1+2 ANTROPOLOGIA KULTUROWA, ANTROPOLOGIA MIASTA I ARCHITEKTURY

antropologia - wiedza o ludziach - anthropos (gr) - człowiek, logos (gr) - rozum

antropologia kulturowa - wiedza o aspektach człowieczeństwa nabywanych poprzez życie w społeczeństwie; główną metodą
zbierania danych są etnogra czne badania terenowe (dokładne badanie z bliska konkretnego środowiska społecznego i kulturowego

kultura - colere (łac) - uprawiać

Edward Burnett Taylor (1832-1917)

"Kultura lub cywilizacja, w najszerszym znaczeniu etnogra cznym, jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę,
moralność, prawo, obyczaje oraz wszelkie inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa."

Cli ord Geertz (1926-2006)

"Kultura to uosobiony w symbolach, przekazywany z pokolenia na pokolenie wzorzec znaczeń, system dziedziczonych koncepcji,
wyobrażonych w formułach symbolicznych, za pomocą których ludzie komunikują, utrwalają i rozwijają swoją wiedzę o życiu i swe
życiowe postawy."

ewolucjonizm - kluczowy wpływ na kształtowanie antropologii kulturowej niemal do końca XIX wieku; główne zadania antropologii:
klasy kowanie społeczeństw i kultur, określanie ich faz i stanów - linearna interpretacja historii;
Założenie, że grupy w miarę postępu rozwijają się wolniej lub szybciej w sposób: proste -> złożone, homogeniczne -> heterogeniczne,
irracjonalne -> racjonalne.
kultura uważana za cel, do którego powinny dążyć społeczności o niższym stopniu rozwoju cywilizacyjnego.
Oparcie prac uczonych na zastanych źródłach o różnym stylu i jakości, nie na własnej wiedzy.

Franz Boas (1858-1942) w opozycji do ewolucjonistycznej tendencji do wyszukiwania wygodnych źródeł dla uzasadnienia
abstrakcyjnych teorii ewolucyjnych; zamiast tego "wyjście w teren" i prowadzenia własnych badań w naturalnym środowisku życia
ludzi; zachęcał do zbierania historii życia, zwrócił uwagę naproblemy wynikające z powiązań między kulturą a osobowością.
W latach 90. XIX wieku przeprowadził ważne badania wśród Inuitów i Indian (pn-zach, USA).

relatywizm kulturowy (Boas) - pogląd, że każde społeczeństwo lub kultura muszą być rozumiane we własnych kategoriach z
perspektywy wewnętrznej (rdzennych mieszkańców) i nie jest możliwe ich szeregowanie na drabinie ewolucyjnej.

partykularyzm historyczny (Boas) - pogląd, że każde społeczeństwo ma własną, niepowtarzalną historię i nie przechodzą przez te
same "konieczne etapy", więc nie można generalizować na temat sekwencji historycznych; ściśle związany z relatywizmem
kulturowym.

Bronisław Malinowski (1884-1942) - intensywne badania terenowe jako metoda badawcza; obserwacja uczestnicząca -
mieszkanie z badanymi ludźmi, nauka ich języka.
W latach 1914-1920 prowadził badania ludności na wyspie Trobrianda (Papua Nowa Gwinea), które dzięki swojej szczegółowości
wyznaczyły standard badań dla pokoleń etnografów.
kultura jako całokształt dziedzictwa społecznego i trzon życia społecznego, właściwości kultury: stanowi całość, jest wewnętrznie
zintegrowana, jej elementy pełnią swoiste funkcje, stanowi instrumentalny aparat zaspokajania ludzkich potrzeb.

funkcjonalistyczna koncepcja kultury (Malinowski) - antropologia powinna skupiać się na analizie funkcji: jej celem jest wyjaśnienie
faktów antropologicznych poprzez rolę, jaką odgrywają w integralnym systemie kultury i zaspokajaniu potrzeb członków
społeczeństwa (czyli: jaką spełniają funkcję)

antropologia tradycyjna - intensywne badania terenowe, całościowy opis kultury jako niezależnego bytu, tekst antropologiczny
traktowany jako obiektywne medium, antropolog jako podmiot obiektywny i pozbawiony subiektywnych przesądów.

antropologia re eksyjna - próba zrozumienia sposobu, w jaki tworzona jest wiedza antropologiczna i w jaki sposób kontekst
badawczy (indywidualne uwarunkowania badacza) wpływa na wytwarzanie tej wiedzy.
Zakwestionowanie założeń antropologii tradycyjnej: antropolog nie jest bezstronny i obiektywny, tekst antropologiczny nie jest
obiektywnym medium i wzystkie mechanizmy wpływające na jego tworzenie powinny być jawne.

powiązania między antropologią i architekturą:

• podejście multidyscyplinarne - architektura (nadająca kształt miejscom i przestrzeniom) i antropologia (wyjaśniająca wszystkie
aspekty ludzkiego życia) są ze sobą powiązane: nie możemy mówić o miejscach bez ich użytkowników ani o użytkownikach bez
kontekstu ich zachowań.

• krytyka modernizmu w architekturze - ze względu na jego dążenie do stworzenia racjonalistycznej i uniwersalnej architektury
wyzwolonej z wartości historycznych i tradycyjnych form życia oraz skupiającej się na potrzebach "uśrednionego" człowieka.

• "zwrot etnogra czny" (lub antropologiczny) w architekturze i projektowaniu - architektura nie powinna być postrzegana jedynie
jako przedmiot lub produkt, ale jako ciągły proces społeczny, w którym biorą udział zarówno jednostki ludzkie, jak i elementy
nieożywione.

• antropo-architektura - architektura zorientowana antropologicznie, skoncentrowana na skutkach społecznych; rozumie i

twórczo interpretuje ustalenia socjologiczne i antropologiczne, interesuje się użytkownikami, odpowiada na potrzeby społeczne, jest
lokalna, zintegrowana i dobrze osadzona w kontekście społecznym, kulturowym, politycznym i ekonomicznym.
ff
fi
fi
fl
fi
fi
3 PROKSEMIKA
Edward Twitchell Hall, Jr. (1914-2009) - twórca koncepcji proksemiki; opisał, jak ludzie posługują się przestrzenią jako szczególnym
wytworem kultury. Najważniejsze książki: Bezgłośny język (1959), Ukryty wymiar (1966), Poza kulturą (1976)
W czasie II wojny światowej służąc w armii amerykańskiej prowadził badania w Europie i na Filipinach analizujące dystanse, jakie ludzie
utrzymują między sobą. Doszedł do wniosku, że niepowodzenia w komunikacji międzykulturowej wynikają zazwyczaj z nieświadomie
zakodowanych różnic w sposobie postrzegania dystansu interpersonalnego przez członków różnych kultur oraz w sposobach
działania w jego obrębie.
proksemika (de nicja Hall'a) - "obserwacje i teorie dotyczące posługiwania się przestrzenią przez człowieka"

proksemika - bada wzajemny wpływ relacji przestrzennych między osobami oraz między osobami i ich otoczeniem materialnym,
opisuje strefy kontaktów interpersonalnych (stopień bliskości) - proximus (łac) - bliski

terytorializm - wrodzony mechanizm przetrwania, który pozwala uzyskać dostęp i bronić kontroli nad kluczowymi zasobami;
instynktowna potrzeba do zapewnienia sobie bezpiecznej granicy wokół siebie. Ludzie przejawiają przymus przypisywania
społecznych znaczeń terytorium, na których przebywają jako grupy.

• dystans intymny
faza bliższa (0-14 cm) - strefa naładowana emocjami (seks, pocieszanie, ochrona, walka)
faza dalsza (14-45 cm) - interakcje pomiędzy członkami rodziny i bliskimi przyjaciółmi

• dystans osobniczy
faza bliższa (45-75 cm) - możliwość objęcia drugiej osoby wyciągając ręce
faza dalsza (75-120 cm) - granica zycznej dominacji, możliwość podania sobie rąk

• dystans społeczny
faza bliższa (120-210 cm) - bezosobowe transakcje, przypadkowe spotkania towarzyskie
faza dalsza (210-360 cm) - rozmowy i transakcje o formalnym charakterze

• dystans publiczny
faza bliższa (360-750 cm) - możliwość ucieczki i uniku
faza dalsza (750+ cm) - relacje formalne, żywa gestykulacja, wolniejsze tempo mówienia

struktury przestrzeni:

przestrzeń nieformalna (nietrwała) - odnosi się do wyżej wymienionych dystansów, jakie ludzie zachowują podczas interakcji.
Wg. Hall'a, mimo, że przestrzeń nieformalna nie została wyraźnie skody kowana, "wzorce przestrzeni nieformalnej mają swe wyraźne i
głębokie granice, które, choć nigdzie nie sformułowane, tworzą istotną część kultury. Brak zrozumienia dla ich ważności może
sprowadzić katastrofę" (Hall, Ukryty wymiar, s. 145).

przestrzeń półtrwała - elementy ruchome (meble, zasłony, ekrany, itp.); odgrywa dużą rolę w komunikacji interpersonalnej - pozycja
obiektów w przestrzeni dostarcza szczegółów na temat charakteru interakcji oraz statusu jej uczestników.

przestrzeń trwała - elementy nieruchome (mury, ściany, budynki, granice terytorialne); tworzenie przestrzeni stałej to jeden z
podstawowych sposobów organizowania działalności indywidualnej i grupowej.
Obejmuje zmaterializowane oraz niewidoczne wzorce, które kierują działaniem człowieka.
Budowle są jednym z przejawów kultury trwałej, są również w charakterystyczny sposób grupowane i dzielone wewnętrznie zgodnie
z kulturowo zdeterminowanymi modelami.
Budowa przestrzeni trwałej odzwierciedla jawne i niejawne wzorce związane z zachowaniem człowieka - np. konstrukcja
budynków, topogra a miast, krajobraz, wnętrze domu (zmienne w zależności od kultury, czasu, funkcji).

charakter przestrzeni w zależności od kon guracji jej elementów:

odspołeczny (sociofugal) - skłania do izolowania się, unikania interakcji i kontaktów.

dospołeczny (sociopetal) - skłania do kontaktowania się ze sobą, wzmacnia interakcję, wydłuża kontakt.

Przykład przestrzeni odspołecznej i dospołecznej półtrwałej: krzesła w Ogrodzie Luksemburskim w Paryżu.

Przykład przestrzeni odspołecznej i dospołecznej trwałej: mała architektura w Parku Guell w Barcelonie.
fi
fi
fi
fi
fi
4 ZNAK I KOMUNIKAT ARCHITEKTONICZNY
Umberto Eco (1932-2016) - mediewista, lozof, semiotyk, powieściopisarz, krytyk kultury, komentator polityczny i społeczny.
W 1998 prowadził na Uniwersytecie Bolońskim program badawczy pod nazwą Antropologia zachodu, do którego zaprosił uczonych z
Chin i krajów afrykańskich, aby badali kulturę zachodnią z perspektywy niezachodniej. Efektem programu była konferencja z
Chinach w 1991 roku, seminarium oraz książka Unicorn and Dragon, która omawia kwestię tworzenia wieczy w Chinach i Europie.

semiotyka - nauka o znakach i symbolach. Bada wszystkie zjawiska kulturowe, tak jakby były one systemami znaków, wychodząc z
założenia, ze wszystkie zjawiska kulturowe są w rzeczywistości systemami znaków, lub że kultura może być rozumiana jako
komunikacja. Jedną z dziedzin, która bez wątpienia stanowi największe wyzwanie dla semiotyki, jest architektura.

architektura jako komunikacja - funkcja architektury jest komunikacją = architektura komunikuje swoją funkcję. Sposób użycia
architektury to komunikat, który przekazuje nam budynek, a który my jako użytkownicy go odczytujemy. Aby to zrobić, musimy mieć
umiejętność czytania tego kodu kulturowego.

znak architektoniczny - charakteryzowany w oparciu o skody kowane znaczenie,

jakie w danym kontekście kulturowym jest przypisywane "nośnikowi znaczenia".
Nośnik znaczenia posiada pewne cechy formalne, które określają jego charakter -
informują o jego możliwych funkcjach. Znaczeniem obiektu jest funkcja, którą pełni.

przykłady:
Znak istnieje wtedy, kiedy w przestrzeni istnieje obiekt odnoszący się do innej rzeczy. Konkretny kościół jest nośnikiem znaczenia, a
nasza wiedza o tym, że jest to kościół a nie np. dworzec opiera się o odczytaną treść kodu kulturowego.
Aby schody były schodami, muszą mieć swoje określone parametry. Schody są wytworem pewnej kultury i istnieją jako kod
architektoniczny o skody kowanej formie i funkcji. Ich forma wskazuje na ich znaczenie.

denotacja architektoniczna - funkcja użytkowa, skody kowany związek między

formą a funkcją; konwencjonalna koncepcja, jak używać obiektu.
Znaczeniem obiektu jest jego funkcja, a więc czynności, które trzeba wykonać, jeśli
się w nim przebywa (obiekt architektoniczny denotuje pewien sposób
zamieszkiwania). Jest to denotacja konwencjonalna, oparta na kodach (trzeba
wiedzieć, jak skorzystac z danego obiektu).

przkłady:
obiekt mieszkalny - denotuje funkcję mieszkalną (w sposób umowny, zgodny z kodem kulturowym)
świątynia - denotuje funkcję kultu (w sposób umowny, zgodny z kodem kulturowym)
Funkcję schodów mogą spełniać również schody ruchome lub winda, ale żeby skorzystać na przykład z windy musimy znać
dodatkowe kody kulturowe w postaci piktogramów, żeby wiedzieć jak z niej skorzystać.

konotacja obiektu architektonicznego - odnosi się do

znaczeń symbolicznych, jakie są mu przypisywane (sfera
ideologiczna). Konotacja generuje kolejny poziom
znaczenia architektonicznego (subkod).

przkłady:
jasnikia - funkcja schronienia (denotacja); odniesienie do bezpieczeństwa, integracji (konotacja, funkcja symboliczna)
tron - funkcja siedziska (denotacja); odniesienie do sprawowania władzy (konotacja, funkcja symboliczna)

• funkcje prymarne - sposób, w jaki dany obiekt jest używany; to, co jest denotowane.
• funkcje sekundarne - zespół funkcji symbolicznych, jakie komunikuje dany obiekt; to, co jest konotowane.

przkłady:
okno - doświetlenie (funkcja prymarna); układ/kształt okien na elewacji, kraty w oknach (funkcje sekundarne - dodatkowe znaczenie)
świątynia - kult (funkcja prymarna); wyznanie, z którym związany jest obiekt, obyczaje (funkcje sekundarne)
piramidy egipskie - nie pełnią już swojej funkcji prymarnej; funkcja sekundarna zmieniła się ze znaczenia boskości w symbol Egiptu
Stonehenge - funkcja prymarna nieznana; funkcje sekundarne wymyślone lub przypisywane

Funkcje sekundarne są zazwyczaj najważniejszą i pierwszą rzeczą, która przychodzi nam do głowy, kiedy patrzymy na dany obiekt.
Znajomość funkcji sekundarnych jest konieczna, aby prawidłowo go użytkować. Obiekt może stracić swoje funkcje prymarne, ale
zachować sekundarne (symboliczne) - np. Partenon na Akropolu. Do odczytania potrzebny jest subkod kulturowy.
fi
fi
fi
fi
5 DZIAŁANIE W PRZESTRZENI MIEJSKIEJ

przestrzeń - pojęcie z zakresu zyki, matematyki, lozo i, socjologii i badań kulturowych, gdzie przyjmuje symboliczne znaczenie.
Odnosi się do trójwymiarowej rozciągłości, w której zachodzą zjawiska zyczne. Pojęcie przestrzeni jest jedną z podstawowych
kategorii dla badań nad krajobrazem. Przestrzeń rozumiana jest jako:
• obszar rozciągający się w sposób nieograniczony lub jako jego część wyznaczona granicami;
• otwarty, niezakłócony żadnymi elementami teren; rodzaj relacji przestrzennych zachodzących pomiędzy rzeczami lub miejscami;
• miejsce zajmowane przez jakiś przedmiot lub odległość między punktem A i B.

przestrzeń społeczna - w kontekście socjologicznym, antropologicznym i kulturowym przestrzeń badana jest w relacji do człowieka.
Obok czasu stanowi jeden z dwóch wektorów naszego życia, na który możemy mieć wpływ poprzez proces tworzenia przestrzeni
(społecznej, architektonicznej itd.).

przestrzeń jest społeczna, ponieważ:

• jest wytwarzana społecznie (w procesie badań zbiorowych);
• odwołuje się do działań społecznych;
• społeczność nadaje jej określone znaczenie i wartość;
• społeczność określa status danej przestrzeni (np. formę jej własności, dostępność itd.)
• odnosi się do relacji społecznych i cech społeczności, która ją wytworzyła i użytkuje.

miejsce antropologiczne - związane jest z jednostkowym lub wspólnotowym byciem w określonej przestrzeni; nosi cechy tego, co
konkretne: lokalizacji, punktu (w przeciwieństwie do abstrakcyjnej przestrzeni); jest społecznie przetwarzane, stając się elementem
tożsamości jednostkowej lub zbiorowej; stanowi rodzaj wyobrażenia, które mieszkający w danym miejscu ludzie tworzą na temat
swojej relacji do terytorium, bliskich, innych mieszkańców.

co sprawia, że przestrzeń staje się miejscem?

• historia - miejsca powstają w czasie; budowanie relacji z miejscem, poprzednimi pokoleniami i śladami przez nie pozostawionymi
(materialnymi i symbolicznymi). Wiedza o przeszłości miejsca pozwala zde niować nasz stosunek do niego;
• pamięć kulturowa - sposób, w jaki grupa zamieszkująca dane miejsce postrzega swoją historię związaną z miejscem; emocjonalne
przywiązanie. Pamięć związana z konkretnymi wydarzeniami lub postaciami lokalnymi;
• ludzie - koncepcja i wyobrażenie miejsca tworzone jest również w oparciu o postaci, które je zamieszkują, ich charakter, specy kę,
ważne dla lokalnej historii osoby.

poczucie miejsca - sense of place - subiektywne spostrzeżenia ludzi na temat ich środowiska oraz ich mniej lub bardziej świadome
odczucia związane z tym środowiskiem. Poczucie miejsca zawiera w sobie element poznawczy (kognitywny), czyli indywidualne
interpretacje miejsca dokonywane przez daną osobę, oraz element emocjonalny - jej emocjonalne reakcje na to miejsce. Element
emocjonalny znajduje odzwierciedlenie w odczuciach, wartościach i osobistych znaczeniach przypisywanych środowisku. Wszystkie
te aspekty percepcji zlewają się w jedną całość w subiektywnym doświadczaniu miejsca przez ludzi.

tożsamość miejsca - składa się z unikalnej kombinacji istotnych cech, które sprawiają, że jest ono wyjątkowe. Składa się ona z trzech
powiązanych ze sobą elementów:
• forma - topogra a, budynki, przestrzenie i rzeczy; jest tym, co by pozostało, gryby ludzie i wszystkie ich działania zostały usunięte;
• działania - co się gdzieś dzieje? - w tym procesy ekologicznych i innych przemian, użytkowanie gruntów, przemieszczanie się ludzi;
• znaczenia - estetyczne, duchowe, polityczne, kulturowe i etyczne wartości związane z miejscami, w tym wspomnienia, historie,
tradycje, symole i plany na przyszłość.

Marc Augé (1935-2023) - antropolog, twórca neologizmu nie-miejsce (Nie-miejsca. Wprowadzenie do antropologii
hipernowoczesności), utworzonego w odniesieniu do antropologicznych przestrzeni tranzytu, w których ludzie pozostają anonimowi i
które nie mają wystarczającego znaczenia, aby można je uznać za "miejsca" w ich antropologicznej de nicji. Przykładami nie-miejsc są
autostrady, pokoje hotelowe, lotniska i centra handlowe.

"nie-miejsce" (Augé) - "bezmiejsce" - miejsca, którym brakuje "poczucia miejsca" (sense of place), czasami określane również jako
"bezmiejscowe" (placeless) lub "nieautentyczne". Bezmiejscowe krajobrazy są postrzegane jako te, które nie mają szczególnego
związku z miejscami, w których się znajdują - mogą być wszędzie; przydrożne centra handlowe, stacje benzynowe i sklepy
ogólnospożywcze, sieci fast foodów i sieciowe domy towarowe są przykładami bezmiejscowych elementów krajobrazu.
fi
fi
fi
fi
fi
fi
fi
fi
 6 "LUDZKA" PRZESTRZEŃ

przestrzeń społeczna - w znaczeniu metaforycznym oznacza "pewien wymiar rzeczywistości społecznej", wyznaczona jest
wzajemnymi relacjami między podmiotami (nie oznacza żadnego konkretnego miejsca ani obszaru), jest zbiorem relacji społecznych w
danej zbiorowości; miejsce lub obszar wyróżniający się pewnymi cechami uwarunkowanymi społecznie, np. terytorium zamieszkane
przez grupę społeczną o określonych cechach społecznych i przez nią naznaczone lub miejsce wytworzone przez daną grupę
społeczną, któremu wyznaczyła funkcję i nadała znaczenie.

cechy przestrzeni społecznej:

• użytkowana przez określoną grupę (zbiorowość) - formy przestrzenne odzwierciedlają stosunki społeczne;
• użytkowanie posporządkowane okreslonym regułom społecznego zachowania;
• może być odmienną przestrzenią dla różnych grup i zbiorowości.

postrzeganie przestrzeni - przedmiotem postrzegania jest zawsze określona działania w przestrzeni społecznej:
rzeczywistość, która dostarcza różnego rodzaju indormacji, które następnie są ltrowane
przez czynniki kulturowe, społeczne i psychologiczne warunkujące daną postrzeganą
jednostkę. W rezultacie przedmiotem oceny i waloryzacji jest nie tyle sama rzeczywistość, ile
jej obraz w świadomości człowieka.

• postrzeganie
waloryzowanie / wartościowanie przestrzeni - poprzez kryteria wartości: • waloryzowanie
• przyswajanie
wartości instrumentalne: • kształtowanie
• wartość funkcjonalna (przestrzenie, sposób użytkowania);
• wartość statusowa (charakter przestrzeni z punktu widzenia jej społecznego statusu);
• przejrzystość, łatwość poruszania się.

wartości sytuacyjne:
• poczucie psychiczngo i zycznego bezpieczeństwa / zagrożenia;
• możliwość identy kacji z przestrzenią (w kategoriach społecznych i kulturowych);
• poczucie prywatności (anonimowości) / jawności;
• swoboda przybierania ról społecznych (przechodzeń, pracownik, pasażer, widz itp.);
• możliwość realizowania prestiżu (przebywanie z osobami o podobnym statusie społecznym).

wartości egzystencjalne:
• dostarczające przeżyć estetycznych, emocjonalnych, intelektualnych, wiążące się z poczuciem tożsamości społecznej i kulturowej,
ze światopoglądem, wiarą itp.

przyswajanie przestrzeni - przestrzeń przyswojona bardzo często staje się miejscem (w rozumieniu antropologicznym). Przyswajanie
przestrzeni może być bardziej długotrwałe i głęsze, kiedy mamy możliwość nie tylko chwilowego użytkowania miejsca, lecz także
organizowania go, adaptowania, urządzania, zgodnie z naszymi upodobaniami i potrzebami. Przyswojenie przestrzeni jest jeszcze
głębsze wtedy, kiedy stanowi ona naszą własność w sensie prawnym.

wytwarzanie / kształtowanie / przekształcanie przestrzeni - nadawanie przestrzeni materialnych kształtów; nadawanie tym
kształtom określonych funkcji i wartości; przyjmowanie określonych form zachowania się w stworzonych przez siebie
przestrzennych ramach.

zawłaszczanie przestrzeni - ograniczenie swobody w korzystaniu z możliwych czy dozwolonych funkcji:

• zawłaszczenie ekonomiczne;
• zawłaszczenie zyczne (materialne);
• zawłaszczenie symboliczne

czynniki wpływające na sposób działania w przestrzeni:

aspekty sytuacyjne:
• charakter, w jakim przebywamy w danej przestrzeni;
• samopoczucie, nastawienie, nastrój

cechy przestrzeni: cechy jednostki:

• bezpieczeństwo; • kapitał kulturowy;
• swoboda zachowań; • status społeczny, poziom wykształcenia;
• wygoda; • status materialny;
• ład przestrzenny • wykonywany zawód;
• cechy indywidualne (charakterologiczne);
• cechy biologiczne (wiek, płeć, sprawność zmysłów,
sprawność ruchowa)
fi
fi
fi
fi