës (jetës së përtejme).
Siç e përmendëm më parë, grekët e vjetër besonin se shtëpia e perëndive ishte mali
Olimp.

29
 Zeusi

Ata e konsideronin perëndinë Zeus, si perëndinë e tyre supreme. Fati i të

gjithë njerëzve ishte në duart e tij. Përveç Zeusit ata besonin dhe respektonin edhe
perëndi të tjera si: Hera që sundonte qiellin, Poseidoni që sundonte detet, Aresi
ishte perëndia e luftës, Athena ishte perëndeshë e mençurisë, por ishte edhe
mbrojtëse e qytetit të Athinës dhe të athinasëve. Hadi ishte perëndia e botës së
nëntokës, Demetra perëndeshë e grurit dhe pjellshmërisë, Afroditaishte
perëndeshë e bukurisë.Grekët e vjetër kanë besuar edhe në perëndi, hyjnitë dhe
gjysmëperënditë.

Grekët e lashtë, për të kënaqur perënditë dhe hyjnitë e ndryshme, ndërtuan

tempuj ku i drejtonin lutjet e tyre hyjnive, por edhe bënin sakrifica për të mëshiruar
Zotin që t'u ndihmon në momentet e vështira të jetës së tyre. Tempulli më i njohuri
asaj kohe ishte tempulli i Apolonit në Delfi.

Në tempuj, priftërinjtë shërbenin si ndërmjetës midis njerëzve dhe perëndive,

ata interpretonin fenomenet në natyrë dhe komunikonin dëshirat e perëndive, të cilat
njerëzit duhej t'i respektonin. Priftërinjtë ishin shpesh në shërbim të sundimtarëve.
Grekët e Vjetër, për nder të perëndive dhe hyjnive të tyre – të cilët i
konsideronin si mbrojtës të tyre, organizonin lojëra të ndryshme të shoqëruara me
muzikë dhe festa nga më të ndryshmet, si psh: poezi, gara gjimnastike etj. Por për
ne më të rëndësishmet janë lojërat më të vjetra dhe më të njohura, që ishin Lojërat
Olimpike, të cilat mbaheshin për nder të perëndisë Zeus. Lojërat e para Olimpike u
mbajtën në vitin 776 e.vj. Të cilët mbaheshin çdo katër vjet, dhe është e
rëndësishme të theksohet se atëherë të gjitha armiqësitë ndërpiteshin.

30
 Lojërat olimpike

Mitet dhe Mitologjia

Mitologjia te grekët e vjetër luajti rol të madh në jetën e tyre të përditshme si

dhe në besimin.
Mitet janë histori për perënditë dhe perëndeshat greke që përshkruajnë jetën
e tyre. Në Mite janë të paraqitur se jetojnë dhe punojnë sikurse njerëzit, duke kryer
bëma të çuditshme dhe heroike. Mitet e shumta përbënin mitologjinë greke ku jetët e
perëndive dhe njerëzve ndërthureshin në histori fantastike.

Promoteu

31
 Përmbledhja më e vjetër e miteve është shkruar nga poeti grek Hesiodi,
ndërsa mitet më të njohura janë për Herakleun, pastaj për Promoteun, mitet për
Tezeun dhe Minotaurin, Perseun dhe Medusëne shumë të tjerë.
Pyetje për diskutim:
1. Për cilat arsye grekët e vjetër besonin në perëndi, perëndesha dhe
gjysmëperëndi?
2. Cila ishte ideja e tyre për perënditë?
3. Çfarë organizonin grekët e vjetër për nder të perëndive të tyre?
4. Çfarë është miti dhe çfarë është mitologjia?
5. Si e imagjinoni Herakleun, i njohur edhe si Herkuli?
Kuriozitet
Sipas mitologjisë greke, Prometeu ishte djali i perëndeshës Temida dhe vëllai
i Atlasit. Prometeu krijoi njeriun nga balta dhe vodhi zjarrin nga Olimpi që ua dha
njerëzve. Për këtë ai u ndëshkua nga perëndia Zeus dhe u gozhdua në Kaukaz ku
çdo ditë një shqiponjë e godiste brendësinë e tij. Prometeu ka qenë i liruar nga
Herakliu i cili ishte një gjysmëperëndi dhe bir i Zeusit. Prometeu përfaqëson një nga
personazhet më të fortë në mitologjinë greke për shkak të asaj që përfaqësonte,
guximin, krenarinë, dashurinë ndaj njeriut, dëshirën për liri...
Aktivitetet
Të ndarë në grupe, nxënësve u jepet një fletë pune ku renditen emrat e
perëndive/perëndeshave dhe rolet e tyre (p.sh. Athena – perëndeshë e mençurisë),
me detyrën për t'i mësuar përmendësh. Mësuesi organizon një kuis konkurrues: ai
thotë rolin e një perëndie dhe secili grup shënon emrin e perëndisë/perëndeshës në
një fletë të veçantë letre që ia dorëzon mësuesit në 10 sekonda. Çdo grup që ka
shkruar përgjigjen e saktë në kohën e caktuar merr pikë. I njëjti aktivitet përsëritet
për të gjitha perënditë/perëndeshat. Pas përfundimit të kuiSit, mësuesi shpall
fituesin.
Të ndarë në grupe, tërhiqni një fletë letre me një mit të caktuar (miti i Perseut
dhe Meduzës, miti i Tezeut dhe Minotaurit, ose miti i Prometeut). Brenda grupit,
analizoni mitin dhe përgjigjuni pyetjeve të mëposhtme:
(1) Cili është roli i perëndive ose qenieve tjera të mbinatyrshme në mit?
(2) Cilat cilësi pozitive nxjerr në pah miti?
Secili grup paraqet përgjigjet për mitin "e tyre". Në fund, në diskutim të
përbashkët, nxirren përfundime për rolin e miteve në formimin e besimeve dhe
vlerave të njerëzve në Greqinë e Vjetër.
Veprimtari shtesë: dramatizimi i miteve sipas përzgjedhjes së nxënësve.

32
KULTURA, ARTI, SHKENCA DHE MENDIMI FILOZOFIK NË GREQINË E VJETËR
Grekët e lashtë ishin të njohur për vëmendje të veçantë ndaj poezisë dhe
letërsisë. Poetët e Greqisë së Vjetër i lavdëronin perënditë dhe sundimtarët në
veprat e tyre, ata krijuan po aq poema lirike (duke reflektuar ndjenja gëzimi,
dashurie, dhimbjeje, vuajtje) dhe poemat epike (bëmat heroike të perëndive dhe
sundimtarëve dhe personaliteteve të shquara).
Më i njohur për ne është poeti i verbër Homeri, i cili ishte autor i epeve "Iliada"
dhe "Odiseu". Në epin “Iliada” përshkruhet Lufta e Trojës dhe tek “Odiseu”
rikthimi i heroit grek Odiseut nga Lufta e Trojës.

Kali i Trojës Odiseu

Në Greqinë e Vjetër vëmendje e madhe i kushtohej edhe teatrit, i cili luante një rol të
madh në përditshmërinë e njerëzve. Shfaqjet teatrale mbaheshin për nder të
perëndisë Dionis, perëndisë së gëzimit, pjellshmërisë dhe verës. Mbaheshin dy
lloje shfaqjesh teatrale: komedi me përmbajtje qesharake dhe tragjedi me fund të
pikëlluar.
Krijuesit më të njohur të teksteve teatrore ishin Sofokliu, Euripidi dhe Eskili.
Shfaqjet teatrale shfaqeshin jashtë nën qiellin e hapur, publiku ulej në ndenjëset prej
guri të rregulluara në një shkallë gjysmërrethore. Aktorët interpretonin shfaqjet e tyre
në një skenë të ngritur.
Grekët e lashtë në histori janë të njohur edhe për arritjet e tyre ndërtimore dhe
artistike, të cilat edhe sot njerëzit mahniten me përmasat dhe bukurinë e tyre.
Tempujt shquheshin për bukurinë e tyre, ndër ta më i njohuri është tempulli i
Partenonit në Athinë. Tempujt ishin të mbushur me statuja të perëndive dhe
perëndeshave të bëra nga duart e shkathëta të skulptorëve.

33
 Platoni Sokrati
Shkenca dhe filozofia (dashuria ndaj mençurisë) në Greqinë e Vjetër ka një
vend të veçantë në zhvillimin e qytetërimit botëror. Herodoti konsiderohet si babai
i historisë. Arkimedi shkëlqeu në fizikë, Pitagora shkëlqeu si matematikan dhe
filozof. Filozofë të njohur, pra mendimtarë nga Greqia e lashtë, janë Sokrati,
Platoni, Aristoteli, Euripidi e të tjerë. Filozofia kuptimi i së cilës shpjegohet si
"dashamirës i mençurisë". Ndryshe nga feja dhe mitologjia, filozofët i shpjegojnë
ndryshe fenomenet në natyrë dhe shoqëria përdor shkencën dhe mendimin
shkencor.

Pyetje për diskutim:

1. Çfarë veprash letrare kanë shkruar grekët e vjetër dhe për nder të kujt janë
shkruar?

2. Çfarë tregohet në Iliadën dhe Odisenë?

3. Si dukej teatri në Greqinë e Vjetër?

4. Cilët janë filozofët më të njohur në Greqinë e Vjetër?

5. Kush quhet babai i historisë dhe pse?

Të ndarë në grupe, hulumtoni për teatrot në Greqinë e Vjetër, duke u

përgatitur për t'iu përgjigjur pyetjeve të radhës:

1) Si dukeshin teatrot?
2) Për çfarë shërbenin teatrot?

3) Cilat porosi u përcollën përmes shfaqjeve?

4) Kush aktronte dhe çfarë maskash mbanin?

34
 Në diskutim të hapur u jepet përgjigje pyetjeve të parashtruara nga mësuesi/ja
dhe në fund nxirret një përfundim për rëndësinë e teatrit për zhvillimin e kulturës në
atë kohë.
Mësuesi ua thekson Iliadën dhe Odisenë e Homerit si epet më të famshme
nga Greqia e Vjetër dhe në disa fjali e bënë përmbledhjen e përmbajtjeve të dy
epeve. Duke vepruar kështu, ai tregon historinë e Akilit dhe thembrën e Akilit dhe
historinë e rolit të kalit në luftën e Trojës.
Të ndarë në çifte, hulumtoni kuptimin e termave thembra e Akilit dhe kalin
trojan në kohën sotshme. Në diskutimin e përbashkët arrihet në përfundimin se termi
kali trojan i referohet dikujt ose diçkaje të cilës i japim qasje në diçka për ne që është
e rëndësishme, sepse na duket e padëmshme ose e dobishme, por më pas rezulton
të jetë e dëmshme ose keqdashëse, dhe termi thembra Akilit tregon pikën më të
dobët (më të cenueshme) të një individi që të tjerët mund ta përdorin për ta dëmtuar
atë.
Të ndarë në gjashtë grupe, hulumtoni për shkencëtarët e njohur nga Greqia e
Vjetër. Dy grupe hulumtojnë Pitagorën – njëri identifikon arritjet e tij shkencore dhe
tjetri nxjerr në pah kuriozitete që lidhen me jetën e qetë dhe punën e tij; të dy grupet
bashkojnë njohuritë e tyre në prezantim të përbashkët multimedial në të cilin përveç
tekstit përfshijnë edhe fotografi.
Dy grupe të tjera hulumtojnë dhe paraqesin të njëjtën gjë për Arkimedin. Dy
grupet e fundit bëjnë të njëjtën gjë për Hipokratin. Pas prezantimit për çdo
shkencëtar, mësuesi/ja me ndihmën e nxënësve shkruan në tabelë përmbledhjen e
kontributit të tyre. Në fund, në një diskutim të hapur, konstatohet se deri më sot cili
është ndikimi i tyre në matematikë, shkencë dhe mjekësi.
Mësuesi/ja paraqet Sokratin, Platonin dhe Aristotelin si filozofët më të njohur
nga Greqia e Vjetër dhe tregon se kush dhe kujt i ishte nxënësi. Më pas ai njofton se
klasa do t'i kushtohet "filozofimit" për tema të ndryshme, të ngjashme me atë që
Sokrati bëri me bashkëbiseduesit e tij. Mësuesi/ja bën pyetje për disa tema dhe
nxënësit përgjigjen, nuk është me rëndësi se a do të merren përgjigjet e saktë, por të
inkurajohen nxënësit të mendojnë për të arritur një kuptim më thelbësor. Më poshtë
mund të shërbejnë si shembuj temat dhe pyetjet për diskutim:
- Lumturia (Çfarë është lumturia? A e kërkojmë apo na vjen vetvetiu? Çfarë na bën
të lumtur? Si mund të bëhemi të lumtur?)
- Morali (Si vendosim se çfarë është e drejtë dhe çfarë është e gabuar? A na duhen
rregulla dhe ligje për të ditur se çfarë është e drejtë/gabuar apo mund ta kuptojmë
vetë?)
- Barazia (Çfarë është barazia? A janë të gjithë njerëzit të barabartë apo ka njerëz
që janë më pak të barabartë se të tjerët? Çfarë duhet bërë për ta bërë shoqërinë të
barabartë për të gjithë?)

35
-Guximi (Çfarë është guximi? Si tregojmë guxim? Pse është i rëndësishëm guximi?
A mund të mësosh të jesh trim apo je i lindur trim?)

Të ndarë në grupe, hulumtoni Lojërat Olimpike:

1) Kur, ku dhe për nder të kujt organizoheshin Lojërat Olimpike në Greqinë e Vjetër?
2) Cilat disiplina sportive kanë qenë të përfaqësuara?

3) Kush mundej të merr pjesë?

Në diskutim të hapur, përgjigjuni pyetjeve të parashtruara nga mësuesi/ja dhe
për secilën pyetje bëni një krahasim si ishte atëherë dhe si është tani. Së fundi,
sjellen përfundime për rëndësinë e Lojërave Olimpike në Greqinë e Vjetër.

MBRETËRITË ILIRE
Ilirët u përmendën për herë të parë nga Herodoti në shekullin e V e.vj. Ilirët
banonin në viset jugperëndimore të Gadishullit Ballkanik, d.m.th. brigjet lindore të
Detit Adriatik. Territori ku ata banonin njihej me emrin Ilirik.

Emrin ilir është quajtur nga një nga fiset e shumta që kishin ngjashmëri në
gjuhë dhe kulturë, kështu që emri u përhap edhe në fise të tjera.
Sipas burimeve historike, ilirët merreshin kryesisht me bujqësi, blegtori,
peshkim, zejtari dhe tregti dhe disa nga fiset tjera merreshin me pirateri në Detin
Adriatik.

Për shkak të copëzimit dhe ndarjes, ilirët nuk arritën kurrë të bashkohen në
një tërësi kulturore dhe politike dhe për një kohë të gjatë mbajtën organizimin e tyre
fisnor.

Ilirët u ndanë në disa fise dhe më të njohurit janë Enkelejët, Ardianët,

Taulantët, Dardanët etj. Në raste të jashtëzakonshme, fiset bashkoheshin në
aleanca fisnore kur ekzistonte rrezik i përbashkët për pushtime nga popujt tjerë.
Fiset ilire shpesh luftonin me njëri tjetrin. Fiset drejtoheshin nga eprorët i fiseve.

36
 Ushtar

Për ilirët ka pak burime të shkruara, por për këtë ka një numër të madh
mbetjesh materiale nga të cilat nxjerrim informacione. Ilirët jetonin në bashkësi
patriarkale, disa nga fiset ishin të organizuara në vëllazëri. Roli i gruas në fis ishte i
rëndësishëm dhe ndonjëherë një grua ishte në krye të bashkësisë fisnore.

Monedha Butrinti
Mbretëria Enkeleje

Nga fundi i shekullit V p.e.s., ilirët për herë të parë themeluan shtetin e tyre,
pra një mbretëri të njohur në histori si Mbretëria Enkeleje. Kjo mbretëri u krijua si
rezultat i bashkimit të disa fiseve për t'u mbrojtur nga armiqtë e jashtëm, në radhë të
parë nga shteti maqedonas, Epiri dhe kolonizatorët grekë. Mbretërit më të
rëndësishëm të kësaj mbretërie ishin Grabosi, Bardhyli e të tjerë. Bardhyli me
ushtrinë e tij rrezikoi edhe Maqedoninë e udhëhequr nga Perdika III dhe e detyroi t'i
paguante haraç.

37
 Në këtë luftë vdiq Perdika III me një numër të madh ushtarësh. Në vitin 359
e.vj. mbreti maqedonas Filipi II mundi ushtrinë e Bardhylit, duke e çliruar
Maqedoninë nga ilirët dhe duke pushtuar një pjesë të territorit të tyre.
Mbretëria Taulante
Në vitin 335 e.vj.mbreti Klietiu përpoq të çlirohej nga varësia maqedonase,
por u mund dhe u detyrua të arratisej dhe të kërkonte ndihmë nga mbreti i
taulantëve. Mbretëria e Taulantëve u themelua në gjysmën e dytë të shekullit të
III e.vj. Kjo mbretëri e sapoformuar pushtoi një territor të madh. Nga Dardania në
veri, në lindje në Maqedoni dhe në jug në Epir. Mbretëria Taulante si shtet i ri ilir
ishte i fuqishëm si në tokë ashtu edhe në det. Pushteti mbretëror ishte i trashëguar.
Mbreti më i njohur ishte Glauki.

Mbretëria Ardiane

Kjo mbretëri u formua në gjysmën e dytë të shekullit III e.vj. dhe u themelua
nga mbreti Agron. Ai kishte një ushtri të fortë tokësore dhe detare. Ai luftoi kundër
aleancës Etole dhe Akaje, e cila ishte aleanca më e madhe në Greqinë e Vjetër në
atë kohë. Gjatë sundimit të tij, vuri nën sundimin e tij të gjitha trevat ilire që më parë
ishin nën sundimin e mbretërisë Enkeleje dhe Taulante dhe selia e mbretërisë ishte
në Shkodër. Pas vdekjes së mbretit Agron, në krye të mbretërisë qëndroi gruaja e tij
Teuta, e cila e forcoi dhe zgjeroi më shumë mbretërinë. Teuta u mund në betejat me
romakët. Ajo u detyrua të njihte pushtetin e romakëve, të lëshonte një pjesë të
territorit dhe të paguante taksa.

Mbretëresha Ilire Teuta

38
Mbretëria Dardane
Mbretëria Dardane ishte shumë e fortë. Ajo u themelua në shekullin IV e.vj.
Dardanët merreshin me bujqësi, blegtori dhe ishte zhvilluar xehetaria. Më së shumti
nxirrej ari nga i cili bëheshin monedha dhe zbukurime të ndryshme. Ata ishin një
kundërshtar i madh i mbretërisë maqedonase me të cilin luftonin shpesh në
gjysmën e dytë të shekullit III e.vj.

Pyetje për diskutim:

1. Cilat zona ishin të banuara nga ilirët?

2. Me çfarë profesioni merreshin ilirët?

3. Cili ishte rregullimi shoqëror i fiseve ilire?

4. Cilat janë mbretëritë më të njohura ilire?

5. Cilët janë sundimtarët më të njohur ilirë?

Aktivitetet

Të ndarë në grupe, hulumtoni territorin ku ishin vendosur ilirët dhe shënoni në

hartë territoret ku ndodheshin ilirët në Ballkan! Kontrolloni saktësinë e informacionit
së bashku. Shënoni kohën e paraqitjes së tyre në shirit kohor. Në fund të orës së
mësimit diskutoni për periudhën dhe hapësirën ku u paraqitën ilirët!
Të ndarë në tre grupe, bëni postera duke hulumtuar në internet.

Grupi i parë bën një poster për mënyrën e jetesës së ilirëve,

Grupi i dytë ka për detyrë të bëjë një poster për besimet e ilirëve duke renditur
perënditë e njohura dhe rëndësinë e tyre, për ritualet tjera brenda besimeve të tyre.

Grupi i tretë për kulturën dhe qendrat e kulturës te ilirët si qyteti i Apolonisë
dhe Dyrrahut.
Së bashku me mësuesin/en e kontrollojnë saktësinë e të gjitha
informacioneve

Prezantoni të dhënat dhe diskutoni se si jetonte popullsia në fshatra dhe si në

qytete, sa të ndryshme janë besimet e ilirëve nga ato të grekëve të vjetër, si dhe cilat
janë mbetjet materiale më të rëndësishme të kulturës ilire!

39
 Në një shiritin kohor të dhënë nga mësuesi/ja, përcaktoni periudhën e formimit
dhe ekzistencës së mbretërive të Enkelejve, Taulantëve, Ardianëve dhe Dardanëve
dhe shënoni në një hartë me ngjitëse zonën ku u formuan këto mbretëri. Nxënësit
duhet të krahasojnë atë çka ndodhi politikisht dhe ekonomikisht në këto mbretëri. Më
pas diskutohet për kohën dhe hapësirën e paraqitjes së mbretërive ilire, si dhe
ndryshimet politike dhe ekonomike në mbretëritë ilire në periudha të ndryshme.
Të ndarë në tre grupe, u jepet detyra të bëjnë një prezantim për sundimtarët
ilirë. Hulumtoni internetin, enciklopeditë dhe burime të tjera. Më pas së bashku me
mësuesin/en kontrollojnë saktësinë e të dhënave. Grupi parë punon për sundimtarin
Bardhyl, grupi dytë për Agronin dhe grupi i tretë për Teutën. Ata hulumtojnë dhe
shkruajnë se kur, ku dhe si sunduan këta tre sundimtarë. Pastaj ata diskutojnë se
çfarë ndodhi gjatë mbretërimit të tyre, me kë ishin në luftë, çfarë ndryshimesh
ndodhën gjatë mbretërimit të tyre dhe kur dhe si pushuan së ekzistuari mbretëritë e
tyre.

40