I Normy postępowania

Wypowiedzi opisowe - stwierdzają pewne stany rzeczy faktycznie istniejące czy przez kogoś
wyobrażane, są prawdziwe albo fałszywe
Wypowiedzi pozaopisowe - wypowiedzi dyrektywalne i wypowiedzi wyrażające oceny
Wypowiedzi dyrektywalne - mają wpływać na zachowania osób, do których są kierowane, pełnią
funkcję sugestywną, niczego nie opisują, nie są ani fałszywe ani prawdziwe
Dyrektywa celowościowa - wyrażenie, które głosi co należy czynić ażeby osiągnąć zamierzony
rezultat, nie jest adresowana do konkretnej osoby, jest swoistą wypowiedzią doradzającą
Czynność konwencjonalna - czynność psychofizyczna albo czynność konwencjonalna niższego
stopnia, której reguły sensu każą przypisywać określony sens kulturowy
Reguły sensu - wskazują kto i w jaki sposób może dokonać ważnej czynności konwencjonalnej
Norma postępowania - wypowiedź, która określonym podmiotom jako jej adresatom nakazuje
lub zakazuje aby w określonych okolicznościach postąpiły albo postępowały w określony sposób,
zawiera określenie adresata, określenie postępowania i określenie okoliczności, w których adresat
ma w wyznaczony sposób postąpić
Norma indywidualna - norma, która określa adresata nazwą indywidualną
Norma generalna - norma, która określa adresata nazwą generalną
Norma konkretna - norma, która wyznacza do spełnienia jakiś określony czyn, który jest
niepowtarzalny
Norma abstrakcyjna - norma, która wyznacza do spełnienia czyn w zasadzie powtarzalny na
przykład zarządzenie ogłoszenia ustawy czy zapłata odszkodowania za wyrządzony czyn
Normy autonomiczne - normodawca stanowi je sam dla siebie
Normy heteronomiczne - normo dawca stanowi je dla innych podmiotów, adresat normy i normo
dawca to dwa różne podmioty w tym przypadku
Norma znajduje zastosowanie - gdy powstanie zespół okoliczności wskazanych w normie, w
których adresat normy ma postąpić w sposób wyznaczony w tej normie
Zakres zastosowania normy - klasa możliwych przyszłych sytuacji, w których norma znajduje
zastosowanie
Zakres normowania normy - klasa przyszłych zachowań adresata normy, które ta norma
wyznacza mu do spełnienia
Realizowanie normy - gdy adresat zachowuje się zgodnie z nią
Przekraczanie normy - gdy adresat nie zachowuje się zgodnie z nią, narusza ją
Uzasadnienie tetyczne - norma obowiązuje, ponieważ ustanowił ją ktoś, komu należy dawać
posłuch ze względu na jego szczególną pozycję społeczną
Uzasadnienie aksjologiczne - jeżeli nakazuje czyny godne aprobaty i zakazuje czynów godnych
dezaprobaty
Uzasadnienie autonomiczne - odwołujemy się do oceny własnych osoby, która uznaje daną
normę za obowiązującą
Uzasadnienie heteronomiczne - odwołujemy się do ocen jakiegoś autorytetu
Obowiązywanie normy - ma uzasadnienie tetyczne w akcie stanowienia normodawcy który cieszy
się autorytetem wyposażony jest w upoważnienie lub dysponuje środkami przymusu, norma ma
uzasadnienie aksjologiczne, jest skuteczna
Norma prawna - norma postępowania, która zostaje ustanowiona albo uznana przez upoważniony
organ państwa, normy generalne i abstrakcyjne
Trójczłonowa koncepcja normy - hipoteza, dyspozycja, sankcja
Lex imperfecta - norma, która jakiemuś adresatowi w określonych okolicznościach wyznacza
obowiązek określonego postępowania ale za niezrealizowanie tego obowiązku prawodawca nie
przewiduje wymierzenia adresatowi jakiejś sankcji
Norma sankcjonowana - norma postępowania wyznaczająca określonemu podmiotowi w
określonych okolicznościach jakieś zachowanie, z nią sprzężona jest norma sankcjonująca
Norma sankcjonująca - norma, która określonym adresatom nakazuje wymierzać sankcje za
niezrealizowanie zakazów wyznaczonych w innej normie, jeżeli ta ostatnia norma znalazła
zastosowanie
Norma merytoryczna - nakazuje jakieś zachowanie psychofizyczne lub konwencjonalne
Norma kompetencyjna - norma, która udziela jakiemuś podmiotowi kompetencji do dokonania
określonych czynności konwencjonalnych, z takim skutkiem, że przez jej dokonanie powstaną albo
zaktualizują się obowiązki innych podmiotów „jeżeli z dokona czynności konwencjonalnej K to Y
nakazuje się postępowanie Z”
II Powstawanie prawa
Powstawanie prawa - złożony proces społeczny, w rezultacie którego kształtują się albo zostają
ukształtowane normy prawne o określonej treści obowiązującego w określonej grupie społecznej
Fakty prawotwórcze - stanowienie, umowa, kształtowanie się prawa zwyczajowego, precedens
prawotwórczy
Źródła prawa - fakty tworzące prawo oraz rezultaty tych faktów
Źródła poznania prawa - każdy dokument lub inna forma przekazu, z których czerpiemy
informacje o prawie
Norma zwyczajowa - gdy w jakiejś społeczności wykształci się powszechnie akceptowany zwyczaj
postępowania w określony sposób i przekonanie, że postępowanie to jest wyznaczone przez jakąś
wiążącą normę
Akt uznania normy zwyczajowej - czynność podjęcia przez organ państwa na podstawie normy
zwyczajowej
Zwyczaje - powszechne nawyki określonego zachowania w określonych sytuacjach, które
wykształciły się w jakiejś grupie społecznej i nie są uznawane przez organy państwa za wiążące
Kompetencja prawotwórcza - przyznane przez akty normatywne najwyższej rangi upoważnienie
do stanowienia prawa
Stanowienie prawa - czynność konwencjonalna kompetentnego organu państwa, poprzez którą
organ żąda by aby normy prawne o ukształtowanej przez niego treści były realizowane
Współstanowienie prawa - akt stanowienia prawa jest dokonywany przez co najmniej dwa
podmioty, z których każdy jest wyposażony w kompetencje prawotwórcze
Umowa - jako fakt prawotwórczy jest czynnością co najmniej dwustronną poprzez którą strony
uczestniczące w umowie ustalają wiążące je normy generalne i abstrakcyjne, umowa jest
podstawowym źródłem stanowienia prawa w prawie międzynarodowym publicznym, umowy dzielą
się na dwustronne - bilateralne i wielostronne - multilateralne
Precedens prawotwórczy - organ państwa rozstrzyga określoną trudną sprawę mimo że w
obowiązującym systemie prawnym brak jest podstaw do rozstrzygnięcia lub te podstawy są
niedostatecznie określone
Ratio decidendi - norma generalna sformułowana przez organ państwa w procesie precedensu
prawotwórczego, która jest podstawą rozstrzygnięcia
Stare decisis - zasada związania precedensem, jeżeli ratio decidendi była podstawą rozstrzygnięcia
to powinna być postawą rozstrzygania wszystkich spraw podobnych
Pisane źródła prawa - stanowienie i umowa
Niepisane źródła prawa - prawo zwyczajowe i precedens prawotwórczy
Regulacje procesu prawotwórczego - kot jest upoważniony, zakres spraw, forma tworzenia
prawa, przebieg procesu prawodawczego, ogłaszanie ustanowionych aktów
System prawa zamknięty - gdy w danym państwie prawo może być tworzone jedynie w formach
wyznaczonych w konstytucji (aspekt przedmiotowy) lub jedynie przez podmioty, które konstytucja
do tego upoważnia (aspekt podmiotowy)
Proces prawodawczy = faza przygotowawcza + konwencjonalny akt stanowienia
Faza przygotowawcza - rozpoczyna się od podjęcia przez określony podmiot namysłu by
uregulować prawnie jakąś dziedzinę spraw, obejmuje przygotowanie projektu aktu normatywnego,
uzgodnienie go z różnymi podmiotami, jego krytyczną analizę i podjęcie decyzji o przedłożeniu
projektu organowi, który ma kompetencję do jego ustanowienia
Prawodawca faktyczny - ludzie uczestniczący w procesie przygotowania i stanowienia aktów
normatywnych oraz wywierających rzeczywisty wpływ na ukształtowanie treści tych aktów i nadanie
im określonego kształtu redakcyjnego
Prawodawca formalny - podmiot wyposażony w kompetencje prawodawcze - parlament, rząd,
minister - i dokonujący konwencjonalnego aktu stanowienia, zazwyczaj jedynie kontroluje
przedłożony mu projekt, czasem inicjuje prace nad projektem
Prawo inicjatywy ustawodawczej - kompetencja pewnych podmiotów do dokonania czynności
polegającej na przedłożeniu kompetentnemu organowi państwa projektu ustawy z takim skutkiem
prawnym, że organ ten jest zobowiązany do rozpatrzenia przedłożonego projektu i podjęcia decyzji
w sprawie jego ustanowienia lub odrzucenia
III Akty normatywne
Akt normatywny - zbiór przepisów prawnych odpowiednio uporządkowanych, wydanych przez
upoważniony podmiot wyrażających normy w zasadzie generalne i abstrakcyjne przy czym zbiór
opatrzony nazwą „ustawa” „dekret” „rozporządzenie” „zarządzenie”
Akt prawny - akt wyrażający normy generalne i abstrakcyjne jak i indywidualne i konkretne albo
jedynie taki akt, który zawiera normy konkretne i indywidualne
Przepis merytoryczny - norma prawna wyznaczająca czyjeś postępowanie, przepis ten musi być
zamieszczony w określonym kontekście, musi być opatrzony tytułem, musi zawierać przepis o swoim
wejściu w życie, jest opatrzony podpisem

Budowa aktu normatywnego:

- tytuł aktu
- Przepisy merytoryczne
- Przepisy o zmianie przepisów obowiązujących
- Przepisy przejściowe i dostosowujące
- Przepisy końcowe, na które składają się przepisy uchylające, przepisy o wejściu aktu
normatywnego w życie, przepisy o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego

3 konieczne elementy aktu normatywnego:

- tytuł aktu
- Przepisy merytoryczne
- Przepisy o wejściu w życie

Część artykułowana - przepisy prawne

Część nieartykułowana - tytuł aktu, preambuła - podstawa prawna i podpis
Tytuł - rodzaj aktu z twórcą aktu = prawodawca, data, treść
Preambuła - uroczysty wstęp, wyjaśnia motywy wydania danego aktu, formułuje podstawowe
wartości, jakie zamierza chronić przez wydanie tego aktu, zamieszcza się ją w konstytucjach, może
pojawić się inwokacja do Boga - inovcatio Dei tak jak w Konstytucji marcowej
Podstawa prawna - przepis upoważniający do unormowania określonej dziedziny spraw aktem
wykonawczym
Przepisy szczegółowe - przepisy merytoryczne, które w szczególny sposób regulują poszczególne
sprawy
Zmiana przepisów obowiązujących - zmiana treści lub brzmienia jakiegoś przepisu, ale też
dodanie do jakiegoś zbioru przepisów nowych lub uchylenie jakiegoś przepisu albo przepisów
Przepisy końcowe:
- przepisy uchylające - dokonuje się przez nie wyeliminowania jakichś przepisów czy całych
aktów normatywnych z systemu prawnego
- przepisy o wejściu aktu normatywnego w życie - polecenie od kiedy należy realizować normy
zawarte w danym akcie
- przepisy o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego - gdy prawodawca już w chwili
ustanowienia aktu decyduje do kiedy ma on obowiązywać

IV Rodzaje aktów normatywnych

Konstytucja - akt normatywny o najwyższej mocy prawnej i szczególnym zakresie regulacji,
uchwalany i zmieniany w specjalnej procedurze i zazwyczaj noszący specjalną nazwę - konstytucja,
ustawa zasadnicza, karta konstytucyjna, ustawa rządowa
Najwyższa moc prawna - w systemie nie ma aktów, które zawierałyby normy o mocy wyższej od
konstytucji
Proceduralna zgodność z konstytucją - akt normatywny może być elementem systemu jeśli
został wydany przez upoważniony podmiot i w wyznaczonej procedurze co określa konstytucja
(podstawy kompetencyjne)
Podstawy aksjologiczne - konstytucja formułuje wartości, na których ma się opierać cały system
prawny
Przedmiot regulacji - podstawy ustroju politycznego państwa, sposób ich powoływania, zakres
kompetencji i zadań, relacje między nimi, elementy ustroju ekonomicznego, pozycja jednostki w
państwie oraz procedura zmiany konstytucji
Ustawa konstytucyjna - ustawa mająca moc prawną równą konstytucji, która w zasadzie
obowiązuje obok konstytucji i która normuje jedynie niektóre sprawy należące tradycyjnie do zakresu
spraw normowanych przez konstytucję
Ustawa - akt uchwalany przez parlament w trybie ustawodawczym, której elementy określa
konstytucja, zajmujący pozycję bezpośrednio po konstytucji, mający nieograniczony przedmiotowo
zakres normowania (o ile jest zgodny z konstytucją)
Materia ustawowa - zakres spraw, które mogą być normowane jedynie konstytucją
Ustawy organiczne - mają szczególną moc prawną, wyższą od innych ustaw, są zmieniane w
specjalnie procedurze
Zasada wyłączności parlamentu - ustawy nie może stanowić żaden inny organ państwa, mogą
być wyjątki - uchwalanie ustawy w drodze referendum
Akt normatywny o mocy ustawy - akt wydawany przez władzę wykonawczą i regulujący sprawy,
które są zazwyczaj normowane ustawą
Akty wykonawcze - akty normatywne wydawane przez organy władzy wykonawczej na podstawie
upoważnienia udzielonego przez ustawę oraz w celu jej wykonania
Więź kompetencyjna - akt wykonawczy jest wydawany wyłącznie wtedy gdy ustawa do tego
upoważnia a więc na podstawie ustawy
Więź funkcjonalna - akt wykonawcy jest związany z treścią ustawy, służy do jej wykonania
Akty o charakterze umownym - układy zbiorowe pracy, porozumienia = akty, które powstają w
drodze porozumienia stron
Akty normatywne powszechnie obowiązujące - normy mogą być adresowane do każdego
podmiotu i mogą kształtować ich sytuacje prawne: Konstytucja, ustawy, rozporządzenia z mocą
ustawy, rozporządzenia, akty prawa miejscowego, układy zbiorowe pracy i inne porozumienia
Akty normatywne o charakterze wewnętrznym - akty, które nie są skierowane do obywateli,
ich organizacji czy osób prawnych, ich adresatami są wyłącznie jednostki organizacyjne
podporządkowane podmiotowi wydającemu danu akt
Powiązanie hierarchiczne - uporządkowanie aktów normatywnych powiązanych między sobą
kompetencyjnie, treściowo, derogacyjnie
Rozporządzenie - akt, który ma charakter wiążący we wszystkich państwach będących członkami
UE i jest w tych państwach bezpośrednio stosowane, są wydawane w „Dzienniku Urzędowym UE”
Dyrektywa - adresowana do państw członkowskich UE, adresat dyrektywy jest wskazywany w
przepisie końcowym, może nim być każde państwo członkowskie UE albo tylko niektóre z nich,
wymagają implementacji w prawie krajowym
Implementacja - wprowadzenie w prawie krajowym przez wydanie aktów normatywnych prawa
krajowego, uchylenia tego rodzaju aktów lub ich nowelizacji tak aby osiągnąć cel wyznaczony w
dyrektywie
Decyzje - akty stosowania prawa wspólnotowego - nie zawierają norm generalnych i abstrakcyjnych,
adresowanymi do indywidualnie wskazanego podmiotu, wydawane przez Radę UE i Europejski Bank
Centralny

V Obowiązywanie prawa
Obowiązywanie - norma obowiązuje w sensie prawnym, jest elementem danego systemu, jeżeli
została wprowadzona do systemu zgodnie z przyjętymi regułami i nie została zgodnie z regułami z
tego systemu wyeliminowana, początkiem obowiązywania jest dokonanie ostatniej z czynności
konwencjonalnych składających się na akt stanowienia prawa
Moment wejścia w życie - od tego momentu normy mają być realizowane przez każdego kogo
one dotyczą
Vacatio legis - okres od momentu ustanowienia albo ogłoszenia danych norm do ich wejścia w
życie, minimalna vacatio legis to 14 dni
Uchylenie - czynność konwencjonalna dokonywania przez upoważniony do tego podmiot i w
wyznaczonej procedurze, mocą której norma zostaje pozbawiona mocy obowiązującej przez jej
wyeliminowanie z systemu, uchylenie w tej samej formie co w jakiej ustanowiono akt normatywny -
ustawę uchyla się ustawą itd, może mieć charakter całkowity lub częściowy
Abrogacja - całkowite uchylenie aktu normatywnego bez ustanowienia w jego miejsce nowego aktu
Derogacja - rozumiana wąsko jako uchylenie tylko niektórych przepisów aktu normatywnego oraz
zastąpienie ich nowymi
Orzeczenie o niezgodności z Konstytucją - normy takie tracą moc obowiązującą - zostają
wyeliminowane z systemu prawa RP z dniem ogłoszenia orzeczenia TK o niezgodności

Reguły eliminowania norm z systemu prawa:

- akt normatywny traci moc obowiązującą przez uchylenie go przez ten sam podmiot, który go
ustanowił i w tej samej formie, w której nastąpiło stanowienie
- Akt normatywny traci moc obowiązującą przez uchylenie go przez podmiot inny niż ten, który
go ustanowił, ale wyposażony w kompetencje do uchylania aktów danego rodzaju
- Akt wykonawczy traci moc w następstwie uchylenia albo zmiany treści przepisu
upoważniającego na podstawie którego został wydany
- Akt normatywny traci moc obowiązującą z upływem czasu, na który został wydany a akt
wykonawczy do uchylonej ustawy przestaje obowiazywać z upływem czasu, na który nowa ustawa
zachowała go w mocy
- Akt normatywny traci moc obowiązującą w następstwie uznania go przez upoważniony
podmiot za akt niekonstytucyjny

Desuetudo - jeżeli norma przez dłuższy czas jest radykalnie nieefektywna a przy tym wytwarza się
powszechne przekonanie, że nie jest już normą wiążącą, oba te warunki muszą być spełnione łącznie,
mogą utracić moc obowiązującą normy, które mają charakter zwyczajowy
Norma retroaktywna - gdy norma nakazuje w przyszłości wiązać konsekwencje prawne ze
zdarzeniami, które rozegrały się w przeszłości to znaczy zanim norma weszła w życie
Lex retro agit - jeżeli norma wyznacza adresatowi obowiązek określonego zachowania na
przyszłość, ale zachowanie to jest związane ze zdarzeniami, stanami rzeczy czy zachowaniami, które
zaistniały zanim ta norma weszła w życie
Normy prawa wewnętrznego - normy stanowione, wiążące jedynie na określonym terytorium,
obowiązują każdego kto w danym czasie przebywa w granicach danego terytorium
Terytorium w aspekcie prawnym - obszar, który podlega zwierzchnictwu państwa jako przedmiot
władzy państwowej, którym to przedmiotem można dysponować
Terytorium w aspekcie geograficznym - wydzielona granicami państwa przestrzeń lądowa,
morska i powietrzna, w granicach której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny co do
osób, rzeczy i zdarzeń
Terytorium lądowe - powierzchnia ziemi i wnętrze ziemi, wody śródlądowe - rzeki, jeziora i inne,
słup powietrza nad przestrzenią lądową i morską
Przestrzeń morska - wody wewnętrzne i morze terytorialne - morskie wody przybrzeżne

VI Język prawa
Język prawny - język, w którym formułowane są ustawy, umowy międzynarodowe, rozporządzenia
i inne akty normatywne, można w nim wyróżnić język przepisów i język norma jako jednoznacznych
wypowiedzi wyinterpretowanych z przepisów prawnych
Język prawniczy - wypowiedzi o normach i przepisach prawnych
Zdania deontyczne - należące do języka prawniczego zdania stwierdzające, że ze względu na treść
określonej normy jakieś postępowanie jest określonym podmiotom w określonych okolicznościach
zakazane, nakazane albo nie jest ani zakazane ani nakazane
Przepis prawny - jednostka redakcyjna tekstu prawnego, będąca zdaniem w sensie gramatycznym,
zazwyczaj wyróżniona graficznie przez opatrzenie jej nazwą indywidualizującą, nazwy te składają się
z cyfr albo słów i cyfr
Kondensacja - w jednym przepisie mogą być zawarte elementy wielu norm postępowania albo
elementy wspólne wielu normom postępowania zamieszcza się w jednym przepisie części ogólnej
danego aktu
Rozczłonkowanie - norma nie jest wyrażona w jednym przepisie, ale poszczególne jej elementy
są zamieszczone w wielu przepisach prawnych, często znajdujących się w bliskim sąsiedztwie
Rozczłonkowanie syntaktyczne - określenie adresata, okoliczności czy nakazu albo zakazu
zachowania się zamieszczane są w różnych przepisach prawnych

Cechy języka tekstu prawnego:

- adekwatność - tekst, który wiernie, dokładnie wyraża zamysł prawodawcy
- prezycyjność
- elastyczność - tekst powinien uwzględniać różnorodność i zmienność sytuacji, które podlegają
unormowaniu
- komunikatywność - zrozumiałość, aspekt wyszukiwawczy i aspekt treściowy
- zwięzłość - gdy zawiera wszystkie te i zarazem tylko te wypowiedzi, które są niezbędne dla
odtworzenia z niego możliwie jednoznacznych norm postępowania
Definiowanie legalne - prawodawca podaje w akcie normatywnym znaczenie, które wybrał
spośród wielu znaczeń jakie dane słowo ma w języku etnicznym, są zazwyczaj formułowane w
ustawach - definicje ustawowe
Definicje równościowe klasyczne - zbudowane z definiendum, zwrotu łączącego i definiensa
(genus - rodzaj i różnica gatunkowa - differentia specifica)
Definicja równościowa nieklasyczna - w definiensie nie da się wyróżnić genus i różnicy gatunkowej,
ale wskazuje się w szczególności zakresy nazw, które w sumie dają zakres nazwy definiowanej

Środki do uzyskania elastyczności tekstu prawnego:

- nieostre zwroty językowe
- Klauzule generalne - zwrot odsyłający do jakiegoś systemu ocen lub do jakiegoś systemu
norm, innego jednak niż system norm prawnych, systemu zazwyczaj uzasadnionego aksjologicznie,
odsyłają pozasystemowo
- Określenie przez prawodawcę górnej lub dolnej granicy swobody postępowania

Środki do uzyskania komunikatywności tekstu prawnego:

- formułowanie tytułów aktów normatywnych adekwatnie do treści tych aktów
- Podział tekstu danego aktu na mniejsze części
- Konsekwentna konstrukcja każdego z osobna aktu normatywnego, określane rodzaje
przepisów są zamieszczane zawsze w tej samej kolejności
- Staranne formułowanie przepisów uchylających

Środki do uzyskania zwięzłości:

- Odesłania - przepis wskazuje na postanowienie zawarte w innym przepisie lub innych
przepisach, odesłanie wewnętrzne (do tego samego aktu), zewnętrzne - do innego aktu,
wewnątrzsystemowe - do polskiego systemu prawa, pozasystemowe - poza polskim systemem prawa
- używanie określonych spójników do budowania wyrażeń złożonych

Rodzaje przepisów prawnych ze względu na sposób wyznaczania zachowania:

- nakazujące - musi, jest zobowiązany, wyda, określi, ma obowiązek, powinien
- zakazujące - nie może, nie wolno, jest zabronione, jest zakazane
- zezwalające - może

Przepisy blankietowe - określają jedynie w jaki sposób mogą albo muszą zostać uregulowane
określone sprawy
Podział przepisów ze względu na okoliczności, w których norma znajduje zastosowanie:
- bezwzględnie wiążący - ius cogens - jego zastosowanie nie może być wyłączone ani
ograniczone decyzją zainteresowanych stron
- względnie wiążący - ius dispositivum - znajduje zastosowanie tylko wtedy gdy zainteresowane
strony nie uregulowały konsekwencji prawnych jakichś zachowań czy zdarzeń w sposób odmienny
- semiimperatywny - przepisy, których zadaniem jest wyznaczanie minimalnego zakresu
ochrony interesów jednej ze stron, zastosowanie takich przepisów może być ograniczone decyzją
stron jedynie wtedy gdy ich postanowienia są korzystniejsze dla strony objętej ochroną

VII Wykładnia przepisów prawa

Wykładnia = interpretacja tekstu prawnego = wykładnia prawa - zespół czynności intelektualnych,

które zmierzają do odtworzenia norm prawnych z przepisów prawnych, wykładnia może być
rozumiana jako proces interpretowania ale też rezultat tego procesu
Wykładnia subiektywna - odtworzenie intencji znaczeniowej prawodawcy, ustalenie jakie
znaczenie nadawał interpretowanemu tekstowi prawnemu jako twórca
Wykładnia obiektywna - przekonanie, że tekst odrywa się od swojego twórcy, ma znaczenie
obiektywne wyznaczone przez reguły językowe niezależnie od zamysłu prawodawcy
Wykładnia statyczna - tekst ma tylko jedno znaczenie
Wykładnia dynamiczna - tekst prawny może zmieniać swoje znaczenie
Wykładania merytoryczna - rezultat takiej wykładni może osiągać każdy, kto zna język, w którym
są napisane teksty prawne, zna reguły wykładni i potrafi je zastosować
Wykładania doktrynalna - wykładnia dokonywana przez autorytety naukowe
Wykładania formalna = legalna, oficjalna - dokonywana i uzyskiwana przez określone,
upoważnione do tego podmioty
Wykładnia autentyczna - dokonywana przez ten podmiot, który dane przepisy wydał
Wykładnia delegowana - dokonywana przez jakiś podmiot, któremu udzielono kompetencji do
interpretowania przepisów prawnych, a który nie jest twórcą tych przepisów, może mieć charakter -
ogólny co znaczy, że rezultat takiej wykładni wiąże każdego
- wiążący ograniczenie - akty wykładni mogą być wiążące jedynie dla organów państwa
określonego pionu
Wykładnia abstrakcyjna - dokonywany w oderwaniu od rozstrzygania jakiejś konkretnej sprawy
Wykładnia operatywna - wykładnia, której dokonuje każdy organ państwa w toku rozstrzygania
konkretnej sprawy

Fazy wykładni:
Wstępna faza wykładni - faza porządkująca - ustalenie, które przepisy prawne należy poddać
interpretacji
Tekst jednolity - sporządzony przez upoważniony do tego organ i urzędowo ogłoszony tekst aktu
normatywnego ze wszystkimi zmianami, jakie zostały wprowadzonego do tego tekstu przez
prawodawcę do momentu ogłoszenia jednolitego albo jakiegoś innego momentu który wskazuje
organ ogłaszający tekst jednolity
Teksty ujednolicone - teksty, w których naniesiono zmiany danego aktu normatywnego, ale
sporządzone przez podmioty, które nie są do tego upoważnione - profesjonalne wydawnictwa
prawnicze
Faza właściwa wykładni - odtworzenie z przepisów prawnych jednoznacznej normy postępowania,
kończy się uzyskaniem wypowiedzi normokształtnej - wypowiedzi, która zawiera wszystkie elementy
normy, następnie należy doprecyzować wypowiedź normokształtną by uzyskać jednoznacznie
adresata, okoliczności oraz wyznaczone mu postępowanie
Interpretatio cessant in clarins - interpretacja kończy się po uzyskaniu jasności
Dyrektywy wykładni - dyrektywy interpretacyjne, reguły wykładni - wypowiedzi wskazujące w jaki
sposób interpretator ma odtwarzać normy postępowania z przepisów prawnych
Dyrektywy - językowe i pozajęzykowe (funkcjonalne - celowościowe, teleologiczne)
Językowe dyrektywy wykładni - odtwarzając normy z przepisów prawnych należy odwoływać
się do reguł składniowych oraz reguł znaczeniowych języka w jakim są sformułowane teksty prawne:
- jeżeli przepisowi nadano formę zdania stwierdzającego, że ktoś coś czyni to należy przyjąć,
że taki przepis wyraża nakaz wydania, doręczenia, określania czegoś
- jeżeli przepisowi nadano formę zdania stwierdzającego, że ktoś coś czyni przy czym czynność
o której mowa ma charakter czynności konwencjonalnej, należy przyjąć, że przepis ten udziela
upoważnienia do dokonania czynności konwencjonalnej i wyraża zarazem nakaz aby z tego
upoważnienia czynić użytek
- jeżeli w przepisie mówi się o tym, że ktoś może dokonać czynności konwencjonalnej, należy
przyjąć, że przepis ten jedynie upoważnia do dokonania czynności konwencjonalnej
- jeżeli przepis głosi, że sprawca określonego czynu podlega karze, to należy przyjąć że wyraża
on zakaz dokonywania danego czynu oraz nakaz, by temu kto ów zakaz złamie, wymierzono karę
tego właśnie rodzaju, a więc wyraża fragmenty dwóch norm sankcjonującej i sankcjonowanej

Ustalanie znaczenia wyrażeń w wyrażeniach normokształtnych:

- jeżeli pojawia się definicja legalna to należy nadawać znaczenie wyrażone w definicji
- jeżeli interpretowany tekst prawny nie zawiera definicji legalnej należy przypisywać znaczenie
jakie ma ono w języku powszechnym
- w celu ustalenia znaczenia należy posłużyć się słownikiem języka polskiego
- jeżeli dane słowo ma w języku kilka znaczeń należy wybrać znaczenie wskazane jako pierwsze,
odrzuca się archaizmy i wulgaryzmy
- jeżeli dane słowo występuje kilka razy to należy konsekwentnie przyjąć zawsze to samo
znaczenie
- jeśli występują odmienne terminy to mają one odmienne znaczenia

Funkcjonalne dyrektywy wykładni - nakazują tak interpretować tekst, aby normy uzyskane w
procesie wykładni miały możliwie silne uzasadnienie aksjologiczne w ocenach, które przypisuje się
prawodawcy, odwołuje się nie do języka ale do wartości, które przypisuje się prawodawcy

Wykładnia z analogii - analogia legis - wykładnia stosowana aby usunąć niejasność w sytuacji
gdy nie wiemy czy chodzi jedynie o sytuacje wskazane w interpretowanym przepisie czy o taki i
podobne do nich, rozumowanie a simili, norma podmiotom takim jak A nakazuje w okolicznościach
takich jak W czynić czyny podobne do C

Argumentum a contrario - gdy nie ma podstaw by przyjąć, że istnieje podobieństwo jakichś

podmiotów, okoliczności lub czynów wyrażonych w normie, przyjmujemy że interpretowany przepis
wyraża normę, która wskazanym podmiotom A wyłącznie w okolicznościach W nakazuje czynić C

Interpretatio extensiva - wykładnia rozszerzająca, interpretowany przepis wyraża normę, która

ma szerszy zakres zastosowania lub unormowania niż ten, jaki ustaliliśmy w drodze wykładni
językowej

Interpretatio restricitva - wykładnia zwężająca, interpretowany przepis wyraża normę, która ma

węższy zakres zastosowania niż ten, jaki ustaliliśmy w drodze wykładni językowej
Interpretatio deklarativa - wykładnia dosłowna

Funkcje wykładni funkcjonalnej:

- wybór między dopuszczalnymi rezultatami wykładni językowej
- niezbędne uzupełnienie wykładni językowej
- korygowanie rezultatu wykładni językowej
- potwierdzenie wyników wykładni językowej
Exceptiones non sunt extendae - jeżeli jakiś przepis formułuje wyjątek od zasady, to nie należy
go interpretować rozszerzająco
Potestas non praesumitar - niedopuszczalne jest domniemywanie upoważnienia

Dyrektywy systemowe - nakazują interpretować tekst prawny aby odtworzone normy nie były
miedzy sobą niezgodne, aby tworzyły system spójny, reguły wykładni językowej nawiązują do
hierarchicznego uporządkowania aktów oraz zasad prawa

Założenia o racjonalności prawodawcy:

- założenie o językowej racjonalności prawodawcy - zna on doskonale język, w którym
formułuje przepisy prawne
- założenie o aksjologicznej racjonalności prawodawcy - kieruje się on określonym systemem
wartości

VIII Wnioskowania prawnicze

Reguły inferencyjne - reguły wnioskowania, na podstawie których z norm wywnioskowuje się
normy
Wnioskowania prawnicze - wnioskowania z norm o normach, proces myślowy, który polega na
tym, że ktoś przyjmując pewne zdanie czy zdania za prawdziwe za przesłanki wyrabia sobie na tej
podstawie wniosek - przeświadczenie o prawdziwości innego zdania czy zdań

Wnioskowania oparte na wynikaniu normy z normy:

Wynikanie normy z normy - nie można zrealizować normy N1 jeżeli nie zrealizuje się normy N2
przy czym owa niemożność zrealizowania opiera się na związku logicznym między treścią normy N1
a treścią normy N2 lub na związku przyczynowym
Norma N2 wynika logicznie z normy N1 - jeżeli zakres zastosowania normy N1 obejmuje zakres
zastosowania normy N2
Wnioskowania na instrumentalnym wynikaniu norm - opierają się na założeniu, że między
zachowaniem adresata normy a wyznaczonym przez normę stanem rzeczy, który on ma zrealizować
występują związki przyczynowe
Dyrektywa instrumentalnego nakazu - głosi, że skoro obowiązuje norma ustanowiona w formie
przepisów prawnych i nakazująca adresatowi A zrealizować określony stan rzeczy C (norma-
przesłanka), to należy przyjąć, że obowiązuje również norma, która adresatowi A nakazuje czynić
wszystko, co jest warunkiem koniecznym dla zrealizowania stanu rzeczy C (norma konsekwencja)
Dyrektywa instrumentalnego zakazu - skoro obowiązuje norma ustanowiona w formie
przepisów nakazująca jakiemuś podmiotowi A zrealizować stan rzeczy C (norma przesłanka) to
należy przyjąć, że obowiązuje też norma, która podmiotowi A zakazuje czynić cokolwiek, co jest
warunkiem wystarczającym do niezrealizowania stanu rzeczy C (norma-konsekwencja)
Aksjologiczne uzasadnienie norm prawnych - gdy jakaś norma-konsekwencja, która znajduje
uzasadnienie aksjologiczne
Analogia iuris - normę-konsekwencję przyjmuje się za obowiązującą ze względu na jej wspólne z
normami-przesłankami uzasadnienie aksjologiczne
Argumentum a minori ad maius - skoro uznajemy za obowiązującą normę N1 która zakazuje
naruszać jakieś dobro w stopniu mniejszym i uważamy, że zakaz ten jest uzasadniony ocenami
przypisywanymi prawodawcy i zakładamy, że prawodawca jest aksjologicznie konsekwentny, to
należy przyjąć, że do systemu należy także norma-konsekwencja, która zakazuje naruszać to dobro
w stopniu większym
Argumentum a maiori ad minus- skoro uznajemy za obowiązującą normę, która adresatowi A
wyznacza obowiązki uciążliwe, w szczególności nakazuje mu zrealizowanie jakiegoś stanu rzeczy C
wymagającego większego wysiłku, to zakładając konsekwentność prawodawcy należy przyjąć, że
obowiązuje norma wyznaczająca adresatowi A obowiązki mniej uciążliwe, w szczególności nakazuje
mu zrealizowanie stanu rzeczy C mniejszym nakładem sił

IX System prawa
System prawa - uporządkowany zbiór norm prawnych:
- Common law i civil law - pod względem tradycji
- Prawo krajowe, prawo międzynarodowe i prawo UE - pod względem podmiotów tworzących prawo
i podmiotów, do których są adresowane normy prawne
Civil law - podstawowym faktem prawotwórczym jest stanowienie prawa np. Ustawy uchwalane
przez władzę ustawodawczą - parlament, zasada prymatu ustawy, rozdział procesów tworzenia i
stosowania prawa, wyrasta z tradycji prawa rzymskiego
Common law - faktem prawotwórczym są precedensy prawotwórcze, tworzą je przede wszystkim
sądy, sądy stosują i tworzą prawo, wywodzi się z prawa zwyczajowego, również przyjmuje się zasadę
prymatu ustawy
Prawo krajowe - normy tworzone przez prawodawcę krajowego lub kształtujące się w ramach
społeczności państwowej i obowiązujące jedynie na terytorium danego państwa
Prawo międzynarodowe - powstaje w rezultacie zawierania przez państwa umów
międzynarodowych, powstają także w procesie stanowienia przez organizacje międzynarodowe
Prawo UE - prawo unijne, europejskie, 3 filary na mocy traktatu w Maastricht z 1992 r.: 1 -
współpraca gospodarcza oparta na wspólnotach, 2 - wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa,
3 - współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych
Prawo pierwotne UE - traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie, traktaty ustanawiające UE
i traktaty rewizyjne: Jednolity Akt Europejski, Traktat z Maastricht, Traktat z Amsterdamu, Traktat z
Nicei; traktaty o przystąpieniu do UE nowych państw, protokoły załączone do traktatów i ogólne
zasady prawa wspólnotowego
Prawo wtórne - pochodne, prawo stanowione w UE przez jej instytucje, w formie rozporządzeń,
dyrektyw i decyzji, ustaw europejskich, europejskich ustaw ramowych i rozporządzeń europejskich
Acquis communautaire - dorobek wspólnotowy, dotychczasowe prawo UE, orzecznictwo sądowe,
normy zwyczajowe, wartości tkwiące u podstaw UE
Formalne cechy systemu prawa - spójność i zupełność
Zupełny system prawa - system, w którym nie występują luki: luki aksjologiczne, luki tetyczne
=konstrukcyjne
Luka aksjologiczna - gdy jakieś zachowanie nie jest przez normy danego systemu uregulowane,
chociaż ktoś jest przekonany, kierując się swoim systemem wartości iż zachowanie to powinno być
przez normy nakazane lub zakazane
Luka tetyczna - gdy normy jakiegoś systemu przewidują dokonanie jakichś czynności
konwencjonalnych, ale w tym systemie brak reguł wskazujących jak ważnie dokonać owych
czynności czy też reguły takie są nie dość precyzyjne
Spójny system norm - taki, w którym nie występują normy ze sobą niezgodne (sprzeczne) i normy
systemu są ze sobą powiązane rozmaitymi więziami
Normy sprzeczne - dwie normy, z których jedna w określonych okolicznościach nakazuje
adresatowi czynić to co druga norma mu w tych samych okolicznościach zakazuje
Normy przeciwne - takie dwie lub więcej norm które mając częściowo albo całkowicie wspólny
zakres zastosowania, nakazują adresatowi takie czyny, których nie da się zarazem spełnić
Normy niezgodne prakseologicznie - normy, które da się wszystkie realizować, ale realizowanie
jednej z nich niweczy częściowo albo całkowicie skutki zrealizowania innej normy czy innych norm
Więzi kompetencyjne = dynamiczne - wyrażają się w tym, że jedne normy powstają na
podstawie norm, które jakiemuś podmiotowi udzieliły kompetencji do ich ustanowienia
Delegacja ustawodawcza - delegowanie przez parlament kompetencji do stanowienia ustaw na
inne podmioty, niedopuszczalna
Subdelegacja - upoważnienie dla jakiegoś organu z mocy ustawy do wydawania w jakiejś dziedzinie
aktów wykonawczych
Uporządkowanie hierarchiczne norm - uporządkowanie pionowe, uporządkowanie norm ze
względu na więzi kompetencyjne
Recepcja prawa - przejęcie norm prawnych z jednego systemu do drugiego
Zmiana rewolucyjna - gdy tworzy się jakiś zespół norm, które nie mają ani kompetencyjnego ani
treściowego oparcia w obowiązującej konstytucji, ale które są faktycznym przejawem władzy jakiejś
grupy politycznej
Więź treściowa - wyraża się w tym, że normy, które należą do danego systemu znajdują
uzasadnienie aksjologiczne w uporządkowanym systemie wartości
Zasady prawa - wiążące prawnie normy, a więc normy, które są elementami danego systemu, ale
które zajmują w tym systemie pozycję nadrzędną względem innych norm i którym wyznacza się w
tym systemie szczególne role, zasady prawa są więc normami szczególnego rodzaju

Funkcje zasad prawa:

- wyznaczają kierunki tworzenia prawa
- Wskazują kierunki interpretacji przepisów prawnych
- Wyznaczają w jaki sposób wykorzystać zakres swobody pozostawiony organowi stosującemu
prawo

Uporządkowanie poziome - uporządkowanie norm systemu prawa według kryteriów treściowych

Prawo publiczne - wg Ulpiana prawo odnoszące się do państwa rzymskiego i chroniące jego
interesów
Prawo prywatne - wg Ulpiana prawo chroniące interesy jednostek
Prawo materialne - normy, które w sposób pierwotny wyznaczają sytuacje prawne różnych
podmiotów to znaczy wyznaczają obowiązki lub ze względu na te normy powstają różnego rodzaju
uprawnienia i upoważnienia
Prawo formalne - procesowe, normy, które kształtują określone instytucje takie jak sąd, sposób
ich powoływania i zasady funkcjonowania oraz sposób postępowania, prawo procesowego ma
charakter służebny wobec materialnego
Gałęzie prawa - systematyzowanie norm systemu prawa w podzbiory

Kryteria podziału na gałęzie prawa:

- przedmiot unormowania = dziedzina spraw poddawanych unormowaniu
- Przyjęta przez prawodawca metoda unormowania
- Podmioty, które są adresatami danych norm

Metoda cywilistyczna - kształtując sytuacje prawne podmiotów wychodzi się z założenia, że jeden
podmiot nie występuje w stosunku podległości do drugiego, podmioty są równorzędne - jeden nie
może jednostronnym aktem ukształtować sytuacji drugiego, prawo dostarcza podmiotom
instrumentów prawnych do układania swoich spraw wg własnej woli

Administracyjna metoda regulacji - posługiwanie się przez jeden podmiot w stosunku do innego
podmiotu decyzją o charakterze władczym - poleceniem służbowym czy decyzją administracyjną
Metoda karna - karnistyczna, polega na tym, że prawodawca posługuje się nakazami i zakazami
określonych zachowań, grożąc adresatom stanowionych norm wyrządzeniem określonego zła
(sankcji) polegającego na wymierzeniu i wykonaniu kary, gdyby tych zakazów czy nakazów nie
zrealizowali, wyznaczanie obowiązków oraz określanie form, w jakich ma być egzekwowane ich
naruszanie

Prawo konstytucyjne - zespół norm, które regulują ustrój polityczny państwa oraz podstawy jego
ustroju ekonomicznego, określają formy sprawowania władzy państwowej, strukturę organów
państwa, ich zadania i kompetencje a także relacje z innymi organami, normy wyznaczają status
jednostki w państwie, wyznaczają zasady wyborów do organów państwa

Prawo administracyjne - zespół norm, które regulują władcze działania organów państwa w
stosunku do obywateli, ale także innych podmiotów, w tym innych organów państwa, działania te
dotyczą wielu różnych dziedzin życia
Prawo cywilne - normy prawne regulujące stosunki majątkowe między podmiotami prawa między
osobami prawnymi i osobami fizycznymi, regulują stosunki własności, z umowy najmu, dzierżawy,
ubezpieczenia czy sprzedaży, chroni także dobra niemajątkowe - zdrowie, cześć, nazwisko, twórczość
artystyczna, naukowa czy wynalazcza
Prawo rodzinne - normy, które regulują zawarcie i ustanie małżeństwa, prawa i obowiązki
małżonków, prawa i obowiązki członków rodziny, stosunki między rodzicami i dziećmi, władza
rodzicielska, opieka nad ubezwłasnowolnionymi, sprawy kurateli

Prawo handlowe - reguluje tworzenie, organizację, rozwiązywanie i funkcjonowanie spółek

handlowych

Prawo pracy - Kodeks pracy, nawiązanie i ustanie stosunku pracy między pracodawcą a
pracownikami, ich obowiązki i uprawnienia, świadczenia na rzecz pracownika, w tym też świadczenia
na wypadek osiągnięcia wieku emerytalnego lub niezdolności do pracy

Prawo finansowe - zespół norm prawnych, które regulują publiczną działalność finansową, w
szczególności gromadzenie i rozdzielanie zasobów pieniężnych przez państwo i samorząd terytorialny
oraz organizację i sposób funkcjonowania instytucji za pomocą których rozdziela się i gromadzi
zasoby pieniężne

Instytucja prawna - zespół norm powiązanych z sobą funkcjonalnie, a regulujących powstanie,

trwanie, ustanie jakiegoś typowego stosunku prawnego - instytucja małżeństwa, własności,
ograniczonych praw rzeczowych, zastawu, hipoteki

Kodyfikacja - działanie ustawodawcy zmierzającego do tego, by w formie jednej ustawy ująć

wszystkie normy składające się na daną gałąź prawną

Kodeks - ustawa, która w sposób wyczerpujący, oparty na spójnym systemie zasad, normuje jakąś
rozległą, wyodrębniona dziedzinę stosunków społecznych

Inkorporacja - ułożenie i opublikowanie usystematyzowanego zbioru obowiązujących przepisów

prawnych, może mieć charakter zbioru urzędowego lub prywatnego

Unifikacja prawa - ujednolicenie obowiązującego prawa, polegające na tym, że w miejsce

odrębnych przepisów obowiązujących na poszczególnych częściach terytorium państwa wprowadza
się przepisy jednolite dla całego terytorium

X Realizowanie i przestrzeganie prawa

Podmiot realizuje normę - jeżeli znalazł się w okolicznościach wyznaczonych przez nią
okolicznościach, postępuje w sposób nakazany przez tę normę albo powstrzymuje się od zachowań
przez nią zakazanych
Podmiot przestrzega normę - przestrzega normy ten, kto świadomie ją realizuje, wie, że
obowiązuje norma o takiej a nie innej treści lub nawet pod jej wpływem modyfikuje swoje
postępowanie
Dezaprobata normy - gdy prawodawca stanowiąc daną normę narusza czyjeś przekonania
moralne lub religijne, prowadzi to do nieprzestrzegania normy, nieposłuszeństwa obywatelskiego
Sankcja - dolegliwość przewidziana za niezrealizowanie jakiejś normy, zło przewidziane za jej
niezrealizowanie
Sytuacja przymusowa - gdy ktoś znajduje się w sytuacji wymagającej wyboru jednego z
zachowań, przy czym każde z nich ma złe, niekorzystne następstwa, stoi przed wyborem mniejszego
zła
Przemoc - użycie siły fizycznej w celu zmuszenia kogoś do określonego postępowania
Sankcja skupiona - sankcja wymierzona w sposób zorganizowany przez określone, powołane do
tego instytucje np sąd
Sankcja rozsiana - sankcja polegająca na spontanicznych reakcjach ludzi z pewnego środowiska
na przekroczenie normy i przejawia się w dezaprobacie, bojkot, potępienie w skrajnych przypadkach
agresja
Sankcja karna - zło wyrządzone przez państwo temu kto dopuszcza się przestępstwa, polega na
pozbawieniu osoby odpowiedzialnej za popełnienie przestępstwa dóbr osobistych lub dóbr
majątkowych - życia, wolności, majątku, albo na umniejszeniu tych dóbr
Sankcja egzekucji - gdy adresat normy indywidualnej nie spełnia dobrowolnie ciążącego na nim
obowiązku i upoważnione organy państwa doprowadzają do wykonania tego obowiązku w ten
sposób, że czynią to w imieniu zobowiązanego i na jego koszt
Sankcja nieważności - wiąże się ona z nieprzestrzeganiem reguł dokonywania czynności
konwencjonalnych i polega na tym, że czynność zdziałana niezgodnie z tymi regułami powoduje, że
będzie „czynnością nieważną”, nie wywoła oczekiwanych skutków prawnych
Warunki efektywności sankcji:
- sankcja grożąca za przekroczenie normy musi być odpowiednio dotkliwa
- Musi istnieć duże prawdopodobieństwo jej zrealizowania
- Społeczne okoliczności - musi pojawić się dezaprobatą środowiska by z sankcją
zinstytucjonalizowaną łączyła się sankcja rozsiana

Konformizm - skłonność by swoje przystosowanie przystosowywać do tego jak w danej sytuacji

uważają za właściwe postępować ludzie z grupy społecznej, z którą ktoś chce się identyfikować
Oportunizm - skłonność do podporządkowywania się obowiązującym normom ze względu na
oczekiwane uzyskanie nagrody lub z obawy na grożące konsekwencje
Legalizm - postawa gotowości dawania posłuchu obowiązującym normom z tego względu, że są to
normy prawne, niezależnie od treści tych norm
Legalizm krytyczny - przejawia się w gotowości dawania posłuchu z zastrzeżeniem, że przewiduje
ono instytucje legalnego dokonywania zmian w systemie obowiązujących norm

XI Znajomość prawa
Publikacja aktu normatywnego - podanie tego aktu do wiadomości ogółu adresatów i innych
podmiotów zainteresowanych, bez względu na to jaki podmiot to czyni i bez względu na to w jakiej
następuje to formie
Ogłoszenie aktu normatywnego - urzędowe podanie treści aktu normatywnego do wiadomości
publicznej dokonane przez upoważniony do tego podmiot oraz w formie przewidzianej przez
obowiązujące przepisy prawne, jest to złożona czynność konwencjonalna o szczególnej doniosłości
społecznej
Autentyczność tekstu ogłoszonego - wszelkie informacje o prawie uzyskane przez
zainteresowane podmioty w jakikolwiek inny sposób muszą być w razie wątpliwości porównywane z
tekstem ogłoszonego aktu normatywnego
Warunki znajomości prawa:
- dostępność
- odpowiednio długa vacatio legis
- przejrzysta konstrukcja aktów normatywnych
- Komunikatywne formułowanie aktów prawnych

3 rodzaje informacji o prawie niezbędne dla obywatela:

- podstawowe informacje o prawie obowiązującym
- informacje o prawie związane z pełnieniem przez kogoś określonej roli społecznej
- informacje akcydentalne - potrzebne członkom społeczeństwa zależnie od spraw, z którymi
mają do czynienia

Ignorantia iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi

Ignorantia iuris neminem excusat - nieznajomość prawa nie usprawiedliwia

XII Stosowanie prawa

Stosowanie prawa - czynność konwencjonalna organu państwa albo podmiotu który spełnia
podobną rolę, przez którą organ ten rozstrzyga jakąś sprawę indywidualną i konkretną czyniąc to na
podstawie obowiązującej normy prawnej
Organ państwa - osoba, która według obowiązującego prawa podejmuje działania władcze
uważane za działanie państwa

Etapy procesu stosowania prawa:

- ustalenie podstawy prawnej rozstrzygnięcia
- Ustalenie stanu faktycznego
- Dokonanie subsumpcji
- Wydanie dezycję finalnej i jej uzasadnienie

Ustalenie podstawy prawnej - wskazanie normy prawnej, którą należy zastosować dla
rozstrzygnięcia danego przypadku, wymaga znalezienia odpowiednich przepisów prawnych,
ustalenia czy są aktualne i dokonania ich wykładni aby uzyskać obowiązującą normę prawną

Ustalenie stanu faktycznego - polega na określeniu czy nastąpiło pewne wydarzenie, jaki był
jego przebieg i jakie osoby były w to zdarzenie uwikłane

Subsumpcja - podciągnięcie ustalonego stanu faktycznego pod określoną normę, organ stosujący
prawo stwierdza, iż ustalony przez niego stan faktyczny jest szczególnym przypadkiem, który należy
do zakresu zastosowania pewnej normy = ustalenie czy dany przypadek jest jednym z tych, do
których odnosi się norma prawna

Decyzja finalna - akt stosowania prawa, ustanowienie normy indywidualnej i konkretnej

Uzasadnienie - spełnienie wymogu formalnego, ukazanie kolejnych kroków rozumowania organu

rozstrzygającego, usprawiedliwienie dla przyjętej konkluzji

Koncepcja Monteskiusza - sędzia ma być tylko ustami ustawy, nic nie może przydać ani ująć jej
surowości

Koncepcja sylogistyczna - proces stosowania prawa ma mieć charakter wyłącznie mechaniczny,

z przyjętych przesłanek, z których jedna jest generalną i abstrakcyjną normą prawną a druga jest
zdaniem stwierdzającym określone fakty, beznamiętny sędzia wysnuwa logiczny wniosek, będący
rozstrzygnięciem sprawy

Luz decyzyjny - zakres swobody podejmowania decyzji w procesie stosowania prawa

Luz jawny - gdy prawodawca formułuje przepisy prawne rozmyślnie pozostawia podmiotom
stosującym prawo pewną swobodę co do treści decyzji, jaką mają podjąć
- wyznaczenie granic, w jakich może być podjęta decyzja
- klauzule generalne
- zwroty niedookreślone

Luzy utajone - powstają dla organu stosującego prawo z tego względu, że teksty prawne są pisane
w językach etnicznych, a te nie pozwalają na ogół na formułowanie wypowiedzi jednoznacznych, że
reguły wykładni nie są w pełni skatalogowane i jednoznaczne, a nawet bywają sporne, proces
stosowania prawa opiera się na przesłankach nie tylko intelektualnych ale też ocennych

Sądowy typ stosowania prawa:

- treść decyzji finalnej jest stosunkowo ściśle wyznaczona przez normy prawa materialnego
- Podmiot stosującym prawo jest sąd wyposażony w przymiot niezawisłości
- Podmiot stosujący prawo nie jest zainteresowany treścią decyzji finalnej
Kierowniczy typ stosowania prawa:
- treść decyzji finalnej jest tylko w ogólnym zarysie wyznaczona przez normy prawa
materialnego będące podstawą prawną rozstrzygnięcia
- Podmiotem stosującym prawo jest zazwyczaj organ administracji lub quasi-organ
administracyjny, zazwyczaj nie jest to organ niezależny, podporządkowany organowi hierarchicznie
wyższemu
- Podmiot stosujący prawo jest zainteresowany treścią podejmowanej decyzji

XIII Ustalanie faktów w procesie powstawania prawa

Dowód - zespół określonych czynności, które przeprowadza organ stosujący prawo w celu
ustalenia faktów
Dowodzenie - rozumowanie polegające na tym, że dla zdań uznanych przez nas za wątpliwe
szukamy racji wśród zdań uznanych uprzednio za prawdziwe by z prawdziwości owej racji
wnioskować o prawdziwości dowodzonego zdania
Ustalenie faktów - uznanie za prawdziwe zdań, które głoszą że tak a tak jest albo tak a tak było

Różnice między poznanie naukowym a poznaniem w procesie stosowania prawa:

- ustalenie faktów ma charakter oficjalny, autorytatywnie stwierdza się, że tak a tak jest czy
tak a tak było, poznanie w nauce ma charakter jedynie poznawczy
- Aby ustalić fakty trzeba mieć upoważnienie przyznane przez normy systemu
- Ustala się nie wszystkie fakty, ale tylko te potrzebne do rozstrzygnięcia rozważanej sprawy
- Ustalenie faktów musi się odbywać w sposób wyznaczony przez przepisy procedury
- Organ stosujący prawo jest obowiązany rozstrzygać każdą sprawę ostatecznie
- Rozstrzygnięcia finalne są prawomocne formalnie, są w zasadzie niepodważalne,
prawomocność materialna - niedopuszczalne by w tej samej sprawie drugi raz toczyło się
postępowanie

Zasada prawdy materialnej - rozstrzygnięcia podejmowane w procesie stosowania prawa

powinny opierać się na ustaleniach faktycznych, które są zgodne z rzeczywistością

Zakaz dowodowy - zakaz przeprowadzenia dowodu z zeznań obrońcy co do faktów, o których

dowiedział się prowadzą sprawę czy udzielając porady prawnej, a także z zeznań duchownego co do
faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi

Rozkład ciężaru dowodu - materialny i formalny

- formalny - gdy wskazuje się na podmioty, które powinny przejąć inicjatywę w zbieraniu
informacji oraz wykazywać prawdziwość pewnych twierdzeń
- materialnoprawny - gdy określa się kto ponosi ujemne konsekwencje tego, że nie wykazano
w postępowaniu iż miały czy mają miejsce jakieś fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, in dubio
pro reo - w razie wątpliwości należy orzekać na korzyść oskarżonego czy pozwanego

Domniemanie prawne - praesumptio iuris - szczególnego rodzaju reguła dotycząca wiążącego

ustalania faktów, sformułowaną w przepisie prawnym, adresowana do organu stosującego prawo
Domniemane formalne - reguła nakazuje uznawać za istniejący jakiś stan faktyczny istotny z
prawnego punktu widzenia dopóki nie zostanie wykazane czy miał czy ma miejsce jakiś stan
przeciwny
Domniemane materialne - reguła nakazuje uznawać jakiś fakt B, jeżeli w postępowaniu został
należycie ustalony fakt A
Domniemanie obalalne - domniemanie dopuszczające dowód przeciw domniemaniu, praesumptio
iuris tantum
Domniemanie nieobalalne - nie dopuszczające dowodu przeciw domniemaniu, praesumptio iuris
ac de iure
Domniemanie faktyczne - wnioskowanie, w którym na podstawie tego, że ustalono jakieś fakty,
wnioskuje się że miały miejsce albo mają miejsce jakieś inne fakty
Świadek - osoba, która ma jakąkolwiek wiadomość o faktach istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy
na przykład o przebiegu określonych zdarzeń czy o osobach uwikłanych w pewne zdarzenie
Wiarygodny informator - osoba, która ma należycie uzasadnioną wiedzę o faktach i która chce
nas rzetelnie o nich poinformować
Oględziny - bezpośrednie zbadanie miejsca czyli wizja lokalna, przeszukanie - rewizja
Zasada legalnej oceny dowodów - dowody mają taką wartość w ustalaniu faktów, jaką wyznacza
im prawo, normy prawne określają jakie warunki muszą być spełnione aby można było dany fakt
uznać za ustalony
Zasada swobodnej oceny dowodów - organy stosujące prawo rozważając wartość
zgromadzonych dowodów kierują się swoim przekonaniem, nieskrępowanym ustawowymi regułami
Postępowanie kontradyktoryjne - proces toczy się w formie sporu stron przed bezstronnym
sądem, a obie strony mają jednakowe prawo by walczyć o korzystne dla siebie rozstrzygnięcie
Postępowanie inkwizycyjne - postępowanie jest prowadzone z urzędu przez sąd, to do niego
należy badanie sprawy

XIV Podmioty prawa

Podmiot prawa - osoba lub odpowiednio zorganizowana grupa osób, która może być nosicielem
różnego rodzaju praw i obowiązków, o podmiotowości przesądza system prawa, inaczej podmiotem
prawa jest ten, kto może mieć prawa i obowiązki
Zdolność prawna - zdolność do tego, by być nosicielem praw i obowiązków, ma ją każdy człowiek
od momentu urodzenia, nasciturus - warunkowa zdolność prawna
Zdolność do czynności prawnych - zdolność danej osoby do dokonywania czynności
konwencjonalnych, przez które można nabyć lub utracić określone prawa i obowiązki, nie przysługuje
od urodzenia i można ją utracić za życia
Pełna zdolność do czynności prawnych - osoby, które ukończyły 18 lat i nie są
ubezwłasnowolnione, mogą dokonywać wszelkich dopuszczalnych przez prawo czynności
konwencjonalnych
Ograniczona zdolność do czynności prawnych - osoby w wieku 13-18 lat oraz osoby
ubezwłasnowolnione częściowo
Brak zdolności do czynności prawnych - osoby, które nie ukończyły 13 lat oraz osoby
ubezwłasnowolnione całkowicie
Osoba prawna - jednostka organizacyjna konstruowana przez normy prawne na wzór osób
fizycznych i wyposażone przez normy prawne na wzór osób fizycznych i wyposażone przez te normy
w zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych

Rodzaje osób prawnych:

- działalność gospodarcza
- cele społeczne
- typu korporacyjnego - powstają w wyniku zorganizowania się ludzi zmierzających do
osiągania określonych celów
- typu fundacyjnego - zakładane przez założyciela i to on wyposaża osobę prawną w jej
majątek, określa cele i strukturę organizacyjną oraz sposób działania
- państwowe osoby prawne - Skarb Państwa, banki i przedsiębiorstwa państwowe
- komunalne osoby prawne - gminy i przedsiębiorstwa komunalne powiązane z gminą
- prywatne osoby prawne

3 tryby powstawania osób prawnych:

- erekcyjny - jest powoływana aktem władzy państwowej, który kreuje daną osobę prawną,
zyskują zdolność prawną z mocy samego prawa, uniwersytety
- koncesyjny - osoba prawna powstaje z inicjatywy założycieli pod warunkiem uzyskania
- rejestracyjny - jednostka organizacyjna uzyskuje zdolność prawną z chwilą wpisania jej do
rejestru osób prawnych prowadzonego przez organ państwa

XV Sytuacje wyznaczane przez normy prawne

Sytuacje prawne - powstają dla adresatów norm lub dla podmiotów, które nie są adresatami norm
Recypient zachowania normy prawnej - osoby te nie są adresatami norm, ale zachowanie
adresata jest nakierowane na tą osobę
Podstawowa sytuacja prawna - sytuacja polegająca na tym, że jakieś zachowanie jest mu
nakazane, zakazane czy też jest dla niego dozwolone, fakultatywne czy indyferentne
Pochodna sytuacja prawna - takie, które powstają dla jakiegoś podmiotu ze względu na
obowiązki adresata normy zachowania się skierowanego właśnie ku sprawom tego podmiotu,
uprawnienia i kompetencje jakiegoś podmiotu
Obowiązek - zachowanie jakiemuś podmiotowi zakazane albo nakazane przez daną normę
Obowiązek formalny - wyznacza obowiązek zrealizowania jakiejś prostej czynności
Obowiązki materialne - zrealizowanie polega na tym, że swoim postępowaniem adresat normy
doprowadza do powstania lub utrzymania wyznaczonego w normie stanu rzeczy
Czyn dozwolony - czyn, który nie jest danemu podmiotowi przez określoną normę zakazany
Czyn fakultatywny - czyn, który nie jest danemu podmiotowi przez określoną normę nakazany
Czyn indyferentny - czyn, który czyn określonego podmiotu, który ze względu na normy jest
zarazem dozwolony i fakultatywny
Wolność dwustronna - sytuacja wolności danego czynu i powstrzymywania się od jego
zrealizowania
Wolność jednostronna - czyn dozwolony
Czyn obojętny = czyn indyferentny, obowiązujące normy nie wiążą żadnych konsekwencji
Świadczenia - działanie na rzecz podmiotu B lub powstrzymanie się od jakiegoś działania
Uprawnienie podmiotu B - to sytuacja prawna, która polega na tym, że jakiemuś podmiotowi A
nakazane jest wykonać na rzecz podmiotu B odpowiednie świadczenie
Wolność prawnie chroniona podmiotu B - podmiotom nie-B zakazane jest wykonywanie działań
ingerujących w jakąś sferę podmiotu B
Kompetencja - podmiot B do dokonywania czynności konwencjonalnych danego rodzaju nazywa
się sytuację prawna polegającą na tym, że jeżeli podmiot B dokona danej czynności konwencjonalnej,
to inne podmioty będą miały obowiązek na tę czynność zareagować
Złożone sytuacje prawne - połączenie sytuacji prostej i pochodnej
Prawo przedmiotowe - prawo ujmowane zbiór norm
Prawo w sensie podmiotowym - prawo jakiejś osoby czy prawo obywatela do udziału w
głosowaniu, prawo jako sytuacja prawna danego podmiotu
Przywilej - obowiązujące normy nakazują na rzecz uprzywilejowanego świadczyć więcej niż na
rzecz innych lub zwalniają go z pewnych obowiązków czy świadczeń
Immunitet - gdy podmiot B jest zwolniony od podlegania kompetencji podmiotowi A
Roszczenie - uprawnienie, które jest już wymagalne, albo złożona sytuacja podmiotu B
polegającym na tym, że podmiot B ma uprawnienie ale obowiązany do świadczenia na jego rzecz
podmiot A świadczenia tego dobrowolnie nie spełnia i wtedy dla B aktualizuje się kompetencja aby
domagać się od organów państwowych działań interwencyjnych wobec A
Doktryna praw człowieka - poglądy na treść praw człowieka, na to co jest ich źródłem i jakie
czyny są czy powinny być metody ich zagwarantowania
Źródłem praw człowieka jest jego przyrodzona i niezbywalna godność
Wolności człowieka - sytuacje powstające w następstwie skierowanych do organów władzy
publicznej zakazów ingerowania w pewne dziedziny aktywności obywateli oraz nakazów udzielania
obywatelom ochrony gdyby ich wolność została naruszona lub zagrożona
Prawa polityczne - prawa I generacji, zagwarantowanie jednostce uczestniczenia w życiu
społecznym i politycznym
Prawa II generacji - prawa socjalne, ekonomiczne i kulturalne, gwarancja pracy i bezpieczeństwa
socjalnego, uprawnienia, gdzie podmiotem zobowiązanym do świadczenia jest państwo, a
recypientem - obywatele
Równość wobec prawa - postulat głoszący by wszystkie jednostki, które znajdują się w
jednakowej sytuacji były traktowane tak samo
Równość prawa - należy stanowić normy prawne, ze względu na które powstają dla wszystkich
takie same prawa i obowiązki

XVI Stosunek prawny

Stosunek społeczny - relacja zachodząca między co najmniej dwiema osobami albo odpowiednio
zorganizowanymi grupami osób, dostatecznie trwała lub doniosła
Stosunek faktyczny - gdy jakaś osoba lub zorganizowana grupa osób dostatecznie dosniośle
oddziałuje na drugą osobę lub dla jej sprawy
Stosunek tetyczny - gdy oddziaływanie jednej osoby na inną opiera się na wyznaczonym przez
jakąś normę obowiązku określonego zachowania się jednej z nich w stosunku do drugiej
Stosunek prawny - stosunek tetyczny, który opiera się na obowiązywaniu normy prawnej
Stosunek zobowiązaniowy - nakazujący jednemu podmiotowi wykonać świadczenie na rzecz
drugiego podmiotu
Stosunek podległości kompetencyjnej - norma prawna wyznacza kompetencję jednego
podmiotu względem drugiego
Strony stosunku prawnego - podmioty prawa, osoby lub odpowiednio zorganizowane grupy osób
Przedmiot stosunku prawnego - odpowiednie zachowanie podmiotów prawa, które podmioty są
zobowiązane realizować względem siebie
Treść stosunku prawnego - uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa w ten stosunek
uwikłanych
Fakt prawny - zdarzenie lub zachowanie jakiegoś podmiotu, z którym normy prawne wiążą
określone konsekwencje
Zdarzenia - pewne fakty występujące w świecie niezależnie od woli i od zachowań ludzi, z którymi
normy prawne wiążą określone konsekwencje
Zachowania - fakty prawne zależne od woli podmiotów prawa
Zaniechanie - negatywny odpowiednik jakiegoś działania
Czynność konwencjonalna - ukształtowana spontanicznie:
- czynności prawodawcze - akty stanowienia prawa, orzeczenia sądowe, decyzje
administracyjne, porozumienia administracyjne, przyrzeczenia administracyjne
- Czynności prawne - obszerna i zróżnicowana grupa czynności konwencjonalnych w prawie
cywilnym
Wadliwa czynność konwencjonalna - czynność dokonana niezgodnie z regułami jej
dokonywania

Konsekwencje nieważnych czynności konwencjonalnych:

- nie wywołuje skutków prawnych
- Wywołują jedynie niektóre skutki
- Wywołują inne skutki niż te, które normy prawne wiążą z ważnym dokonaniem czynności
konwencjonalnej

Czynności niebyłe - bezwzględnie nieważne, nieistniejące

Czynności unieważniane, obalalne - czynności nieważne bezwzględnie, mają być uważane za
ważne tak długo jak upoważniony podmiot w przewidzianej procedurze nie ustali, że zostały one
dokonane z naruszeniem reguł ich dokonywania
Czynności unieważnialne ex tunc - od samego początku
Czynności unwieażnialne ex nunc - od momentu kiedy uznano je za nieważne
Charakter deklaratoryjny - gdy decyzja albo orzeczenie sprawia, że przez nią następuje jakieś
autorytatywne potwierdzenie jakiegoś stanu prawnego
Charakter konstytutywny - decyzje czy orzeczenia, które są nowymi aktami prawnymi, w ich
następstwie powstaje nowy skutek prawny, następuje zmiana istniejącego stosunku prawnego, albo
stosunek ten wygasa
Czyny - zachowania, które nie mają charakteru konwencjonalnego

XVII Sprawiedliwość
Postępowanie sprawiedliwe - postępowanie w stosunku do innych osób, w którym świadczy się
jakieś dobro czy konieczne zło, traktując w taki sam sposób osoby, które wykazują jakieś cechy
uznane za istotne, a nie ze względu na to z jaką indywidualną osobą mamy do czynienia
Sprawiedliwość wyrównawcza = komutatywna, Arystoteles, odpłacanie odpowiednim dobrem
za dobro czy złem za zło, bez względu na to kto nam takie dobro wyświadczył czy zło uczynił
Sprawiedliwość rozdzielcza - iustitia distributiva - rozdzielanie dobra czy zła koniecznego w
jednakowy sposób traktując ludzi, którzy wykazują pewną cechę uznaną za istotną, trzeba wskazać
formułę, wobec kogo powinniśmy postępować w określony sposób, co jest przedmiotem owego
świadczenia
Formuły sprawiedliwości - zasady według których należy świadczyć dobro lub konieczne zło
Formuły egalitarystyczne - formuły sprawiedliwości, które zakładają równość wszystkich ludzi i
w konsekwencji nakazują, aby dobra, którymi się rozporządza dzielić równo
Formuły merytarne - formuły sprawiedliwości, które określając podstawę podziału dóbr
uwzględniają jakiś czynnik leżący po stronie podmiotu przyczyniającego się swym postępowaniem
do dobra innych, każdemu według jego wysiłków, wg jego wyników pracy
Formuły dotyczące rozkładania obciążeń - od każdego według jego sił, od każdego według
jego zdolności, od każdego według jego powołania - ze względu na zawód społeczny
Formuły sprawiedliwości wyrównawczej:
- zapłata za wyświadczone zło
- odpłata za wyrządzone zło

Doktryna sprawiedliwości - usystematyzowany wykład formuł sprawiedliwości połączony z

argumentami, które mają przekonać skłaniając do przyjęcia takiego właśnie zbioru formuł czy jakiejś
formuły sprawiedliwości
Materialne koncepcje sprawiedliwości - treść zasad sprawiedliwości i treść opartych na nich
formuł
Formalne, proceduralne koncepcje - wskazuje się sposoby, procedury w jaki dochodzi się do
ustalenia treści zasad sprawiedliwości

XVIII Prawo a moralność

Normy religijne - normy, które są ustanowione przez Boga lub są uznane za obowiązujące przez
organizację kościelną, normy moralne mające inspirację religijną
Normy obyczajowe - normy, które są uznawane za obowiązujące w danym środowisku społecznym
ze względu na to, że w tym środowisku upowszechnił się nawyk postępowania w określony sposób
w określonych sytuacjach
Normy moralne - norma obowiązująca ze względu na jej uzasadnienie aksjologiczne w ocenach
moralnych
Perfekcjonistyczna koncepcja moralności - za czyny dobre uznaje się takie, które odpowiadają
określonemu wzorcowi osobowości człowieka doskonałego
Solidarnościowa koncepcja moralności - za dobre uznaje się takie czyny, które są kierowane
życzliwością, solidarnością względem innych osób, a za złe takie, które powodują czy zmierzają do
wyrządzenia nieuzasadnionego zła
Oceny hedonistyczne - dokonywane z punktu widzenia tego, czy oceniany stan rzeczy łączy się z
doznaniem przyjemności albo przykrości
Oceny estetyczne - dokonywane z punktu widzenia tego, czy oceniane rzeczy są piękne albo
brzydkie
Oceny utylitarne - dokonywane z punktu widzenia tego czy oceniane stany rzeczy są pożyteczne
albo szkodliwe dla stworzenia dogodnych warunków życia
Ocena jednoaspektowa - gdy dokonujemy oceny z jednego punktu widzenia danej rzeczy
Ocena globalna - gdy bierzemy pod uwagę wiele różnych punktów widzenia
Ocena preferencyjna - określamy w ocenie co cenimy bardziej a co mniej
Wartości - podobny sposób oceniania jakichś stanów rzeczy uznawany w danej grupie
System wartości - zbiór uporządkowanych wartości
Dwustronność oddziaływania - normy moralne wpływają na treść norm prawnych i normy
prawne wpływają na oceny i normy moralne
Związki funkcjonalne - związki polegające na wzajemnym oddziaływaniu norm prawnych i
moralnych a także innych norm postępowania
Leges sine moribus venae - prawa bez moralności giną

Inkorporacja norm moralnych do systemu prawnego - normy prawne mają taką samą formę jak
treści moralne
Odsyłanie do norm moralnych - formułowanie przepisów, które upoważniają organ stosujący prawo
by rozstrzygał sprawy danego rodzaju na podstawie norm moralnych, odesłania do etyki zawodowej
zawartych w kodeksach etyki zawodowej
Zwroty wartościujące - organ stosujący prawo musi odwołać się do norm moralnych

Normy prawne a normy moralne - zależności:

- zakres adresatów norm prawnych jest szerszy niż zakres adresatów norm moralnych
- zakresy krzyżują się - występują zachowania, które są przedmiotem regulacji zarówno norm
prawnych jak i norm moralnych
- Normy prawne odnoszą się do uzewnętrznionych zachowań ludzi, a normy moralne mogą
dotyczyć także myśli, intencji itd
- Ulpian - Nikt nie powinien być karany za myślenie - cogitationis poenam nemo patitur
- Normy moralne wyznaczają zachowania w stosunku do samego siebie a normy prawne
regulują zachowania między ludźmi, między osobami prawnymi lub między ludźmi a osobami
prawnymi
- Normy prawne są tworzone przez upoważnione do tego instytucje
- Wymierzenie zinstytucjonalizowanej sankcji a wyrzuty sumienia

Walidacyjna niezależność norm prawnych od norm moralnych - normy prawa mają swoją
podstawę obowiązywania w akcie stanowienia przez upoważniony podmiot i obowiązki niezależnie
od tego czy są zgodne czy nie są zgodne z normami moralnymi, norma obowiązuje dlatego że została
ustanowiona przez upoważniony do tego podmiot, nie zastanawiamy się czy jest słuszna,
sprawiedliwa czy odrażająca

Walidacyjna zależność norm prawnych od norm moralnych - prawo nie ma swojej własnej
podstawy obowiązywania, normy prawne są wiążące jeśli są zgodne z podstawowymi normami
moralnymi

Relacja niezgodności - te same zachowania mogą być inaczej regulowane przez normy prawne a
inaczej przez normy moralne
Relacja zgodności - te same zachowania mogą być tak samo regulowane przez normy prawne i
normy moralne
Obywatelskie nieposłuszeństwo - jednostka w sposób pokojowy i publiczny narusza normy
prawne uznawane przez nią za niesłuszne, mając na celu zmianę prawa i przejawiając przy tym
gotowość poniesienia za swój czyn odpowiedzialności prawnej