Forma czynności prawnej

wtorek, 26 marca 2024 09:47

Pojęcie treści czynności prawnej

Należy odróżnić od siebie dwa pojęcia:

➢ Treść czynności prawnej - składa się na nią oświadczenie (oświadczenia) woli, które zostały w pełni
zrekonstruowane na podstawie odpowiednich reguł interpretacyjnych (dyrektyw wykładni)

➢ Treść stosunku cywilnoprawnego - określa się go na podstawie ustawy, zasad współżycia społecznego i
ustalonych zwyczajów. Te przesłanki mają charakter normatywny - kształtują treść konkretnego stosunku
cywilnoprawnego i określają, jak strony mają się zachować.

Zasada swobody kształtowania treści

Ustawodawca pozostawia podmiotom prawa pewne pole decyzyjne co do kształtowania treści czynności
prawnych.

Wzorzec kompetencji generalnej

Wzorzec kompetencji generalnej - zasada swobody kształtowania treści czynności prawnej może sięgać tak daleko,
że podmioty prawa mogą nie stosować się do typów czynności prawnych, które zostały ustalone w przepisach.

Wzorzec kompetencji szczególnej - za ważne mogą zostać uznane tylko czynności prawne, które mieszczą się w
ramach określonych w ustawie typów.

Na przykład, art. 353 1 KC jest przykładem wzorca kompetencji generalnej.

Z tego przepisu wynika, że w zakresie umów zobowiązujących strony nie są związane typami umów, które wynikają
z ustawy.

Wzorzec kompetencji generalnej nie będzie obecny przy dokonywaniu czynności prawnych, które są skuteczne
wobec osób nieuczestniczących w dokonywaniu danej czynności. Ma to na celu chronić ich wolność oraz

Forma czynności prawnych Strona 1

wobec osób nieuczestniczących w dokonywaniu danej czynności. Ma to na celu chronić ich wolność oraz
interesy, które wymagają szczególnej ochrony prawnej. Bezpieczeństwo obrotu prawnego musi być
zapewnione.
W przypadku takich czynności prawnych, które dotyczą także osób trzecich, nieuczestniczących w danej czynności
prawnej, swoboda kształtowania treści umów jest ograniczona ustawą do określonych typów - numerus clausus.
Czynności, przy których swoboda kształtowania treści umów będzie ograniczona - będą to czynności takie, które:
➢ Kreują prawa podmiotowe bezwzględne - prawa rzeczowe. Ścieśniają one wolność nie tylko uczestników
czynności prawnych, ale także osób trzecich.
➢ Tworzą spółki
➢ Kreują prawa podmiotowe, które mają swoje odbicie w papierach wartościowych - bez względu na to, czy są
one wytworem umowy, czy jednostronnej czynności prawnej
➢ Regulują stosunki majątkowo-małżeńskie
➢ Dotyczą spadków

Ograniczenia
W każdym systemie prawnym - nawet tym, który respektuję zasadę swobody czynności prawnej - zakres
dopuszczalnej treści jest zawsze ograniczony regułami typu ogólnego.
Obejmują one czynności prawne, dla których wyznaczone zostały wiążące typy ustawowe, jak i poza tą sferą
Ograniczeniami (według ustawy) będą:
➢ Prawa przyrody
➢ Normy bezwzględnie wiążące
➢ Obejście ustawy
➢ Zasady współżycia społecznego lub podobne klauzule generalne

1. Prawa przyrody
Obecnie wyrażone są przez art. 387 KC, w myśl którego ,,umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna''. Dotyczy to
wszelkich czynności prawnych.

2. Normy bezwzględnie wiążące

Niedopuszczalne jest, aby postanowienia czynności prawnych były niezgodne z zakazami wyrażonymi w
normach bezwzględnie wiążących i semiimperatywnych. Normy takie służą ochronie interesów publicznych,
zagwarantowaniu zasady autonomii podmiotów i ich bezpieczeństwa; wspieraniu strony słabszej.
Czynność prawna jest niezgodna z ustawą nie tylko wtedy, gdy zawiera postanowienia z nią niegodne, ale
również wtedy, gdy nie zawiera postanowień nakazanych przez prawo.

3. Obejście ustawy
Na równi z niezgodnością z ustawą traktuje się czynności prawne, które mają na celu jej obejście - dokonane in fraudem
legis. Jest to określona czynność prawna nieobjęta zakazem prawnym, ale dokonana świadomie w celu
osiągnięcia skutku zakazanego przez prawo. Nie tylko więc treść, ale także sam cel dokonania czynności prawnej,
jeżeli koliduje z zakazami prawnymi, powoduje jej nieważność.

4. Zasady współżycia społecznego

,,Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego''. Niedopuszczalne jest, aby nie tylko
taka czynność, której treść, ale i cel godzi w uznane między ludźmi wartości i reguły moralne, które odnoszą się do
stosunków między ludzkich.

Skutki naruszenia
Naruszenie ograniczeń swobody kształtowania treści sprawia, że jest ona bezwzględnie nieważna.
Jeżeli jednak tylko niektóre postanowienia czynności prawnych są sprzeczne z bezwzględnie wiążącymi normami
prawnymi lub z zasadami współżycia społecznego, to pojawia się pytanie, jak należy ocenić pozostałe jej
postanowienia - czy całą czynność uznać za nieważną, czy tylko jej część.

Zgodnie z art. 58 par. 3 KC - rozstrzygnięcie tego zależy od doniosłości, jaką posiada nieważne postanowienie
względem podmiotów prawa cywilnego. Jeżeli z okoliczności wynika, że bez nieważnych postanowień czynność
nie zostałaby dokonana, to w całości jest ona nieważna.
Od tych reguł również istnieją wyjątki - art. 58 par. 1 KC - ,,chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek''. Stanowi
to, że sprzeczność czynności prawnej z ustawą nie powoduje jej nieważności, gdy na miejsce nieważnych

Forma czynności prawnych Strona 2

to, że sprzeczność czynności prawnej z ustawą nie powoduje jej nieważności, gdy na miejsce nieważnych
postanowień czynności prawnych wchodzą odpowiednie przepisy prawne.

Poza art. 58 istnieją również inne przepisy, które każą inaczej określać wpływ nieważności części czynności
prawnej na ważność pozostałych części.

Niekiedy przepisy szczególne uchylają sankcję bezwzględnej nieważności w razie sprzeczności czynności prawnej lub
jej części z normami bezwzględnie wiążącymi. W to miejsce wprowadzają bardziej elastyczne instrumenty prawne,
które pozwoliłyby uzgodnić treść czynności prawnej z porządkiem prawnym.

Elementy czynności prawnej

Do ustalenia skutków czynności prawnych na podstawie uregulowanych w ustawie ich typów, użyteczne jest
wyróżnienie pewnych elementów czynności prawnych.

Essentialia negotii
W tym przypadku najważniejsze znaczenie mają elementy przedmiotowe istotne - essentialia negotii. Są to
ustawowo wyróżnione cechy, według których dokonuje się kwalifikacji określonej czynności prawnej do
ustawowo wyróżnionych typów czynności prawnych - np. umowa sprzedaży składa się z zobowiązania jednej strony
do przeniesienia własności na rzecz drugiej, która zobowiązuje się zapłacić określoną cenę.

Naturalia negotii
Są to elementy nieistotne, określają skutki prawne dokonania czynności prawnej określonego typu. Oznaczenie tych
elementów w treści danej czynności prawnej jest możliwe, ale nie jest konieczne, ponieważ konsekwencje prawne
określone są w przepisach prawnych.

Accidentalia negotii
Są to elementy dodatkowe, które charakteryzują się tym, że w odróżnieniu od naturalia negotii zastrzeżenie ich w
treści czynności prawnej stanowi konieczność do wystąpienia wskazanych w niej skutków prawnych. W
przeciwieństwie do essentialia negotii, nie określają cech swoistych dla danego typu czynności prawnych. Ich rola
w procesie kwalifikacji czynności prawnych jest raczej bierna.

Sformułowano jednak przepisy, które określiły bliżej konsekwencje prawne, jakie one wywołują w razie zamieszczenia
ich w treści czynności prawnej:
➢ Accidentalia negotii uregulowane samoistnie - bez związku z określonym typem czynności prawnych, jak np.
warunek, termin, zadatek, prawo odstąpienia, wadium.
➢ Accidentalia negotii uregulowane w ramach określonego typu czynności prawnych - np. postanowienie
dotyczące dodatkowych świadczeń

Warunek i termin
Warunek

Jest to zawarte w treści czynności prawnej pewne zastrzeżenie, które uzależnia powstanie lub ustanie skutku
prawnego od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Nie należy tej nazwy używać ani na oznaczenie zdarzenia
przyszłego i niepewnego, ani na oznaczenie innego rodzaju postanowień czynności prawnej, ani również na określenie
ustawowych przesłanek, od których zależy ważność lub skuteczność czynności prawnej.

Zdarzenie przyszłe jest niepewne nie tylko, gdy strony nie mają wpływu na jego zaistnienie - np. wybuch wojny, ale
także wtedy, gdy od decyzji jednej lub obu stron zależy jego spełnienie się - np. zawarcie związku małżeńskiego, wybór
zawodu.
Jeżeli ziszczenie się danego warunku w przyszłości zależy od woli stron, to mówi się o warunku potestatywnym.
Jest on dopuszczalny jeżeli nie zależy wyłącznie od woli stron. Warunkiem będzie więc zastrzeżenie umowne
uzależniające skutek prawny od niewykonania zobowiązania.

Pojęciem warunku nie może być objęte zastrzeżenie, które uzależnia skuteczność czynności prawnej od zdarzenia, które
na pewno w przyszłości nastąpi - np. wschód słońca lub które ziściło się przed dokonaniem czynności prawnej, a strony
o tym nie wiedziały.
Wyróżniamy warunku dodatnie i ujemne:

Forma czynności prawnych Strona 3

Wyróżniamy warunku dodatnie i ujemne:
➢ Dodatni - gdy przyszłe i niepewne zdarzenie polega na zmianie istniejącego stanu rzeczy
➢ Negatywny/ujemny - zakłada utrzymanie się istniejącego stanu rzeczy

Warunki możemy także podzielić na:

➢ Zawieszające - będzie to takie zastrzeżenie, które uzależnia powstanie skutków czynności prawnej od
zdarzenia przyszłego i niepewnego. Jeżeli jest on niemożliwy, przeciwny ustawie lub zasadom współżycia
społecznego, wtedy cała czynność prawna jest nieważna. Zapobiega to powstawaniu stosunków prawnych,
które albo nigdy nie mogłyby być zrealizowane albo wspierałyby działania bezprawne lub niemoralne.

➢ Rozwiązujące - jest to zastrzeżenie, według którego skutek czynności prawnej ustaje, jeżeli nastąpi
zdarzenie przyszłe i niepewne. Jeżeli warunek rozwiązujący jest niemożliwy, przeciwny ustawie lub zasadom
współżycia społecznego, to wtedy uważa się go za niezastrzeżony; kreowany czynnością prawną stosunek prawny
utrzymuje się zatem nadal, mimo ziszczenia się takiego warunku.

W razie prawidłowego zastrzeżenia warunku pojawia się stan niepewności co do tego, czy przewidziane przez czynność
prawną skutki powstaną (w przypadku zawieszającym) czy też ustaną (w przypadku rozwiązującym). W okresie tym
obie strony obowiązane są do lojalnego zachowania się względem siebie, w szczególności, jeżeli strona, której zależy
na nieziszczeniu się warunku, przeszkodzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego ziszczeniu
się warunku, to następują takie skutki, jakby warunek ten się ziścił.
Jeżeli strona, której zależy na ziszczeniu się warunku, doprowadzi do tego w sposób sprzeczny z zasadami
współżycia społecznego, to następują takie skutki, jakby warunek się nie ziścił.
Jeżeli warunek się ziści, a czego innego w czynności prawnej nie zastrzeżono, od tego momentu (ex nunc) powstają -
przy warunku zawieszającym albo ustają - przy warunku rozwiązującym - skutki czynności prawnej. W razie
nieziszczenia się warunku, stan prawny istniejący w momencie dokonywania czynności prawnej stabilizuje się, co w
konsekwencji powoduje wygaśnięcie po jednej stronie uprawnienia warunkowego, a po drugiej stronie uchylenie
korelatywnie sprzężonych z nim ograniczeń praw podmiotowych.

Dzięki warunkowy podmioty prawa cywilnego mogą w sposób elastyczny kształtować stosunki cywilnoprawne,
biorąc pod uwagę przyszłe, a zarazem niepewne zdarzenia. Polskie prawo przyjęło regułę dopuszczającą
zamieszczenie warunku w każdej czynności prawnej.

Termin
W odróżnieniu od warunku zastrzeżenie terminu wiąże albo powstanie albo ustanie skutków czynności prawnej
z określonym zdarzeniem przyszłym, ale pewnym.
Do terminu początkowego, z nadejściem którego ma nastąpić skutek czynności prawnej, stosuje się odpowiednio
przepisy o warunku zawieszającym, natomiast do terminu końcowego, z którym wiąże się ustanie skutków
czynności prawnej - stosuje się odpowiednio przepisy o warunku rozwiązującym.
Zastrzeżenie terminu wskazującego na przyszłe i pewne zdarzenia niekoniecznie musi określać, kiedy ono nastąpi.
Moment ten może być w chwili dokonania czynności nieznany.

Najczęściej termin wyznacza się poprzez podanie daty lub okresu. W przypadku wątpliwości co do ustalenia
terminu należy posłużyć się regułami interpretacyjnymi:
➢ Termin oznaczony w dniach kończy się z upływem ostatniego dnia (północy), przy czym nie wlicza się dnia,
w którym nastąpiło zdarzenie stanowiące początek terminu.
➢ Termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą odpowiada
początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia nie było w danym roku - to w ostatnim dniu tego
miesiąca.
➢ Jeżeli termin oznaczono na początek, środek lub koniec miesiąca, należy przez to rozumieć 1, 15 lub ostatni
dzień miesiąca.
➢ Jeżeli termin jest oznaczony w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana, miesiąc liczy się jako
30 dni, a rok jako 365 dni. Jeżeli termin wykonania czynności przypada na dzień ustawowo wolny od pracy lub na
sobotę, termin upływa następnego dnia, który nie jest dniem wolnym od pracy ani sobotą.

Zastrzeżenie terminu - dopuszczalne jest w zasadzie przy każdej czynności prawnej.

Forma czynności prawnych Strona 4