WSTĘP

DO FIZYKI
JADRA
ATOMOWEGO
A O
Wykład –4-6
IV ROK FIZYKI - semestr zimowy 1
Janusz Braziewicz - Zakład Fizyki Medycznej IF AŚ
 Modele jądra atomowego
Oczekujemy wyjaśnienia:
• stałej gęstości materii jądrowej
• stałej energii wiązania
• własności jąder takich, jak spin, momenty
elektromagnetyczne i ich związek z Z i N
• rozmieszczenia stabilnych izotopów na wykresie n=f(Z)
• występowania liczb magicznych
• prawidłowości występujących w stabilności izobarów
względem rozpadu β
• systematyczności zmian energii rozpadu α ze zmianą Z i N
• rozszczepienia jąder
2
 Modele jądrowe

cząstek niezależnych silnego sprzężenia

zunifikowany kroplowy

powłokowy powłokowy z oddziaływaniem

resztkowym

gazu Fermiego

clusterowy skorelowanych par 3

 analogia do kropli cieczy:
Model • stała gęstość materii
kroplowy • stała energia wiązania na nukleon
e
jądra wyjaśnia takie własności jądra:
• masa jądra
e
n p
p n n
n n p
• energia wiązania
n p p
p n

e
Kropla nieściśliwej cieczy
utrzymywana w równowadze
przez krótkozasięgowe siły
e
mające własność wysycania się.

Energia wiązania kropli:

B = B1 + B 2 + B3 + B 4 + B5 4
B = B1 + B2 + B3 + B4 + B5 - energia objętościowa

B1 = av A 4 3
V jadra = πR = R = ro A = aV A 1/ 3

B = B1 + B2 + B3 + B4 + B5 - energia 3 powierzchniowa
B2 = -as A2/3 S jadra = 4πR 2 = R = ro A1/ 3 = aS A2 /
B = B1 + B2 + B3 + B4 + B5 - energia kulombowska
B3 = -ac Z2 A-1/3
B = B1 + B2 + B3 + B4 + B5 - energia asymetrii
3 q 2
R = r A 1/ 3
2 −1 / 3
V
Bkilombowsk
= -a ieZ-A/2)
− jadra = 2 A -1 = o
= aC Z A
4 A(
5 R q = eZ
B = B1 + B2 + B3 + B4 + B5 - energia pairingu 2
⎛ A⎞
+δ parzyste Z i N ⎜Z − ⎟
B5 = 0 nieparzysteVZasymetrii δ≈a A ⎝
-1/2 2⎠
− jadra = δa A
lub N
5

- δ nieparzyste Z i N A
 półempiryczny wzór na energię wiązania:
2
⎛ A⎞
⎜Z − ⎟
( ) = − 2/3
− 2 −1 / 3
− ⎝ 2⎠ ± − 1/2
B Z , A av A a s A ac Z A aa aδ A
A

ponieważ
m(Z , A) = ZmH + ( A − Z )mn − B / c 2

2
⎛ A⎞
⎜Z − ⎟
⎝ 2⎠
m(Z , A) = ZmH + (A − Z )mn − av A + as A2 / 3 + ac Z 2 A 1/ 3 + aa
− − 1/2
μ aδ A
A

formuła masowa Weizsäckera

6
Stałe
2
av= 17.011mu= 15.85 MeV/c
2
ac= 0.767mu = 0.71 MeV/c
2
as= 19.691mu= 18.34 MeV/c
2
aa= 99.692mu= 92.86 MeV/c
2
aδ= 12.3mu = 11.46 MeV/c
Formuła opisuje
średnie zachowanie
dla A>30 z dokładnością ~1%.

F o r m u ła ła tw o tłu m a c z y
r o z s z c z e p ie n ie j ą d r a . 7
Model kroplowy traktuje jądro jako całość
nic nie mówiąc o poszczególnych
nukleonach.

Wyjaśnił tylko:
• energię wiązania
• masę jądra.
8
 Zależność masy w ciągu izobarów

A-nieparzyste

Istnieje tylko jeden izobar o minimalnej

wartości masy – to izobar stabilny
9
 Zależność masy w ciągu izobarów

A-parzyste

Istnieje więcej niż jeden izobar o

minimalnej wartości masy – to izobary
stabilne 10
 Szukanie minimum
dla dowolnego jądra
o liczbach Z i A

to
⎛ ∂m(Z , A) ⎞
⎜ ⎟ =0
⎝ ∂Z ⎠ A=const

m p − mn + 2 Z 0 aC A −1 / 3
+ 2 a A (Z 0 − A / 2 ) A = 0
−1

A ⎡ m p − mn + a A ⎤ A
Z0 = ⎢ −1 / 3 ⎥ =
2 ⎣ aC A + a A ⎦ 1.98 + 0.015 A 2/3 11
 Granice możliwości uzyskiwania energii

• oderwanie od jądra cząstki α

Eα = [m(Z , A) − m(Z − 2, A − 4 ) − m(2,4)]c > 0
2

12
 Granice możliwości uzyskiwania energii
• proces rozszczepienia

E f = [m(Z , A) − 2m(Z / 2, A / 2 )]c > 0 2

E f / c = aS A
2 2/3
(1 − 2 ) + a
2/3
C
2
Z A −1 / 3
(1 − 2 )
2/3

(
= − 5.12 A 2/3
+ 0.284Z A2 −1 / 3
)amu
zachodzi dla A od ~90
13
Jądro - gaz Fermiego
• nukleony (cząstki o spinie 1/2) znajdują się w studni
potencjału
• w stanie podstawowym jądra zajęte są wszystkie stany
dozwolone przez zakaz Pauliego i pomimo silnych
oddziaływań pomiędzy nukleonami cząstka nie może
zmieniać swego stanu ruchu
• nukleony nie mogą ulegać zderzeniom → jądro
atomowe można w przybliżeniu traktować jako układ
cząstek niezależnych
Dla dowolnie wybranego nukleonu można określić jego
stany własne rozwiązując równanie Schrödingera
w średnim potencjale jądra, na który składają się
oddziaływania wszystkich innych nukleonów 14
 Postać średniego potencjału jądra
nie jest z góry znana
założenia:
• określony przez same nukleony
• winien być zgodny z warunkiem, że jądro ma stosunkowo
ostro określony brzeg

• prostokątny sferycznie symetryczny potencjał V(r)

o wartości -Vo dla r<R
o wartości Vo= 0 dla r≥R

η2
1
E = Ψ Hˆ Ψ gdzie Hˆ = ∑ ∇ i + ∑ uij
2

i 2m 2 i ≠15j
 układ swobodnych cząstek o spinie 1/2 zamkniętych
nieprzenikalną ścianą - model gazu Fermiego

ponieważ cząstki nie oddziaływują ze sobą, to: uij =0

• wyznaczamy możliwe stany dla jednej z nich
• obsadzamy możliwe stany zgodnie z zakazem Pauliego

Niezależne od czasu
równanie Schrödingera
dla cząstki w prostokątnej studni potencjału
η 2
η ⎛∂ Ψ ∂ Ψ ∂ Ψ⎞
2 2 2 2
− ΔΨ = − ⎜⎜ 2 + 2 + 2 ⎟⎟ = EΨ
2m 2m ⎝ ∂x ∂y ∂z ⎠

Ψ (r ) = X ( x ) + Y ( y ) + Z ( z ) E = E x + E y + E z 16
jego jednowymiarowa forma:

η ∂ X 2 2
− = E x X ( x )
2m ∂x 2

∂2 X 1
to równanie postaci = −k X ( x ) k =
2
2mE
∂x 2
η
i ma rozwiązanie
X λ = Aλ e ikλ x + Bλ e − ikλ x = Aλ (cos k λ x + i sin kλ x ) + Bλ (cos k λ x − i sin k λ x )
Wybór stałych A i B oraz wybór jednego z rozwiązań
wynika z warunków brzegowych.
ρρ
Ψ (r ) = Ce i (k ⋅ r )
17
Jeśli zamiast potencjału sferycznie symetrycznego wprowadzę
potencjał w formie kostki o boku a, to warunki
brzegowe są wówczas następujące:

X(x)=Y(y)=Z(z)=0 dla x=y=z=±a/2

Rozwiązaniami są funkcje mające

zera na granicach potencjału i z
warunków brzegowych wynikają
unormowane rozwiązania postaci
1
+
Xλ = cos k λ+x x +=
πλ + πλ x-
2a k λx
x
, kλ x- = ,
a a
− i --
λ +
λ x- = 0,2,418,6,...
Xλ = sin kλ x x x = 1,3,5,7,...
2a
możliwe wartości energii cząstki:
2
(λ x ) η 2
2
1 ⎛ πλx η ⎞
Ex = kλx = ⎜ ⎟ , λx = 0,1,2,3,...
2m 2m ⎝ a ⎠

dla rozwiązania trójwymiarowego zachodzi więc:

2
1 ⎛ πη ⎞ 2
E = Ex + E y + Ez = ⎜ ⎟ λx + λ y + λz
2m ⎝ a ⎠
2 2
( )
związany z tą energią pęd:
2
⎛ πη ⎞ 2
(
p = 2mE = ⎜ ⎟ λ x + λ2y + λ2z
2
)
⎝ a ⎠ 19
weźmy teraz prostokątny układ
współrzędnych λx, λy, λz.
Ponieważ λ przybiera wartości
całkowite - współrzędne tworzą
przestrzenna siec punktów.

ponieważ λ = ap ak
=
π πη
Objętość przestrzeni zdefiniowana przez te
współrzędne jest proporcjonalna do
iloczynu objętości przestrzeni położeń a3 i
objętości przestrzeni pędów p3, wyrażonej
w jednostkach h3,
Ω~λ ~a p
3 3 3
20
 Przestrzeń położeń i pędów nosi nazwę
przestrzeni fazowej
Liczba możliwych stanów dn, czyli liczba możliwych
punktów siatki leżących w warstwie kulistej ρ, ρ+dρ,
gdzie ρ 2 = λ2x + λ2y + λ2z , przy dostatecznej gęstości
punktów jest równa objętości warstwy dΩ = 4πρ 2 dρ
1 1 2
dn = dΩ = πρ dρ
8 2
Czynnik 1/8 uwzględnia fakt, że punkty o dodatnich
wartościach λ leżą tylko w 1/8 kuli, więc

τp 2 dp 4πτp 2 dp
dn = 3 2 = , a =τ
3

2η π 3 21
h
 τp dp 4πτ p dp
2 2

dn = 3 2 = a =τ
3
,
2η π
3
h
• ponieważ cząstka porusza się swobodnie w obrębie
prostokątnej studni potencjału, równanie podaje liczbę
możliwych stanów cząstki zamkniętej w objętości a3,
przypadających na przedział pędu dp.
• równanie jest równoważne stwierdzeniu, że w objętości
przestrzeni fazowej równej h3 znajduje się tylko jeden
stan.

p2=2mE, p2dp=(2m3E)1/2dE

dn = m 3/ 2
( 2π η
2
)
3 −1
τ E dE = C1τ E dE
22
• w studni znajduje się pewna liczba cząstek o spinie 1/2
• w każdym stanie można umieścić tylko dwie cząstki
• poczynając od najniższego stanu obsadzamy coraz to
wyższe
• załóżmy, że nie ma cząstek wzbudzonych
(układ ma temperaturę T=0 K)

liczba cząstek na przedział energii ~E1/2

• gdy jedna z dwu cząstek ma w najwyższym z zajętych

stanów energię EF to liczba cząstek w studni potencjału
wynosi E E
dn
( )(3π η ) τ ⋅ E
F F
3 −1
n = ∫2 dE = 2C1τ ∫
3/ 2
E dE = 8m 3/ 2 2
F
0
dE 0

• gdzie energia Fermiego ⎛ 1 ⎞ 2/3 4/3 2 ⎛ n ⎞

2/3

E F = ⎜ m ⎟3 π η ⎜ ⎟ 23
⎝2 ⎠ ⎝τ ⎠
W przypadku jądra znana jest liczba cząstek i objętość
jaką zajmują

znajomość ro wystarcza do określenia wartości EF.

Vo~40 MeV

EF~30 MeV 24
Ponieważ mamy dwa rodzaje cząstek w jądrze -

• odpychająca siła kulombowska między protonami

powoduje zmniejszenie ich energii wiązania w studni
potencjału

• jądro to układ dwóch niezależnych od siebie gazów

Fermiego, znajdujących się w odmiennych warunkach
energetycznych

25
 Przebieg potencjału i stany Porównanie energii wiązania w
energetyczne w modelu gazu symetrycznym i niesymetrycznym gazie
Fermiego dla protonów i Fermiego
neutronów
Nadmiar neutronów w większości trwałych jąder jest więc
spowodowany tym, że w stanie równowagi w studni
potencjału dla neutronów można zmieścić więcej cząstek, niż
w studni potencjału dla protonów, która jest płytsza o wartość
26
energii kulombowskiej.
Wpływ ładunku protonu na wartość energii wiązania jądra
Całkowita energia ET gazu Fermiego
EF E
dn F
4
ET = ∫ E dE = 2C1τ ∫ E dE = C1τE F5 / 2
3/ 2

0
dE 0
5

2/3
⎛1 ⎞ ⎛n⎞
E F = ⎜ m ⎟32 / 3 π 4 / 3η2 ⎜ ⎟
⎝2 ⎠ ⎝τ ⎠

ET = C2 n τ 5 / 3 −2 / 3
= C3 n 5/3
A −2 / 3

4 3
τ = πr0 A
3
27
Jeśli protony byłyby bez
ładunku

i dla każdej części

wstawilibyśmy n=A/2 i
otrzymalibyśmy
5/3
⎛1 ⎞
ET = 2C3 ⎜ A ⎟ A− 2 / 3
⎝2 ⎠

Ponieważ protony mają ładunek,

to dla lewej części mamy n=Z a
dla prawej n=N i otrzymamy

ET = C3 A −2 / 3
(N 5/3
+Z 28
5/3
)
 z różnicy otrzymamy

⎛ ⎛ 1 ⎞ ⎞⎟
5/3
−2 / 3 ⎜
ΔE = C3 A N + Z − 2⎜ A ⎟
5/3 5/3
⎜ ⎝ 2 ⎠ ⎟
⎝ ⎠

1
TZ = (Z − N )
2

⎡
−2 / 3 ⎛ 1 ⎞
5/3
⎛1 ⎞
5/3
⎛1 ⎞ ⎤
5/3

ΔE = C3 A ⎢⎜ A − TZ ⎟ + ⎜ A + TZ ⎟ − 2⎜ A ⎟ ⎥ ~ TZ2 A
⎢⎣⎝ 2 ⎠ ⎝2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎥⎦

Stosując rozwinięcie dwumianowe piszemy

(1 − x )
5/3 5/3
⎛A ⎞ ⎛ A⎞ p
⎜ − Tz ⎟ =⎜ ⎟ (1 − 2Tz / A)5 / 3 i rozwijamy jak
⎝2 ⎠ ⎝2⎠ 29
Promieniotwórczość

Jądra nietrwałe
• jądra w stanie podstawowym, które w wyniku
emisji cząstek mogą zmieniać się
spontanicznie w jądra innego rodzaju
• jądra wzbudzone, które w wyniku
oddziaływań elektromagnetycznych mogą
przejść do stanu podstawowego
30
Procesy rozpadu jąder
określone
A
X⎯
⎯→ α A− 4
Y + He
4 prawdopodobieństwo przejścia
Z Z −2 2
(rozpadu)
β−
~ λ=|C|2,
A
X ⎯⎯→ Y + e + ν e
A −
Z Z +1 gdzie amplituda przejścia
β+
C=<Ψf⏐V⏐Ψi>,
A
Z X ⎯⎯→ A
Z −1Y + e +
+ν e zawiera stałe uniwersalne
i zależy od funkcji falowych
A
Z ⎯→ Z −A1Y + ν e
X + e − ⎯WE jąder, które z kolei zależą od
stalych charakteryzujacych
A
Z ⎯ ⎯γ → ZA X + γ
X * ⎯rozpad silne i slabe oddziaływania

prawdopodobieństwo rozpadu λ stanu nietrwałego 31jest

wielkością rzeczywiście stala
definicje

• stała rozpadu
dN=-λNdt
• N - liczba nietrwałych jąder w chwili t=0
• prawdopodobieństwo rozpadu pojedynczego jądra
w jednostce czasu (1/sek)
• dN - liczba jąder, które uległy rozpadowi w czasie dt

32
• aktywność

⏐dN/dt⏐=λN≡A

Jednostki

•1 kiur = 1Ci = 3.7*1010 rozpadów/s

•1 bekerel = 1Bq = 1 rozpad/s = 0.27*10-10 Ci

33
N t

∫ dN
No
N= ∫ − λdt
t =0

N
ln = − λt
No
N(t)

− λt
N (t ) = N o e
t
lnN(t)

− λt
A = Ao e , Ao ≡ λN o
λ=tg∠
34
t
• czas połowicznego zaniku

T1/2=ln2/λ

• średni czas życia

τ=1/λ
35
• krzywa wzrostu
t=0 M-No P-0
t=t M-N P- No-N=N’
N’(t)

No
(
N ' (t ) = N o 1 − e − λt
)

t 36
 Rozpad sukcesywny
λ1 λ2
1 2 3

dN1
= −λ1 N1 N1 = N 01e − λ1t
dt
λ1
dN 2
= λ1 N1 − λ2 N 2 N2 =
λ2 − λ1
( )
N 01 e −λ1t − e −λ2t + N 02e −λ2t
dt
dN 3 ⎡ λ1 λ2 −λ1t ⎤
( )
= λ2 N 2
−λ2t
N3 = N 01 ⎢1 + e − e ⎥ + N 02 1 − e −λ2t + N 03
dt ⎣ λ2 − λ1 λ2 − λ1 ⎦ 37
Rozpad sukcesywny
λ1 λ2
1 2 3

jeśli dla t=0 N1=N01 i N02=N03=0

dN1
= −λ1 N1 N1 = N 01e − λ1t
dt
λ1
dN 2
= λ1 N1 − λ2 N 2 N2 =
λ2 − λ1
(
N 01 e −λ1t − e −λ2t )
dt
dN 3 ⎡ λ1 λ2 − λ1t ⎤
= λ2 N 2 N 3 = N 01 ⎢1 + − λ2 t
e − e ⎥
dt ⎣ λ2 − λ1 λ2 − λ1 ⎦ 38
Mieszanina substancji radioaktywnych powiązanych genetycznie i
pozostawionych na przeciąg pewnego czasu

λ1 λ2
1 2 3
• przypadek I λ2 >> λ1 , λ1 ≈ 0

A1 - aktywność substancji macierzystej

dN1 −λ1t
A1 = = λ1 N1 = λ1 N 01e ≅ λ1 N 01 = const
dt

małe ~1

39
A2 - aktywność substancji pochodnej
λ2λ1
A2 = λ2 N 2 = N 01 (e −λ t − e −λ t ) ≅ λ1 N 01 (1 − e −λ t )
1 2 2

λ2 − λ1

A2 początkowo narasta, lecz po kilku nT2 e − λ2nT2 ≅ 0 i

A2 ≅ λ1 N 01 = A1

Aktywność sumaryczna

A = A1 + A2 ⎯t⎯⎯→ 2 A1
>nT2

Ze względu na małą wartość λ1 aktywności są tu w przybliżeniu stałe

w czasie i dlatego w takim przypadku mówimy o
40
promieniotwórczej równowadze wiekowej
• przypadek II λ2 >> λ1 , λ1 ≈ 0

A1 - aktywność substancji macierzystej

dN1
A1 = = λ1 N1 = λ1 N 01e −λ1t
dt

A2 - aktywność substancji pochodnej

λ2λ1
A2 = λ2 N 2 = N 01 (e −λ t − e −λ t )
1 2

λ2 − λ1
co po kilku czasach połowicznego zaniku substancji 2 daje

λ2λ1 −λ t
A2 = λ2 N 2 = N 01e 1

λ2 − λ1 41
 Aktywność substancji pochodnej zmienia się w czasie z tą samą stałą
rozpadu co aktywność substancji macierzystej. Po tym czasie stosunek
aktywności substancji pochodnej i macierzystej wynosi

A2 λ2
=
A1 λ2 − λ1

Aktywność sumaryczna

⎛ λ2 ⎞ −λ1t
A = A1 + A2 ⎯t⎯ ⎜
⎯→⎜1 + ⎟
⎟ λ1 N 01e
⎝ λ2 − λ1 ⎠
>nT2

Po czasie równym nT2 wszystkie aktywności zmieniają się w czasie ze

stałą rozpadu substancji macierzystej. Ten przypadek nazywamy
przejściową równowagą promieniotwórczą. 42
• przypadek III λ2 < λ1

A1 - aktywność substancji macierzystej

dN1
A1 = = λ1 N1 = λ1 N 01e −λ1t
dt

A2 - aktywność substancji pochodnej

λ2λ1
A2 = λ2 N 2 = N 01 (e −λ t − e −λ t )
1 2

λ2 − λ1

43
Po kilku czasach nT1

− λ1nT1
e ≅0

λ1λ2 −λ t
A1 = 0, A2 = e N 01
2

λ1 − λ2

Aktywność sumaryczna

A = A1 + A2 ⎯t⎯⎯
>nT1
→ A2

44
• szeregi promieniotwórcze
A=4n+s,
gdzie n jest liczbą całkowitą, a s=0,1,2,3

A szereg jądro t1/2

wyjściowe
4n torowy 232Th 1.4 1010 y
4n+1 neptunowy 237Np 2.14 106 y
4n+2 uranowy 238U 4.47 109 y
4n+3 aktynowy 235U 7.04 108 y
45
46
• sztuczna promieniotwórczość
• jądra wytworzone w wyniku reakcji jądrowych
• podlegają tym samym prawom statystycznym
~
27
13 Al (n, α ) Na → Mg + e + ν e ,
24
11
24
12
−
t1/ 2 = 15 gpdz
~
14
7 N (n, p ) C → N + e + ν e ,
14
6
14
7
−
t1/ 2 = 5568 y datowanie
14
7 N ( p, α )116C →115B + e + + ν e , t1/ 2 = 20.39 min
16
O ( p, α )137 N →136C + e + + ν e , t1/ 2 = 9.965 min
8
dla
14
7 N (d , n )158O →157N + e + + ν e , t1/ 2 = 2.07 min PET
16
8 O( p, n )189 F →188O + e + + ν e , t1/ 2 = 109.77 min

20
10 Ne(d , α )189 F →188O + e + + ν e , t1/ 2 = 109.77 min 47
 α A− 4
Rozpad α A
Z X⎯
⎯→ Y + He
Z −2
4
2

stosunki energetyczne
Q=MX - (MY+mα) > 0

Q=EY+Eα

48
 α A− 4
Teoria rozpadu α A
Z X⎯
⎯→ Z −2Y + He 4
2

• tożsamość cząstek α z jądrami helu wykazał

Rutherford w 1908
• energię cząstek określano za pomocą ich zasięgu
w powietrzu (do ~1930 roku) później zaczęto
stosować w tym celu spektrografy magnetyczne
• cząstka α o energii 5.3 MeV (210Po)
ma w powietrzu zasięg 3.84 cm
• obecnie dokładny pomiar energii cząstek mierzy
się za pomocą detektorów półprzewodnikowych

49
 Czynniki od jakich zależy
prawdopodobieństwo rozpadu α
teoria rozpadu na gruncie mechaniki kwantowej podana
przez G. Gamow’a
podczas łączenia cząstki α z jądrem
V(r)=Z1Z2e2/r
gdy r=R1+R2=R
zaczynają działać siły jądrowe to
VC= Z1Z2e2/R
• cząstka α w jądrze zostaje związana w jądrze
• p i n znajdują się w prawdziwych stanach
związanych o ujemnej energii
• cztery nukleony łącząc się w cząstkę α w jądrze znajdują się
w kwazistacjonarnym, metatrwałym stanie o dodatniej 50
energii - za to odpowiedzialna jest duża energia wiązania α
Prawdopodobieństwo λ emisji cząstki α to iloczyn
• prawdopodobieństwa λ o utworzenia cząstki α
• prawdopodobieństwa Tα przeniknięcia bariery
potencjału przez cząstkę α

λ = λo Tα

liczba skutecznych prób przenikania

______________________________
Tα = liczba wszystkich prób przenikania
współczynnik przenikania (transmisji)
51
 liczba skutecznych prób przenikania
______________________________
Tα = liczba wszystkich prób przenikania
współczynnik przenikania (transmisji)

≡
strumień cząstek wychodzących poza barierą - ja
_________________________________________
strumień cząstek dobiegających do bariery - je

Strumień (cm-2s-1) j = |u|2 v

prędkość cząstek

gęstość prawdopodobieństwa położenia cząstki opisanej

funkcją falową u(r) jest określona przez |u|2=u*u
52
 2 2
j a u a va ua ka
Tα = = 2
= p = mv = ηk = 2
je ue ve ue k e

Rozwiązując równanie Schrodingera w

obszarach cząstki 1, 2 i 3

otrzymujemy rozwiązania
części rzeczywiste
1 na rysunku b)
u1 = α1e ik1r
+ β1e −ik1r
, k1 = 2mE
η
1
u2 = α 2e − k 2, r k 2, r
+ β 2e , k2 =
,
2m(Vo − E ) k2=ik2’,0
η
u3 = α 3eik3r
53
 Z warunku ciągłości na brzegach

u1 = u2, u1’ = u2’ dla r=0

u2 = u3, u2’ = u3’ dla r=d

i wstawieniu rozwiązań otrzymamy 4 równania

określające 5 amplitud α1, β1, α2, β2, α3
co pozwoli wyznaczyć stosunki dowolnych dwu
2 2 Ponieważ ke=k1=k3=ka
α3 α3 2 −1
Tα = = α3 ⎡ V 2
⎤
α1
2
α1 Tα = = ⎢1 + 2 o 2 '
sinh k 2 d ⎥
α1 ⎣ Vo − (2 E − Vo )
2
⎦
V − (2 E − Vo ) − 2 k 2' d
2 2
dla grubej bariery Tα = 4 o
2
e
dk2’>>1 Vo 54
 V − (2 E − Vo ) − 2 k 2' d
2 2
Tα = 4 o
2
e
Vo
ten czynnik decyduje
to jest ~1 o wartości

[
Tα ≈ exp − (2 / η) 2m(Vo − E )d ]
dla bariery o dowolnej postaci V(r)
⎡ D
⎤
Tα = exp ⎢− (2 / η)∫ 2m[V (r ) − E ]dr ⎥
⎣ 0 ⎦
55
 dla bariery V(r) postaci kulombowskiej
R' 2
2 2m Z1 Z 2 e
∫
−G
Tα ≈ e , gdzie G= − E dr
η R
r
przedstawiając całkę w postaci skończonej
2
G= 2m / E Z1Z 2 e 2γ ( x )
η
gdzie γ ( x ) = arc cos x − x(1 − x ); x ≡ R / R ' = E / VC
G - czynnik Gamowa
• maleje ze wzrostem energii
• czasy połowicznego zaniku są tym
mniejsze im większa jest energia cząstek
t1/2~1/λ~1/T~eG, ln t1/2~G~Eα-1/2 56
związek między stałą rozpadu i energią rozpadu Eα dla
pierwiastków należących do tego samego szeregu α promieniotwórczego

lnT1/2 = A+B 1/(Eα )1/2

A - stała w obrębie
szeregu
B - stała dla wszystkich
szeregów

57
Przykład:

235U→231Th+4He, Eα=4.2 MeV

vα=4*109cm/s w jądrze o średnicy ~10-12cm

~1021 zderzeń/s
ja~10-38, je~(1-10-38) → 1 na 1038 zderzeń z barierą
daje wyjście z jądra
je ja

Czas potrzebny na jeden rozpad

1038zderzeń/rozpad / 1021 zderzeń/s ~ 1017 sek 58
 λ = λo Tα
? dominujące

λo –iloczyn
(1) prawdopodobieństwa utworzenia cząstki α we
wnętrzu jądra

(2) prawdopodobieństwa napotkania przez tę cząstkę

brzegu potencjału

Przyczynek (1) zależy od konfiguracji nukleonów w jądrze

i może być oszacowany za pomocą rachunków modelowych.

Przyczynek (2) określony głównie przez energię kinetyczną

cząstki i przez promień jądra. 59
 λ = λo Tα

Znając

z odpowiednią dokładnością postać potencjału

jądrowego (z obserwacji rozproszeń)

oraz wartość Tα (wynikającą z rachunków)

można wyznaczyć wartość λo na podstawie pomiaru

czasu połowicznego zaniku
i
porównać ją z przewidywaniami poszczególnych
modeli jądrowych. 60
Oddziaływanie cząstek α z materią
• przechodząc przez środowisko oddziałują poprzez
pole elektrostatyczne z elektronami atomów -
wyrywają je z powłok jonizując atomy
• oddziałują więc nieelastycznie z elektronami
atomów tracąc stopniowo swoją energię

Io x
I
ośrodek det
1
I/Io
− μx
I = I oe
1/2
Rmax

61
<R> x
Jeśli przez -dE/dx oznaczę stratę energii na
jednostkę drogi, to z teorii mamy związek

dE 4πe Z 1
4 2
2me v 2
− = 2
nZ 2 ln
dx me v I
gdzie:
v - prędkość cząstki
Z1 - liczba atomowa cząstki
n - liczba atomów absorbenta w jednostce objętości
Z2 - liczba atomowa tarczy
I - średni potencjał jonizacji absorbenta
⎛ 1.9 ⎞
I = 9.1Z ⎜1 + 2 / 3 ⎟ (eV ) 62
⎝ Z ⎠
Przykładowe wartości I
powietrze - 80.5 eV
wodór - 15.6 dE 4πe Z 1
4 2
2me v 2

aluminium - 150 − = 2
nZ 2 ln
ołów - 705
dx me v I

po przecałkowaniu otrzymamy zasięg R

R=mZ F(v
-2
o)

m - masa cząstki
Z - liczba atomowa cząstki
F(vo) - dla danego absorbenta funkcja zależna tylko
od prędkości cząstki
63
dla Eα - 8 MeV

R (cm)
powietrze 7.8
aluminium 0.0041
miedź 0.0018
złoto 0.0014

64
Rozpad β
~
β-: n → p + + νe e- może zachodzić dla n
swobodnego
β+ : p → n + e+ + νe z t1/2 10.6 min
WE: p + e- → n + νe

• rozpad β zachodzi między izobarami – zmienia się

tylko stan ładunkowy jądra
• zachodzi tylko wówczas, gdy istnieje sąsiednie jądro
o mniejszej masie

65
 Zależność masy w ciągu izobarów

A-nieparzyste

Istnieje tylko jeden izobar o minimalnej

wartości masy – to izobar stabilny
66
 Zależność masy w ciągu izobarów

A-parzyste

Istnieje tylko więcej niż jeden izobar o

minimalnej wartości masy – to izobary
stabilny 67
 Szukanie minimum
dla dowolnego jądra
o liczbach z i A

to
⎛ ∂m(Z , A) ⎞
⎜ ⎟ =0
⎝ ∂Z ⎠ A=const

m p − mn + 2 Z 0 aC A −1 / 3
+ 2 a A (Z 0 − A / 2 ) A = 0
−1

A ⎡ m p − mn + a A ⎤ A
Z0 = ⎢ −1 / 3 ⎥ =
2 ⎣ aC A + a A ⎦ 1.98 + 0.015 A 2/3 68
 Stosunki energetyczne w rozpadzie β
M(Z,A)=M(Z+1,A)+Q
− ~
β
A
Z X ⎯⎯→ A
Z +1Y + e −
+ν e
Q=TY+Tβ+Tν = MX - MY

M(Z,A)=M(Z-1,A)+2me+Q
β+
A
Z X ⎯⎯→ A
Z −1Y + e +
+ν e
Q=TY+Tβ+Tν = MX – MY –2me

M(Z,A)=M(Z-1,A)+Q
A
Z X + e ⎯⎯→ Z −A1Y + ν e
− WE

Q=TY + Tν = MX - MY
69
Warunek zajścia rozpadu – Q>0
 ~
A
Z
β−
X ⎯⎯→ Y + e + ν e
A
Z +1
− Q>0 → MX > MY

β+
A
Z X ⎯⎯→ A
Z −1Y + e +
+ν e Q>0 → MX > MY + 2me

dla 0<_[M(Z,A)-M(Z-1,A)]<_2me
• możliwy tylko WE

dla [M(Z,A)-M(Z-1,A)]>_2me
• możliwy WE
• możliwy β+ 70
 Informacje modelu kroplowego
o rozpadzie β

dla izobarów (A=const) zachodzi

M(Z,A)=Co + C1 Z + C2 Z2

71
 dla A nieparzystych
• stabilny izobar leżący
najniżej tej paraboli

dla A parzystego
• mamy jądra parzysto-parzyste (niżej)
i nieparzysto-nieparzyste (wyżej)
• między izobarami na tej samej
paraboli nie może być przejść, gdyż
ich Z różni się o 2 72
⎛ ∂m( Z , A) ⎞
⎜ ⎟ =0
⎝ ∂Z ⎠ A=const

−1 / 3 ⎛ A ⎞ −1
m H − mn + 2 Z 0 a c A + 2a A ⎜ Z o − ⎟ A = 0
⎝ 2⎠

A ⎡ mn − m H + a A ⎤ A
Z0 = ⎢ ⎥=
2 ⎣ a c A + a A ⎦ 1.98 + 0.015 A 2 / 3
2/3

73
Neutrino
• ciągłe widmo rozpadu β
• energia emitowanych cząstek zawarta w
przedziale 0 - Emax

• rozpad nie spełniał

prawa zachowania energii

• rozpad zachodzi między izobarami (A=const)

więc spiny jąder winny zmieniać się o liczbę
całkowitą, a elektron ma spin ½

• rozpad nie spełniał

prawa zachowania spinu 74
Pauli –
niezachwiane przekonanie
o słuszności praw zachowania

• propozycja istnienia nowej cząstki

• przejmuje część energii rozpadu
• ma spin połówkowy
• nie ma ładunku
• słabo oddziałuje z materią
• posiada swoją antycząstkę

75
Doświadczalne potwierdzenie istnienia neutrina
(pośrednie – przez pomiar jądra odrzutu)
37Ar + e- → 37Cl + νe + 0.8 MeV

to wynik
jądro winno doznać odrzutu różnicy mas
by były spełnione zasady
zachowania energii i pędu

• Ar w postaci gazowej w miejscu zakreskowanym

• elektrony Augera rejestrowane w detektorze 1
• atomy Cl, które doznały odrzutu poruszają się w kierunku
detektora 3 – przebiegają odcinek 6 cm i są następnie
przyspieszane przez siatkę 2
76
• wielkością mierzoną jest opóźnienie czasowe między sygnałem
detektora 1 i 3
wynik doświadczenia
+
linia przerywana – to
krzywa teoretyczna w
przypadku energii
odrzutu atomów Cl
równej 9.6 eV jaka
wynika z wartości pędu
neutrina
odpowiadającego
różnicy mas 37Ar i 37Cl

77
Doświadczalne potwierdzenie istnienia neutrina
(bezpośrednie – doświadczenie Cowansa i Reinesa)
tu wykorzystano silny
strumień neutrin z
reaktora jądrowego

Proces
ν+ p → e+ + n
W celu jednoznacznej
identyfikacji należy
obserwowano w
zarejestrować: scyntylatorze zawierającym
• impulsy od kwantów anihilacji H z domieszką Cd
• promieniowanie wysyłane
przez Cd 78
Znając strumień antyneutrin oraz wydajność scyntylatora
można wyznaczyć przekrój czynny reakcji

dla antyneutrin emitowanych podczas rozszczepienia jąder

otrzymuje się wartość

7*10-43 cm2 = 7*10-19 barna

79
 Teoria rozpadu β (Enrico Fermi)
• rozpad β to wynik oddziaływania między obiektami
fizycznymi całkowicie nieznanego fizyce klasycznej
• nowe oddziaływanie występuje obok grawitacyjnego,
elektromagnetycznego i silnego
• ponieważ procesy rozpadu β mają znacznie mniejsze
prawdopodobieństwo przejścia niż procesy rządzone
przez siły jądrowe czy elektromagnetyczne,
mówimy w tym przypadku o
oddziaływaniach słabych

80
 Teoria rozpadu β (Enrico Fermi)
• musi dobrze opisywać przebieg widma emitowanych
elektronów –
mierzonego np. przy pomocy spektrometru magnetycznego lub detektora
półprzewodnikowego

Stwierdza się
wyraźną różnicę
kształtu widma

81
Prawdopodobieństwo emisji elektronu z pędem p, p+dp

2π dn
N ( p )dp =
2
f Hi
η dE o

f Hi - operator przejścia między stanami i i f

f H i = ∫ Ψ HΨi dτ ≡ H fi
*
f

- z góry nieznany, gdyż zawiera operator Hamiltona

opisujący oddziaływania słabe
dn
dE o - gęstość możliwych stanów końcowych 82
eksperymenty pokazują, że kształt widma jest głównie
określony przez czynnik dn/dE, natomiast element
macierzowy zależy co najwyżej bardzo słabo (lub w
ogóle nie zależy) od energii.

Jak długo
f H i = ∫ Ψ HΨi dτ ≡ H fi
*
f
jest stały – tak długo kształt
2π dn
N ( p )dp =
2
f Hi
η dE o
jest określony przez czynnik statystyczny.
83
eksperymenty pokazują, że kształt widma jest głównie
określony przez czynnik dn/dE, natomiast element
macierzowy zależy co najwyżej bardzo słabo (lub w
ogóle nie zależy) od energii.

Jak długo
f H i = ∫ Ψ HΨi dτ ≡ H fi
*
f
jest stały – tak długo kształt
2π dn
N ( p )dp =
2
f Hi
η dE o
jest określony przez czynnik statystyczny.
84
 Korzystając z wyprowadzonej zależności na liczbę
możliwych stanów w określonej objętości przestrzeni
fazowej i ...
zakładając, że wszystkie rozkłady energii między
elektronem i neutrino są równie prawdopodobne
otrzymuje się widmo pędów cząstek β

1
N (Ee )dEe = Hfi p (Eo − E ) F (Ee , Z )dEe
2 2 2

2π η c
3 7 5

Eo=Ee+Eν - maksymalna energia w widmie

F(E,Z) – czynnik uwzględniający oddziaływanie
kulombowskie cząstek z jądrem
85
 2
N (E e ) H if
= (E o − E e )
F (E e , Z ) p 2
2π η c
3 7 5

Istnieje pewna grupa rozpadów β, dla

N (E e )
F (E e , Z ) p 2
których lewa strona jest linią prostą
na wykresie Curie (lub Fermiego)

Szczególnie prosto jest z

takiego wykresu odczytać
Ee maksymalną energię Eo
elektronów lub pozytonów 86
Oddziaływanie cząstek β z materią
• przechodząc przez środowisko oddziałują poprzez
pole elektrostatyczne z elektronami atomów -
wyrywają je z powłok jonizując atomy

• oddziałują więc nieelastycznie z elektronami

atomów tracąc stopniowo swoją energię

• elastyczne zderzenia z jądrami lub elektronami

• nieelastyczne zderzenia, w których elektron traci część

swojej energii na promieniowanie elektromagnetyczne,
tzw. promieniowanie hamowania 87
Wprowadzamy przekroje czynne na poszczególne
procesy
2
⎛ e ⎞ Z2 2
E 2
σ jonizacja = 8π ⎜⎜ ⎟
2 ⎟
ln ,
⎝ me c ⎠ β
4
I
Z – liczba atomowa absorbenta
I – średni potencjał jonizacji
2
⎛ e ⎞ 2
lecz ⎜
4π ⎜ ⎟
2 ⎟
− 24
≈ 10 cm = 1b
2

⎝ me c ⎠

2
Z E 2
σ jonizacja = 2 4 ln [b/atom]
β I 88
 1 Z2
σ elast − jadr ≅ , dla ϑ > 90 o
4β 4

[b/atom]
Z2
σ elast −elektr ≅ 2 , dla ϑ > 45 o
β4
2
8 1 Z
σ nieelast − hamow ≅ [b/atom]
3π 137 β 4

dla elektronów o energii 0.1 MeV

σj σe-j σe-e σn

powietrze 1700 150 230 1.3

Pb 13700 20000 2600 170 89
Absorpcja elektronów
dE/dx – zależy od energii elektronów i rodzaju absorbenta

• dla wysokich energii E >> 137 me c 2 / Z 1 / 3

dE 1
=− E
dx L

E (x ) = Eo e − x / L , L − dlugosc radiacyjna

• elektrony wysokich energii wytwarzają w materii

pęki promieniowania hamowania, z których 90
powstają pary e+e-
 Dla monoenergetycznych elektronów otrzymamy
1
I/Io
1/2 I(x)=Ioe-μx
Rmax
μ - współczynnik
absorpcji
<R> x

mamy empiryczne wzory określające zależności

zasięg-energia, np.
dla Al

R = 0.412 E 1.256−0.0954 ln E , dla E ≤ 3MeV

R = 0.53E − 0.106, dla 3MeV ≤ E ≤ 20 MeV

91
Przemiana γ - to przejście ze stanu wzbudzonego
do podstawowego

Qγ =Ei - Ef = hν
60 Co
27 β-
T=5.3 lat
203 Hg
80 β-
γ - 1.17 MeV T=47 dni
γ - 0.28 MeV
γ - 1.33 MeV 203 Tl
60 Ni 81
28

E = Eγ + T j , 0 = pγ + p j

2
Eγ E2
Tj = 2
≈
2M j c 2M j c 2 92
Oddziaływanie promieniowania γ z materią

podstawowe procesy
• zjawisko fotoelektryczne
• zjawisko Comptona
• zjawisko tworzenia par

I(x)=Ioe-μx

93
Zjawisko fotoelektryczne wzór definiuje również
dolną energię kwantu

Ee=hν - Eb

związany elektron σf =c
Zh
(ηω )k
h ~ 4.0 − 4.6 , rosnie ze wzrostem ηω

k ~ 3.5 − 1.0 , maleje ze wzrostem

94 ηω
Zjawisko Comptona Ee ηω = ηω ' + E
ηω ηω '
= cos ϕ + p cosθ
c c
ηω '
hν θ 0=
c
sin ϕ − p sin θ

hν’

ηω
ηω ' = ηω /[1 + α (1 − cos ϕ )], α=
me c 2
elektron swobodny
α (1 − cos ϕ )
E = ηω
1 + α (1 − cos ϕ ) 95
krawędź Comptonowska

hν
hν’ ϕ=180ο θ=0ο

elektron swobodny

96
E
 Zjawisko
tworzenia par
e-

tworzenie pary
e-
n n
npp pn
p
p n n e-
hν>2mec2
ν e+

• zachodzi w obecności jądra, gdy hν>2mec2

• zachodzi w obecności elektronu, gdy hν>4mec2 Ee = ηω − 2me c 2

2
Z
• dla dużych energii 28 183 2
f = ln 1/ 3 − σp ≅ f (ηω )
9 Z 27 1720 97
 Całkowity współczynnik absorpcji promieniowania γ

σ t = (σ f + Zσ c + σ p )

μ = μ f + μc + μ p

98