Roba u transportu

Nastavnici:
Zuković Radoš dipl.ing.saob.
Ristić Katarina dipl.ing.saob.
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

SADRŢAJ

1. Pojam i klasifikacija robe u transportu .......................................................................................... - 2 -

1.1. Pojam robe ............................................................................................................................... - 2 -
1.2. Podjela robe .............................................................................................................................. - 3 -
1.3. Pojam i podjela tereta................................................................................................................ - 5 -
2. Karakteristike robe-tereta u transportu......................................................................................... - 7 -
3. Ambalaţa i pakovanje robe ........................................................................................................... - 10 -
3.1. Osnovne funkcije ambalaţe .................................................................................................... - 11 -
3.2. Vrste ambalaţe ........................................................................................................................ - 12 -
4. Standardizacija i drugi propisi za robu u transportu ................................................................. - 17 -
3.3. Definicija standarda i standardizacije ..................................................................................... - 17 -
3.4. Ciljevi standardizacije ............................................................................................................. - 18 -
3.5. Predmet standardizacije .......................................................................................................... - 18 -
3.6. Nivo standardizacije................................................................................................................ - 19 -
3.7. Standardizacija ambalaţe i paketa .......................................................................................... - 20 -
3.8. Oznake na robi i ambalaţi ....................................................................................................... - 23 -
5. Kontrola kvaliteta robe u transportu ........................................................................................... - 28 -
5.1. Kontrola robe u transportu ...................................................................................................... - 30 -
5.1.1. Carinska kontrola ................................................................................................................ - 30 -
5.1.2. Veterinarska kontrola.......................................................................................................... - 31 -
5.1.3. Fitopatološka kontrola ........................................................................................................ - 31 -
5.1.4. Kontrola kvaliteta od spoljnotrgovinskih organa ................................................................ - 32 -
6. Specifični zahtjevi robe-tereta u transportu ................................................................................ - 33 -
6.1. Transport ţitarica .................................................................................................................... - 33 -
6.2. Transport ţivih ţivotinja ......................................................................................................... - 35 -
6.3. GraĎevinski materijali u transportu ......................................................................................... - 36 -
6.4. Drvo i proizvodi od drveta u transportu .................................................................................. - 37 -
7. Lako kvarljiva roba u transportu ................................................................................................. - 39 -
7.1. Uzroci kvarenja lako kvarljive robe............................................................................................. - 40 -
7.2. Metode čuvanja lako kvarljive robe ........................................................................................ - 41 -
7.2.1. Fizičke metode čuvanja lako kvarljive robe ....................................................................... - 42 -
7.2.2. Hemijske metode čuvanja lako kvarljive robe .................................................................... - 44 -
7.3. Transport lako kvarljive robe .................................................................................................. - 45 -
7.4. Vozila za transport lako kvarljive robe ................................................................................... - 45 -
8. Opasna roba u transportu ............................................................................................................. - 47 -
8.1. Klase opasnih roba prema ADR-u .......................................................................................... - 48 -
8.2. Obiljeţavanje vozila za prevoz opasnih roba ......................................................................... - 51 -
8.3. Transportna dokumenta za prevoz opasnih roba .................................................................... - 54 -
9. Predimenzionisana roba u transportu .......................................................................................... - 58 -
9.1. Prevoz tereta na vozilu ............................................................................................................ - 58 -
9.1.1. Dimenzije i mase vozila...................................................................................................... - 59 -
9.2. Vanredni prevoz ...................................................................................................................... - 60 -

-1-
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1. Pojam i klasifikacija robe u transportu

Dinamičan razvoj društva u svim oblastima, a posebno u proizvodnji i
distribuciji robe, nameće potrebu za stalnim usavršavanjem kadrova u
oblasti poznavanja robe u transportnim procesima. Savremeni oblici
poslovanja i moderne tehnologije transporta su jedan je od osnovnih uslova
ekonomičnijeg i uspješnijeg razvoja privrede. U toku proizvodnje i van nje,
transportuju se sirovine i materijali, gotovi proizvodi, rezevni dijelovi, alati,
otpaci, goriva, maziva i sl. Tereti koji se transpotruju pripadaju odreĎenoj
vrsti, iimaju svoj oblik, dimenzije, količine itd. Sva ova svojstva treba dobro
poznavati da bi se prema vrsti tereta mogao organizovati optimalni
unutrašnji i spoljašnji transport.

1.1. Pojam robe

Roba je proizvod ljudskog rada koji nije namjenjen samo za ličnu upotrebu
proizvoĎača već i za trţište, gdje se razmjenom uključuje u društvenu
upotrebu. U saobraćajno-transportnom smislu roba kojom se rukuje obično
se naziva teret. Veoma je bitno poznavati opšte osobine tereta-robe, jer se
onda i u rukovanju sa njom ispravnije postupa. Dalje, treba poznavati sve
činioce koji izazivaju promjene na robi od dana proizvodnje do časa
upotrebe, najpogodnije mjere i postupke zaštite, principe provjeravanja
elemenata kvaliteta prema odredbama standarda itd.
U nastojanju da se definiše roba, postupa se na različite načine. Naprije se
kaţe da je ona korisna stvar koja je sposobna da podmiri neku ljudsku
potrebu, jer ako nije korisna stvar, tj. ako nema upotrebnu vrijednost, ona ne
moţe biti roba. Moţe se reći i da je roba takva upotrebna vrijednost, tj.
takav koristan prozvod ljudskog rada koji je proizveden zato da bude
razmijenjen, a sa ciljem da se za njega dobije odgovarajuća protivvrijednost.
Iz takvog pojmovnog odreĎenja robe proizilaze dva njena osnovna obiljeţja
ili svojstva. Prva je da je roba proizvod ljudskog rada, a druga da je to
isključivo proizvod koji je namijenjen trţištu. Pod pojmom robe
podrazumijevaju se proizvodi što ih proizvoĎač drţi pripremljene za
razmjenu odnosno kao razmjeni namijenjena (ekonomska) dobra bilo koje
vrste. Roba ima sledeća bitna svojstva:
 upotrebnu vrijednost,
 vrijednost robe i
 prometnu (trţišnu) vrijednost.
Upotrebna vrijednost robe je skup korisnih svojstava robe kojima se
mogu zadovoljiti odreĎene potrebe ljudi. U uslovima robne proizvodnje,
-2-
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

roba ne zadovoljava potrebe samih proizvoĎača, već potrebe kupaca njihove

robe. Zbog toga, da bi neki proizvod bio roba, njegova koristnost mora da se
izraţava kao društvena upotrebna vrijednost. Upotrebna vrijednost neke robe
se realizuje trošenjem odnosno njenom upotrebom tako da se moţe zaključiti
da se korisna svojstva robe mogu sagledati samo upotrebom.
Vrijednost robe (društveno priznata vrijednost) je materijalizovan ljudski
rad sadrţan u robi. Kao upotrebne vrijednosti, robe su meĎusobno različite
jer zadovoljavaju različite ljudske potrebe. Kao vrijednosti, one su
meĎusobno kvantitativno jednake jer predstavljaju odreĎen ljudski rad.
Različite robe meĎusobno su uporedive jer su sve one rezultat trošenja
ljudskog rada. Rad je jedina zajednička osnova na koju moţemo svesti sve
robe. Bez upotrebne vrijednosti nema ni vrijednosti robe jer ako neka stvar
(proizvod) ne moţe da zadovolji ničiju potrebu rad sadrţan u njoj je
nekoristan, tako da takva stvar nema ni vrijednost robe ni upotrebnu
vrijednost.
Prometna vrijednost robe označava njenu razmjensku sposobnost.
Prometna vrijednost se ispoljava kao kvantitativni odnos to jest kao
srazmjera u kojoj se upotrebna vrijednost jedne vrste robe razmjenjuje za
upotrebnu vrijednost neke druge vrste robe. Razmjenska sposobnost robe je
promjenljiva kategorija zbog promjenljivosti uslova proizvodnje roba koje
se razmjenjuju. Vrijednost robe se na trţištu ispoljava u obliku trţišne
vrijednosti. Trţišna vrijednost jedne robe jeste, dakle, odnos ili kvantitativni
razmjer koji pokazuje kolika se količina druge robe ( drugih upotrebnih
vrijednosti ) dobija u razmjeni za nju.

1.2. Podjela robe

U ţelji da se izvrši klasifikacija robe prema njenim tehnoekonomskih
zahtjevima za transportnim sredstvima i mehanizacijom, razvijena je
metodologija za klasifikaciju roba prema njenim tehnoekonomskim
zahtjevima za vrstom i osnovnim karakteristikama transportnog sredstva
kao i vrstom pretovarne mehanizacije odnosno angaţovnih organa sa kojom
se roba manipuliše. Pod pojmom klasifikacija podrazumijeva se grupisanje
pojedinih roba u grupe ili klase prema tehničko-ekplotacionim
karakteristikama ili kriterijumima usvojenim od strane nadleţnih drţavnih
institucija. Generalno postoji nekoliko priznatih klasifikacija roba koje se
koriste u različitim fazama roba i distributivnom lancu.

-3-
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Najčešća podjela roba u transportu je:

1) Prema porijeklu
2) Prema stepenu obrade
3) Prema kvalitetu
4) Prema ekonomskoj namjeni
5) Prema domaćoj klasifikaciji

1) Prema porijeklu roba se dijeli na:

 organsku,
 neorgansku i
 sintetičku robu.
Organska roba potiče od biljnog i ţivotinjskog svijeta, a neorganska roba iz
mineralne (neorganske) prirode. Sintetičke robe nema u prirodi već se roba
dobija iz organskih i neorganskih materija u labaratorijama ili fabrikama
primjenom nauke.
2) Prema stepenu obrade roba se dijeli na:
 sirovine,
 poluproizvode i
 gotove proizvode.
Sirovine dobijamo iz prirode, a to su na primjer rude, drvo, ţitarice itd.
Poluproizvodi nastaju djelimičnom obradom sirovina, a gotovi proizvodi
obradom sirovina ili poluproizvoda. Ono što je za neko preduzeće gotov
proizvod ne mora biti i za potrošača. Primjera radi: daska moţe biti gotov
proizvod za neku pilanu a tek polazni materijal za neku fabriku namještaja
koja će od nje da izradi svoj gotov proizvod.
3) Prema kvalitetu roba se dijeli na:
 pravu robu (original),
 surogate (zamjena),
 imitacije i
 falsifikate
Prava roba (original) ima sve elemente kvaliteta tj. sva bitna i
karakteristična svojstva svoje vrste. Surogat je roba koja nema sve elemante
kvaliteta tj. nema sva karakteristična svojstva prave robe tako da samo
djelimično zamjenjuje pravu robu. Na primjer, cikorija je surogat za kafu,
margarin je surogat za maslac. Bitno je uočiti da surogati sluţe u prehrani
kao zamjena za pravu robu, bez teţnje da u potpunosti liče pravoj robi, dok

-4-
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

imitacije zadovoljavaju neke druge ljudske potrebe i izraĎuju se po uzoru na

pravu robu. Imitacije samo svojim spoljašnim izgledom i nekim osobinama
liče na pravu robu (vještačko krzno, koţa, nakit...). Falsifikati nemaju
oznaku za surogat ili imitaciju već se nezakonito pojavljuju u prometu sa
ciljem da se prevari potrošač i tako stekne nezakonita korist. Falsifikati se ne
mogu otkriti površnim gledanjem već samo ispitivanjem instrumentima ili
hemijskom analizom. Proizvodnja i prodaja falsifikata je zakonom
zabranjena.
4) Prema ekonomskoj namjeni roba se dijeli na:
 proizvode za reprodukciju (sirovine, goriva),
 proizvode opreme (mašine, transportna sredstva, investiciona roba)
 proizvodi široke potrošnje (prehrambeni proizvodi, piće, duvan,
tekstil, namještaj, kozmetika i drugo)
5) Prema domaćoj klasifikaciji roba se dijeli na:
 proizvode industrije (prehrambena, tekstilna, drvna, metalurgija...)
 poljoprivrede (ţitarice, povrće, voće...) i
 šumarstva (grubo obraĎeno drvo, ogrevno drvo...).

1.3. Pojam i podjela tereta

Teret je roba kojom se manipuliše u saobraćajno-transportnom smislu.
Transportuju se sirovine, materijali, gotovi proizvodi, rezervni djelovi, alati,
goriva, maziva...Tereti koji se transportuju pripadaju odreĎenoj vrsti i imaju
svoja svojstva, zatim oblik i dimenzije, količinu, zapreminu masu i brojni
iznos. Sve ove podatke je potrebno poznavati da bi se prema vrsti tereta
mogao organizovati najpovoljniji unutrašnji i spoljašnji transport. Najčešće
podjele tereta su:
1) prema agregatnom stanju,
2) prema načinu utovara i istovara i
3) prema uslovima prevoza.

1) Prema agregatnom stanju:

 čvrsti tereti
 tečni tereti i
 gasoviti tereti

-5-
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Čvrsti tereti dalje se dijele se na:

 rasute terete (grumenast, zrnast, ljuspičast, prašinast)
 komadne terete (limovi, profili, odlivci, kutije, burad, sanduci, kante,
vreće, bale…).
Tečni tereti (nafta, naftni derivati, vino, razne tečnosti) prenose se u raznim
sudovima ili cijevnim transportom.
Gasoviti tereti (biogas, vodonik-nastao cijepanjem ugljovodonika...) kao i
tečni prenose se u specijalnim sudovima ili cjevovodima.

2) Prema načinu utovara i istovara:

 Pojedinačni teret (komadna roba najčešće u ambalaţi);
 Gomilasti (rinfuzni) teret (sitna roba koja, ako nije u ambalaţi,
dozvoljava je utovar i istovar bacanjem);
 Nalivajući teret podrazumijeva tečne terete čiji se utovar i istovar vrši
pretakanjem (razne vrste tečnosti i gasova koji se prevoze u
cisternama).

3) Prema uslovima prevoza:

 Običan teret (ne zahtijeva specijalne uslove prevoza ni specijalnu
vrstu vozila);
 Specijalni (specifičan) teret (zahtijeva specijalne uslove prevoza i
specijalnu vrstu vozila). U ovu vrstu tereta ubrajaju se:
1. Lakokvarljiva roba (zahtijeva brz i organizovan prevoz
specijalnim vozilima u kojima se temperatura u tovarnom
prostoru moţe regulisati. To je prehrambena roba koja zahtijeva
posebne uslove temperature i najčeĎće se prevozi hladnjačama.
Prehrambeni proizvodi zahtijevaju i sprovoĎenje odreĎenih
sanitarnih mjera);
2. Opasna roba (zahtijeva posebne uslove pri skladištenju i
transportu jer moţe negativno da utiče na čovjeka i ţivotnu
sredinu. To su eksplozivi, otrovi, radioaktivne materije, zarazne
materije itd.);
3. Predimenzionisana ili vangabaritna roba (roba koja svojim
dimenzijama prelazi dimenzije karoserije vozila što iziskuje
posebnu pratnju i dozvolu za transport tzv. vanredni prevoz.
Moţe da bude previsoka, preširoka, predugačka i preteška
roba).

-6-
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2. Karakteristike robe-tereta u transportu

U procesu proizvodnje, roba stiče biološke, hemijske, fizičke i druge osobine
koje omogućuju zadovoljenje odreĎenih ljudskih potreba. Prema
promjenama koje nastaju na proizvodima u toku ispitivanja njihovog
kvaliteta, kao i prema karakteru procesa ispitivanja, razlikuju se vaţna
svojstva robe:
1) Hemijske osobine robe:
 hemijski sastav;
 hemijska otpornost prema koroziji;
 elektrohemijske osobine.
Hemijski sastav se utvrĎuje u laboratorijama na osnovu hemijskih analiza i
pokazuju iz kojih se hemijskih elemenata i jedinjenja sastoji neki proizvod.
Hemijska otpornost je svojstvo koje pokazuje koliko je neki proizvod
otporan na dejstvo kisjelina i drugih hemijskih jedinjenja. Tako, na primjer,
ţeljezo lako korodira u dodiru sa vazduhom i moţe se reće da je to hemijski
neotporna roba, dok su metali poput zlata i platine na vazduhu postojani i za
njih kaţemo da su hemijski otporni.
Elektrohemijske osobine zasnivaju se na elektrohemijskim reakcijama koje
se javljaju izmeĎu dva ili više različitih proizvoda.

2) Fizičke osobine robe:

 spoljašnji izgled;
 struktura;
 gustina;
 topljivost;
 električna provodljivost;
 magnetičnost;
 poroznost materijala;
 higroskopnost;
 isparljivost.
Spoljašnji izgled obuhvata boju, sjaj, veličinu i oblik nekog proizvoda. Na
primjer, zlato je metal ţute boje, visokog sjaja i veoma različitih veličina i
oblika.
Struktura je fizičko svojstvo koje pokazuje unutrašnji sastav i raspored
najsitnijih dijelova neke matarije. Prema veličini djelića (kristala ili zrnaca)

-7-
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

struktura moţe biti sitnozrnasta ili krupnozrnasta. Neki djelići materije mogu
se raspoznati i golim okom, a u većini slučajeva djelići su tako sitni da se
raspoznaju samo pomoću mikroskopa.
Gustina predstavlja masu jednog kubnog decimetra (jedan litar) nekog
homogenog tijela i izraţava se u kg/dm3.
Topljivost je svojstvo materijala da pod dejstvom temperature mijenja svoje
agregatno stanje. Tačka topljenja nekog tijela označava temperaturu pri
kojoj tijelo prelazi iz čvrstog u tečno stanje. Materija se javlja u čvrstom,
tečnom i gasovitom stanju.
Električna provodljivost je osobina koja se odnosi na sprovoĎenje
električne struje.Materijali koji provode električnu struju nazivaju se
električni provodnici (zlato, srebro, bakar, aluminijum), a materijali koji ne
provode električnu struju nazivaju se električni izolatori (porculan, plastika).
Magnetičnost je svojstvo materije koje pokazuje da li je mogu privlačiti
magneti i da li se ista moţe privremeno ili trajno i sama namagnetisati.
Magnetički metali su, na primjer, gvoţĎe, nikal i hrom, a dijamagnetični
metali su bakar, olovo, srebro itd.
Poroznost je svojstvo iskazano šupljikavošću izmeĎu dijelova materije. Na
primjer izrazito porozne materije su sunĎer, kreda i sl.
Higroskopnost ja svojstvo materije da upija vlagu. Materije koje lako
upijaju vlagu nazivaju se higroskopne materije.
Isparljivost je svojstvo materijala da pod dejstvom temperature prelazi iz
čvrstog ili tečnog stanja u gasovito stanje. Temperatura na kojoj neka tečnost
ključa naziva se tačka ključanja ali treba razumjeti da do isparavanja dolazi
mnogo prije tačke ključanja, a da tačka ključanja zavisi od spoljašnjeg
pritiska.
3) Mehaničke osobine robe:
 čvrstoća;
 tvrdoća;
 ţilavost;
 krtost;
 elastičnost.

-8-
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Čvrstoća je otpornost nekog tijela na dejstvo spoljašnjih sila koje teţe da

mu promijene oblik. Definisani su različiti pojmovi čvrstoće (otpornosti),
kao čvrstoća na savijanje, uvijanje, kidanje itd.
Tvrdoća je otpornost koju neko tijelo pruţa pri prodiranju drugog tijela u
njega. Tvrdoća se odreĎuje pomoću Mosove skale koja ima deset stepeni
tvrdoće (od 1 do 10). NajtvrĎi je dijamant (sa stepenom tvrdoće 10) a
najmekši je talk (stepen tvrdoće 1).
Ţilavost je svojstvo iskazano pojavom da se materijal pod učestalim
udarima ili savijanjima ne kida i ne lomi. Na primjer, ako se jedna metalna
šipka nekoliko puta uzastopno previje na jednom istom mjestu i pri tom se
ne polomi ili pukne, kaţe se da je materijal od koga je izraĎena šipka ţilav.
Krtost je osobina suprotna ţilavosti. Dakle, krti materijali se lome ili pucaju
pri udarima ili savijanju.
Elastičnost je svojstvo materijala da se po prestanku djelovanja spoljašnjih
sila koje su ga opterećivale ponovo vrati u prvobitno stanje.
4) Tehnološke osobine robe:
 kovnost;
 sposobnost livenja;
 sposobnost zavarivanja;
 sposobnost lemljenja;
 sposobnost kaljenja;
 otpornost prema visokim temperaturama.
Kovnost ili kovanje je svojstvo materijala da moţe pod dejstvom spoljašnjih
sila da mijenja oblik ali da se pri tome ne lomi ili puca. Najbolju kovnost
posjeduje zlato i moţe se kovanjem istanjiti u vrlo tanke listiće. Liveno
gvoţĎe (gus) ne moţe se kovati jar se radi o vrlo krtom materijalu.
Sposobnost livenja je osobina materijala da se moţe liti i da pri tome dobro
ispunjava kalupe i da izliveni komadi budu bez šupljina i vazdušnih
mjehurova.
Sposobnost zavarivanja je osobina nekih materijala da se zagrijavanjem do
odreĎene temperature mogu spojiti u jednu cjelinu. Spajanje se moţe izvršiti
kovanjem, autogenim ili električnim zavarivanjem.

-9-
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Lemljenje je proces spajanja nerazdvojivim spojem dva metalna dela

pomoću trećeg metala, tzv. lema. Lem je metal ili smješa metala niske tačke
topljenja.
Kaljenje je postupak koji se obavlja tako što se metal zagrije na tzv.
temperaturu kaljenja, a zatim naglo ohladi u nekoj tečnosti pri čemu dolazi
do znatnog povećanja tvrdoće i čvrstoće. Sposobnost kaljenja ima čelik.
Otpornost na visoke temperature podrazumijeva da materijal ne mijenja
svoja mehanička svojstva pri zagrijavanju do izvjesne granice visokih
temperatura.

3. Ambalaţa i pakovanje robe

Riječ ambalaţa potiče od francuske riječi ,,emballage” što u prevodu znači
zamotavanje, pakovanje, upakivanje i sl. Da bi se odreĎeni proizvod mogao
isporučiti potrošaču mora biti stavljen u odreĎenu ambalaţu. Proces
stavljanja proizvoda u ambalaţu naziva se pakovanje robe. Treba imati u
vidu da pojmovi pakovanje i ambalaţa nisu potpuno razgraničeni i
upotrebljavaju se, kako u našoj tako i u stranoj literature sa dosta širokim
značenjem. U mnogim slučajevima se i jedan i drugi pojam upotrebljavaju
sa istim značenje. Ipak, riječ ambalaţa ima šire značenje i predstavlja opšti
pojam za sve probleme u vezi sa opremanjem proizvoda za promet, dok je
riječ pakovanje više vezana za samu radnju stavljanja proizvoda u ambalaţu.
Pakovanje je poslednja faza procesa proizvodnje i obavlja se najčešće u
proizvodnoj organizaciji rada ali ima slučajeva da se pakovanjem bave i
specijalizovane organizacije, naročito kada je proizvod namjenjen širokoj
potrošnji. Kvalitetniji proizvodi se pakuju luksuznije, dok se jeftinije
sirovine (rude,stočna hrana i sl.) otpremaju u rasutom stanju.
Pakovanje moţe da se obavlja ručno,mehanički i kombinovano. Ukoliko su
proizvodi namjenjeni ishrani, liječenju i sl. pri pakovanju se mora strogo
voditi računa o higijenskim uslovima, što kontroliše sanitarna inspekcija.
Organizacije koje imaju mehanizovanu i automatizovanu proizvodnju na isti
način imaju riješeno i pakovanje proizvoda. U modernoj proizvodnji većina
proizvoda mora biti upakovano, kako bi se sačuvao kvalitet, olakšao
transport i skladištenje. Posebna paţnja se obraća i na estetska rješenja. Na
prodajnu cijenu utiču i troškovi transporta, skladištenja, manipulisanja,
ambalaţe itd.

- 10 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

3.1. Osnovne funkcije ambalaţe

Osnovne funkcije ambalaţe su:
 zaštitna funkcija
 skladišno-transportna funkcija
 funkcija manipulisanja
 funkcija informisanja
 prodajna (komercijalna) funkcija
 upotrebna funkcija
 ekonomska funkcija
 ekološka funkcija
Zaštitna funkcija ambalaţe ogleda se u čuvanju robe od mehaničkih
naprezanja, spoljašnjih i unutrašnjih klimatskih uslova, kraĎe, djelovanja
mikroorganizama, insekata i glodara kao i drugih nepovoljnih uticaja.
Razlikujemo aktivnu i pasivnu zaštitnu funkciju. Svrha aktivne zaštite je da
se roba pakovanjem zaštiti od oštećenja, a pasivna zaštita odnosi se na
zaštitu ljudi koji manipulišu robom i zaštitu druge robe sa kojom dolazi u
kontakt.
Skladišno-transportna funkcija ambalaţe ogleda se u mogućnosti da se
skladišni i transportni prostor što racionalnije iskoriste. Za ovu funkciju vrlo
je bitno da se proizvodi mogu u značajnoj mjeri slagati jedan na drugi u
skladištu i tokom prevoza, a da pri tome ne dolazi do oštećenja robe. Ova
funkcija značajno moţe doprinijeti smanjenju transportnih troškova.
Funkcija manipulisanja treba da omogući i olakša formiranje tovarnih
jedinica kao i lako i jednostavno manipulisanje robom.
Informativna funkcija posebno dolazi do izraţaja na savremenom trţištu
gdje se najčešće primjenjuje samousluţni način prodaje. Sve informacije o
proizvodu kupac ne mora da dobija od prodavca jer se iste nalaze na
ambalaţi. Različite informacije se nalaze i na transportnoj i na komercijalnoj
ambalaţi.
Prodajna funkcija treba da doprinese povećanju obima prodaje proizvoda.
Pored atraktivnog izgleda, pakovanje proizvoda mora biti u količinama koje
odgovaraju zahtjevu potrošača.

- 11 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Upotrebna funkcija je ispunjena ako se ambalaţa moţe koristiti na

jednostavan način kao i da je korisnik moţe, nakon što se roba potroši,
iskoristiti za istu ili neku drugu svrhu.
Ekonomska funkcija ambalaţe zahtijeva da se ambalaţa proizvodi uz što
niţe troškove materijala, grafičkog i prostornog oblikovanja. Treba naglasiti
da se mora voditi računa da se usled smanjenja ovih troškova ne ugroze
ostale bitne funkcije ambalaţe.
Ekološka funkcija ambalaţe je novija u odnosu na ostale funkcije. Da bi
zadovoljila ovu funkciju, ambalaţa treba da bude izgraĎena od materijala
koje je moguće reciklirati ili se lako razgraĎuju. Osim proizvoĎača na ovu
funkciju utiču i korisnici.

3.2. Vrste ambalaţe

Ambalaţu moţemo podijeliti prema:
1) obliku
2) namjeni (funkciji u prometu)
3) prirodi proizvoda koji se pakuje
4) duţini trajanja
5) materijalu od kojeg je izraĎena

1) Prema obliku ambalaţa se dijeli na:

 prizmatičnu (kutije, vreće, bale, sanduci, gajbe),
 cilindričnu (burad, limenke, koturi, kalemi, boce),
 nepravilnu (snopovi, ambalaţno postolje, rešetkasta oplata)
2) Prema namjeni ambalaţa moţe biti:
 komercijalna (prodajna);
 transportna.
Komercijalna ambalaţa je ona ambalaţa u kojoj se proizvod neposredno
predaje potrošaču. Stoga se još naziva originalnim, maloprodajnim ili
potrošačkim pakovanjem. Razumije se, da komercijalnim pakovanjem ne
smije smatrati uvijanje robe u hartiju ili stavljanje u kese prilikom
preuzimanja proizvoda u trgovini. Za potrebe potrošača proizvodi se pakuju
u odreĎenim količinama koje su prilagoĎene potrebama kupaca. Pakovanje u
komercijalnoj ambalaţi pored proizvoĎača mogu vršiti: velike trgovačke

- 12 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

organizacije, usluţne organizacije specijalizovane za pakovanje robe i sl.

Obično se u potrošačkim centrima, proizvodnim centrima, saobraćajnim
centrima i pomorskim lukama osnivaju specijalizovane organizacije za
pakovanje robe iz velike transportne ambalaţe u komercijalna pakovanja.
Transportna ambalaţa je ona koja ima prvenstvenu ulogu da zaštiti
proizvod u toku transporta i skladištenja. To je uglavnom krupna ambalaţa
koja treba da sačuva robu od raznih oštećenja (od udara, vlage, korozije itd.).
Za odreĎene proizvode ambalaţa ima istovremeno ulogu komercijalne i
transportne ambalaţe.
3) Vrste ambalaţe prema prirodi proizvoda:
 ambalaţa za proizvode osjetljive na mehaničke uticaje,
 ambalaţa za proizvode osjetljive na hemijske uticaje,
 ambalaţa za proizvode osjetljive na biološke uticaje i
 ambalaţa za ostale proizvode.
4) Vrste ambalaţe sa prema duţini trajanja:
 povratna ambalaţa (za više upotreba) i
 nepovratna ambalaţa (za jednu upotrebu).
Da li će ambalaţa biti povratna ili nepovratna ne zavisi samo od njenih
tehničkih karakteristika i fizičke trajnosti, već i od troškova transporta,
duţine prevoţenja, upotrebne vrijednosti ambalaţe i drugih faktora. Ukoliko
je ambalaţa jeftinija utoliko se u komercijalnom smislu manje javlja kao
povratna. U savremenoj koncepciji rada povratna ambalaţa se sve više
napušta. Tehnički napredak u proizvodnji materijala za izradu ambalaţe, u
tehnici pakovanja i distribuciji robe dovodi do postepene integracije
ambalaţe i proizvoda. Umjesto klasične povratne ambalaţe upotrebljava se
nepovratna ambalaţa koja postaje integralni dio upakovanog proizvoda.
Samim tim, gubi se klasično shvatanje po kome je ambalaţa jedno a
upakovani proizvod drugo.
5) Zavisno od materijala za izradu, ambalaţa moţe biti:
 drvena (sanduci, gajbe, bačve, burad, pregrade, ramovi)
 metalna (limenke, konzerve, kutije, tube, burad, cistjerne),
 staklena (boce, tegle, baloni),
 papirna (kese, vreće, kutije),
 plastična (boce, čaše, kutije, baloni, burad, kontejneri, cistjerne).
 tekstilna(vreće, omoti),
 kompleksna (ambalaţa od kombinovanih materijala).

- 13 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Proizvodnja ambalaţe od drveta uglavnom je mehanizovana i sastoji se od:

pripreme drveta, rezanja i spajanja prema utvrĎenim, najčešće
standardizovanim modelima. Spajanje je moguće: ekserima, specijalnim
kopčama, lijepljenjem, prošivanjem i drugim prigodnim postupcima. Drvena
ambalaţa se pojačava limenim trakama, ţicom, limenim ugaonicama itd.
Prednosti drvene ambalaţe:
 relativno mala zapreminska masa
 izuzetno dobre mehaničke osobine
 inaktivnost (nije aktivan – ne reaguje)
 sigurnost oblikovanja
 dobro spajanje, štampanje i označavanje
Nedostaci drvene ambalaţe:
 visoka cijena
 osjetljivost na vlagu
 teško odrţavanje
 velika teţina pojedinih drvenih ambalaţa
Metali i legure su materijali sa izvanrednim mehaničkim i fizičkim
osobinama i zbog toga su posebno dobri za izradu ambalaţe, posebno
transportne. Jedini nedostaci tih materijala su nedovoljna hemijska
otpornost, podloţnost jačoj ili slabijoj koroziji i veća masa u odnosu na
druge materijale za izradu ambalaţe. Doduše, posebnim postupcima zaštite
(metalizacija, lakiranje i dr.) korozija se moţe spriječavati ali to poskupljuje
ambalaţu i proizvod u cjelini.
Prednosti metalne ambalaţe:
 dobre mehaničke i fizičke osobine
 vrlo pogodna za transportnu ambalaţu
Nedostaci metalne ambalaţe:
 visoka cijena
 nedovoljna hemijska otpornost
 velika masa
 podloţna je koroziji
Staklena ambalaţa štiti proizvode od spoljašnjih uticaja, a ne mijenja ni
ukus, ni miris proizvoda. Zbog tih svojih karakteristika, staklo je optimalan
materijal za dugoročno čuvanje. Staklena ambalaţa povećava i vrijednost

- 14 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

proizvoda koji se u njoj čuva, jer je transparentna i omogućava korisniku da

vidi kvalitet proizvoda.
Prednosti staklene ambalaţe:
 lako se uobličava
 velika hemijska otpornost
 inaktivnost
 lako se pere
 nepropustljiva za mikroorganizme, gasove i tečnosti
 otporna na atmosferske uticaje
 ne prima ni ne daje miris proizvodu koji je u nju upakovan
Nedostaci staklene ambalaţe:
 lako lomljiva
 nedovoljna zaštita proizvoda od svjetlosti
 nepogodna pri slaganju boca u transportnu jedinicu
 slabo se iskorišćava tovarni prostor motornog vozila
 vraćanje u ponovnu upotrebu zahtijeva komplikovano čišćenje i
sterilizaciju
Papir (hartija) se sve više upotrebljava za pakovanje raznovrsne robe, zbog
čega naglo raste proizvodnja i potrošnja hartije. Dugo vremena osnovna
sirovina za proizvodnju hartije bili su otpadni tekstilni materijali, naročito
stare krpe. Zbog porasta potreba za hartijom kao sirovine uključuje se drvna
celuloza i donekle drvenjača, dok se otpadni tekstilni materijali koriste samo
za proizvodnju najkvalitetnijih vrsta hartije. Drvenjača se dobija mašinskim
struganjem drveta na brusnim tocilima uz dovoĎenje vode. Dobijena kašasta
masa ima isti hemijski sastav kao i drvo od kojeg je proizvedena i sluţi kao
dodatna sirovina za proizvodnju slabijih vrsta hartija.
Prednosti papirne ambalaţe:
 jeftin materijal
 mala zapreminska masa
 zadovoljavajuće mehaničke osobine
 lako oblikovanje
 pogodnost neposrednog lijepljenja
 mogućnost oplemenjivanja (plastifikacija)
Nedostaci papirne ambalaţe:
 propušta tečnost
 lako upija vlagu što odgovara mikroorganizmima
- 15 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 svetlost loše utiče na hartije slabijeg kvaliteta

 veoma zapaljiva
Plastične mase se sve više proizvode zahvaljujući svojim fizičkim,
hemijskim i mehaničkim osobinama. Sluţe kao zamjena za klasične
materijale, kao što su staklo, porcelan, metali, drvo i hartija, ali se
upotrebljavaju i tamo gdje klasični materijli ne mogu biti upotrebljeni jer
nemaju potrebna svojstva.
Prednosti plastične ambalaţe:
 lakše se obraĎuje nego drugi materijali
 niska specifična masa
 dobar je termoizolator
 otpornost na atmosferske i hemijske uticaje
 inaktivna
 lako se boji
 jeftina je
 uglavnom je nepovratna
 otporna je na mikroorganizme
Nedostaci plastične ambalaţe:
 nije ekološka
 mala otpornost na visoke temperature

- 16 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

4. Standardizacija i drugi propisi za robu u transportu

Riječi standardizacija i standard potiču od engleske riječi standardization a
znači normiranje i norma tj. svoĎenje na podjednaku veličinu, jačinu, sastav
i slično. U nacionalnim i meĎunarodnim okvirima nastoji se preći na
proizvodnju standardizovane robe, tj. robe koja odgovara unaprijed
postavljenim zahtjevima u pogledu svih bitnih karakteristika. Primjeri pisane
standardizacije poznati su čak u 2. vijeku p.n.e. Kineski car je propisao
norme za oruţje, izradu puteva, širinu gradskih vrata, razmak izmeĎu
točkova i osovina na kolima itd. Prva meĎunarodna organizacija za
standardizaciju osnovana je 1906. godine u Londonu. To je bila IEC
(International Electrotehnikal Commission) koja se bavi područjem
elektrotehnike. Godine 1946. na tzv. londonskoj konferenciji osnovana je
MeĎunarodna organizacija za standardizaciju ISO (International
Organization for Standardization) koja pokriva sva područja izuzev
elektrotehnike.

3.3. Definicija standarda i standardizacije

Standard ili norma je poznata i priznata mjera za odreĎenu kvantitativnu ili
kvalitativnu veličinu u okviru odreĎene socijalne zajednice. Ako je
prihvaćena običajno, društveno ili zakonski, norma postaje pravilo, uzorak
ili propis.
Standard (norma, mjerilo, obrazac, uzor) jeste vrsta propisa kojim se
utvrĎuju odreĎene karakteristike nekog proizvoda ili definišu neke brojne
vrijednosti, veličine, nazivi, svojstva ili postupci.
Sluţbena definicija standarda prema uputstvu ISO/IEC glasi: Standard je
isprava za opštu i višekratnu upotrebu, donesena konsenzusom i odobrena od
priznate ustanove, koja sadrţi pravila, uputstva i obiljeţja djelatnosti ili
njihovih rezultata i garantuje najviši stepen ureĎenosti u odreĎenim
okolnostima.
Standardizacija (definicija ISO) je proces utvrĎivanja i primjene odreĎenih
pravila radi sreĎivanja i regulisanja aktivnosti u datoj oblasti, u korist i uz
učešće svih zainteresovanih strana, a naročito radi ostvarenja sveopštih
optimalnih ušteda, uzimajući u obzir funkcionalnu namjenu i zahtjeve
tehničke bezbjednosti.
Standardizacija predstavlja naučnu disciplinu.

- 17 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

3.4. Ciljevi standardizacije

Osnovne ciljeve standardizacije definisao je Komitet za proučavanje
principa standardizacije (STACO) pri MeĎunarodnoj organizaciji za
standardizaciju (ISO). Ciljevi savremene standardizacije su:
 Uprošćavanje;
 Sporazumijevanje;
 Opšta ekonomičnost;
 Bezbjednost, zdravlje i zaštita ţivota;
 Zaštita interesa potrošača (korisnika) i interesa društva;
 Odstranjivanje prepreka za trgovinu.
Ciljevi standardizacije su povezani i zavise jedan od drugog. Brojnost i
raznovrsnost proizvoda i usluga se stalno povećava zato je potrebno
preduzimati mjere u cilju uprošćavanja rastućeg broja varijanti proizvoda i
postupaka u ţivotu čoveka. Smanjenje sloţenosti postiţe se tipizacijom
proizvoda, sastavnih dijelova i materijala. Tipizacija omogućava
zamjenjivost proizvoda jednog proizvoĎača sa proizvodom drugog
proizvoĎača čime se doprinosi razvoju jedinstvenog svjetskog trţišta.
Internacionalizacija standarda omogućava i postozanje sledećih ciljeva:
 Stvaranje jedinstvenog svjetskog trţišta;
 Zaštita zemalja u razvoju (posebno kod ekoloških i bezbjednosnih
rizika);
 Izbjegavanje protekcionizma;
 Širenje i prihvatanje tehničkih i tehnoloških znanja;
 Stvaranje jedinstvenog ekološkog planetarnog sistema;
 Stvaranje jedinstvenog komunikacionog sistema.

3.5. Predmet standardizacije

Oblast standardizacije mogu biti sva područja čovjekove aktivnosti kao što
su:
 saobraćaj
 mašinstvo
 elektrotehnika
 graĎevinarstvo
 poljoprivreda
 šumarstvo
 hemija
- 18 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 nauka
 obrazovanje itd.
U svim ovim djelatnostima primjenjuju se razni standardi, a osnovni tipovi
standarda su standardi za:
 materijale (sirovine i poluproizvodi)
 proizvode (po vrsti obliku i veličini)
 sporazumijevanje (pojmovi, simboli)
 bezbjednost (zaštita zdravlja, ţivota i imovine)
 dimenzije
 kvalitet (postupci za ispitivanje)
 konstruisanje (tolerancija)
Kao predmet standardizacije mogu se pojaviti:
 dokumentacija
 definicije
 proizvodi
 metode ispitivanja
 tehnološka oprema
 proizvodni procesi
 kontrola kvaliteta
 sistem upravljanja

3.6. Nivo standardizacije

Nivo (hijerarhija) standardizacije jeste geografski, politički ili ekonomski
stepen uključenosti u aktivnosti standardizacije. Dakle, nivo standardizacije
odreĎuje područje za koje je norma vaţeća i obavezujuća. U skladu s tim
mogu se razlikovati:
1) Međunarodna standardizacija, tj. standardizacija u kojoj mogu da
učestvuju odgovarajuće organizacije svih zemalja (ISO, IEC);
2) Regionalna standardizacija, tj. standardizacija u kojoj mogu da
učestvuju odgovarajuće organizacije jednog geografskog,
političkog ili ekonomskog područja sveta. Radi se o normama koje
se donose na nivou regije tj. više drţava koje su meĎusobno
povezane kroz političku i privrednu saradnju;
3) Nacionalna standardizacija je standardizacija na nivou odreĎene
zemlje;

- 19 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

4) Granska standardizacija je standardizacija na nivou grane ili

sektora tj na nivou udruţenja i preduzeća u jednoj drţavi. Radi se o
zajedničkim normama više preduzeća u okviru iste struke kako bi
se obezbijedilo nesmetano obavljanje djelatnosti.
5) Interna standardizacija odnosi se na jedno preduzeće. Radi se o
narmama koje za svoje potreba propisuju privredni subjekti u cilju
unapreĎenja svoje djelatnosti. Vrlo je vaţno da se kod donošenja
ovih normi vodi računa o usklaĎivanju sa normama višeg nivoa
(nacionalni i meĎunarodni).
Hijerarhija standarda prikazana je na narednoj slici.

MeĎunarodni
Regionalni
Nacionalni
Granski
Interni

Slika 1. – Nivoi standardizacije

3.7. Standardizacija ambalaţe i paketa

Standardizacija u oblasti distribucije proizvoda obuhvata sva sredstva
(ambalaţa, palete, konteneri, vozila, pretovarna mehanizacija, oprema za
skladištenje i drugo) i postupke vezane za manipulaciju, skladištenje i
transport robe.
Da bi se što bolje iskoristila tovarna površina i zapremina vozila i kontenera,
potrebno je uskladiti dimenzije paleta, transportnog pakovanja i osnovnog
pakovanja sa dimenzijama kontenera i tovarnog prostora vozila. Suština je u
tome da prethodna jedinica bude uvijek sadrţana u narednoj. Ovaj princip
ilustrovan je na narednoj slici.

- 20 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

POGREŠNO ISPRAVNO
KONTENER VOZILO
OSNOVNO
PAKOVANJE

GRUPNO
PAKOVANJE
PALETA

TRANSPORTNO
PAKOVANJE

TRANSPORTNO
PAKOVANJE

PALETA
GRUPNO
PAKOVANJE

OSNOVNO
KONTENER VOZILO
PAKOVANJE

Slika 2. – Primjer formiranja različitih nivoa pakovanja

Rešenje se postiţe uvoĎenjem modularnih mjera za transportnu i

komercijalnu ambalaţu. Modul – sistem utvrĎuje dimenzije za duţinu i
širinu ambalaţe. Standardom je utvrĎena modularna mjera za duţinu i širinu
ambalaţe osnovnog pakavanja i ona iznosi 600 x 400 mm (slike 3 i 4).

TRANSPORTNO PAKOVANJE

OSNOVNO PAKOVANJE

TOVARNA
JEDINICA

Slika 3. – Formiranje tovarnih jedinica primjenom modula 600 x 400 mm

- 21 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Slika 4. – Primjer usklađivanja dimenzija transportnog pakovanja, palete i kontenera

Ostale mjere su izvedene mnoţenjem ili dijeljenjem modularnih mjera sa

cijelim brojem kao što je i prikazano u tabeli br. 1.

Tabela 1. - Izvedene mjere osnovne ambalaže

Izvedene mjere
Modularna mjera
Umnošci Podjeljci
600 x 400 1200 x 1000 600 x 400
1200 x 800 300 x 400
1200 x 600 200 x 400
1200 x 400 150 x 400
800 x 600 120 x 400
600 x 200
300 x 200
200 x 200
150 x 200
120 x 200
600 x 133
300 x 133
200 x 133
150 x 133
120 x 133
600 x 100
300 x 100
200 x 100
150 x 100
120x 100

- 22 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

3.8. Oznake na robi i ambalaţi

Pored zaštite proizvoda ambalaţa ima i informativnu ulogu jer ista sadrţi i
brojne znakove (informacije) koji se koriste kod obiljeţavanja proizvoda.
Oznake na robi imaju za cilj da obavijeste korisnike proizvoda i vršioce
transporta o bitnim karakteristikama robe. Na komercijalnoj ambalaţi su
informacije namijenjene kupcima, a na transportnoj ambalaţi su informacije
bitne za pravilno rukovanje robom prilikom skladištenja, utovara, istovara i
prevoza. Oznake na robi mogu biti: obavezne, konvencionalne, specifične
(za pravilno rukovanje) i interne.
Oznake koji se koriste u obiljeţavanju proizvoda su:
 deklaracija proizvoda (naziv proizvoda, tip proizvoda, naziv i adresa
proizvoĎača, naziv i adresa uvoznika);
 zaštitni znak;
 oznaka kvaliteta proizvoda (extra, delux, prva klasa, klasa A, prima,
super, original, druga klasa, II, sekunda, treća klasa, merkantil);
 označavanje atestnim znakom;
 tehnička uputstva;
 EAN – kod;
 uputstvo za upotrebu i čuvanje;
 oznake za pravilno rukovanje;
 znak zaštite okoline;
 ekološki certifikati i dr.
Promet nekih vrsta proizvoda obzirom na njihova svojstva, zahtijeva
posebne uslove prevoza i rukovanja. Grafički simboli za obiljeţavanje
načina rukovanja robom prilikom njezinog transporta su standardizovani i
usklaĎeni s normom meĎunarodne organizacije za standardizaciju ISO.

- 23 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Simboli na ambalaţi za prikaz načina rukovanja robom prikazani su na

sledećoj slici:

Zabranjena upotreba kuka,

jer se njima roba moţe
Ne koristiti oštetiti
kuku

Osjetljivo na
toplotu

Svaka vrsta zračenja utiče na

kvalitet robe

Na označenom mjestu
postaviti lanac ili uţe

- 24 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Teret se ne smije slagati u dva

reda niti na njega stavljati
drugi teret

Oštećenje ambalaţe moţe

dovesti do štete zbog uticaja
tropske klime

Teret se mora čuvati na

suvom (čuvati od vlage)

Slika 5. – Simboli na ambalaži za prikaz načina rukovanja robom

Neizbjeţna oznaka na ambalaţi je i EAN kod koji se sastoji od crtica (za

optičke čitače) i šifre proizvoda. EAN (Europen Article Numbering
Association) je meĎunarodno udruţenje za kodiranje proizvoda. Ovaj bar-
- 25 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

kod omogućava brzu i jednostavnu identifikaciju proizvoda čime se

povećava brzina i tačnost u prenosu informacija, bolje kontroliše distribucija
robe i bolje praćenje prodaje i zaliha robe. Radi se sa 8 ili 13 oznaka. Na
sledećoj slici prikazan je izgled EAN koda sa pojašnjenjima oznaka.

Slika 6. – EAN-13 bar kod

Posebni simboli se primjenjuju na ambalaţi za prevoz opasnih tereta (koji

mogu prilikom prevoza, pretovara i skladištenja prouzrokovati eksploziju,
poţar ili oštećenje). Obiljeţavanje ovih vrsta robe vrši se pomoću etiketa na
ambalaţi. Simboli opasnosti za pojedine vrste roba prikazani su na narednoj
slici.

Slika 7. – Etikete za obilježavanje opasnih proizvoda

- 26 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Slika 8. – Neke oznake na ambalaži vezane za ekologiju

Na narednoj slici prikazane su još neke uobičajene oznake na ambalaţi sa

pojašnjenjima značenja slikovnog znaka:

Slika 9. – Oznake na ambalaži sa pojašnjenjima značenja

- 27 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

5. Kontrola kvaliteta robe u transportu

Riječ kvalitet nastala je od latinske riječi Qualitis (osobina, svojstvo,

karakteristika). Razvojem industrije i trţišta, riječ kvalitet prevazišla je svoje
osnovno značenje i prerasla u pojam sa vrlo sloţenim značenjem, pa se ne
moţe dati kratka i jednostavna definicija kvaliteta.
Kvalitet je mjerilo upotrebne vrednosti nekog proizvoda tj. mjerilo njegove
sposobnosti da udovolji zahtjevima odgovarajućih potrošača i trţišta. Dakle,
kvalitet je sinonim za upotrebnu vrijednost robe. TakoĎe, kvalitet je
najvaţniji element po kome se razlikuju istovjetne ili vrlo slične robe.
Kvalitet se vrlo rijetko moţe izraziti u obliku samo jedne vrijednosti ili
jednog pokazatelja. Po pravilu kvalitet je rezultat većeg broja vrijednosti
dobijenih ispitivanjem više različitih osobina. Prema tome, zbir svih
svojstava jedne vrste robe odreĎuje njen kvalitet, što znači da su jedno ili
dva svojstva robe samo elementi (dijelovi) kvaliteta.
Za odreĎivanje i provjeravanje kvaliteta robe primjenjuju se razni postupci i
metode, a sva ova ispitivanja se mogu svesti na dvije grupe:
1. subjektivna ili organoleptička
2. objektivna ili naučna (Fizičko-mehanička i hemijska ispitivanja)
Subjektivna ili ogranoleptička ispitivanja zasnivaju se na čulnim
percepcijama – opaţanjima pomoću čula vida, dodira, sluha, mirisa, ukusa,
tj., kao senzor se koristi čovjek. Kontaktom izmeĎu receptora čula i
proizvoda nastaje signal koji dospijeva do mozga, gdje se stvara
odgovarajuća slika o svojstvu proizvoda. Osobine kao što su: miris, ukus,
boja, krupnoća, oblik, estetika i sl. najčešće se odreĎuju probanjem i
posmatranjem. Iako ovaj postupak ispitivanja kvaliteta nije najpouzdaniji,
jer zavisi od ispitivača, masovno se primjenjuje jer za mnoga svojstva ne
postoje nikakve objektivne metode ispitivanja. Subjektivna ispitivanja su od
naročitog značaja za prehrambene i druge proizvode široke potrošnje.
Fizičko-mehanička ispitivanja sprovode se objektivnim metodama ( u
laboratoriji). Vrednosti dobijenih rezultata ispitivanja iskazuje se jedinicama
MeĎunarodnog sistema SI. Najvaţnija fizičko-mehanička svojstva robe su:
1. Gustina (specifična masa) – masa jedinice zapremine (masa 1dcm³
izraţena u kg),
2. Zapreminska (nasipna ) teţina – kada je neka roba nesreĎeno ubačena
u transportno sredstvo,

- 28 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

3. Poroznost – sadrţaj praznih prostora u sklopu proizvoda izraĎenog od

čvrste supstance. Suprotno od poroznosti je stepen gustine ili
kompaktnost,
4. Rastresitost (kod zrnastih i praškastih materijala)
5. Viskozitet – unutrašnje trenje izmeĎu molekula homogenih tečnosti
6. Specifična toplota – količina toplote koja je potrebna da se jedinica
količine neke materije zagreje za 1°C
7. Higroskopnost – svojstvo nekih materija da lako upijaju vlagu
8. Topljivost – svojstvo materije da menja svoje agregatno stanje, kada
mu se temperatura povećava do tačke topljenja
9. Isparljivost – svojstvo materije da iz čvrstog ili tečnog stanja preĎe u
gasovito agregatno stanje na temperaturi tačke ključanja
10.Tvrdoća – mehaničko svojstvo materijala, a predstavlja otpor prema
prodiranju nekog alata u njega
11.Čvrstoća – otpor materijala prema dejstvu spoljašnjih sila koje teţe da
mu promijene oblik
12.Elastičnost – svojstvo materije da nakon prestanka sile koja ju je
deformisala, odmah i potpuno poprimi preĎašnji oblik
13.Plastičnost – djelovanjem na neke materijale spoljne sile promijene
oblik i zadrţe ga iako je prestalo delovanje sile
14.Krtost – materijal nazivamo krtim kada se lako kida ili lomi
Hemijska ispitivanja
Hemijski sastav proizvoda se utvrĎuje odgovarajućom hemijskom analizom
koja moţe biti potpuna i djelimična. Ovim ispitivanjima odreĎuje se količina
osnovnog sastojka i količina primjesa (koji bitno utiču na nivo kvaliteta
proizvoda). Sastav robe moţe se izraziti na dva načina: elementarno ili preko
sadrţaja pojedinih prostijih jedinjenja. Elementarno znači odrediti sadrţaj
svakog elementa posebno, a izraţavanje sastava preko pojedinih prostijih
jedinjenja znači odrediti udio nekih značajnih jedinjenja u robi (bjelančevine
u prehrambenim proizvodima). Hemijskom analizom takoĎe se ispituje
sadrţaj suve materije, sadrţaj pepela i kisjelost.

- 29 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

5.1. Kontrola robe u transportu

Pored poznavanja komponenti kvaliteta robe vaţno je poznavati i uzročnike

promjene kvaliteta robe. Uzročnici promjene kvaliteta robe su: vlaga,
temperatura, svjetlost, duţina skladištenja, transport, način manipulisanja itd
Kako su uzročnici promjene kvaliteta robe tokom transporta brojni, mora se
vršiti kontrola transportujuće robe u cilju:
- Zaštitite drţavnih interesa,
- Sprečavanja prenošenje raznih biljnih i stočnih bolesti,
- Očuvanja inostranog trţišta (kod izvoza),
- Unovčavanje robe u svojoj punoj vrijednosti.
U tu svrhu vrše se sledeće zvanične kontrole robe u transportu:
a) Kod izvoza:
- carinska
- veterinarska
- fitopatološka
- kontrola kvaliteta od spoljnotrgovinskih organa
b) Kod uvoza i tranzita:
- carinska
- veterinarska
- fitopatološka
c) U unutrašnjem prometu:
- veterinarska
- fitopatološka
Način vršenja ovih kontrola strogo je regulisan propisima. Prema tome,
pošiljalac robe duţan je da blagovremeno pozove nadleţne organe za
kontrolu i da pribavi propisana dokumenta.

5.1.1. Carinska kontrola

Za ovu kontrolu pošiljalac robe je duţan da uz prevoznu ispravu priloţi:
 Uvjerenje o porijeklu robe, a ako su u pitanju ţive ţivotinje uvjerenje
o zdravstvenom stanju (takozvani stočni pasoš).
 MeĎunarodnu prijavu za carinjenje u onoliko primjeraka koliko je
propisano za pojedine zemlje na dan predaje robe na prevoz.

- 30 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 Dozvolu za izvoz i dozvolu drţave uvoznice ako su ove dozvole

propisane od nadleţnih vlasti. Pošiljalac ove dozvole prilaţe uz
tovarni list ili ih deponuje kod carinarnice koja treba da izvrši uvozno
ili izvozno carinjenje.

5.1.2. Veterinarska kontrola

Ova kontrola obavezna je za svaki utovar ţivih ţivotinja i ţivotinjskih

sirovina koje se predaju na prevoz. Duţnost pošiljaoca (izvoznika) je da pri
utovaru obezbijedi prisustvo veterinara, koji po završenom pregledu i
utovaru ovjerava uvjerenje o zdravstvenom stanju (stočni pasoš) za ţive
ţivotinje, a za svjeţe meso i preraĎevine izdaje uvjerenje o zdravstvenom
stanju ţivotinja od kojih meso potiče. Za izvoznu robu mora postojati prevod
uvjerenja na strani jezik koji propisuje MeĎunarodna veterinarska
konvencija. Za koju vrstu robe i kada je obavezan veterinarski pregled, kao i
gdje se moţe izvršiti navedeno je u odgovarajućim pravilnicima kojim
drţava reguliše kontrolu kvaliteta pri uvozu i izvozu.

5.1.3. Fitopatološka kontrola

Fitopatologija (fito + patologija) je nauka o bolestima bilja koje prouzrokuju

razni paraziti (gljivice, bakterije), virusi, enzimi kao i neorganski faktori kao
što su nedostatak vode, svjetlosti, toplote i slično.
ovu vrstu kontrole obavljaju nadleţni fitopatolozi čiji je potpis po
MeĎunarodnoj konvenciji registrovan kod zemalja uvoza, izvoza i tranzita.
Znači, prevoz voća, ţivih biljaka i biljnih dijelova namijenjenih uvozu,
izvozu ili tranzitu uslovljen je predhodnim pregledom i odobrenjem od
strane fitopatologa. Prijem, preuzimanje i prevoz zaraţenog voća, biljaka i
biljnih dijelova u načelu je zabranjeno, a nadleţni fitopatolog ima ovlašćenje
da pod izvjesnim uslovima odobri i prevoz zaraţenog voća kada je ono
namijenjeno za industrijsku preradu. Tada se uslovi prevoza detaljno opisuju
kako se ne bi zaraza prenijela iz zaraţenog u nezaraţeno područje.
Za postupke fitopatološke kontrole postoje fitosanitarni propisi kojima je
regulisano koje pošiljke potpadaju pod obaveznu fitopatološku kontrolu.

- 31 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

5.1.4. Kontrola kvaliteta od spoljnotrgovinskih organa

Prema propisima, izvozne pošiljke tokom transporta ne bi trebalo da

podlijeţu bilo kakvoj kontroli od strane spoljno-trgovinskih organa tj. od
strane inostranog kupca. Prema tome, za vrijeme prevoza robe primalac robe
nema pravnog osnova da od prevoznika zahtijeva da mu prije iskupljenja
tovarnog lista na uputnoj stanici dozvoli pregled robe. MeĎutim, male
zemlje da bi bolje plasirale viškove proizvoda prisiljene su da kupcima iz
privredno razvijenijih zemalja čine izvjesne ustupke. Jedan od tih ustupaka
je i dozvoljavanje pregleda kvaliteta robe od strane samog kupca na
utovarnoj ili izlaznoj pograničnoj stanici.
Jasno je da svaki usputni pregled robe ide na štetu normalnog poslovanja
izvoznih i transportnih organizacija, posebno zbog produţenja trajanja
prevoza robe. Zato, treba izbjegavati ugovaranje usputne kontrole robe, a
ako je to neophodno onda kontrolu trba dogovarati na utovarnoj stanici ili
izlaznoj pograničnoj stanici pod uslovom da se kontrola kvaliteta obavi
istovremeno sa carinskim pregledom robe. Nekada se roba za izvoz moţe
preuzeti na prevoz samo ako se uz prevoznu ispravu priloţi i uvjerenje o
kvalitetu (atest, certifikat) izdato od strane nadleţnih organa za kontrolu
kvaliteta. Pored toga što se kontrola kvaliteta obavlja na utovarnim
stanicama, nadleţni organ moţe odrediti da izvoznu robu kontrolišu i tzv.
revizori za kvalitet robe. Ovi revizori su ovlaţćeni da na izlaznim
pograničnim ili na odreĎenim pretovarnim stanicama ponovo pregledaju
robu. Ako revizor utvrdi da roba ne odgovara propisanim uslovima, moţe je
zadrţati-zaplijeniti bez obzira što roba ima prateće uvjerenje o kvalitetu. U
tom slučaju revizor izdaje novo uvjerenje o nastalim promjenama na robi.

- 32 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

6. Specifični zahtjevi robe-tereta u transportu

Izbor optimalnog prevoznog sredstva uslovljen je sa mnogo faktora od kojih

su najznačajniji:
 vrsta robe,
 njena opšta svojstva,
 zapreminska masa,
 dimenzije i masa jedinice tereta,
 oblik pakovanja,
 rok za dostavu robe,
 količina tereta,
 način utovara i istovara.

6.1. Transport ţitarica

Ţitaricama se nazivaju zrnasti plodovi sledećih biljaka:
 pšenica,
 raţ
 ječam
 ovas (zob),
 kukuruz,
 proso,
 heljda i
 pirinač.
Pšenica, raţ, ječam i ovas često se nazivaju bijela ţita, a pšenica i raţ su
izrazito hljebne ţitarice. Zrnasti plodovi ţitarica mogu biti smješteni u klasu
(pšenica, raţ i ječam), u metlici (pirinač, ovas, proso i heljda) i u klipu
(kukuruz). U odnosu na ostale biljne proizvode, ţitarice daju najveći
doprinos u ishrani ljudi. bogate su ugljenim hidratima, bjelančevinama,
izvjesnim mineralnim materijama i vitaminima. Njihova proizvodnja je
jednostavna, lako se čuvaju i prevoze u velikim količinama. Koriste se i kao
vaţna stočna hrana. Značajne su i kao industrijska sirovina, tako na primjer,
od ploda i stabla kukuruza moţe se dobiti oko 200 različih proizvoda.
Ţitarice se mogu transportovati u vrećama (dţakovima) ili u rasutom stanju
(rinfuz). Vreće se najčešće izraĎuju od jute, a reĎe od konoplje i lana.
Primaju obično oko 70 kg mase. Kukuruz se moţe prevoziti u klipovima ili
okrunjen, u rasutom stanju ili u dţakovima. Na duţe relacije kukuruz se

- 33 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

prevozi skoro isključivo u zrnu i to najčešće u rasutom stanju (neupakovan).

Prevoz ţitarica u drumskom saobraćaju uglavnom se obavlja samo na
kraćim relacijama. Prevozna sredstva moraju biti čista i zaštićena od vlage,
kiše i drugih nepogoda.

Slika 10. – Poluprikolica za prevoz žitarica

Posle ţetve u zrnima ţita ne prestaju sve ţivotne funkcije, zrno i dalje „ţivi“
tokom duţeg vremena ili kako se to uobičajeno kaţe zrno „diše“. Proces
disanja zrna je u stvari proces raznih hemijskih promjena u zrnu, koje
nastaju kao rezultat djelovanja raznih enzima. Ove promjene predstavljaju
neku vrstu dozrijevanja ţita i praćene su povećanjem vlage i temperature ţita
pa se stvaraju uslovi za djelovanje mikroorganizama (naročito plijesni) ili
pak dolazi do pojave klijanja. Usled povećanja temperature i vlaţnosti moţe
čak doći i do samozapaljenja ţitarica. Zbog toga se transportu i skladištenju
poklanja posebna paţnja. Jako je bitno smanjiti procenat vlage u ţitaricama
ili pak drţati ţitarice na niskim temperaturama.
Za čuvanje ţitarica uglavnom se koriste tri tipa skladišta:
 privremena skladišta (koriste se prilikom otkupa ţitarica),
 podna skladišta (1, 2 ili više spratova na koje se stavljaju ţitarice u
gomilama do odreĎene visine) i
 silosi (opremljeni su mehanizacijom za pneumatski utovar i istovar
kao i opremom za kontrolu kvaliteta)

Slika 11. – Silos za žitarice

- 34 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

6.2. Transport ţivih ţivotinja

Potreba za transportom ţivotinja prisutna je uglavnom u komercijalnoj

poljoprivredi. Postoji više razloga za transport stoke:
 klanična industrija
 suša
 promjena vlasnika

Neţeljeni efekti transporta ţivotinja su:

 stres (dovodi do smanjenja kvaliteta mesa),
 modrice,
 gušenje usled prenatrpanih vozila,
 srčane tegobe (uglavnom kod svinja),
 srčani udar (često kod svinja pri višim temperaturama i povišenoj
vlaţnosti),
 otekline,
 trovanje,
 dehidratacija,
 iscrpljenost.
Zahtjevi koji se postavljaju prevozniku:
 humanost,
 vozilo mora da ima pregrade,
 vodi se računa o čistoći vozila,
 mogu se transportovati najduţe 24h,
 ne smiju se transportovati krupne i sitne ţivotinje, suprotnih polova,
domaće i uvozne.
Utovar i istovar ţivih ţivotinja obavlja se na različite načine pomoću
odgovarajućih:
 rampi,
 liftova,
 utovarnih ograda
Karakteristike transportnih sredstava:
 adekvatna ventilacija,
 pod ne smije biti klizav i mora imati drenaţu,
 zaštita od sunca i kiše,
 površine bočnih strana tovarnog sanduka moraju biti glatke bez oštrih
ivica,

- 35 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 tovarni sanduk ne smije biti u potpunosti zatvoren,

 zaštitni jastuci (od gumiranog platna, jutane tkanine ili popunjeni
slamom ili sijenom) radi zaštite od mogućih udara.

Način voţnje:
 Bez naglih skretanja, trzaja, naglih kočenja i ubrzanja.

Slika 12. – Vozilo za prevoz živih životinja

6.3. GraĎevinski materijali u transportu

GraĎevinski materijali mogu biti:

 konstruktivni (daju konstrukciju) i
 vezivni (sluţe za povezivanje u monolitnu cjelinu)

Kao konstruktivni materijali koriste se:

 kamen,
 drvo,
 ţeljezo,
 aluminijum,
 staklo,
 opeka,
 crijep,
 keramika
 plastične mase itd.

- 36 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Od mineralnih veziva najčešće se koriste:

 hidraulična veziva (cement i sl.) koja mogu očvrsnuti i pod vodom,
 vazdušna veziva (kreč, gips i sl.) koja mogu otvrdnuti i očuvati
tvrdoću samo na vazduhu,
 vatrostalna veziva (vatrostalna glina, šamotna mješavina, termo-beton
i sl.) koja posle stvrdnjavanja mogu izdrţati visoke temperature i
očuvati svoju tvrdoću.
GraĎevinski materijali, ako su upakovani, transportuju se uglavnom
standardnim prevoznim sredstvima (tovarni sanduk sa stranicama, arnjevima
i ceradom). Kao jedinice tereta najčešće se pojavljuju: vreće, sanduci, palete,
oplate, sveţnjevi, bale itd. Rasuti materijali, u zavisnosti od granulacije,
prevoze se specijalnim vozilima kao što su kiperi i cisterne.

Slika 13. – Poluprikolica cisterna za Slika 14. – Kamion kiper

praškaste terete

6.4. Drvo i proizvodi od drveta u transportu

Drvo je uz kamen, najstariji graĎevni materijal. Nedostatak mu je da sporo

raste, pa ga često mijenjamo s drugim vrstama materijala. Drvo se sastoji od
podzemnog dijela korijen, i nadzemnog dijela deblo i krošnja.
Dobra svojstva drveta su:
 Relativno jeftino
 Podnosi velika naprezanja
 Dobra čvrstoća, elastičnost i mala teţina
 Dobar toplotni i zvučni izolator
 Otporno na kisjeline i soli
 Ugodno djeluje bojom i teksturom

- 37 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Loša svojstva drveta su:

 Lako zapaljivo
 Vlaţenjem bubri a sušenjem se skuplja („ radi”)
 Uništavaju ga crvotočine
 U vlaţnoj i zagušljivoj sredini pljesnivi i trune
Drvena graĎa potiče od dvije glavne vrste drveća: lišćari (bjelogorica) i
četinari (crnogorica). Drvo četinara upotrebljava se mnogo više od drveta
lišćara zbog pravilnog rasta stabla, znatno veće duţine i elastičnosti, lakše
obrade i veće rasprostranjenosti. Kao konstruktivni materijali u
graĎevinarstvu najviše se koriste sledeće vrste drveća:
 četinari - smrča ili smreka, bor, jela, ariš
 lišćari - bukva, hrast, cer, topola
Po obaranju, u šumi, sa stabla se skinu grane i kora a stablo se prereţe na
balvane potrebne duţine. Na razvrstavanje balvana na vrste i klase najviše
utiču kvalitet drvne mase, duţina i debljina balvana i njihova upotrebljivost.
Dijelovi debla na poprečnom presjeku prikazani su na narednoj slici.

Slika 15. – Poprečni presjek drveta

Drvena graĎa se u transportu pojavljuje kao sledeće vrste:

1. Obla graĎa (oblovina) je neobraĎeno tehničko drvo do 20m
duţine a u proizvodnji kora se skida, ručno ili mašinski;
2. Poluobla graĎa dobija se uzduţnim presijecanjem oble graĎe tako
se dobivaju poluoblice ili četvrtine trupca obla prerezana po duţini
3. Tesana graĎa dobija se tesanjem oble graĎe (cijepana i tesana
graĎa u kategoriji je najkvalitetnije drvne graĎe, ujedno i
najskuplje). Drvo se cijepa po linijama vlakana pomoću klinova i
sjekire, na taj se način izraĎuju daske i grede. Ako nakon tesanja
4. na graĎi ostanu obli krajevi, tada se graĎa naziva polutesana.

- 38 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

5. Rezana graĎa dobija se uzduţnim rezanjem oblovine raznim

vrstama testera. Ova se graĎa proizvodi u posebnim pogonima,
pilanama. Rezana graĎa obično je razvrstana u šest vrsta: daske,
talpe, letve, gredice, grede i okrajci
Zaštita drveta ima za cilj povećanje prirodne otpornosti i trajnosti drveta
prema spoljnim uticajima kojima je drvo izloţeno pri upotrebi. Osnovne
zaštite su od truljenja, crvotočine i vatre. Da bi se povećala trajnost drveta i
spriječile bolesti, provode se sledeći postupci :
 Skidanje kore
 Sušenje (prirodno i vještačko)
 Nagorijevanje
 Premazivanje (lakovi, masne boje, katran...)
 Impregnacija (katranskom uljem)
 Natapanje
 Zaštita od vatre (specijalnim vatro-otpornim premazima)

Slika 16. – Vozila za prevoz drvene građe (šticari)

7. Lako kvarljiva roba u transportu

Lako kvarljiva roba je grupa prehrambenih namirnica koja se usled

klimatskih i drugih uticaja moţe u kratkom roku pokvariti. U lako kvarljivu
robu spadaju ţivotne namirnice, koje nijesu trajno konzervirane, a priroda ih
daje u ograničenim, često vrlo kratkim vremenskim intervalima. To su
ţivotne namirnice biljnog i ţivotinjskog porijekla
Globalizacijom trţišta i rastom trgovine prehrambenih proizvoda pred
proizvoĎače se postavljaju sve kompleksniji zadaci. Cilj je u što kraćem
vremenskom roku isporučiti prehrambene proizvode i time zadovoljiti sve

- 39 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

zahtjevnije potrošače. Veliki broj prehrambenih proizvoda je temperaturno

osjetljiv, odnosno zahtijeva odreĎeni temperaturni reţim. Stoga je potrebno
posvetiti posebnu paţnju ovoj vrsti proizvoda, kako bi se očuvala njihova
zdravstvena ispravnost i kvalitet. Prevoz lako kvarljive robe zahtijeva
posebnu paţnju, koja se po pravilu prevozi rashadnim ureĎajima i u što
kraćim vremenskim rokovima.
Moderni sistemi distribucije hrane su brzi i intenzivni te obuhvataju veliki
broj zemalja, čime se umnoţavaju i opasnosti koje se prenose hranom.
Pravilno skladištenje i transport trebaju osigurati kvalitet i zdravstvenu
ispravnost hrane tokom cijelog distribucijskog lanca, od proizvoĎača hrane,
preko transporta i skladištenja do isporuke hrane trgovačkim lancima,
hotelima, restoranima i krajnjim potrošačima. Za odrţavanje hladnog lanca
tokom transporta i skladištenja hrane nuţni su prikladni skladišni i
transportni uslovi vezani uz ureĎenje i opremljenost prostora i vozila, a u
skladu sa zahtjevima dobre skladišne prakse.
Transport lako kvarljive robe je sam po sebi specifičan zbog vrste robe koja
se transportuje. Moţe se reći da od kvaliteta izvršenog transporta od jedne
do druge tačke zavisi i kvalitet robe koja se transportovala, u smislu
poštovanja ograničenih vremenskih rokova, rukovanja robom u toku
transporta kao i načina utovara i istovara robe.

7.1. Uzroci kvarenja lako kvarljive robe

Pojam kvarenja ima šire i uţe značenje. U širem smislu obuhvata sve
neţeljene promjene na proizvodima. To mogu biti mehanička oštećenja kao
posledica djelovanja spoljašnih sila, hemijske promjene izazvane uticajem
okolne atmosfere, zatim usled reagovanja sastojaka proizvoda s ambalaţom
ili sastojaka proizvoda meĎusobno (pod uticajem temperature ili svjetlosti),
zbog predugog skladištenja itd. Zatim, tu su promjene i zagaĎenja zbog
djelovanja mikroorganizama, glodara, insekata i grinja itd. U uţem smislu
pod kvarenjem se podrazumijevaju mikrobiološke promjene, to jest
negativne promjene izazvane djelovanjem mikroorganizama i enzima.
Od davnina je čovjek nastojao pronaći načine kako očuvati namirnice za što
duţe vrijeme. Moţe se reći da su sušenje, dimljenje i soljenje ţivotinjskih
namirnica bile prve metode konzerviranja i one su se odrţale sve do danas.
Pojam kvarenja namirnica obuhvata svako umanjivanje kvaliteta namirnice,
smanjivanje njihove prehrambene vrijednosti, pogoršavanje njihovog ukusa,
mirisa, boje, izgleda, mijenjanje hemijskog sastava, fizikalnih karakteristika
te njihovo zagaĎenje.

- 40 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Kao najčešći uzroci kvarenja hrane u transportu i u trgovini navode se:

 Proizvod koji je neispravan izašao iz fabrika, sa njiva, klaonica ili
drugih proizvoĎača;
 Neispravan transport, rukovanje i prodaja;
 Oštećena ambalaţa;
 Nehigijenski uslovi proizvodnje, prevoza i rukovanje proizvodom;
 Pomiješani ispravni i neispravni (pokvareni) proizvodi;
 Čuvanje prehrambene robe u blizini namirnice ili robe snaţnog
mirisa;
 Prekoračen rok trajanja namirnica.
Uzroci kvarenja namirnica mogu biti unutrašnji i spoljašnji. Unutrašnji
uzroci kvarenja manifestuju se: promjenom boje, ukusa, kontaminacijom
namirnica ambalaţom, mikroorganizmima i sl. Spoljašnji uzroci kvarenja
nastaju zbog: povišene temperature, povećane vlaţnosti vazduha, povišenog
pritiska, udarca, trenja, ventilacije, prljanja prašinom i drugim zagaĎenjima i
slično.
Uzroci promjene na lakokvarljivoj robi se mogu svrstati u tri grupe:
 Mikrobiološke promjene, uzrokovane mikroorganizmima;
 Biohemijske promjene, uzrokovane fermentima;
 Ostale promjene, koje nastaju iz ostalih razloga (djelovanje sopstvenih
kiselina u proizvodima; moguće reakcije izmeĎu sastojaka
upakovanog proizvoda i sastojaka materijala ambalaţe; djelovanje
insekata i grinja; fizičko-mehanički uticaji uslijed sušenja, trenja,
smrzavanja, udarom itd.; zagaĎivanje proizvoda stranim materijama.

7.2. Metode čuvanja lako kvarljive robe

Konzerviranje namirnica je zajednički naziv za različite postupke kojima je

cilj da se u što većoj mjeri i kroz što duţi period očuva izvorni kvalitet neke
namirnice, da se spriječi njeno kvarenje ili degradacija. Konzerviranje
ţivotnih namirnica ima izrazit značaj jer:
 omogućava raznovrsnu ishranu tokom čitave godine;
 smanjuje gubitke u korišćenju ţivotnih namirnica;
 sprečava porast cijena izvan sezone te štiti potrošače;
 omogućava transport lako kvarljivih namirnica na velike udaljenosti

- 41 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Postoje odgovarajući postupci za čuvanje prehrambrenih i poljoprivrednih

proizvoda, odnosno sve lako kvarljive robe. Fizičke i hemijske metode za
čuvanje lako kvarljive robe prikazane su u narednoj tabeli. Ovim postupcima
namirnice se mogu čuvati u svjeţem, polupreraĎenom i potpuno preraĎenom
stanju.

Tabela 2. - Metode čuvanja lako kvarljive robe

FIZIČKE METODE HEMIJSKE METODE
pasterizacija soljenje i salamurenje
blanširanje, sterilizacija slaĎenje
hlaĎenje i smrzavanje (lagano, brzo i kisjeljenje
munjevito)
sušenje ili dehidratacija dimljenje
koncentracija konzerviranje mastima i uljima
zračenje konzerviranje hemijskim
filtracija kozervansima

7.2.1. Fizičke metode čuvanja lako kvarljive robe

Fizičke metode se primjenjuju kako bi se uništili mikroorganizmi ili

fermenti , a to su:
Pasterizacija
 privremena konzervacija proizvoda;
 koristi se za čuvanje tečnih namirnica (mlijeko, sokovi, vino...);
 proizvodi se kratko zagrijavaju na temperaturi od 60-100°C;
 organoleptička svojstva proizvoda ostaju nepromijenjena ako se
pasterizacija obavlja u što kraćem vremenskom periodu a na potrebnoj
temperaturi;
 pasterizatori se grade tako da kroz njih tečnost protiče u što tanjem
sloju kroz cijevi ili šuplje metalne ploče.
Sterilizacija
 podrazumijeva uništavanje mikroorganizama bilo kojim postupkom;
 to je postupak trajnog konzerviranja namirnica;
 proizvodi se zagrijavaju na temperaturi od 100-120°C u hermetički
zatvorenim limenkama ili staklenkama pod vakuumom.

- 42 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Blanširanje
 kratkotrajno (do 2 minuta) izlaganje direktnom djelovanju pare ili
ključale vode;
 postupak se najčešće koristi za voće i povrće kao dopunska metoda
prije sterilizacije namirnica.
HlaĎenje i smrzavanje
 metod čuvanja ţivotnih namirnica primjenjiv i pri skladištenju i pri
transportu lako kvarljive robe;
 izvori hladnoće mogu biti: prirodni i vještački;
 najpraktičnije su hladnjače koje kao izvor hladnoće koriste gasove
(amonijak, freon, metil-hlorid...);
 rashlaĎena roba se čuva znatno kraće u odnosu na smrznutu;
 bitan faktor postupka je vlaţnost vazduha (85% - 95%).
Sušenje
 jedan od najstarijih metoda (sušeno je voće, riba i meso);
 sušenjem se odstranjuje veći dio vode pa je oteţan razvoj
mikroorganizama;
 sušenje se odvija na vazduhu i sušarama, koriste se infra crveni zraci
ili topli vazduh, a namirnice zadrţavaju svoja organoleptička svojstva;
 najnoviji oblik sušenja je liofilizacija (namirnice se prvo smrznu, a
zatim zagrijavaju u vakuumu i na taj način dolazi do sublimacije
leda).
Koncentracija
 postupak se sastoji u eliminisanju vode iz namirnica;
 koncentracija proizvoda se vrši smrzavanjem odnosno isparavanjem
vode;
 najčešće se koristi za tečne i ţitke namirnice.
Zračenje
 odvija se posredstvom ultra-violetnih, rengentskih, beta i gama zraka;
 ovi zraci eliminišu spore, fermente i mikroorganizme.

Filtracija
 bazira se na primjeni ultrafiltera koji zadrţavaju krupnije
mikroorganizme;
 najčešće se primjenjuje u mljekarstvu, preradi voćnih proizvoda...;

- 43 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

7.2.2. Hemijske metode čuvanja lako kvarljive robe

Ţivotne naminice i druga lako kvarljiva roba mogu se štititi dodavanjem

odreĎenih sastojaka, konzervansa (kuhinjska so, šećer, kisjelina, dim ili neki
hemijski konzervans). Za svaki konzervans postoji metod hemijske
konzervacije.
Soljenje i salamurenje
 radi se o vrlo starom postupku (konzervans je kuhinjska so);
 soljenje je čuvanje namirnica suvom solju;
 salamurenje je uronjavanje proizvoda u koncentrisani slani rastvor-
salamur, koristi se za zaštitu mesa, ribe, povrća...
 osnova postupka je proces osmoze;
 katjoni natrijuma djeluju toksično na mikroorganizme i kuhinjska so
vezuje vlagu za sebe.
SlaĎenje
 kao konzervans koristi se šećer;
 osnova postupka je takoĎe osmoza;
 ovaj postupak je ograničan na voće tj. voćne proizvode kao što su
dţem, marmelada, sokovi...;
 koristi kao dopunska radnja pasterizacije i sterilizacije.
Kisjeljenje
 proces u kojem se upotrebljavaju organske kiseline (sirćetna, vinska,
jabučna, limunska);
 kuhinjska so pojačava djelovanje organskih kisjelina;
 kisjeline uništavaju bakterije i sprečavaju razvoj mikroorganizama.
Dimljenje
 dim ima različite sastojke (formaldehid, acetaldehid i razne kiseline);
 sastojci dima daju organoleptičke osobine i istovremeno su blag
konzervans;
 dimljenjem se namirnica i djelimično suši, a na površini se stvara
čvrsta kora koja sprečava prodiranje mikroorganizama;
 postupak je ograničen na meso i mesne preraĎevine.
Konzerviranje
 mastima i uljima (nekim načinom već su uništeni mikroorganizmi);
 hemijskim konzervansima (sumpor-dioksidom, sorbinskom, mravljom
kisjelinom...).

- 44 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

7.3. Transport lako kvarljive robe

Transport prostorno usklaĎuje proizvodnju i potrošnju u nacionalnim
razmjerama i od izuzetnog je značaja za nacionalnu ekonomiju. Transport
lako kvarljive robe je sam po sebi specifičan zbog vrste robe koja se
transportuje. Moţe se reći da od kvalitetno izvršenog transporta od jedne do
druge tačke zavisi i kvalitet robe koja se transportovala, u smislu poštovanja
ograničenih vremenskih rokova, rukovanja robom u toku transporta kao i
načina utovara i istovara robe.
Prevoz robe u smrznutom stanju, osjetljive ili lako kvarljive robe zahtijeva
posebna vozila koja će ovu robu dopremiti u nepromijenjenom stanju, a to su
uglavnom velike hladnjače, veliki kamioni sa rashladnim ureĎajima. S
obzirom da se radi o lako kvarljivoj robi, uglavnom hrani, koja se prevozi sa
ciljem daljeg konzumiranja u ljudskoj ishrani, firma koja prevozi ovakvu
robu mora garantovati bezbjednost iste. U posebnim prevoznim sredstvima
kojima se prevozi smrznuto i dubokosmrznuto meso u trupovima,
polovinama i četvrtinama, te pakovano smrznuto meso, mora se tokom
prevoza osigurati odrţavanje temperature postignute u smrznutoj ili
dubokosmrznutoj pošiljci prije utovara. Posebnim prevoznim sredstvima
prevozi se i ohlaĎeno upakovano meso i drugi proizvodi ţivotinjskog
porijekla, uz odrţavanje temperature tokom utovara i prevoza. Ukoliko se u
istom prevoznom sredstvu prevoze neupakovano s pakovanim mesom i
mesnim proizvodima, potrebno je osigurati njihovo fizičko odvajanje.

7.4. Vozila za transport lako kvarljive robe

Vozila dizajnirana za prevoz lako kvarljive robe moraju biti u skladu s
nizom tehničkih uslova. Prevoz robe u smrznutom stanju, osjetljive ili lako
kvarljive robe zahtijeva posebna vozila koja će ovu robu dopremiti u
nepromijenjenom stanju. To su uglavnom velike hladnjače, kamioni sa
rashladnim ureĎajima. U zavisnosti od toga koja vrsta robe se prevozi, od
standardne robe do robe koja zahtijeva posebne temperaturne reţime, postoji
veliki broj različitih modela vozila sa posebnim karakteristikama.
Vozila za transport lako kvarljive robe mogu biti:
Vozila sa provjetravanjem - provjetravanje se obavlja zahvaljujući
otvorima na vozilu koji omogućavaju prirodno strujanje vazduha
prilikom kretanja vozila. Ovakva vozila se koriste za prevoz manje
kvarljive robe i za kraće relacije, a to su vozila sa otvorenom ceradom,
otvoreni furgoni.

- 45 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Vozila sa izotermičkom izolacijom – u vozilu se odrţava konstantna

temperatura, tovarni prostor se oblaţe termoizolacionim materijalom
uključujući vrata, pod i krov, da bi se roba zaštitila od spoljne
temperature. Koristi se za duge relacije, kada se prolazi kroz područje
gde je visoka temperaturna razlika.
Hladnjače bez sopstvene proizvodnje hladnoće – to su vozila sa
termoizolacijom u kojima se hlaĎenje obavlja primjenom: suvog leda,
vodenog leda i tečnim azotom.
Hladnjače sa sopstvenom priozvodnjom hladnoće - postoje ureĎaji za
proizvodnju hladnoće gasovi (amonijak, freon, CO2) uz pomoć
kompresora, kondenzatora i isparivača naizmjenično prelaze iz tečnog u
gasovito stanje i pri tome koriste okolnu toplotu iz tovarnog prostora.
Vozila sa termičkim ureĎajima za zagrijavanje - raspolaţu opremom
za zagrijavanje, sa ureĎajem koji omogućava da se temperatura unutar
prazne zatvorene karoserije poveća i da se zatim stalno odrţava najmanje
12 sati bez dogrijavanja.
Neka od vozila za transport lako kvarljive robe prikazana su na narednim
slikama.

Slika 17. – Kamion hladnjača Slika 18. – Vozlo sa izotermičkom

izolacijom (hljebara)

Slika 19. – Cisterna za mlijeko (mljekara)

- 46 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Vozila i oprema koji se upotrebljavaju za prevoz lako kvarljive robe moraju

biti čisti i odrţavani u dobrom stanju kako bi se roba sačuvala od
onečišćenja. Trebaju biti konstruirani na takav način kako bi bilo
omogućeno lako čišćenje i dezinfekcija. Teretni prostor vozila, posude i
druge stvari i predmeti koji se koriste za prevoz hrane ne smiju se
upotrebljavati u druge svrhe. Lako kvarljiva roba koja se transportuje kao
rasuti teret, tečnost, granule ili prah mora biti transportovana u posudama
koje su namjenjene samo drţanju te robe ili posudama namijenjenima samo
za transport lako kvarljive robe. Takve posude moraju biti vidljivo označene
tako da se oznaka ne moţe obrisati ili ukloniti, ispisani na maternjem jeziku
s jasnom oznakom da se transportuje lako kvarljiva roba, ili s natpisom
„samo za prehrambene proizvode“. U vozilima ili posudama roba mora biti
smještena i zaštićena na način da se minimalizira rizik od onečišćenja.

8. Opasna roba u transportu

Opasnim materijama smatraju se sve one materije koje u toku proizvodnje,
transporta, skladištenja ili rukovanja mogu da izazovu posledice štetne po
zdravlje ili okolinu.
Zbog navedenog negativnog uticaja ovakvih materija, njihov transport mora
biti organizovan po odreĎenim pravilima kako bi rizik od nezgoda bio
minimalan, odnosno da posledice već nastale nezgode budu svedene na
najmanju moguću mjeru.
Da bi broj nezgoda sa opasnim robama bio što manji kao i njihova teţina,
potrebno je utvrditi odreĎena pravila ponašanja svih lica koja sa njima
dolaze u kontakt, ili mogu na njih da utiču na bilo koji način. Sa tim ciljem
1954 godine Ujedinjene Nacije su formirale ekspertski tim koji je dao
preporuke kako stvoriti jedinstvene kriterijume koji se odnose na
obeleţavanje, klasifikaciju, vozila, ureĎaje na vozilima i dozvole. Na osnovu
ovih preporuka, 1957 godine na UN je napravio sporazume koji su postali
obavezujući za sve potpisnike sporazuma. Danas imamo:
 ADR (drumski saobraćaj),
 RID (ţeljeznički saobraćaj),
 ICAO-TI (vazdušni saobraćaj),
 IMDG-CODE (pomorski saobraćaj),
 ADN (rečni saobraćaj).

- 47 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Prikaz ovih meĎunarodnih sporazuma dat je na slici 17.

Slika 20. – Međunarodni propisi za transport opasnih materija

Sadrţaj samog ADR-a moţe se podijeliti na dvije cjeline:

 prvi dio koji se odnosi na opasne materije i predmete
 drugi dio koji se odnosi na transportnu opremu i transportne operacije.

8.1. Klase opasnih roba prema ADR-u

UtvrĎivanje klase kojoj pripada opasna materija ili roba omogućava nam
dodjelu UN broja toj materiji ili robi. UtvrĎivanje UN broja je vaţno jer je
njime opasna materija u potpunosti definisana, a to znači da su za tu materiju
poznati:
 zvanični naziv,
 klasa,
 klasifikacioni kod,
 ambalaţna grupa,
 broj listice opasnosti,
 posebni propisi,
 granične količine,
 uputstva za ambalaţu i pakovanje,
 uputstvo za mješovito pakovanje,
 kakvo se vozilo koristi, itd.

- 48 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

KLASA 1 -Eksplozivne materije

 eksplozivne materije
 eksplozivni predmeti
 materije i predmeti koji nijesu gore navedeni, a izraĎeni su radi nekog
praktičnog dejstva u vidu eksplozije ili pirotehničkih efekata
 hemijske reakcije
KLASA 2 - Gasovi
 pritisak pare pri 50 OC, veći od 3 bara ili
 materija je u cjelosti u gasovitom stanju pri 20 OC i standardnom
pritisku od 1,013 bar (atmosferski pritisak)
KLASA 3 - Zapaljive tečne materije
 nalaze se u tečnom stanju prema kriterijumima koji su dati u ADR-u,
 na temperaturi od 50 OC imaju pritisak pare do najviše 3 bara i koje na
standardnom pritisku od 1,013 bar (atmosferski pritisak) i temperaturi
od 20 OC nijesu u potpunosti u gasovitom stanju,
 imaju temperaturu paljenja do najviše 60 OC.
 zapaljive tečne materije i rastopljene čvrste materije sa tačkom
paljenja iznad 60 OC koje se prevoze ili predaju na prevoz zagrejane
do temperature koja je jednaka ili viša od njihove temperature
paljenja,
 dizel gorivo, mješavine gasa i sirove nafte, lako ulje za grejanje i u
slučaju kada je temperatura paljenja iznad 60 OC.
KLASA 4.1 - Zapaljive čvrste materije
 Lako zapaljive čvrste materije i predmeti koji mogu da se upale
pomoću varnica ili usled trenja,
 Samoreagujuće čvrste materije, ili tečnosti,
 Čvrsti desenzitivisani (umanjene osetljivosti) eksplozivi,
 Materije povezane sa samoreagujućim materijama.
KLASA 4.2 - Materije sklone samozapaljenju
 Samozapaljive-piroforne materije su materije uključujući i smješe i
rastvore (tečne ili čvrste), koje se u dodiru sa vazduhom već u malim
količinama pale u roku od pet minuta.
 Samozagrijavajuće materije i predmeti su materije i predmeti,
uključujući mješavine i rastvore, koji su prilikom kontakta sa
vazduhom skloni zagrijavanju bez bilo kakvog dovoĎenja energije

- 49 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

(potrebne su veće količine – više kilograma i duţi periodi vremena –

više sati ili dana).
KLASA 4.3 -Materije koje u dodiru sa vodom emituju zapaljive gasove
 Materije koje reaguju sa vodom i emituju zapaljive gasove koji
mogu sa vazduhom da formiraju i eksplozivnu smješu, kao i
predmeti koji sadrţe takve materije.
KLASA 5.1 - Oksidirajuće materije
 Materije koje same po sebi ne moraju biti zapaljive ili sagorljive,
ali zbog viška kiseonika kojim raspolaţu, mogu da izazovu ili
doprinesu paljenju ili sagorijevanju drugog materijala koji je
zapaljiv.
KLASA 5.2 - Organski peroksidi
 Organske materije koje sadrţe bivalentni –O–O– strukturni
elemenat i koji mogu da se smatraju derivatima vodonik peroksida,
gde su jedan ili oba vodonikova atoma zamijenjena organskim
radikalima.

KLASA 6.1 - Otrovne materije

 Materije za koje je iz iskustva poznato ili se na osnovu
eksperimenata na ţivotinjama moţe pretpostaviti, da one pri
jednokratnom ili kratkotrajnom djelovanju u relativno maloj
količini udisanjem, upijanjem preko koţe ili gutanjem mogu da
škode zdravlju ili da dovedu do smrti ljudi.
KLASA 6.2 - Infektivne materije
 Materije za koje je poznato ili se moţe pretpostaviti da sadrţe
izazivače bolesti, kao što su mikroorganizmi (uključujući bakterije,
viruse, rikecije, parazite i gljive) ili rekombinovani
mikroorganizmi (hibridi ili mutanti), za koje je poznato ili se moţe
pretpostaviti da kod ţivotinja ili ljudi prouzrokuju zarazne bolesti.
TakoĎe i predmeti koji su zagaĎeni virusima ili mikroorganizmima
smatraju se materijama ove klase.
KLASA 7 - Radioaktivne materije
 Materije koje sadrţe radionukleide kod kojih je koncentracija
aktivnosti, kao i ukupna aktivnost za pošiljku iznad vrednost koje
su date prema kriterijumu ADR-a.

- 50 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

KLASA 8 -Korozivne (nagrizajuće) materije

 Materije i predmeti koji sadrţe te materije, koje hemijskim
djelovanjem napadaju površinsko tkivo koţe i sluzokoţe sa kojim
dolazi u dodir ili koje prilikom oslobaĎanja nanose štetu drugoj
robi ili transportnim sredstvima ili mogu da ih razore, a mogu da
izazovu i druge opasnosti.
 Materije koje sa vodom stvaraju korozivne tečnosti ili sa
prirodnom vlagom iz vazduha korozivne pare ili maglu.
KLASA 9 - Ostale opasne materije i predmeti
 Materije i predmeti koji za vrijeme prevoza predstavljaju neku
opasnost koja nije obuhvaćena pojmovima drugih klasa.

8.2. Obiljeţavanje vozila za prevoz opasnih roba

Vozila koja prevoze opasne materije obiljeţavaju se tablom opasnosti i

listicama opasnosti. Table i listice opasnost se skidaju kada se u vozilu ne
nalazi opasna materija, izuzev slučaja kada se radi o cisternama. Kod cisterni
table se ne skidaju ni kada su prazne, već samo u slučaju kada su cisterne
bile na čišćenju tovarnog prostora. Same table moraju da budu čitljive i
posle 15 minuta provedenog u plamenu. Izgled table opasnosti, listica
opasnosti i primer obiljeţavanja vozila dati su na narednim slikama.

Slika 21. – Tabla opasnosti

Prva cifra u gornjem dijelu table ukazuje na osnovnu opasnost i znači:

broj 1 - opasnost od eksplozije
broj 2 - gasovitu materiju;

- 51 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

broj 3 - zapaljivu tečnu materiju;

broj 4 - zapaljivu čvrstu materiju;
broj 5 - samozapaljivu – oksidirajuću materiju ili
organski peroksid
broj 6 - otrovnu materiju;
broj 7 - radioaktivnost;
broj 8 - nagrizajuću materiju;
broj 9 - ostale opasne materije

Druga i treća cifra u gornjem dijelu table ukazuje na dodatne opasnosti i

znače:
broj 0 - nema dodatnih opasnosti, tj.osnovna opasnost nije pojačana
broj 1 - opasnost od eksplozije,
broj 2 - oslobaĎanje gasova zbog pritiska ili hemijske reakcije,
broj 3 - zapaljivost tečnosti (para) ili gasova,
broj 4 - zapaljive čvrste materije
broj 5 - oksidirajuće delovanje,
broj 6 - otrovnost,
broj 8 - korozivnost,
broj 9 - opasnost od spontane energične reakcije.

Ukoliko su prve dvije cifre u gornjem dijelu table istovjetne to ukazuje na

pojačanu opasnost.
Broj u donjem dijelu table je jedinstveni UN broj za odreĎenu opasnu
materiju.

Slika 22. – Primjer obilježavanja vozila za transport opasnih materija

- 52 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Slika 23. – Listice opasnosti

- 53 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

8.3. Transportna dokumenta za prevoz opasnih roba

Prilikom transporta opasne robe u vozilu se moraju nalaziti sledeći

dokumenti:
1. Sertifikat za vozača
2. Sertifikat za vozilo
3. Isprava o prevozu
4. Uputstvo o posebnim mjerama bezbjednosti
5. Odobrenje za prevoz
6. Potvrda o osiguranju robe

SERTIFIKAT ZA VOZAČA
Sertifikat koji dobijaju vozači je utvrĎenog sadrţaja i oblika.
Izdavanje sertifikata vrši ovlašćena ustanova. Ispisuje se na engleskom ili
francuskom ili nemačkom i jeziku zemlje koja ga je izdala.
Prihvata se bez prevoĎenja u svim drţavama potpisnicama ovog sporazuma
do isteka njegove vaţnosti (pet godina). Sama obuka vozača se izvodi kroz
osnovni kurs koji moraju da proĎu svi vozači i koji se odnosi na transport
svih opasnih materija.

Slika 24. – Sertifikat za vozača

SERTIFIKAT ZA VOZILO
Pregled vozila i izdavanje odgovarajućeg sertifikata vrše ovlašćene ustanove
prema zahtjevima i kriterijumima koji su dati u ADR-u. Ispisuje se na
engleskom ili francuskom ili njemačkom i jeziku zemlje koja ga je izdala.
Prihvata se bez prevoĎenja u svim drţavama potpisnicama ovog sporazuma
do isteka njegove vaţnosti (jedna godina).

- 54 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Slika 25. – Sertifikat za vozilo

- 55 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ISPRAVA O PREVOZU
Popunjava se na mjestu utovara. Nije u potpunosti definisana forma pisanja.
Moţe da bude u obliku tovarnog lista (najčešće se koristi CMR tovarni list),
otpremnice ili nekog drugog dokumenta, ali mora da ima sledeće
informacije u vezi opasne materije:
− Naziv materije i identifikacioni broj (UN)
− Klasu, ambalaţna grupa
− Broj i opis paketa
− Ukupna količina
− Ime i adresa pošiljaoca
− Ime i adresa primaoca

UPUTSTVO O POSEBNIM MJERAMA BEZBJEDNOSTI

Obaveza pošiljaoca opasnih materija je da vozaču predaju pisana uputstva o
postupku sa materijom u slučaju nezgode najkasnije prije započinjanja
prevoza.
Uputstvo se izdaje na jeziku koji vozač razumije, jeziku zemlje gde se vrši
utovari i istovar, kao i na jezicima zemalja kroz koje se prolazi.

Uputstvo treba da sadrţi:

 Naziv materije,
 ADR - klasa,
 Ambalaţna grupa i br.opasnosti,
 Identifikacioni broj materije (UN)
 Osobine materije
 Opasnosti
 Lična zaštitna oprema
 Mjere predostroţnosti u slučaju nezgode,isticanja, poţara
 Brojeve telefona policije i vatrogasaca
 Prva pomoć
 Adresa i broj telefona pošiljaoca

- 56 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Slika 26. – Uputstvo o posebnim mjerama bezbjednosti

- 57 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ODOBRENJE ZA PREVOZ
Za odreĎene opasne materije predviĎaju se posebni uslovi za transport, zbog
stepena opasnosti koju imaju. Uobičajeno je da se ovaj problem rješava
nacionalnom regulativom. Kod nas se zahtijeva posebno odobrenje nadleţne
ustanove ukoliko se vrši prevoz:
− eksplozivnih materija
− infektivnih materija
− otrovnih materija
− radioaktivnih materija
− opasnog otpada

9. Predimenzionisana roba u transportu

Predimenzionisana roba je roba koja svojim dimenzijama prelazi dimenzije

karoserije vozila što iziskuje posebnu dozvolu za transport (vanredni
prevoz). To je predugačka, preširoka, previsoka ili preteška roba.
9.1. Prevoz tereta na vozilu
Prevoz tereta na vozilu definisan je Članom 111 Zakona o bezbjednosti
saobraćaja na putevima koji definiše da u saobraćaju na putu vozilo ne smije
da se optereti:
 preko nosivosti upisane u saobraćajnu dozvolu, odnosno preko
najvećeg osovinskog opterećenja pojedinih osovina odreĎenih od
strane proizvoĎača vozila;
 preko osovinskog opterećenja propisanog tehničkim normativima za
vozila ili najveće dozvoljene ukupne mase;
 preko mogućnosti koje dozvoljavaju osobine puta utvrĎene
saobraćajnim znakom;
 tako da vozilo sa teretom premašuje najveće dozvoljene dimenzije za
pojedine vrste vozila (duţina, širina i visina).
Teret na vozilu mora da bude smješten i obezbjeĎen tako da prilikom voţnje
ostaje u poloţaju postavljenom prilikom utovara, na način da ne:
 ugroţava bezbjednost učesnika u saobraćaju i ne nanosi štetu putu i
objektima na putu;
 umanjuje stabilnost vozila i ne oteţava upravljanje vozilom, kao i da
ne utiče na funkcionisanje i korišćenje sklopova i djelova vozila;
 umanjuje preglednost vozaču;

- 58 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 pada i ne rasipa se sa vozila po putu, odnosno ne vuče se po putu;

 zaklanja svijetla, registarske tablice i druge propisane oznake na
vozilu;
 zagaĎuje ţivotnu sredinu.
Teret u rasutom stanju, osim na priključnom vozilu za traktor, mora da bude
prekriven.
TakoĎe Zakon o bezbjednosti saobraćaja na putevima definiše da:
 teret na motornom vozilu moţe da preĎe najudaljeniju tačku na
prednjoj strani vozila do jedan metar;
 teret na vozilu ne smije da preĎe najudaljeniju tačku na zadnjoj strani
vozila za više od 1/6 svoje duţine, a najviše za 1,5 metar, pri čemu
teret preostalim dijelom duţine mora biti oslonjen na tovarni prostor;
 ukoliko teret na vozilu prelazi najudaljeniju tačku na zadnjoj strani
vozila, mora biti označen u skladu sa zakonom (kod teretnih i
priključnih vozila teret se označava propisanom tablom u skladu sa
zakonom, kod ostalih vozila crvenom tkaninom, a u uslovima
smanjene vidljivosti crvenim svijetlom ili reflektujućom materijom
crvene boje);
 ukoliko teret na vozilu bočno prelazi za više od 0,40 m spoljnu ivicu
prednjeg ili zadnjeg svijetla za označavanje vozila, spoljna ivica tereta
na vozilu mora biti označena svijetlom i katadiopterom koji sa prednje
strane daju bijelo svijetlo, a sa zadnje strane crveno svijetlo;
 vozilo sa teretom ne smije da premašuje najveće dozvoljene dimenzije
za tu vrstu vozila.

9.1.1. Dimenzije i mase vozila

Najveća dozvoljena duţina vozila, iznosi:

 za motorno vozilo, osim autobusa - 12,00 m
 za priključna vozila - 12,00 m, s tim što se duţina prikolice mjeri od
vučnog oka rude do najisturenije tačke na zadnjem kraju vozila, a
duţina poluprikolice se mjeri od ose vučnog čepa do najisturenije
tačke na zadnjem kraju prikolice;
 za autobus sa dve osovine - 13,50 m;
 za autobus sa najmanje tri osovine - 15,00 m;
 za zglobni autobus - 18,75 m;
 za zglobni autobus sa dvijee ili više okretnica - 25 m;
 za mopede, motocikle, tricikle i četvorocikle - 4,00 m;

- 59 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Najveća dozvoljena duţina skupa vozila iznosi:

 za tegljač sa poluprikolicom - 16,50 m;
 za vučno vozilo sa prikolicom - 18,75 m;
 za skup vozila namenjen za prevoz kontejnera ili vozila - 21,00 m;
 za turistički voz - 40,00 m.

Najveća dozvoljena širina vozila iznosi - 2,55 m, osim:

 za radnu mašinu i izmjenjivu vučenu mašinu za poljoprivredu i
šumarstvo, za koje najveća dozvoljena širina iznosi - 3,00 m;
 za motorna i priključna vozila sa nadograĎenom hladnjačom sa zidom
debljine preko 45 mm, najveća dozvoljena širina iznosi - 2,6 m;
 za teretno vozilo koje ima izmjenljive ureĎaje za odrţavanje puteva,
za koje najveća dozvoljena širina iznosi - 3,00 m.
Najveća dozvoljena visina vozila iznosi - 4,0 m
 osim za mopede, motocikle, tricikle i četvorocikle za koje najveća
dozvoljena visina iznosi - 2,5 m.
Klirens vozila mora omogućavati da vozilo opterećeno do najveće
dozvoljene mase moţe da preĎe prepreku visine 10 cm.
Najveća dozvoljena ukupna masa motornog vozila i skupa vozila je 40 t.
Osovinsko opterećenje vozila odnosno skupa vozila u stanju mirovanja na
horizontalnoj podlozi ne smije prelaziti:
 za jednu gonjenu osovinu - 10 t;
 za jednu pogonsku osovinu - 11,5 t;

9.2. Vanredni prevoz

Vanredni prevoz je prevoz vozilima koja prazna ili zajedno sa teretom
prelaze propisanu ukupnu masu, osovinsko opterećenje ili dimenzije (širina,
visina i duţina). Vanrednim prevozom smatra se i prevoz koji ne odgovara
tehničkim karakteristikama, odnosno stanju puta.
Bliţe uslove i način obavljanja vanrednog prevoza propisuje Ministarstvo
saobraćaja Pravilnikom o načinu i postupku izdavanja dozvole za vanredni
prevoz.

- 60 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ovim pravilnikom propisuje se:

 način i postupak izdavanja dozvole za vanredni prevoz,
 prekoračenje ukupne mase vozila, osovinskog opterećenja ili
dimenzija vozila (širina, visina i duţina) ili skupa vozila za koje je
obavezno pribavljanje dozvole za vanredni prevoz,
 uslove za odreĎivanje pratnje i opremu lica iz pratnje,
 obiljeţavanje vozila kojima se obavlja vanredni prevoz.
Pravilnik se ne primjenjuje na vanredni prevoz koji se obavlja za potrebe
Vojske Crne Gore i organa drţavne uprave nadleţnog za unutrašnje poslove.
Ako je za vanredni prevoz potrebno preduzeti posebne mjere obezbjeĎenja
(osiguranje mostova, podupiranje mostova, pojačanje putnog pojasa,
objekata, pratnja i sl.), troškove u vezi sa preduzetim mjerama snosi
podnosilac zahtjeva. Prevoznik je duţan da obavlja vanredni prevoz u skladu
sa izdatom dozvolom. Prevoznik je duţan nadoknaditi štetu koja nastane
vanrednim prevozom na javnom putu ili objektu na putu.
Vanredni prevoz moţe da se vrši samo na osnovu dozvole za vanredni
prevoz ako:
 su teret ili vozilo konstrukciono nedjeljivi, a jednostavnom
demontaţom dijelova vozila ili tereta nije moguće uskladiti ukupnu
masu, osovinsko opterećenje ili dimenzije sa propisanim
vrijednostima ili tehničkim karakteristikama puta;
 se ne moţe obaviti prevoznim sredstvima druge vrste saobraćaja;
 bi prevoz drugim prevoznim sredstvima bio sloţen ili dugotrajan ili
ako su troškovi organizacije prevoza nesrazmjerno visoki.
Dozvola se moţe izdati za vozila do vrijednosti dozvoljenih opterećenja
nosivih sklopova utvrĎenih u deklaraciji proizvoĎača vozila ili skupa vozila.
Dozvola se izdaje na osnovu zahtjeva za izdavanje dozvole. Zahtjev se
podnosi na propisanom obrascu. Dozvola se izdaje nakon utvrĎivanja
ispunjenosti uslova u roku od pet dana od dana prijema zahtjeva.
Organ uprave duţan je da za izdavanje dozvole zatraţi prethodnu saglasnost
organa uprave nadleţnog za policijske poslove, u slučajevima prekoračenja
propisanih vrijednosti preko 20% za ukupnu masu, duţinu i širinu vozila ili
skupa vozila, kao i zbog prekoračenja propisanih vrijednosti preko 10% za
visinu vozila. Organ uprave i organ uprave nadleţan za policijske poslove u
zavisnosti od karakteristika vanrednog prevoza, utvrĎenog prevoznog puta i
stepena prekoračenja propisanih vrijednosti odrediće pratnju za vanredni
prevoz.

- 61 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Uz zahtjev za vanredni prevoz dostavlja se sledeća dokumentacija:

 šematski prikaz načina smještaja tereta na vozilo ili skup vozila
(tlocrt, pogled i presjek s označenim dimenzijama i opterećenjima) sa
odgovarajućim fotografijama;
 podaci o karakteristikama vozila ili skupa vozila kojim se obavlja
vanredni prevoz;
 predlog prevoznog puta sa detaljnim opisom prolaza vanrednog
prevoza od mjesta polaska do mjesta dolaska;
 kopija saobraćajne dozvole vozila ili skupa vozila kojim će se obaviti
vanredni prevoz i druga dokumentacija neophodna za bezbjedno i
nesmetano obavljanje vanrednog prevoza.
Dozvola naročito sadrţi:
 podatke o pravnom ili fizičkom licu, odnosno prevozniku (naziv i
sjedište, odnosno ime i prezime) kojem se izdaje dozvola;
 podatke o teretu, vozilu ili skupu vozila kojima se obavlja vanredni
prevoz;
 vrijeme obavljanja vanredog prevoza;
 obim i duţinu prevoznog puta kojim se obavlja vanredni prevoz;
 podatke o ukupnoj masi, osovinskom opterećenju i dimenzijama;
 uslove i način obavljanja vanrednog prevoza;
 način obezbjeĎivanja pratnje vanrednog prevoza;
 iznos i način plaćanja naknade za vanredni prevoz i druge podatke od
značaja za bezbjedno i nesmetano obavljanje vanrednog prevoza.
Dozvola se izdaje za svaki pojedinačni vanredni prevoz.
Na narednim slikama prikazana su neka vozila za vangabaritne prevoze.

Slika 27. – Niskonoseća prikolica

- 62 -
 Roba u transportu
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Slika 28. – Prikolica velike nosivosti za vangabaritne terete

Slika 29. – Tegljač velike snage za vangabaritne terete

- 63 -