Wstęp do prawoznawstwa - opracowanie

Na podstawie: J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Wolters Kluwer, Warszawa 2016

Rozdział I
Przepisy prawa
1. Rozumienie przepisu prawa
Przy rozumieniu przepisu prawa pojawiają się rozbieżności, mimo to wskazać możemy pewne
cechy.
• jedni przepisem nazywają wszystkie, łącznie brane wypowiedzi zdaniokształtne zawarte w danym
artykule/paragrafie, inni nazywają tak każdą z osobna wypowiedź zaczynającą się dużą literą i
kończącą się kropką, niezależnie od ich liczby w danym artykule czy paragrafie.
• Jest jednostką redakcyjną (systematyzacyjną) tekstu prawnego: artykuły, paragrafy, punkty, litery
itp.
• każdy przepis prawa jest regułą zachowania, czyli wypowiedzą wskazującą sposób postępowa-
nia.
Przepis prawa - to zdaniokształtne zwrot językowy wskazujący bądź narzucający sposób
postępowania, a więc będący regułą postępowania, formalnie wyodrębniony w tekście prawnym
jako artykuł, paragraf, ustęp lub jako zdaniokształtne fragment artykułu, paragrafu albo ustępu.
2. Sposoby formułowania przepisów prawa
2.1. Uwagi o strukturze przepisów prawa
Przepisom prawa nadawana jest postać zdaniokształtnej wypowiedzi składającej się z dwóch
członów:
• poprzednika - wymienia, wskazuje lub określa okoliczności, z którymi należy wiązać skutki
prawne, okoliczności, które rodzą takie skutki
• następnik - ustala skutki prawne, jakie powinny być wiązane z okolicznościami wymienionymi w
poprzedniku. Następstwa prawne sprowadzają się do wskazania, jak dany podmiot powinien się
zachować, przy czym zachowanie to może np. polegać na poniesieniu pewnych ujemnych
następstw.
Wiele przepisów jest formułowanych w apostaci zwrotów warunkowych: "jeżeli", "w razie", "w
wypadku", które wyraźnie dwuczłonowość tę uwypuklają. Występuje ona również w w licznych in-
nych przepisach, w których zwroty te nie zostały ujęte.
Najczęściej skutki prawne określane są w drugim z tych członów, ale bywa i tak, że najpierw
wymieniane są skutki, a potem dopiero okoliczności, z którymi skutki te powinny być wiązane.
Odpowiednie zwroty wiążące obydwa wyróżnione człony w zdaniokształtną całość nadają
wypowiedziom zawartym w tekstom aktów prawnych charakter reguł zachowania, są to zwroty
zwane funktorami normotwórczymi.
Wiele przepisów jest formułowanych za pomocą słów takich jak: "powinien", "należy", "musi", "nie
może", "może", a także zwrotów typu: "jest zobowiązany", "jest uprawniony". Niektóre formułowane
są także w taki sposób, jakby były opisami pewnych zdarzeń, np. "Gdy sąd wchodzi na salę lub ją
opuszcza, wszyscy obecni wstają", wtedy przyjęty sposób rozumienia jest równoznaczny z ustale-
niem reguł, np. Że wszyscy obecni powinni wstać, gdy sąd wchodzi do sali lub ją opuszcza.
2.2. Wartość logiczna przepisów prawa
Przepisy prawa należą do klasy wypowiedzi dyrektywalnych i nie są zdaniami w sensie logicznym,
nie są zdaniami opisującymi, że tak a tak jest, a tak a tak nie jest. Nie opisują, jak adresaci się za-
chowują, lecz wskazują, jak adresaci ci powinni się zachowywać. Mają więc raczej strukturę "a
powinno być b" czy "x powinien czynić c". Nie opisują faktów, ale wskazują, jak adresaci powinni
się zachować, nie są zatem ani prawdziwe, ani fałszywe. Nie mają wartości logicznej i dlatego w
żadnym kierunku nie zachodzi stosunek wynikania między przepisami a zdaniami w sensie log-
icznym. Ze zdania nie można w prawidłowy sposób wyprowadzić reguły zachowania, tak samo z
przepisu prawa nie można wyprowadzić zdania.
3. Adresaci przepisów prawa
Adresaci przepisów to te podmioty, do których skierowane są (adresowane) postanowienia prawa,
których zachowanie normuje prawo, te podmioty, którym przepisy prawa wskazują określony
sposób postępowania.
W teorii prawa powszechny jest podział podmiotów prawa na:
• podmioty stosujące prawo - na podstawie obowiązujących przepisów wydają rozstrzygnięcia jed-
nostkowe (wyroki, postanowienia, decyzje administracyjne itd.), najczęściej organy państwa,
• pozostałe podmioty.
Ponieważ każdy przepis prawa jest regułą zachowania, pojawia się pytanie, do której grupy pod-
miotów przepisy te są adresowane. Brak jest jednolitego poglądu w tej sprawie. Jedni autorzy
twierdzą, że reguły prawa są skierowane do organów państwa, a więc ich adresatami są kontrol-
erzy, którzy kontrolują, czy określone podmioty zachowują się zgodnie z postanowieniami
przepisów. Podmioty pozostałe mogą z przepisów wyprowadzać wnioski, że jeżeli nie chcą
ponosić dolegliwości, nie powinny czynić tego, za co kary te grożą. Kontrolerzy nazywani są
adresatami pierwotnymi (bezpośrednimi), natomiast podmioty mogące wysnuć wspomniane
wnioski z przepisów adresowanych do organów państwa nazywane są adresatami wtórnymi
(pośrednimi).
Inni autorzy skłaniają się ku poglądowi, iż adresatami prawa są osoby fizyczne i prawne, nie or-
gany stosujące przymus i to oni właśnie traktowani są jako adresaci pierwotni. Organy państwa,
którym przypada tu rola wtórna, nazywane są adresatami wtórnymi ponieważ mogą wydawać swe
decyzje dopiero, gdy adresaci pierwotni nie zastosują się do reguł wyznaczających sposób
postępowania.
4. Rodzaje przepisów prawa
4.1. Iues cogens, iues dispositivum
Przepisy iuris cogentis są przepisami bezwzględnie stosowanymi. Bezwzględność stosowania tych
przepisów polega na tym, iż w każdym przypadku przewidzianym przez dany przepis mają znaleźć
zastosowanie postanowienia. Nie ma możliwości odmiennego zachowania podmiotów, jakie sam
przepis wskazuje. Podmioty nie mają żadnej możliwości wyboru, pod rygorem poniesienia ujem-
nych skutków prawnych. Przykładem może być art. 119 § k.c. Terminy przedawnienia nie mogą
być skracane ani przedłużane przez czynność prawną.
Zastosowanie przepisów iuris cogentis nie może być wyłączone, zmienione lub ograniczone mocą
odmiennej woli podmiotów prawa. Choćby strony np. jakiegoś stosunku prawnego umówiły się in-
aczej, niż postanawiają przepisy iuris cogentis, zastosowanie znajdą właśnie te przepisy.
Przepisy iuris dispositivi - pozostawiają podmiotom prawa swobodę kształtowania własnego za-
chowania i stosunków. Znajdują zastosowanie dopiero, gdy strony stosunku same czegoś nie
postanowiły lub ich postanowienia mają tylko częściowy charakter albo wówczas, gdy strony nie
zdołały osiągnąć zgody w danej kwestii drogą porozumienia, nawet po zawarciu umowy.
Przykładem może być art. 642 §1 KC W braku odmiennej umowy przyjmującemu zamówienie
należy się wynagrodzenie w chwili oddania dzieła.
Pierwszeństwo mają zgodne oświadczenia woli stron, przepisy dyspozytywne stosowane są
dopiero, gdy brak woli stron, gdy strony w momencie zawarcia umowy co do czegoś się nie
porozumiały, a i po zawarciu nie doszły do porozumienia. W przypadku sporu należy wydać
rozstrzygnięcie i to właśnie przepisy dyspozytywne będą podstawą prawną wydanego orzeczenia.
Często przepisy iuris cogentis i iuris dispositivi nazywane są przepisami bezwzględnie i względnie
obowiązującymi. Cecha obowiązywania nie jest kryterium rozróżniającym te przepisy i dlatego
nazwy te są nieadekwatne. Różnica dotyczy tego, że jedne z przepisów obowiązujących zawsze
mają znaleźć zastosowanie (iuris cogentis), a inne tylko w opisanych wyżej przypadkach (iuris dis-
positivi).
4.2. Przepisy nakazujące, zakazujące i uprawniające
Przepisy nakazujące - to takie, które ze wszystkich zachowań w danej sytuacji wyróżniają jedno z
nich i postanawiają, że należy zachowywać się tylko w sposób określony w tych przepisach, na-
jczęściej pod rygorem ujemnych konsekwencji prawnych.
Przepisy zakazujące - to takie, które ze wszystkich zachowań lub sposobów zachowań wyróżniają
tylko jedno z nich i postanawiają, że tak postępować nie wolno, najczęściej pod rygorem konsek-
wencji.
Przepisy uprawniające (dozwalające) - to takie, które przewidują dla oznaczonej klasy podmiotów
możliwość wyboru określonego zachowania, przy czym zachowanie to nie jest dla nich obow-
iązkiem, nie jest ani nakazane ani zakazane. Istnieją zarówno przepisy, które adresatom całkowitą
swobodę wyboru zachowania, a żadna z możliwości nie jest wyłączona, a ponadto takie przepisy,
które adresatom wiele narzucają, pozostawiając im jednak jaki zakres możliwości wyboru.
Zazwyczaj podział na przepisy nakazujące, zakazujące i uprawniające traktuje się jak podział
rozłączny. Są więc przepisy, które wykazują łącznie występujące cechy nakazu i uprawnienia lub
zakazu i uprawnienia.
4.3. Przepisy odsyłające i blankietowe
Przepisy odsyłające - ustanawiane są celem uniknięcia w tekstach prawnych kilkakrotnego pow-
tarzania tych samych postanowień. Służą zmniejszeniu rozmiarów wydawanych aktów. Taki
przepis po prostu odsyła do postanowień innego. Sam nie podaje rodzaju i rozmiarów skutków
prawnych albo nie formułuje pełnego określenia zachowania się adresatów, lecz wskazuje inne
przepisy, które skutki te czy sposób zachowania ustalają.
Odesłanie może być kierowane tylko do jednego przepisu, dwu lub więcej, do całej grupy, do in-
nego działu prawa, a nawet prawa obowiązującego w innym państwie.
Co ważne, z odesłaniem mamy także do czynienia, gdy przepis nakazuje kierować się jakimiś
pozaprawnymi ocenami (np. Czyjeś dobro), pozaprawnymi regułami/zasadami (np. Zasadami
współżycia społecznego). Organ orzekający zawsze sam formułuje te oceny i sam formułuje za-
sadę ad usuń rozstrzyganego przypadku. Jednak cechą charakterystyczną takich przepisów zaw-
ierających tzw. klauzule generalne jest nakaz oceniania i określania skutków zgodnie z tymi oce-
nami.
Przepis blankietowy lub ustawa blankietowa w najszerszym znaczeniu oznacza te teksty prawne,
które pewnych kwestii same nie rozstrzygają, same nie wyznaczają sposobu postępowania, lecz
wydawane rozstrzygnięcie uzależniają od innych postanowień generalnych aktów.
Jednym z rodzajów są przepisy ustalające ujemne skutki prawne (sankcje) za zachowania niez-
godne z ogólnie wymienionymi przepisami. Nie charakteryzują zachowania, a ustanawiają sankcje
za zachowania niezgodne z ogólną grupę przepisów. Jedne przepisy określają więc określają np.
sposób zachowania się adresatów na drodze publicznej, inne zaś ustanawiają sankcje grożące za
zachowania niezgodne z określonymi przez pierwsze przepisy.
Często przepisy blankietowe z góry - in blanco - określają sankcje za zachowania niezgodne z
przepisami, które dopiero mogą zostać wydane.
Przepis odsyłający i ten, do którego następuje odesłanie, są przepisami współobowiązującymi,
natomiast nie ma związku czasowego między obowiązywaniem przepisu blankietowego a obow-
iązywaniem przepisu, za którego nieprzestrzeganie przepis blankietowy ustanawia sankcje. Co
ważne, odsyłający charakter przepisu nie wyklucza tego, że wykazuje on także cechy blanki-
etowości.
4.4. Lex generalis, lex specjalis
Rozróżnienie to opiera się na wzajemnym stosunku postanowień dwóch przepisów lub dwóch ak-
tów prawnych. Ma ono charakter relatywny.
Lex generalis jest regułą powszechną, lex specjalis - regułą szczególną, która ustanawia wyjątki od
postanowień reguły powszechnej, ustala inne skutki albo skutki nią objęte wyłącza. Mówimy cza-
sem także o ustawie powszechnej czy szczególnej.
Przykładem może być wzajemny stosunek art. 177 k.p.k. oraz art. 180 §1, 2, 3, 4 k.p.k. Zgodnie z
art. 177 k.p.k. Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć
zeznania, przepis ten jest lex generalis w stosunku do art. 180 §1 k.p.k., który stanowi, że osoby
obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności, zastrzeżone lub
poufne lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do
okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator dla dobra wymiaru
sprawiedliwości zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy.
4.5. Przepisy proste i złożone
Przepisy proste - przepisy, które określają skutki prawne jednego stanu faktycznego (stanu
prawnego). Przykład: art. 278 §1 k.k.
Przepisy złożone - takie przepisy, które określają skutki dwóch lub więcej faktów prawnych.
Przykład: art. 310 §1 k.k.
4.6. Przepisy ogólne i jednostkowe
Przy tym podziale bierzemy pod uwagę adresata przepisu i normowane zachowanie.
Przepisy ogólne - przepisy, których adresaci są określani za pomocą nazw ogólnych, przepis znaj-
duje zastosowanie przy więcej niż jednym przypadku, gdy dotyczy zachowań powtarzalnych. Są
ustanawiane w normatywnych aktach prawnych, jednakże nie wszystkie.
Przepisy jednostkowe - te reguły, które jednostkowo (imiennie) określonemu adresatowi wskazują
jednorazowy sposób zachowania się. Zawierają je wyroki sądowe i decyzje administracyjne.
 4.7. Przepisy generalne i indywidualne
Przepis indywidualny - przepis, którego adresat został określony nazwą indywidualną nadawaną
poszczególnym podmiotom i osobom.
Przepisy generalne - takie, w których adresaci są określani nazwą generalną odnoszącą się do
każdej rzeczy i osoby o określonych cechach.
4.8. Przepisy abstrakcyjne i konkretne
Przepis abstrakcyjny normuje zachowanie powtarzalne w rodzajowo określony sposób, przepis
konkretny wyznacza adresatowi, określonemu indywidualnie lub generalnie, jednorazowe za-
chowanie się w wyróżnionych okolicznościach.
4.9. Przepisy pierwszego i drugiego stopnia
Wszystkie przepisy można podzielić na przepisy pierwszego, drugiego lub jeszcze wyższych
stopni.
Przepisami pierwszego stopnia będą te, których mocą z określonymi faktami prawnymi wiązane są
skutki prawne. Przepisami drugiego stopnia będą przepisy o innych przepisach prawa - przepisy o
przepisach stopnia pierwszego. Przepisy drugiego stopnia:
• normują sprawy związane z ustanawianiem przepisów pierwszego stopnia,
• uchylają ich moc obowiązującą,
Określają czas zyskania mocy obowiązującej,postanawiają, które przepisy pierwszego stopnia za-
stosowanie, a których się wtedy a wtedy nie stosuje,
• ustalają ich rozumienie itd.