Speci, rendesia dhe kultivimi

Speci kultivohet per frutat e tij te ashtuquajtur rrushk.Frutet e tij mund te perdoren ne gjendje te
fresket,te konzervuar,apo ne gjendjet te perpunuar.Ne kushte tona klimatike speci kultivohet si bime
nje vjeqare ndersa ne viset tropikale kultivohet si bime shumevjeqare.Per nga siperfaqet qe ze speci
eshte bima kryesore perimore.Siperfaqet e pergjithshme me perime ne vitin 2006 kane qene
14,500,nga kjo siperfaqe 4,490 ha nga siperfaqja e pergjithsme me perime kane qene te mbjella me
speca.100 gr fruta te fresketa permbajne rreth 260 gr mg vitamine C.

Sistemi rrenjor eshte i tipit boshtor,por forma e sistemit rrenjor varet edhe nga menyra e kultivimit te
tij.Nese kultivohet prej fares sistemi rrenjor eshte boshtor.Nese kultivohet prej fidanit per shkak te
keputjes se rrenjes kryesore,speci formon rrenje qe i ngjan sistemit gjufkor.

Kercelli ne baze eshte i drunjezuar ndersa pjesa tjeter barishtore,i cili varesisht nga varieteti mund te
arrije lartesine deri 1 m.

Gjethet e specit jane te vetmuara ose nga dy se bashku,kane forme elipsoide ose vezore me maje te
mprehte kane ngjyre te gjelbert.Madhesia e gjetheve varet nga kultivari dhe madhesia e frutave

Lulet jane hermafrodite dy seksore,te vetmuara ose te bashkuara ne tufe me nga 2-3 lule te varura ose
te ngritura,madhesia e luleve sikurse te gjethet mvaret nga kultivari dhe madhesia e fruteve.

Fryti ka forma te ndryshme kubike.plloqke,konike etj.Madhesia e frutit eshte e ndryshme varesisht

nga kultivari dallojme kultivar me frute te medha deri ne 50 gr,me fryte mesatare 10-40 gr dhe fryte te
vogla me madhesi deri ne 10 gr.

Kerkesat ndaj faktoreve te ambientit te jashtem-Speci eshte bime e klimes se nxehte.Per kultivim
te sukseseshem kerkon temperatura mjaft te larta dhe drite.Temperatura minimale per mbirjen e fares
eshte 13 oC,nen kete temperature fara nuk do te mbije..Temperatura optimal per zhvillim dhe rritje te
specit sillet nga 22-29 oC,varesisht nga sasia e ndriqimit te diellit,ndersa temperature maksimale eshte
36 oC.Bimet e specit kane kerkesa te medha ndaj drites sidomos gjate lulezimit te bimeve.

Kerkesat e specit ndaj pjellorise se tokes dhe struktures se saj jane te larta.Per prodhimtari te hershme
me te pershtatshme jane tokat aluviale dhe te ngrohta kurse per prodhimtari te vonshme speci mund te
jep rendimente te larta ne tokat argjillore-ranore ose ne toka te nxehta me structure te mire .Periudha
vegjetative e specit prej mbirjes e deri ne pjekjen teknologjike sillet prej 105-150 dite.

Kultivimi i specit-Ne vjeshte behet punimi themelor i tokes.Toka e lavruar me hulli te hapur lihet
deri ne pranvere behet kultivimi i tokes,rrafshimi,imtesimi me qellim qe toka te pergatitet sa me mire
per mbjellje te drejteperdrejte te fares nese behet kultivimi ne kete menyre ose per nderrim te fidanit
nese kultivimi behet permes fidanit.

Perkujdesja e bimeve pas nderrimit te fidanit ne vend te perhershem deri ne vjelje duhet te jete mjaft
e larte me qellim te arritjes se rendimentit sa me te larte dhe kualitative.7-8 dite pas nderrimit bimet te
cilat nuk kane zene plotesohen.Me rastin e nderrimit te fidanit behet ujitja e tij.Nese ekziston
mundesia eshte mire te ujitet qdo fidan i nderruar e jo tere siperfaqja. Ne siperfaqe te vogla nderrimi
behet me dore e ne siperfaqe te medha nderrimi behet ne menyre te mekanizuar.

Ujitja e specit eshte nder masat me te rendesishme agroteknike e cila duhet perdorur medoemos me
rastin e kultivimit te specit,sepse nuk e durojne thatesine prandaj kjo kulture duhet kultivuar vetem
atje ku ka ujitje.Ujitja e pare behet menjehere pas nderrimit te bimeve ne fushe.deri ne fillim te
vjeljes se pare ujitjet duhet te mos jene te shpeshta dhe pas qdo ujitje duhet bere kultivim ose mihje te
lehte te tokes.Ujitjet duhet shpeshttuar sidomos kur fillon vjelja e pare atehere ujitjet duhet
shpeshtohen.Zakonisht ujitjet kryhen ne oret e hershme te mengjesit ose para mbremjes.

Kultivimi i specit drejteperdrejte me anen e fares-ne regjionet me temperatura te larta dhe gjatesi
me te madhe te periudhes pa ngrica eshte e mundur te kultivohet speci dhe mbjellja e drejteperdrejte e
fares ne vendin e perhereshem.Kultivimi i tille jep rendiment me te ulet shkaku i periudhes me te
shkurte te vjeljes,dhe nevojitet ujitje me intenzive prej mbjelljes deri ne mbirje.

Mbjellja permes fares behet me e dendur krahasuar me mbjelljen permes fidanit per shkak te
periudhes se shkurte vegjetative.Para mbjelljes se fares siperfaqja e planifikuar pergatitet ne forme te
bankinave ( lehe te ngritura ),gjersia e te cilave eshte 1 m.Ne te mbillen 2 rende me distance nga 50
cm ,fara mbillet 2 cm ne thellesi dhe 2.5-3 cm ne mes bimeve.Pas mbirjes behet rrallimi 25-30 cm
largesi ne mes bimeve ne rend.Rrallimi behet kur bimet arrijne lartesine 7-8 cm.Per mbjelljen e 1 ha
me kulturen e specit ne menyre te drejteperdrejte permes fares nevojiten 3.5-5 kg fare.Fara duhet te
jete cilesore dhe me potencial te larte gjenetik.

Per luftimin e barerave te keqija perdoren herbicidet.Menyra e perdorimit eshte e shkruar ne

udhezimin e herbicidit,por duhet pasur kujdes me rastin e perdorimit mos te behen gabime sepse nuk
mund te permiresohen me vone.

Kerkesat ndaj pleherimit- mase tjeter e rendesishme eshte pleherimi dhe ripleherimi. Pleherimi me
plehra themelor behet gjate pergatitjes se tokes parambjelljes kurse ripleherimi behet pas rrallimit dhe
behet me plehra azotik ose me plehra te lenget te cilet jepen ne forme te plehrave foliar(permes
gjetheve.Per kultivim te sukseseshem te specit ne menyre te drejteperdrejte permes fares duhet
perdore keto sasira te plehrave:200-250 kg| N (azot),100-125 kg |ha P2O5( fosfor),dhe 100-130 kg |
K2O (kalium).Ku 2|3 e plehrave te fosforit dhe kaliumit apo dhe tere sasia ipen para punimit themelor
ne vjeshte.Me rstin e pergatitjes se tokes ne pranvere ipet sasia e mbetur e fosforit dhe kaliumit si dhe
rreth 50-100 kg | N,kurse sasia tjeter e azotit ipet ne forme te ripleherimit gjate vegjetacionit.

Prodhimtaria e kultures se specit ne ambient te mbyllurSpeci me sukses mund te kultivohet dhe

ne ambiente te mbyllura,kur kushtet e ambientit te jashtem nuk lejojne nje gje te tille.Ne ambiente te
mbyllura speci kryesisht kultivohet permes fidanit.Pergatitja e fidanit eshte e ngjajshme me
prodhimtarine e fidanit per prodhimtarine e hershme ne ambient te jashtem.Llojet e ambienteve te
mbyllura per prodhimtarine e specit mund te jene te ndryshme si serra prej plasmasti,serra
bashkohore nga poliesteri ose gjamishtreter te nxehte etj.Duhet siguruar kushte te pershtatshme per
kultivim,ne radhe te pare temperature,pleherim te mjaftueshem me plehra organike dhe minerale,toka
duhet te dezinfektohet per shkak te mundesise se paraqitjes se semundjeve.Ne kushte te ambientit te
mbyllur lageshtia e tokes per kultivimin e tokes duhet te jete 70-80 % te kapacitetit fushor
ujor.Temperatura e ambientit me rastin e nderrimit te fidanit duhet te jete 17 oC,distancat e mbjelljes
jane 50 cm ne mes te rendeve dhe 40 cm ne mes bimeve ne rend,por varesisht nga kultivari distancat e
mbjelljes nybd te jene me te medha 50x50cm, 80x40 cm etj.speci mund te kultivohet edhe ne serra
prej plasmasti pa nxemje,nderrimi me kete rast behet kah fundi i muajit mars dhe fillimi i prillit per
vjelje arrin ne muajin qershor.

Varietetet e specit-Ekziston numer i madh i varieteteve te specit ,te cilat dallohen ne mes vete ne
karakteristikat e frytit dht organeve tjeravegjetative.Frytet mund te kene forme,madhesi,ngjyre dhe
shije te ndryshme.Po ashtu mund te dallohen per nga lartesia e kercellit me rritje te ulet dhe te larte.
Domatja,rendesia ekonomike

Ka prejardhje nga viset tropikale te Amerikes ,nga eshte bartur ne tere botene gjithashtu dhe tek
ne.Per shkak te vleres se larte ushqyese dhe ekonomike domatja ze nje nder vendet e para ne mesin e
kulturave perimore ne tere boten, esidomos ne ato vise ku domatja has ne kushte te favorshme per
kultivim te saj.

Fryti i domates gjene nje perdorim te gjitheanshem,ka pamje terheqese,freskuese,shuje te harmonizuar

tharte-embel dhe vlere te larte biologjike.Domatja per konsum shfrytezohet ne menyre te
ndryshme.Jane te njohura menyra te ndryshme te pergatitjes dhe perdorimit te domates se fresket dhe
te perpunuar.Ne industri perpunohet ne lengje pure,ekstrakte te koncentruara,prodhimeve te terura etj.

Vetite morfologjike dhe fiziologjike-Domatja ka sistem rrenjor shume te zhvilluar. Rrenja

kryesore mund te arrije deri ne thellesi 1-1.5 m,ndersa kur kultivohet permes fidanit rrenja kryesore
keputet dhe stimulohet zhvillimi i rrenjeve anesore.Kercelli i domates eshte shume i degezuar qe
bimes i jep pamje te nje shkurre,lartesia e te cilit varet nga kultivari ose hibridi dhe kushtet
klimatike.Gjethet e domates jane tekpuplor,me qarje te thella,te ndara ne gjethe dhe nen gjethe te
vogla dhe te medha.Lulet jane te grumbulluara ne luleri.\\fryti i domates eshte rrushke me madhesi
dhe forme te ndryshme.Forma e frytit te pjekur mund te jete:e rrumbullaket,ovale,e zgjatur dhe
ploqke..Fara e domates eshte e imet 300-400 fara ne nje gram.

Kerkesat ndaj kushteve ekologjike-Domatja eshte bime te ciles i nevoitet mjaft nxehtesi gjate tere
periudhes vegjetative.Bimet e domates me se miri zhvillohen kur temperatura e tokes eshte ne mes
24-31 oC.Ne temperature 33 oC ngadalesohet rritja kurse ne 35 o C bimet e nderprejne rritjen.Drita-
eshte faktor shume i rendesishem per domaten e sidomos ne kohen e prodhimtarise se fidanit dhe
periudhen e lulezimit.Ne drite te pamjaftueshme bimet dobet zhvillohen, zgjaten,japin fryte te
vonshme dhe ato me veshtersi formohen. Regjimi i mire i lageshtise se tokes eshte shume i
rendesishem per zhvillimin e domates.Mungesa e ujit ne toke sjelle deri te renja e konsiderueshme e
rendimentit..Per kete arsye mbajtja e tokes me ujitje te rregullta dhe te bollshme konsiderohet nje
nder kushtet me te rendesishme per kultivimin e kesaj kulture.

Sa i perket kerkesave ndaj tokes te kesaj kulture ,domatja mund te kultivohet ne shumicen e
tokave ,por me te pershtatshme jane tokat e lehta strukturore,te kullushme dhe te pasura me humus.

Teknologjia e prodhimtarise-Per kultivimin e domates eshte e nevojshme qarkullimi

bimor.Preferohet qe domatja ne te njejten siperfaqe te kthehet pas 3-4 viteve.Nuk preferohet te
pleherohet pas patates,specit dhe patelgjanit te zi,ndersa eshte parabime e mire per perimet qepore dhe
ato fryte rrenjore.

Nese pleherohet me plehra te shtalles te djegura jep rezulztate te shkelqyeshme.Kjo sidomos

preferohet kur domatja kultivohet ne menyre intensive per prodhimtari te hershme. Si vlere Plehu i
stalles shperndahet prej 30-50 t|ha,ndersa pleherimi me plehra minerale eshte mese i
nevojshem.rendesia e tij qendron ne lartesine e rendimentit dhe kualitetin e fryteve.Rezultate me te
mira arrihen me pleherimin e kombinuar plehra organike dhe minerale.Ne tokat e lehta dhe varfura
perveq 30-40 T|ha pleh te shtalles duhet hudhur edhe 120-150 kg |ha N, 150-200 kg |ha P2O5 dhe 100-
150 kg | ha K2O.

Prodhimtaria e fidanit-Fidani i domates prodhohet ne lehe te nxehta,mesatarisht te nxehta dhe te

ftohta si dhe ne serra.Kultivohet kur kushtet e mjedisit te jashtem jane te pa pershtatshme.Per kushtet
tona klimatike mbjellja e me hershme e farave per fidane te cilat nuk kane me u tranpjantu kryhet ne
mesin e muajit mars ne lehet e ngrohta,ose gjysem te ngrohta.

Prodhimi i fidaneve te tranpjantuara fillon heret diku kah mesi i shkurtit.Tranpjantimi kryhet 3-4 jave
pas mbjelljes, per kete qellim me te pershtatshme jane lehet siperfaqesore ose pjeserisht te
gropuara.Domatja e hershme tranpjantohet ne distance 12x12 cm ose 10x10 cm.Fidani i cili nuk
tranpjantohet duhet te rrallohet ne kohen optimale per ti ikur etiolimit bimeve.Fidani me i mire fitohet
me tranpjantimin ne saksi, ku bimet e kultivuara ne saksi nuk vuajne pas nderrimit prandaj nuk ka
ngecje ne zhvillimin e tyre.Fidani i kultivuar ne saksi piqet me heret dhe jep rendiment me te
larte.Pas tranpjantimit lehet mbulohen me rogoze disa dite, ku ne mesdite bimet mbulohen nga dielli
kurse ajrosja behet ne minimum.Ne mungese te ajrit te fresket fidani zgjatet.Nese kjo ndodhe duhet
shtuar ajrosja dhe kufizohet ujitja.Gjate tere kohes rogozet duhet larguar heret ne mengjes dhe duhet
vendosur sa me vone ne mbremje.Materiali mbulues i serrave nuk guxon te jete i ndotur.Nga gjysma
e prillit shtohet ajrosja qt fidanet te kaliten dhe te pershtaten per ambient te jashtem.Disa dite para
nderrimit fidani lihet i pa mbuluar dhe gjate nates,perveq kur eshte i rrezikuar nga ngricat.

Nderrrimi-ne kushtet tona agroekologjike me nderrimin e domates mund te fillohet 10-15 dite pas
ngricave te fundit pranverore.Dhjetediteshi i pare i majit.Nderrimi me I hershem ka perparesi te
medha:pjekja me ehershme,rendimenti me i larte etj.distancat e mbjelljes varen nga kultivari,sistemi I
kultivimit,plleshmeria e tokes etj.Me shpesh domatja nderrohet me kete distance:80x50cm ose 90x40
cm.

Perkujdesja-Pas nderrimit siperfaqja e tokes me anen e masave agroteknike duhet te mbahet ne

gjendje te shkrifet dhe pa baroja.pra duhet aplikuar mihjet ose kultivimet.Meqe kercelli i domates
eshte barishtor nuk mund te qendroje ne pozite vertikale prandaj duhet vendos mbeshtetes,qe bimet te
mbahen ne pozite vertikale.Eleminimi i sqetuloreve behet pasi domatja degezohet panderprere.Per
arritjen e rendimenteve te larta dhe stabile domatja duhet ujitur rregullisht.Si ujitje me e pershtatshme
eshte treguar menyra e ujitjes me permbytje te hullive, me anen e sistemit pike-pike dhe me ujitje ne
forme shiu kane treguar rezultate te mira,por mundesia e paraqitjes se semundjeve shtohet prandaj
duhet ndermarre masat plotesuese te mbrojtjes.

Vjelja e fryteve dhe rendimenti-Domatja vjelet kur frytet arrijne pjekjen e plote dhe ngjyren
karakteristike,kur dedikohet per tregje te aferta.Kur frytet transportohen ne tregje te largeta,vjelen kur
ne to paraqitet ngjyra trendafili,frytet e tilla arrijne pjekurine pas disa diteve.Vjelja duhet te behet ne
mot te thate sepse frytet e lagura dobet perballojne transportin.

Rendimenti i domates eshte mjaft variabil.Varet nga menyra ekultivimit,koha e kultivimit,kultivari

ose hibridi,vetite e tokes teknologjia e prodhimtarise dhe masat agroteknike te aplikuara.Rendimenti
per prodhimtarine e hershme sillet 25-40 |ha kurse per prodhimtari te vone 100-120 t|ha fryte, e ne
disa raste dhe me shume.