NASA PUSO ANG AMERIKA

(Isang Adaptasyon Mula Sa Nobela ni Carlos Bulosan)

UNANG BAHAGI

PROLOGO

Magbubukas nang dahan-dahan ang ilaw sa may gawing ibaba at kaliwa ng mga
manonood ng entablado. Ang makikita ay isang masikip at maruming silid na lalong
pinasukal ng mga nagkalat na mga gamit: banig, unan, kumot, mga piraso ng damit na
nakasabit sa kung saan-saan, mga wala-nang-laman na mga bote ng alak, mga basong
nakatumba. Sa isang sulok ay may isang maliit na mesita na natatambakan ng ilang libro
at mga papeles. Nakaupo sa harap ng mesita si ALLOS, marungis ang mukha,
nakaririmarin ang kasuotan, at uubo-ubo na tila hirap na hirap; di maitatago na may
karamdamang tinitiis nang may ilan na rin panahon. Makikita sa mukha ang matinding
hirap na tinitiis sa tuwing tatangkain niyang ikilos ang di maideretsong kanang paa.
Magbubukas siya ng ilang pahina ng isang libro at sisimulan ang pagbabasa ng Grimm’s
Fairy Tales. Maya-maya, may maririnig na katok.

ALLOS: (uubo muna) Tuloy! Bukas ‘yang pinto.

Papasok sa silid ang isang Amerikano na mahusay ang bihis. Lalapit ito sa
kinaroroonan ni ALLOS.

ALLOS: (aangatin ang mukha mula sa pagbabasa) Doktor! Napasyal kayo?

Tatangkaing tumayo ngunit siya’y mahihirapan.

DUKTOR: Huwag ka nang tumayo, Mr. Bulosan. Hindi naman ako magtatagal.

Lilinga-linga ang DOKTOR sa kabuuan ng silid.

ALLOS: Mabuti po naman at naisipan niyo akong dalawin. Hindi po ba kayo nahirapan
sa pagtunton nitong aming tinutuluyan?

DOKTOR: Nagtanong-tanong ako.

ALLOS: A, oo ng apala. Iisa nga lamang naman pala ang maaaring pagtapunan sa mga
katulad namin.

Mapapalingon ang DOKTOR sa sinabi ni ALLOS.

Eto, doctor … sa lugar ng mga bugaw, puta, sugarol, drug addict, at mga mamamatay-tao.
Alam niyo, doktor, kamakalawa lamang isang Pilipino – dyan sa tapat namin ang bumaril
sa kanyang asawang Amerikana at pagkatapos ay siya naman ang nagpatiwakal. At
kahapon, isang mag-asawa ang naglason. Maniniwala ka ba, doktor, kung sasabihin kong
anim, pito, walong katao kaming nagsisiksikan sa sili ng otel na ito?
DOKTOR: (hindi papansinin ang narinig) Kailan pa kayo rito?

ALLOS: Ilang araw pagkalabas ko mula sa ospital.

DOKTOR: Bueno, Mr. Bulosan, hindi na ako magpapaligoy-ligoy pa. Mayroon akong
nais ipagtapat sa iyo. Inaakala kong dapat ninyong malaman. At sa palagay ko’y
makakayanan mo namang tanggapin ang katotohanan.

ALLOS: Ano ‘yon, doktor?

DOKTOR: Ilang taon na laman ang itatagal ng buhay mo, Mr. Bulosan.

ALLOS: (sa una’y matitigilan) Ilang taon pa, sa palagay ninyo?

DOKTOR: Mahirap tiyakin, Ang mga baga mo’y lubhang napinsala. Ang butas ng nasa
kanan ay sinlaki ng pilak ng dolyar.

Lalakad at tatanaw sa labas ng bintana.

At sa uri ng iyong pamumuhay … kung magpapatuloy ka nang ganito, masuwerte na

kung aabutin ka pa ng limang taon.

ALLOS: (may himig ng matinding pagdaramdam at kapaitan) Bago kami nagtungo rito,
tinangka muna naming manuluyan sa ibang mahusay-husay, desente at tahimik na pook.
Pero walang sinumang tumanggap sa amin. Katulad din noon. Gaya nga ng nasasaad sa
kanilang mga karatula: “Bawal dito ang aso at ang mga Pilipino.”

Matitigilan ang DOKTOR.

DOKTOR: Ikinalulungkot ko, Mr. Bulosan … Hindi na ako magtatagal.

Lalabas ng pintuan. Maiiwan si ALLOS na nag-iisa. Mag-iisip. Maluluha.

ALLOS: Limang taon … Limang taon na lamang! Gusto ko pang mabuhay. MArami pa
akong dapat gawin … Bago ako mawala sa mundong ito, nais kong isalaysay ang naging
buhay namin sa Amerika. Tama si Kuya Macario, sa isang bansang kasingyaman ng
Amerika, malaking katiwalian na marami ang nagugutom, mangmang, nakabaon sa
kahirapan… Ang buong akala ko’y natakasan na namin ang kahirapan ng aming kabataan
doon sa Pilipinas, sa lalawigan ng Pangasinan, sa bayan ng Binalonan, sa baryo ng
Mangusmana… Naaalala ko si Ama at ang kanyang pakikipaghamok upang iligtas ang
kanyang minanang lupain mula sa kamay ng mga gahaman; si Ina at ang kanyang
pagtitinda ng bagoong sa mga nagugutom na kababayan… Nagugunita ko ang kiang mga
kapatid at ang kanilang mapait na pakikibaka upang magkaroon ng kahit munti man lang
puwang na magagalawan… Sa tuwing naiisip ko kung anong malakas na kapangyarihan
ang nagtaboy sa akin sa ganitong pook nang walang katiyakan, sa ganitong paghihirap at
mapait na pagsubok, nagbabalik sa aking gunita ang larawan ni Manong Leon na
nakipaglaban sa kung anong digmaan, sa kung saang malayong pook, sa di mawawaang
kadahilanan…
SEQ. 1: LEON

Magdidilim sa kinaroroonan ng BINATANG ALLOS, at magliliwanag naman sa

kabilang bahagi ng entablado, sa bandang kaliwa ng manonood – kung saan makikita ang
BATANG ALLOS, mga limang taong gulang, at ang kanyang AMA. Tutugtog ng isang
lilting tune na angkop sa mga eksena ng pagsasaka ang isang solo instrumento. Bubungad
sa may pintuan ng isang maliit na kubo si ALLOS at tatanaw sa kalayuan, tila may
inaaninag na isang aninong papalapit mula sa kalawakan ng parang. Tatakbo ang bata sa
kinaroroonan ng AMANG nag-aararo sa may kababaan ng entablado.

BATANG ALLOS: Itay! Itay!

AMA: (hihinto sa paggawa) O, bakit ka humahangos?

BATANG ALLOS: Itay, tila po namataan ko si Manong Leon papunta dito sa bahay.

AMA: (matatawa) E, paano mo naman masasabing si Manong mo ‘yon e hindi mo pa

naman siya nakikita?

BATANG ALLOS: Kamukha po siya ng nasa larawan sa ibabaw ng mesita natin sa

bayan, Itay.

AMA: Anak, ang iyong kapatid ay kasalukuyang nakikipaglaban sa isang digmaan s

aisang malayong pook. Sabagay, matagal na akong walang natatanggap na balita tungkol
sa kanya … Maaaring sa ngayon ay patay na siya.

Magpapatuloy sa kanyang ginagawa.

BATANG ALLOS: Itay, ayun o, ‘yung taong dumarating!

Muling titigil ang AMA at aaninagin ang aninong dumarating. Kapagdaka’y

mabibitiwan ang lubid ng kalabaw, iiwan ang ginagawa at magdudumaling sasalubungin
ang natatanaw. Mag-aakap ang AMA at ang BAGONG DATING. Tutungo sila sa
kinaroroonan ng BATANG ALLOS.

AMA: Allos! Siya nga, ang iyong kapatid. Nagbalik na siya!

Bahagyang magliliwanag muli sa kinaroroonan ng BINATANG ALLOS at siya’y

magpapatuloy sa pagsasalaysay. At habang nagsasalaysay, sabik na bubuhatin ni LEON
ang kapatid na bata at iiikut-ikot ito na waring tuwang-tuwa. Ilang sandal pa, ibababa
niya si ALLOS at dagling kukunin ang araro’t kalabaw mula sa AMA.

BINATANG ALLOS: (tatayo sa kinauupuan) Tagsibol nang magbalik sa amin mula sa

digmaan si Manong Leon. Limang taon pa lamang ako noon ngunit malinaw sa aking
gunita ang mga unang araw ng kanyang paglalagi sa aming piling. Kaagad noyang
hinubad ang kanyang unipormeng khaki at binuksan ang baul kung saan niya itinago ang
mga lumang damit bago siya tumulak papuntang Europa. Muli niyang hinawakan ang
araro at matiyagang tumulong kay Ama, umasang sa paglipas ng mga araw, lingo, at
buwan, sa pagtaas at paggulang ng mga mais na naitanim, kami ay pagpapalain ng isang
mabuting ani.
Apat na ektarya ang aming lupain noon, nakasasapat lamang upang mailigtas sa gutom
ang buo naming mag-anak. Mais at patani, at mangilan-ngilang hanay ng tabako ang
aming itinatanim kung tagsibol; inaani namin ang mga ito bago mag-tag-ulan at iniimbak
sa kamalig. Pagkatapos, tatamnan namin ng palay ang lupa samantalang pinatataba ang
mga hayop sa madamong gubat sa may hangganan ng baryo. Noon mapagpala pa ang
lupa. Magkaminsan, habang lumalaki ang dahong palay sa tulong ng masaganang patak
ng ulan, kaming mga tagabaryo ay dadayo sa isang binyagan o kasalan.

May maririnig na sisigaw ng pagbati.

TAUMBAYAN 1: Mabuhay ang mga bagong kasal!

Magliliwanag sa isa pang bahagi ng entablado at makikita ang mga taumbayan sa

kanilang pagdalo sa kasal ni LEON. Papangalawa sila sa pambungad na bati. Kasamang
babati ang BINATANG ALLOS n amula sa kanyang kinaroroonan ay tutungo sa
kasiyahan at makikihalubilo.

MGA TAUMBAYAN AT BINATANG ALLOS: Mabuhay! Mabuhay!

Maririnig ang pagtugtog ng isang musikong baryon a sasaliw sa pagsayaw ng

mga bagong kasal. Kakatwa ang tunog ng mga instrumento, “tunog lata”, ikan ga, at
magkaminsan, nawawala pa sa tono. Habang sumasayaw ang mga bagong kasal,
sasaliwan naman ng awitin at palakpakan ng mga taumbayan. Ang iba ay magdidikit ng
kuwaltang papel sa damit ng mga bagong kasal (also a practice among Pangasinenses);
mayroon din namang maghahagis ng barya. Sa kalagitnaan ng sayaw, muling
magsasalaysay ang BINATANG ALLOS.

BINATANG ALLOS: Ang napang-asawa ni Manong Leon ay buhat sa isang hikahos na

mag-anak na mula sa hilaga, sa lalawigan ng Ilocos Sur kung saang ang mga pesante ay
nagsisiksikan sa isang makitid at tigang na lupain. Nagtungo siya sa aming baryo at
doo’y nanilbihan bilang kasama sa isang nagmamay-ari ng Malaki-laking lupa. KAagad
naman siyang kinagiliwan ng mga taga-baryo. KAtunayan, ilan rin mga ina ang
nagtangkang bihagin ang kanyang kalooban para sa kanilang mga binata.

Mag-uusap ang mga magulang ni LEON.

INA: Naku, ako’y natutuwa at nakabalik naman sa oras itong aking panganay. Aba’y
kung hindi napapunta pa sana sa iba itong ating Ilokana. Malaking saying kung
nagkataon.

AMA: Masuwerte ang anak mo’t nakatagpo siya ng bukod sa maganda na ay buhat pa sa
lalawigan ng mga masisipag at masisinop na mga tao.

TAUMBAYAN 1: Siyang tunay, Materia. Napakasuwerte ng binate niyo!

Di magtatagal, hihinto ang tugtugan at tulad ng nakagawian papangkuin ng lalaki

ang babae patungo sa kanilang itinayong pugad. Muling sisigaw ng pagbati ang mga
kanayon.

TAUMBAYAN 2: Mabuhay ang mga bagong kasal!

IBANG TAUMBAYAN: Mabuhay! (maghahagis ng bigas ang ilan)

BINATANG ALLOS: Mabuhay! … Sinundan ng mga taumbayan ang mga bagong kasal
patungong kubo. Ang lahat ay naroroon upang saksihan ang gaganaping ritwal ng
nakaugalian.

Sa isang bahagi ng entablado, sa “loob ng kubo” makikita ang mga bagong kasal
habang nagpapalit ng damit at naghahanda sa una nilang pagsisiping. Makaraan ang ilang
sandal, papatayin ng lalaki ang sindi ng gasera.

BINATANG ALLOS (Magpapatuloy, habang nagaganap ang nasa itaas): … kung sa

unang gabi ng pagtatali ng mga bagong kasal ay may mamataang itim na usok na
magmumula sa kubo, ‘yon ay palatandaan na birhen ang babaeng pinakasalan. Subalit
kapag walang nakitang usok, nangangahulugan ito na ang lalaki ay nilinlang at matwid
lamang na isauli niya ang pinakasalan sa kanyang mga magulang – at matwid lamang na
kutyain, pandirihan, at itakwil ng mga taumbayan ang inaakalang nagkasala.

Wala kaming nakitang usok na nagmula sa kubong tinuluyan nina Manong Leon at ng
kanyang kabiyak…

Mag-ingay ang mga TAUMBAYAN.

TAUMBAYAN 2: Tignan mo nga naman, akala mo kung sinong santa!

TAUMBAYAN 3: Aba’y mahilig din pala!

TAUMBAYAN 4: Naku, Mabuti na lamang at hindi ko napagpilitan ang binata ko, kung
hindi ay malaking kahihiyan!

TAUMBAYAN 5: (sa mga kasamahang kabataan) Katoto, kung nalaman natin agad, di
napagpasapasahan sana, ano?

Maghahalakhakan ang mga sinabihan. Lalong lalakas ang magusap-usapan.

TAUMBAYAN 6: (pasigaw) Aba, hahayaan ba nating manatili sa ating pook ang ganyang
uri ng babae?

TAUMBAYAN 7, 8, 9: Aba’y hindi kami makapapayag!

Lalong titindi ang pag-iingay ng mga taumbayan. Malilito ang mga magulang ni
LEON, higit pa nang magsimulang sugurin ng mga taumbayan ang kubong kinaroroonan
ng mga bagong kasal.

AMA: Mga kanayon, huminahon kayo! Pabayaan ninyo sila! Huwag atin silang
panghimasukan!

TAUMBAYAN 10: Aba, hindi maaari! Salot ang ganyang uri ng babae. Kailangan silang
itaboy at baka pagmulan pa ng kung anong gulo ‘yan pagdating ng panahon!

Ang susunod ay isang pagsasadula o improbisasyon ng isang sipi mula sa nobela:

 “… I remember the crowd milling around my father and rushing into the house.
The men brought the girl out and tied her to a guava tree. The anrgy women spat in her
eyes and tore off her clothes, calling her obscene names. When one of the men rushed out
of the toolshed with a horsewhip, my father frantically fought his way through the crowd.
He had hardly reached the girl when a man knocked him down, and he was trampled
upon by angry feet.

The men must have knocked down my brother Leon in the house. I saw him
staggering toward his bride with blood on his face. He ,fung himself upon her, covering
her bleeding body with him, and the stones and sticks fell upon him mercilessly. Then
they tied him to the tree, beside his bride, and the angry peasants who had been his good
friends and neighbors a moment ago, began throwing stones at them.”

AMA: (gumagapang at isinasanggalang ang katawan sa mga binabato) Itigil ninyo ang
kalapastangang ito! Mga diablo! Itigil ninyo ito!

LEON: Maawa na kayo wala siyang kasalanan! Wala siyang kasalanan!

BABAE: Huwag po! Para na ninyong awa, huwag po!

Paulit-ulit na maririnig ang mga pagsusumamo hanggang sa tuluyan na itong

lamunin ng ingay ng mga TAUMBAYAN. Unti-unti, magdidilim sa bahaging ito ng
entablado at magliliwanag naman sa kinaroroonan ng BINATANG ALLOS na
nagmamasid sa di kalayuan.

BINATANG ALLOS: Totoong malupit ang kaugaliang ito na nagmula sa mga

naninirahan sa burol na nangagsipag-asawa sa mga pseanteng naninirahan sa lambak.
Nang panahon ng aking paglaki laganap pa rin ang naiigiit na kaugaliang ito sa baryo ng
Mangusmina subalit sa bayan ng Binalonan, ito ay hindi naging kaugalian kailanman.

Muling magliliwanag sa bahagi ng entablado na pinagdulaan ng ritwal. Makikita

ang BATANG ALLOS na kukuha ng itak at kakalagin ang mag-asawa mula sa
pagkagapos.

BINATANG ALLOS: (magpapatuloy) Katulad ng ilan pang sinaunang kaugalian sa

Pilipinas ang malupit na ritwal na ito ay unti-unti rin namatay at nagbigay-daan sa mga
makabagong pamumuhay at kagawian kaalinsabay nang pagsapit ng industriyalisasyon…

Magiliw na mag-aakap ang mag-asawa at pagkatapos ay buong pagmamahal na

papangkuin ni LEON ang kabiyak patungong kubo.

BINATANG ALLOS: (magpapatuloy) Linisan ng mag-asawa ang MAngusmana matapos

maipagbili ni Manong Leon ang isang ektaryang bahagi niya sa aming pag-aari. Nang
muli ko silang makita, ako noon ay patungong Maynila bilang paghahanda sa pagtulak
patungong Amerika.
SEQUENCE 2: AMADO-AMA

BINATANG ALLOS (magpapatuloy sa pagsasalaysay): Nang lumisan ang mag-asawa,

kinaon ni Ama si Amado na noon ay nag-aaral sa mababang paaralan sa Binalonan; siya
ang kasa-kasama sa bayan ni Ina at ng kapatid naming sanggol na babae. Si Amado ang
pinakabata sa mga kapatid kong lalaki. May ilan taon lamang ang tanda niya sa akin.
Kami na lamang dalawa ang naiwan upang tumulong kay Ama sa bukid. Ang iba naming
mga kapatid ay nagsitungo sa ibang bayan o lalawigan, nagbabakasakaling makatisod ng
Mabuti-buting pamumuhay sa kung saang pook na walang katiyakan.

Magliliwanag sa isang bahagi ng entablado sa gawing kaliwa at doon ay makikita

ang AMA kasama si AMADO sa pag-aararo ng bukid. Ipapahiwatig sa improbisasyong
ito ang makabaling-likuran na gawin sa bukid. Ipapahiwatig din ng pag-iilaw na ang
mag-ama ay nagsisimula sa paggawa sa bukid bago pa magbukang-liwayway hanggang
sa kumalat ang dilim. Habang imina-mime ito, magpapatuloy sa pagsasalaysay ang
BINATANG ALLOS.

BINATANG ALLOS (tutunguhin ang panig ng entablado kung saan nagsasadula):

Mabigat ang gawain sa bukid kaya’t kinakailangan ang anumang tulong na makakayanan
naming magkapatid. Naging tungkulin ni Amado ang tumulong kay Ama sa paghawan,
pagpatag, at pag-aararo ng lupa upang ito ay maihanda sa panananim. Samantalang ako
naman ang tagapagluto at tagapangasiwa ng mga gawaing-bahay.

Magliliwang din sa isa pang bahagi ng entablado kung saan naroroon ang kubo
ng mag-ama. Makikita ang BATANG ALLOS na naghahanda ng hapunan. Abala siya sa
kusina at sa paghahanda sa dulang. Sa kabilang banda naman ay makikitang tinatapos ng
mag-ama ang mga gawaing bukid. Pagkatapos ay magtutungo sila sa kubo.

AMADO: Allos! Hu, Allos! Handa na ba ang hapunan?

Sasalubungin ni ALLOS ang AMA at ang KAPATID. Hahalikan ang kamay ng

AMA.

ALLOS: Tamang-tama po ang dating ninyo, Ama. Makahihigop kayo ng mainit na

sabaw.

AMADO: Ay, Allos, gutom na gutom na ako.

ALLOS: Sandali na lamang, kuya.

Magpapalit ng pantaas ang mga galing sa bukid at matapos makapanghinaw ng

kaunti ay dudulog na sa dulang. Ipapakita ang paninilbihan ng BATANG ALLOS sa
AMA at sa KAPATID. Tutunguhin ng BINATANG ALLOS ang isang lugar na malapit sa
kumakaing mag-aama at siya ay magmamasid. Magpapatuloy siya sa pagsasalaysay.

BINATANG ALLOS: Kung mayroon mang isang maipagmamalaking bagay sa likuran

ng aming pagdaralita, ‘yon ay ang aming pagtitinginan….. pagtitinginan para sa isa’t isa
na kasing lawak ng matatanaw na walang hanggang kaparangan.

Mag-uusap ang mga kumakain.

AMA (hindi inaalis ang pagkakatingin sa kinakain, may kaunting kabigatan): Nagpasabi
ang kapatid niyong si Macario. Mangangailangan daw siya ng dagdag na kuwaltang
itutustos sa kanyang pag-aaral sa kabisera.

Magkakatinginan ang magkapatid.

Kailangan ang ibayong kayod, mga anak. (Bibilis sa pagsubo ng kanin)

AMADO (matapos sumulyap sa kapatid): Hayaan niyo po, Ama. Pasasaan ba’t
makakatapos na rin sa kanyang pag-aaral si Kuya Macario. MAkapagtuturo na po siya sa
paaralan sa bayan at makakaahon na rin po tayo sa kahirapan!

AMA: Hari nawa, anak. Hari nawa.

Tatapusin ng AMA ang kanyang pagkain, iinom at tatayo upang tumungo sa isa
pang bahagi ng entablado. Magkakatinginan ang magkapatid. Isang matabang lalaki ang
pupuntahan ng AMA, may supalpal na tabako ito sa nguso at naghihimas-himas ng
tandang.

USURERO: Aba, Carlos, napasyal ka?

AMA: May sadya po sana ako sa inyo, Don Fernando …. Hihingi po ako ng kaunting
tulong.

USURERO: Ano ba ‘yon, ha, Carlos?

AMA: Nais ko po sanang makahiram ng kaunting halaga.

USURERO: Magkano naman?

AMA: Dalawang daang piso po sana.

USURERO: Kailan mo naman mababayaran ha, Carlos?

AMA: Sa darating na tag-ani po, Don Fernando. Sa pag-ani po ng bigas.

USURERO: Masuwerte ka, Carlos, at mayroon akong kaunting halagang natatabi. E, ano
naman ang garantiya sa ipapahiram ko, ha, Carlos?

AMA: Mayroon po akong maliit na lupa. Apat na ektarya po ang sukat.

USURERO: Ayaw mong ipagbili?

AMA: Naku, hindi po. Manghihiram na lamang po ako kung maaari.

USURERO: Ikaw ang bahala. Bueno, Carlos, sa halagang hinihiram mo, ang kailangang
garantiya ay ….. isang ektarya na lamang. Papayag ka?

CARLOS (mabibigla): Isang ektarya?

USURERO: Hindi ka papaya kung gayon?

CARLOS: Naku, hindi po. Payag po ako, sige po.

 Babalik sa pagsasalaysay ang BINATANG ALLOS.

BINATANG ALLOS: Gagawin ni Ama at ni Ina ang lahat maitaguyod lamang ang pag-
aaral ng Kuya Macario. Kaagad na ipinadala ni Ama ang kuwalta kay kuya. At kami
naman at lalong nagsumikap sa paggawa sa bukid. Naghanap ng karagdagang lupang
masasaka si Ama upang makatulong at makasigurong mababayaran ang aming
pagkakautang sa takdang panahon. Maging si Ina ay pinag-ibayo ang kanyang pagtitinda
ng tuoy at asin sa mga karatig pook ng Binalonan. Dahilan sa walang maibayad ang mga
pesante, binibigyan na lamang nila si Ina ng mga manok, itlog, patani at kung anu-ano pa
na ipinagbibili naman ni Ina sa pamilihang bayan. Subalit patuloy sa paghingi ng kuwalta
si Kuya Macario at kung minsan pa nga’’y nagpapahiwatig siya na maaaring mahinto
siya ng pag-aaral kung walang maipapadala si Ama. Ito ang labis na pinangangambahan
naming lahat – ang matigil si Kuya sa kanyang pag-aaral.

Magbubukas uli ang ilaw sa lugar ng naunang eksena.

USURERO: O, narito ka na naman?

AMA: E, opo, Don Fernando. Nangangailangan po muli ako ng salapi.

USURERO: Magkano naman ngayon?

AMA: Gaya po nang dati, dalawang daang piso po sana.

USURERO: E, Carlos, alam mo na naman ang aking kondisyones.

AMA: Opo. Isang ektarya po. At ibabalik ko ang aking hiniram sa darating na tag-ani.

USURERO: At kung hindi mo maibabalik ang kuwalta sa takdang panahon, sa akin

mapupunta ang iyong lupa, Carlos.

AMA: Opo.

USURERO: MAgaling kung gayon.

Magbibilang ng salapi ang USURERO at ibibigay ang dalawang daang piso sa

AMA.

Magpapatuloy sa pagsasalaysay ang BINATANG ALLOS na nagmamasid sa

transaksyon ng AMA.

BINATANG ALLOS: Hindi kailanman sumagi ang pangamba kay Ama sa ganitong
kasunduan. Nananalig siyang makakatapos si Kuya Macario at mababayaran namin ang
pagkakautang. Higit pa riot ay ang pananalig niya sa kagandahang loob ng mga tao. Kahit
pa noong dumating ang panahon nang kami ay simulang gipitin ng usurer, hindi siya
naniniwalang siya ay dadayain ng kanyang kapwa. Isa siyang payak at matapat na tao na
nananalig na ang kanyang mga pagsisikap ay may hinihintay na gantimpala….

Tutungo ang BINATANG ALLOS sa isa pang bahagi ng tanghalan. Sa

pagbubukas ng ilaw, makikita ang isang pawisang-pawisang AMADO, lkandakuba sa
paghawan ng lupa, pagtibag ng bato at pagtumba ng mga puno
BINATANG ALLOS: Samantala, masipag at matiyagang tumulong si Amado sa mga
gawaing-bukid. Katulad namin, nais din niyang makatapos ng pag-aaral si Kuya Macario.
Ika-limang baiting sa mababang paaralan ang naabot ni Amado subalit siya’y pinahinto ni
Ama, sa kabila noo’y nanatili pa rin sa kanya nag masidhing pagnanasang makapag-aral.
Sa kasamaang-palad, tanging ang pag-aaral ng iisa lamang sa amin ang makakayanan
nina Ama. Isang araw, minsang hinahawan namin ang lupang pinasaka ng mga prayle sa
pakiusap ni Ama.

AMADO: Allos! Allos!

Patakbong tutungo ang BATANG ALLOS sa KAPATID.

Halika, Allos, tulungan mo ‘kong bunutin ang mga ugat ng binuwag na mga puno.

BATANG ALLOS: Paano, kuya?

AMADO: Tatalian natin ang mga nakausling ugat ng mga lubid na ito. Pagkatapos ay
hihilahin natin nang unti-unti. Kapag nahukay na ang mga ugat, titigpasin natin ang mga
ito ng gulok. ‘Yong ilang malalaking ugat ay ipahihila natin sa kalabaw.

Gagawin ng magkapatid ang sinabi. Ubos lakas sila sa paghila ng lubid. Ilang
sandal pa ipahihiwatig ng pag-iilaw at tunog na magdidilim, kukulog, kikidlat, at
bubuhos ang malakas na ulan.

BATANG ALLOS: Kuya, ayaw gumalaw ng kalabaw. Nahihintakutan yata ang damulag.

Pilit na itutulak ng magkapatid ang kalabaw ngunit ito’y di titinag sa

kinaroroonan. Tatangkain ng magkapatid na hilahin ang lubid subalit maging sila ay
tatakasan na rin ng lakas. Muling itutulak ni AMADO ang kalabaw ngunit di pa rin ito
titinag. Kukuha ng matabang patpat ang binatilyo at pagpapapaluin ang kalabaw –
palakas nang palakas dal ana rin ng pagod at inis. Mapapaluhod ang kalabaw subalit
patuloy pa rin sa paghampas ng patpat si AMADO. Matitigilan si ALLOS. Darating ang
AMA at masasaksihan ang inaasal ng nakatatandang anak. Sasampalin niya ito ng ubos
lakas. At muli pa iaamba ni AMADO ang patpat, waring ihahagupit sa AMA ngunit
panunumbalikan ito ng pag-iisip at bagkus ay ibabato na lamang sa hayop ang patpat.
Tatakbo si AMADO na papalayo, sandalling lilingon upang magpaalam sa kapatid.

AMADO (pasigaw): Paalam, Allos!

Tuluyan nang mawawala si AMADO.

BINATANG ALLOS: Unti-unti nilamon ng mabagsik na patak ng ulan ang mabibigat na

yabag na kumakabog sa putikan, unti-unti naglaho sa aking paningin ang kapatid na si
Amado. Hindi ko naiisip noon. Tumatakas lamang marahil si Kuya Amado sa kalupitan
ng aming kahirapan sa buhay. Naramdaman ko na lamang ang mga luhang tumutulo sa
aking pisngi na dagli namang hinugasan ng mga patak ng ulan. Di nalingid kay Ama ang
aking paghikbi.

AMA (hinihimas ang likuran ng kalabaw): Anong iniiyak-iyak mo diyan?

BINATANG ALLOS: Muli kong nakita si Kuya Amado sa Binalonan nang ako’y
nanirahan sa piling ni Ina. Namamasukan siya noon sa presidencia bilang dyanitor, at
tumutulong-tulong pa rin sa pagtataguyod ng pag-aaral ni Kuya Macario. Di naglaon,
siya ay tumulak patungong Amerika.

SEQ. 3: MACARIO-AMA

Maririnig ang mga busina ng mga sasakyan at susundan kaagad ito ng pagtugtog
ng isang “brass band” ng Pambansang Awit. Nasa plasa tayo ngayon ng Binalonan, araw
ng eleksyon. Masaya. Magulo. Sa isang panig, may isang grupo ng tila mga estudyante na
nanggaling sa Lingayen.

TAUMBAYAN 1 (may megaphone): Nananawagan po kami sa ating mga kababayan.

‘Yon pong hindi pa bumoboto ay mangyari po lamang na bumoto na. Huwag po nating
palampasin ang napakagandang pagkakataon na ito na ibinibigay sa ating ng
pamahalaang Amerikano na piliin ang ating mga kinatawan. Bumoto na kayo! Bumoto na
kayo! Bumoto na kayo!

Lilinga-linga ang mag-amang ALLOS tinitignan sa dumating na tropa ng mga

estudyante kung naroroon ang sinasalubong na si MACARIO.

AMA: Aba, bakit kaya wala pa ang Kuya Macario mo? Maigi pa yata e, makaboto na
muna. Allos, dumito ka muna at ako ay tutungo sa presidencia, ha.

BATANG ALLOS: Opo, Ama.

Lalabas ang AMA. Magpapalinga-linga naman si ALLOS. Patuloy ang pagtugtog

ng musiko ng mga makabayang tugtugin. Mga martsa. Maya-maya’y isang tropa muli ng
mga estudyante ang darating. May mamamataan si ALLOS na inaakala niyang ang
kapatid na si MACARIO subalit bantulot siyang lapitan ito. Magsasalaysay ang
BINATANG ALLOS na nakahalubilo sa mga taumbayan.

BINATANG ALLOS: Sa una ko pa lamang pagkakita sa kanya, batid ko nang siya si

Kuya Macario. Kahawig na kahawig niya si Ama, maging ang bahagyang pagkiling ng
kanyang ulo pakaliwa. Hindi nga ako nagkamali.

Lumalabas mula sa presidencia ang AMA. Magliliwanag ang mukha ng bagong

dating at kakawayan ang AMA.

MACARIO: Ama! Hu, ama! Naririto ako, si Macario!

Magsasalubong ang mag-ama. Magkakamayan, kakawayan ng AMA ang

BATANG ALLOS. Lalapit ito sa kinaroroonan ng dalawa.

MACARIO: Ito ba si Allos, Ama?

AMA: Siya nga, Anak.

MACARIO: Aba, Allos, hindi ka yata nagbabawas ng buhok, a. Tara sa bahay at nang
matrabaho ‘yan.

AMA (matatawa): Aba’y kailangan ‘yan ng kapatid mo bilang pananggalang sa mga

lamok at langaw. Pananggalang rin sa init ng araw lalo na kung ganitong tag-araw.

Magtatawanan ang MAG-AMA; hindi kikibo si ALLOS.

AMADO: Tara na sa bahay at pihadong naiinip na ang Ina ninyo.

Tutungo sa isang kubo sa kabilang panig ng entablado ang mag-aama.

Magliliwanag sa may kubo at makikita ang INA na abala sa pagluluto.

AMA: Materia! Hu, Materia! Narito nang anak mo!

Bahagyang matataranta ang INA at kapagdaka’y tutunguhin ang pintuan para

salubungin ang mga bagong dating.

MACARIO: Ina! (yayakapin nang mahigpit ang INA, ilalayo ito nang bahagya at
pagmamasdan ang kaanyuan) Aba’y tila nahuhulog ang pangangatawan niyo, Ina. Huwag
po kayong masyadong magpapagod.

INA (pagmamasdan din ang ANAK): Naku, e ikaw naman e lalong namumurok, a. Allos,
ipasok mo na ang mga gamit ng kapatid mo.

ALLOS: Opo, Inay.

INA: Ay! Ang niluluto ko nga pala. Hala, diyan muna kayo at tatapusin ko pa itong
naiwan ko sa kusina. Magpalit ka na ng damit, Macario … Allos! Allos, pagkatapos mo
nga diyan e tulungan mo ko dito, anak. (Sa asawa) O ikaw naman, hala katayin na ‘yang
dala ninyong bisirong kambing.

Saglit na magdidilum sa bahaging ‘yon ng entablado. Magliliwanag naman sa

kinatatayuan ng BINATANG ALLOS.

BINATANG ALLOS: Noon ko unang nakita si Kuya Macario. Sa baryo ng Mangusmana

ako ipinanganak ni Ina at tuwing dadalaw naman ako sa bayan nang ako ay lumaki na,
palaging wala si Kuya Macario.

Muling magliliwanag sa kubo. Nakadulog ang mag-anak sa dulang.

INA: Kamusta naman ang pag-aaral mo, anak?

MACARIO: Mabuti po naman, Ina. Tatlong buwan na lang at matatapos na rin ang lahat
… Ngunit mangangailangan po muli ako ng karagdagang dalawang daang piso upang
makatapos …. ‘Yan po ang dahilan kung bakit ako naririto.

INA: (mabibigla) Dalawang daan piso na naman? Aba, anak, halos humiling ka na niyan
ng dalawang libong piso, a!

MACARIO: Wala po ba kayo? (titignan ang AMA at pagkatapos ay ang INA) Wala po ba
kayong magagawang paraan? Hindi po ba kayo maaaring makapagbenta ng lupa?
INA: Iisang ektarya na lamang ang natitira sa atin, anak. Naisanla nang lahat ng Ama mo.

MACARIO: Hindi po ba ninyo maaaring ipagbili itong bahay?

Matitigilan ang INA. Magsasalita ang AMA nang may katatagan.

AMA: Ipagbibili natin ang lupa. Maaari kang bumalik sa paaralan. Huwag kang mag-
alala. Ipapadala namin sa ‘yo ang kuwalta. At magtatapos ka sa iyong pag-aaral.

May nais pa sanang sabihin ang INA ngunit pipgilan nito ang kanyang sarili.
Tatapusin ng AMA ang pagkain at tatayo.

(Insert more Macario scenes)

BINATANG ALLOS: (nakatunghay sa mag-anak) Wala nang natira sa amin maliban sa

lupang kinatitirikan ng aming kubo at noong pinatayong kubo ni Ama para kina Manong
Leon. Gayong mayroon pa rin kaming sinasaka, hindi naman namin ito pag-aari.
Karamihan ng aming inaani ay napupunta sa simbahang nagpapasaka nito, sapagkat ang
kasunduan: sa anumang aanihin, ikatlong bahagi ang mapupunta sa mga prayle at
makalipas ang tatlong taong paghahatian ang ani sa dalawang magkapantay na bahagi.
Hindi rin naman ipinagbibili ang lupa kaya’t walang pag-sa na mapasaamin ang lupang
aming sinasaka. Isang araw, may sugong dumating mula sa mga prayle. Kinausap si Ama.

Magliliwanag ang isang bahagi ng entablado at makikita ang AMA at ang

BATANG ALLOS na nag-uusap; sila’y nasa lupang sinasaka.

BATANG ALLOS: Ama, pupusta ako – maganda ang ani natin ngayong taon na ito.

AMA: Hindi na atin ang lupang ito, anak. Pag-aari na ito ng isang taga-Maynila.
Kailangang maghanap-hanap na tayo ng ibang lupang masasaka simula bukas.

BATANG ALLOS: Hindi na po ito sa atin?

AMA: Kailanman ay hindi naging atin ang lupang ito. Pinasaka lamang ito ng simbahan.

BATANG ALLOS: Paano ang ating mga mais?

AMA: Nabayaran na raw nila ito sa akin, anak. Ngunit ang kuwaltang ‘yon ay ‘di man
lamang makasapat sa punlang ating itinanim. Tinanggap ko na lamang ito dahil ang sabi
nila’y wala raw akong karapatang magtanim ng mais sa lupang ‘di ko pag-aari.

BINATANG ALLOS: Wala na kaming lupang sasakahin. Ang sarili naman naming lupa
ay nasa pag-iingat pa ng aming pinagkakautangan. Hanggang hindi ito nababayaran hindi
maibabalik ang lupa sa amin. Kaya’t minabuti ni Ama na ako ay patigilin sa bayan.

AMA: Doon ka na muna pumisan sa iyong ina, Allos. Akon a lamang mag-isa ang
magsasaka dito. Bahala na kung saan. Kung mayroon man akong matatagpuang maaaring
magpasaka ng kanyang lupa. At saka kailangan na rin naman na ikaw ay makapag-aral.

ALLOS: Babalik po ako upang kayo’y tulungan, Ama.

AMA: Ipatatawag kita kung kailanganin ko na ang tulong mo.

ALLOS: Lagi po akong maghihintay sa inyong patawag.

AMA: Paalam na, anak. Paminsan-minsan ay dalawin mo ako dito.

ALLOS: Gagawin ko po ‘yon, Ama.

BINATANG ALLOS: Subalit batid ko na ‘yon na ang wakas ng aking pamumuhay sa

Mangusmana, wakas ng aking mapait na kabataan. Batid ko na hindi na ako muli pang
babalik sa pook na iyon. At batid ko rin na alam ni Ama ito sapagkat gayon ang nangyari
sa mga nakatatanda kong kapatid. Sila’y lumisan sa Mangusmana upang kailanman ay
hindi na magbalik.

Magpapatuloy sa pagsasalaysay ang BINATANG ALLOS.

BINATANG ALLOS: Samantala, nang mga panahong ‘yon, nakatapos na ng pag-aaral si

Kuya Macario at nakapagsimula na siyang magturo sa bayan. Subalit hindi pa siya
gumagana nang sapat para matubos ang naisanlang lupa ni Itay. Bukod dito, totoong
maligalig si Kuya Macario. Isang araw may nagtungong dalaga sa aming bahay sa
Binalonan.

Sa isang bahagi ng entablado imimima ang isasalaysay ng BINATANG ALLOS.

BINATANG ALLOS: Sila’y nag-usap ni Kuya Macario. Matagal. Masinsinan. Tila

nagtatalo. Manakanaka’y nauulinigan namin ni Inay ang ilang bahagi ng kanilang
pagtatalo.

Dadako kay MACARIO at NOBYA.

MACARIO: Sinabi ko na sa ‘yong hindi maaaring magpisan tayo sa mga panahong ito.
Ano ka ba naman?

NOBYA: Dahil sa nakuha mo na ang gusto mo? Ganoon ba?

Hahagulgol ang NOBYA at hindi malalaman ni MACARIO kung paano aaluin

ito. Ayaw din niyang maiskandalo ang INA at ang KAPATID.

MACARIO: Huwag ka nang umiyak. Hayaan mo, palilipasin lamang natin ang taong ito
at pagkatapos maaari na tayong lumagay sa tahimik. Pangako ‘yan.

Babalik sa pagsasalaysay.

BINATANG ALLOS: Napahinuhod din ni Kuya ang babae kaya’t ito ay umuwi. Subalit
di naglaon siya ay nagbalik na dala-dala ang mga gamit. Siya’y nagpumilit na manirahan
sa amin at ganoon na nga ang nangyari. Ngunit hindi nagtagal ang kanilang pagsasama.
Isinuplong ng babae si Kuya sa punong maestro ng paaralang bayan kaya’t siya ay
pinapili alin sa dalawa: pakakasalan niya ang babae o magbibitiw siya sa pagtuturo.
Nagbitiw si Kuya Macario. Batid niya na kung pakakasalan niya ang babae, hindi na niya
magagampanan pa ang tungkulin na maghulog ng ipantutubos sa nakasanlang lupa. May
kung ilang panahonn din nawalan ng gawain si Kuya subalit di naglaon nakatanggap siya
ng pasabi. Maaari daw siyang magbalik si pagtuturo kung papayag siya na magpadala sa
Mindanao.

Magbubukas ng ilaw sa isang bahagi ng entablado at makikita ang BATANG

ALLOS an nakaratay sa papag may ilang bigkis ang isang bisig at isang binti.
Hinahaplos-haplos ni MACARIO ang napinsalang bahagi ng katawan ni ALLOS.

MACARIO: Makirot pa ba, Allos?

Revision of last scene for Seq 3 (MACARIO). 17. Bottom:

Magbubukas ng ilang sa isang bahagi ng entablado at makikita ang BATANG

ALLOS na nakaratay sa papag, may ilang bigkis ang isang bisig at ang isang binti.
Darating si MACARIO na may dala-dalang ilang libro. Ipagpaparangalan ang mga ito
kay BATANG ALLOS.

MACARIO: O eto, Allos, nagdala ako ng ilang babasahin na maaari mong tignan-tignan
nang hindi ka naman naiinip diyan.

ALLOS: (nagagalak) Mga libro, Manong? Naku, salamat, Manong!

Susubukang tumayo subalit kikirot ang kanyang pilay.

MACARIO: Nakirot pa ba?

ALLOS: Tumitindi, Manong. Mabuti na lamang at dadalhin daw ako ni Itay kay Apo
Enteng. Ipahihilot daw niya ako.
MACARIO: Sa susunod, mag-iingat kang mabuti sa pag akyat-akyat mo ng punong
niyog. Maigi pa huwag ka nang aakyat.

ALLOS: Malaking sayang din naman, Manong. Biruin mo, nakakaisang piso din ako sa
isang araw sa pagpitas ng niyog para sa ibang tao. Nakakatulong din yon sa pagbabayad
ng ating mga utang.

MACARIO: Hindi tamang maiatang sa ‘yong mga murang balikat ang ganyang kabigat
at kapanganib na gawain.

ALLOS: Kailangan, Manong, higit ngayon na kapapanganak pa lamang ni Inay. Hindi

siya maaaring gumawa nang mabigat.

MACARIO: Huwag kang mag-alala, Allos. Kapag nasa Mindanao na ako, padadalhan ko
kayo ng maraming salapi. Pangako ‘yan.

ALLOS: Saan ‘yung Mindanao, Manong?

MACARIO: Sa timog. Hindi kalayuan.

BATANG ALLOS: Tutungo ka doon?

MACARIO: Oo. Kailangan, e.

ALLOS: Hindi ka natatakot?

MACARIO: Kailangan tapangan ko ang sarili ko. Tulad mo rin.

ALLOS: Paano ‘yan, Manong, di wala nang magdadala ng mga babashain para sa’kin.

MACARIO: Aba, nariyan naman si Amado, a. Maari siyang makapanghiram ng ilang

libro mula sa kanyang mga kakilalang maestro at maestra.

ALLOS: Hindi rin naman yata magtatagal dito si Manong Amado, Manong Macario.
Nasabi niya sa akin na baka daw siya tumungo sa Bulacan at doon manilbihan.

…Bakit ganoon, Manong? Bakit lahat kayo umaalis dito sa pook natin? Noon si Manong
Leon, ngayon naman ikaw at si Manong Amado?

MACARIO: Alam mo, Allos, kailangang sumulong patungo sa kung saan may tinatanaw
na kahit nak aunting pag-asa. Kailangang magbakasakali… lalo na kung nararamdaman
mong naususkol ka na sa ‘yong kinalalagyan. Naaalala mo pa ba ‘yung ikinuwento ko
sa’yo na mga Hudyo? ‘Yung mga naaaping Hudyo?

ALLOS: A, ‘yon bang mga kababayan ni Moses, Manong?

MACARIO: Sila na nga. Kinailangan nilang lumikas sa pamumuno ni Moses dahil sa

inaapi sila ng mga Ehipto. Sinusukol sila sa pook na ‘yon. Hirap na hirap sila sa
pamumuhay kaya’t inisip nilang tumungo kahit na saan makaalis lamang sa pook na
‘yon. Sukat na tawirin nila ang nagngangalit na dagat. Kahit na hindi nila alam kung saan
sila ihahatid ng kanilang mga paa… Sa isang banda, Allos, tulad din ____________ nila
tayo, itong ating klase ng pamumuhay.
ALLOS: (makaraan ang ilang sandalling katahimikan at buong kawalang-malay)
Manong, paglaki, ko, sana maging katulad din ako ni Moses… O kaya ni Jose Rizal!

MACARIO: (mabibigla) Ano ‘ka mo? Ulitin mo nga ang sinabi mo…

ALLOS: Ang sabi ko, Manong, paglaki ko sana katulad din ako ni Moses o kaya ni Rizal!

MACARIO: (matatawa) Sa paanong paraan? At bakit naman napasali pa rito si Rizal?

ALLOS: Aba, Manong, hindi ba ang sabi mo katulad din ni Moses si Rizal? Tulad ni
Moses tinangka din ni Rizal na ipagtanggol ang kanyang mga kababayang laban sa pang-
aapi, o hindi ba? Binaril pa nga siya ng mga Kastila? Ganoon ang ibig ko. Paglaki ko nais
kong ipagtanggol si Itay, si Inay at kayong mga kapatid ko laban sa pang-aapi.

MACARIO: Akala mo ganoon kadali ‘yon, ha? Ikaw ba puwede mo bang pamunuan
kaming lahat sa pagtawid ng dagat?

ALLOS: Madali ‘yon, Manong. Kami ng ani Inay halos araw-araw tumatawid sa
malawak na ilog patungong Pozzorobio, di ba. Kahit pa katatapos lamang ng malakas na
ulan.

MACARIO: Ang lokong ito, iba ang ilog sa dagat… At saka ikaw ba hindi ka ba
natatakot na barilin katulad ng pagbaril ng mga Kastila kay Rizal?

ALLOS: Manong naman, para namang hindi mo alam kung gaano ako kabilis tumakbo.
Mabilis din akong umakyat ng puno ng niyog. Hindi ako maaabutan ng mga bala nila.

MACARIO: Ang yabang nitong kapatid ko. Kaya ka nahuhulog diyan, e.

ALLOS: Teka nga, Manong. Hindi mo nga pala nasabi sa’kin kung marunong umakyat
sa puno ng niyog si Rizal.

MACARIO: (matatawa nang husto) Hangal! Kung anu-ano ‘yang pumapasok sa isip mo.

ALLOS: E, ikaw itong nagkukuwento sa akin ng tungkol sa kanila, Manong di ba?

MACARIO: Aba, at sinisisi pa ako ngayon.

Nagiliw na hahawakan ni MACARIO ang kapatid sa ulo, guguluhin ang

mahabang buhok nito at pagkatapos ay_____________ aakapin.
BATANG ALLOS: A, hindi ba siya ‘yung propetang Hudyo na namuno sa kanyang mga
kalahi sa paglikas sa ibang pook?

MACARIO: Bakit sila lumikas?

BATANG ALLOS: Kasi inaapi sila ng mga Ehipto.

MACARIO: Aba, magaling! O eto pa ang isa: sino sa Pilipinas ang maihahalintulad mo
kay Moses?

BATANG ALLOS: Si Jose Rizal!

MACARIO: Hmmm… bakit?

BATANG ALLOS: Katulad ni Moses, tinangka din ni Rizal na iligtas ang kanyang mga
kababayan sa pang-aapi ng mga KAstila. Hindi ba binarily pa nga ng mga Kastila si
Rizal?

MACARIO: Pinahahanga mo yata ako, a.

BATANG ALLOS: Alam mo, Kuya, nais kong maging katulad niya paglaki ko.

MACARIO: Sa paanong paraan?

BATANG ALLOS: Nais kong ipagtanggol si Itay, si Inay, at kayong mga kapatid ko
laban sa pang-aapi.

MACARIO: Mahihirapan ka lamang, kapatid ko. Magdurusa ka.

BATANG ALLOS: Hindi ako natatakot, Kuya.

Babalik sa pagsasalaysay ang BINATANG ALLOS.

BINATANG ALLOS: ‘Yan ang higit na kaaya-ayang mukha ni Kuya Macario. Siya ang
pumukaw ng aking interes sa pagbabasa lalo na ng tungkol sa mga bayani ng iba’t ibang
bayan. Natatandaan ko pa, naisalaysay din niya sa akin ang buhay at pakikipagsapalaran
ni Robinson Crusoe. Ang sabi pa niya: “Tandaan mo ang halimbawa ni Crusoe. Balanga
raw maaaring matagpuan mo ang sarili mong nag-iisa sa malayong lugar at wala kang
ibang mapanghahawakan kundi ang sarili mong talion at abilidad.” … Nagtungo nga sa
Mindanao si Kuya Macario. Buwan-buwan ipinadadala niya ang kanyang sahod upang
ipambayad sa aming pagkakautang. Pagkatapos, biglang bigla na lamang, siya’y huminto
sa pagsulat at pagpapadala ng kuwalta. Mayroon pa noong natitirang isang hulog bago
matubos ang lupa ni Ama. Subalit isang araw, nakatanggap muli kami ng isang sulat mula
sa kanya – galing sa Maynila. Sinundan daw siya ng nagpipilit na nobya sa Mindanao
kaya’t siya’y tumakas. Ang sabi pa niya, nagbabalak din siyang tumulak mula sa Maynila
patungong Amerika.

SEQ. 4: LUCIANO-AMA

BINATANG ALLOS: Kung kay Kuya Macario ay natutuhan kong magbasa ng

talambuhay ng mga bayani, kay Kuya Luciano naman ay natutuhan kong pahalagahan
ang kagandahan ng kalikasan.

Magliliwanag sa isang bahagi ng entablado at makakarinig ng mga huni ng ibon

at iba’t iba pang mga huni ng kulisap na karaniwa’y naririnig sa kalikasan. Makikita ang
BATANG ALLOS, kasama ang kanyang KUYA LUCIANO. Nasa tabi sila ng batis.
Habang nagpapatuloy sa pagsasalaysay ang BINATANG ALLOS, imimima na si
LUCIANO ay gumagawa ng silo para sa mga ibon habang nagmamasid si ALLOS na
nakaupo sa isang malaking bato at inat-na-inat ang kanang binti. Pagkatapos makagawa
ng ilang silo “itatanim” ni LUCIANO ang mga ito sa mabababaw na bahagi ng batis.
Bubuhatin niya si ALLOS – sa kanyang leeg. Magtatago sila sa talahiban, maghihintay
ng mga ibong dadayo ng pag-inom sa batisan. Lalabas sila kapag may nabitag nang mga
biktima. Ipakikita rin na “naliligo” ang magkapatid sa batis, pangko-pangko pa rin ni
LUCIANO si ALLOS sa may likuran. Habang nagmimima maririnig ang pagsasalaysay
ng BINATANG ALLOS.

BINATANG ALLOS: (magpapatuloy) Madalas kami noon sa batis, naliligo at nanghuhuli

ng mga ibon. Eksperto si Kuya Luciano sa paggawa ng silo na yari mula sa buhok ng
kabayo. Marami kaming nabibitag at ang mga iyon ay aming inuuwi sa bahay. Gayong
marami sa aming mga kababayan ang kumakain ng ibon, ang mga nasisilo namin ay
hindi namin kinakain. Ginagawa namin silang mga alaga sa bahay, buong layang
nakapanggagala sa kabahayan at kasakasabay sa pagkain. Maraming pagkakataon na
naaaliw ako sa pagmamatyag sa mga ibong ito; binabantayan ko ang kanilang bawat kilos
– humahanga sa kagandahan ng kanilang anyo, kulay, gawi, at paghuni. Dala ko
hanggang sa paglipas ng panahon ang paghanga at pagpapahalaga sa kagandahan ng
kalikasan at ito ay nakatulong nang labis sa mga panahong tila ang lahat ng kagandahang
pinaniniwalaan at pinanghahawakan ko ay dinudungisan ng kapangitan. Kapag sumasapit
ang ganoong pagkakataon, iginigiit ko na masilayan ang kagandahan at kabutihan sa
likod ng kabulukan.

Magbubukas uli ang ilaw sa isang bahagi ng entablado. Ngayon naman ang
makikita ay si LUCIANO sa iba’t ibang gawain: nagmamakinilya, nagmemekaniko ng
mga kotse at motorsiklo, nagkakarpintero, nagtatayo ng isang maliit na tindahan na unti-
unting pupunuin ng mga prutas. Muling magsasalaysay ang BINATANG ALLOS.

BINATANG ALLOS: Maraming alam at karanasan si Kuya Luciano sa kung anu-anong

gawain, palibhasa’y isang dating sundalo na nanilbihan sa Philippine Scouts nang tatlong
taon bago siya natigil dahilan sa mahinang baga. Marunong siyang gumamit ng
makinilya, magkumpuni ng mga kotse at motorsiklo, magkarpintero. Mula s akonting
naipon namin sa pagbibili ng mga loro sa hawla, nakapagbukas siya ng isang maliit na
tindahan sa may daraanan ng mga sasakyan patungong Baguio. Popular sa mga
nagdaraang turistang Amerikano at Europeo ang paninda naming mga prutas.
Magkaminsan kung may nasisiraang mga sasakyan, inaayos ni Kuya Luciano ang mga ito
sa kaunting halaga … Minsan, makalipas ang ilang buwan, sumugod si Ama. Noon ay
hindi pa rin dumarating ang inaasa-asahang pension ni Kuya Luciano buhat sa Amerika at
pasama nang pasama ang lagay ng kanyang baga. Naisara na rin ang tindahan dahil sa
pahina nang pahina ang benta.

Magliliwanag sa kinaroroonan ng pinid na tindahan.

AMA: Anak, inilit ni Don Fernando ang ating lupa.

LUCIANO: Bakit, Itay, magkano pa po ba ang pagkakautang n’yo sa kanya?

AMA: Isang daang piso na lamang. Nangako naman ako na babayaran ko siya sa loob ng
tatlong lingo subalit ayaw niyang making. Inisip kong makakaani ako ng palay sa
panahong ‘yon at maaari akong makpaagtinda nito – nang sa gayo’y makabayad ako sa
kanya. Ngunit nagpadala siya ng dalawang alagad ng pulisya sa Mangusmana upang
pigilan akong mag-ani… Maaari ba ‘yon, Anak? Sa sarili kong lupa pagbabawalan akong
anihin ang sarili kong pananim? Maaari bang kuhanin lamang nila nang pagayon-gayon
ang itinanim at inalagaan ng sarili kong mga palad?
LUCIANO: (may kapaitan) Maaari po, Itay, sa ilalim ng kasalukuyang pamahalaan. Wala
pong batas na magtatanggol sa mga maliliit. Ikinalulungkot ko po, Itay, kailangan po
marahil na ipaubaya n’yo na ang inyong lupa.

AMA: (mapapatayo nang dahan-dahan, nakatitig sa kanyang mga palad at may

namumuong luha sa mata) Hindi matuwid na sa bayang ito maaaring agawin sa iyong
mga palad ang pinagmumulan ng iyong ikinabubuhay.

Lalakad papalayo ang AMA, tila tulala. Mauubo nang matindi si LUCIANO
hanggang sa may mangilid na luha sa kanyang mga mata. Tutungo siya sa loob ng
tindahan, may kukunin, at paglabas may dala-dalang isang dakot ng mga malalaki at
matatalim na pako. Ihahagis ang mga ito sa kalsada. Ilang sandali pa makakarinig ng
paparating na sasakyan at susundan ng tunog ng pagputok ng gulong. Ilalabas ni
LUCIANO ang mga gamit pang-mekaniko at sisimulan niyang ayusin ang napinsalang
gulong. Unti-unting magdidilim sa entablado.

BINATANG ALLOS: Di naglaon pumasok sa pulitika si Kuya Luciano; naging Alkalde

siya ng Binalonan. Ngunit lumala nang lumala ang kanyang karamdaman na siya niyang
ikinamatay. Isang pamana ang naiwan niya sa akin: ang hilig sa pagbabasa. Bilin na bilin
niya: “Hindi ka dapat huminto sa pagbasa ng mahuhusay na libro. Ang pagbabasa, ang
mga mayayamang idea ay ang ikinabubuhay ng isipan … marahil balang araw ikaw ay
magiging isang peryodista.” Nagunit ko ang sinabi niyang ito nang matanggap ko ang
balita ng kanyang kamatayan; naririto na ako noon sa Amerika. Wala akong nagawa
kundi ang humagulgol at ipangako sa aking sarili: “Oo, ako’y magiging isang manunulat
at sa aking mga pnulat muli kong bubuhayin kayong mga kapatid ko, sampu ni Itay at ni
Inay.
(NOTE: Please delete narration of BINATANG ALLOS after dramatization of brother
LUCIANO’s tire-busting ploy.)

SEQ. 5: INA – AMA

May maririnig na tinig ng isang babae at ng isang batang lalaki na naglalako ng

paninda.

INA: Bogoooooong!

BATANG ALLOS: As’n . . .

INA: Bogoooong!

BATANG ALLOS: As’n . . .

Magbubukas ng ilaw sa isang bahagi ng entablado at makikita ang BATANG

ALLOS at ang kanyang INA, sunung-sunong ang isang banga na buong husay niyang
tinitimbang sa ulo; marahil nakakatulong ang kanyang maliliit at painda-indayog na mga
hakbang, mga hakbang na tila sinasaliwan ng aliw-iw ng pananawagang isinisigaw ng
MAG-INA. Ang ANAK naman ay may kargakargang isang tubo ng kawayan na
pinagsisidlan ng asin.
INA: Bogoooooong!

BATANG ALLOS: As’n . . .

INA: Bogoooooong!

BATANG ALLOS: As’n . . .

May tatawag na BABAE sa MAG-INA.

BABAE: Hu, Manang! Didtoy!

INA: Ay, magandang umaga, suki!

Ibababa ang sunung-sunong sa ulo.

Ano po ba ang atin?

BABAE: Naku, Manang, walang gaanong lasa ang pagkain kung walang sawsawang
bogoong, di ba? Kadalasan nga e maaari nang walang ulam basta’t may bogoong lamang,
kaya’t hala bigyan mo nga ako ng isang takal, ha … Gaano ng aba ang palitan?

INA: Limang takal na bigas po.

BABAE: Naku, paano ba ‘yan? Tatatlong takal lamang ang maaari kong ipagpalit at
kakapusin naman kami. Tumatanggap ka ba ng patani, ha?

INA: Aba, opo. Anim na takal po sa isang takal na bogoong.

BABAE: O sige, bigyan mo nga ako ng isang takal.

INA: Asin po; hindi po ba kayo kukuha?

BABAE: Gaano naman ang palitan d’yan?

INA: Tatlong takal na bigas, po. Maaari din ang patani – apat na takal.

BABAE: Naku, suki, e di sa patani naman ako kakapusin. Pasensiyahan mo na ako;

marami akong pinakakain. Ngunit kailangan ko nga rin pala ng asin. Ano kaya kung sa
pagbalik mo na lang uli ako singilin? Maaari kaya, ha, suki? Sige na naman.

INA: O siya, sige po. Gaanong asin po naman?

BABAE: A, dalawang takal! (Ngingiti nang buong tamis sa inuutangan.)

Ihahanda ng MAG-INA ang hinihingi at pagkatapos ay magpapatuloy sa

paglalako. Mayroong muling tatawag sa kanila at muli pa magpapalitan. Ito at ang ilang
susunod na bentahan ay imimima habang nagpapatuloy sa pagsasalaysay ang
BINATANG ALLOS.
BINATANG ALLOS: Sa ganyang paraan tumutulong si Inay kay Itay; bago ako pumisan
sa kanya sa bayan siya lamang ang umaako ng gawaing ito. Kadalasan ang ibinabayad sa
kanya ay kung anu-ano: mga manok, itlog, sari-saring gulay, patani atbp. na itinitinda
naman niya sa pamilihang bayan o sa mga karatig na pook katulad ng Puzzorobio kung
saan higit na mabili ang mga patani. Karamihan sa mga pesante ay totoong nagugutom
subalit katulad naming mag-anak, mataas ang pagpapahalaga sa kanilang amor-propio;
kaya’t kadalasan, sila’y mangangako na babayaran ang kanilang mga utang gayong
nalalaman naman nilang hindi o mahihirapan sila sa pagbabayad. Ang ilan pa nga sa
kanila ay nagtatago o kaya’y nagkukunwang may karamdaman kapag naririnig na ang
aming mga tinig na naglalako (matatawa nang bahagya.) Subalit si Inay ay mapagtiwala
at mapagpasensiya. Kahit nan ga ang tubo namin sa isang araw ay bumaba nang mula 10
hanggang 20 sentimos sa isang araw, kailanman ay hinawa sa gawaing ito. Katulad nga
noong minsan, sa baryo na kung tawagin ay Cabolloan, isang pook na totoong tigang at
kung saan naninirahan ang marahil ay pinakapobreng mga pesante…….

Mag-iilaw sa isang bahagi ng entablado at makikita ang MAG-INA na naglalako.

Tatawagin sila ng isang MATANDANG BABAE na sa wari’y nanginginig sa gutom.
May hawak-hawak itong isang puswelo ng tubig.

MATANDANG BABAE: Ineng(?), Ading! Maawa na kayo… kay tagal ko nang hindi
nakakatikim ng bogoong.

INA: Aba, lola, makakatikim po kayo ngayon!

MATANDANG BABAE: Ineng, wala akong pampalit… paano ba ‘yan?

Magtitinginan ang MAG-INA.

Maari kayang . . . papaya ba kayo na isawsaw ko man lamang ang aking daliri d’yan sa
inyong sisidlan?

Matitigilan ang INA.

BATANG ALLOS: Lola, may sugat po ang daliri ninyo. Makirot po ‘yan kapag napahiran
ng bogoong.

Tutunghay lamang ang MATANDA kay ALLOS at pagkatapos ay titingin sa

kasamang INA, tila humihingi muli ng pahintulot. Hindi kikibo ang INA; maaawa siya sa
MATANDA. Isasawsaw nga nito ang daliri sa sisidlan at pagkatapos ay hihinawin ang
nabahirang daliri sa puswelong dala-dala niya. Mapapangiwi ito sa kirot.
Magkakatinginan ang MAG-INA, higit pa nang iinom ang matanda mula sa puswelo at
sisimutin ang maiiwang latak. Matatawa si ALLOS ngunit siya ay titignan nang matalim
ng INA kaya’t pipigilan niya ang sarili.
MATANDANG BABAE: Naku, maraming maraming salamat sa inyo . . .

INA: Wala pong anuman, lola . . . wala pong anuman . . .

Aalis ang MATANDA at kakausapin ng INA ang ANAK.

Anak, hindi mo siya dapat na pagtawanan. Balanga raw, mauunawaan mor in ang mga
bagay na tulad ng iyong nasaksihan.

Babalik sa BINATANG ALLOS.

BINATANG ALLOS: Ang akala ko noon hindi gaanong mabigat ang gawain ni Inay,
hanggang napatunayan ko sa aking sarili na wala itong iniwan sa mga gawain namin sa
bukid nang ako’y kanyang ipagsama. Madaling araw pa lamang ay inihahanda na ni Inay
ang mga paninda at halos hindi pa nagliliwanag sa daan kami ay lumalakad na upang
maglako. Kadalasan, lalo na kung tag-ulan ang mga daraanan ay napakahirap
lakaran . . . . . .

Mag-iilaw sa isang bahagi ng entablado at imimima ang paglalakad ng MAG-

INA sa madulas at maputik na daan at pagtawid sa ilog kung saan mataas at mabilis ang
daloy ng tubig.

BINATANG ALLOS: Katulad noong minsan nang kami’y dumayo sa Puzzorobio.

Madulas ang maputik na daan patungo doon kaya’t magkakapit bisig at kamay kami ni
Inay. Nagpapalitan kami ng mga senyales sa pamamagitan ng paghahawakan, katulad,
halimbawa, ng paghihinay-hinay sa paglakad kapag biglang hihigpit ang pagkapit niya sa
aking bisig o ang panginginig ng kanyang bisig kapag siya’y madudulas.

Imimima ang pagkakadulas ng MAG-INA.

Ilapag sa Patag ang basket na kipkipkipkip, nagpadausdos siya sa putikan at pagkatapos

ay linangoy ang inaanod na tapayan. Sakabutihang palad, nakuha niya itong muli. Noon
ko napagtanto kung gaano ang pagkagiliw at pagpapahalaga ni Inay sa mga magagarang
bagay, isang katangiang hindi ko inaasahang makita sa isang katulad niya na subsob ang
ulo at pata ang katawan sa maghapong paggawa…. Muli kong nasaksihan ang ganitong
pagkagiliw sa mga magagandang bagay nang kami ay minsan dumayo sa pamilihang
bayan ng Puzzorobio…

Mag-iilaw sa isang bahagi ng entablado at masasaksihan ang isang umaga ng

tiangge sa bayan ng Puzzorobio. Maingay. Magulo. Makulay. May nagtitinda ng mga
gulay, bigas, manok, kambing, baboy, mga tela atbp. Pagkaran maipakita ang isang
kabuuang impresyon ng tiangge, imimima ang isinasalaysay ng BINATANG ALLOS.

Noong araw na ‘yon, isang magandang dalaga ang labis na nakapukaw ng pansin ni Inay,
isang dilag na sa pakiwari ko ay naroroon hindi upang mamili kundi upang ipagyabang
ang kanyang magarang kasuotan at ang kanyang dalawang alila na susunud-sunod sa
kanya. Namangha si Inay sa mala-reynag pagkilos at paglakad ng dilag na ito. Nang
makapagparada ang dilag sa mga tindera ng mga tela tumungo siya sa aming
kinaroroonan. Hindi mapigilan ni Inay na mapatanga sa kanya; marahil iniisip niya kung
bakit at paanong maipagkaloob sa iisang tao ang tila lahat ng kagandahan at karangyaan.
Napansin ng dilag ang kanyang pagkakatitig dito at…

DILAG: (pasigaw) Hoy! Anong tinitingin-tingin mo diyan, hampaslupa?

Tatabigin ng dilag sa pamamagitan ng kanyang paying ang mga panindang patani

ni Inay. Sasambulat ang mga ito mula sa kinalalagyan at isa-isang pupulutin ang mga ito
ng INA. Matalim ang pagkakatitig ng BATANG ALLOS sa palalong dilag. Tutulungan
niya ang ina.

INA: (nakaluhod sa kanyang pamumulot) Walang anuman ito… walang anuman ito…

BINATANG ALLOS: (magpapatuloy sa pagsasalaysay) Yun ang una kong engkwentro sa

mga taong nakaririwasa sa aming bayan. Noon pa man, kinamuhian ko ana ng kanilang
pagmamataas at ang kanilang mapanuyang pagtingin sa mga maliliit. Habang
tinutulungan kong mamulot si Inay ng mga sumambulat na paninda, nawika ko sa aking
sarili : “Kailanman ay hindi ako maaaring lumuhod sa kanila habang sinasabing ‘Walang
anuman ito… walang anuman ito…’”

Lilipat sa ibang bahagi ng entablado ang nagsasalaysay.

BINATANG ALLOS: Totoong hanggang sa tingin na lamang ang paghanga ni Inay sa

mga magagandang bagay sapagkat tunay namang walang pagkakataon o kakayanan na
magkaroon kami ng mga ganoong bagay. Sa katunayan, bihirang-bihira makapamili si
Inay ng mga bagay na para sa aming naghihikahos ay maituturing nang “luho.”
Natatandaan ko, minsan ay talagang pinaghahandaan niya ang pamimili ng telang gawa
sa bulak na may disenyong polka dots. Para ito kay Irene, ang kapatid kong babae na
noo’y nakaratay at may karamdaman na kung ano. Mahigit na isang piso ang pagkakabili
ni Inay sa tela mula sa isang Igorot; nagmamadali siya sap ag-uwi noon upang mabigyan
ng katuwana at kasiglaan ang may karamdaman. Subalit…

Mag-iilaw sa isang bahagi ng entablado at makikita si IRENE na tila naghihirap.

IRENE: Inay! Inay! Makirot na makirot ang tiyan ko. Hindi ko na po yata matitiis, Inay!

INA: Dali, Allos! Ikuha mo ang kapatid mo ng maiinit na pantapal sa tiyan! ‘Yung supot
ng mainit na abo! Dali!

Nagkakagulo at magkakatarantahan sa bahay lalo nan ang may lalabas na dugo

mula sa ilong ni IRENE.

INA: Dito ka muna, Allos, at kukuha lamang ako ng mga tela!

Lalabas ang INA. Maya-maya ay sisigaw si ALLOS.

BATANG ALLOS: Inay! Dali kayo! May lumalabas na rin na dugo mula sa tenga at
bunganga ni Irene! Dali, Inay!

Sasaklolohan ng INA ang ANAK subalit huli na ang lahat.

INA: (hahagulgol) Irene, anak ko!

BINATANG ALLOS: (magpapatuloy sa pagsasalaysay) Namatay ang kapatid kong si

Irene. Marahil hindi pa sapat ang kapahamakang iyon sapagkat di nga naglaon at inilit
naman ang lupa ni Itay. Nang mga panahong iyon nanatiling walang imik si Inay subalit
batid kong unti-unting nawawasak ang kanyang puso dala ng dalamhati sa pagkamatay
ng kapatid ko at awa kay Itay na waring tinatakasan na ng pag-asa sa buhay.

Mag-iilaw sa isang bahagi ng entablado. Makikita ng MAG-ASAWA na nag-

uusap.

INA: Tutuloy ka ba?

AMA: Oo. Dudulog ako sa hukuman sa kapitolyo. Nananalig pa rin ako na tayo’y
mabibigyan ng katarungan. Hindi masama ang lahat ng tao.

INA: Ipaghahanda kita ng mababaon mo sa iyong paglalakbay.

Magdidilim sa bahaging yoon ng entablado at mag-iilaw naman sa isa pang

bahagi kung saan tutungo ang AMA. Magsasalaysay ang BINATANG ALLOS at
imimima ang kanyang sasabihin.

Revision for p. 27 – SEQ. 5

Marahil hinid pa sapat ang kapahamakang iyon sapagkat di nga naglaon ay inilit
naman ang lupa ni Itay. Nang mga panahong ‘yon, nanatiling walang imik si Inay subalit
batid kong unti-unting nawawasak ang kanyang puso dala ng dalamhati sa pagkamatay
ng kapatid ko at matinding awa kay Itay… Nagtungo si Itay sa Lingayen, tinangkang
dumulog sa hukuman, umaasa pa rin na siya’y mabibigyan ng katarungan. Subalit
pagkaraan ng tatlong linggo, siya ay nagbalik sa amin – walang kabuhay-buhay, talunan
at tuluyan nang tinakasan ng pag-asa.

Umiinom ng basi ang AMA.

INA: Ano bang nangyari sa lakad mo?

AMA: (pakutya/may kapaitan) Anong nangyari? Bakit umaasa ka rin ba na maaaring may
magandang mangyayari? Hayun! Hinalughog ko ang buong kapitolyo, hinanap kung saan
hukuman ko maaaring iharap ang aking hinaing. Nakita ko naman. Kung sabagay hindi
naman gaanong mahirap makita ‘yon. Kapag makakita ka ng mga taong katulad ko ang
ayos – nakayapak, hukot, mahaba ang maukha – at sila’y nakapila sa isang gilid – yun na
ang hukuman. Lintek! Napakarami pala ng mga katulad kong inagawan ng lupa. Subalit
alam mo ba, Materia, ang mga tao doon lahat bingi! Ang mga tao doon, lahat bulag!
Hindi kami nakikita, hindi kami nariirnig kahit pa marahil lumuhod kami at magsisigaw
nang sabay-sabay! Aba, masahol pa sila sa mga santong bato diyan sa simbahan natin, a!
Mayroon din namang ilang sa kanila na nakapagsasalita. Dalawa lang ang alam nilang
sabihin – “No intyendes! No intyendes!” o kaya “Sori! Sori!” Alam mo ba ang ibig
sabihin ng mga kutyang ‘yon, ha, Materia? Hindi raw nila ako maintindihan. Hindot!
Hindi ko rin sila maintindihan. Hindi ko maintindihan kung bakit pinagpapasapasahan
nila ako: Sabi noong isa sig anito raw ang kausapin ko. Sabi naman nig anito, si ganoon
daw ang makakatulong, subalit bumalik na lamang daw ako kinabukasan dahil saw ala
roon ‘yung taong kakausapin. Kinabukasan naman, ang sabi noong isang mamang
mataba, kaalis lang daw ng hinahanap ko. Nagtungo raw sa Baguio. At hindi nila alam
kung kailan babalik. Hindot. Bakit hindi pa nila sabihina ng totoo? Ayaw nila akong
harapin dahil ako ay maliit. Ayaw nila akong pakinggan dahil sa isa akong mangmang.
(Maluluhanang tuluyan) Ukinanam, napakahirap nitong maliit at mangmang!

AMA: (pakutya) Anong sabi nila? Aba, e di “No intyendes! No intyendes!” “Sori! Sori!”
Hindot! Hindi ko rin sila maintindihan. Napakahirap nitong maliit at mangmang.
(maluluha)

INA: (maluluha na rin) Hayaan mo, Carlos, makakaraos din tayo… makakaraos din tayo.

Buong giliw na yayakapin ang kinahahabagang ASAWA, mula sa likuran. Unti-

unting magdidilim sa entablado.

SEQ. 6: TAYUG

May maririnig na sumisigaw: Ang pesanteng si FELIX RAZON.

FELIX RAZON: Gumising kayo, mga kapatid ko!

Mag-iilaw sa isang bahagi ng entablado at makikita si RAZON habang

nagtatalumpati sa harap ng mga magsasakang nag-aani ng palay. May ilan siyang
kasamahan na namamahagi ng mga polyeto sa mga magsasakang subsob pa rin ang
karamihan sa kanilang mga ginagawa. Nabibilang sa kanila ang BATANG ALLOS at ang
kanyang INA, kasa-kasama sa paggawa ang dalawang pinakabatang kapatid na babae ni
ALLOS, sina FRANCISCA at MARCELA. Mga apat na taon na noon si FRANCISCA,
samantalang mga isang taong hanggang dalawa si MARCELA.

RAZON : (magpapatuloy)

INSERT: FELIX RAZON’S IMPASSIONED SPEECH

Panahon na para imulat ang inyong mga mata. Pagmasdan ang inyong mga sarili
– sunog ang balat, nangangapal ang sugatang mga palad, pata ang buong katawan sa
maghapong paggawa.

Subalit nasaan ang bunga ng inyong mga pagsisikap? Nasaan ang inyong mga
pakikinabang? (Nagtuturo sa ilan sa mga naroroon.) Nasa ‘yo? Nasa ‘yo? O nasa ‘yo?
Wala! Wala sa sinuman sa inyo sapagkat naroroon sa lukbutan ng mga gahamang
maginhawang nagpapahinga sa lilim. Nagkakamot ng tiyang binundat ng mga butil na
dinilig ng inyong mga pawis at luha.

At nasaan ang lupa na tanging kayamanang naiwan ng inyong mga ninuno? Isa
kapirasong lupa na hinawan, binungkal, at pinagyaman ng buo n’yong anak nang
mahabang panahon. Naroroon din sa mga gahaman – hinablot sa isang kisapmata mula sa
mga palad na namanhid at namaltos. Ginamitan ng dahas at buhong na talion na
isinasanggalang ng mga baluktot na batas at pakana na gawa na rin nilang mga gahaman.

Kaya’t ang mga ‘yan (ituturo ang mga ginagapas) Yan mga ginagapas ninyo –
tipunin at angkinin. Dalhin sa inyong mga bahay! Bakit kailangang ipagkaloob ang lahat-
lahat sa kanila? Sila’y mga kampon ng diablo nan ang-aapi sa ating mga maliliit at
mangmang. At tanging ang Panginoon nating Diyos lamang ang Siyang makakapigil sa
kanilang kabuktutan! Kaya’t sama-sama tayo, mga kapatid ko! Manalangin tayo sa Ama
nating Diyos na makapangyarihan sa lahat! Sumama at makiisa sa aming samahang
Colorum at lipulin natin ang kasamaan ng diablo! Lipulin ang mga gahamang
mapagsamantala!

(Sisigaw ang ibang mga kasamahan): LIPULIN ANG MGA KAMPON NG DIABLO!
LIPULIN!!

Magkakagulo ang mga magsasaka. Dali-daling ibibigkis ni ALING METERIA

ang kanilang parte ng ani at isusunong niya ito sa ulo. Magbibitbit din ang BATANG
ALLOS ng ilang bigkis. Tatakbo ang MAG-INA, kipkip-kipkip o kinakaladkad ang mga
nag-iiyakang batang kasakasama. Mag-iilaw sa ibang bahagi ng entablado at doon
makikita ang naghahamok sa mga puwersa ng mga rebeldeng Colorum at mga sundalo ng
pamahalaan.

BINATANG ALLOS: Pumutok ang pag-aalsa ng ilang mga magsasaka na kasapi ng

samahang Colorum sa bayan ng Tayug. Ang Colorum ay isang Samahan ng mga
magsasakang inagawan ng lupa’t pag-aari na naging mga panatiko at kilabot sa buong
pulo ng Luzon.

Sa entablado, makikita ang mag-iina na nagkukubli sa isang sulok habang

nasasaksihan ang paghahamok. Isasadula sa pamamagitan ng mima ang sumusunod na
sipi mula sa nobela:

“When we reached the plaza we saw many of the Colorum at the kiosk, falling in
line and preparing their attack. The policemen were running excitedly about the
presidencia, piling bricks and sandbags outside the windows and doors. They were
waiting, ready with their guns.
 Then from beyond the presidencia, climbing up the river like a stream of black
beetles, the Colorum came rushing upon the building, dispersing the few guards who
were waiting outside with their antiquated pistols. They fired into the air and leaped
behind trees when the police challenged them from behind the barricaded windows.

The carromata ponies at the station started running away in all directions. The
bus that was discharging passengers near the schoolhouse turned around and sped toward
Binalonan. The attacking band of the Colorum increased; they appeared from everywhere
with their black flag and fired upon the men in the presidencia.

We looked toward the presidencia. A policeman came out bravely, but he had not
gone far when he was shot in the back. He fell under a flagpole. Another policeman
arrived, then another; but five of the Colorum ran after them, shooting as they emerged
from the tall acacia trees around the presidencia. They engaged in hand-to-hand fighting
behind the coffee shop at the station. The Colorum rushed into the presidencia and after a
while their flag appeared at the window. Then there was a respite; except for the jubilant
rebels who were pouring into the town hall, the town was deserted. The dead were
scattered on the lawn and in the street.”

Magpapalit ng pag-iilaw ipapahiwatig ang paglipas ng mga oras. Muling

makakarinig ng mga putukan habang dumidilim at pagkatapos makikita na itinataas ang
mga bandila ng Pilipinas at ng Amerika. Tuluyang magdidilim sa entablado.

BINATANG ALLOS: (magpapatuloy sa pagsasalaysay) Hindi ko nauunawaan noona ng

katuturan ng pag-aalsang iyon. Ang tanging nasa isip ko ay ang makaalis sa pook na iyon.
Tumakas. Batid ko na balang araw ako’y magbabalik upang bigyan ng katuturan ang
pagiging anak ng magsasaka. Alam kong hindi ko ito matatakasan kailanman.

SEQ. 7: UNANG PAMAMAALAM.

Mag-iilaw sa isang bahagi ng entablado at makikita ang BATANG ALLOS na

nagpapaalam sa kanyang Itay, Inay, at Kuya Luciano. Patuloy pa rin sap ag-inom ang
AMA na parang tulala.

BATANG ALLOS: Magpapaalam na po ako sa inyo, Itay, Inay, Kuyang…

Hindi iimik ang mga magulang. Titingin lamang nang malungkot sa kanilang
bunsong lalaki.

LUCIANO: Saan naman ang tungo mo?

BATANG ALLOS: Sa Baguio, Kuyang. Susubukin ko ang aking kapalaran doon. Baka
sakaling makapag-ipon ng plete para sa pagtungo ko sa Amerika.

Makakarinig ng tunog ng batingaw mula sa simbahan. Malungkot. Magsasalita

ang AMA.

LUCIANO: (magtataka) Para saan po ‘yon, Itay?

AMA: Wala. Inihuhudyat lamang ang pagpanaw ng isang dekada.

Magiliw na titingin kay ALLOS, bahagyang ngingiti.

Subalit inihahayag din nito ang pagsilang ng bagong panahon.

May kukunin ilang halaga si LUCIANO mula sa kanyang bulsa at ilalagay ito sa
kamay ng KAPATID.

LUCIANO: Ibaon mo ‘yan, Allos. Kakailanganin mo ‘yan.

BATANG ALLOS: Salamat, Kuya Luciano.

LUCIANO: Tandaan mo itong ipagbibilin ko sa ‘yo: kung may pagkakataon ka, mag-aral
ka. At huwag na huwag kang titigil ng pagbabasa, lalung-lalo na ng mga mahuhusay na
libro. Itanim mo ito sa isipan mo, Allos: Ang pagbabasa, ang mga mayayamang idea na
hatid ng mga libro ay ang ikinabubuhay ng isipan… Malay mo, balang araw baka maging
peryodista ka!

Maluluhang yayakapin ng INA ang ANAK nang mahigpit na mahigpit. Babalik

sa pagsasalaysay ng BINATANG ALLOS.

BINATANG ALLOS: (nakatunghay sa ginaganap na pagsasadula) Oo, Kuya. Ako’y

magiging isang manunulat… at sa aking mga panulat bubuhayin ko ang inyong mga
alaala – kayo ng mga kapatid ko, ni Itay, ni Inay . . . . . Paalam.