Η ΓΑΛΛΙΚΗ

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
 « Τ Ι Ξ Ε Ρ Ω ; »
Η Π Υ Ξ ΙΔ Α Τ Ω Ν Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ω Ν Γ Ν Ω Σ Ε Ω Ν

- - Ά ρ ιθ . 109 -------- ------

A L B E R T SOBOUL
KaOvro-?, -?,? Φιλοσοφικής ï/o À r,;
y-t'. -<ον ΆνΟρω-Γ’στ'.κών ’Γ,-'.στ/,ιών τοϋ C lcrm nnl - I'c rra n d

Il 17/ / 1K II
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΜετάφραση : K iiilT A ZA PO V KA

ΕΚ ΔΟΤΙΚ ΟΣ ΟΙΚΟΣ
Ι Ω Α Ν . Ν. Ζ Α Χ Α Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ
ΣΤΟΑ Α ΡΣΑ Κ ΕΙΟ Υ - Α ΡΣΑ Κ Η 6
Α Θ Η Ν Α Ι, 1967
 Τίτλος πρωτότυπου:
LA RÉVOLUTION FRANÇAISE
Αϋξ. άοιθ. πρωτότυπου : 142
'Εκδότης πρωτότυπου :
LES PRESSES UNIVERSITAIRES DE FRANCE

© Presses Universitaires de France

Copyright : ΙΩΑΝ. N. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΘΗΝΑΙ, 1967

1967, JEAN N. ZACHABOPOÜLOS

® Passage Arsakiou — Rue Arsaki 6
ATHÈNES· GRÈCE
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Α ΙΤ ΙΕ Σ Τ Η Σ Γ Α Λ Λ ΙΚ Η Σ Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η Σ
Κ Α Ι Τ Ω Ν Χ Α Ρ Α Κ Τ Η Ρ ΙΣ Τ ΙΚ Ω Ν Τ Η Σ Σ Τ Ο ΙΧ Ε ΙΩ Ν

'Η Ε π α ν ά σ τα σ η σ ημειώ νει τήν εμφ άνιση τή ς ά σ τικ ή ς

κα ί κ ε φ αλ αιο κ ρ ατικής κοινω νία ς μέσα στή Γ α λ λικ ή 'Ισ τ ο ­
ρία. Τ ό πιό χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ό τη ς γνώ ρισμ α είναι δ τ ι πρα­
γμ α το π ο ίη σ ε τή ν εθνική ε νό τητα τή ς χώ ρας, μέ τή ν κατά­
λ υσ η τοϋ δεσ πο τικο ϋ κα θεσ τώ τος καί τών φ εουδαρχικώ ν
πρ ονομίω ν: ή ’Ε πα νάσ τασ η, κατά τόν Tocqueville, σ τό
έρ γο του «Τό Π α λ ιό Κ αθεστώ ς κ ι ή Ε π α νά σ τα σ η » (Βι­
β λίο II, Κ εφ. I), «είχε γ ιά κύριο α ντικ ειμενικό σκοπό νά
εξα λ είψ ει παντού τά κ α τάλο ιπα τών μεσαιω νικώ ν θεσμών».
Τ ό δ τι κ α τά λ η ξ εσ τή ν εγκαθίδρυσ η μιας φ ιλ ελεύ θερ ης δη ­
μοκ ρ ατίας κάνει ακόμα π ιό φ ανερή τή ν ισ το ρ ικ ή τη ς σ η­
μ ασ ία. Ά π ’ αύτή τή διπλ ή άποψ η, καί κάτω απ’τό πρ ίσ μ α
τή ς πα γκ ό σ μ ιας ισ το ρ ίας, μπ ορεί νά θεω ρηθεί σ άν τό
κ λ α σ σ ικ ό πρότυπο τή ς α σ τικ ή ς επανάσ τασ ης.
Έ τ σ ι, ή ίσ το ρ ία τή ς Γ α λ λ ικ ή ς Ε π α ν ά σ τα σ η ς πα ρ ουσ ιά­
ζει δυό σ ειρ ές προβλημάτω ν. Π ρ ο β λήμ ατα γενικ ά: έκεϊνα
πού αφ ορούν τόν ισ το ρ ικό νόμο τή ς μετάβ ασ ης ά π ’ τό
φ εουδ α ρ χισ μ ό σ τό νεώ τερο κα πιταλ ισ μό . Π ρ ο β λήμ ατα
ιδ ιάζοντα: έκεϊνα πού αφορούν τήν ειδική διάρθρω ση τή ς
κοινω νία ς σ τό τέλ ο ς τοϋ πα λιού κα θεστώ τος κι έξηγοΰν
τά Ιδιαίτερα χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά τή ς Γ α λ λ ικ ή ς ’Ε πα νάσ τασ ης
σ έ σ ύγκρ ισ η μέ τούς διάφ ορους τύπους « α σ τική ς έπανά-
σ τασης» .
Μ ιά πα ρ α τή ρ η σ η σ η μ α σ ιο λο γ ικ ή έ πιβ άλ λ εται: Γνω ­
ρίζου μ ε τά κ ρ ιτικ ά σ χ ό λ ια πού προκαλοϋν ο ί λ έξ εις
 6 I I Γ. ΧΑ ΛΙΚ Ι ! Ε Ι ΙΛ Κ Λ Σ Τ Λ Σ Ι Ι

«φ εουδαρχία» καί «φ εουδαρχισμός» πού χρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ μ ε

έδώ - ό G eo rg es Lefebvre, μέ τ ήν ευκ αιρ ία μιας σ υ ζή τ η σ η ς
πάνω στή «μετάβαση άπ’ τό φ εο υδαρ χισμ ό σ τό ν κ α πιτα λ ι­
σμό», ε ίχ ε π ε ι πώς αύτοί ο ί όρ ο ι δέ στέκανε. Πώς, λ ο ιπ ό ν ,
τότε νώ πρ ο σ διο ρ ίσ ο υ μ ε τόν τύπο τής ο ικ ο νο μ ικ ή ς καί
κ ο ινω ν ικ ή ς ο ρ γάνω σ ης πού κατάλυσε ή Ε π α νά σ τα σ η καί
πού χα ρ α κ τη ρ ίζο ντα ν δ χ ι μο νάχα ά π ’ τις επιβ ιώ σεις τή ς
ύ ποτέλ ειας καί τοϋ διαμελισμοϋ τή ς εξουσ ίας, άλ λα κι
α π’ τή σ υ ν έχ ισ η τή ς άμεσ ης ιδ ιο π ο ίη σ η ς, ά π ’ τούς Ά ρ ­
χο ν τες, τή ς πρ ό σ θετη ς ερ γα σία ς τών αγροτώ ν, όπω ς τό
μαρτυροϋν ή α ναγκασ τικ ή ερ γα σία κι ο ί εισ φορές, σ έ
π ρ ο ϊό ντα καί χρ ή μ α , πού επιβ άλ λ ο νταν στούς τελευ­
ταίους; 'Α ναμφ ίβ ο λα, δίνουμε στή λέξη «φ εουδαρχία»
μια π ιό πλ α τειά σ ημασ ία, πού περ ιλ αβ αίνει καί τό Ολικό
βάθρο τοϋ ίδ ιο υ τοϋ καθεστώτος. Κ ι είναι μ’αύτή τήν ένν ο ια
πού τή μετα χ ειρ ίζο ντα ν ο ί άνθρω ποι εκείνης τή ς ε π ο χ ή ς,λ ι-
γώ τερο, Ισω ς, ο ί νο μ ικ ο ί, πού έδιναν μεγαλύτερη βαρύτητα
σ τούς θεσμούς, κι ο ί φ ιλ ό σ ο φ ο ι, πού ένδιαφ έρονταν κυ­
ρ ίω ς γιά τό διαμελισμό τή ς εξουσ ίας, α π ’ τούς α γρ ότες
πού τή ν ύφ ίστα ντο καί τούς επανασ τάτες πού τήν ανά­
τρεψαν. Μ ’ αυτή τή ν ένν ο ια τήν α ντιλαμβ άνο νταν κι ε κ ε ί­
νο ς ό τό σ ο δ ιο ρ α τικό ς πα ρ α τη ρ η τή ς, ό T ocqueville, γ ρ ά ­
φ οντας σ τό εργο του «Τό Π αλ ιό Κ αθεστώς κι ή Ε π α ν ά ­
σ τασ η» (Β ιβ λίο I, Κεφ. V) πώ ς ή τελευταία ε ίχ ε γκρ εμ ί­
σ ει «κάθετι πού. σ τή ν πα λιά κοινω νία, ήταν α π ό ρ ρο ια
τώ ν αρ ισ το κρ ατικώ ν καί φ εουδαρχικώ ν θεσμών». Φ εου­
δα ρχία , επομένως, ό χ ι μέ τή σ τενή νομικ ή έννοια, άλλα
μέ τήν ο ικ ο νο μ ική καί κο ινω νικ ή έννοια, πού π ρ ο σ δ ιο ρ ί­
ζεται άπό εναν ορ ισ μένο τύπο ίδ ιο χ τη σ ία ς κι εναν ισ το ρ ι­
κ ό τρόπο πα ραγω γή ς βασισμένο σ τή ν ε γγειο ίδ ιο χ τη σ ία ,
π ρ ογενέσ τερ ο ά π ’ τό νεώ τερο Κ εφ άλαιο καί τόν κεφα­
λ α ιο κ ρ α τικ ό τρ ό π ο πα ραγω γή ς. Ε ίναι περ ιττό νά προσ θέ­
σουμε δτι ή φ εουδαρχία, μέ τή ν τελευταία αύτή έννοια ,
πα ρ ουσ ιάζει διάφ ορες διακυμάνσεις, άνάλογα μέ τό στά­
διο ε ξέλιξή ς τη ς κι άνάλο γα μέ τ ις χώ ρ ες καί τις περ ιο χές.
Ό ισ το ρ ικ ό ς ρό λ ο ς τή ς Γ α λ λ ικ ή ς Ε π α ν ά σ τα σ η ς υ πήρ ξε
τό νά εξασ φ αλίσει, μέ τή ν κατάλυση τή ς φ εο υδαρ χίας
 Η Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι ϋ ίΙΑ Μ Α Σ Τ . 12.7/ 7

(δπω ς τήν πρ ο σ διο ρ ίσ α μ ε παραπάνω), τή μετάβαση π ρ ος

τή ν κεφ αλαιο κ ρ ατική κο ινω νία (*)
I .— Φ εο υ δ α ρ χισ μ ό ς κ α ί Κ α π ιτ α λισ μ ό ς
Στο τέλ ο ς τοΟ 18ου αιώ να, ή κο ινω νικ ή διάρθρω ση τή ς
Γ α λ λία ς παρέμενε α ρ ισ το κρ α τική : διατηρ ο ύσ ε τό χ α ρ α κ τή ­
ρα τής πρ ο έλ ευσ ή της, ά π ’ τήν επ ο χ ή πού ή γή απ οτελού ­
σε τή μόνη μορφ ή κοινω νικ ού πλούτου κι εξασ φ άλιζε,
έπομένω ς, σ ’ εκείνους πού τήν κα τείχαν, τή ν εξουσ ία
πάνω σ ’ εκείνο υς πού τήν κα λλιεργούσ αν. 'Η μοναρ χία
τών Κ απέτων ε ίχ ε απογυμνώ σει τούς Ά ρ χ ο ν τ ε ς , ύστερα
άπό μ α κ ρ ο χρ ό νιο υ ς αγώνες, α π ’ τά κυρ ιαρ χικ ά τους δ ι­
καιώματα: ώ σ τόσο, δέν επαψ αν νά διατη ρ ο ύν τά κ οινω νι­
κά κι ο ικ ο νο μ ικ ά προνόμιά τους. Τά δικαιώ ματα τών
Κ υρίω ν τή ς γ ή ς πού εξακολουθούσαν νά έχο υν υπογράμ­
μιζαν πά ντα τή ν ύ ποτέλεια τών χωρικών.
'Η α ναγέννησ η τού εμπορίου κι ή ανάπτυξη τής χ ε ιρ ο ­
τε χ ν ικ ή ς πα ραγω γή ς είχαν, μολαταύτα, δη μ ιο υρ γή σ ει,
άπ’ τό 10ο— 11ο αιώ να, μιά καινο ύ ρ για μορφή πλούτου,
τον κ ινη τό πλούτο, κι είχα ν, ετσι, πρ ο κ αλέσ ει τή γέννη σ η
μ ιδ ς νέας τάξη ς, τή ς α σ τική ς, πού ή απ ο δο χή της σ τή Γ ενι­
κή Συνέλευση τών Τάξεων, απ’ τό 14ο αιώ να, καθιέρω σε τή
σ που δαιό τη τά της. Μ έσα στα π λ α ίσ ια τή ς φ εο υδ αρ χικής
κ οινω νία ς, ή ανάπτυξή τη ς ά κ ο λο ύ θη σε τόν ίδ ιο ρυθμό τής

1. Για τή φεουδαρχία, μέ τη στενή της σημασία, βλεπε: Μ·

Bloch, «Ή Φεουδαρχική Κοινωνία», τόμος 1: «Ή διαμόρφωση τών
σχέσεων εξάρτησης» (Παρίσι, 1939)· R. Boutruche, «‘Ενατο Διεθνές
Συνέδριο Ιστορικών Επιστημών», 1: «’Ανακοινώσεις» (Παρίσι,
1950)· R. Boulruche. «Εξουσία τών 'Αρχόντων και Φεουδαρχία»,
1: «Τά πρώτα χρόνια τών σχεσεων ανθρώπου πρός άνθρωπο» (Πα­
ρίσι, 1959). Για τό πρόβλημα τής μεταβασης άπ’ τό φεουδαρχισμό
στόν καπιταλισμό, βλέπε: «The Transition from Feudalism lo Ca­
pitalism, A Symposium» by P.M. Sweezy, M. Dobb, H. K. Taka-
hashi, R. Hillon, C. Hill (Λονδίνο, 1954)· R. H. Hilton, « Υπήρξε
γενική κρίση τής Φεουδαρχίας;» (Χρονικά, Οικονομίες, Κοινωνίες,
Πολιτισμοί, 1951, άριθ. 10)· G. Procacci, G. Lefebvre, A. Soboul,
«Μιά ιστορική συζήτηση: άπ’ τό φεουδαρχισμό στόν Καπιταλισμό»
(La Pensôe, 1956, τεϋχος 65).
 / / Γ Λ Λ Λ ΙΚ ΙΙ Ε Π Λ Χ Λ Σ Τ Λ Σ Π

α ν άπτυξης τή ς κεφ αλαιο κ ρ ατίας, πού ε ίχ ε προω θηθεί

ά π ’ τις μεγάλες ανακα λύψ εις τοΟ 15ου— 16ου αιώ να καί τή ν
εκμετά λλευσ η τών άπ ο ικια κώ ν εδαφώ ν, καθώς κι άπ’
τή ν οικ ο νο μ ικ ή δρ α σ τη ρ ιό τη τα μιας μ ο ν α ρ χία ς πού
β ρ ίσ κ οντα ν πάντα σέ σ τενό τη τα χ ρ ήμ ατο ς. Κ ατά τό 18ο
αιώ να, ή ά σ τική τάξη έρ χο ντα ν επικ εφ α λή ς σ τή ν ο ικ ο νο ­
μία, τό εμπό ρ ιο καί τήν παραγω γή κι εδινε στή μοναρ χία
τά π α ρ α ίτη τα γ ιά τήν καλή λ ειτο υρ γία τού Κ ράτους διο ι­
κ η τικ ά σ τελ έχη . Ή ά ρ ισ το κρ ατία, πού δεν επαψ ε νά μειώ­
νεται ό ρ ό λ ο ς της, έξακολουθοΟ σε, ώ σ τόσο, νά παραμένει
σ τή ν πρώ τη γραμμή τή ς κο ινω ν ικ ή ς ιερ α ρ χία ς: άλ λά
σ υσ πειρ ώ νο νταν σέ μια σ τενή κλίκα, ενώ ή άσ τική τάξη
μεγάλω νε σέ άριθμό, σέ ο ικ ο νο μ ικ ή δύναμη, σέ κ α λλ ιέρ ­
γεια , καθώς καί σέ αύτοσυνειδη σ ία. Ή πρ ό ο δ ο ς τή ς έπο-
χ ή ς τών Φ ώτων υπονόμευε τά ιδ εο λ ο γικά θεμέλια τή ς κα­
θιερ ω μ ένης τάξη ς πραγμάτω ν, ένώ, σ ύγχρ ο να , ένισχύ ονταν
ή αύ τοσυ νειδησ ία τή ς ά σ τικ ή ς τάξης. Σά ν τάξη πού άνε-
β αίνει καί πού πιστεύει σ τή ν πρόοδο, ε ίχ ε τήν πεπ ο ί­
θησ η ότι άντιπροσω πεύει τό γενικ ό σ υμφ έρον κι ότι άνα-
λ αβ αίνει τά βάρη τοΟ έθνους. Σάν προοδευτική τάξη,
ασ κού σ ε μιάν άκ ατανίκητη ελξη σ τις μάζες τοΟ λαού,
καθώ ς κα ί σ τις ά ρ ισ το κρ α τικές μερίδες πού διαφωνοΟσαν
μέ τή ν Ιδια τήν τάξη τους. "Ομως, ή άσ τική φ ιλοδοξία,
π ού τήν ένέπνεε ή κο ινω νικ ή κ ι ο ικ ο νο μ ική πρ α γμ ατικό­
τητα , σ κό νταφ τε σ τό «γράμμα» τών άρ ισ το κρ ατικώ ν
νόμω ν καί θεσμών.
Τά χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά αύτά δέν άποτελοΟ σαν αιτία άπο-
μόνω σ ης τή ς Γ α λ λία ς άπ’ τή ν ύπό λ ο ιπη Ε ύρώ πη. ΠαντοΟ,
συντελοΟ νταν ή Ιδια άνοδος τή ς ά σ τικ ή ς τάξη ς, σέ βάρος
τή ς ά ρ ισ το κρ α τία ς καί μέσα στά Ιδια τά πλ α ίσ ια τή ς φεου­
δ α ρ χ ικ ή ς κοινω νία ς. Ά λ λ ά , επειδή ο ί διάφ ορες χώ ρες τή ς
Ε ύρώ πης ε ίχ α ν πάρει πολύ άνισ ο μέρος σ τή ν ανάπτυξη
τ ή ς κεφ α λ α ιο κ ρ α τική ς ο ικ ο νο μ ίας, τά χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά
αύτά άναπτύχθηκ αν σ τή ν κάθε μια το υ ς σέ διαφ ορ ετικό
βαθμό, ά π ’ τή ν ’Α γγλία καί τή ν 'Ο λ λα νδ ία , πού άπ’ τό
17ο κ ιό λα ς αιώ να είχ α ν ε συμπληρώ σει τήν ά σ τική τους
αν έ λ ιξ η , ώς τις μεγάλες μο ν α ρ χίες τή ς Κ εντρ ική ς κι
 11 Γ Λ Λ Λ ΙΚ 1 Ι Ι Ί Ι Λ Ν Λ Σ Τ Λ Σ Ι Ι 9

’Α ν α το λ ικ ή ς Ευρώ πης, μέ τις δλ ιγά ρ ιθμ ες καί χ ω ρ ίς αξιό­

λ ο γ η επίδρ αση ά σ τικ ές τά ξεις τους.
Σ τή Γ α λ λία , σ τό δεύτερο μ ισ ό τοΰ 18ου αιώ να, τό ξε-
πέτα μα τή ς κεφ α λ α ιο κ ρ α τική ς οικ ο νο μ ίας, πού πάνω τη ς
σ τη ρ ίχ τη κ ε ή δύναμη τή ς ά σ τικ ή ς τάξη ς, έμποδίζονταν
ά π τά φ εο υδαρ χικά π λ α ίσ ια τή ς κοινω νία ς κι ά π’ τήν
πα ρ α δοσ ια κή καί «διακανονισμ ένη» όργάνω ση τή ς ιδ ιο­
κ τη σ ία ς, τή ς πα ραγω γή ς καί τών ανταλλαγώ ν. « 'Ε π ρ επ ε
ν ά σ πάσουμε αύτές τις άλ υσ ίδες καί τις σπάσαμε», γράφ ανε
ο ί σ υντάχτες τοΰ Μ α ν ι φ έ σ τ ο υ . Έ τ σ ι τίθεται τό
π ρ ό β λ η μ α τοΰ περάσ ματος ά π’ τό φ εο υδαρ χισμ ό σ τόν
κα πιταλισ μό. Κ αί τοΰτο δέ διέφυγε ά π ’ τούς π ιό δ ιο ρ α τι­
κούς ανθρώ πους τή ς έ πο χή ς. Χ ω ρίς νά έμπνέεται άπό εναν
ό φ η ρ η μ έν ο ιδεα λισ μό, δπω ς τόθελε ό Τ αίν, ή ά σ τικ ή επα­
ν α σ τα τικ ή τάξη είχ ε απόλυτη σ υναίσ θησ η τή ς ο ικ ο νο μ ι­
κ ή ς π ρ α γμ ατικό τητας πού άποτελοΰσε τή δύναμή τη ς καί
σ υντέλεσ ε στή νίκη της.
Π ρώ τος ό B arn av e διατύπω σε, πιό τερ ο άπό μ ισ ό ν α ιώ να
π ρ ιν άπ’ τό Μ άρξ, τή θεω ρία τή ς ά σ τικ ή ς έπανάσ τασ ης.
'Ε χ ο ν τ α ς ζή σ ει σ τό Ν τω φ ινέ (*), μέσα σ ’ έκείνη τή ν έντα-
τικ ή β ιο μ η χ α ν ικ ή δρ α σ τη ρ ιό τη τα πού, αν πιστέψ ουμε
όσα εγραφε, τό 1785, ό έπιθεω ρ ητής τώ ν έρ γο σ τασ ίω ν
R oland, ά νά δειχνε αύτή τή ν έπαρχία , μέ τή ν π ο ικ ιλ ία καί
τ ή ν πληθώ ρα τών έπιχειρ ή σ εω ν καί τό ΰ ψος τή ς πα ραγω γή ς
τη ς, σέ μια ά π’ τις πρώ τες έ πα ρ χίες τοϋ Β ασ ιλείου, ό
B a rnave κα τέλη ξε νά σ υλ λά βει τή ν ιδέα δτ ι ή ίδ ιο χτη σ ία
τώ ν μέσων πα ραγω γή ς φ έρνει σ τή ν έξουσ ία τήν τάξη
πού τά κα τέχει. Σ τήν «Ε ισ αγω γή στή Γ α λ λική ’Επανά­
σ τα σ η » , πού γρ άφ τηκε τό 1792 καί δημ ο σιεύ τηκε τό 1843,
ό φ οΰ βάζει σ άν άρ χή δτι ή ίδ ιο χ τη σ ία έ π η ρ ε ά ζ ε ι
τού ς θεσμούς, ό Μ πα ρνάβ διαπισ τώ νει πώ ς ο ί θεσμοί που
•δημιουργήθηκαν άπ’ τή ν ά ρ ισ το κρ ατία τή ς ίδ ιο χ τη σ ία ς

1. Dauphinô: νοτιοανατολική έπαρχία τής Γαλλίας, μέ πρω­

τεύουσα τή Grenoble, πού προσαρτήθηκε στό γαλλικό θρόνο τό
1349 (Σ.τ.μ.).
10 I I Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι E ll. I.V. ΙΣΤ . 127/

τή ς γ ή ς έμποδίζουν κι έπιβραδύνουν τόν ερ χο μό σ τήν εξου­

σ ία τή ς καινο ύ ρ γιας κο ινω νίας. « 'Η β ασιλεία τή ς αρ ι­
σ τοκρ α τία ς διαρ κεΐ όσ ο ό άγρ ο τικ ό ς πλ ηθυ σμ ό ς έξακο-
λουθεϊ νά γνο εΐ ή νά πα ραμελεί τις τέχ ν ες κι ή ίδ ιο χτη σ ία
τών γαιώ ν εξακολουθεί νά είναι ό μόνος πλούτος...». «’Α π’
τή σ τιγμ ή πού ο ί τέχν ες καί τό έμπόριο θά διεισδύσ ουνε
σ τό λαό καί θά δημ ιο υρ γήσ ο υν, μέ τή βοήθεια τή ς εργα­
τικ ή ς τάξης, ενα νέο μέσο πλουτισ μού, προετοιμάζεται
μια έπανάσ τασ η σ το ύς πο λ ιτικ ο ύ ς νόμους- μιά κα ινούργια
κατανομή τοϋ πλούτου προετοιμάζει καί μιά κα ινούργια
κ ατανομή τή ς έξουσίας. Ό π ω ς ή κα το χή τών γαιώ ν ανέ­
βασε σ τή ν έξουσ ία τήν α ρ ισ το κρ α τία τό ίδ ιο κι ή β ιομη­
χα ν ικ ή ίδ ιο χ τη σ ία ανεβάζει σ τή ν έξουσ ία τό λ α ό - κατα­
χτά ει τή ν ελευθερία του...». Κ α ί, λ έγο ντα ς «λαό», ό Μπαρ-
νάβ έννο εΐ τήν ά σ τική τάξη. Έ χ ο ν τ α ς , έτσι, καθαρά δια­
κηρύξει τήν άναγκαία ανταπ ό κρ ισ η ανάμεσα σ τούς
πο λ ιτικ ο ύ ς θεσμούς κσί τή ν κ ίνη σ η τή ς οίνο νο μίας, ό
Μ παρνώβ συνάπτει σ τή ν κ ίνη σ η αύτή καί τήν κίνησ η τών
ιδεώ ν: « Ό σ ο ο ί τέχνες, ή βιο μ η χα νία καί τό έμπόριο
π λ ου τίζο υ ν τήν έρ γα τική τάξη του λαού, τό σ ο φτω χαί­
ν ουν τούς μεγάλους ίδ ιο χ τή τε ς τή ς γ ή ς καί πλ η σ ιά ζου ν
τ ίς τά ξεις τή μιά σ τή ν ά λ λη μέ τήν περιουσία, ένώ πάλι
ο ί πρόοδο ι τή ς πνευμ ατικ ή ς κα λλ ιέρ γεια ς τίς πλ ησ ιάζου ν
μέ τά ήθη καί ξαναθυμίζουν, ύστερα από μιά μ ακ ρ όχονη
λ ησ μ ονιά , τις ά ρ χέγο νες ιδέες τή ς ισ ότητας».
’Αφού μάλισ τα ή ισ ό τη τα μέ τήν άρ ισ το κ ρ α τία ήταν ή
έλευθερία πού ζητο ύ σ ε ή ά σ τική τάξη : π ο λ ιτικ ή ελευθε­
ρία, βέβαια, άλ λά κι ο ικ ο νο μ ική έλευθερία, έλευθερία
τή ς έπ ιχ ε ίρ η σ η ς καί τού κέρδους. 'Η κεφ αλαιοκ ρατία
α π αιτούσε τήν έλευθερία για τί τή ν ε ίχ ε ανάγκη για νά
έ ξασ φ αλίσει τό άνέβασμά της· έλευθερία σ ’ όλες της τίς
μ ορφές: πρ ο σ ω π ική έλευθερία, προϋπόθεσ η για τό δια­
κα νονισ μό τή ς κα τάσταση ς τών μισθωτώ ν— έλευθερία τώ ν
άγαθών, πρ ο ϋπόθεσ η γιώ τήν εύκολη δια κίν η σ ή τους—
έλευθερία του πνεύματος, πρ ο ϋ πό θεσ η γιά τίς έπισ τη μ ονι-
κές καί τεχν ικές έρευνες κι ανακαλύψεις.
Τό δτι ο ί βαθύτερες α ιτίες τή ς ά σ τικ ή ς έπ α ν ά σ τα σ η ς
 / / / ’ l/l/I H ill ICII. ΙΛ. 12/'. 127/

πρ έπ ει νάναζητηθοϋν σ τις μ εσ αιω νικές επ ιβ ιώ σ εις καί

σ τις ενα ντιώ σ εις τή ς π α λ ιδ ς κοινω νία ς, πού ήταν εμπόδιο
σ τή ν ανάπτυξη τών νέων μέσων πα ραγω γή ς ια ανταλ λα γής
τών προϊόντω ν, τό είχα ν κιό λα ς δείξει ή ο λ λανδική επα­
νάσταση του τέλους τού 16ου αιώ να κι ή ά γ γ λ ικ ή τού 17ου
αιώ να. Ά λ λ α ή άποψη αύτή δέν έξη γεϊ όλα τά χ α ρ α κ τη ρ ι­
σ τικ ά τή ς Γ α λ λ ικ ή ς ’Ε πανάσ τασ ης. Τ ό ότι εχει άποτελέ-
σ ει τό πιό σ η μ α ντικό γεγο νό ς, καί για τή βία τη ς ακόμα,
τή ς π ά λη ς τών τάξεων πού εφερε σ τήν εξουσ ία τήν ασ τική
τάξη πρέπει νά μάς ο δη γή σ ει νάναζη τή σ ουμ ε τις αιτίες
τη ς στα ίδιάζοντα γνω ρίσμ ατα τή ς γ α λ λ ικ ή ς κο ινω νία ς
του πα λιού καθεστώτος.

II. — Διά ρθρω ση κ αί συρροή π ερ ισ τά σ εω ν

1. Κ ο ινω νικ ο ί ά ν τ α γ ω ν ισ μ ο ΐ.—Ή α ρ ισ το κρ α τία (δη­

λ αδή οί εΰγενεϊς κι ό ανώ τερος κλήρος, άφοϋ ή κ λ η ρ ικ ή
τάξη δέν πα ρουσ ιάζει καμμιά ξεχω ρ ισ τή κο ινω νικ ή ενό­
τητα ) εθετε ενα διπλ ό πρόβλημα, κοινω νικ ό καί πο λ ιτικ ό .
Κ οινω νικά , πρέπει νά έπιμ είνουμε π ε ρ ισ σ ό τερ ο στή
βαθύτερη ενότητα τη ς καί τά ιδιαίτερ α χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά
τη ς παρά σ τις διάφ ο ρ ες μορφ ές τη ς καί τις αντιθέσ εις
μέσα σ τούς ίδ ιο υς τούς κόλπους της. Τ ά χ α ρ α χ τη ρ ισ τι-
κά τη ς τά καταλαβαίνουμε καλύτερα, αν σ υγκρίνουμε τή
γ α λ λικ ή α ρ ισ το κρ ατία μέ τήν ά γ γ λ ικ ή , πού δέ γ νώ ρ ισ ε
ούτε ο ικ ο νο μ ικά προ νό μια οϋτε τόν κίνδυνο έκπ τω σ ής
τη ς ά π ’ τούς τίτλο υ ς τή ς εύγενείας. Α ν α μ φ ίβ ο λ α , ή γ α λ ­
λ ικ ή α ρ ισ το κρ α τία δέν ε ίχ ε ο μ οιογένεια, άφοϋ ή ισ τορ ική
εξέλιξη έπέφ ερε πο λ λ ές δια φ ο ρ ο π ο ιή σ εις μέσα σ τή ν
τάξη της: πα ραδοσ ιακή ευγένεια πολεμάρχω ν κι εύγένεια
δικασ τώ ν, αύ λική εύγένεια κι εύγένεια επ α ρ χια κ ή , έξ
αίμ ατος κι ή μιά κ ι ή ά λ λ η , μά πού τις ξεχώ ρ ιζε ό τρ όπ ος
ζω ής τους. Α σ φ α λ ώ ς, ακόμα καί τό 18ο αιώ να, τό χρ ήμα
έ πιβ άλ λ ο νταν τόσο σ τή ν αρ ισ το κρ α τία όσο καί σ τήν
α σ τική τάξη κι ετεινε νάνοτρέψ ει τή σ ειρά τους. Ό εύγε-
νή ς, ακόμα κι ό πο λέμαρ χο ς, δέν ήταν τίποτα, αν ήταν
φ τω χός. Έ π ρ ε π ε νάναι κανένας π λ ο ύ σ ιο ς γιώ ν ά π ο χτή σ ε ι
 I I Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι J-ΊΙΛ.Χ. ΙΣ Τ . Ι Σ /Ι

τίτ λ ο υ ς εύγενείας καί π ά λι πλ ο ύ σ ιο ς γ ιά νά δ ια τη ρ ή σ ει

τ ή ν κοινω νικ ή θέση του. Στάνώ τερα στρώ ματα, ή σ υνοχή
τ ή ς α ρ ισ το κρ ατίας διακό π το νταν από μιά μ ειο νό τη τά τη ς
πού τό χρ ήμ α, τό ε π ιχ ειρ η μ α τικ ό πνεύμα, τά ήθη κι ο ί
ιδέες της τή ν πρ ο σ έγγιζα ν σ τή ν ά σ τική τάξη . Ή π λ ειον ό­
τη τα , ώ σ τόσο, τών εύγενών ξέφευγε α π’ αύτή τή ν ανα­
ν έω ση, πεισ ματικά πρ ο σ ηλω μένη στα πρ ο νό μιά τη ς καί
<ττήν παρ αδο σ ιακή τη ς ν οοτροπία .
"Αν κι ή α π ο κ λ εισ τικ ό τη τα τών εύπατριδώ ν δέν α ρ χ ί­
ζ ε ι, βέβαια, απ’ τό 18ο αιώ να, ένισχύ θηκε, ώ σ τόσο, σ η ­
μ αντικ ά κατά τό τέλος του πα λιο ϋ καθεστώ τος: ό σ τρ ατός
<τό π ιό γνω στό μέτρο σ χε τικ ά μ’ αύτόν είναι τό διάταγμα
του 1781), ή ε κκλ η σ ία (τό 1789, ό λοι ο ί επίσ κο π οι είναι
ΐύ γ ε ν ε ϊς ) κι ή ανώτερη δ ιο ίκ η σ η (είχε τελ ειώ σει ή βασι­
λ εία τή ς « χυδαίας ά σ τικ ή ς τάξης») ήτα ν π ε ρ ιο χ έ ς απ ρ ό­
σ ιτε ς γιά τούς μή εύγενεΐς. «Μ έ τοΰτο ή μ’ εκείνο τόν τρό­
πο», γράφ ει ό Sieyès σ τό β ιβ λιαρ άκι του «Τ ί είναι ή με­
σ α ία τάξη ;», « όλοι ο ί κλάδοι τή ς εκτελ εσ τικ ή ς εξουσ ίας
π έρ ασ αν πά λι στα χ έ ρ ια τή ς τά ξη ς πού δίνει τόν Κ λ ήρ ο,
τούς Δ ικα σ τές καί τούς Π ολέμ αρχους. "Ενα είδο ς συναδερ-
<ρικοΰ πνεύματος κάνει νά πρ ο τιμο ϋ ντα ι άνάμεσ ό τους οί
«ύγενεϊς, καί γιά κάθετι, άπ’ τό υπό λ ο ιπο έθνος. Ό σφετε-
ρ ισ μ ό ς είναι απόλυτος· βασιλεύουνε σ τ’ αλήθεια». Μεταξύ
τώ ν πολεμάρχω ν, τώ ν δικασ τώ ν καί τών νεόπλουτω ν χ ρ η ­
μ α τισ τώ ν, ή ταυ τό τητα τών συμφ ερόντω ν εξασ φ άλιζε μιά
γ ρ ή γ ο ρ η σ υγχώ νευσ ή τους: ή διαφ ορά καταγω γής έσβ ηνε
μέ τήν επικύρω ση του προνομίου. Ό μικ ρ ο ευγενής τής
«π α ρ χία ς παρέμενε, έτσι, π ιό πολύ άκόμα « άγκιστρω μένος»
σ τ ή ν κα τάστασή του: ριψ οκινδύνευε μάλ ισ τα καί τή ν
Ιδ ια του τή ν ύπαρξη. Τ ό νά πα ρ α ιτη θεί άπ’ τά δικαιώ ματα
« ύγένειας ή καί νά πλ ηρ ώ νει μονάχα φ όρους αύτό θά
επ ιτά χυν ε τή ν κα ταστροφ ή του. 'Η πρ ο κ ατάλ ηψ η τή ς άπώ-
λ εια ς τών δικαιω μάτω ν τοϋ ευπατρίδη έ ρ ρ ιχ νε τούς μή πρω ­
τό τοκ ους σ τή ν άθλιό τητα, γ ια τί τά πρω το τό κια έπιφ ύλασ-
<ταν τή ν πα τρ ική περ ιο υ σ ία γ ιά τούς κλ ηρονόμους τοϋ
ο ν ό μ α το ς μ ονάχα. Σ ’ ο ρ ισ μένες επαρ χίες, ένας σ ω στός
-«συρφετός εύγενών», κατά τή ν έκφ ραση τοϋ A lb ert M a-
 I I Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι E l IΛ Χ Λ Σ Τ . 117/ 13

thiez, παρέμενε πρ ο σ ηλω μένο ς σ τή ν πα ράδοσ η, άρνούμε-

ν ο ς κάθε π α ρ α χ ώ ρ η σ η .Ό Sieyès ρω τάει: «Π οΰ νά το π οθετή­
σουμε, μέσα σ τό έθνος, τή ν κά στα τών εύπατριδώ ν;».
Ά π ’ όλ ες τις τάξεις, ή χειρ ό τερ α όργανω μένη θά ήτα ν ,
χω ρ ίς ά λλο, έκείνη πού «θά θεωροϋσε δόξα τη ς νά μένει
α κ ίνη τη μέσα σ τή γενικ ή κινη το π ο ίη σ η καί θά κα τάφερνε
νά κα ταναλώ νει τή μεγαλύτερη μερίδα τών π ρ ο ϊόντω ν,
χ ω ρ ίς νά εχ ει β ο ηθήσ ει καθόλου, σ ε τίπ οτα, γ ια τήν παρα­
γω γή τους. Μ ια τέτοια τάξη είναι, ασφαλώ ς, ξένη π ρ ός τό
έθνος, γ ια τήν ο κ ν η ρ ία της». "Ο ταν αμ φ ισ β η τή θη κ ε ή
ύ παρξη τών προνομίω ν, ό β ασιλιάς, «πρώ τος .εύγενής τοϋ
Βασιλείου», μπορούσε νά ν εχ τεϊ μιαν έγκατάλειψ η «τών
πιστώ ν του εύγενών»; 'Η μο ναρ χία, όπω ς κι ή α ρ ισ τοκρ α ­
τία, δέν ε ίχ ε άλ λη διέξοδο ά π ’ τήν αντεπανάσ τασ η.
Π ολ ιτικ ά , ή άρ ισ το κρ ατία ορθώθηκε, κατά τό 18ο
αιώ να, ένά ντια σ τό β ασιλικό άπ ο λυ ταρ χισ μό , πού τόν ε ίχ ε
σ υσ τηματικά υπονομεύσει. Τ ό σ ο περ ισ σ ό τερ ο μάλισ τα
πού, μέ τό ξεπέταμα τοϋ ασ τικο ύ πνεύματος καί τή λάμψ η
τ ή ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς τών Φώτων, ή επο χή χ α ρ α κ τη ρ ίσ τ η κ ε
ά π ’ τή ν έμφ άνισ η ένός αντίθετου ρεύματος ά ρ ισ τοκρ α τι-
κ ή ς Ιδεολογίας, μέ π ιό έπιφ α νεΐς άντιπ ρ ό σω π ο ύς του τούς
Boulainvilliers, M ontesquieu καί Le P aige.'H φ εουδαρχία
βρήκε τή δικαίω σή τη ς σ τή ν κ α τά χτη σ η : πώ ς δηλαδή ο ί
εύγενεΐς πρ ο ήρ θα ν ά π ’ τούς γέρμ ανούς κα ταχτη τές, πού
τό δίκαιο τών όπλω ν είχ ε κάνει αφέντες τών Γαλατο-
Ρωμαίων πού ύποδουλώ θηκαν· δτ ι ή άρ ισ το κρ α τία υπάρ­
χ ε ι π ρ ιν ά π ’ τή μο ναρ χία κ ι δ τ ιο ί β ασιλιάδες, σ τ ή ν ά ρ χ ή ,
ή τα ν α ίρ ε το ί.Ά ν τλ ώ ντ α ς άπό τοΰτο τό Ιδεο λ ο γικό ό πλ οσ τά -
σ ιο , σ ίγο υρ α στρατοπεδευμένη μέσα στά ά χυ ρ ά τή ς ά ρ ι-
σ το κ ρ α τικ ή ς ά π ο κλ εισ τικ ό τη τα ς, πού τάπ οτελοΰσα ν τά-
νώτατα Δ ικα σ τήρ ια , ο ί έπα ρ χια κές Σ υνελεύσ εις κι ο ί
Σ υ νελεύσ εις τοΰ Κ λήρου, κά νοντας χ ρ ή σ η καί κ α τά χ ρ η σ η
τών δικαιω μάτω ν τών νομοθετικώ ν Σ υνελεύσεω ν σ τή ν
κα ταχώ ρ ησ η κα ί τή ν πα ράδοσ η έγγράφω ν, ή ά ρ ισ τοκρ α ­
τία , τόσ ο τών πο λεμάρ χω ν δσ ο κα ί τών δικαστώ ν, σ ’ δλ η
τή διάρκεια τοϋ 18ου αΙώνα, ε ίχ ε κά νει σω στή έφ οδο κατά
τή ς β α σ ιλικ ή ς έ ξ ο υ σ ία ς Τ ά Δ ικα σ τή ρ ια κ ι οί Σ υνελεύσ εις,
 η Γ Λ Λ Λ 1 Κ ΙΙ Κ Ι Ι Λ Χ Λ Σ Τ Λ Σ Ι !

απ οκρ ούο ντας κάθε από πειρ α ο ικ ο νο μ ικ ή ς μεταρρύθμισ ης,

πα ίρ νο ν τα ς τόν ώ ραΐο ρόλο τών ύπερασπισ τώ ν τοϋ φ ορο­
λογούμενου π ο λ ίτη , διατηρούσ ανε, σ τή ν πρ α γμ ατικότητα,
τά προνόμιά τους προφ υλα γμ ένα από κάθε επίθεσ η. Ό
M aupeou είχ ε σ υντρ ίψ ει, τό 1771, τή δικασ τική ο λ ιγ α ρ ­
χ ία ' ό Λ ουδοβίκος 16ος, κατά τή ν α νάρ ρ η σή του σ τό
θ ρ όνο,τή ν άπ ο κατάσ τησ ε σ τις έξο υσ ίες της· κι αυτή συντέ-
λ εσ ε σ τό πέσ ιμο τοϋ T u rg o t ( ‘)· 'Α π ό τότε, γενικ εύεται ή
επ ίθ εσ η , στό νο μ α τή ς λευτεριάς, δηλαδή τής λευτεριάς
τή ς α ρ ισ το κρ ατίας, άφοΰ ένώ θηκαν κατά τή ς Κ εντρ ική ς
’Ε ξουσίας πο λ έμ αρ χο ι καί δικασ τές καί τά δικ α σ τή ρ ια
κι οί επαρ χια κές σ υνελεύ σεις ύ πο σ τηρ ίζο νταν αμοιβαία.
Ή αρ ισ το κ ρ α τικ ή αντίθεσ η κορυφώ θηκε σ ’ εκείνο πού
ό Ά λ μ π έ ρ Μ β ΙΙιίε ζ ονόμασε «ή ανταρ σ ία τών ευπατριδών»
κι ό G e o rg es L efebvre «ή α ρ ισ το κρ α τική επανάσ τασ η»
(1787—88): «Ο ί Π ατρ ίκ ιο ι» , εγραψε ό C h ateaubriand,
«αρ χίσ ανε τή ν ’Ε πανάσ τασ η· οί Π λ η β είο ι τή ν άποτέλειω -
σαν». Ά π ’ τή σ υγκέντρω σ η τή ς Σ υνέλευσ ης τών Π ρ ο κ ρ ί­
των, σ τις 22 Φ εβρουάριου 1787, ως τή ν απόφ αση τοϋ Α ν ώ ­
τατου Δ ικα σ τη ρ ίο υ τοϋ Π αρ ισ ιο ύ τή ς 23ης Σεπτεμβρίου
1788 (πώς ή Γ ενική Σ υνέλευση τών Τ άξεων, πού ο ρ ίσ τη κ ε
γ ια τήν ίη Μ αΐου μέ διάταγμα τοϋ Συμβουλίου τή ς 1ης
Α ύγούστου, θάποτελοΰνταν, όπω ς τό1614, από τρ εις τά­
ξ ε ις πού θά είχ α ν τόν Ιδιο άριθμό αντιπροσώ πω ν καί θά
ψ η φ ίζα νε χω ρ ισ τά) , οί α π όπειρες μεταρρυθμίσεω ν πού
γ ίν η κ α ν άπ’ τόν Calonne, κι επειτα άπ’ τό δ ιά δο χό του
Lom énie de B rienne, ναυάγησ αν έξαιτίας τή ς ά ντίσ τα σ η ς
τ ή ς Σ υνέλευσ ης τών Π ρο κρ ίτω ν κι έπειτα έ ξαιτίας τή ς
ε ξέγερ σ η ς τοϋ Δ ικα σ τη ρ ίο υ τοϋ Π αρ ισ ιο ΰ καί τών επαρ­
χια κ ώ ν Δ ικα στη ρ ίω ν. Ά φ ο ϋ επέβαλε, τελικά, τή θέλησή
τ η ς στή β ασ ιλική εξουσία, ή ά ρ ισ το κρ α τία θριάμβευε.
« Α ρ ισ το κ ρ α τικ ή ’Ε πανάσ τασ η»; Ή έκφ ρασ η φ αίνεται

1. Υπουργός τών Οικονομικών τοΟ Λουδοβίκου 16ου, πού οΐ

προοδευτικές του μεταρρυθμίσεις καταπολεμήθηκαν άπ’ τούς αρι­
στοκράτες, πού προκάλεσαν τήν πτώση του (Σ.τ.μ.).
 Π Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι /·.//. IΛ .12.T. 12.7/ 15

πα ρ άξενη. "Αν κι ο ί εύγενεΐς (καί τά βιβ λία παραπόνω ν

τους σε λ ίγ ο τό άπ όδειξαν) πα ραδέχονταν ενα σ υνταγμα­
τικ ό καθεστώ ς καί τήν ψ ήφ ιση τοΰ φ όρου ά π’ τή Γενική
Συνέλευση, αν κι απαιτούσαν τήν ανάθεση τή ς δ ο ίκ η σ η ς
σ ’ αιρ ετές επαρ χια κές Σ υνελεύσ εις (γενικ ές Σ υνελεύσ εις
κι έπαρ χια κές Συνελεύσ εις, όπου θά κυριαρ χο ύ σανε χά ρ η
σ τή ν α ρ ισ το κρ α τική τους διάρθρω ση ), αν κι έδειχνα ν νά
νοιάζονται γ ιά τή ν ατομ ική έλευθερία, ώ σ τόσο, πολύ
α π είχα ν ακόμα άπ’ τό νά πα ραδεχτούνε τήν ο ικ ο νομ ική
ισ ότη τα κι ό λ ο ι τους ήτανε σύμφω νοι γιά τή δια τή ρ η σ η
τών δικαιω μάτω ν τών αρχόντω ν τή ς γής. Δέν υπάρ χει καμ-
μιά αμφ ιβο λ ία: ή α ρ ισ το κρ ατία ε π ιχ ε ίρ η σ ε τόν άγώνα τη ς
ενά ντια σ τή ν απ ο λυ τα ρ χία γιά νά έξασ φ αλίσει τήν πο­
λ ιτικ ή τη ς έπικ ρ ά τη σ η καί νά διασώ σει ξεπερασ μένα κ ο ι­
νωνικά π ρ ο ν ό μ ια —αγώνα πού διεξή γα γε λ ο γικά ώς τήν
άντεπανάσ τασ η.
Τό πρ ό β λ ημα του «ένδιάμεσου» αύτοϋ σ ταδίου άνακι-
ν ήθηκε πά λι πρ όσ φ ατα, χ ω ρ ίς νά το ν ισ τεί τόσ ο τό κοινω ­
νικό π ερ ιεχό μενο τοΰ έπεισ ό διο υ όσο ή θέληση γιά μεταρ­
ρύθμιση τή ς μ ο ναρ χίας (■): μεταρρύθμισ η τών φόρω ν πού
ε ϊχε πρ ο τείνει ό C alonne καί ξαναπ ρό τεινε ό Brienne,
κ ι ακόμα τό εύρύτατο σ ύνολο μεταρρυθμίσεων πού επι­
χ ε ίρ η σ ε ό τελευταίος, άπ’ τή ν κεντρ ική δια χ ε ίρ ισ η τών
οικ ονομ ικώ ν καί τοΰ έμπορίου ώς τή σ τρ ατιω τική μεταρ­
ρύθμιση, άπ τίς έπαρ χια κές Συνελεύσ εις ώς τή δ ικ α σ τικ ή
μ εταρρύθμιση καί τή ν π ο λ ιτικ ή κι ά σ τική πρ ο σ τα σ ία τών
μή Κ αθολικώ ν. Ό Lom énie de Brienne κι ο ί σ υνεργάτες
του άνέλαβαν μέ θάρρος τή ν ανανέω ση ένός καταδικασμ έ­
νου κα θεστώ τος: ήτανε στό χ έρ ι τους νάλλάξουν τό κοινω ­
νικό του π ερ ιεχό μενο ; Ή πλειο ν ό τη τα τών προνο μιούχω ν
δέν ήταν διατεθειμένη γιά θυσίες· ακόμα καί περ ιο ρ ισ μ έ­
νες, ο ί μεταρρυθμίσ εις βλάφτανε τά σ υμφ έροντά τους
κι απειλούσανε τά προνόμιά τους. "Αν ή δικαιο σ ύνη τών
’Α ρχόντω ν ε ίχ ε κα ταδικ αστεί, ώ σ τόσο, δέ μπορούσε ακόμα

I. Jean Egrel, «Ή Γαλλική Π ρο-επανάσταση, 1787-1788» (Πα­

ρίσι, 1962).
1G I I Γ Α Λ Λ Ι Κ Η Ε 1 ΙΛ Χ Λ Σ Τ Λ Σ Ι1

ν ά γ ίν ει λ ό γο ς νά θιγο ϋ ν τά φ εο υδαρ χικά δικαιώ ματα. 'Η

σ τρ α τιω τική μεταρρύθμιση σ έβ ο νταν τά προ νό μια τών
αύλικώ ν εύγενών κι άρ νιό ταν πά ντα σ τούς μή εύγενεϊς τήν
ά νοδό τους σ ’ άνώ τερους βαθμούς τοϋ στρατοϋ. Γ ιά νά είναι
άρεστή σ τή ν ά ρ ισ το κρ ατία, ή έξουσ ία τών έπιμ ελητώ ν
ή τανε διαμελισμένη πρ ο ς ό φ ελο ς τών έπαρχια κώ ν Συνε­
λεύσεω ν: ά λ λά ή διαίρ εσ η σέ τ ά ξεις ε ίχ ε δια τη ρ η θεί καί σ ’
αύτές κι ή προεδρία δίνο νταν πάντα σ το ύς π ρο νο μιούχου ς
Ά ν κι οί εύγενεϊς κι ό κ λ ή ρ ο ς χάνανε ενα μέρος ά π’ τά
οικ ο νο μ ικ ά τους προνόμια, ώ σ τόσο, διατηρ ο ύσ αν τήν
κοινω νικ ή τους υ περ ο χή κι ε ιδικ ά ό κ λ ή ρ ο ς τήν πα ραδο­
σ ιακή του δ ιο ικ η τικ ή αυτονομία. Ο ί μεταρρυθμίσ εις δέν
πειράζανε τήν άρ ισ το κ ρ α τικ ή διάρθρω ση τοΰ Π αλιοϋ
Κ αθεστώ τος: πρ οκ ειμένου γιά εναν «πρόλογο» μια ς ά σ τι­
κ ή ς έπανάσ τασ ης, μποροϋμε άπό τότε νά μιλοΰμε γιά
μιά «Π ρο-επανάσ ταση »; Π ιότερο, σ ’ αύτό τό «ένδιάμεσο
στάδιο», ά π’ τις άπ ό πειρ ες μεταρρυθμίσεων, φ αίνεται πώ ς
πρέπει νά το ν ισ τεί ή ν ικηφ ό ρ α άντίσ τατη τή ς άρ ισ τοκρ α-
τίας. Ά λ λ ά , υπονομεύοντας τή β α σ ιλική έξουσ ία, ή
άρ ισ τοκρ ατία δέν έπαιρ νε είδη σ η πώ ς κατέσ τρεφ ε τό
φ υσικό ύπερ αστιστή τών προνομίω ν της. Ή άνταρσ ία τής
ά ρ ισ τοκρ α τία ς άνο ιξε τό δρόμο σ τή ν Τ ρ ίτη Τ άξη, «τοΰ
λαοΰ». *
* *
Ή Τ ρ ίτη Τ άξη (τών μεσαίων πολιτώ ν) περιλάβ αινε,
σ υγχω νευμένους σ τή ν παράταξή τη ς, ό λο υς τούς μή εύγε-
νεϊς, δηλ α δ ή , κατά τ ό ν Sieyès, τά 96% τοΰ εθνους.Τ ό ν όμιμο
αύτό σ ύνολο εκρυβε διάφ ορα κο ινω νικ ά σ το ιχ εία πού ή
ειδική τους δρ α σ τη ρ ιό τητα δια φ ο ρ ο πο ίη σ ε τό ρεΰμα τής
Έ π α ν ά σ τα σ η ς.
Τ ό δ τ ι ή ά σ τική τάξη εκανε τή ν ’Ε πα νάσ τασ η αύτό,
σήμερα, είναι π ιά μιά ο λοφ άνερη άλήθεια. Ά λ λ ά πρέπει
νά το ν ισ τεί πώ ς, μέσα σ τή ν κο ινω νία τοΰ 18ου αιώ να, δέν
άπ οτελοΰσε μιά τάξη μέ ό μο ιο γένεια.'Ο ρ ισμένα τμήματά
τη ς είχανε ε ισ χω ρ ή σ ει στή διάρθρω ση τοΰ Π αλιοΰ Κ αθε­
σ τώ τος κι άπολάμβαναν, σέ διάφ ορους βαθμούς, τά π ρ ο­
νόμια τή ς κυ ρ ία ρ χη ς τά ξη ς: είτε μέ τήν έγγειο ίδ ιο χ τη σ ία
 I I Γ Α Λ Λ ΙΚ Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η 17

κ α ί τά δικαιώ ματα τών κυρίων τη ς είτε επειδή ανήκανε σ τό

μ η χα ν ισ μ ό τοΰ Κ ράτους είτε μέ τή δια χ ε ίρ ισ η τών πα­
ραδοσ ιακ ώ ν μορφών τοΰ τραπεζικού σ υσ τήματος καί
τ ή ς ο ικ ο νο μ ία ς γενικά. 'Υ π έσ τη σ α ν κι αύτά, σέ διάφ ορους
βαθμούς, τις σ υνέπειες τή ς Ε π α νά σ τα σ η ς.
Θ ά ήταν άναγκαΐο νά καθορίσουμε άκριβώ ς τό ρόλ ο
τ ή ς μ εγαλ ο ασ τικής τά ξη ς τών έμπορω ν καί β ιο μηχάνω ν,
κα ί σ τή ν κο ινω νία τοΰ Π αλιοΰ Κ αθεστώ τος καί σ τή ν ’Επα-
ν άσταση. 'Η κεφ αλαιοκρατία περέμενε άκόμα ο υ σ ια σ τικ ά
εμ πορ ική . Κ υ ριαρ χο ύσ ε σ ’ ενα σ ημ αντικό τομέα τή ς πα ρα­
γω γ ή ς, είτε σ τις π ό λ εις είτε σ τή ν ύπαιθρο, όπου ό έμ πορ ος
πα ρ αγω γό ς έβαζε χειρ ώ ναχτες νά δουλεύουνε στα σ π ίτια
του ς. "Αν, ισ το ρ ικά , πα ρουσ ιάζει μιά μεταβατική φ άσ η,
ό εμπο ρ ικό ς κεφ αλαιοκ ρατισ μός δέν ό δηγοΰσε ου σια­
σ τικ ά σ τή ν επανάσ τασ η κατά τοΰ παλιοΰ σ υσ τήματος
πα ρ α γω γή ς κ ι ά νταλλα γή ς, πού μέσα του ε ίχ ε έν μέρει έν-
<τωματωθεΐ. Τ ά τμήματα τή ς α σ τικ ή ς τάξη ς πού σ υνδέονταν
μ ’ αυτόν άπ ο δείχτη κ ε άρκετά γρ ή γ ο ρα ό τι ή τα ν υπέρ
έν ό ς συμβιβασμού. Δέ θά μπορούσαμε, άπ’ αύτή τήν άποψ η,
νώ υπογραμμίσουμε μιά κάπο ια λ ο γικ ή σ υνέχεια τών Μ ο­
ν α ρ χικ ώ ν σ το ύς Feuillants (*) κι έπειτα σ το ύς Γ ιρ ο ν δί-
ν ο υ ς Ο ; Ό M ounier, έκπρόσ ω πος τών Μ ο ναρχικώ ν, θά
έγρα φ ε, άρ γότερα, πώ ς σ κο πό ς του ήταν «νάκο λουθήσει
τ ά μαθήματα τή ς πείρα ς, νάντισ ταθεΐ σ τις πα ρ άτολμ ες
κα ινο το μ ίες καί νά μήν πρ ο τείνει, γ ιά τις μορφές τοΰ
π ο λ ιτεύ μ α το ς πού Ισχυ αν τότε, παρά τις άναγκαΐες τρ ο­
π ο π ο ιή σ εις γ ια νά διαφ υλ αχτεί ή ελευθερία». Ό σ ο γ ιά
το ύ ς Γ ιρ ο νδίνο υ ς, πού γνω ρίζουμε άρκετά κα λά τούς
δεσ μ ού ς τους μέ το ύ ς άσ τούς τών λιμανιώ ν καί τό μεγάλο
όπ ο ικ ια κ ό εμπόριο, τό πα ράδειγμα τοΰ Isn a rd μαρτυρεί
γ ιά τήν κοινω νικ ή καί π ο λ ιτικ ή τους το π ο θέτη σ η : βοι>-

1. Όνομα πού δόθηκε, στήν ’Επανάσταση, τό 1792, στούς με­

τριοπαθείς ή βασιλικούς συνταγματικούς, πού ή λέσχη τους βρι­
σκότανε σ’ ένα παλιό μοναστήρι τών μοναχών τοΟ ίδιου ό νάματος,
κοντά στ’ Άναχτορα τοΟ ΚεραμεικοΟ, Tuileries (Σ.τ.μ.).
2. ’Επαναστάτες πού, τό 1791, κατείχαν τή δεξιά πτέρυγα τής
’Εθνοσυνέλευσης (Σ.τ.μ.).
109—2
18 I I Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι Ε Π Λ Ν Λ Σ Τ Λ Σ ΙΙ

λ ευ τή ς τή ς V ar σ τή ν Ε θ ν ο σ υ ν έλ ευ σ η , διά σ η μ ο ς γ ιά τή
ρ η το ρ ικ ή « αποστροφ ή» του κατά τοϋ Π αρ ισ ιο ΰ , σ τις 25
Μ αΐου 1793 («Σέ λ ίγ ο θάναζητούσ αμε σ τις ό χ θ ες τοΟ
Σηκουάνα...»), ό Isn a rd ήταν ενα ς ειδικευμ ένο ς σ τό χ ο ν ­
τρ ικ ό εμπόριο λαδιώ ν καί τήν εισ αγω γή σ ιτη ρ ώ ν κι ίδιο-
χ τ ή τ η ς έ νό ς ερ γο σ τάσ ιο υ σ απουνιοΰ κι έ νό ς κλ ω σ τη ρ ίου
μεταξιοΰ. Χ α ρ α κ τη ρ ισ τικό πα ράδειγμα μια ς β ιο μ η χ α ν ικ ή ς
δ ρ α σ τη ρ ιό τη τα ς υπο ταγμένη ς σ τό εμπο ρ ικό κεφ άλαιο
καί πού δέν άλλα ζε τις πα ρ αδο σ ιακές σ χέ σ ε ις πα ρ αγω γή ς:
άπό κοινω νικ ή , καθώς κι άπό ο ικ ο νο μ ικ ή άποψ η, ή βιο­
μ η χα ν ία παρέμ ενε υποδεέσ τερη.
'Η ϋπαρξη ένός ευρύτατου τομέα μικ ρ ή ς καί μεσ α ία ς
ά σ τικ ή ς τά ξη ς αποτελούσε ήδη ενα απ’ τά θεμελιώ δη χ α ­
ρ α κ τη ρ ισ τικ ά τή ς γ α λ λ ικ ή ς κοινω νία ς. Τ ό μ εγαλύτερο
μ έρος τή ς το π ικ ή ς πα ραγω γή ς εξακολουθούσ ε νώ εφο­
διάζεται άπό χ ειρ ο τέχ νες, ανεξάρτητους πα ρ αγω γού ς
κι άμεσους πω λητές. Ά λ λ ά επικ ρατούσε, σ τή ν τάξη τώ ν
χειρ ο τεχ νώ ν, μιά εξαιρ ετικ ά μεγάλη π ο ικ ιλ ία όσ ο ν άφ ορ ά
τή νομική τη ς υπόσ ταση καί τό κοινω νικ ό τη ς επίπεδο.
Ά π ό κείνους πού άποτελούσαν τή μεσ αία ά σ τική τάξη
ώ ς τό «μικρό» λαό, ή τό ν «όχλο», πού δούλευε μέ τά χέρ ια
του, ο ί άπ ο χ ρώ σ εις ή τα ν π ο λ υ ά ρ ιθ μ ες.Ό ρ ισ μ έν α έ πα γγέλ-
ματα, όπω ς τά "Εξη Σω ματεία σ τό Π α ρ ίσ ι, ήτανε σ εβ α σ τά
καί τά μέλη τους συγκαταλέγονταν άνάμεσα σ το ύς Π ρ ο­
κρίτους. Σ υχνά ε χ ει άναφ ερθεΐ ή γνώ μη τή ς γυναίκ ας τοϋ
μ έλους τή ς ’Ε θνοσυνέλευσ ης L eb as,κ ό ρ η ς τοΰ «ξυλουργού»
D uplay (νά έννοούμασ τε: επ ιχ ειρ η μ α τία ξυλο υ ρ γικώ ν
ε ργα σιώ ν), πού φ ιλ ο ξενο ΰ σε τό Ροβ εσπ ιέρ ο : ό πα τέρα ς
τη ς, πού φ ρ ό ντιζε γ ιά τήν ά σ τική άξιοπ ρέπεια, δέ θά ε ίχ ε
ποτέ δ ε χ τε ί σ τό τραπ έζι του εναν άπ’ τούς «υπηρέτες»
του, δηλαδή εναν ά π’ τούς εργά τες του. Μ ποροΰμε άπ’
αύτό νά καταλάβουμε τήν άπ ό στασ η πού χ ώ ρ ιζε τούς ’Ια­
κω βίνους (') ά π’ τούς «Ξεβράκωτους» (2), τή ν κα τώ τερη

1. Ά π ’ τους πιό ένθερμους έπαναστάτες τοΟ 1789 (Σ.τ.μ).

2. ΟΙ λεγόμενοι «Πατριώτες», πού δέ φοροΟσαν κυλόττα, άλλα
παντελόνι (Σ.τ.μ.).
 I I Γ Λ Λ Λ Ι Κ Π Ε Π Λ Ν . ΙΣΤ . 12.7/ 19

ή μεσαία ά σ τική τάξη άπ’ τίς λ α ϊκ ές λεγάμ ενες τάξεις.

Π ού σταματούσαν ο ί πρώ τες καί ποϋ οί δεύτερες είν α ι
δύσκολο νά τό πρ ο σ διορίσουμε. Σ τήν κοινω νία τοϋ Π α­
λ ιού Κ αθεστώ τος, όπου κυ ρ ιαρχούσε ή αρ ισ το κρ α τία ,
οί κοινω νικ ές κα τη γο ρίες ποϋ π ερ ιλάβ αινε ό γ ενικ ό ς τίτ λ ο ς
Τ ρ ίτη Τάξη δέν ήταν ό λό τελα ξεκαθαρισμένες. Ή χ ε ιρ ο ­
τεχν ικ ή παραγω γή καί τό σ ύσ τημα τών κα ταστημάτω ν
α ντα λ λα γή ς προϊόντω ν αποτελούσαν α νεπαίσ θη τες μετα­
β ατικές κα τα σ τά σ εις ά π 'τό λαό σ τή ν ά σ τική τάξη. Ό
σ υ ν τεχ νίτη ς δούλευε καί ζοΰσε μαζί μέ τό μικρό χ ε ιρ ο ­
τέχνη καί σ υμμ ερίζονταν τή ν ο ο τρ ο πία του καί τίς υλικ ές
του συνθήκες. ’Α π’ τό χ ε ιρ ο τέ χ νη ώς τόν επ ιχ ειρ η μ α τία ,
ο ί κ α τη γ ο ρίες ήταν πά μπο λ λ ες καί τό πέρασμα ά π ’ τή
μιά σ τή ν άλ λη γίνο νταν μέ αρ αιούς αναβαθμούς. Σ τή ν
κορυφή τή ς κλ ίμα κας α νεπαίσ θη τες σ χεδό ν μ εταβολές μπο­
ρούσαν νά επιφ έρουν μιάν απότομη μ εταλλαγή: σ τή ν πρώ τη
σ ειρά τή ς μεσ αίας τάξη ς κ αί σ χεδ ό ν στά σύνορα τή ς α λ η ­
θ ιν ή ς ά σ τικ ή ς τάξη ς, ή σ πο υ δαιό τη τα τή ς επ ιχ ε ίρ η σ η ς ,
μιά κά ποια σ υγγένεια μέ τά έλεύθερα έπαγγέλματα, καθώς
κι ιδιαίτερ α προνόμια ή ενα ς ειδικ ό ς διακανονισμ ός, απο­
μονώνανε β ιβ λιοπώ λες, τυπογράφους, φ αρμακ οποιούς,
π α νδ ο χείς καί μερικούς μεγάλους έπιχειρ η μ α τίες, πού,
αν καί βλέπανε μέ υπεροψ ία κα ταστηματάρχες καί συν-
τεχνΐτες, άγαναχτούσανε, ώ σ τόσο, όταν βλέπανε τούς
κυρίω ς ασ τούς νά έχουν τό Ιδιο ϋφος απέναντι τους.
Π άνω σ ’ αύτές τίς ενδιάμεσες κοινω νικ ές κα τη γ ο ρίες
βαραίνανε ο ί α ντιφ άσ εις μιας διφ ορούμενης κα τάστασης.
Βγαλμένοι άπ’τίς λ αϊκές τάξεις μέ τίς σ υνθήκες τή ς ζω ής
τους, καί σ υχν ά τή μιζέρια τους, ο ί χειρ ο τέχ νες, ώ σ τόσ ο,
ε ίχ α ν τό έρ γα σ τή ρ ι τους κα ί τά μικρά τους σ ύνεργα - τό
δ τ ι κρατούσ αν κάτω άπ’ τήν επιβ ο λ ή τους σ υ ν τεχνΐτες κα ί
μαθητεύομε νους ένίσχυ ε τήν ά σ τική τους ν ο ο τρ ο πία .’Α λ -
λά ή πρ ο σ ή λ ω σ ή τους σ τό σ ύσ τημα τή ς μικ ρ ή ς παραγω ­
γ ή ς καί τή ς ά μεσ ης διάθεσ η ς τών προϊόντω ν τους τούς
ξεχώ ρ ιζε ά π’ τή ν εμπορική ά σ τική τάξη καί τό εμπορ ικό
κεφ άλαιο : ο ί χ ε ιρ ο τέ χ νε ς αισ θάνονταν ν άπειλοϋντα ι άπ’
τόν άνταγω νισ μό τή ς β ιο μ η χα νία ς, φοβόνταν, όμω ς,
20 / / Ι 'Λ Λ Λ ΙΚ ΙΙ Ι Ί Ι Λ Ν Λ Σ Τ Λ Σ Ι Ι

π ιό τε ρ ο ά π ’ τό κάθετι, τό νά δουλέψ ουν γ ιά λο γα ριασμ ό

το ϋ εμπορευόμενου παραγω γού καί νά μεταβληθοϋνε σέ
μισ θω τούς. Σέ τοϋτο ο φ είλ ο ντα ν ο ί άντιφ ατικές διεκ δι­
κ ή σ ε ις τών χ ειρ ο τεχ νώ ν καί τών κα ταστηματαρχώ ν,
π ο ύ ά π ο τέλεσα ν τά π λ α ίσ ια τοϋ λ αϊκού κινήμ ατος. Ξ εση­
κ ώ νοντα ν ενά ντια στή συγκεντρω μένη στα χέρ ια τών
μ εγάλω ν παραγω γώ ν ίδ ιο χ τη σ ία : άλ λά κι ο ί Ιδιοι ήταν
ΐδ ιο χ τή τε ς . Ζ ητούσαν τή δια τίμ η σ η πάνω στά τρόφ ιμα
κ α ί τις πρώ τες ύλες: αλ λά εννοούσαν να δια τη ρ ή σ ουν τήν
ε λευ θερ ία τοϋ κέρδους τους. Ο ί διεκ δικ ή σ εις αυτών τών
κ α τη γο ριώ ν τών χειρ ο τεχνώ ν καί καταστηματαρχώ ν μετα­
β λή θ η κ α ν σέ βίαιες διαμαρτυρίες κι επανασ τατικ ή όρμή,
ιδ ια ίτερ α α π ο τελεσμ ατικ ή, κατά τό έργο τής κατάλυσης
τ ή ς π α λιά ς κοινω νία ς: ποτέ δέ μπόρεσαν νά συγκεκρ ιμ ενο­
π ο ιη θο ύν ε σ ’ ενα πρόγραμμα μέ συνέπεια.
Σ τις κυρίω ς λαϊκές τά ξεις έλειπ ε τό ταξικό πνεύμα.
Σ κ ορ πισ μ έν ο ι σέ πολυάριθμα μικρά ερ γα σ τή ρ ια κι άνει-
δ ίκευτοι έξαιτίας τής π ερ ιο ρ ισ μ ένη ς άκόμα άνάπτυξης τής
τε χ ν ικ ή ς , χ ω ρ ίς νάναι συγκεντρω μένοι σέ μεγάλες επ ι­
χ ε ιρ ή σ ε ις ή β ιο μ η χ α ν ικ ά κέντρα καί, σ υχνά, χω ρ ίς νάναι
ξεκάθαρα δια φ ο ρ ο πο ιη μ ένο ι ά π’ τούς άγρότες, ο ί μισθω ­
τ ο ί, δ χ ι π ιό τερ ο ά π’ τούς χειρ ο τέχνες, ήταν άνίκα νοι νά
β ροϋνε άπ οτελεσμ ατικ ά για τρ ικ ά γ ιά τή δυστυχία τους:
τ ό μαρτυροϋσε ή άδυναμία τών εργατικώ ν σωματείω ν.
Τ ό μίσ ος κατά τή ς ά ρ ισ το κρ α τία ς κι ή άμείω τη άντίθεσ η
π ρ ό ς τούς χονδρ έμπο ρ ο υ ς καί τούς πλ ο ύ σιο υ ς υπήρξαν
τ ό προζύμι τής ένότη τας τών εργατικώ ν μαζών. Ό τ α ν
το ύ ς κινη το π ο ίη σ α ν ο ί κακές σ υγκομιδές κι ή ο ικ ονομ ική
κ ρ ίσ η πού άναγκασ τικ ά τις επακολουθεί, ο ί εργα τικές
τά ξε ις μπήκανε σ τις γραμμές τή ς ’Ε πα νάσ τασ ης δ χ ι σαν
ξέχω ρ η τάξη, άλ λά άδερφω μένοι μέ τούς χ ειρ ο τέχνες,
π ίσ ω άπ’ τούς άσ τούς: ετσ ι, δοθή κανε σ τή ν π α λιά κοινω νία
τά π ιό άπ οτελεσμ ατικ ά χτυπήμα τα, Ά λ λ ά ή ν ίκη αύτή
τώ ν λαϊκώ ν μαζών δέ μπορούσε νά είναι πα ρά μιά «άσ τική
ν ίκ η » : οί ά σ το ί δέ δεχτή κ α νε τή συμμαχία τοϋ λαοϋ κατά
τή ς άρ ισ το κρ ατίας παρά έπειδή οί λαϊκές μάζες τούς ήταν
υποταγμένες. Σ ’ άντίθετη περ ίπ τω σ η, θά είχαν, άσφαλώ ς,
 / / Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι Ε Π Λ Ν Λ Σ Τ Λ Σ ΙΙ 21

πα ραιτηθεί, όπω ς κατά τό 19ο αιώ να στή Γ ερμανία κ α ί,

σ έ μικ ρ ό τερ ο βαθμό, σ τή ν ’Ιταλ ία, ά π’ τήν υ π ο σ τή ρ ιξη
συμμάχω ν πού θεωρούνταν πολύ επικ ίνδυνοι.
Οί άγρ ό τες πα ίξανε έναν ό χ ι λ ιγώ τερο σ η μ α ντικό ρ όλ ο
σ τή Γ α λ λική ’Ε πανάσ τασ η: αύτό ήταν ένα ά π ’ τά π ιό
ίδ ιάζοντα καί πρω τότυπα χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά της. Τ ό 1789, ή
μεγάλη πλ ειο ν ό τη τα τών χω ρικώ ν ήταν άπό κα ιρό άνθρω ­
ποι ελεύθεροι, επειδή ή δο υ λ ο παρ ο ικ ία δέ διατηρ ούνταν
πιώ παρά σέ ο ρισ μένες π ερ ιο χές, σ τό N iv ern ais καί σ τό
F ra n c h e -C o m té προπάντω ν. Ο ί φ εουδαρχικές, όμω ς,
σ χέ σ ε ις π α ρ αγω γή ς δέν κυριαρ χο ύ σανε λ ιγώ τερο, γ ι'
αύτό, σ τή ν ύπαιθρο, καθώς τό φανερώ νουν οί οφ ειλ ές
π ρ ός τούς Ά ρ χ ο ν τ ε ς κι ή εκ κ λ η σ ια σ τικ ή δεκάτη. Ή
δεκάτη, πού ε ίχ ε άπομακρυνθεΐ, πολύ συχνά, ά π’ τόν α ρ χ ι­
κό σκοπό τη ς καί πα ρ ο υσ ίαζε τά σ υνη θισ μένα μ ειονε-
χ τή μ α τα τοΰ φ όρου σέ είδος, φ αίνο νταν τό σ ο π ιό ά νυπ ό-
φ ορη ό σ ο ή ϋψωση τών τιμών αϋξαινε τό κέρδος τη ς:
σ έ κα ιρό σ ιτο δείας, ή συγκέντρω σ ή τη ς ά π ό βα ινε σ έ
βάρος τή ς ίδ ια ς τή ς ΐρ ο φ ή ς τοΰ ά γ ρ ό τ η .Ό ,τ ι παρέμενε άπ’
τά δικαιώ ματα τώ ν Α ρ χ ό ν τω ν τή ς γ ή ς ή τ α ν άκόμα π ιό μ ι­
σ η τό ά π ’ τό λαό, αν καί λιγώ τερο, βέβαια,βαρύ.’Ο ρ ισ μ ένο ι
Ισ το ρ ικ ο ί έχο υν τήν τάσ η νά μειώ νουνε σ τό ελά χ ισ το τή
βαρύτητα τοΰ ρόλου τή ς φ εο υδαρ χίας κατά τό τέλ ος τοΰ
Π αλιοΰ Κ αθεστώ τος. Ό T ocqueville τούς ά π άντησ ε π ρ ο­
καταβ ολικ ά, σ ’ ένα κεφ άλαιο τοΰ β ιβλίου του «Τό Π αλ ιό
Καθεστώς κι ή ’Ε πα νάσ τασ η» μέ τό ν τίτλ ο «Γ ιατί τά φεου­
δ α ρχικά δικαιώ ματα γ ίν α ν ε π ιό μ ισ η τά σ τό λαό τή ς Γαλ­
λ ία ς παρά οπο υ δήπ ο τε ά λλοΰ»: αν ό χ ω ρ ικ ό ς δέν κ α τείχε τό
έδαφος, θά α ισ θάνο νταν λ ιγώ τερ ο τά βάρη πού τό φ εουδαρ­
χικ ό σ ύσ τημα έπέβαλε σ τή ν έγ γειο ίδ ιο χτη σ ία .
Α ν α μ φ ίβ ο λ α , θάπρεπε νά ξεχω ρίσ ουμ ε, άπό αύ σ τη ρ ά
νομική άποψ η, δ ,τ ι ήταν καθαυτό φ εουδαρχικό άπ’ ό ,τι
ήτα ν ζή τη μ α Α ρ χ ό ν τω ν . Τ ά φ εο υδαρ χικά δικαιώ ματα
προκ ύπ τανε ά π ’ τά σ υμβόλαια τοΰ τιμ αρίου. Ή ιε ρ α ρ χ ία
τώ ν τιμ αρ ίω ν παρέμ ενε δπω ς μαρτυρούσαν, σέ κάθε μεταβί­
βαση τή ς κυ ρ ιό τητα ς, ή ο μ ο λ ο γ ί α κι ή ά π ο γ ρ α -
φ ή, κι ή πληρω μ ή κάποιου φ όρου όπου ίδ ιο χτή τες φέουδω ν
22 I I Γ Α Λ Α I K l I ICI!Λ Λ. 11 7 / 1Σ Ι I

ή τα ν μή εΰγενεΐς, κι ή περ ίπ τω σ η δέν ή τανε σ πάνια στά

Ν ότο, τούς επιβ άλ λ ο νταν μιά ειδική εισ φορά , πού λ εγό­
τα νε τοΰ fran c-fief (ά νεξάρ τη τη ς χω ρ ο δεσ πο τεία ς). Τ ά
δικαιώ ματα τών ’Α ρχόντω ν ή καταγωγή τους άνάγονταν
σ τή δεσ ποτεία πού αύτοί άσ κοΰσαν κατά τό Μ εσαίωνα.
’Α π ’ τήν έξουσ ία τών ’Α ρχόντω ν, παρέμενε ενα μέρος
ά π ’ τή ν απονομή δικαιο σ ύνης, άνώτερου ή κατώτερου
βαθμού, βασικοΰ χαρ α κ τη ρ ισ τικ ο ΰ τή ς δεσ ποτείας, σύμβο­
λ ου τή ς κο ινω νικ ής υ περ ο χή ς το ΰ Ά ρ χ ο ν τα , ενα μέρος άπ’
τά μονοπώ λια, όπω ς τό άπ ο κ λ εισ τικ ό δικαίω μα κυνηγιοΟ,
κ ι οί b analités ('). ’Α π' τά δικαιώ ματα τών ’Α ρχόντω ν,
ά λ λ α ήταν π ρ ο σ ω π ι κ ά αγγαρ είες καί φ όροι διάφ ο­
ρ οι, κι άλ λα ε μ π ρ ά γ μ α τ α : πού βαρύνανε τά έδάφη,
κ ι ό χι τά πρόσω πα, κι εκφ ράζανε τήν ύ ψ η λ ή κ υ ρ ι ό ­
τ η τ α τοΰ Ά ρ χ ο ν τ α (λέγονταν κι άμεση), άφοΰ ό άγρό-
τη ς δέν ε ίχ ε παρά τή ν ώ φ έ λ ι μ η κυ ρ ιό τη τα (τής χ ρ ή ­
σ ης). Ά π ’ τά εμπράγματα δικαιώ ματα, άλ λα ήταν έτήσ ια,
ε ίτε σέ χ ρ ή μ α (cens, κή νσ ο ς, θά λέγαμ ε έλλ η νικά , δηλ.
φ όρ ος, ή rentes, πρ ό σ ο δο ι) είτε σέ ε ίδο ς (ch am part ή
te rra g e σ τό Β ορρά, a g rie r σ τό Ν ότο), άλ λα περ ισ τασ ιακά
(lo d s καί ventes, σ τις μεταβιβάσ εις κυριότητα ς). Α υτό
ήτα ν , σ χη μ α το π ο ιη μ έν ο (ό B oncerf υπο λ ο γίζει πάνω άπό
τρ ια κ ό σ ια τά διάφ ορα είδη ό φ ειλώ ν πρ ό ς τούς Ά ρ χ ο ν ­
τες, σ τό βιβ λιαρ άκι του πάνω στά «Μ ειο νεχτή μ α τα τών
φ εουδαρ χικώ ν δικαιω μάτων», 1776), τό c ο m ρ 1 e x u m
f e u d a 1 e, κατά τήν έκφ ρασ η τών νομομαθώ ν: ή Φ ε ο υ ­
δ α ρ χ ί α , σ τό κα θη μερινό λ εξ ιλ ό γ ιο τής έπο χής. Ή
ο μόφ ω νη άπο στρ ο φ ή τών άγρ ο τικ ώ ν μαζών γ ι’ αύτό τό
σ ύσ τημα, πού χ ρ η σ ίμ εψ ε σ ά μέσο γ ιά νά καταφ ερθεΐ ενα
θα νά σ ιμ ο χ τύ πημ α ένά ντια σ τή ν ά ρ ισ το κρ ατία, μαρτυρεί
α ρ κετά καθαρά γιά τό δτ ι ή φ εουδαρχία άπ ο τελοΰ σε τό
κ ύ ρ ιο χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ό τή ς κ ο ινω νία ς τοΰ Π αλιο ΰ Κ αθε­
στώ τος. « Ή φ εο υδαρ χία ε ίχ ε παρ αμείνει ό π ιό σ ημ αντικός

1. Υποχρεωτική χρησιμοποίηση πραγμάτων καί χτισμάτων πού

ώνηκανε στόν Άρχοντα, μύλου, φούρνου κλπ., μέ πληρωμή (Σ.τ.μ.)#
 I I Γ Α Λ Λ Ι Κ Η Κ Ι I . 1-V. { Σ Τ Λ Σ ΙΙ 23

ά π ’ όλ ο υς τούς θεσμούς μας Ά σ τ ικ ο ϋ Δ ικα ίου, ένώ ε ίχ ε

π ά ψ ει νάναι π ο λ ιτικ ό ς θεσμός», γρ άφ ει ό Tocqueville.
« Έ τ σ ι μειω μένη, προκαλοΟ σε άκόμα π ιό τερ ο τό μίσ ος
καί μποροΟμε σ τ’ ά λή θεια νά ποΟμε πώς, με τό νά κατα­
σ τρ α φ εί ενα μέρος ά π ’ τούς θεσμούς τοΰ Μ εσαίωνα,
γ ίν η κ ε έκατό φ ορές πιό μ ισ η τό δ ,τι άπ’ αυτούς άπόμεινε».
Μ προς στή φ εουδαρχική εκμετά λλευσ η, ή άγρ οτικ ή
κ ο ινό τη τα παρέμενε ένω μένη: άπέναντι σ τόν Ά ρ χ ο ν τ α ,
άπ έν α ν τι σ τό ν είσ π ρ ά χ το ρ α τή ς δεκάτης, άπέναντι άκόμα
καί σ τό β α σ ιλικό φόρο· Ά λ λ ά , π ίσ ω άπό τοΰτο τό θεμε­
λ ια κ ό άνταγω νισ μό, διαφ αίνο νταν κιό λας άντιθέσ εις πού
έ κ λ εινα ν μέσα τους τό σ πόρο τών αγώνων τοΰ 19ου αιώ να,
άγώ νω ν πού άκ ολούθησα ν τή ν κατάλυση τή ς φ εο υδαρ χίας
κα ί τή ς ά ρ ισ το κρ ατίας. 'Η αν ισ ό τη τα ε ίχ ε άπό κ α ιρ ό εισ ­
χ ω ρ ή σ ει σ τή ν άγρ ο τικ ή κ ο ινό τη τα καί π ή γα ινε νά τή
δ ια λύ σ ει.
Σ τις π ε ρ ιο χ έ ς μεγάλης κα λλ ιέρ γεια ς, ή επιβ ο λ ή τοϋ
κεφ α λ α ίο υ κι ή εφ αρμογή τώ ν μεθόδων του σ τή ν ά γρ οτικ ή
ε ρ γα σ ία , πού άπ όβλεπαν σέ μιάν έντατικ ή κ α λλ ιέρ γεια καί
<τέ μιά πα ραγω γή γ ιά τή ν άγορά, ε ίχ ε ο λοφ άνερες επ ι­
π τώ σ εις σ τή ν κατάσταση τών ά γρ ο τώ ν.'Η κο ινω νικ ή όμάδα
τ ώ ν μεγάλω ν ενο ικιασ τώ ν τή ς γ ή ς άναπτύχθη κ ε ευρύ­
τα τα κατά τό τέλ ο ς τοϋ Π αλιοΰ Κ αθεστώ τος, σ υγκεντρώ ­
ν ο ντα ς στά χ έ ρ ια τη ς ό χι μο νάχα τή ν ίδ ιο χ τη σ ία , άλλά
κ α ί τή ν εκμετάλλευσ ή της: οί άγρ ό τες τών κάμπων μέ τά
σ ιτη ρ ά τοΰ λ εκ ανοπέδιου τοϋ Π αρ ισ ιο ϋ διαμαρτύρονταν
μ άταια σ τά ύ πομνήματά τους γ ιά τή «συγκέντρω ση» τών
άγρ ο χτη μ ά τω ν ώς τό τέλο ς τοϋ έτους II καί ζητο ϋ σ αν τή
δια ίρ ε σ ή τους. Έ τ σ ι, έ νισ χύ ο ντα ν άκόμα περ ισ σ ότερ ο
ό άνταγω νισ μό ς άνάμεσα σ ’ ενα ν ά γρ ο τικ ό κ α πιτα λ ισ μ ό
κ α ί μια ς ά γ ρ ο τιδ ς πού π ή γα ινε νά πρ ο λ ετα ρ ο ποιη θεϊ.
Χ ω ρ ίς γή, άπογυμνω μένοι ά π’ τά μαζικά τους δικαιώ ματα,
ό σ ο άναπτύσ σο νταν ή άτομ ική ίδ ιο χ τη σ ία κι ή μεγάλη
κ α λλ ιέρ γεια , ο ί μικ ρ ο αγρ ό τες πύκνω ναν τ ις γραμμές ένός
Εξαθλιωμένου κ ι άπελπισμένου προ λεταρ ιάτο υ, πού ήταν
ϊτ ο ιμ ο νά ξεσηκ ω θεί τό σ ο ενά ντια στά μεγάλα άγ ρ ο χτή μ α -
τα , δσ ο κι ενά ντια σ τούς πύργους τών εύγενών.
24 11 Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι Ε 1 1 Α Ν Α Σ Τ Λ Σ ΙΙ

’Α σφαλώ ς, δέν πρ έπ ει νά υπερβάλλουμ ε αύτά τά χα ρ α ­

κ τ η ρ ισ τικ ά : τις πα ραμονές τ ή ς ’Ε πα νάσ τασ ης, σ τό μεγαλύ­
τερ ο μέρος τή ς χώ ρ α ς έξακολουθοΰσ ε νά έ πικ ρ α τεΐ ή μ ικ ρ ή
πα ρ αδοσ ιακή κ α λ λ ιέ ρ γε ια .Ά λ λ ά , κι έδώ ακόμα, μέσα σ το ύ ς
ίδ ιο υ ς τούς κό λ πο υ ς τή ς ά γ ρ ο τικ ή ς κο ινό τη τας, παρου­
σ ιά σ τη κ α ν τά σ υμπτώματα τή ς άνισ ό τητας. 'Η ίδ ιο χ τη σ ία
κ ο ινο τικ ώ ν αγαθών, ο ί σ υ λ λο γ ικ ές πιέσ εις πού α σ κ ή ­
θ ηκ αν πάνω σ τή ν άτο μ ική ίδ ιο χ τη σ ία (απαγόρευση τ ή ς
περ ίφ ρ αξη ς, ανα γκα σ τικ ή ένα λλαγή τή ς κα λ λ ιέ ρ γε ια ς
τώ ν χω ραφ ιώ ν), τά δικαιώ ματα χ ρ ή σ η ς τών άγρών (κ ο ι­
νός βοσκ ό το πο ς, δικαιώ ματα π ερ ισ υλ λ ο γή ς τών σ τα­
χιώ ν), τών λιβ αδιώ ν (δικαίω μα σ τό δεύτερο χ ο ρ τά ρ ι)
ή τών δασών είχαν, γ ιά πολύ κα ιρό, άπ ο τελέσει γ ε ρ ά
κ ο ινο τικ ά βάθρα. Στό δεύτερο μισ ό τοΰ 18ου αιώ να, μέ
τή ν άνάπτυξη του άγρ ο τικ ο ΰ ά τομ ικισ μοΰ καί μέ τ ή ν
υ π οσ τή ρ ιξη τή ς β α σ ιλ ικ ή ς έξο υσ ίας (διατάγματα περ ίφ ρ α­
ξης, δια λο γ ή τώ ν κ ο ινο τικώ ν πραγμάτων), κ λ ο ν ίσ τη κ ε ή
κο ινο τικ ή διά ρ θρ ω σ η , γεγο νό ς άπ’ τό ό πο ιο έπω φ ελή-
θηκε, προπάντω ν, ή άρ ισ το κρ ατία. Ά λ λ ά , μέσ α σ το ύ ς
ίδ ιο υς τούς κό λ πο υ ς τή ς κο ινό τη τα ς, μ ερικοί ίδ ιο χ τή τε ς
κα λλ ιερ γη τές, πρ ο εσ το ί τοΰ τόπου, κατάφ εραν ν ά ποκ τή -
σ ουν έξουσ ία πάνω σέ μ εροκαμ ατιάρηδες έργά τες καί μι-
κ ρ οαγρότες, πού τά ζευγά ρια τά χω ράφ ια τους ή τό καθη­
μ ερ ινό τους ψωμί έ ξαρ τιό νταν άπ’ αυτούς, νά πα ρ άγου ν
ήδη , λίγο -πο λ ύ, γιά τήν άγορά, νά πάρουν στά χ έ ρ ια
τους τή δ ιο ίκ η σ η τώ ν χω ριώ ν καί νά πρ ο σ αρ μ ο σ τούνε
σ τό νέο τρ ό π ο κα λλιέρ γεια ς. Α ύτοί οί ίδ ο χ τή τες χω ­
ρ ικ ο ί κ ρ άτησ αν έ χθρ ική σ τάσ η άπέναντι σ τή ν ά γ ρ ο τικ ή
κ οινότη τα (όπω ς κι άπέναντι σ τή ν άρ ισ το κρ ατία, πού τούς
κα ταπίεζε μέ τά δικαιώ ματά τη ς τών Α ρ χ ό ν τω ν ), πού το ύ ς
ε ίχ ε γ ίν ει μεγάλο έμπό διο μέ τά δικαιώ ματά τη ς καί πε­
ριό ρ ιζε τήν έλευθερία τους γ ιά έκμετάλλευσ η καί κέρδος:
θέλανε μέ κάθε θυσία νάπαλλαγοΰν ά π ’ ό λο υς αύτούς τούς
περ ιορ ισ μο ύ ς. Α ν τίθ ε τα , ο ί φ τω χο ί χ ω ρ ικ ο ί, μ ή ν έ χο ντ α ς
δίκιά τους γή κ ι υ ποχρεω μένοι, γ ιά νά κερδίσουν τό ψω μί
τους, ν άναζητήσ ο υνε μεροκάματο στά χω ρ άφ ια τώ ν ά λ ­
λω ν ή σ τή ν ά γρ ο τικ ή β ιο μ η χα νία , τό σ ο π ιό τερ ο μ έν α ν
 Ι ί ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

άγκισ τρ ω μ ένο ι στά σ υλ λο γικ ά δικαιώ ματα καί σ το ύ ς

πα ρ αδοσ ιακο ύ ς τρόπους πα ραγω γή ς, όσο π ε ρ ισ σ ό τ ερ ο
νοιώ θανε πώ ς ά ρ χιζα ν νά τούς ξεφ εύγουν: ή ά γρ ο τικ ή μάζα
σ τή ν έλευθερία τή ς κ α λλ ιέρ γεια ς άντέτασ σε τό διακανο­
ν ισμ ό της.
’Α ντίλ η ψ η ενό ς περ ιο ρ ισ μένο υ δικαιώ ματος ϊδ ιο χ τη -
σ ία ς κι ά ντίδ ρ ασ η κατά τή ς συγκέντρ ω σ η ς τών κ α λλ ιερ ­
γ ειώ ν ή τώ ν έ πιχειρ ή σ εω ν : χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά ένό ς λ αϊκού
κοινω νικ ο ύ ιδανικού ανάλογου μέ τις ο ικ ο νο μ ικές σ υνθή­
κες τή ς έ πο χή ς. ’Α γρ ό τες καί χειρ ο τέχ νες, γ ιά νά δια­
θέτουν ελεύθερα τόν εαυτό τους καί τήν ερ γα σία τους,
έπρεπε πρώ τα νά πάψουν νάνήκουνε σ ’ άλλον, νάναι
δεμένοι σ τή γ ή ή δέσ μιοι στά πλ α ίσ ια μιας σ υντεχνίας.
Σ ’ αύτό ο φ είλ εται καί τό μ ίσ ο ς τους κατά τή ς α ρ ισ τοκρ α ­
τία ς καί τού Π αλιού Κ αθεστώ τος: οί λ αϊκές τά ξεις ύ π ή ρ -
ξαν τό κίνη τρ ο τή ς ά σ τικ ή ς έπανάσ τασ ης. ’Α λλά, άμεσ οι
παρ αγω γο ί ή φ ιλοδοξώ ντα ς νά γίνο υν τέτο ιο ι, χ ω ρ ικ ο ί
κ α ί χε ιρ ο τέ χ νε ς σ τη ρ ίζα νε τή ν ίδ ιο χ τη σ ία πάνω σ τή ν
προσ ω π ική έρ γα σία κι όνειρ εύ ο νταν μιά κο ινω νία μι-
κροπαραγω γώ ν, σ τήν όπο ία ό καθένας τους θά ε ίχ ε τό χω ­
ρ άφι του, τό έρ γα σ τήρ ι του, τό μαγαζάκι το υ - συγκεχυ ­
μένα, πρ οσ παθούσ αν νά προλάβ ουν τό σ χη μ α τισ μ ό έ νός
μονοπώ λιου τού πλούτου, καθώς κι ένός εξαρ τημένου
προλεταρ ιάτο υ. ΟΙ κρυφ οί αύτοί πόθοι έξηγούν τούς κ ο ι­
ν ω νικούς καί π ο λ ιτικο ύ ς αγώ νες κατά τήν ’Ε πα νάσ τασ η,
καθώς καί τίς περ ιπ έτειες καί τήν πρό ο δό τους: ά π ’ τό
1789 ώς τό 1793, παρ αβρ ισκό μ αστε σέ μιάν «έμβάθυνση»
τού άγώ να τή ς ά σ τικ ή ς τάξη ς κατά τή ς άρ ισ το κ ρ α τία ς,
έμβάθυνση πού τή χα ρ α κ τη ρ ίζει ό ολοένα καί μ εγαλύτερος
ρ όλ ος τών μεσαίων στρω μάτω ν καί τών λαϊκώ ν μαζών,
κι ό χ ι σέ μιά μεταβολή τή ς φ ύσης τών κοινω νικ ώ ν αγώ­
νων. ’Α π’ αύτή τή ν άποψ η , δέ μπορούμε νά μιλούμε γ ιά
μιάν « άλλα γή μετώπου» τών άστώ ν μετά τήν πτώ ση τοΰ Ρο-
βεσπιέρου: μετά, όπω ς καί πρίν, ά π ’τίς 9 τοΰ T h e rm id o r ('),

I. Ενδέκατος μήνας τοϋ δημοκρατικού ήμερολόγιου τής Γαλ­

λίας (Σ.τ.μ.).
 I I Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι Ε Ι ΙΑ Ν Λ Σ Τ Λ Σ ΙΙ

ό κύ ρ ιος εχ θρ ό ς παραμένει ή άρ ισ το κρ ατία, πού δέν κα­

ταθέτει τά όπλα. Ό νόμος τή ς 9 η ς F rim aire ( !) τοΰ έτους
VI (29 Ν ο εμβρίου 1797), εμπνευσμένος άπ’ τόν Sieyès,
τό ά π οδείχνει, καθώς π ερ ιο ρ ίζει τούς πρ ιν α π’ τό νόμο
<ιύτό εύγενεΐς κι όσ ους έγινα ν εύγενεΐς ύπό τή ν ιδ ιότη τά
το υ ς σαν ξένω ν.'Η Γ α λ λ ικ ή Έ π α ν ά σ τα σ η είναι ένας «συνα­
σ π ισ μ ό ς» : άντιφ εο υ δαρ χικ ή κι ασ τική , άνάμεσα άπ’ τις
τό σ ες καί τό σ ες περ ιπ έτειές της.
Α υτές τις βαθειές ρ ίζες τή ς Ε π α ν ά σ τα σ η ς μέσα σ τήν
κ ο ινω ν ικ ή π ρ α γμ ατικό τητα τή ς Γ αλλίας, αύτή τή σ υνοχή
κι αύτή τήν ενό τητα τις υπογράμμισε ό T ocqueville,
μ έ τή σ υνηθισ μένη του σ αφ ήνεια , όπω ς υπογράμμισε
καί τή ν άνα γκα ιό τη τά τους. «Α ύτό πού ή ’Ε πα νάσ τασ η
ήτα ν ε λιγώ τερο άπό κάθετι άλλο ήταν ενα τυ χα ίο γ ε γο ­
ν ό ς. Κ ατέλαβε, εϊν ’ άλήθεια, τόν κόσμο έξ άπροόπτου,
κι ώ σ τόσο, δέν ήταν παρά τό συμπλήρω μα τή ς π ιό μακρό­
χ ρ ο ν η ς δουλειάς, ή ξαφ νική καί βίαιη κα τάλη ξη ενό ς έργου
Τ ΐ ά τ ό όπο ιο είχα ν ε δουλέψ ει δέκα γενιές ανθρώπων».
2. Ο ικ ο νο μ ικ ές κ αί δ η μ ο γρ α φ ικ έ ς μ ε τ α λ λ α γ έ ς .—Πέρα
ά π ’ τήν κο ινω νικ ή διάρθρω ση καί τούς θεμελιακούς άντα-
γω ν ισ μ ο ύς πού εξηγο ύνε τις βαθύτερες α ίτιες τή ς ’Επα­
ν ά σ τα σ η ς, πρ έπ ει νά πρ ο σ διο ρ ίσ ο υ μ ε ακ ριβώ ς κ α ί διάφ ο­
ρους πα ρ άγο ντες πού έξηγοϋνε τή χρ ο ν ο λ ο γ ία της. 'Η
’Ε πανάσταση ήταν άναπόφ ευχτη , κατά τή μαρτυρία τοϋ
Ιδιου τοϋ Tocqueville: άλ λά γ ια τί, κατά τήν έκφ ρασή του,
α ύ τή ή ξαφ νική έ κρ η ξη , αύτή ή άπότομη, « συσπασμένη
κ ι όλ ο πόνο προσ πάθεια, χ ω ρ ίς πρ ο φ υ λά ξεις, χ ω ρ ίς πρ ο ­
σ ο χ ή καί σ εβασ μό;» (2).
Ή ’Επα νάσ τασ η τοϋ 1789 γεννή θη κ ε μέσα σέ μιάν α­
τμ ό σ φ α ιρ α ο ικ ο νο μ ικ ή ς κ ρ ίσ η ς .'Ο Ja u rès, σ τό μεγάλο του

1. Τρίτος μήνας τοΟ δημοκρατικού ήμερολόγιου τής Γαλλίας,

άπό 21 Νοεμβρίου ώς τις 20 Δεκεμβρίου (Σ.τ.μ.).
2. Γιά τό πρόβλημα τοϋτο γενικά, βλέπε: C. Ε. Labrousse, «Πώς
γεννιούνται οί έπαναστάσεις», Πρακτικά τοϋ ΊστορικοΟ Συνεδρίου
7ΐά τά 'Εκατόχρονα τής ’Επανάστασης τοϋ 1848 (Παρίσι, 1948).
 11 Γ .\ A . 1IK 11 E l l Λ Λ 1Σ Τ Α Σ Ι I 27

ε ρ γο τή ς « Σ ο σ ια λ ισ τικ ή ς 'Ισ το ρ ία ς» (1901—1904), ε ίχ ε ανα­

ζ η τή σ ε ι, « σ τις ο ικ ο νο μ ικές συνθήκες καί τή μορφ ή τής
π α ρ αγω γή ς και τή ς ίδ ιο χτη σ ία ς» , τις βαθύτερες α ιτίες τή ς
Έ π α ν ά σ τα σ η ς. ’Α λλά τό εργο του εχει, Ισω ς, τό ελάτ­
τωμα τής α π λο π ο ίη σ η ς: ή Ε π α νά σ τα σ η ξετυ λίγεται σ χε ­
δό ν ομο ιό μ ο ρ φ α- ή αιτία τη ς β ρίσκεται σ τή ν ο ικ ο νο μ ικ ή
κα ί πνευμ ατική δύναμη τή ς ά σ τικ ή ς τάξη ς, πού ε ίχ ε φτάσει
σ τ ή ν ώ ρ ιμ ό τη τά της, κι αποτέλεσμ ά τη ς ή τα ν ή καθιέ­
ρωση αύ τής τή ς δύναμης μέ τό Ν όμο. «Τώρα», γράφ ει ό
Ja u rè s, «ή β ιο μ η χα ν ικ ή καί κ ινη τή ίδ ιο χ τη σ ία , δηλαδή
ή ά σ τικ ή ίδ ιο χ τη σ ία , είναι σέ π λ ή ρ η ακμή: ή έ πικ ρ άτησ η
τ ή ς ά σ τικ ή ς δημ ο κρ ατίας είναι, έπομένως, αναπόφ ευκτη
κι ή Ε π α ν ά σ τα σ η είναι μιά ισ το ρ ική αναγκαιότητα».
Α ύτή ή ε ξήγησ η δέν υ πο λ ο γίζει μήτε τή χρ ο ν ο λο γ ία
τ ή ς Έ π α ν ά σ τ α σ η ς μήτε τό βίαιο χαρ ακ τήρ α της, πού
ο φ είλ ετα ι σ τή ν αντίσ τασ η τή ς α ρ ισ το κρ α τία ς κα ί την
ε μφάνισ η τών λ αϊκώ ν μαζών σ τό π ο λ ιτικ ό πρ ο σ κή νιο.
*Η Γ α λ λικ ή Ε π α νά σ τα σ η δέν ή τα ν παρά μιά έπανάσ τασ η
τ ή ς ά σ τικ ή ς εύημερίας;
Ό 18ος αιώ νας υπήρξε, πραγμ ατικά, ενα ς αιώ νας ευη­
μερίας· τό ο ικ ο νο μ ικό του απ ό γειο τοπ ο θετείται σ τό τέλ ος
τώ ν έτών Ε ξ ή ν τ α καί σ τή ν α ρ χή τών έτών Ε β δ ο μ ή ν τα :
« Ή περ ίο δ ο ς τή ς δόξας τοϋ Α ουδοβίκου 15ου». Μ ετά τό
1778, α ρ χ ίζε ι «ή δύση τοϋ Α ουδοβίκου 16ου», περ ίοδ ος
« α ν ά σ χεσ η ς» κι επειτα ό πισ θο δ ρ ό μ η σ η ς, πού, τό 1787,
ή ρ θε νά επισ τεγάσει μιά κρ ίσ η πού πρ ο κ άλεσ ε μεγάλη
α θλ ιό τη τα καί ταραχές. Ό J a u rè s δέν άρνή θη κε, ασφ αλώ ς,
τό ν πα ράγοντα τή ς π είν α ς σ τό ξέσπασμα τή ς ’Ε πα νάσ τασ ης,
ά λ λ ά δέν τή ς αναγνώ ριζε παρά ενα ρόλο έπεισ ο δια κό: ή
κ ρ ίσ η , ρ ίχ ν ο ντα ς σέ μεγάλη δοκιμασ ία τις λ α ϊκές τάξεις,
τ ις κ ινη το π ο ίη σ ε σ τή ν υπη ρεσία τών αστών, μά δέν ήταν
πα ρ ά ένα τυ χα ίο συμβάν. Τ ό κακό ήταν βαθύτερο (*)

1. Γι’ αυτή τήν ουσιαστική πλευρά τοΟ ζητήματος, βλέπε τά

ίργα τοϋ C. Ε. Labrousse, «Σκιαγραφία τής κίνησης τών τιμών
καί τών εισοδημάτων στή Γαλλία κατά τό 18ο αιώνα» (Παρίσι, 1933,
2 τόμοι)· «Ή κρίση τής γαλλικής οικονομίας κατά τό τέλος τοΟ
28 11 Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η

Ο ί λ αϊκές μάζες τών πόλεω ν κα ί τή ς υπαίθρου δέν κ ιν η ­

τοπ οιή θη κα ν, τό 1789, άπό σ τα σ ια σ τικές ρ αδιουρ γίες
τή ς άσ τικ ή ς τά ξη ς: αύτή είναι ή άποψη τή ς σ υνω μοσίας,
πού υ πο σ τή ρ ιξε ό άββάς B arruel, σ τ’ «’Α πομνημονεύματα
γ ιά νά χρ ησ ιμ έψ ο υ νε σ τή ν Ι σ τ ο ρ ία τοΰ Ια κ ω β ινισ μ ο ύ » ,
πού έκδοθήκανε σ τό 'Α μ β ο ύ ρ γ ο τό 1798, άποψη πού τήν
υ ιοθέτησε, άπό ο ρισ μένη τη ς πλευρά, ό A ugustin Cochin,
σ τήν ερευνά του γιά τίς «Π νευματικές 'Ε τα ιρ είες καί τήν
Ε π α ν ά σ τα σ η στή Β ρετάνη» (1925). Δ έν ξεσηκ ώ θηκ αν
μ ήτε έξαιτίας τώ ν α ίμ οβόρω ν τους ένσ τικτω ν, όπω ς θά
τό ήθελε ό Τ αίν, σ τό εργο του «'Η καταγω γή τής σ ύ γ χρ ο ­
ν η ς Γαλλίας» (1875), εργο δυ σφ ήμ η σης κι ο ρ γ ή ς. Τ ίς
ξεσήκ ω σ ε ή πεϊνα: ολοφ άνερη άλήθεια, πού τή ν υ ποσ τη ­
ρ ίζει μέ θέρμη ό M ichelet («’Ε λάτε νά δεϊτε, σάς παρακα­
λώ, τοΰτο τό λαό πού κοιμάται κατάχαμα, σ ά φ τω χός
’Ιώβ... 'Η πεϊνα είναι ένα πο λ ιτικ ό γεγονός: πεινάνε έξαι­
τία ς τοΰ β ασιλιά») καί πού ο ί μελέτες τοΰ C.E. L ab ro u sse
τή ς δώ σανε ενα εύρύτατο έ πισ τη μ ο ν ικ ό βάθρο. Ή λαϊκή
πεϊνα έμφ ανίζεται σ άν ή συνέπεια τώ ν γενικ ώ ν χ α ρ α κ τη ρ ι­
σ τικώ ν μιας A φ άσ ης «ϋψωσης» κι «έξάπλω σ ης» (σύμφωνα
μέ τή ν ο ρ ο λ ο γία τοΰ F. Sim iand), άλ λά συνδεμένων μέ τά
κυ κλικά κι έ π ο χ ικ ά κινήμ ατα, πού ή π ο ικ ιλ ία τών μ ορ­
φών τους έξαρτάται άπ’ τό ϋψος τοΰ πρα γμ ατικοΰ μισ θού
κα ί πού έξηγοΰνται, τέλος, άπ’ τά ισ το ρ ικά γνω ρ ίσ μ ατα
τή ς ο ικ ο νο μ ία ς καί τή ς δημ ογρα φ ίας τή ς έπο χή ς.
'Η κ ίνη σ η τών τιμών στή Γ αλ λία, κατά τό 18ο αιώ να,
χα ρ α κ τη ρ ίζετα ι άπό μιά σ υνεχή ΰψωση ένός αιώ να, άπ’
τό 1733 ώς τό 1817, φάση Α, πού διαδέχτηκ ε τή φάση Β
τή ς πτώ σης, πού ά π ’ τά μέσα τοΰ 17ου αιώ να πα ρατάθηκε
ώς τό 1730. 'Η κ ίνη σ η τής ϋψω σης καί τή ς εύημ ερίας, αργή
ώς τό 1758, ζω ηρή ά π ’ τό 1758 ώς τό 1770, σ τα θερ ο π ο ιή ­
θηκε άπ’ τό 1778 ώς τό 1787, προκαλώ ντας μιά προ-επα-
ναστατική δυ σ φ ο ρ ία - μιά καινο ύ ρ για ώ θησ η έξαπ έλ υσ ε
τόν έπανασ τατικό κύκλο (1787-91). Ά ν θεω ρηθεί ότι ή ε ν -

ΠαλιοΟ Καθεστώτος καί την αρχή Tflc Έππνάστασηο> (Παρίσι,

1944).
 I I Γ Α Λ Λ Ι Κ Ι Ι E l I Α Ν Α Σ Τ Α Σ 11 29

δε ιξ η 100 έπιτεύ χτη κε σ τό ν κύκλο 1726-41, ό μέσ ος δρ ο ς

τή ς ύψ ω σ ης μακ ρ δς διάρ κειας είναι 4 5 % γ ιά τόν κύκλο
1771-89- φτάνει στά 65% τά χ ρ ό ν ια 1785-89. 'Η α ύ ξηση,
πολύ ά ν ισ η , άνάλογα μέ τά προϊόντα , είναι πιό σ η μ αντική
γ ιά τά τρόφ ιμα παρά γιά τά βιο μ η χα νικ ά προϊόντα , γιά
τ ά δη μ η τρ ια κ ά παρά γ ιά τό κρέας: χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά γνω ­
ρ ίσ ματα μιας γ εω ρ γική ς άκόμα ο υ σ ια σ τικ ά οικ ο νομ ίας.
Τ ά δη μ ητρ ιακ ά καταλάμβαναν μιά τεράσ τια θέση σ τόν
πρ οϋ π ο λ ο γ ισ μ ό τοϋ λαϊκο ύ βαλάντιου, ή παραγω γή τους
αυ ξάνονταν ελά χισ τα , ένώ ό πλη θυσμ ός πο λ λ απλ ασ ιά-
ζοντα ν κι ό άνταγω νισ μός τών ξένων σ ιτηρ ώ ν δέ μπορούσε
νά παρέμβει. Γ ιά τήν περίοδο 1785-89, ή ϋ ψ ω σ η τών τιμώ ν
φτάνει τό 6 6 % γ ιά τό σ τάρι, 7 1 % γ ιά τή σ ίκα λ η , 67% γιά
τό κρέας· τά καύσιμα ξύλα σ πάνε δλ α τά ρεκόρ: 91%. Ή
περ ίπ τω σ η τοϋ κρασ ιοϋ είναι ίδιάζουσα: 14% · ή πτώση τοΰ
κέρδους τή ς ά μπελουργίας υ πήρξε πάρα πολύ σ οβα ρ ή ,
γ ια τί π ο λ λ ο ί άμπελουργοί δέν παράγανε δη μ ητρ ιακ ά κι
α γορ άζανε τό ψωμί τους. Κι επειδή οί κυ κλικές διακυμάν­
σ ε ις (κύκλοι 1726-41, 1742-57, 1758-70, 1771-89) π ρ οσ τί-
θ ονταν σ τή ν κ ίνησ η μακράς διά ρ κεια ς τό κυ κλικό μάξι-
μουμ τοΰ 1789 άνέβασε τήν α ύξηση το ΰ σ τα ρ ιο ϋ στά 127%
κ α ί τή ς σ ίκ α λ η ς στά 136% . "Ο σο γ ιά τά δημ ητρ ιακ ά, ο ί
επ ο χ ικ έ ς διακυμάνσεις, τέλος, ά νεπαίσ θητες ή σ χεδ ό ν
αν επ α ίσ θη τες κατά τις περιόδους άφθονίας, π α ίρ να νε με­
γά λ η έκτασ η τά δύσκολα χ ρ ό ν ια - άπ’ τό φ θινόπω ρο μέχρ ι
τή ν έπόμενη σ υγκο μιδή, οί τιμ ές άνέβαιναν ά π ό 5 0 % ώς
100%, κι άκόμα περ ισ σό τερ ο . Τ ό 1789, τό επ ο χικ ό μέγισ το
ό ρ ιο (μάξιμουμ) σ υνέπεσε τις πρώ τες δεκαπέντε μέρες
τοΰ Ιο υ λ ίο υ : εφτασε τή ν αύ ξη ση τοΰ σταρ ιο ϋ στά 150%
κ α ί τή ς σ ίκ α λ η ς στά 165% .'Η μέρα τή ς 14ης Ιο υ λ ίο υ σ υνέ­
πεσ ε μέ τό άποκορύφω μα τή ς ύψ ω σ ης τών τιμώ ν κατά τό
18ο αιώ να.
Ά π ’ τή ν ύψωση τών τιμών έπηρ εάσ τηκε έξα ιρ ετικ ά τό
κό σ το ς τή ς ζω ής τοΰ λαού: επειδή πιότερο άπό κάθε
ά λ λο υ π ρ ο ϊό ντο ς αυξάνονταν ή τιμή τών σ ιτηρ ώ ν, έκεϊ-
νος πού χτυ πή θη κ ε πιό σ κλ η ρά ήταν ό λαός, Τ ις παραμονές
το ΰ 1789, τό μερ ίδιο τοΰ ψω μιού σ τό ν πρ ο ϋ π ο λ ο γ ισ μ ό
30 I I Γ Λ Λ Λ ΙΚ 1 1 Ε Π . I.Y. Ι Σ Τ Λ Σ ΙΙ

τοΰ λ αϊκοΰ άνθρώπου κα τείχε, μέ τή γενικ ή ΰψωση τών

τιμών, τό 53%" τό 1789, έφ τασε τά 88% : δέν έμενε παρά
τό 12% τοΰ εισ ο δήματο ς γιώ τις άλλες δαπάνες. Ή ΰψωση
τώ ν τιμώ ν «βόλευε» τις εύπορες κο ινω νικ ές τά ξεις κι
α φ άνιζε τό λαό.
Ή κ ίνη σ η τώ ν μισθώ ν χειρ ο τέρ ευε άκόμα περ ισ σ ότερ ο
τή ν κα τάσταση πού δημ ιο υρ γο ύ σε ή ύψωση τών τιμώ ν
γ ιά τήν τύχη τών λ αϊκώ ν μαζών. Ο ί πλ η ρ ο φ ο ρ ίες τοΰ
C. Ε. L ab ro u sse άνεβάζουν σ έ 17% τή ν ΰψωση τών μερο­
κάματων σ τή ν περίοδο άνάμεσα σ τά 1726-41 καί 1771-89'
άλλά , σ τις μισ ές περ ιπ τώ σ εις, δέν έφτανε ούτε τό 11%.
Σέ σ χέσ η μέ τά χ ρ ό ν ια 1785-89, φτάνει τό 22%. 'Η ΰψωση
τών μεροκάματω ν π ο ικ ίλ λ ε ι άνάλογα μέ τά έπαγγέλμ ατα:
σ τούς οικο δό μο υ ς 18% (1771-89) καί 24% (1785-89), άλ λά
μόνο 12% καί 16% τοΰ μεροκαματιάρη ά γρότη. 'Η ΰψωση,
μακράς διάρκειας, τών μεροκάματω ν είναι, επομένω ς,
πολύ μικ ρ ή σέ σ χέ σ η μέ τή ν ΰψωση τών τιμών. Κ ι ο ί
κυ κλικές κι έπ ο χ ια κ ές διακυμάνσεις τών μεροκάματω ν
αύξαιναν άκόμα περ ισ σ ό τερ ο τή διαφ ορά, γ ια τί ήτα ν άντι-
σ τρόφ ω ς άνάλο γες π ρ ο ς τις διακυμάνσεις τών τιμών.
Κ ατά τό 18c αιώ να, πρα γμ ατικά , ή άκ ρίβεια πρ ο κ αλοΰ σ ε
τήν άνεργία κι ή ίσ χ νό τη τα τή ς σ υγκο μιδής περ ιό ρ ιζε τις
άνάγκες τών χω ρ ικ ώ ν .'Η ά γρ ο τικ ή κρίσ η έφερνε τή β ιομ η­
χα ν ικ ή κρ ίσ η , για τί τό ύψ ηλ ό π ο σ ο σ τό πού άντιπ ροσώ -
πευε τό ψωμί σ τις δαπάνες τώ ν άνθρώπων τοΰ λαοΰ είχε
γιά συνέπεια τή μείω ση τών άλλω ν άγορών. Συγκρ ίνοντας
τή ν ΰψωση τοΰ ό ν ο μ α σ τ ι κ ο ΰ μεροκάματου μέ τή ν
ΰψωση τοΰ κόσ τους τή ς ζω ής, διαπιστώ νουμε, έπομένως,
πώς τό π ρ α γ μ α τ ι κ ό μεροκάματο ελα ττώ θηκ ε: κατά
τό ενα τέταρτο, άνάμεσα στά 1726-41 καί 1785-89, καί πάνω
άπ’ τό μισ ό, αν λάβουμε ύπ’ δψ η τή μεγίσ τη ΰψω ση, κυ­
κλ ικ ή κι επ ο χια κ ή , τών τιμών. Οί συνθήκες ζω ής τή ς επο­
χή ς άπ αιτοΰσαν ή μείωση νά έ χ ει κύριο σ τό χ ο τά είδη
πρώ της άνάγκη ς κι έτσι, ή περ ίο δο ς τή ς ύψω σης τών τ ι­
μών κατά τό 18ο αιώ να έφερε καί τή ν αύξη ση τή ς λ α ϊκ ή ς
δυστυχία ς. 'Η πείνα κ ινη το π ο ίη σ ε τό λαό.
Ή δημ ο γρ α φ ική αύξηση π ο λ λ α πλ α σ ία σ ε τις σ υνέπειες
 I I Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι Ε ΙΊ Α Ν Α Σ Τ Α Σ 11 31

τή ς ϋψ ω σ η ς τών τιμών. Π αρ ο υ σιά ζεται π ιο σ η μ α ν τικ ή ,

γ ια τί δια δέχτη κ ε, γύρω στά 1740, μιά περίοδο απραξίας.
Ο ί μεγάλες δημ ο γρ α φ ικές κάμψεις πού χ α ρ α κ τη ρ ίζου νε
τό 17ο αιώ να πα ρ αχω ρ ήσανε τή θέση τους σέ κ ρ ίσ ε ις π ιό
ελα φ ρές καί π ιό γρ ήγο ρες. Ο ί μεγάλες σ ιτο δείες π ρ ιν
ά π’ τό 1715 έγιναν, μετά τό 1740, σ ιτο δείες ακ ίνδυνες,
ο ί «θανατηφ όρες» κρ ίσ εις κ ρ ίσ ε ις «παροδικές». Ο ί πρ α­
γ μ ατικά αδύνατες τά ξεις εξαφ ανίσ τηκαν, ο ί γ ε νν ή σ εις δια­
τή ρ η σ α ν ενα ύ ψ η λό επίπεδο, 40% , αν καί π α ρ α τη ρ ή θη κ ε
κά ποια τάσ η γ ιά μείω ση τών γεννήσ εω ν, πρ οπάντω ν ανά­
μεσα σ το ύς κύκλους τή ς αρ ισ το κρ ατίας. 'Η θ ν η σ ιμ ό τη τα
έξακολ ο ύ θησ ε νά κυμαίνεται ά π’ τή μιά χ ρ ο ν ιά σ τή ν ά λ λ η ,
άλ λά περέμενε, συνήθως, μ ικ ρότερη ά π’ τίς γενν ή σ εις,
πέφ τοντας σ τό 33% τό 1778. Ό μέσ ος ό ρ ο ς ζω ής εφ τανε
σ τά 29 χρ ό ν ια , τίς πα ραμονές τή ς Ε π α νά σ τα σ η ς. Ή δημ ο-
γρ α φ ική ά νάπτυξη έκδηλώ θηκε π ιό τερ ο σ τις π ό λ ε ις πα ρά
σ τή ν ύπαιθρο: ό 18ος αιώ νας ύ πήρ ξε αιώ νας άν άπτυξης τώ ν
πόλεω ν. Ά ν βάλουμε σ τή ν κα τηγο ρία «πόλεις» τίς π ερ ιο ­
χ έ ς τίς κα τοικημ ένες μέ πάνω άπό 2.000 ανθρώπους, ό
πλ ηθυ σμ ό ς τών πόλεω ν εφτανε τό 16% περίπου τοϋ σ υνό­
λου. Κ ι έπειδ ή, σ τις πό λ εις, ο ί γ ενν ή σ εις ήτανε λιγώ τε-
ρες, ή θν η σ ιμ ό τη τα μεγαλύτερη κι οί άνύπαντροι π ερ ισ ­
σ ό τερ ο ι, κύρ ιο ς πα ρ άγο ντας τή ς άνάπτυξης τών πόλεω ν
παρέμενε ή μετο ίκ η σ η τών άγροτώ ν. Στό τέλο ς τοϋ Π α λ ιο δ
Κ αθεστώ τος, ό γ α λ λ ικ ό ς πλ ηθυ σμ ό ς εφτανε περίπου τά 25
εκατομμύρια. Ξ εκινώ ντας ά π’ τά 19 έκατομμύρια τοϋ τέ­
λους τοϋ Π ο υ αιώ να, κι αν λ ογα ριάσουμε τή ν εδαφ ική
έπέχτα σ η , ή αύ ξη ση ήτανε μ έτρια: 6 έκατομμύρια δη λ .,
μό λ ις λ ίγ ο περ ισ σ ό τερ ο ά π’ τό 1 /3. Σ ’ άλλα κράτη, όπω ς
σ τή ν ’Α γγλία λ .χ ., ή αύ ξηση ήταν π ιό σ η μ α ντική . 'Η
Γαλ λία , ώ σ τό σο , δέν επαυε νά είναι ή χώ ρα τή ς Ε υ ρώ πης
μέ τό μ εγαλύτερο πληθυσμό. Π ροπάντω ν, ό σ ο μέτρια,
άνάλογα μέ τίς π ερ ιο χές, κ ι αν ή τα νε ή δη μ ογρα φ ική τη ς
άνάπτυξη, δέν ήταν, γ ι’ αύτό, λιγώ τερ ο σ η μ α ν τικ ές ο ί
κ οινω ν ικ ές σ υνέπειές της. Α υξάνοντα ς τή ζή τη σ η άγρ οτι-
κώ ν πρ ο ϊό ντω ν, σ υντελούσε σ τή ν ϋψωση τώ ν τιμών. Τ ό
ρεϋμα π ρ ό ς τίς π ό λ εις ένίσ χυ ε τή ν ύ φ αντουργική β ιομ η-
 11 Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι 1 -Α ΙΛ Ν Λ Σ Τ Λ Σ ΙΙ

-χανία, πού εβ λεπε νά τή ς άνο ίγο υνται νέες πρ ο οπ τικ ές

το π ο θ έ τη σ η ς τώ ν προ ϊό ντω ν τη ς κα ί, μέ τή σ ειρά τη ς κι
α ύ τή , πρ ο σ είλ κυε τά ερ γα τικά χέρ ια τή ς υ παίθρου. Σ ’ αύτό
τό ν αυξημένο πληθυσμ ό, καί κυρίω ς σ τις π ό λ εις καί σ τις
λ α ϊκ έ ς μάζες, ο ί κ ρ ίσ ε ις τών ειδώ ν διατροφ ής, φ οβ ερές
ά κ ό μ α κατά τό πρώ το μισ ό τού αιώ να, δέν είχ α ν ε τόσ ο δη-
μ ογραφικές, όσ ο κοινω νικ ές κι ο ικ ο νο μ ικ ές σ ο βαρ ές έπι-
πτώ σ εις. 'Η κρ ίσ η τών ειδώ ν διατρ ο φ ή ς γίνεται αφετηρία,
σ έ τούτη τήν ά ρ χ α ϊκ ή άκόμα οικ ο νο μ ία, γ ιά μιά πορ εία
ο π ο υ διαδέχο υνται ή μιά τή ν άλ λη ή άθλ ιό τητα, ή υπο­
κα τανάλω ση, ή έλάττω ση τών έργα τικώ ν χεριώ ν, ή π ε ρ ιο ­
ρισ μένη χ ρ η σ ιμ ο π ο ίη σ ή τους, ή ζη τια νιά κι ή ά λητεία.
*Η δημ ο γρ α φ ική άνάπτυξη τείνει νά σ πάσ ει τή ν εΰ-
6ρ αυ σ τη ισ ο ρ ρ ο πία πληθυσμ ός-τρόφ ιμ α, πο λ λ α π λ α σ ιά ­
ζο ν τα ς, ετσι, τις κοινω νικ ές άναταραχές: γ ι’ αύτό καί
θεω ρ είται, ό χ ι βέβαια σά μιά ά π ’ τις βασικές, άλλά, ω σ τό­
σ ο , ό χ ι κι ά π ’ τις ευκαταφ ρόνητες α ίτιες τή ς Έ π α ν ά -
σ τ α σ η ς ί1).

Ο ί σ ο βαρ ές πά ντα ά ν τιφ ά σ εις τή ς κοινω νία ς τού Π αλιοϋ

Κ αθεσ τώ το ς είχανε φέρει άπό καιρό σ τή ν ή μερ ησ ία
διά τα ξη τή ν ’Ε πανάσ τασ η. Ο ί ο ικ ο νο μ ικές καί δημ ογρα -
φ ικ ές ενα λλαγές, αιτίες έντα σ η ς καί πού, σ τις σ υνθήκες
έ κ ε ίν η ς τή ς επ ο χ ή ς, ξεφευγανε άπό κάθε κυβ ερ νητική
ένέρ γεια, δημ ιο υρ γή σ ανε μιά κα τάσταση επανασ τατικ ή.
’Ε νάντια σ ’ ενα καθεστώ ς πού ή αρχο υ σα τάξη του ήταν
« ν ίκ α ν η νά τό υ περ ασπ ίσ ει, όρθώ θηκε, άσ ύνειδα ή σ υνει­
δ η τά , ή τερ άσ τια πλ ειο ν ό τη τα τοΰ Έ θ νο υ ς.

1. Γιά τά δημογραφική προβλήματα τής Γαλλικής ’Επανάστα­

σης, βλέπε, κυρίως, τις μελέτες τοΟ Μ. Remhard, «Μελέτη τοΟ πλη­
θυσμού κατά τήν ’Επανάσταση καί τήν Αυτοκρατορία», στά «Δελτίο
οικονομικής καί κοινωνικής Ιστορίας τής Γαλλικής Έπανάστασης»,
1959-1960· «Πρώτο συμπλήρωμα», 1962 (Παρίσι, 1963)· «Συμβο­
λές στη δημογραφική Ιστορία τής Γαλλικής Έπαναστασης» (Πα­
ρίσι, 1962).
 I I Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι ΕΤΙ. 1Λ71 Σ Τ Λ Σ Ι Ι 33

Έ τ σ ι, ή ρήξη γ ίν η κ ε άναπόφ ευκτη. Τ ό 1788, ή εθνική

κ ρ ίσ η ο λ ο κληρώ θηκε.
Ή δ η ή ύπαιθρ ο ς α ίσ θάνθηκε τόν ά ντίχτυ πο τή ς κα κής
π ώ λ η σ η ς τών κρασιών, πού ή τιμ ή τους έπεσ ε σ τό μισό,
έ ξα ιτία ς τή ς εξαιρ ετικ ά πλούσια ς σ υγκομιδής· αν καλυ­
τέρ εψ ε ή κατάσταση μετά τό 1781, τό ά μ π ελουργικό,
ω σ τόσ ο , κέρδος ε ίχ ε πα ραμείνει περ ιο ρ ισ μένο , έξαιτίας
τώ ν ισ χνώ ν τρύγω ν. ’Ε πειδή ή άμπελουργία ήταν, τότε,
ευρύτατα διαδεδομ ένη, άπ’ τή ν τύ χη τη ς έξαρ τιόνταν
κι ή τύχη πολυάριθμω ν χω ρικώ ν, ιδιαίτερ α όσων τό μονα­
δ ικ ό έμπορεύσιμο πρ ο ϊό ν τους ή ταν τό κρασί τους. Τ ό 1785,
τά ζώα άπ ο δεκατίστηκ αν ά π ’ τήν ξηρασ ία. 'Η ά γρ οτικ ή
όγ ο ρ ά , βασική γ ιά τή βιο μ η χα νικ ή παραγω γή , π ε ρ ιο ρ ί­
σ τη κ ε άπό τότε, ένώ (κατά ενα μέρος) ή ά γγλο -γα λ λ ική
ε μ πορ ική συμφω νία τοΰ 1786 σ υντέλεσ ε (χ ω ρ ίς νά ύπερ-
β άλλουμε πάνω σ ’ αύτό) σ τις δυ σκ ο λίες τή ς β ιο μ ηχανίας.
Ή σ υγκομιδή τοΰ 1788 ύ πή ρξε όλέθρια: άπ’ τόν Α ύγουστο
κ ιό λα ς, εκδηλώ θη κε ή ύψωση κι έξακολούθη σε άσταμά-
τη τα ώς τόν Ι ο ύ λ ιο τοΰ 1789. 'Η άγρ ο τικ ή κα ταστροφ ή
ε ίχ ε ά ντίχτυ πο σ τις εξαγω γές, αύξησε τήν άνεργία, σέ
σ τιγ μ ή μάλισ τα πού τά ερ γα τικά χ έρ ια ήδη πλεονάζανε,
κι έρ ρ ιξε τή στάθμη τών μεροκάματων. 'Η πτώ ση τής
β ιο μ η χα ν ικ ή ς πα ραγω γή ς (κι έπομένως ή αύ ξηση τή ς
α ν ερ γία ς σ τις πό λεις) μ πορεί νά ύ π ο λ ο γισ τεΐ σέ 50% , ή
πτώ ση τή ς σ τάθμης τών μεροκάματων σέ 15% μέ 20% , ένώ
ή ύψωση τοΰ κόσ τους τή ς ζω ής άπό 100 % έως 200% · 'Η
ε λλ ειψ η άγαθών κι ή άκ ρίβεια κινη το π ο ιή σ α ν ε τις άγρο-
τικ έ ς κι άσ τικ ές μάζες, πού, όλ ό τελα φυσικά, άποδώ σανε
τή ν εύθύνη τών δεινώ ν τους σ τις αρ χο υ σ ες τά ξεις καί τήν
κ ρ ατική εξουσία. Ε ίσ π ρ ά χτο ρ ες τή ς δεκ άτης καί χτη μ α -
τίε ς ά ρ χο ν τες πού διαθέτανε μεγάλες πο σ ό τητες σ ιτηρ ώ ν,
καθώς καί σ ιτέμ πο ρ ο ι, μυλω νάδες καί φουρναρέοι, πού
θ εω ρ ήθηκ αν ύποπτοι πώ ς εύνοοΰσαν τή ν α ύ ξη ση, κα τη-
γ ο ρ οΰντα ν γ ιά κερδοσ κοπία. Ο ί άγορές προϊόντω ν άπ’
τ ή ν Κ υβένηση δίνανε λαβή σ τή ν έπίμ ονη διάδοσ η ενός
«σύμφω νου πείνας» πού ε ίχ ε σ υναφ τεΐ κατά τοΰ Λ ουδο­
β ίκου 15ου. Ά ν οί οικ ο νο μ ο λό γο ι πρότειναν σά μ οναδικό
1 0 9 -3
34 II Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι Ε Γ ΙΛ Ν Λ Σ Τ Λ Σ ΙΙ

φάρμακο τή ν έλευθερία τοΟ σιτεμπο ρ ίο υ, πού σενέφ ερε

κυρ ίω ς τούς ίδ ιο χ τή τε ς καί τούς εμπορευόμενους, ό λαός
έπέμενε σ τό ν πα ραδοσ ιακό διακανο νισμ ό , ένισ χυ μ ένο,
σ τή ν ανάγκη, μέ τή ν έπίταξη καί τή δ ια τίμ η σ η .Ή ο ικ ο ­
νομική κρ ίσ η , αν δέ δη μ ιο ύρ γη σ ε, συντέλεσ ε, ώ σ τόσο,
σ τή ν έπίτα σ η τή ς κ ρ ίσ η ς τή ς μο ναρ χίας: ο ί ο ικ ο νομ ικές
δυ σκ ολίες δώ σανε λαβή σ τή ν αντιπ ο λίτευ σ η .
Ή οικ ο νο μ ικ ή κρ ίσ η ανάγονταν σ τόν πόλεμο σ τή ν
Α μ ε ρ ικ ή , πού υ π ο σ τη ρ ίχ τη κ ε άπ’ τό N ecker μέ δάνεια,
ένώ ό C alonne κατέφευγε σ τή ν Ιδια μέθοδο γ ιά νά καλύ­
ψει τό έλλειμμα. Ό « Α π ο λ ο γ ισ μ ό ς» πού πα ρ ο υσ ιά σ τη κε
στό β ασιλέα τό Μ άρτιο τοΟ 1788 υπο λ ό γιζε σέ 629 έκατομ­
μύρια λ ίρ ες τά έξοδα καί σέ 503 τά έσοδα: δηλαδή ενα
έλλειμμ α 2 0 % . 'Η υπη ρεσία τοΰ Χ ρέους απαιτούσε 318
έκατομμύρια, δηλαδή πάνω απ’ τό μισό τών δαπανών. Ή
ο ικ ο νο μ ικ ή κρ ίσ η ε ίχ ε αν τίχ τυ π ο σ τή ν είσ πρ αξη τών
φ όρων, αϋξαινε τά βάρη ανάλο γα μέ τίς α γορές σ ιτη ρ ώ ν
σ τό έξω τερικό κι έθιγε τή δη μ ό σ ια πίσ τη. Ε π ε ιδ ή ή αγο­
ρασ τική δύναμη τών μαζών ε ίχ ε περ ιο ρ ισ τεί, οί φ όροι,
καί προπ άντω ν ο ί έμμεσοι φ όροι, δέ μπορούσαν νάποδώ-
σουνε μεγάλα πράματα. Έ μ ε ν ε ή ο ικ ο νο μ ικ ή ισ ότητα.
Ό C alonne διακινδύνεψ ε νά πρ ο τείνει μιάν «έδαφική εισ ­
φ ορά» πού θά βάραινε ό λο υς τούς ίδ ιο χ τή τες γ ή ς ανεξαι­
ρέτως. 'Η α ρ ισ το κρ ατικώ ν αντιλ ήψ εω ν συνέλευση τώ ν
Π ρ οκρίτω ν πού σ υγκλ ή θη κε σ τις 22 Φ εβρουάριου 1787
έπέκρ ινε τό σ χέδ ιο καί ζή τη σ ε τή ν κ ο ινο π ο ίη σ η τώ ν λ ο ­
γαριασ μώ ν τοΰ Κ ρατικοΰ Θ ησαυροφ υλακίου. Ό Λ ουδοβί­
κος 16ος απέλυσε τόν C alonne σ τις 8 Α π ρ ιλ ίο υ .
Ή π ο λ ιτικ ή κρ ίσ η «μπολιάστηκε» άπό τότε πάνω σ τή ν
ο ικ ο νο μ ικ ή : ή ά ρ ισ το κρ α τική ανταρσ ία, παρά τίς μεταρ-
ρ υθμισ τικές πρ ο σ πάθ ειες τοΰ Lom cnie de B rienne, πού
άνάλαβε τό Υ π ο υ ρ γ είο Ο ικονομ ικώ ν, παρά τή ν α π όπειρα
μ ιας μεταρρύθμισ ης στή Δ ιακ αιο σύ νη, σ τις 8 Μ αΐου 1788,
πού θά ε ίχ ε σά σ υνέπεια τό διαμελισμό τή ς δύ ναμης τώ ν
Δ ικα στη ρ ίω ν, έφερε τή μ οναρχία σέ π λ ή ρ η αδυναμία.
Μ έ άδειο τό Θ ησ αυροφ υλάκ ιο κι έπειδή κανένα δά νειο
δέ θά ε ίχ ε, σέ τόσ ο ανώ μαλες σ υνθήκες, έγγραφ ές, 6
 η Γ Λ Λ Λ ί κ ι ι ι·:π. \ . \ λ ς τ λ ς ί ι 35

B rienne αναγκάσ τη κε νά σ υνθη κο λ ο γή σ ει: σ τις 5 ’Ιουλίου

1788 (άπόφ αση πού επικυρώ θηκε ά π’ τό διάταγμα τοΰ
Συμβουλίου τής 8ης Α ύγουστου), ύ πο σ χέθηκ ε νά συγκαλέ-
σ ει τή Γ ενική Συνέλευση (καί τών Τ ριώ ν Τάξεων), πού
θά εκανε έναρξη τών εργα σιώ ν τη ς τήν 1η Μ αΐου 1789.
Ο ί άσ το ί, πού κατευθύνανε ο υ σιασ τικ ά τήν Τ ρ ίτη Τ ά ξη ,
πέρασ αν τότε στή δράση. Ο ί σ κοποί τους ήταν επανασ τα­
τικ ο ί: νά καταλύσουν τά ρ ισ το κρ α τικά προ νό μια καί νά
κα θιερώ σουν τήν π ο λ ιτικ ή ισ ό τη τα μέσα σέ μιά κοινω νία
χω ρ ίς τά ξεις κι όργανω μένες ομάδες. 'Α λ λά εννοού σαν
νά μείνουνε μέσα σέ μιαν αύστη ρή νο μιμότητα. Π αρασ ύρ­
θηκαν, όμως, σέ λ ίγο ά π ’ τις λ α ϊκ ές μάζες, πού ήταν ό
π ρ α γμ ατικός υ πο κ ινη τή ς καί πού οί ιδιαίτερ ες διεκ δ ικ ή σ ε ις
τους, καθώς κι ή ο ικ ο νο μ ική κρ ίσ η πού έξα κολουθοΰσ ε
ώ ς τ ά μ έ σ α τοΰ Ι790,σ υντελέσανε στό ν ά το ύ ς κρατοΰν, γ ιά
πολύ κα ιρό άκόμα, ξεσηκωμένους.

I I I .—Α ύ θ ο ρμ η τισ μ ό ς κ ι έπ α να σ τα τικ ή ό ρ γά νω σ η

1. Ή έ λ π Γ α κ ι ό φ ό β ο ς — Ή σ ύγκλ ησ η τή ς Γ ε ν ικ ή ς
Σ υ νέλευσ η ς πρ ο κ άλεσ ε βαθειά σ υγκίνη σ η άνάμεσα σ τό
λαό: άπό τότε, ή ελπ ίδα κι ό φ ό β ο ς άκ ο λο ύ θησα ν σ υνται­
ρ ιασ μένα τό ρυθμό τή ς Έ π α ν ά σ τα σ η ς, ά φ ήνο ντας νά
διαφανοΰν, άνάμεσα ά π’ τά π ο λ ιτικ ά γεγονότα, ο ί κοινω ­
νικές ά λ λα γές πού άποτελοΰν τό κύ ριο κίνη τρ ό τους. Ή
επανασ τατικ ή ν ο ο τρ ο πία σ υγκεκρ ιμ ενο π ο ιήθηκε, πρώ τα
πρώ τα, είναι αύ τονόητο, μέσα σ τις άτομ ικές σ υ ν ειδή σ εις
καί μέσα σ τις γραμμές τή ς ά σ τικ ή ς πα ράταξης. 'Α ν α μ φ ί­
βολα, ή νο ο τρ ο π ία τή ς Τ ρ ίτη ς Τ ά ξη ς πολύ ά π εΐχ ε ά π ’ τό
νάναι ομο ιό μ ο ρ φ η: χω ρ ικ ο ί, χ ε ιρ ο τέ χ νε ς κι άσ τοί ύπο-
φ έρανε κατά διαφ ο ρ ετικό τρόπο ά π ’ τό Π αλιό Κ αθεσ τώ ς
κι ή σ ιτο δεία σ υντελούσε σ τό νά επιτείνει τήν άντίθεσ η
άνάμεσα σέ π λ ο ύ σ ιο υ ς καί φ τω χούς, καταναλω τές κ α ί
παραγω γούς. ’Α λλά ο ί γενικ ώ τερ ες συνθήκες τή ς ο ικ ο νο ­
μίας καί τή ς κοινω νία ς, καθώς κι οί πο λ ιτικ ές σ υνθήκες,
άντιπ αρ ατάσ σανε τό σύνολο τή ς Τ ρ ίτη ς Τ ά ξη ς κατά τή ς
ά ρ ισ τοκρ α τία ς καί τή ς β α σ ιλ ικ ή ς εξουσ ίας, έγγυ ητή τώ ν
 H ΓΑΛΛΙΚΗ Ι-.ΙΙΛΛ.12'7.127/

πρ ο ν ο μ ίω ν της. Μ έ τή ν προπ αγάνδα καί κάτω ά π ’ τήν

επ ίδ ρ α σ η τών γεγονότω ν, κι άκόμα περ ισ σ ό τερ ο κάτω
ά π τό βάρος πα ραστάσ εω ν πού είχα ν άπό κα ιρό χ α ρ α χτε ί
σ τή σ υλ λο γικ ή σ υνείδησ η κι επιβ άλ λ ο νταν πάνω στάτομα,
απ οκρ υσ ταλ λ ώ θηκε, άπ’ τή ν ά νο ιξη κιό λας τοΰ 1789,
μ ιά επανασ τατικ ή ν ο ο τρ ο πία πού άποτέλεσε εναν ισ χυρ ό
πα ρ ά γο ν τα δρ άσ η ς (')
'Η ελπ ίδα ξεσήκω σ ε τις μάζες, σ υνένω σε γιά μιά σ τιγμή
τά ετερογενή σ το ιχ ε ία τή ς Τ ρ ίτη ς Τ ά ξη ς καί σ τήρ ιξε,
γ ιά κα ιρό άκόμα, τή ν έπανασ τατικ ή δρ α σ τη ρ ιό τη τα τών
π ιό άγνών. Ή σ ύγκλ η σ η τή ς Γ ενική ς Σ υνέλευσ ης εγινε
δ ε χ τή σ άν «τό καλό νέο» πού προα ναγγέλνει κα ινούργιους
κα ιρ ούς. "Ενα καλύτερο μέλλο ν άνοίγονταν, σ άν άνταπό-
κ ρ ισ η , σ τή ν π ρ ο α ιώ νια π ρ ο σ δο κ ία τών ανθρώπων. Α ύτή ή
ελπ ίδ α εθρεψε τόν έπανασ τατικ ό ιδεα λισ μό, φ λ ό γισ ε τις
θε λ ή σ ε ις, περ ιέβ αλε μέ φ ω τοστέφ ανο τό ν τρ αγικ ό θάνατο
τώ ν «μαρτύρων τοΰ Λ ειμώνιου» (2). Ά π ’τή γρ ιά ά γρ ότισ σ α
π ού σ υνάντησε ό A rth u r Y oung σ καρφ αλώ νοντας σ τή ν
π λ α γ ιά τών Islettes, σ τή ν A rgonne, σ τις 12 ’Ιουλίου 1789,
ώ ς τό Ρ οβ εσπ ιέρο κι ως τό B abeuf στά πό δια τή ς καρμα-
ν ιό λ α ς, τό νήμα τή ς έλπ ίδα ς δέν ε ίχ ε κοπεί. «Λένε πώ ς τώ­
ρ α κάτι θά γ ίν ει καί γιά μάς άπ’ τούς μεγάλους, γ ιά μάς τούς
φ τω χού ς, άλ λά δέν ξέρει κα νείς οΰτε άπό π ο ιό ν οΰτε καί
πώ ς. "Ας μάς σ τείλει ό Θ εός κάτι καλύτερο, γ ια τί ο ί φ όροι
κ α ί τά βάρη μάς τσακίζουνε». Ή Ιδια ελπ ίδα καί σ τό Ρο-

1. Γι’ αυτές τις απόψεις, βλέπε τοΰ Georges Lefebvre, «Ό μέγας

φόβος τοΟ 1789» (Παρίσι, 1932’ 2η έκδοση, αυξημένη, 1956)' «Επα­
ναστατικά πλήθη», στα «Ιστορικά Χρονικά τής Γαλλικής Έπανα-
στασης» (1934) καί πού ξαναδημοσιεύτηκε στις «Μελέτες πανω στή
Γαλλική ’Επανάσταση» (Παρίσι, 1954). Ό G. Lefebvre έδωσε ένα
ώραΐο παράδειγμα άνάλυσης ένός γεγονότος σχετικοΟ μέ μιά περί­
πτωση έπιθυμίας γιά τιμωρία, στό άρθρο του «Ό φόνος τοΟ κό-
μητα de Dampierre» (22 ’Ιουνίου 1791), πού δημοσιεύτηκε στήν « Ι­
στορική ’Επιθεώρηση» (1941) καί πού ξαναδημοσιεύτηκε στις «Με­
λέτες πάνω στή Γαλλική Έπανασταση».
2. Prairial, ένατος μήνας τοϋ επαναστατικού μηνολόγιου τής
Γαλλίας, άπό 20 Μαΐου έως 19 ή 20 Ιουνίου (Σ.τ.μ.).
 I I Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι Ε ΙΙΛ .Χ Λ Σ Ί'Λ Σ Ιί 37

β εσπιέρο, σ τή ν «αναφορά του γ ιά τίς αρ χ ές π ο λ ιτικ ή ς η θ ι­

κής πού πρέπει νά κα θοδηγοΰν τή ν Ε θν ο σ υ ν έλ ευσ η » (5
Φ εβρουάριου 1794): «'Ε πιθυμούμε, μέ δυό λό για, νά έκπ λη -
ρώσουμε τ ίς έ πιταγές τή ς φ ύσης, νά πρ α γμ ατο πο ιήσου με
τά πεπρωμένα τή ς ανθρω πότητας, νά κρατήσουμε τίς υπο­
σ χέ σ ε ις τή ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς, νά καταλύσουμε τή μ α κ ρ όχρ ονη
β ασιλεία τοΰ έγκλ ή ματο ς καί τή ς τυραννίας... Κ αί, σ φ ρα­
γίζο ν τα ς μέ τό αίμα μας τό έρ γο μας τοΰτο, νά μπορέσ ουμ ε
τ ο υ λά χισ το νά δοΰμε νά χαράζει ή αύγή τή ς πα γκ όσ μ ιας
ευδαιμονίας».
Ό φ ό β ο ς συνόδευε τή ν έλπίδα : θά συγκατάνευαν ο ί
π ρ ονομ ιο ύχο ι νάφ ήσουνε νά ξεγυμνωθοΰν; Κ ατά τή νοο­
τρ οπ ία τών χω ρικώ ν, ό Ά ρ χ ο ν τ α ς δέ μποροΰσε παρά νάναι
έγω ισ τικά π ρ ο σ κο λ λη μ ένο ς σ τή ν κοινω νικ ή του υ π ερ ο χ ή
καί σ τό εισ ό δη μ ά του (πράμα πού ήταν ενα καί τό αύτό).
Τ ό ίδ ιο σ κέφ τονταν κι ό α σ τό ς γ ιά τόν πρ ο νο μιο ΰχο. Τ ό
φ έρσιμ ο τή ς α ρ ισ το κρ α τία ς ένίσ χυ σ ε τούτη τήν π ίσ τη -
ή αντίθεσ ή τη ς γ ιά τό διπλ α σ ια σ μ ό τή ς Τ ρ ίτη ς Τ ά ξ η ς κι
ή αντίδρ ασή τη ς γ ιά τή ν ψήφ ο κατά κεφαλή έκαναν τήν
π ίσ τη αύτή νά ριζώ σει μιά γ ιά πάντα. Ό β α σ ιλιά ς ήταν
«καλός», ά λ λά τό α ρ ισ το κρ α τικό περ ιβ άλ λ ο ν του ήτανε
διεσ τραμμ ένο. Ά π ό τότε, κυ ρ ιά ρ χη σ ε ή ανησ υ χία. «Ο ί
εύγενεΐς θά κάνουνε τό παν», θά καλέσουνε σέ βοήθεια
τά β ασ ιλικά σ τρατεύμ ατα- δέ θά διστάσ ουν νάναζητήσ ουνε
έ νίσ χυ σ η καί σ τό έξω τερ ικ ό - θά σ τρ α το λ ο γή σ ο υνε ζη τιά ­
νους κι α λ ή τες τοΰ δρόμου: ό φ ό β ο ς τών «ληστώ ν» διπλα-
σ ίασ ε τό φ όβο πού έμπνέανε οί α ρισ τοκράτες. Ή ο ικ ο νο ­
μ ική κρ ίσ η έκανε ακόμα μεγαλύτερη τήν α νησ υ χία, γ ια τί
« α ρισ τοκρατία» ήταν τό πιό σ υχνά ό ίδ ιο ς ό κύρ ιος τή ς
γ ή ς ή ό ε ίσ π ρ ά χ το ρ α ς τή ς δεκάτης. Ο ί άνθρωποι τοΰ λαοΰ,
ά νίκα νοι νάντιλ ηφ το ΰνε τή ν ο ικ ο νο μ ική σ υντυχία, άπο-
δίνανε τή ν ευθύνη γ ιά τή σ ιτο δεία, πού σ υχνά τή θεωρού­
σ ανε «τεχνητή» , σ τή ν α ρ ισ το κρ α τία καί σ τή ν έπιθυμία
τη ς νά τούς βλάψει. 'Η υ πόνοια παίρ νει σάρκα καί όσ τά ,
γ ίν ετα ι εύλ ο γη : ή Α ύλή κι ο ί Α ρ ισ το κ ρ ά τε ς , σ τις α ρ χ ές
’Ιουλίου 1789, έτοιμάζουν πρ α ξικό π ημα γ ιά τή διάλυ ση
τ ή ς Συνέλευσης. Κ ι έτσι, ή α ν η σ υ χία γίν ετα ι φ όβος, ό τα ν
 η Ι Λ Λ Λ 1 Κ Ι Ι Ε Π Λ Λ'. IΣ Τ . \Σ ΙΙ

ή «αρ ισ το κρ ατική συνωμοσία» σ υγκεκρ ιμ ενο π ο ιείται: βά­

σ ταξε όσο κι ή Ε π α ν ά σ τα σ η , θρεμμένη απ’ τίς πρα γμ ατι­
κές συνω μοσίες, ά π ’ τις ραδιο υρ γίες τών έμιγκρέδω ν, α π’
τή ν ξένη εισ βο λ ή κι α π ' τήν αντεπανάσ τασ η , που σ τιγμές
μ ο ν ά χα ήρεμεϊ, φουντώ νει πά λι μό λις πλη σ ιά ζει ό κίνδυ­
νος, μετά τή φυγή στή V arennes ή τό κα λο κα ίρ ι του 1792,
κα ί κορυφώνεται κατά τις σ φα γές καί τή ν Τ ρομοκρα τία.
Ό φ όβος είναι κοινω νικ ός, άλ λά τό π ερ ιεχό μενό του
π α ίρ νει διάφ ορες μορφές ανάλο γα μέ τίς περ ισ τάσ εις. Φ ό­
βος τής αρ ισ το κρ α τία ς καί τοϋ κάθετι πού αύτή σ ημ αίνει
κοινω νικ ά. Ό Taine, που δέ μπορούμε νά τ ό ν ύποπτευθοΰμε
γ ιά εϋνοια, μάς έδωσε ενα συναρ πασ τικ ό πίνα κα τοϋ φόβου
κ α ί τή ς δ ρ γ ή ς πού, σ τό πλ η σ ία σ μ α τών εισ βολέω ν, ξεσή-
κώ νουνε τούς χω ρικ ούς, τό καλο κα ίρ ι τοΰ 1792. «Γνω ρί­
ζουν, άπ’ τή δίκιά τους πείρα, τή διαφ ορά τή ς πρ ό σ φ ατης
κ α τά σ τα σ ή ς τους α π ' τή ν παρούσα. Δέν έχο υν παρά νά
θυμηθούν τά περασμένα, γιά νά ξαναδούνε νοερά τούς υπέ­
ρογκου ς β ασιλικο ύς, έ κ κλ η σ ια σ τικο ύ ς καί κτηματικούς
φόρους...». Ά λ λ ά τό ότι ό φ όβ ος τώ ν «ληστώ ν» άναμεί-
χθ η κ ε , τόν 'Ιο ύ λ ιο τού 1789, μέ τό φ όβο τών α ρ ισ τοκρ α ­
τώ ν τό υ πογραμμίζει ένας ά λ λο ς πρ ο σ ανατο λισμ ός, πού
ό σ ο πή γαινε γίν ο ντα ν καί π ιό σ ταθερός ώ ς τό π ρ α ξικό­
πη μ α τοϋ B rum aire (*) : ό φ όβ ος πού κυριεύει τούς έξουσ ια-
σ τές μπρός σ τή ν ά π ειλή τών έπικίνδυνω ν τάξεων. ’Αναμ­
φ ίβ ο λ α , ή ο ικ ο νο μ ική κ ρ ίσ η , π ο λ λ απλ ασ ιάζο ντας τούς
φ τω χούς, γενίκεψ ε μιά ν ανασ φά λεια πού, τελ ικά, αποδό­
θηκ ε σ τή ν α ρ ισ το κρ α τική σκευωρία. ’Α λλά ή κοινω νική
σ η μ α σ ία αύτοϋ τοΰ φ όβου τώ ν «ληστώ ν» δέν είναι, γ ι’
α ύτό, λιγώ τερ ο καθαρή. Ό ίδ ιο χ τή τη ς χω ρ ικ ό ς φοβάται
μήπ ω ς πειράξουνε τάγαθά του, όπω ς τό φοβάται κι ό ασ τός
το ΰ Π αρ ισ ιο ΰ , όταν, σ τις 12 ’Ιουλίου, τά β ασιλικά σ τρα­
τεύματα άποσυρθήκανε πίσω ά π’ τό Σ ηκουάνα, στή Στρα­
τιω τικ ή Σ χο λ ή καί σ τό Π εδίο τοϋ Ά ρ ε ω ς , καί τό Π αρ ίσ ι

1. Μήνας τοΟ δημοκρατικοΟ ήμερολόγιου τής Γαλλίας (θά τόν

ονομάζαμε, έλληνικα, 'Ομιχλώδη), άπό 22 ’Οκτωβρίου έως 21 Νοεμ­
βρίου (Σ.τ.μ.).
 Ι Ι Γ Α Λ Λ Ι Κ Π Ε Π . IΛ’. IΣ Τ Α Σ Ι Ι 39

ή τα ν σ ά νά ε ίχ ε έγκαταλειφ θεϊ σ τή ν τύχη του. Ό σ χη μ α ­

τ ισ μ ό ς τή ς ά σ τικ ή ς εθνοφ υλακής άπόβλεπε σ τή ν υπερά­
σ π ισ η τή ς πρω τεύουσας δ χ ι μ ο νάχα ά π ’ τις υ περβα σίες
τ ή ς β α σ ιλικ ή ς εξουσ ίας καί τών κα νονικώ ν στρατευμάτω ν
τη ς, άλ λά κι ά π ’ τις β ιαιο π ρ αγίες τών κοινω νικώ ν κα τηγο­
ριώ ν πού θεωρούνταν επικίνδυνες. Μ ο να ρ χικο ί, Feuillants
καί Γ ιρ ο νδΐνο ι σ υμμερίζονταν, σέ διαφ ο ρ ετικο ύ ς βαθμούς,
αύτά τά σ υναισ θήματα: καί σ ’ αύτό όφ είλεται τό γεγονός
ό τι θέλησαν νά σ ταματήσ ουν τήν ’Ε πανάσταση μέ σ υμβ ι­
βασμό. Ό α σ τικό ς φ όβ ο ς έ ξη γεϊ, κατά ένα μέρος, τήν 9η
τοΟ T h e rm id o r- φτάνει σ τόν παροξυσ μό του τή ν άνοιξη
τοΟ 1795, κατά τις μέρες τοΟ Prairial· έκφράζει τή ν αδυνα­
μ ία τοΰ Δ ιευθυντηρίου, πού αγω νίζονταν σέ δυό μέτω πα-
ένέπνευσε τή ν αναθεω ρητική έκσ τρατεία τοΰ 1799: τό
πρ α ξικ ό π η μ α τοΰ B rum aire κα θησ ύ χασ ε τούς Π ροκρίτους.
'Η α μ υ ν τ ι κ ή α ν τ ί σ τ α σ η ό φ είλεται στό φόβο·
"Αν ό φ όβ ος αύτός εγινε μερ ικ ές φορές πα νικό ς, τό πιό
σ υ χ ν ά ο δή γ η σ ε τό λαό σ τό νά έξο πλ ισ θεϊ γιά τήν άσφά-
λ ειά του. 'Η ε ίδη σ η , σ τις 12 ’Ιουλίου 1789, γιά τήν απ οπο­
μ πή τοΰ N eck er προκ άλεσ ε ένα κΰμα ο ρ γ ή ς κι ε ίχ ε σά
σ υνέπεια νά παρθοΰν αμυντικά μέτρα. Ό λαός λεη λ ά τη σ ε
τά κ α ταστήματα τών ό π λ ο π ω λ ώ ν οί ασ τοί πή ρα ν τή ν αρ ­
χ η γ ία τοΰ κινήμ ατο ς καί πρ ο σ πάθησαν νά τόργανώ σουνε
δημ ιουρ γώ ντας τήν α σ τ ι κ ή έ θ ν ο φ υ λ α κ ή .’Α κριβώ ς γιά
νά έξο π λ ισ τεΐ, κατευθύνθηκε ό λ α ό ς πρός τούς Invalides^1),
σ τις 14 ’Ιουλίου τό πρω ί, κι επειτα στή Β ασ τίλλη. Μ άταια
à β ασ ιλιάς σ υνθη κο λ όγη σ ε καί δέχτη κ ε, σ τις 17 τοΰ Ιδιου
μήνα, στό Hôtel de Ville (2), τήν τρίχρω μ η κονκάρδα, ό
φ ό β ο ς έπέμενε, μέ τή ν ακολουθία του, τις τα ρ α χές καί τις
β ια ιό τη τες. Ό Μ έγας Φ όβος, σ τό τέλος Ι ο υ λ ίο υ τοΰ 1789,

1. Μέγαρο τών ’Απομάχων, πού ίχτισε 6 Λουδοβίκος 14ος, τό

1670, γιά διαμονή και περίθαλψη αναπήρων τοϋ πολέμου, άξιωματι-
κών καί στρατιωτών. Σώζεται, άνέπαφο σχεδόν, και σήμερα, στήν
ομώνυμη πλατεία τοΟ ΠαρισιοΟ, καί στό ναό του, μέ τό μεγαλόπρεπο
τροϋλλο, βρίσκεται ό τάφος τοϋ Μεγάλου Ναπολεοντα (Σ.τ.μ.).
2. Τό κεντρικό δημαρχείο τοϋ ΠαρισιοΟ (Σ.τ.μ.).
40 II Γ Λ Λ Λ /Κ ΙΙ Ε Π Λ Χ Λ Σ Τ Λ Σ ΙΙ

κ ινη το π ο ίη σ ε τούς χω ρικ ούς· επιτά χυνε καί γενίκ εψ ε τό ν

ε ξοπλ ισ μ ό τοϋ λαοϋ' υπο χρ έω σε νά σ υγκροτηθούν καί σ τό
π α ραμικρό χ ω ρ ιό έθνοφ υλακές. Ή πο λεμικ ή φ λόγα τ ή ς
Έ π α ν ά σ τα σ η ς εκδηλώ νο νταν γ ιά πρώ τη φορά. Τ ό σ υναί­
σ θημα τή ς α λ λη λ ο β ο ή θεια ς άνάμεσα σ τή ν Τ ρ ίτη Τάξι>
ένισ χύ θη κε: « Ε ίσ αι τή ς Τ ρ ίτη ς (τάξης); », σ υνη θισ μ ένο
σ ύνθημα αναγνώ ρ ισης τό ν ’Ιο ύ λιο τοϋ 1789. Α ύτή ή γ ε νικ ή
κ ινη το π ο ίη σ η πρ ο α ναγγέλνει τή σ τράτευσ η εθελοντών,,
μετά τή φυγή στή V arennes καί τό κα λο κα ίρ ι τοϋ 1792. 'Η
άμυντική αντίσ τα σ η , πού πρ ο κ λή θ η κε άπ’ τό φ όβο, εξη ­
γ ε ί άκόμα καί τή λ αϊκή αξίω ση γιά μαζικό ξεσήκω μα, τό ν
Α ύγουστο τοϋ 1793.
'Η ε π ι θ υ μ ί α γ ι ά τ ι μ ω ρ ί α δέν είναι πα ρά τό
ίδ ιο πράμα μέ τή ν άμυντική ά ν τίσ τασ η : πρέπ ει νά κάνουμε
τούς εχθρούς τοϋ λαοϋ άνίκα νους νά βλάψουν, άλλά καί
νά τούς τιμ ω ρήσουμε, κι ετσι, νά εκδικηθούμε. Σ ’ αύ τό
ό φ είλ οντα ι ο ί κα ταδιώ ξεις κι ο ί σ υλ λήψ εις, ή λ εη λ α σ ία
κ ι ή πυ ρ πό λ ησ η τών πύργων, οί φ όνοι κ ι ο ί σ φ α γές κα ί,
τέλος, ή Τ ρομοκρα τία. Στις 22 ’Ιουλίου 1789, ό B e rtie r
de Sauvigny, επιθεω ρ ητής τοϋ Π αρ ισ ιο ϋ καί τή ς Ile-de-
F rance (*), κι ό πεθερός του F oulon de D oué, πού ε ίχ α ν ε
σ υλ λη φ θεΐ κι οδη γη θεί σ τό Hôtel de Ville, ά π άχθηκαν ά π ν
τό πλ ήθο ς καί κρεμάσ θη κ αν σ τό π ιό κο ντινό φανάρι. 'Η
έπανασ τατημ ένη άσ τική τάξη επιδο κίμ ασε τό γ εγονός:
« Ή τ α ν τό σ ο καθαρό τοϋτο τό αίμα;», ρώ τησε ό B a rn a v e
σ τή Σ υ νταχτικ ή Συνέλευση. Σ ’ ό λ η τή διάρκεια τή ς Έ π α ­
ν άστασης, ή επιθυμία γ ιά τιμ ω ρ ία συντρόφ εψ ε τό φ όβο.
Ό κόμ η ς de D am p ierre δο λ ο φ ο νή θη κε τήν επομένη τών
γεγονότω ν τή ς V arennes. Ο ί σ φαγές τοϋ Σεπτεμβρίου 1792
ήρθανε σάν επισ τέγασμ α τοϋ φόβου πού πρ ο κ άλεσ ε ή εισ ­
βολή καί συμπέσανε μέ τις σ τρ ατεύσ εις εθελοντώ ν. "Ο ταν
ό έθνικό ς κίνδυνος μεγάλω σε ξανά, τόν Α ύγουστο του
1793, υ πή ρξε κίνδυνο ς νά γ ίνο υν σ φαγές σέ σ υνο ικίες τοΟ
Π α ρ ισ ιού : ή Ε θ ν ο σ υ ν έλ ευ σ η τις πρ ό λαβ ε β άζοντας τ ή ν

1. 'Η γύρω απ' τό Παρίσι περιοχή, πού άποκ)χσε έπαρχία άπ”

τό 15ο αιώνα (Σ.τ.μ.).
 II Γ Λ Λ Λ ΙΚ ΙΙ u n Α Ν Α Σ Τ Α Σ η 41

Τ ρ ομοκρ α τία σ τή ν ήμερ η σ ία διάταξη. 'Η επιθυμία γ ιά

τιμ ω ρ ία άνταπ ο κρ ίνο νταν σέ μιά σ υγκεχυμ ένη άν τίλ η ψ η
γ ιά λαϊκή δικαιο σ ύνη. 'Η έπανασ τατική άσ τική τάξη, π ού
δέν άποστρεφ ότανε τή βία, πρ ο σ πάθησε, ά π ’ τό 1789, νά
π ε ρ ιο ρ ίσ ει τή λαϊκή ο ρ γή καί νά δώ σει μιά νόμιμη μορφή
σ τή ν τιμωρία. Σ τις 23 Ι ο υ λ ίο υ , ό Μ παρνάβ ζή τη σ ε «μιά
νόμιμη δικαιο σ ύνη γ ιά τά π ο λ ιτικ ά έγκλήματα»· σ τις 28,
ό D u P o rt πέτυ χε ά π’ τήν Ε θν ο σ υ ν έλ ευ σ η τή δημ ιουρ γία
μιας «’Α να κρ ιτική ς ’Ε πιτροπής», άλ ηθινό πρό τυπ ο τ ή ς
Ε π ιτ ρ ο π ή ς Γ ενική ς Α σ φ ά λ ε ια ς , ένώ ή Κ ομμούνα τού
Π αρ ισ ιο ύ , μέ πρόταση τού B rissot, σ χη μ άτιζε μιάν άλ λη
έπιτρ οπή , πού χρ η σ ίμ εψ ε γ ιά πρότυπο σ τις Ε π ιτ ρ ο π έ ς
Ε π α ν α σ τα τικ ή ς Ε π ίβ λ ε ψ η ς . Τό 1792, ό Δ αντών δημ ιούρ ­
γη σ ε τό "Ε κτακτο Δ ικ α σ τή ρ ιο τή ς 17ης Α ύγούστου —
μάταια, άλλω στε. Οί λαϊκές σ φαγές δέ σταμάτησ αν πα ρ ά
όταν ή Έ π α ν α σ τα τικ ή Κ υβέρνηση ένισ χύ θη κε κι ή Ε θ ν ο ­
σ υνέλευση ρύθμισε νομοθετικά τή μορφή τή ς τιμ ω ρίας.
*0 φόβος, μέ τά σ υνακόλουθά του τής βίας, δέν έ σ β η σ ε
παρά όταν ή σ υνω μοσ ία τών ά ρισ τοκρατώ ν κι ή αντεπα­
ν άσταση συντρ ίφ τηκ αν ο ρισ τικά .

2. Ή π ο λ ιτ ικ ή π ρ ά ξη .— Ό έπανασ τατικ ό ς αυθορμη­

τισ μ ό ς τών ά γροτικώ ν μαζών καί τών μαζών τών πόλεω ν
πού ξεσή κ ω σ ε ή μιζέρια κι ή «συνωμοσία τών α ρ ι­
στοκρατώ ν» γκρ έμ ισ ε τό Π αλ ιό Κ αθεστώ ς, α π’ τό τέλ ος
κ ιό λ α ς τού Ι ο υ λ ίο υ 1789, κατάστρεψ ε τό δ ιο ικ η τικ ό τοι>
έξοπλ ισ μό , άνάσ τειλε τήν είσ πρ α ξη τών φόρων, «δημο-
τικ οποίη σ ε» τή χώ ρα κι έξασ φ άλισε τήν το π ική αυτονο­
μία. ’Α ρ χίζει νά διαγράφ εται μιά μορφ ή λ α ϊκ ή ς έξουσ ία ς
κι άμεσ ης δημ οκρατίας. Στό Π αρ ίσ ι, ένώ ή Σ υνέλευση
τώ ν ’Εκλεκτόρω ν, στή Γ ενική Συνέλευση, μέσω τού διαρ ­
κούς Συμβουλίου της, έπαιρ νε στά χ έρ ια της τή δημ οτική
έξουσ ία, ο ί π ο λ ίτες συνεδριάζανε καί δρούσανε στά εξήν­
τα διαμερίσμ ατα τή ς χώ ρας πού σ χη μ α τίσ τη κ α ν ειδικά
γ ιά τις έκλογές.
Σέ λ ίγ ο , αξιώ σανε νά περιέλθει σ ’ αύτούς ό έ λ ε γ χ ο ς τή ς
το π ικ ή ς α ύ το διο ίκη σ η ς: ή κ υ ρ ια ρ χία δέν είναι τού λαού;
 11 Γ Λ Λ Λ Ι Κ ίΙ Ε Π Λ Ν Λ Σ Τ Λ Σ Π

’Ενώ γκρ εμίζο ντα ν ή πα λιά διάρθρω ση , μέ μιά κ ίνη σ η

α ν τισ τά θμ ισ η ς ενδιάθετη σ τις επανασ τάσ εις, άνακύπτανε,
ταυ τόχρ ο να, π ο λ ιτικ ο ί θεσμοί καί πο λ ιτικ ές π ρ ά ξεις πού
τή σ ημασ ία τους καί τό σ κο πό τους δέν ήταν δύσκολο νάν-
τιλ η φ τε ϊ κανείς: οί άσ το ί καταβάλλανε, άπ’ τό ν ’Ιούλιο
κιόλας τοϋ 1789, προσ πάθεια νά σ ταθερ ο πο ιήσ ο υν τήν επα­
ναστατική δράσ η, νά τήν ελέγχο υ ν καί νά κάνουν νά με­
τασ τρ αφ εί πρ ό ς όφ ελος τους ή αυθόρμητη έπανασ τατι-
κότητα τών μαζών.
Δ ιαμερίσματα, κι ύστερα τομείς, άποτελέσα νε, σ τις π ό ­
λ εις, τό βασικό π λ α ίσ ιο τών θεσμών, πού μέσα του ξετυ­
λ ίχ τη κ ε ή π ο λ ιτικ ή ζωή ά π ’ τή ν άνοιξη τοϋ 1789 ώς τό
Δ ιευθυντήριο, πα ίρ νο ντας ολο ένα καινο ύ ρ γιο κοινω νικό
περ ιεχό μ εν ο , ά νάλ ο γα μέ τήν πρό ο δο τή ς Έ π α ν ά σ τα σ η ς
η τις ά ντεπά ναστατικές άπόπειρες. "Ο σον ά φ ορδ τό Π αρ ίσ ι,
ό έ κ λ ογικό ς κα νονισ μός τή ς 13ης ’Α πρ ιλίο υ 1789 ε ίχε
δ ια ιρ έσ ει τή ν πρω τεύουσα σ ’ έξή ντα διαμερίσματα. "Οταν
τέλ ειω σα ν οί εκλογές, έξακο λο ύ θη σαν νά συγκεντρώ νουν-
ται καί νά συζητούν τά διάφ ορα θέματα σ τις μόνιμες γε­
νικ ές σ υνελεύσεις. 'Η Σ υ νταχτικ ή Συνέλευση, πού ε ίχε
ορ γ α ν ώ σ ει τούς δήμ ους τού Β ασ ιλείου μέ τό διάταγμα τής
14ης Δ εκεμβρίου 1789, δέ μπορούσε νά έπιτρέψ ει τήν ύπαρ­
ξ η , γιά τό Π α ρ ίσ ι, μι&ς ιδ ια ίτερ η ς ό ρ γάνω σης πού εύνοοΰ-
<τε τις τάσ εις αύτονομίας. Τ ό διάταγμά τη ς τή ς 21ης Μ αΐου
καί 27ης Ι ο υ ν ίο υ καταρτίζει τό «Χ άρτη» τή ς πρω τεύουσας,
πού δια ιρ είτα ι σέ σ αρανταοχτώ τομείς, κατά τόν τρόπο
δια ίρ ε σ η ς τή ς γ ε νικ ή ς δη μ ο τική ς όργάνω σης. Ο ί τομείς,
λ ιγώ τερ ο ή περ ισ σ ό τερ ο πολυάριθμοι άνάλο γα μέ τις πό­
λ εις, άποτελούνε, θεω ρητικά, εκλ ο γικές περιφ έρειες. 'Η
Σ υ ν έ λ ε υ σ η είναι τό άνώτατο ό ργανο τοΰ τομέα. Σ τις
Κατώτερες Συνελεύσεις, σ υγκεντρώ νονται
ό σ ο ι έχο υν π ο λ ιτικ ά δικαιώ ματα (τήν περ ίο δο πού πλήρ ω ­
ν ε κανένας γ ι’ αύτά) γ ιά νά ψ η φ ίσ ο υ ν υστέρα άπό α ίτησ η
π ενή ντα ά π’ αύτούς, μποροΰν νά συνέλθουνε σέ Γ ε ν ι κ ή
Σ υ ν έ λ ε υ σ η , γ ιά νά σ υζητήσο υ ν καί νάποφ ασ ίσ ουν.
Ο ί τομείς άπο τελο ΰ σαν καί δ ιο ικ η τικ ές ύ πο δια ιρ έσ εις
τώ ν δήμων τών πόλεω ν: γ ι’ αύτό καί τούς δό θ ηκαν έκτε-
 11 Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι Ι ·: / Ι .\λ .\Σ Τ Λ Σ Ι Ι

λ εσ τικ ά όργανα, επιτρ ο πές κι υ π ά λ λη λ ο ι πού εκλέγονταν

ά π ’ τούς πο λ ίτες. Ε π ικ ε φ α λ ή ς κάθε τομέα, μιά π ο λ ιτικ ή
επ ιτρ ο π ή , ένδιάμ εσ ος πα ρ άγο ντας άνάμεσα στή δημ οτική
ά ρ χ ή , πού ό φ είλ ει νά έκτελ εΐ τις άπ ο φ άσεις τη ς, καί τή
Γ ενική Συνέλευσ η, πού απ’ αυτήν πρ ο έρ χεται: θέση έπαμ-
φ οτερ ίζο υ σα , πού τήν άναγκάζει νά κρατάει μιά συνετή
έπιφ υ λ ακτικ ό τητα. Τ έλο ς, σέ κάθε τομέα ένας ε ίρ η ν ο δίκ η ς,
π ερ ισ το ιχ ιζ ό μ ε νο ς άπό πα ρέδρους κι έναν άσ τυνόμο, α ι­
ρ ετούς έπίσ η ς. Ή ο ργάνω ση αύτή φ αίνεται νάποτελ εΐ
ε να είδο ς συμβιβασμού άνάμεσα στή γενικ ή τάσ η γ ι’ αυτο­
ν ομία καί τή ν άνάγκη μιας δ η μ ο τική ς δ ιο ίκ η σ η ς μέ συνέ­
πεια. Τ ά π λ α ίσ ιά τη ς χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θη κ α ν , ά π 'τ ό 1790,
ά π ' τό έπανασ τατικ ό κίνημ α. Π ολύ γρ ή γο ρα , όμως, πή γε
νά μεταμορφω θεί, σ τή ν ά ρ χή κάτω άπ’ τή ν έπίδρ αση τών
τάσ εω ν γιά μιά ν άμεση δημ οκρατία, πού χαρ α κ τή ρ ιζα ν
άκόμα κι όσ ο υς τούς εύνοοΰσε τό καθεστώς τή ς μέ πλ ηρ ω ­
μή άγοράς τοϋ δικαιώ ματος έκλ έγειν κι έκλέγεσ θαι, κι
έ πειτα κάτω ά π’ τή ν πίεσ η τών λαϊκώ ν δυνάμεων, πού απαι­
τούσαν τό μ ερίδιό τους σ τή ν εξουσία. Π ρέπει άκόμα νά
δ ιευ κρ ινίσ ο υμ ε τή σ πουδαιότη τα τών έ ν ε ρ γ ώ ν σ το ι­
χείω ν. Ά π ’ τή ν άρ χή τή ς ’Ε πα νάσ τασ ης, κι έξόν μονάχα
κατά τις περ ιό δο υς παροξυσμού ή κατά τις μέρες τώ ν με­
γά λ ω ν γεγονότω ν, ή σ υμμ ετοχή σ τή ν π ο λ ιτικ ή ζωή τών
τομέω ν περ ιο ρ ίζο ντα ν σ έ μιά μ ειο νό τητα μόνο αγω νιστώ ν:
σ ' ένα 4 μέ 1 9% , ανάλ ο γα μέ τούς τομείς, τών ένεργώ ν πο­
λ ιτώ ν τοΰ Π αρ ισ ιο ΰ , κατά τή ν περ ίο δο τή ς μέ πληρω μ ή
α π ό χ τη σ η ς τών δικαιω μάτων. Ά λ λ ά , σέ περ ιό δο υς κρ ίσ η ς,
αύτή ή μειο νό τητα πα ράσερνε μιά πλατειά μερίδα λαϊκώ ν
μαζών.
Ο ί λ έσ χ ε ς άποτελοΰν, γ ιά τή ν κινη το π ο ίη σ η τών μα­
ζώ ν, ενα απ ο φ ασισ τικ ό σ το ιχ είο , αναμφ ίβολα πιό άποτε-
λ εσ μ α τ ικ ό κι ά π ’ τήν κατά το μ είς ο ργάνω ση πού τούς
χ ρ η σ ιμ εύ ει γ ιά πλ α ίσ ιο . Ά π ’ τις μεγάλες π α ρ ισ ιν ές λέ­
σ χ ε ς ώς τά πο λυάριθμα λαϊκά σωματεία τών συνοικιώ ν
τ ή ς πρω τεύουσας, τών πόλεω ν καί τών χω ριώ ν τών έπαρ-
χ ιώ ν , σ άν πρότυπο παραμένει ή Λ έσ χη τών Ια κ ω β ίνω ν,
■πού πρ ο ή λ θε (φ αίνεται) απ’ τή λ έσ χ η τών βρετόνω ν π λ η ­
44 Η Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι Ε Π . IAVI Σ Τ Α Σ Ι I

ρεξούσιω ν βουλευτών καί πού, ϋστερα ά π ’ τίς μέρες τοΰ

’Ο κτω βρίου τοϋ 1789, έδράζονταν σ τό Π α ρ ίσ ι, σ τό μονα­
σ τή ρ ι τών ’Ιακω βίνω ν τή ς όδοϋ Sain t-H o n o ré, μέ τήν έπω-
νυμία « Ε τα ιρ ε ία τών Φ ίλω ν τοϋ Συντάγματος». Π ιότερ ο
κ ι ά π ’ τό δόγμα τους, πού ή έξέλιξή του ήταν ανάλογη
μέ τό ρυθμό τή ς ’Ε πα νάσ τασ ης, γιά νάπο κ ρ υσ ταλ λω θ εΐ
τό 1793-94, οί ’Ιακω β ίνοι χαρ α κ τη ρ ίζο ν τα ν γ ιά μιά μέθοδο
καί μιάν οργάνω ση πού, διο χετεύ ο ντας κ α τάλλ ηλ α καί
π ρ οσ α να το λ ίζο ντα ς τή ν έπανασ τατικ ή δρ α σ τη ρ ιό τη τα τών
μαζών, πολ λ α πλ α σ ία ζε τή ν ά π ο τελεσ μ ατικ ό τητά της. Μ έ
τή «συνάφεια» καί τή ν «ανταπόκρισ η », ή Ε τ α ιρ ε ία - Μ η­
τέρα έδινε ώ θησ η καί σ τ ’ άλ λα άδελφά σωματεία, πού
α π οτελού σαν ενα μεγάλο δίχ τυ εταιρειώ ν σ ’ όλη τή χώρα
καί περ ιλάμβ αναν τούς πιό σ υνειδητο ύ ς πατριώ τες. Μ έ
τούτη τή διπλ ή μέθοδο, ο ί ’Ιακω β ίνο ι κατάφεραν νά περ ι-
σ φ ίξουν τό π ο λ ιτικ ό σώμα ή νά βάλουν παντοϋ πυ ρ ή ν ες
τους καί, σ υντο νίζο ντας τή δράσ η τοϋ σ υνόλου τών λ ε­
σ χώ ν, νά σ χη μ α τίσ ο υν κάτι σ άν π α νο π λία ένός κόμματος.
'Η κεντρ ική λ έσ χ η ψ ηφ ίζει πρ ο τάσ εις, σ τέλ νει αναφ ορές,
τυπώ νει πρ ο κ η ρ ύξεις κι άφ ίσ σες· τάδελφ ά σω ματεία υιο­
θετούν αμέσως τά συνθήματα. 'Η λ έσ χ η ελέγ χ ει τίς δ ιο ι­
κήσ εις, κρ ίνει τούς ύπαλ λήλ ο υ ς, κα ταγγέλ λει τούς άντε-
πανασ τάτες, προσ τατεύει τούς πατριώ τες. Κ ατά τό ν Cam il­
le D esm oulins, σ τό «Οί ’Ε πα νασ τάσ εις τή ς Γ αλ λίας καί
τή ς B rab an t (■) τής 14ης Φ εβρουάριου 1791», ή Λ έσ χη
τών ’Ιακω βίνω ν «άγκαλιάζει, διαμέσου τών αδελφών σω­
ματείων, καί τή ν τελευταία άκρη τών 83 διαμερισμάτων»*
είναι, συνάμα, ό μεγάλος «Δ ικα στής» πού έμπνέει τρόμο
σ τούς α ρ ισ το κρ ά τες κι ό μεγάλος « Ε ισ αγγελέας» πού έπα-
νορθώ νει όλες τίς κα τα χρ ή σ εις. 'Η Λ έσ χη είναι ή ζω ντανή
δύναμη τοΰ έπανασ τατικ οϋ κινήμ ατος.
Ό Τ ύ πο ς, μέ τίς πο λ λ α π λ ές του μορφές — έφ η μ ερ ίδες,
π ρ οκ η ρ ύξεις, βιβ λια ρ ά κια κι άφ ίσ σες— , σ υντελούσε στή
διάδοσ η τών διαφ όρω ν τάσεων, άλλά , προπάντω ν, π ο λ -

1. Επαρχία τοΟ Βελγίου, μέ πρωτεύουσα τίς Βρυξέλλες (Σ.τ.μ.).

 / / Γ Α Λ Λ ΙΚ ΙΙ Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η 45

λ απλ ασ ίαζε τό ά κ ρο α τή ρ ιο τών πατριω τώ ν, ιδ ια ίτερ α μέ

τή ν ανάγνω ση πού γίνο ντα ν δημ ό σια : είτε, τό βράδυ, σ τις
λ α ϊκ ές εταιρ είες καί τις σ υνελεύσεις τών τομέων είτε στούς
δρόμους καί σ τις δημ όσιες πλ ατείες (τό 1793, ό λ υσ σαλ έος
V urlet εκανε τή ν προπ αγάνδα του άπό ενα κινούμενο σέ
τρ ο χ ο ύ ς βή μ α - μά, πολύ πρ ιν ά π ’αύτόν, κά ποιος C ollignon
αύ τοτιτλ ο φ ο ρ ο ΰνταν «δη μ ό σιο ς αναγνώ στη ς τών Ξ εβρά­
κωτων») είτε στά ο ικ ο δο μ ικ ά έρ γα στήρ ια, όπω ς, σ τό Π α­
ρ ίσ ι, στά έρ γα σ τή ρ ια τοΰ Π άνθεου. Ό λ α ϊκό ς Τ ύ πος —
« Ό Φ ίλ ο ς τοΰ Λαοΰ» τοΰ M a ra t άπ’ τό Σ επ τέμβ ρ ιο τοϋ
1789, « Ό Μ πάρμπα-D uchesne» τοΰ H éb ert ά π ’ τόν ’Ο­
κτώ β ριο τοΰ 1790 — είχε, ετσι, άσ κήσ ει μιαν έπίδραση
ό λ ότελα διαφ ο ρ ετική άπ’ ο ,τι αφ ήνει νά υποθέσουμε ή
κυ κλοφ ορία του (ό αρ ιθμ ό ς τών φύλλων του). Ό Τ ύπος,
όπω ς κι ή Λ έσ χη , διέδιδε τά έπανασ τατικά συνθήματα
σ τά διαμερίσμ ατα, ακόμα κι άνάμεσα σ τις γραμμές τοϋ
στρατού.
'Ο σ τρ ατό ς επαιξε, απ’ τή ν ά νο ιξη τοΰ 1789, ενα πολύ­
μορ φ ο έπανασ τατικ ό ρόλο ('). Σ τήν αρ χ ή , μέσα σ τό σ τρά­
τευμα, μέ τή ν απ ειθα ρ χία : γνω ρίζουμε τή σ πουδαιότη τα
τ ή ς ά π ο στασ ίας τών γ α λ λικ ώ ν Φ ρουρών πού σ τρ ατω νί­
ζο ν τα ν σ τό Π αρ ίσ ι — γεγο νό ς πού έ πιτεύ χτη κε άπ’ τό
τέλ ος κιόλας τοΰ ’Ιουνίου. Ό άνθρωπος τοΰ στρατοΰ εχει
τις άντιδ ρ ά σ εις τή ς Τ ρ ίτη ς Τ ά ξη ς, μοιράζεται τούς φόβους
τ η ς καί τις ελπ ίδες της, νοιώθει (ένα μέρος τοΰ σ τρατοΰ
φ ιλ ο ξε νε ίτα ι άπό ιδιώ τες) τή λ α ϊκή μιζέρια καί τή σ υμμερί­
ζεται. Ή άποσύνθεσ η τοΰ β ασιλικο ΰ σ τρατοΰ μέ τή διείσδυ ­
σ η τή ς έπανασ τατικ ή ς ιδ εο λ ο γία ς μέσα σ τις τά ξεις του
καί μέ τήν απ οδη μία μιας σ η μ α ντική ς μερίδας τοΰ σώ ματος
τώ ν αξιω ματικώ ν, ύποπτων ήδη έπειδή ή ταν εύγενεϊς,
άπ οτέλεσ ε ένα βασικό πα ράγοντα γιά τήν πρόοδο τή ς Έ ­
π α νά σ τα σ η ς. ’Α λ λά δέ μποροΰμε νά ξεχάσ ουμε καί τή ν
αύ θόρ μητη έπανασ τατικ ή δράσ η τών στρατιωτών, πού πή ρε

1. Βλέπε Μ. RE1NHARD, «Παρατηρήσεις πάνω ’στόν έπανα­

στατικό ρόλο τοΟ στρατοΟ κατά τή Γαλλική Επανάσταση» («'Ιστο­
ρικά Χρονικά τής Γαλλικής ’Επανάστασης»), 1962, σελ. 169.
46 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ ΕΠ ΛΝ Α Σ ΤΑ ΣΙΙ

διάφ ορ ες μορφές, ά π ’ τή ν ενερ γό παρουσ ία σ τις λ έσ χ ες

ώς τή ν κα ταγγελία, ά π’ τή συμπ λοκ ή ώς τις σ φαγές. Ό
έ πανασ τατικ ό ς ρό λο ς τή ς ’Ε θνοφ ρουράς, κα ινο ύ ρ γιας δύ­
ν αμης τή ς ’Ε πα νάσ τασ ης, είναι ε π ίσ η ς πά ρα πολύ α ισ θη ­
τός.
Ή 'Ε θνοφ ρουρά ήταν σ τή ν ού σία ένας π ο λ ιτικ ό ς θεσμός
μέ σ τρ α τιω τική ό ρ γ ά ν ω σ η .Τ ίς μέρες τού Ι ο υ λ ίο υ τοΰ 1789,
ή γ ε νικ ή συνέλευση τών ’Ε κλεκτόρω ν τοΰ Π αρ ισ ιού δί­
σ τασε γιά τή λέξη «’Εθνοφυλακή», ποϋ έφερνε δυσάρεστες
άναμνήσ εις, καί πρ ο τίμ η σ ε τή λέξη «Φ ρουρά», πού τή ν
διευ κρ ίνιζε τό επίθετο « άσ τική» καί ποϋ άπ οτελοΰσε πα­
λ ιά παρ αδο σ ιακή έκφ ρασ η· τελικά, πρ οτάθη κε άπ* τόν
La Fayette, σ τις 16 ’Ιουλίου, ή λέξη «εθνική», ποϋ έγινε
δεχτή. Ά λ λ ά είτε « Ά σ τ ικ ή ’Εθνοφυλακή» είτε «'Ε θνο­
φρουρά» ε ϊχ ε νάντιμετω πίσ ει τό σ ο τή β α σ ιλική έξουσία
καί τοϋς μ ισ θοφ όρους τοΰ τα χτικο ΰ στρατού όσ ο καί τήν
άπ ειλή τών τάξεων ποϋ είχανε φήμη σ άν «επικίνδυνες»
(επίφ οβη μάζα άστεγω ν εργατώ ν καί φτω χώ ν διαβόλω ν).
Π ερ ιλ ά βα ινε ό λους εκείνους πού ε ίχ α ν περιουσία, σ ταθερή
οικ ο νο μ ικ ή θέση, άγαθά γ ιά προσ τασ ία. Τ α χ τικ ή δύναμη
γ ιά τή διαφ ύλαξη τών συμφ ερόντω ν τών «κατεχόντω ν»,
επέβαλλε τήν ά σ τική θέλ ηση σ τις ξαναμμένες μάζες. ’Ο ρ­
γανωμένη σ τις 13 ’Ιουλίου, ή πα ρ ισ ιν ή ’Εθνοφ υλακή ά ρ χ ι­
σε τις περ ιπ ο λίες τη ς ά π ’ τό Ιδιο άπόγεμα κιό λας, άφ οπλί-
ζοντας «τούς άλήτες» κι έξασ φ αλίζο ντας «σ τή ν πόλη μιάν
ή σ υ χ η νύχτα, πού δέν τήν έλπ ιζε πιά, ύστερα ά π ’ τό σ η ­
μαντικ ό άριθμ ό τών ιδιωτών πού ήταν ο πλ ισ μένοι». 'Η
Συ ν τα χτικ ή Σ υνέλευση καθιέρω σε τήν όπλ ο φ ο ρ ία σ άν ένα
ά σ τικ ό προνόμιο: οί έ ν ε ρ γ ο i πο λίτες, πού πληρώ νανε
δηλ αδ ή μιάν άμεση εισ φ ο ρ ά Ιση μέ τήν άξια τριώ ν εργά­
σιμω ν ήμερών, οί μόνοι μέ π ο λ ιτικ ά δικαιώ ματα, μόνον
αύτοί άπ οτελέσα νε τήν 'Ε θνοφ ρουρά. Μ άταια ό Ροβε-
σ πιέρ ος ά ν τιτά χτη κε, σ τό λ ό γο του τή ς 27ης Α π ρ ιλ ίο υ
1791, κατά τοΰ ά π οκλεισμοΰ τών «παθητικών» πολιτώ ν.
Τ ό διάταγμα τή ς 29ης Σεπτεμβρίου 1791, πού οργάνω νε
ορ ισ τικά τήν ’Ε θνοφρουρά, τή ς έταζε γ ι’ ά π ο σ το λ ή «νά
ξαναφέρει τήν τάξη καί νά δ ια τη ρ ή σ ει τή ν ύ πακοή σ τούς
 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ ICII, IAVIΣΊ\· IΣ Ι I '.7

νόμους»: έπρεπε νά εξασ φ αλισ τεί ή βασιλεία τή ς ν ικ ή ­

τρ ια ς ά σ τικ ή ς τάξης. ’Α ναμφ ίβολα, ή κοινω νικ ή σύνθεση
τή ς Ε θ ν ο φ ρ ο υ ρ ά ς υ πήρξε τελικά πολύ διαφ ο ρ ετική α π ’
ό ,τι τά νομοθετικ ά μέτρα άφ ήνανε νά πιστευτεί. Ω σ τ ό σ ο ,
μονάχα ά π ’ τόν ’Ιού λιο καί τόν Α ύγουστο τοΰ 1792 π ή ρ ε
ό θεσμ ός αύτός μιά κα ινούργια σ ημασ ία, όταν ο ί γραμμές
του κα τακλυσ τήκα νε ά π’ τή μάζα τών μή «ενεργών» π ο λ ι­
τών.
Ό «σ υνασπισ μός» πο λ λ α πλ α σ ία σ ε τήν ά π οτελεσμ ατικ ό-
τη τα μιας φ ρουράς πού ήτανε σ τή ν α ρ χή σ τενά δη μ ο τικ ή :
έγινε «εθνική». 'Η κ ίνη σ η τών σ υνασπισ μώ ν κα τέλ η ξε
στή δημ ιο υρ γία ένό ς ένοπλου έθνους, πό λ εις καί χω ρ ιά
μαζί. 'Η τρ ίχρ ω μ η κονκάρδα έγινε τό εθνικό έμβλη μα,
άφοΰ ε ίχ ε χ ρ η σ ιμ έψ ει πρώ τα σάν έμβλη μα τή ς π α ρ ισ ιν ή ς
Φ ρουράς κι έπειτα τών ’Ε θνοφ ρουρώ ν τοΰ Β ασιλείου. Ό
σ υνασπ ισ μό ς έ χ ει σ κοπό τήν « άδελφ οποίηση »: ένώ νει
όλ ους τούς π ο λ ίτε ς μέ «τούς άδ ιάρ ρ ηκτο υ ς δεσμούς τή ς
άδελφ οσύνης». Κ άτο ικο ι πόλεω ν καί χω ριώ ν άδελφ ώ θηκαν
πρώ τα σ το ύς τοπ ικο ύ ς σ υνασπισ μούς, υπο σ χό μ ενο ι άμοι-
βαία σ υμπαράσ ταση. Σ τίς 29 Ν οεμβρίου 1789, οί ’Εθνο­
φρουρές τοΰ D auphinc καί τοΰ V ivarais σ υνδεθήκανε ομο­
σπονδιακ ά στή Valence, τή ς Β ρετάνης καί τοΰ A njou σ τό
Pontivy, τό Φ εβρουάριο τοΰ 1790· ομοσ πονδία στή Λυών,
σ τίς 30 Μ αΐου, σ τό Στρα σβούργο καί στή Lille τόν ’Ιούνιο...
'Η κ ίνη σ η αύτή εξέφραζε τήν ένω τική επιθυμία τών πα­
τριω τώ ν καί τή ν π ρ ο σ χώ ρ η σ η τοΰ έθνους στή νέα τάξη
π ρ α γμ ά τω ν άποτέλεσε, έτσι, άπέναντι σ τή ν άρ ισ το κ ρ α τία
καί τό Π αλιό Κ αθεστώς, μιάν επανασ τατικ ή μέθοδο μεγά­
λ η ς άπο τελεσμ ατικ ό τητας. 'Η νέα εθνική έ νό τητα β ρ ή κε
τήν επίσ η μ η έκφ ρασή τη ς σ τό Π αρ ίσ ι, σ τή ν « 'Ο μ οσ πον­
δία» τή ς 14ης ’Ιουλίου 1790, όπω ς τό βεβαίωσε ό M erlin
de D ouai, εξ άφ ορμής τή ς υ πό θεσης τών γερμανώ ν π ρ ιγ-
κήπω ν πού ε ίχ α ν σ υλ ληφ θεΐ σ τή ν ’Α λσατία. ’Α λλά πρ έπ ει
άκόμα νά διακρίνουμε, πίσω άπ’ τόν ά ν αντίρ ρ η το λ α ϊκ ό
έθνουσ ιασ μό, τήν πρ α γμ ατική σ ημασ ία τοΰ γεγονότος.
Έ ν ώ εΰρισ κε τήν έκφ ρασή τη ς σ τίς λ έξεις ή θεω ρία τοΰ
’Έ θ νου ς-’Ε θελ ο ντικ ή ς 'Ε τα ιρ εία ς, μιά διαφ ορετική κοινω ­
 I I Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι Ε Ι ΙΛ Ν Λ Σ Τ Λ Σ Ί Ι

ν ικ ή πρ α γμ ατικό τητα ξεπηδοϋσ ε μέσα ά π’ τά γεγονότα. Ό

επ ιφ α νή ς ρόλος τοΰ La Fayette κατά τή διάρκεια τή ς 'Ο ­
μοσ πονδίας υπογράμμισε τή σ ημασ ία της: είδω λο τών
« σ τώ ν , ό «ήρωας τών δυό κόσμων», ό G illes (*) Κ αίσ αρ ας
κατά τόν M irabeau, έννοοΰσε νά κάνει τή ν άρ ισ τοκρ ατία
νώ πρ ο σ χω ρ ή σ ει σ τή ν Ε π α ν ά σ τ α σ η - υπήρ ξε ό άνθρω πος
τοΰ σ υμβιβασ μοΰ- ή Ε θ ν ο φ ρ ο υ ρ ά πού διο ικο ύ σε ήταν ή
ό σ τικ ή φρουρά, ά π’ όπου ε ίχ α ν ά π ο κλ εισ τεϊ οί μή «ενερ­
γο ί» πολίτες. Ό λαός ήταν παρών, άλ λά λιγώ τερο ή θοπ οιός
<ιπό θεατής. Ά ν , μέσα σ τή ν πράξη τής ομοσ πονδίας, ή Ε ­
θνοφ ρ ουρ ά αντιπροσώ πευε τή ν έ θ ν ι κ ή ένοπ λη δύναμη,
τού το συνέβα ινε άπό αντίθεσ η πρός τό στράτευμα, πού
δ έ ν ήταν παρά β α σ ι λ ι κ ό ς σ τρατός, καί μέ τή ν α σ τι­
κή έννο ια τής νέας τάξη ς πραγμάτων.
Ε θ ν ο φ ρ ο υ ρ ά κι ομοσ πονδίες, λέσ χες κι έπιτρ ο πές, δια­
μ ερίσ ματα καί τομείς: μορφές θεσμών πού δέν έχο υν νόημα
πα ρ ά μέ τό κο ινω νικ ό τους περ ιεχό μενο . Ή έπανασ τατικ ή
ό σ τ ικ ή τάξη δέ μπορούσε νάφ ή σει ανεκμετάλλευτες τίς τ ε ­
ράσ τιες δυνάμεις πού κρύβανε τά βάθη τοΰ λαού. Τ ίς έστρε­
ψε, όσ ο μπόρεσε, π ρ ό ς τή ν κατεύθυνση τών συμφερόντω ν
τη ς , μέ τό υ π ο κρ ιτικό πρ ό σ χ η μ α τής έθνικής αύτής ομο­
φ ρ ο σ ύ ν η ς, πού, τό 1789, παραμένει ακόμα σάν πλ ασ τό
σ ύμ β ολ ό της.

1. Τύπος τής μπουφόνικης κωμωδίας, είδος άφελοΟς πιερόττοο

(Σ.τ.μ.).
 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΟ Ο ΓΔΟ Ν ΤΑ ΕΝ Ν ΙΑ
Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η Η Σ Υ Μ Β ΙΒ Α Σ Μ Ο Σ;
(1 7 8 9 -1 7 9 2 )

'Η Γ ενική Συνέλευση εκανε έναρξη τών ερ γα σιώ ν τη ς

σ τ ις 5 Μ αΐου 1789. Τ ήν έπομένη, οί εύγενεϊς κι ό κλ ήρ ος
σ υγκεντρ ώ θηκ αν σ τις αίθουσ ες πού τούς είχα ν παραχω -
ρηθεϊ γ ιά νά προβουν σ τή ν επικύρω ση τή ς έ κλ ο γή ς καί
νά σ υγκροτηθούν ξεχ ω ρ ισ τά .'Η σ ύγκρουση τών τάξεων ά ρ ­
χ ιζε : ή Τ ρ ίτη Τ άξη ζή τη σ ε τήν άπό κοινού έ πικ ύρω ση, πρ ά­
μα πού θά έπέβαλε τή ν κατά κεφ αλή ψήφ ο κι ό χ ι τή ν κατά
τάξη. Ό κα λός χ ε ιρ ισ μ ό ς τοΰ ζη τή μ ατο ς κι ή διαίρ εση
τοΰ κλ ήρ ο υ τής δώ σανε τή νίκη. Σ τις 17 Ιο υ ν ίο υ , ή Τ ρ ίτη
Τ ά ξη πή ρε τδνο μ α « Ε θν ο σ υ ν έλ ευσ η » : πράμα πού άποτε-
λοΰσ ε επιβ εβ αίω σ η τή ς εθνικής ένό τητας καί κ υ ρ ια ρ χία ς
κι ά λ ηθινή νομική έπανάσ τασ η, πού καθιερώ θηκε μέ 491
ψ ήφους έναντι 89. "Ενας, έπομένω ς, σ τούς εξη περίπου
άντιπ ρ οσ ώ π ο υς άρ νιό ταν νά «κάνει τό βήμα»: ή διάσπ αση
τή ς άσ τικ ή ς τάξη ς διαγρά φ οντα ν άπό τώρα κιό λας. Ό
όρκος σ τό «Jeu de paum e» (') διετράνω σε, σ τις 20 Ιο υ ν ίο υ ,
τή μεταρρυθμισ τική έπιθυμία τή ς Τ ρ ίτη ς Τ ά ξη ς (τής Μ ε­
σαίας). ’Α ντίθετα, τό κυβερ νητικό πρόγραμμα πού παρου­
σ ιά σ τη κ ε στή β ασ ιλική σ υνεδρία τή ς 23ης Ι ο υ ν ίο υ εκανε
φ ανερό τάντικ είμενο τής σύγκρ ο υ σης κι υ πογράμμισε ά π ’
τά πρ ιν τή ν εξέλιξη τή ς ’Ε πα νάσ τασ ης: αν ό β ασιλιάς
δέχον τα ν νά γίνει συνταγματικός μο νάρ χης, αν π ρ ότεινε

1. Πού δόθηκε δηλ. στήν αίθουσα (στόν κήπο τού ΚεραμεικοΟ,

τών Tuileries, τοϋ Παρισιού) τού παιχνιδιού Jeu de paume (είδος τέν-
νις) καί πού απ' αύτό ακριβώς πήρε και τδνομα του.
109—4
50 I I ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ ΙΊΙΛ.Χ. ΙΣΤ. 117/

τή ν κατάλυση τών οικ ο νο μ ικώ ν προνομίω ν, απ όβλεπε,

μ’ αύτά, σ τό νά διασώ σει τήν πα ρ αδο σ ιακή κο ινω ν ικ ή
τάξη , άφοΰ διατη ρ ο ύσ ε άθικτες τή «δεκάτη», τις π ρ οσ ό­
δους καί τις φ εο υδαρ χικές κι α ρ χο ν τικές δ ια κρ ίσ εις. Ή
όμαδική σ ταθερή σ τάση τής Τ ρ ίτη ς Τ ά ξη ς ν ίκ η σ ε άκόμα
μιά φορά· σ τίς 27 Ιο υ ν ίο υ , ό β ασ ιλιάς διέταξε τή μειοψ ηφ ία
τοΰ κλ ήρ ο υ καί τήν πλ ειο ψ η φ ία τών εύγενών νά ενω θούνε
μέ τήν Ε θ ν ο σ υ ν έλ ευ σ η , πού, σ τίς 19 Ιο υ λ ίο υ 1789, αύτοα-
ν α κη ρ ύ χτη κε «Σ υνταχτική» Συνέλευση.
'Ω σ τό σ ο , ή ε ιρ η ν ικ ή ά σ τική επανάσ τασ η άπέτυχε. Ε ίχ ε
τάχα καμμιάν ελπ ίδα νά π ετύ χει; 'Υ π ή ρ χ ε, μέσα σ τους
κόλπους τής Τ ρ ίτη ς Τ ά ξη ς, μιά σ υντη ρ η τικ ή μ ειο ψ η φ ία -
εκδηλώ θηκε σ τίς 17 ’Ιουνίο υ - μαζί μέ τή μερίδα τοΰ κλ ή ρ ο υ
πού ήτανε διατεθειμένη γ ιά σ υμφ ιλίω ση καί τό φιλελεύθερο
τμήμ α τώ ν εύγενών άπο τελο ΰ σαν ëva «Κ όμμα» αν τίσ τα σ η ς
δτοιμο γ ιά σ υμβιβασμό. Ή τάση αύτή έ νισ χύ θη κε άπ’ τό
τέλ ος κ ιό λα ς τοΰ ’Ιο υνίου, ό ταν ή λ α ϊκ ή έξέγερσ η γ ίν η κ ε
άν η σ υ χα σ τικ ή . Τ ή ν ένσ άρκω σε σέ λ ίγ ο ό M ounier. Ά λ λ ά
κάθε σ υμβιβασ μός σκόνταφ τε σ τή φ εουδαρχία: ή επανα­
σ τ α τικ ή άσ τική τάξη κι οί λαϊκές μδζες δέ μ ποροΰσ αν νάνε-
χτοΰ ν τή δια τή ρ η σ ή τη ς, μήτε ή άρ ισ το κρ ατία νά παραδε­
χ τ ε ί μιά κατάλυση πού θά σ ή μ αινε τή ν κα ταστροφ ή της.
'Η έκκλ η σ η πρός τό στρατό νά ξαναφ έρει τήν Τ ρ ίτη Τ άξη
σ τή ν πειθ αρ χία υπογράμμισε, λές κι ή ταν ανάγκη, τόν άρι-
σ το κ ρ α τικ ό χαρ α κ τή ρ α τοΰ Π αλ ιο ΰ Κ αθεστώ τος. Ά λ λ ά
όλα αυτά σ υμβαίνανε χ ω ρ ίς νά λογα ριά ζο υ ντα ι ο ί λ α ϊκές
μδζες.
Ή οικ ο νο μ ικ ή κρ ίσ η ε ίχ ε ήδη π ο λ λ α πλ α σ ιά σ ει τις έξε-
γέρσ εις. Ά π ’ τις 28 Α π ρ ιλ ίο υ 1789, οί εγκατασ τάσ εις
τοΰ π υ ρ ιτιδο πο ιο ΰ Hen rio t καί τοΰ Réveillon, κατασκευα­
σ τή χ ά ρ τινω ν ταπετσαριώ ν, σ τό F au b o u rg S aint-A ntoine,
ε ίχ α ν ε λ εηλ ατη θεί. Τ α ρ α χ ές σ τίς άγορές, διαρπαγές άπο-
σ τολώ ν σ ιτη ρ ώ ν, επιθ έσ εις κατά τελω νειακώ ν φυλακίων:
ο ί λ αϊκές «σ υγκινήσ εις» εκνευρίζουν τό σ τρ ατό καί τή
χω ρ οφ υ λακ ή, πού β ρ ίσ κ ο νται σ ’ επιφ υλακή κι «ήλεκ τρ ί-
ζουν», ετσι, τή ν άτμ ό σφ αιρ α τών πόλεω ν. 'Η «άρισ τοκρα-
τικ ή σ κευω ρία» σ υν τελεί σ τό νά σ υμπ ληρ ω θεί ή κινη τό -
 II Γ Λ Λ Λ ΙΚ ΙΙ Λ7/.1.Υ. HT. 117/ _J 51
π ο ίη σ η τών μαζών. Στό Π α ρ ίσ ι, χ ειρ ο τέχ νες, κα ταστημα­
τάρ χες καί σ υντεχνϊτες, γ α λ λικ ές φ ρουρές σέ διάστα ση
μέ τή μονάδα τους, προβ αίνουνε σ ' ε κδ η λώ σ εις- σέ λ ίγ ο ,
καί σ τρατεύματα κρούσης τή ς έπανασ τατικ ής ά σ τικ ή ς
τάξη ς. Ή άποπομπή τοϋ N ecker, πού εγινε γνω σ τή τήν
Κ υ ριακή 12 ’Ιο υ λίο υ τό πρω ί, σ κ ό ρ π ισ ε ά μέσως τόν π α νικό,
άλλά πιότερο άκόμα μιά γ ρ ή γ ο ρ η άμυντική ά ντίδρ αση.
Σ τήν πα ρ ισ ινή έπανάσ τασ η τή ς 14ης ’Ιουλίου άνταπο-
κρ ίθηκε, σ τή ν έπαρ χία , μέ πο λ λ ο ύς καί διάφ ορους τρόπους,
ή έπανάσ τασ η τώ ν δήμων: ο ί πα λιο ί δήμοι έξαφ ανίσ τηκαν,
μέσα σέ λ ίγ ες βδομάδες, κι ή χώ ρα ζώ στηκε σ ’ ενα δίχτυ
επιτρ οπές πού φ λέγονταν ά π’ τή ν έπιθυμία νά επιτη ρ ούν
τούς ύποπτους, ετοιμες νά ματαιώ σουν τις ά ρ ισ το κρ α τικές
μανοΰβρες. Τ ά στρατεύματα πού περνούσανε γ ιά νά πάνε
σ τόν κα ταυλισ μό τους, ή πρώ τη άπ οδημία, ο ί ψ ίθυροι γ ιά
ξενική παρέμβαση έντείνα νε τήν έπαγρ ύ πνισ η , ένώ, ταυ­
τό χρ ο ν α , γενίκ ευαν τό φ όβο. Μ πα ίνει, τότε, στή σ κηνή
ή ά γρ οτιά ’Α ναμφ ίβολα, β ρ ίσκ ο νταν κ ιό λα ς σ ’ έξέγερ σ η
σ έ πολ λ ές π ερ ιο χές: σ τό Bocage τή ς Ν ορμανδίας, στό
H ainaut, σ τό M éconnais, σ τό Franche-C om té, σ τή ν Ά ν ω
’Α λσατία. Μ έσα σ τό κλίμα τή ς γ ε νικ ή ς ά νασ φ ά λειας κα ί
φτώ χειας, το π ικά έπεισ ό δια γεννήσ ανε εξ η ρεύματα π α νι­
κού: στή Βρετάνη, σ τή ν ’Α λσατία καί Λ ω ρραίνη, σ τό Κ ά­
τω Languedoc..., έχ τό ς άπ’ τό Μ εγάλο Φ όβο, πού σ υγ κ λ ό ­
ν ισ ε τή χώ ρα ά π’ τις 20 ’Ιο υ λίο υ ώς τις 6 Α ύγούστου τοϋ
1789. 'Η φ εουδαρχία γκρ εμίζο ντα ν ορ ισ τικά .

I.—Ή «κατάλυση» τής φεουδαρχίας

Τά θεμέλια τή ς νέας τάξη ς ε ίχ α ν ε τεθεί ά π’ τή ν έπομένη

κ ιόλα ς τή ς έ ξέγερ σ η ς τή ς υπαίθρου, πού γιά τις έ πιπ τώ σ εις
τη ς ή Σ υ νταχτικ ή Σ υνέλευση δέ μπορούσε ν ά χ ει καμμιάν
άμφ ιβολ ία: καθώς σ υνέβηκε τή ν περ ίο δο τή ς σ υγκομ ιδής,
άνακινοΰσε άναγκασ τικ ά τό πρ ό β λ ημα τή ς πρ ο κ αταβ ο­
λικ ή ς φ εο υδ α ρ χική ς κ α τακρ άτησ ης τοΰ σ χετικο ύ μεριδίου,
τή ς Ιδιας τή ς ύπαρ ξης τών ά ρ χο ντικώ ν δικαιω μάτω ν Kai
τή ς δεκάτης.
52 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ ΙΊΙΛ.Χ ΛΣ ΤΛΣ ΙΙ

Ο ί διαθέσεις τών άστώ ν άπέναντι σ τή φ εουδαρχία ήταν

εχθρ ικές. Τ ό φ εο υδαρ χικό σύσ τη μα ήταν εμπόδιο γ ιά τήν
κεφ α λ α ιο κ ρ α τική διαμόρφ ω ση τή ς γεω ργίας καί τή ς οικ ο ­
νομίας σ τό σ ύνολό της. Ή τελευταία άπ αιτοϋσε τή ν έλευ­
θερ ία τοϋ άτόμου καί τών έργα τικώ ν χεριώ ν, επομένω ς τήν
κα τάρ γησ η τή ς δουλοπαροικίας- τήν έλευθερία τής παρα­
γω γή ς, επομένω ς τήν κα τάρ γηση τή ς ά ν α γκασ τικ ής χ ρ ή ­
σ η ς (banalité) καί τών άρ χο ντικώ ν μ ο ν ο π ω λ ίω ν τήν έλευ­
θερ ία διά θεσ η ς τής ίδ ιο χ τη σ ία ς, επομένως τήν κα τάρ γηση
τώ ν πρω τοτοκίω ν, τής φ εο υδ αρ χικής εισ φ ο ρ ά ς καί τοϋ
δασμοϋ τών μή εύγενών γαιο κτημό νω ν (τοϋ franc-fief)·
τή ν ενο π ο ίη σ η τής άγοράς, επομένως τήν κα τάρ γη ση τών
διοδίω ν. "Αν μ ερικοί μεγάλοι Ά ρ χ ο ν τ ε ς δέχο νταν τήν έξα-
γορ ά τών δικαιω μάτων, άκόμα καί τήν κα τάργη ση χω ρ ίς
άπ οζημίω ση τών πιό κα ταπιεσ τικώ ν, ή μεγάλη μάζα τών
μικ ρ οαρ χό ντω ν, πού γ ι’ αυτούς τά δικαιώ ματα τοϋτα ήταν
ή βασική π ρ ό σ ο δό ς τους, πρόβ αλλε πεισ μ ατική άν-
τ ίσ τα σ η , δ χ ι μο νάχα άπό σ υμφ έρον, άλ λά κι άπό
πνεϋμ α τα ξικό : ζώ ντα ς σ άν «εύγενεΐς», άρνιόνταν
μιά κοινή διαβ ίω σ η, πού θά τούς έξίσ ω νε μέ τούς
χω ρ ικ ούς. 'Η πεισ ματική αύτή άρ νη σ η όδή γη σ ε, άναμ-
φ ίβ ολ α , τούς άστούς, πού β ρίσκ ονταν κιό λας σέ δια­
μάχη μέ τήν Α ύλή, σ τό νά σ υμμ αχήσουν μέ τούς άγρότες,
μά δ χ ι καί σ έ σ ημείο, ώ σ τόσο, πού νά υπο σ τηρ ίζο υ ν όλες
τίς ά ξιώ σ εις τών τελευταίω ν: άνάμεσ α σ το ύς πλ ηρ εξού ­
σ ιο υ ς βουλευτές τή ς Τ ρ ίτη ς Τ ά ξη ς, οί περ ισ σ ό τερ οι έβλε­
πα ν τά ρ χ ο ν τικ ά δικαιώ ματα σ ά μιά νόμιμη άτο μ ική ίδιο­
χ τη σ ία , πού δέ μπορούσαν νά κα ταργήσουνε χω ρ ίς νά
βάλουνε σέ κίνδυνο τήν Ιδια τή ν ά σ τική τάξη.
Ή Τ ρ ίτη Τ άξη δίστασ ε: σ τις 3 Α ύγούστου 1789, ή συ­
ζή τη σ η κα θηλώ θηκε σ ’ ένα σ χέδ ιο διατάγματος τή ς ’Ε πι­
τρ ο π ή ς τών Σ χέσ εω ν κατά τό όπο ιο «κανένας λ όγος δέ
μ π ο ρ εί νά ν ο μ ιμ ο π ο ιή σ ει τήν άνασ το λή τή ς πληρω μ ής
τώ ν φόρω ν καί κάθε ά λ λ η ς ά π αίτησ η ς» . Ό σ υμβιβασ μός
βρέθηκε ά π’ τούς φ ιλελεύθερους άρισ το κρ άτες. Σ τήν ά ρ χή
τή ς άξιο μ νη μ ό νευ της σ υνεδρ ίας τή ς νύχτα ς τή ς 4 η ς Αύ­
γούσ του , ό υ ποκόμ ης de N o ailles πρ ο τείνει νά γ ίνουν όλα
 / / Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι /·,//.Μ Λ Σ Τ Λ Σ Π 53

τά φ εουδαρ χικά δικαιώ ματα έξαγοράσιμα μέ χρ ή μ α ή νάν-

ταλ λ άσσ ο υνται «μέ τό τίμ ημα μιας δ ίκ α ιη ς έχτίμ η σ η ς».
Ό δούκας d ’A iguillon διευ κρ ινίζει, ϋστερα ά π’ τόν πρ ο η ­
γούμ ενο, ό τι «αυτά τά δικαιώ ματα είναι ίδ ιο χ τη σ ία καί
κάθε ίδ ιο χ τη σ ία είναι ιερ ή » - δέ μπορούσε νά ζη τή σ ει κα­
νένας α π ' τούς ί δ ι ο χ τ ή τ ε ς τ ο ΰ τ ι μ α ρ ί ο υ κ ι’
άπ’ τούς ά ρ χ ο ν τ ε ς τ ώ ν γ α ι ώ ν « τήν άπλή καί σ κέ­
τη πα ρ α ίτη σ η ά π’ τά φ εουδαρχικά τους δικαιώ ματα», χ ω ρ ίς
νά τούς πα ρ αχω ρ ήσει μιά «δίκαιη άποζημίω ση». Ά φ ο ΰ ,
έτσι, διασώ θηκε ή ούσία τών συμφ ερόντω ν τους, οί π λ η ρ ε­
ξού σ ιοι μπορούσαν νά πρ ο χω ρή σο υ νε μ' ένθουσ ιασ μό.
Ό λ α τά προνόμια τών ατόμων καί τών τάξεων, τών έπαρ-
χιώ ν καί τών πόλεων, κ α ταρ γηθήκανε- σ άν έπισ τέγασμ α
τή ς έ π ίσ η μ η ς αύτής π α ρ α ίτη σ η ς, σ τίς δυό τό π ρ ω ί, ό Λου­
δοβ ίκ ος 16ος άνα κη ρ ύ χτη κε « Ά π ο κ α τα σ τά τη ς τή ς Γ α λ ­
λ ικ ή ς 'Ε λευθερίας».
Ή κα τάρ γηση τής φ εο υδαρ χίας άπ’ τή Σ υ ν τα χτικ ή Συ­
νέλευσ η ήταν, ώ σ τόσο, πιό τερ ο έπιφ α νειακ ή παρά πρα­
γ μ α τικ ή : τά διατάγματα άπό 5-11 Α ύγούστου 1789, πού
έκδοθήκανε σ ’ έφ αρμογή τών άρ χικ ώ ν αποφ άσεω ν τή ς νύ­
χτα ς τή ς 4 η ς Α ύγούστου, καί τό διάταγμα τή ς 15ης Μ αρ­
τίου 1790 άποδείξανε πό σ ο ή ομοφ ω νία εκείνη ς ΐ[ής νύχτα ς
τοΰ υπο λ ο γισμένο υ ένθουσιασμοΰ ήτα ν αμφ ίβο λ η, πόσ ο
φ αινομενικές ο ί πα ρ α χω ρ ή σ εις τών εύγενών, πό σ ο άνισ α
τά πλ εονεχτή μ α τα πού έξασ φ αλίζο νταν γ ιά τούς χ ω ρ ικ ούς
καί τούς άστούς. Ή φ εουδαρχία καταλύθηκε σ το ύς θεσμούς
καί τή νομική τη ς μορφή, άλ λά διατηρ ήθηκ ε σ τή ν ο ικ ο νο ­
μικ ή πρα γμ ατικό τητα.
« Ό λ ε ς οί τιμ η τικ έ ς δια κρ ίσ εις, άνω τερότητα καί δύναμη,
πού πη γάζο υν ά π’ τό φ εο υδαρ χικό καθεστώς, κα τσργηθή-
κανε», άκόμα κι «ή π ίσ τη , ή άπ ό δο σ η τιμών καί κάθε προ­
σ ω πικ ή υ πηρ εσία, πού έ πιβ άλ λ ο νταν σ το ύς υ ποτελ είς
«γεωμόρους» ώ ς τώρα (άρθρο 1 τοΰ διατάγματος τή ς 15ης
Μ αρτίου 1790). Ή διά κρ ισ η άνάμεσα στή γή εύγενών καί
μή εύγενών εξαφ ανίζεται, καθώς καί τά πρω τοτόκια . ’Ισ ό ­
τητα στή γή κι ισ ό τητα σ τά πρόσω πα πάνε μαζί. Μ ά, αν
ή ο ικ ονο μ ική ισ ό τητα (άρθρο 9 τοΰ διατάγματος τή ς 5-11
54 II ΓΑ Λ ΛΙΚ Η ΓΠ ΛΧΑΣΤΑΣΓί

Α ύγουστου) είναι γ ιά όλους, ή π ο λ ιτικ ή , ώ σ τόσο, ισ ότη τα

είν α ι μο νάχα π ρ ό ς όφ ελος τώ ν αστών: ή κ α τάρ γηση τή ς
αγορ άς θέσεων κλπ. καί τή ς κ λ η ρ ο ν ο μ ικό τη τα ς τών βα­
ρών (άρθρ. 7), ή ε ισ δο χή όλω ν σ ' ό λ ες τις θέσεις, π ο λ ι­
τικ ές καί σ τρ ατιω τικές (άρθρ. I I), τούς άνο ιγαν τις π ό ρ ­
τες τών υπη ρ εσιώ ν του δη μ ο σ ιο ϋ π α λλ η λ ικ ο ύ καί δικα ­
σ τικού κλάδου, πού γ ι’ αύτές ό λ αός, άπό ελλ ειψ η «τα­
λέντω ν», δέ μπορούσ ε άκόμα νάχει άξιώ σεις.
Ή ο ικ ο νο μ ική φ εουδαρχία δια τη ρ ή θη κ ε κάτω άπό
κ α ινο ύ ρ γ ιες μορφές. ’Εδώ, πρέπει νάναφ ερθεΐ ή βασική
διά κ ρ ισ η πού γίν η κ ε ά π ’ τις 4 Α ύγούστου καί πού έπανα-
λήφ θη κε, δ χ ι χ ω ρ ίς έ πιφ υ λ α χτικό τη τα ούτε χ ω ρ ίς άντι-
φ ατικ ότητα, σ τό διάταγμα άπό 5— 11 Α ύγούστου 1789.
« Ή ’Ε θνοσυνέλευση κα ταρ γεί ό λ ό τελα τό φ εουδαρχικό
καθεστώς- άπ οφ ασίζει ότι άπ’ τά δικαιώ ματα καί τά κα­
θήκ οντα , τόσο τά φ εο υδαρ χικά όσο καί τά φ ορο δοτικά,
δ σ α άφοροΰν τήν ύπο τέλ εια πραγμάτω ν ή προσώ πω ν καί
τή ν προσ ω π ική έξάρ τη σ η κα ταργοΰνται χ ω ρ ίς άποζημίω -
σ η»: δέν παράμεναν ά π ’ τή δο υ λ ο παρ ο ικ ία πα ρά άρκετά
σ πάνιες επιβ ιώ σεις. « Ό λ α τάλ λ α δικαιώ ματα κηρύσ ­
σοντα ι έξαγοράσιμα»: θά έξακολουθοΰν, λο ιπό ν, νά ύπάρ-
χου ν, ως τήν άποζημίω ση τών δ ικαιούχω ν. Π ερ ίερ γο ς περ ι­
ορ ισ μ ός, πού διατηρ ο ύσ ε τά κυριώ τερα δικαιώ ματα τής
ά ρ ισ τοκρ α τία ς: οί χ ω ρ ικ ο ί έλευθερώ θηκαν, άλ λά δφ ειλαν
νά πληρώ σ ουνε τό λευτέρωμα τή ς γ ή ς τους. Τ ό διάταγμα
τή ς 15ης Μ αρτίου 1790, πού άναφ έρεται ά π’ τόν M erlin de
D ouai, έπανέλαβε, σ υσ τηματοποιώ ντας, αύτές τις άρ χές:
είσ ή γα γε τή διά κρ ισ η άνάμεσα στή « δεσ ποτική φ εουδαρ­
χία » καί τή «σ υναλλασ σόμ ενη φ εουδαρχία». Ά π ’ τήν
πρώ τη, έξαρ τιό νταν τά δικαιώ ματα πού ύ ποτίθετα ι δτι
ε ίχ α ν ά π ο χ τη θεΐ σέ βάρος τή ς δη μ ό σ ια ς εξο υσ ίας ή είχαν
πα ρ α χω ρ η θεΐ ά π ’ τήν ίδ ια : δικαιώ ματα τιμ ητικώ ν δ ια κρ ί­
σεω ν καί δικ α σ τικ ή ς έξουσ ίας, δικαιώ ματα ύποτέλειας
κ α ί δουλο παρ ο ικ ίας, πρ ο σ ω π ικές ά γγαρεΐες, ύ ποχρεώ σεις
(banalités) καί διόδια, δικαιώ ματα κυνηγιού, περ ισ τε-
ρεώνων κι ύ ποσ τατικώ ν, όλα αύτά καταρ γήθηκαν όλότελα.
Τ ά δικαιώ ματα τή ς σ υναλ λασ σό μ ενης φ εουδαρχίας, θεω­
 i l ΓΛ Λ Λ ΙΚ ΙΙ Ε Π ΛΚΛ ΣΤΛ ΣΙΙ 55

ρ ούμενα σ άν ένα είδο ς α ν τιπ α ρ ο χ ή ς γιά μιάν α ρ χ ικ ή πα ­

ρ α χ ώ ρ η σ η εδάφους, μεταβ λη θή κα νε σέ ά σ τική ίδ ιο χ τη ­
σ ία , κι έ π ο μ έν ω ςέξα γο ρ ά σ ιμ η : τέλη, έγγειο ι πρ ό σ ο δοι, δ ι­
καιώματα χω ροδεσ πότη «κάθε είδους καί μ ’ ό πο ιο δή π ο τε
όνομα» (ετή σ ια δικαιώ ματα), τέλη α γ ο ρ απω λησ ίας πού
π λ η ρ ώ νο ντα ν σ τό χω ροδεσ πότη (δικαιώ ματα περισ τα-
σ ια κ ά ).'Η δεκάτη έδωσε λ αβή γ ιά μιά λυσ σαλέα σ υζή τη σ η :
κα ταργή θη κε, τελικά, χω ρ ίς εξαγορά, μέ μόνη εξαίρ εσ η
τίς δεκάτες σέ γα ϊες πα ραχω ρημένες σέ λ αϊκούς, πού
« ν α κ η ρ ύ χ τη κ α ν έξαγοράσιμες.
Τό ϋψος τ ή ς τ ιμ ή ς τή ς έξαγο ρ άς κα θο ρ ίστηκ ε μέ τό διά­
ταγμα τή ς 3 ης Μ αΐου 1790: τό είκο σ α πλ ά σ ιο τή ς έτή σ ια ς
εισ φ ορ ά ς γιά τά χρ η μ α τικά δικαιώ ματα, τό είκο σ ιπ εντα-
π λ ά σ ιο γ ιά τά δικαιώ ματα σέ είδο ς καί, γ ιά τά περισ τα-
σ ια κ ά δικαιώ ματα, άνάλ ο γα μέ τή σπο υ δαιό τη τά τους.
Ή εξαγορά ήταν αύ στηρ ά ατο μ ική· ό χω ρ ικ ό ς έπρεπε,
ε π ίσ η ς, νά έξο φ λή σ ει τά άπό τρ ιάντα χ ρ ό ν ια καθυστερού-
μενα χρ έη του. 'Η έξαγορά, έξάλλου, άπέβαινε μοναχά
π ρ ός ό φ ελο ς τών ίδ ιο χτητώ ν, πού κατάφερναν νά πέσει
τό βάρος τη ς σ τούς γεω μόρους (τούς μή εύγενεϊς πού τούς
ε ίχ ε πα ρ αχω ρ ηθεϊ ή γή), τούς έπίμ ορτους (*) ή τούς άγρο-
χτη μ α τίε ς (κα λ λ ιερ γη τές μ’ ενο ίκιο ή πο σ ο στό σ τούς καρ­
πούς τή ς γής). "Οσο γ ιά τή δεκάτη, κι εδώ πά λι, ώφε-
λοΰνταν μο νάχα οί ίδ ιο χ τή τε ς α π ’ τήν κα τάρ γησή της:
τό διάταγμα τή ς 1 Ιη ςΜ α ρ τίο υ 1791 έρριξε τό βάρος τ ή ς δ ε -
κά της σ τόν άγρ ο το κα λλ ιερ γη τή ή τόν επίμ ορτο, « έξαιτίας
τή ς απ ο ζημ ίω σ ης πού όφ είλο ντα ν στόν ίδ ιο χ τή τη καί
σ ’ αντισ τάθμισμα τή ς σ υνεισφ οράς πού ε ίχ ε α ν τικ ατα­
σ τή σ ε ι τή δεκάτη καί πού, άπό τότε, είχ ε έπι β ληθ εί σ τούς
άγ ρ ο το κ α λλ ιερ γη τές καί τούς έπίμορτους».
'Η έξαγορά τών φ εουδαρχικώ ν δικαιω μάτων άπ οτέλεσε
τή ν οικ ο νο μ ικ ή βάση σ υμβιβασμού μέ τήν α ρ ισ το κρ ατία
πού ζητούσ ε, ά π ’ τό 1789, μία μερίδα τή ς ά σ τικ ή ς τάξης.
’Α ναμφίβολα, ή κα τάργηση τών «γενικώ ν χα ρ α κ τη ρ ισ τ ι-

1. Πού καλλιεργούσαν ένα υποστατικό καί μοιράζανε τόν καρπ6

μέ τόν κύριο τής γής (Σ.τ.μ.).
56 / / γ α λ λ ι κ ή /·://.lA '.u 'y y iiv /

κών τοϋ φ εουδαρχικοϋ καθεστώτος» (τίτλο ς τοϋ διατά­

γματος τή ς 15ης Μ αρτίου 1790), ή ριζική α λλα γή τή ς φεου­
δ α ρ χ ικ ή ς ό ρ γάνω σ ης τή ς ίδ ιο χ τη σ ία ς τή ς γ ή ς κι ή διο ι­
κη τική καί δικα σ τική μεταρρύθμιση, είχα ν σ άν επακό­
λουθο τήν κατάλυσ η τής εξουσ ίας τών ’Α ρχόντω ν κι έβα­
ζαν τά θεμέλια τή ς εθνικής ενο π ο ιημ ένης εξουσίας. Ά λ λ ά ,
ΰστερα ά π’ τήν εξαγορά, ή άνατροπ ή τής φ εουδαρχίας
πρα γμ ατο πο ιό ντα ν μέ τή μορφ ή ενός έξαιρ ετικ ά εύνο'ι-
κοϋ γ ιά τή ν αρ ισ το κρ ατία συμβιβασμού- Ο υσιασ τικ ά,
τά βάρη ξανάπεφ ταν τελικά σ το ύς ενο ικια σ τές τών άγρο-
χτημά τω ν καί τούς έπίμ ο ρ το υς κι οί λευτερωμένοι ά π ’ τό
καθεστώ ς τών Α ρ χ ό ν τω ν χω ρ ικ ο ί δέν ήταν όλω ν ίδ ιες ο ί
οικ ονομ ικές καί κοινω νικ ές σ υνθήκες: ή δια φ ο ρ ο ποίη σ η
τών χω ρικώ ν, πού ε ίχ ε ήδη α ρ χ ίσ ει ά π ’ τό Π αλιό Κ αθε­
στώς, έπιταχύνθηκε κι ή ένό τη τα τής αγρ ο τικ ή ς κ ο ινό­
τη τα ς κλ ο ν ίσ τη κ ε ακόμα πιό πολύ. Γιά τή μδζα τών μι-
κ ροαγροτώ ν, τών ένο ικιασ τώ ν τών άγρ ο χτη μάτω ν καί τών
έπίμορτω ν, ή κ α τάρ γηση τή ς φ εουδαρχίας, αλ η θινή λευκή
έπ ιχε ίρ η σ η , υπήρξε, κατά τήν έκφ ραση τοϋ G e orges
Lefebvre, «μιά πικρ ή απογοήτευση».
Γιά τό ο λ ο κλ η ρ ω τικ ό λευτέρωμα τής γ ή ς, ή άγρ οτικ ή
έπανάσ τασ η σ υνεχίσ τη κ ε, μέ διάφ ορες μορφές, ώς τό
1793, σ ω στός έμφ ύλιος πόλεμος, πού ακόμα περιμ ένει
τόν ισ το ρ ικό του. Έ κ α ν ε αδύνατο κάθε σ υμβιβασμό μέ
τή φ εουδαρ χική αρ ισ το κρ α τία καί βοήθη σ ε σ τή ν προώ­
θησ η τής α σ τικ ή ς έπανάσ τασ ης.

I I .— Ό ά σ τικ ό ς φ ιλ ε λ ευ θ ε ρ ισ μ ό ς

Ό οικ ο νο μ ικ ό ς καί κο ινω νικ ό ς σ υμβιβασ μός μέ τή

φ εουδαρχία δίνει τό σ ω στό μέτρο τοϋ έργου τή ς Συντα-
χ τικ ή ς Σ υνέλευσ ης: αν ο ί αρ χές κη ρ υ χτήκα νε μ’ έπ ισ η -
μότητα, ώ σ τόσο, δέ στρ άφ ηκαν λ ιγώ τερο, γ ι’ αύτό, πρός
τό μέρος τών συμφ ερόντω ν τών κρατούντων.
Ή ά σ τική τάξη νοιάζεται π ιό πολύ γιά τή λευτεριά,
έννοεΐτα ι γ ιά τήν ο ικ ο νο μ ικ ή λευτεριά, κα τ’ α ρ χή , αν
καί δέ γ ίνεται κανένας λ ό γο ς γ ι’ αύτή στή Δ ιακήρυξη
 11 ΓΛΛΛ1ΚΙΙ ΙΊΙΑ Χ Λ Σ Τ Λ Σ ΙΙ 57

τών Δ ικαιω μάτω ν τοΰ 1789: χ ω ρ ίς αμφ ιβολία, επειδή ή

ο ικ ονομ ική ελευθερία ήταν κάτι αυτονόητο στά μάτια
τών αστών, αλ λά κι επειδή οί λ αϊκές μάζες παραμένανε
βαθύτατα προσ η λω μένες σ τό πα λιό σύστημα παραγω γής,
πού, μέ τό διακανο νισμ ό καί τή διατίμησ η, καλυτέρευε,
κατά κάπο ιο τρόπο, τις σ υνθήκες ζω ή ς τους. Τό laisser faire
(ή ελευθερία δράσ ης) καί τό laisser p a sse r (ή ελευθερία
εμπορίου) δέν άποτέλεσαν, ω σ τόσο, λιγώ τερο, γ ι’ αύτό,
άπ’ τό 1789 κιό λας, τό θεμέλιο τών νέων θεσμών. 'Η ελευ­
θερία τή ς ίδ ιο χ τη σ ία ς πρ ο ή λ θε ά π ' τήν κατάλυση τή ς φε­
ου δαρχίας. Ή έλευθερία τή ς κα λλ ιέρ γεια ς καθιέρω σε τό
θρίαμ βο τοΰ άγρο τικ οΰ άτομ ικισ μοΰ, αν κι ό ’Α γ ρ οτικός
Κ ώ δικας τή ς 27ης Σεπτεμβρίου 1791 ε ϊχ ε δια τη ρ ή σ ει,
ό χ ι χ ω ρ ίς άντίφ ασ η, τόν κο ινό βοσκότοπο τή ς κο ινότη τα ς
καί τό δικαίω μα β οσκής, έφ όσον β ασίζονταν σέ κάποιο
τίτλ ο ή έθιμο. Ή έλευθερία πα ραγω γή ς γενικ εύτηκ ε μέ
τήν κα τάρ γη σ η τών μονοπώ λιω ν καί τών συντεχνιώ ν: ό
νόμος τή ς 2ας Μ αρτίου 1791 διάλυσε τις σ υντεχνίες,
πρω τομασ τόρω ν καί μαστόρων, άλ λά καί τά π ρ ο νομ ιούχα
έργοσ τάσ ια. Τ ή ν έλευθερία τοΰ έσω τερικοΰ εμπορίου
άκ ολούθησε ή ε νο π ο ίησ η τή ς εθν ική ς άγορ&ς, μέ τή ν κα­
τά ρ γη σ η τών εσω τερικώ ν τελω νειακώ ν δασμώ ν καί διο­
δίων καί τήν άπομάκρυνση τών τελω νειακώ ν φυλακίων,
πού περιέλαβε, ετσι, επ α ρ χ ίες σ τή ν πρα γμ ατικότητα άλ-
λοδαπές, ένώ ή κα τάρ γη ση τοΰ προνομίου τών εμπορικώ ν
έταιρειώ ν ελευθέρωνε τό εξω τερικό εμπόριο. Ε λ ευ θ ε ρ ία
τή ς εργα σία ς, τέλος, ά δ ιάρ ρ ηχτα δεμένη μέ τή ν έλευθερία
τή ς ε π ιχ ε ίρ η σ η ς: ό νόμος Le C hapelier τή ς 14ης Ι ο υ ν ίο υ
1791 άπαγορεύει, άντίθετα π ρ ό ς τό δικαίω μα τοΰ συνε-
ταιρίζεσ θαι καί σ υνέρχεσ θαι, τό σ υνασπ ισ μό καί τήν άπ ερ-
γία. Τ ο ελεύθερο άτομο είναι ελεύθερο καί νά δημ ιουρ γεί
καί νά πα ράγει, νάναζητάει τό κέρδος καί νά τό χ ρ η σ ιμ ο ­
π ο ιεί κατά τό κέφι του. Σ τή ν πρα γμ ατικό τητα, ό φ ιλελευ­
θερισ μός, β ασισμένο ς σ τή ν ισ ό τη τα δικαιω μάτω ν ένός
άφ ηρημένου κοινω νικού άτομ ικισ μοΰ, ευνοούσε τούς
π ιό ισχυρ ο ύ ς: ό νόμος Le C hapelier άποτέλεσε, ώ ς τό
1864 όσ ο ν άφ ορά τό δικαίω μα ά π ερ γίας κι ώς τό 1884
58 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ ΕΓΙΛΝΛΣΤΛΣΙΙ

ό σ ο ν άφ ορά τό σ υνδικ α λ ισ τικό δικαίω μα, ενα ά π ' τά βα­

σ ικ ά νομοθετήματα τοΰ κα πιταλισ μοΰ τοΰ έλεύθερου
ανταγω νισ μού.
Ή έλευθερία πρ ο ϋποθέτει, φυσικά, κι ο ρ ισ μένες δημ ό­
σ ιε ς καί π ο λ ιτικ ές έλευθερίες. Ε ίναι άπαράγρα πτο φυσικό
δικαίω μα, κατά τό άρθρο 2 τή ς Δ ιακ ήρ υξη ς τώ ν Δ ικαιω ­
μάτων, πού δέν τό περ ιο ρ ίζει παρά ή έλευθερία τοΰ άλλου
(άρ θρ ο 4). Ε ίναι, πρώ τα πρώ τα, ή έλευθερία τοΰ προσώπου,
α το μ ικ ή έλευθερία πού άπ ο τελεΐ έγγύηση κατά τών κατη­
γο ρ ιώ ν καί τώ ν αύθαίρετω ν συλλήψ εω ν (άρθρο 7). Κ ύριοι
τοΰ έαυτοΰ το υ ς ο ί άνθρω ποι, μποροΰν νά μιλοϋν καί νά
γράφ ουν, νά τυπώνουν καί νά δη μ οσιεύουν έλεύθερα, ύπό
τό ν όρο πώ ς ή έκφ ρασ η τών γνω μών τους δέ θά διαταρά-
•ξει τή ν έννομη τάξη καί πώς θά τιμ ω ριέται ή κα τάχρ ηση
αύ τή ς τή ς έλευθερίας (άρθρο 10 κι II). Ή θρ ησ κευτική
έλευθερία δέν περ ιο ρ ίσ τη κ ε λιγώ τερο, γ ι’ αύτό, ένώ ο ί
έτερ όδοξες λ ατρ είες δέν είναι πα ρά άνεχτές. Στό πο λ ιτικ ό
πεδίο, ό α σ τικ ό ς φ ιλ ελευ θερ ισμό ς ένσαρκώ θηκε σ τό λ εγό­
μενο Σύνταγμα τοΰ 1791, άλ λά πού ο ί κυριώ τερες διατάξεις
του ε ίχ α ν κιό λα ς ψ η φ ισ τεί ά π ’ τό τέλ ο ς τοΰ 1789: πάνω
σ τ ή βάση τή ς έθνικής κ υ ρ ιαρ χίας καί τοΰ διαχω ρισ μοΰ
τώ ν έξουσ ιώ ν (άρθρο 3 καί 6 τή ς Δ ιακ ήρ υξης), οργάνω σε
ενα άντιπ ρ ο σω π ευτικό σύσ τη μα πού χαρ ακ τη ρ ίζονταν,
σ τή ν πρ ά ξη , άπ’ τή ν υ περ ο χή τή ς Ν ο μ ο θετική ς Συνέλευ­
σ ης. Ή δ ιο ικ η τικ ή ά π οκέντρω ση, ή δικ α σ τικ ή μεταρρύ­
θμ ισ η , ή νέα ο ικ ο νο μ ική όρ γάνω ση, άκόμα κι ή άναδιορ-
γά νω σ η τή ς Ε κ κ λ η σ ία ς μέ τόν πο λ ιτικ ό Συνταχτικ ό
Χ άρτη τοΰ κλήρου (12 Ι ο υ λ ίο υ 1790), άνταπ ο κρ ίνονταν
σ τή ν ίδ ια μέριμνα έλευθερίας: μέσα στά π λ α ίσ ια μιάς
κατά περ ιφ έρ ειες δ ίκ α ιη ς κι ό ρ θ ο λ ο γισ τικ ή ς ο ρ γάνω σης
τή ς χώ ρας, δ λ ο ι ο ί διο ικη τές, άκόμα κι οί έπίσ κοπ οι,
ή τα ν αιρ ετο ί.
Σύμφωνα μέ τή Δ ιακ ή ρυξη τώ ν Δ ικαιωμάτων, ή ισ ό ­
τη τα ήταν σ τενά συνδεμένη μέ τή ν Έ λ ευθ ερ ία : άπ αιτή-
θη κ ε μ’ έπιμ ο νή ά π ’ τούς άσ τούς κατά τή ς άρ ισ το κρ ατίας,
ά π τούς χ ω ρ ικ ο ύς κατά τώ ν κυρίων τους. Ά λ λ ά δέν π ρ ό­
κειτα ι πα ρά γ ιά π ο λ ιτικ ή (άσ τική) ισ ότητα. Ό νόμος είναι
 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ E U .IΛ'.ΙΣΤΛΣΙΙ 59

ό ίδ ιο ς γ ιά όλους, ό λοι ο ί π ο λ ίτε ς είναι ίσ ο ι απέναντι του -

α ξιώ ματα, θέσ εις κι έπαγγέλμ ατα μποροΰν ό λ ο ι νά τάπο-
χτή σ ο υ ν ε χ ω ρ ίς διάκρ ισ η καταγω γής (άρθρο 6 τή ς Δ ια­
κήρυξης). Ο ί κοινω νικ ές δ ια κ ρ ίσ εις δέ βασίζονται πια
παρά σ τήν κοινή ώ φέλεια (άρθρο I), τις αρετές καί τό τα­
λέντο (άρθρο 6)· ό φ ό ρ ο ς πρέπει νά έπιβ άλλεται Ισια
σ ’ όλους τούς πο λ ίτες, ανάλ ο γα μέ τις δυνάμεις τους
(άρθρο 13). Ή π ο λ ιτικ ή ισ ό τητα δέχτηκ ε, ω σ τόσο, ενα
βαρύ χτύπη μα , μέ τή δια τή ρ η σ η τή ς δο υ λείας σ τίς απ οικίες:
ή κα τάργησή τη ς θά έβλαφ τε τά συμφ έροντα τών μεγάλων
ίδ ιοχτη τώ ν φυτειών, πού ή ομάδα τους π ίεσ η ς έπηρέαζε
ιδιαίτερα τή Συνέλευση. Δέ μπορούσ ε, έξαλλου, νά γίνει
λ ό γο ς γ ιά κοινω νική ισ ό τη τα: ή ίδ ιο χ τη σ ία α ν α γνω ρ ίσ τη ­
κε, σ τό άρθρο 2 τή ς Δ ιακ ήρ υξης τών Δικαιωμάτων, σά φυ­
σ ικ ό κι απ αράγρα πτο δικαίω μα, χ ω ρ ίς νά ν ο ια σ τεί κανένας
γ ιά τήν τεράσ τια μάζα έκείνων πού δέν είχ α ν τίπ ο τα δικό
τους. Καί γ ιά τήν ίδια τήν π ο λ ιτικ ή ισ ό τητα, ά π ο τέλεσε αν­
τίφ ασ η ή ο ργάνω ση τή ς ψ ηφ ο φ ο ρ ία ς μέ πληρω μή ειδικού
τέλους: τά π ο λ ιτικ ά δικαιώ ματα, μέ τό νόμο τή ς 22ας Δε­
κεμβρίου 1789, παρέμειναν α π ο κλ εισ τικ ό τη τα μ ιδ ς μειο­
ψ η φ ία ς «κρατούντων», μοιρασμένω ν σέ τρεις κα τη γορίες
ιερ αρ χημένες ανάλογα μέ τήν εισ φ ορά τους: «ένεργοί
πολίτες», συγκρ ο τη μ ένο ι σέ συνελεύσεις πρώ του βαθμού,
«έκλέκτορες», πού σ χη μ ά τιζα ν τις συνελεύσεις έκλεκτό-
ρων διαμερισμ άτω ν τή ς χώ ρ ας καί, τέλος, « έκλόγιμοι»
σ τή Ν ομοθετική Συνέλευση. Ο ί « πα θητικοί» π ο λ ίτες δέν
ε ίχα ν δικαίω μα ψήφου, έπειδή δέ μπορούσαν νά πληρώ σ ουν
τό καθορισμ ένο τίμημα.
Ή νέα κο ινω νικ ή τάξη ένισ χύ θη κε ιδιαίτερ α μέ δυό
σ τενά σ υνδεμένες ανάμεσα τους μεταρρυθμίσεις, μέτρα
τώ ν άκρω ν πού ή άσ τική σ υνταχτικ ή έξουσ ία άναγκάσ τηκε,
σ ά ν παρά τή θέλ ησή της, νά πάρει, γιά νά δώ σει λύση
σ τή ν ο ικ ο νο μ ική κρίσ η. Σ τίς 2 Ν οεμβρίου 1789, τά περ ιου ­
σ ιακά σ το ιχ ε ία τοΰ κλήρου τέθηκα ν «στή διάθεση τοΰ
έθνους»· σ τίς 19 Δ εκεμβρίου, β γήκαν σέ πούλημα χτήμα τα
α ξία ς 400 έκατομμυρίων, πού α ντιπροσω πεύονταν άπό ένα
Ισ ο ποσ ό τίτλο υ ς, γραμμάτια μέ 5% πού άποτελοΰσαν π ί­
60 / / ΓΛΛΛΙΚ ΙΙ ΕΠΛΝΛΣΤ. 117/

σ τω ση πρ ό ς τό Κ ρ άτος καί μποροϋσ αν νά έξοφ λη θοΰν με

περ ιου σιακά άγαθά τοϋ κλήρου. Ή έ π ιχ ε ίρ η σ η άπέ-
τυχε. Σ τις 27 Α ύγουστου 1790, ο ί παραπάνω τίτλ ο ι γίνα νε
χαρτονομίσ ματα · ή υπο τίμ ησή τους, ό πληθω ρ ισ μ ός κι ή
ακ ρίβεια τή ς ζω ής ξανάφ εραν τή ν κοινω νική ά ν αταρ αχή,
χτυπώ ντας, ταυτόχρονα, σ κ λ η ρ ά καί τόν πλοΰτο πού
ά π οχτή θη κε σ τό μεταξύ. Μ έ τό πούλημα τών έθνικώ ν άγα-
θών, πού εύκολύνθηκε μέ τό χαρτονόμισ μα, ή Ε π α ν ά σ τα σ η
βάδισε πρ ό ς μιά καινο ύ ρ για άνακατάταξη τοϋ έγγειου
πλούτου, άνακατάταξη πού έκανε πιό φανερό τόν κοινω ­
νικό τη ς χαρακ τήρα. 'Α λ λά , όπω ς ή έξαγορά τών φεου­
δα ρχικώ ν δικαιω μάτων, κι ή πο ύ λ ηση τών έθνικώ ν χ τ η ­
μάτων έφ αρμόσ τηκε χ ω ρ ίς νά λ ηφ θεΐ ύπ’ όψη ή μάζα
τώ ν χω ρικώ ν: βοήθησ ε μάλ λ ο ν σ τή ν έπικ ρ άτησ η τώ ν
Ισχυρών.
Ο ί ά ντιφ άσ εις πού χ α ρ ακ τηρ ίζο υ ν τό έργο τους δείχν ου ν
τό ρεαλισμό τών μελών τή ς Σ υ ν τα χτικ ή ς Σ υ νέλευσ ης,
πού πολύ λ ίγ ο νοιάζονταν γιά άρχές, ό ταν έπρόκειτο ν α
υπερ ασπ ίσ ο υν τά συμφ έροντα τή ς τά ξη ς τους. 'Ω σ τό σ ο ,
οί άρ χές τοΰ Ό γ δο ν τα εν νέα δέν είχα ν ε λ ιγώ τερο, γ ι’
αύτό, μιάν ά π ή χ η σ η πού καί τώρα άκόμα δέ μπ ορ εί ν α
σ βή σ ει. Ή Δ ιακήρυξη πού υ ιο θετήθηκε σ τις 26 Α ύγού-
σ του κα θορίζει τά ο ύ σιασ τικ ά σ το ιχ ε ία τών δικαιω μάτω ν
τοΰ άνθρώπου καί τών δικαιω μάτω ν τοΰ έθνους μέ μία ν
οίκ ουμενικό τητα πού ξεπερνάει κατά πολύ τόν έμ πειρ ικό
χα ρ α κ τή ρ α τών άγγλικώ ν έλευθεριών, όπω ς ε ίχ α ν δια κη ­
ρυχτεί κατά τό 17ο αιώ να. "Ο σο γιά τίς άμερ ικ ανικές δια­
κηρ ύ ξεις τοΰ Π ολέμου τή ς ’Α νεξαρτησίας, χ α ρ α κ τη ρ ί­
ζονταν, βέβαια, άπό ένα πνεΰμα ο ίκ ο υμ ενικό τητας τοΰ
Φ υσικοΰ Δ ικαίου, ά λ λ ’ ό χι καί χ ω ρ ίς ο ρ ισ μένους π ερ ιο­
ρισμούς, πού μειώνανε πολύ τή ν άξία τους. Ο ί άρ χές πού
πάνω τους τάσ τικ ά μέλη τή ς Σ υ ν τα χ τικ ή ς Σ υνέλευσ ης σ τή ­
ρ ιξαν τό έργο τους πρ ο β άλ λ ο ντα ν σ ά θεμελιω μένες πά νω
σ τόν οικ ο υμενικό Λόγο. 'Η Δ ιακήρυξη τούς έδωσε μιάν
έκφ ραση μέ μεγάλη ά π ή χ η σ η . Στό έξής, οί « άπ αιτήσ εις
τώ ν πολιτώ ν, βασισμένες πάνω σ ’ άπ λές κι ά ναντίρ ρ ητες
άρχές», δέ μποροϋσ αν παρά νάποβλέπουν στή «διατή­
 11 Γ Λ Λ Λ Ι Κ Π Ι Ί Ι Α Χ Λ Σ Τ Λ Σ Ι Ι 61

ρ η σ η τοϋ Συντάγματος καί τή γενικ ή ευτυχία»: α ισ ιόδ οξη

π ίσ τη σ τή ν παντοδυναμία τοϋ Λ ογικοϋ, σύμφω νη μέ τό
πνεϋμα τοϋ αιώ να τών Φ ώτων, άλλά πού δέ μπόρεσ ε
ν άντισταθεΐ σ τή ν πίεσ η τών ταξικώ ν συμφερόντων.

I I I .— Τ ό ά δ ύ νατο το ΰ σ υ μ β ιβ α σ μ ο ύ

Μ έ βάση τόν ο ικ ο νο μ ικό καί κοινω νικό σ υμβιβασ μό

πού άπ ο τελο ϋ σε ή εξαγορά τών δικαιω μάτω ν τών 'Α ρ χ ό ν ­
των καί μέσα στά πλ αίσ ια τοϋ «φ οροϋποτελικοϋ» φ ιλε­
λευθερισμού, πού καθιέρω νε τά δικαιώ ματα τής ίδ ιοχτη -
σ ίας καί τήν υ περ ο χή τοϋ πλούτου, τάσ τικά μέλη τής
Σ υ ντα χτικ ή ς Συνέλευσ ης άναζητοϋσαν, γιά πολύ καιρό,
μ ’ επιμ ονή ενα π ο λ ιτικό σ υμβιβασ μό μέ τήν ά ρ ισ τοκρατία.
'Α λ λά ή άνένδοτη αντίσ τασ η τή ς μάζας τών μικροευγενώ ν
πού ζούσανε κυρίως άπ’ τις προσ όδους τών χτημάτω ν
τους κι ή α κ λό νη τη θέλ ησ η τών χω ρικώ ν νά τελειώ νουν
μιά γ ιά πάντα μ’ όλες τις φ εουδαρχικές έπιβ ιώ σεις ύπερί-
<τχυσαν ά π ’ τήν π ο λ ιτική σ υμβιβασμού καί συμφ ιλ ίω σης:
ή σ ταθερ ο πο ίη σ η σ τάθηκε άδύνατο νά έπιτευχθεΐ.
Ό πο λ ιτικ ό ς σ υμβιβασ μός πού, κατά τό πρότυπο τής
« γ γ λ ικ ή ς έπανάσ τασ ης τοϋ 1688, θά είχε επιβ άλει σ τις υπο­
ταγμένες λαϊκές μάζες τήν κυ ρ ιαρ χία τών μεγαλοαστώ ν
καί τής άρ ισ το κρ ατίας ά ναζητή θηκε, κατ’ α ρ χ ή , τό Σεπτέμ­
βριο τοΰ 1789, άπ’ τούς «Μ οναρ χικο ύ ς» ή τούς « Ά γ γ λ ο -
μανεϊς», δπαδούς μιας Ά ν ω Βουλής, δχυ ρ ο ΰ τής ά ρ ισ το ­
κρατίας, κι ένός άπόλυτου βασιλικο ύ «βέτο». Ό M ounier
π ίσ τε ψ ε πώ ς ήταν δυνατό νά πετύχει, τό 1789, όπω ς καί τό
1788 σ τό Vijiile, τή συγκατάθεση καί τών τριώ ν τάξεων
γ ιά μιά περ ιο ρ ισ μ ένη έπανάσ τασ η. Ά λ λ ά αύτή ή « Έ π α ­
ν ά σ τα σ η τών Π ρ οκρίτω ν» άπέτυχε- σ τις 10 ’Ο κτω βρίου
1789, ό Μ ουνιέ έγκατέλειψ ε τις Β ερσαλλίες· σ τις 22 Μ αΐου
1790, εφ ευγε σ τό έξω τερικό. Ε ίτε άπό έλλειψ η κα τανόησης
ε ίτ ε άπό φ ιλ ο δο ξία, ό La F ayette έπέμεινε περ ισ σ ότερ ο
κα ιρ ό : ή π ο λ ιτικ ή του ετεινε νά σ υμφ ιλιώ σει, μέσα στά
π λ α ίσ ια μιάς συνταγματικής μο ναρ χίας, κατά τό ά γγλικό
πρ ότυπ ο , τούς άρ ισ το κρ άτες γαιο χ τή μ ο νες μέ τούς έπ ιχε ι-
62 I I ΓΛΛΛΙΚ ΙΙ Γ.ΙΙ. ΙΛΛΣΤ. 117/

ρ ηματίες αστούς. Τ ό 1790, ό La Fayette κ υ ρ ια ρ χ ε ί σ τή ν

π ο λ ιτικ ή ζωή καί θριαμβεύει μέ τή Συναδέλφω ση τή ς 14ης
’Ιουλίου. 'Ω σ τό σ ο , ξεσκ επάσ τηκε, μέ τή ν έπιδο μικ ασία
τή ς τιμ ω ρ ίας πού έπέβαλε ό έξάδελφ ός του Bouillé σ τή ν
έπανασ τατημ ένη φ ρουρά τοΰ Ν ανσύ, τόν Α ύγουστο τοΰ
1790: ή δη μ ο τικό τητα του κατάρρευσε. Σέ λ ίγ ο , τόν δια­
δέχθη κ ε ή Τ ριανδρία. Τό κοινω νικ ό καί πο λ ιτικ ό π ερ ιε­
χόμ ενο τοΰ σ υμβιβασμού πού άναζητή θηκε κανένας δέν
τό π ρ ο σ διό ρ ισ ε καλύτερα άπ’ τόν Μ παρνάβ, στή φλο­
γ ερ ή του αγόρευσ η τή ς 15ης Ιο υ λ ίο υ 1791: «Θ ά τερμα­
τίσ ουμ ε τήν ’Ε πα νάσ τασ η, θά τήν ξαναρ χίσ ο υμ ε;... "Ενα
ακόμα βήμα θά ήταν μιά πράξη ό λέθρια κι ένο χη . "Ενα
άκόμα βήμα πρός τήν ελευθερία θά ήταν ή κα ταστροφ ή
τή ς βασιλείας, ενα άκόμα βήμα πρ ό ς τήν ισ ό τητα θά
ήταν ή καταστροφ ή τή ς ίδ ιο χ τη σ ία ς» . Σύμφωνοι μέ τό
La Fayette, οί «Τ ρ ίαρ χο ι» B arn av e, D u P o rt καί Lam eth
έννοοΰσαν νάναθεω ρήσουν τό Σύνταγμα, ναύξήσουν
τό τίμ ημα τοΰ δικαιώ ματος ψήφ ου καί νά ένισχύ σου ν τή
β ασιλική έξουσία. 'Η πο λ ιτικ ή αύτή άπαιτοΰσε τή συν­
δρομή τών αρισ τοκρατώ ν, καθώς καί τή σ υναίνεση τοϋ
Λουδοβίκου 16ου, άλλά ή ά ρ νησή τους, ή έκκλ η σ η σ τό
εξω τερικό κι ό πόλεμος, τέλ ο ς, τή ν έκαναν, γιά μιά φ ορ ά
άκόμα, νά ναυαγήσει.
'Η ’Α ρ ισ το κρ ατία δέν τήν ήθελε, κάνοντας, ετσι, άνα-
πόφ ευχτη, γ ιά νά σ υντρ ίβ ει ή αντίσ τασ ή της, τή ν προσ φ υγή
σ τίς λ αϊκές μδζες. 'Η επίμ ονη πρ ο σ ήλ ω σή τη ς στά πρ ονό­
μια, ή ύπερ βο λ ικ ή τη ς α π ο κλ εισ τικ ό τη τα , ή άπόλυτα
κλ εισ τή σ τίς ασ τικές α ν τιλ ή ψ εις φ εο υδαρ χική ν ο οτρ οπία
τη ς καθήλω σαν τό μεγαλύτερο μέρος τή ς ά ρ ισ το κρ α τία ς
τή ς Γ α λ λία ς σέ μιάν απόλυτη άρ νηση. "Ο σο γιά τή μοναρ­
χία , ή σ τάσ η τη ς εδειξε, αν καί δέ χ ρ ειάζο νταν, πώς χ ρ η ­
σ ίμευε σ άν ό ργανο ύ περ ο χή ς μιας τάξη ς: ή έκκλ η σ η σ τό
στρ ατό πού άπ οφ άσισ ε ή Α ύλή ά π ’ τις πρώ τες κιό λα ς μέ­
ρες τοΰ ’Ιουλίου τοΰ 1789 φ άνηκε νά σ η μ α ίν ει τό τέλος
τή ς ’Ε πα νάσ τασ ης. 'Η αρ ισ το κρ ατία, σ τή ν πλ ειο ν ό τη τά
της, δέ δέχ τη κ ε μήτε τά ψ ηφ ίσματα τή ς 5— II Α ύγούστου
1789 μήτε τή Δ ιακ ήρυξη τών Δ ικαιω μάτω ν: δηλαδή τή ν
 II ΓΛΛΛΙΚ ΙΙ KlIΛΑ'ΛΣΤΛΣΙΙ G3

κα τάλυσ η, έστω καί μερική, τή ς φ εουδαρχίας. «Δέ θά σ υναι-

νέσω ποτέ», διακήρυξε ό Λ ουδοβίκος 16ος, «νάπογυμνώ σω
τόν κλ ή ρ ο μου καί τούς εύγενείς μου». Ο ί μέρες τή ς
λ α ϊκ ή ς έ ξέγερ σ η ς τοΰ ’Ο κτω βρίου τοΰ έπιβάλανε τή ν
ά π οδοχή τών ψηφισμάτω ν. Τ ό 1790, ένώ ό β ασ ιλιάς χ ρ η ­
σ ιμοποιο ύσ ε τό La Fayette, πού ώ σ τόσο τόν σ ιχ α ίν ο ντα ν,
ή άρ ισ το κ ρ α τία έπέμενε άνένδοτα σ τήν άντίσ τασ ή της.
Ο ί ενέρ γειες τών άποδήμω ν, ο ί σ κευω ρίες τών ξένων Αύ-
λών κι ή ένα ρξη τής ά ντεπανάσ τασ ης διατη ρ ο ύσ αν τίς
έλπίδες τη ς, ένώ οί αγρ ο τικ ές έξεγέρ σ εις πού ξέσπασ αν σ έ
πολλές π ερ ιο χ ές έξαιτίας τή ς ύπο χρ έω σ ης έξαγοράς τώ ν
φ εουδαρχικώ ν δικαιω μάτω ν σ κλ η ρα ίνα νε τήν ά ρ ν η σ ή
της. 'Η φυγή τοΰ β ασιλιά, σ τις 21 ’Ιουνίου 1791, ο ί ένο­
π λ ες σ υγκεντρ ώ σ εις τών άποδήμω ν σ τό Ρ ή νο καί, τέλ ος,
ό πόλεμος, πού τόν είχ ε εύχη θεΐ κι έπιζη τή σ ει ά π ’ τό 1791
κιόλας, άπ όδειξαν πώς ή ά ρ ισ το κρ ατία πρ ο τιμούσε, άπό
ταξικό συμφέρον, νά προδώ σ ει μάλλον τό έθνος πα ρά
νά υποχω ρ ή σ ει.
'Η π ο λ ιτικ ή τή ς σ υμφ ιλίω ση ς άνάμεσα σ τή ν ά ρ ισ το­
κρ ατία καί τούς μεγαλοαστούς ήτανε χ ιμ α ιρ ικ ή , όσ ο δέ
θά είχαν κα ταστρα φ εϊ ο ρ ισ τικ ά καί τά τελευταία υπο­
λείμματα τή ς φ εουδαρχίας. "Ο σο τή ς έμενε κά ποια ελπ ίδα
νάνακτήσ ει τά πα λιά τη ς δικαιώ ματα μέ μιάν επισ τρ οφ ή
σ τήν άπόλυτη μ οναρχία, ή άρ ισ το κρ ατία άρνιό ταν νά
δε χτε ί τό θρίαμ βο τή ς ά σ τικ ή ς τάξη ς. "Οταν ή φ εουδαρχία
φάνηκε γ ιά πά ντα συντριμμένη (άλλά χρ ειά σ τη κ ε γ ι’ αύτό
τό 93 κι ή Τ ρομοκρα τία) καί κάθε προσ πάθεια γ ι’ άπο-
κα τάσταση τή ς πα λιά ς κοινω νία ς γ ιά πάντα πιά κα ταδι­
κασμένη (άλ λά ύστερα άπό δεκαπέντε χ ρ ό ν ια ναπο­
λεόντεια δ ιχ τα το ρ ία καί τήν ά π ο τυχία τών Ά κ ρ ω ν : τώ ν
«Α νένδ ο τω ν» τή ς β α σ ιλική ς πα λινό ρ θω σ ης καί τών «Τριών
Έ ν δ ο ξω ν » τοΰ 1830), ή ά ρ ισ το κρ α τία δέχτη κ ε, έπιτέλους,
τόν π ο λ ιτικ ό σ υμβιβασμό, πού, κάτω ά π ’ τή μο ναρ χία τού
’Ιουλίου (*), τήν έκανε νά σ υνεργασ τεί, σ τή ν έξουσία, μέ
τούς αστούς.

]. ΤοΟ 1830, μέ τόν Louis-Philippe (Σ.τ.μ.).

«4 II ΙΆ Λ Λ ΙΚ ΙΙ ΕΙΙ. ΙΛ ,ΙΙΤ. 117/

Ο ί χ ω ρ ικ ο ί, α π ' τή δική τους μεριά, άρ νήθη κα ν, κι

δ χ ι μέ μ ικρότερο πείσμα, τό σ υμβιβασμό τή ς ε ξαγοράς (*).
*Η Σ υ ντα χτικ ή Συνέλευσ η, γιο μάτη αυταπάτες, περίμενε
ά π ’ αύτό τό νόμο μιά γρ ή γ ο ρ η καί δίκα ιη έξαφ άνισ η τοϋ
φ εουδαρ χικο ϋ καθεστώτος. Ό νόμος προκάλεσ ε τό πιό
ζω ηρό ενδιαφ έρον τών σ υγχρόνω ν του, ένώ, συνάμα,
έδινε αφ ορμή γιά σ υζη τή σ εις κι αντιθέσ εις, όπω ς μαρτυ­
ρούν ό χι μονάχα τά έγγραφ α τή ς ’Ε πιτρ ο πής φ εουδαρχι­
κοϋ ζητή ματο ς τής Σ υ ντα χτικ ή ς Συνέλευσης καί τής νομο­
θε τικ ή ς ’Ε πιτρ ο πή ς τής ’Ε θνοσυνέλευσης, άλ λά καί τά
ΰ ρ χ ε ϊα τών Δ ιευθυντηρίω ν επαρχιώ ν καί διαμερισμάτω ν
τή ς χώ ρας, καθώς καί τά διο ικ η τικ ά α ρ χεία κι οί συμβο­
λα ιογρ α φ ικές πράξεις. Π αρά τήν εξαγγελία τή ς α ρ χ ή ς
εξαγορ άς, ά π’ τις 4 Α ύγούστου κιό λας, ο ί ύ πό χρ εο ι δέ μπό­
ρ εσαν νά κα νονίσ ουν τό ζήτη μα τής α π αλλ αγής τους (απ’
τ ις φ εουδαρχικές όφ ειλές) παρά μετά τή δημ ο σ ίευ σ η τοϋ
■διατάγματος τή ς 3ης Μ αΐου 1790, πού ρύθμιζε τήν έξαγορά
<τύμφωνα μέ τις α ρ χές πού ε ίχ ε θέσει ό νόμος τή ς 15ης
τοϋ περασμένου Μ αρτίου: οί πρώ τες κα νονικές πληρω μές
τώ ν ύπόχρεω ν φ αίνεται πώ ς ά ρ χισ α ν τόν ’Ιούνιο. Ο ί αρ γο­

ί. Τό σημαντικό πρόβλημα τής έξαγοράς τών φεουδαρχικών δι­

καιωμάτων καί τής όριστικής τους κατάλυσης έξετάστηκε άπ’ τόν
Pn. Sagnac, «Ή άστική νομοθεσία τής Γαλλικής Έπαναστασης»
<1898)· σ’ ένα παντα έγκυρο σκιαγραφημα άπ’ τόν A. Aulard, «Ή
Γαλλική Έπανασταση και τό φεουδαρχικό καθεστώς» (1919)· άπ’
τόν Μ. Garaud, «Ή Έπανασταση κι ή Εγγειος ίδιοχτησία» (1959).
Μά μονο τοπικές ή περιφερειακές μονογραφίες θα έπιτρέπανε νά
•δοθεί μιά άληθινή συνολική εικόνα τής μερικής έπιβίωσης, τών
έναλλαγών καί τής τελικής έξαφάνισης τοΟ φεουδαρχικοϋ καθεστώ­
τος κατά τήν Έπανασταση: δέ διαθέτουμε παρά δυό μονάχα τέτοια
-έργα, τοΟ A. Ferradou, «Ή έξαγορά τών φεουδαρχικών δικαιωματων
■στήν περιοχή τής Gironde (1790-93)» (1928) καί τοΟ J. Millol, «Ή
κατάλυση τών δικαιωμάτων τών ’Αρχόντων στήν περιοχή τοΟ Doubs
καί στήν περιοχή τής Franche-Comté» (Ι941).Έπίσης, σχετικά μέ τις
■αγροτικές ταραχές καί τις στάσεις πού, άπ’ τό Μεγάλο Φόβο τοΟ
1789 ώς τήν τελειωτική κατάλυση τών φεουδαρχικών δικαιωματων
<17 Ιουλίου 1793), χαρακτηρίζουν τήν έπαναστατική ιστορία τών
αγροτών, δέν έχουμε παρά άποσπασματικές τοπικές μελέτες. Ή
Ιστορίααΰτή πρέπει κάποτε σά γραφεί.
 11 Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ Κ ΙΙΛΚΛ ΣΤΛ ΣΙΙ 65

πο ρ ίες αυτές ε ξό ρ γισ α ν άκόμα καί τούς π ιό κα λοπ ροα ί­

ρετους. 'Η κα κή διατύπω ση τών ψ ηφ ισμάτω ν τή ς 4η ς
Α ύγούστου, πού αρ χίζα νε μέ τή ν επίσ ημ η διαβεβαίω ση
ό τι «ή Σ υ ν τα χτικ ή Συνέλευση καταλύει ό λ ο κλ ηρ ω τικ ά τό
φ εουδ αρ χικό καθεστώς», εκανε μεγαλύτερη τή σ ύγχυσ η :
ο ί χω ρ ικ ο ί πή ρα ν κατά γράμμα τή διατύπω ση, χ ω ρ ίς νά
θ έλουν νά λάβουν ύπ’ όψη τις εξα ιρ έσ εις πού τά Ιδια τά
ψ ηφ ίσματα προβλέπανε, καί θεω ρήσανε άκυρους τούς νό­
μου ς του 1790. Κ αταλαβαίνει κα νείς π ο ιά ήταν ή επίδρ αση
τή ς νοο τρ ο πία ς αύτής σ τή ν π ρ α χτικ ή εφ αρμογή τή ς εξα­
γορ άς. Π ροπά ντω ν, άπό μιά πα ράξενη πα ρ άλειψ η, δέν
π ρ οβ λ έφ τηκε κανένα ειδικό ο ικ ο νο μ ικ ό μέτρο οΰτε κα­
νένας πισ τω τικό ς ό ρ γανισ μ ό ς πού νά έπέτρεπε σ τούς οφ ει­
λ έτ ες νά προμ ηθευτοϋν τά π αρ αίτητα χρ ή μ α τα γ ιά τήν
απελευθέρω σ ή τους. Έ ν α ς μεγάλος αριθμός άγροτώ ν δέν
ε ίχ ε νά πλ η ρ ώ σ ει τις άναγκαΐες προ κ αταβ ο λές: ή εξα­
γ ο ρ ά α π ο δείχνο ντα ν άδύνατη, εκτό ς γ ιά τούς πλο ύ σιου ς,
κ ι ή ελευθερία πού τούς ε ίχ α ν ύ πο σ χεθεΐ άπ ατη λή. ’Α π’
τ ή ν α π ο γο ήτευ ση ώς τήν ό ρ γή ή ά π ό στασ η διανύθηκε τόσ ο
π ιό γ ρ ή γο ρα ό σ ο περ ισ σ ό τερ ο ο ί Ά ρ χ ο ν τ ε ς έπέμεναν
ο χ ι μονάχα νά εισ πράττουν τά δικαιώ ματα πού είχα ν ε
δ ια τη ρ η θ ε ί, ά λ λ ά καί τις καθυστερούμενες ό φ ειλ ές τών
κα ταργημένω ν δικαιω μάτω ν: ή επιβ ίω ση τή ς φ εουδαρχίας,
μετά τήν κα τ’ ά ρ χ ή κα τάλυσ ή τη ς τή νύχτα τή ς 4ης Αύ­
γούσ του , δέν είναι καθόλου μϋθος φ αντασ τικός.
Ύ π ’ αύτές τις συνθήκες, άπ’ τό 1789 ώς τό 1792, ενας
σ ω σ τό ς εμφ ύλιος πόλεμος άντέταξε, μέ λιγώ τερ η ή π ερ ισ ­
σ ό τερ η ένταση, άνάλογα μέ τις π ερ ιο χές, τόν ενα κατά τοϋ
ά λ λ ο υ άγρότες κι άρισ το κρ άτες. Στό διαμέρισμ α τοϋ
D oubs, όπου δέ σημειώ νεται, ω σ τόσο, παρά ενα μονάχα
β ία ιο γεγο νό ς μετά τό 1789, οί «δουλείες» (b analités) εξα­
φ α ν ίσ τη κ α ν άπ’ τόν Ιδιο τόν πρώ το κιό λα ς χρόνο* τά
καθυστερούμενα τών καταργημένω ν χω ρ ίς απ ο ζημίω ση
υ ποχρεώ σεω ν επαψ αν νά πλ η ρώ νουντα ι· σ τό τέλος τοϋ
1789, οί π ιό τερ ες κο ινό τη τες άρ νήθηκα ν νά π ληρ ώ σ ουν τις
ο φ ε ιλ έ ς πού θεωροϋσαν κα ταργημένες κι ύ πο σ τη ρ ίξα νε
τούς καταδιω γμένους άγρότες· ή περ ίπ τω σ η ά ρ ν η σ η ς κατα-
109-5
66 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ Κ1ΙΑΚΛΣΤΛΣΙΙ

β ο λή ς τή ς δεκάτης πα ρ ο υσ ιά σ τη κε κατά τή διάρ κεια τοΟ

1790· τό 1791, μιά πλη θώ ρ α δικασ τικώ ν αποφ άσεω ν κατα­
δίκαζε τούς «ατίθασους»· τό 1792, ό κρυφ ός ώς τώ ρα άνα-
β ρασμ ός γενικεύεται. Σέ πο λ λ ές άλ λες περ ιο χ ές, ή άγρο-
τικ ή έπανάσταση δέν έπαψ ε ά π’ τό 1789 ώς τό 1793, πότε
ηρεμώ ντας καί πότε πά λι φουντώ νοντας, τίς περ ιόδ ους
τή ς φ εουδ α ρ χική ς κρ ά τη σ η ς τοΰ μεριδίου ή τή ς ά κ ρίβεια ς
τώ ν σ ιτηρώ ν. Σοβαρές τα ρ α χές ή σ ω στές σ τάσεις, κατά τό
τέλ ος τοΰ 1789, σ τή ν π ε ρ ιο χ ή A isne, σ τό νο ρ μ ανδικ ό
Bocage, σ τό A njou, σ τό F ranche-C om té, σ τό D auphiné,
σ τό V iv arais, σ τό R oussillon. Τ ό ν ’Ιανουάριο τοΰ 1790,
εξεγέρ σ εις σ τό Q uercy καί τό P érig o rd , όπω ς καί σ τή ν
Ά ν ω Βρετάνη, ά π’ τό Ploërm el ώς τό R edon, καί, τό
Μ άιο, σ τό B o u rb o n n a is- κατά τό θερισ μό, άρ νηση τή ς
δεκ άτης καί τών φ εουδαρχικώ ν μεριδίω ν σέ δεμάτια
σ ιτη ρ ώ ν σ ’ ό λ ο τό G âtin ais. Τ ό Q uercy καί τό P érig o rd
ξεσ ηκ ώ νο νται ξανά τό χειμώ να τοΰ 1791-1792’ τή ν ά ν ο ι­
ξη, τό G a rd , ή A rdèche κι ή Lozère, καθώς καί τό T a rn
καί τό C a n ta l- ή A riège τό φθινόπω ρο, ένώ μιά τερ άσ τια
εξέγερσ η γ ιά τή διατίμησ η ξεσήκω νε, άπ’ τή ν ά νοιξη ώ ς
τό φ θινόπω ρο, τή Beauce καί τίς γειτο ν ικές περ ιφ έρ ειες.
Ο ι έ πίμ ο ρ το ι γεω ρ γο ί ξεσηκ ώ νονται, τ ό ν ’Ιο ύ λιο τοΰ 1793,
σ τό G ers· τό ν ’Ιο ύ λιο κι Α ύγουστο, ή π ε ρ ιο χ ή Σηκ ουά να-
Μ άρνη ξαναγνώ ρ ισε τα ρ α χές έξαιτίας τώ ν φ εο υδαρ χικώ ν
μεριδίω ν στή σοδειά.
Α ν α μ φ ίβ ο λ α , τά δικαιώ ματα τών ’Α ρ χ ό ντω ν κι ή δεκάτη
δέν ήτα ν πά ντα ή μόνη α ιτία τώ ν έξεγέρσ εω ν α υ τώ ν αν ή
εξα ιρ ετικ ή σ υγκομιδή τοΰ 1790 ήρ έμ ησ ε τήν κα τάσ τασ η,
ο ί άνω μαλίες σ τις ά γο ρ ο πω λη σ ίες καί τά εμπόδια σ τή ν
κυ κλ οφ ο ρ ία τώ ν σ ιτη ρ ώ ν πο λ λ α πλ α σ ια σ τή κα νε καθώ ς
πλ η σ ία ζε ή άνο ιξη τοΰ 1792: ό φ όβος γ ιά σ ιτο δεία έπέτεινε
τή ν ά ντίδ ρ ασ η σ τή ν κα ταβολή τώ ν φ εουδαρχικώ ν δικαιω ­
μάτων καί τή ν υ ποχρέω ση γ ιά έξαγορά. Ό λ ο έ ν α καί πε­
ρ ισ σ ότερ ο άπειλούμενη, ή άρ ισ το κ ρ α τία σ κλ ήρυ νε τή ν
δρ ν η σ ή τη ς κι δξυνε, έτσ ι, τή ν κα τάσταση. Τ ή σ τιγ μ ή
μάλ ισ τα πού τά λ α ϊκ ά κ ινήμ ατα σ τις πό λ εις κι ό άνταγω -
 I I ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ ΕΠ ΛΝ ΛΣΤΛΣΙΙ 67

νισμ ός τών τάξεων σ τή ν ύ παιθρο σ υντελούσα ν σ τή ν

προώ θηση τή ς ’Ε πανάσ τασ ης.

'Η φυγή τοϋ β ασιλιά σ τή V arennes, σ τίς 21 Ι ο υ ν ίο υ

1791, εκανε ολοφ άνερη τή ματαιότητα τή ς π ο λ ιτικ ή ς
τοϋ συμβιβασμού. Μ άταια ή σ υνταχτικ ή ά σ τική τάξη
εξαπέλυσε τή ν « Τ ρίχρω μη Τ ρομοκρατία» κι έ νίσ χυ σ ε τόν
μέ πληρω μ ή χ α ρ ακ τήρ α τή ς ψήφ ου στή Σ υ ντα χτικ ή
Συνέλευση, τό σ χίσ μ α εγινε μεγαλύτερο άκόμα, όπω ς
άπ όδειξαν ό φ όβος καί τά συνακόλουθά του, οί β ια ιό τη ­
τες κι οί πυ ρ πο λ ή σ εις. Ό κόμ ης D am pierre, πού ήρθε νά
χα ιρ ετή σ ει τό β ασιλιά κατά τή ν έπισ τρ ο φ ή του ά π ’ τή
V arennes, καθώς άπομακρύνονταν μέσα στή βαρειά αμαξά
του ά π’ τή Sainte M enehould, σ κοτώ θηκε άπ’ τούς άγρότες
του. 'Ο βασιλιάς, άπό τότε, φ άνηκε, στά μάτια τώ ν μαζών,
σάν ό π ιό φ οβ ερός έχθρ ό ς τους: ή φυγή στή V arennes
«έσκισε τόν πέπλο».
Ό ξενικό ς πόλεμος άποτελοϋσε, γ ιά τούς ά ρ ισ τοκρ ά -
τες, τό τελευταίο καταφύγιο. «’Αντί γ ιά έμφύλιο πόλεμο,
θάχουμε πό λεμο μέ τούς ξένους», εγραφε ό Λ ουδοβ ίκ ος
16ος, σ τίς 14 Δ εκεμβρίου 1791, σ τό ν πρ ά χτο ρ ά του Bre-
teuil, «καί τά πράματα θά πάνε καλύτερα». Κ αί, τή ν ίδ ια
μέρα τή ς 14ης Δ εκεμβρίου, ή Μ αρία Ά ν το υ α νέττα εγραφε
σ τό φ ίλ ο τ η ς F ersen , σ χετικ ά μέ τό κόμμα πού, σ τή ν κα ι­
ν ούργια ’Ε θνοσυνέλευση, έξωθοϋσε πρ ό ς τό ν πόλεμο: «Ο ι
άνόητοι! Δέ βλέπουν πώ ς ετσ ι μδς εξυπηρετούν;». Στή
Ν ομοθετική Σ υνέλευση πού συνήλθε τή ν 1η ’Ο κτω βρίου
1791, πρα γμ ατικά , ο ί άρ ισ τερ ο ί ζή τη σ α ν τόν πόλεμο, έξω-
θούμενοι άπό νέους άντρες πού ο ί σ ύγ χ ρ ο νο ι όνό μασ αν,
ά π’ τδνομ α τοΟ άρ χ η γ ο ϋ τους, B risso tin s καί πού, ά π ’ τή ν
εποχή τοϋ Λ αμαρτίνου κ ι ύστερα, τούς ονομάζουμε Γ ιρ ο ν -
δίνους.
’Ε κπ ρόσω π οι τή ς άνώ τερης ά σ τικ ή ς τάξη ς τών έ π ιχ ε ι-
ρήσεω ν, ο ί Γ ιρ ο ν δϊν ο ι έπιθυμοΰν νά βάλουν τέλ ο ς σ τή ν
ά ντεπάνάσ τασ η , κι Ιδιαίτερα νάπο κ ατασ τήσο υ ν τή ν π ίσ τη
σ τό χαρ το νό μισ μα, άναγκαία πρ ο ϋ πό θεσ η γ ιά τή ν κ α λ ή
68 / / Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ Ε11ΛΚΛΣΤΛΣ11

π ο ρ εία τών επιχειρ ή σ εω ν. Τ ό ν πόλεμο, πού ή άρ ισ τοκρ α­

τ ία τόν θέλει για νά πετύχει, μέ τή ν ήττα, τή ν έσω τερική
αντεπανάσ τασ η , ή ά σ τική τάξη τών έ πιχειρ η μ α τιώ ν δέν
τό ν αντιπαθεί: ο ί πο λεμικ ές προμ ήθειες δέν ήταν πάντα
μιά πη γή γιά σ ημαντικά κέρδη; Π όλεμ ος κατά τή ς ’Αγ­
γλ ία ς; Τ ίπ ο τα δέν είναι λ ιγώ τερο σ ίγουρο. 'Η ισ χύς τών
ά σ τώ ν αύτών τών επ ιχ ειρ ή σ εω ν έγκειται σ τή ν κίνησ η
τώ ν λιμανιώ ν τή ς Μ ασ σαλίας, τή ς Ν άντης καί, προπάν­
των, τοΰ Μ πορντώ, ζω τικώ ν κέντρων τή ς κεφ αλαιοκ ρατίας
τοΰ καιροΰ εκείνου, πού είναι ο ύ σιασ τικ ά εμπορική. Ο ί
Γ ιρ ο ν δϊν ο ι, έχο ντας κηρύξει τό ν ήπ ειρω τικό πόλεμο ά π ’
τόν ’Α πρ ίλιο τοΰ 1792, δέν κηρύξανε τό ν πόλεμο κατά τής
’Α γγλία ς παρά τό Φ εβρουάριο τοΰ 1793: ό ναυτικός πό­
λεμος εθετε σέ κίνδυνο τό εμπόριο τώ ν νη σ ιώ ν καί τήν
εύημ ερία τών ναυτικώ ν πόλεων. Ό η π ειρω τικό ς πόλεμος
ά ν ταπ οκρ ίνο νταν καλύτερα σ τούς π ο λ ιτικο ύ ς υ π ο λ ο γι­
σ μούς τώ ν Γ ιρ ο νδίνω ν αστών. Χ τυπώντας τό πα λιό εύρω-
π α ίκ ό καθεστώς θά σ ή μ αινε τόν παροξυσ μό τοΰ άγώνα
κ ατά τή ς αρ ισ το κρ ατίας, τό ξεμασκάρεμα καί τή ν εξουθέ­
ν ω σή της. «”Α ς έ τοιμάσουμε άπ’ τά πριν μιά θέση γιά τούς
π ρ οδότες κι ή θέση αύτή άς είναι ή αγχό νη » , κραύγασε
ό G uadet, σ τις 14 Ία ν ο υ α ρ ίο υ 1792.
’Α λλά ο ί Γ ιρ ο νδϊνο ι άπ ο δείχτη κ α ν άνίκα νο ι νά κατευ­
θύνουν, μέ τις δικές τους δυνάμεις μ ονάχα, τοΰτο τόν πό­
λεμο κατά τή ς ά ρ ισ το κρ ατίας: άπό ταξικό έγω ισμό, άρνή-
θηκ αν τή συνδρομή τοΰ λαοΰ. Έ τ σ ι, έπαλήθευσαν οί πρ ο­
βλέψ εις τοΰ Ρ οβεσπιέρου, σ τις μεγάλες α γορεύσ εις του
πρ ός τούς ’Ιακω βίνους, πώς επρεπε, π ρ ιν νά χ τυ πή σ ουν τήν
ά ρ ισ το κ ρ α τία εξω άπ’ τά σύνορα, νά τή συντρίψ ουνε σ τό
έσω τερικό. Ή δ η ο ί Γ ιρ ο νδϊνο ι, μέ τό πρ ό σ χ η μ α δτι ό
πόλ εμος απ αιτούσε τή ν ένότη τα, έγγυή θη κα ν, σ τις άρ χές
τοΰ 1792, γ ιά τ ό ν La Fayette καί υ πο σ τή ρ ιξα ν τόν 'Υ π ουργό
τώ ν ’Εξω τερικώ ν, τό ν κόμ ητα de N a rb o n n e: προκαταβο­
λ ικ ό σκιαγρ άφ η μα εκείνου τοΰ καθεστώ τος τών Π ρ οκρ ί­
των, πού άκριβώ ς ή M adam e de Staël, έρωμένη τοΰ de
N arb o n n e , υ πήρξε ένας ά π ’ τούς θεω ρητικούς του καί πού
σ υμβίβαζε τά σ υμφ έροντα τή ς ένω μένης άρ ισ το κρ α τία ς
 II ΓΛΛΛΙΚ ΙΙ Eli. I V.\Σ'Γ. 117/ 69

τών γαιο κτημό νω ν μέ τά συμφ έροντα τών έπ ιχ ειρ η μ α τιώ ν

άστών. Οί αναποδιές τής ά νο ιξη ς τοΰ 1792, πού ά νάμεσ ά
τους οί Γ ιρ ο ν δΐν ο ι διείδαν πώς, γ ιά τή ν έξασ φ άλιση τής
νίκη ς, ήταν αναγκαία ή σ υμμ αχία μέ τίς λαϊκές μάζες,
υ πογράμμισαν τούς δισταγμούς τους, αν δ χ ι τό διπλ ό τους
π α ιχνίδ ι: δέχο νταν νά προσ φ ύγουνε σ τό λαό, όπω ς κατά
τά γεγονότα τή ς 20ης Ι ο υ ν ίο υ , άλ λα έφ όσον αύτός δέ θά
ξεπερνοΰσ ε τά όρ ια πού τοΰ είχα ν έκείνοι χαράξει.
'Η έθνική κρ ίσ η , συνταιρια σμένη μέ τή ν ο ικ ο νομ ική
κρ ίσ η, συντελοΰσε, ώ σ τόσο, σ τή ν όλοένα καί μεγαλύτερη
προώ θηση τών μαζών: έθνική έξό ρ μη σ η κι έπανασ τατικ ό
κίνημ α είναι άξεχώ ρ ισ τα κι ή σύγκρουση τών τάξεων
έξάπτει τόν πα τριω τισμό. Ο ί άρ ισ το κρ άτες άντιτά σσ ουν
σ τό έθνος, πού τό έμπαίζουν, τό βασιλιά: οί τοΰ έσω τερικοΰ
περιμ ένουν τόν εισ βολέα, ο ί έκπ ατρισ μένοι μ άχουνται σ τις
γραμμές τών έχθρών. Γ ιά τούς πα τριώ τες τοΰ Έ ν ε ν η ν τ α -
δύο, πρ ό κ ειται γιά τή διαφύλαξη καί προα γω γή τής κλ η ρ ο ­
νομιάς τοΰ Ό γδο ν τα εν νέα . Ο ί χ ω ρ ίς δικαιώ ματα ψ ήφ ου
πολ ίτες, καθ’ υπόδειξη τών ίδιω ν τών Γ ιρονδίνω ν, ό π λ ί-
ζουνται μέ λ ό γχες, φ οράνε τό κόκκινο σκουφ ί, π λ η θα ί­
νουν τίς άδελφ ότητες. Θ ά σ υντρίψ ουνε τάχα τά π λ α ίσ ια
ένός έθνους όπου τό δικαίω μα ψ ήφ ου ά π ο χτιέτα ι μέ π λ η ­
ρωμή;.... « Ή πατρίδα», γράφ ει ό R oland σ τό Λ ουδοβίκο
16ο, σ τό περίφ ημ ο γράμμα του τή ς 10ης Ι ο υ ν ίο υ 1792,
«δέν είναι καθόλου μιά λέξη πού ή φ αντασία θέλ ησ ε νά
ώ ρ α ιο π ο ιή σ ε ι- είναι ένα όν γιά τό ό πο ιο κάνουμε θυσίες...
πού δημ ιο υρ γήσ αμε μέ μεγάλες προσ πάθειες, πού ορθώ ­
νεται άνάμεσα ά π ’ τίς άν η σ υ χ ίες καί πού τό άγαπάμε τόσο
γ ιά δ,τι μάς κο σ τίζει, ό σ ο καί γιά ό ,τι έλπίζουμε ά π ’ αύτό».
Ή Π ατρίδα, γ ιά τούς χ ω ρ ίς δικαιώ ματα ψ ήφου πολ ίτες,
δέ μπ ορ εί νά νο ηθεί παρά μέ μιά πρα γμ ατική ισ ό τη τα δι­
καιωμάτων.
Γ ι’ αύτό, ή έθνική κ ρ ίσ η , διεγείρ ο ντας σ τό έπακρο τό
έπανασ τατικ ό σ υναίσ θημα, έπιτείνει τίς κοινω νικ ές άντι-
θέσεις μέσα σ τούς ίδ ιο υς τούς κόλπους τής πα λιά ς Τ ρ ίτη ς
Τάξης. Π ιό τερ ο άκόμα κι ά π ’ τό 1789, ή ά σ τική τάξη άνη-
σ υχεί. Ο ί π λ ο ύ σ ιο ι φ ορολο γο ύ νται γιά νά έξο π λ ισ το ΰν
70 // ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ El IΛ ΛΛΣΊ'Λ ΣΙΙ

ο ί έ θελο ντές1ό πληθω ρ ισ μ ό ς σ υνεχίζει τις κα ταστροφ ές

κι ο ί ανω μαλίες σ τό ν έ π ισ ιτισ μ ό έπεκτείνονται. Ό φόνος
τοΰ Sim oneau, δημ άρχου τών E tam pes, σ τίς 3 Μ αρτίου
1792, εκανε φ ανερό τό αγεφύρωτο χάσ μα άνάμεσα σ τίς
λ α ϊκές διεκ δικ ή σ εις καί τις άσ τικές ά ν τιλ ή ψ εις γιά τό
έμπόριο καί τήν ίδ ιο χτη σ ία . Έ ν ώ σ τό Π αρίσ ι, τό Μ άιο,
ό Jacques Roux ζητά ει κιό λα ς τή ν πο ινή τοΰ θανάτου κατά
τώ ν σφετεριστώ ν, στή Λυών, σ τίς 9 'Ιο υ νίο υ 1792, ό Lange,
άνώ τερος δημ ο τικό ς λειτο υρ γό ς, παρουσιάζει «τά άπλά
κι εϋκολα μέσα γιά νά έξα σ φ α λισ τεΐ ή έπάρκ εια κι ή κα­
ν ονική τιμ ή τοΰ ψωμιού». Έ ν α φάσμα τυραννάει, άπό τότε,
τούς άσ τούς: ό «άγρ ο τικ ό ς νόμος», δηλ. τό μο ίρασμα τών
ίδ ιο χ τη σ ιώ ν . Έ ν ώ ό P ierre D olivier, ίερέας τοΰ M au-
cham p, άναλαμβάνει τή ν ύ περ άσπ ισ η τών στασιαστώ ν
τώ ν E tam pes, οί Γ ιρ ο ν δΐν ο ι ένεργοΰν νά ψ η φ ισ τεί μιά
νεκ ρ ώ σ ιμη τελετή εις μνήμη τοΰ Sim oneau καί νά κρεμα­
σ τεί ή ταινία του τοΰ δημ άρχου στούς θόλους τοΰ Πάν-
θεου. Έ τ σ ι, σ υγκεκρ ιμ ενο π ο ιείται ή μορφ ή τοΰ σ χίσ μ α ­
τος πού σέ λ ίγ ο θά χω ρίσ ει Γ ιρ ο νδίνο υ ς κι ’Ο ρεινούς καί
διαφ αίνο νται ο ί βαθύτερες α ιτίες έκείνου πού ή 'Ισ το ρ ία
έχει μετριόφ ρονα ο νο μάσ ει «έθνικό κλ ονισμ ό» τώ ν Γ ι-
ρονδίνω ν: έκπρόσ ω ποι τών άστών, ένθερμοι θιασώ τες τής
ο ικ ο νο μ ικ ή ς έλευθερίας, ο ί Γ ιρ ο ν δΐν ο ι τρ όμαξαν άπ’ τό
λα ϊκ ό κΰμα πού οί ίδ ιο ι είχα ν ε ξεσηκ ώ σ ει μέ τή φ ιλ ο π ό ­
λεμ η πο λ ιτικ ή το υ ς- ή έθνική τους ευα ισθησ ία δέν υ πήρξε
ποτέ άρκετά μεγάλη γιά νά κα τα νική σ ει μέσα τους τό τα­
ξ ικ ό τους συμφέρον.
Σ τή ν ά π ο φ ασισ τικ ή σ τιγ μ ή , άπό φ όβο μή διακινδυνέψ ει,
α ν ό χι ή ίδ ιο χ τη σ ία , το υ λά χισ το ν ή υπερ ο χή τοΰ πλούτου,
ο ί Γ ιρ ο ν δΐν ο ι ένοιω σα ν θορυβημ ένοι μπρος σ τό λ α ϊκό ξε-
σ ήκω μα πού είχαν, ω σ τό σο , ευνοήσ ει σ τή ν ά ρ χ ή καί πού,
σ τίς 10 Α ύγούστου 1792, γκρέμισ ε, μαζί μ έ τ ό θρόνο καί τό
Σύνταγμα τοΰ 1791, τά στενά π λ α ίσ ια τοΰ έθνους δπ ου ή
ψ ή φ ος άπ ο χτιέτα ι μέ πληρω μ ή. Τ ά γεγο νό τα τής 10ης Αύ­
γούσ του έγιναν, αν δ χ ι παρά τή θέλη ση τών Γ ιρονδίνω ν,
το υ λ ά χισ το χ ω ρ ίς αύτούς: αύτή ή άπ ο χή τους ύ πήρ ξε κι ή
θανατικ ή τους καταδίκη.
 II Γ Λ Λ Λ ΙΚ ΙΙ ΕΙΙΛΝ Λ ΣΤΛ ΣΙΙ 71

"Οσο έθνική , μέ τή ν πα ρ ο υσ ία τών μαρσ εγιέζω ν καί

βρετόνω ν 'Ο μόσ πονδω ν, άλλο τό σ ο υ πήρξε καί κο ινω νικ ή
ή έξέγερσ η τή ς 10ης Α ύγουστου 1792.0Î φ ραγμοί πού χω ρ ί­
ζα ν ε σ έ τμήμ ατα τό έθνος γκρ εμίσ τηκα ν, ο ί χ ω ρ ίς δικαίω ­
μα ψήφ ου πο λ ίτες μπήκανε μαζικά, α π ’ τόν Ιο ύ λ ιο κιόλας,
σ τ ις τομεακές σ υνελεύσεις καί στά τάγματα τή ς Ε θ ν ο φ ρ ο υ ­
ράς. Σ τις 30 Ιο υ λ ίο υ , ή Ν ο μο θετική Συνέλευση ε ίχε ήδη
κα θιερ ώ σει μιά «έκ τών πραγμάτω ν» κα τάσταση , ψ η φ ίζον­
τας τή ν ε ισ δο χ ή τών μή δικαιούμενω ν ψήφου πο λιτώ ν σ τήν
Ε θ ν ο φ ρ ο υ ρ ά . «Τ ήν ώ ρα τοϋ κινδύνου τή ς Π ατρίδας», κατά
τή γνώ μη τοΰ τομέα τή ς B utte-des-M oulins τοΰ Π αρ ισ ιού ,«ό
κ υ ρ ία ρ χο ς (έννοεΐται ό λαός, σύμφω να μέ τήν α ντίλ η ψ η τοΰ
Ρουσσώ ) πρ έπ ει νά β ρίσκ εται σ τή θέση του: έπικ εφ αλής
τώ ν στρατευμάτω ν του, έπικ εφ αλής τών ύποθέσεώ ν του,
ο φ είλ ει νάναι παρών παντοΰ». Μ έ τή ν κα θολική ψ ηφ οφ ο­
ρ ία καί τόν έξο πλισ μό τών μή δικαιούμενω ν ώς τότε ψ ήφου
πολ ιτώ ν, αύτή ή «δεύτερη έπανάσ τασ η» ένσωμάτωσε τό
λαό μέσα σ τό Έ θ ν ο ς κι άπ ο τέλεσε τό χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ό τή ς
κ α θιέρ ω ση ς τή ς Δ ημοκρατίας. "Υ στερα από μάταιες άπό-
π ειρες, οί π α λιο ί όπα δο ί τοΰ συμβιβασμού έξαφ ανίσ τηκαν
ά π ό μόνοι τους. Ό D ietriech έ π ιχ ε ίρ η σ ε νά ξεσηκ ώ σ ει
τό Σ τρα σβοΰργο, έπειτα δραπέτευσε· ό La Fayette έγκατα-
λειμ μ ένο ς άπ’ τά σ τρατεύματά του, περνοΰσ ε, σ τις 19
Αύγούστου, σ το ύς Α ύ στριακούς. ’Α λλά πιότερο άκόμα
πρ οκ άλεσ ε τή ν έξέγερσ η ένός τμήμ ατος τή ς ά σ τικ ή ς τά­
ξη ς ή έμφ άνισ η στό πρ ο σ κ ή ν ιο τώ ν «Ξ εβράκωτων»: ή δη
ο ί άντιδ ρ ά σ εις κατά τή ς λ α ϊκ ή ς δημ οκρατίας πού προα νάγ-
γ ε λ ν ε ή «δεύτερη έπανάσ τασ η » τή ς 16ης Α ύγούστου ά ρ χι­
σ α ν νά γ ίν ο ντα ι φανερές.
 ΔΕ Υ Τ Ε Ρ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ

Ε Ν Ε Ν Η Ν Τ Α Τ Ρ ΙΑ
Α Σ Τ ΙΚ Η Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ ΙΑ Ή Λ Α ΓΚ Η ΔΗ Μ Ο Κ Ρ Α Τ ΙΑ ;
(1 7 9 2 -1 7 9 5 )

Κ ατά τή σ ύγκρουση, πού άπό τότε είναι ή σ ύγκρουση

άνάμεσα σ τή ν έπανασ τατημ ένη Γ αλλία καί τήν εύρω παϊκή
άρ ισ τοκρ ατία, ενα μέρος τή ς ά σ τικ ή ς τά ξη ς κατάλαβε
πώ ς δέ μπορούσε νά ν ική σ ει χ ω ρ ίς τό λαό: οί ’Ο ρ εινοί
σ υμμ αχήσανε μέ τούς Ξεβράκωτους. ’Α λλά αύτή ή «παρεί-
σ φ ρ ησ η» τού λαού σ τή ν π ο λ ιτικ ή σ κη νή φ άνηκε σά μιά
υπέρτατη απ ειλή γιά τά συμφ έροντα τών μεγαλοαστώ ν, πού,
μέ τό σ τόμα τοΰ B risso t, έπισ ήμαναν τήν «ΰδρα» τή ς αναρ­
χία ς. «Ο ί ίδ ιο χ τη σ ίε ς σας απειλούνται», διακήρυξε ό
Pétion, τό τέλο ς ’Α πρ ιλίο υ 1793, κά νοντας έκκλ ησ η σ τούς
κα τό χο υς της. « Ή ισ ό τητα δέν είναι παρά ενα απ α τη λ ό
φάντασμα», απ ά ντη σ ε ό «όργισμ ένος» Jacques R oux, σ τις
25 ’Ιουνίου 1793, «όταν ό πλ ο ύ σ ιο ς, μέ τό μονοπώ λιο, εχει
δικαίω μα ζω ής καί θανάτου πάνω στόν δμ ο ιό του». 'Ε τ σ ι,
τή ν άνο ιξη τοϋ 1793, α ρ χ ίζει τό δράμα πού, μπρός σ τις
αξιώ σ εις τή ς ά σ τικ ή ς έπανάσ τασ ης, θά κα ταλή ξει σ τή ν
καταβαράθρω ση τή ς λ α ϊκ ή ς δημ ο κρ ατίας, πού συγκε­
χυμένα επιθυμούσαν οί Ξ εβράκω τοι. Έ τ σ ι, διαγράφ εται
πρ οκ αταβ ο λ ικά ό α να λ λο ίω το ς άνταγω νισ μός άνάμεσα
σ τούς πόθους μια ς κ ο ινω ν ικ ή ς ομάδας κα ί τήν αντικ ειμε­
νική κα τάσταση πού επιβ άλ λ ει ή ισ το ρ ική άναγκαιότητα.

Ι . - Ό δ εσ π ο τ ισ μ ό ς τή ς έλευ θ ερία ς

1. Γ ιρο νδϊνο ι κ ι ’Ο ρεινοί ( 1792-1793 )— 'Η α ντίθεσ η

τών Γιρ ο νδίνω ν καί τών ’Ο ρεινώ ν, παρά τήν κο ινή τους
ύπαγω γή σ τή ν ά σ τική τάξη , πα ίρ νει, έξα ιτία ς τών π ο λ ιτι­
 II ΓΑ Λ ΛΙΚ ΙΙ Ell. IΛ'- ΧΣΤΛΣΙΙ

κών τάσεων τους, εναν α να ντίρ ρ η το ταξικό χαρ ακ τήρ α.

Ο ί Γ ιρ ο νδϊνο ι, εκπρόσ ω ποι τών ε πιχειρ η μ α τιώ ν ασ τώ ν,
θέλουν νά ύ περασπίσ ουν τήν ίδ ιο χ τη σ ία καί τήν ο ικ ο νο ­
μ ικ ή έλευθερία ά π ’ τούς περ ιορισ μούς πού ζη το ύ σ αν ο ί
Ξ εβράκω τοι: διακανο νισμ ό , φ ο ρ ο λο γία , έπίταξη, αναγκα­
σ τικ ή κυ κλοφ ορία του χαρτονομίσ ματος. Κ υ ριαρ χημ ένοι
άπ τήν αν τίλ η ψ η τής ιερ αρ χη μ ένης κο ινω νίας, οί Γ ιρ ο ν -
δΐνοι νοιώθανε μπρός σ τό λαό μιά ν ένστικτώ δη έπιφ ύλαξη
κι ήθελαν τό μ ονοπώ λιο τής διακυ βέρ νηση ς γιά τήν τάξη
τους. Σ τιγματίζο ντα ς τούς Ια κ ω β ίν ο υ ς καί τούς ’Ορεινούς»
σέ μιάν «"Ε κκληση πρός όλους τούς γάλλους δημοκράτες»,
ό B rissot έγραφε, τόν ’Ο κτώ βριο τοΰ 1792: «Οί ά ν α τρ οπ εΐς
είναι εκείνο ι πού θέλουν όλα νά τά ισοπεδώ σουν, τις
ίδ ιο χτη σ ίε ς, τήν άνεση, τήν τιμ ή τών τροφ ίμω ν, τις διά­
φορες κο ινω νικ ές ύπηρεσίες». Ό Ρ οβ εσπ ιέρος α π άντησ ε
έκ τών προτέρω ν, σέ μιά άπ τις «’Ε πιστο λ ές πρός τούς
έ ντολεΐς του», σ τις 30 Σεπτεμβρίου 1792, ξεσκ επάζοντας
τούς ψ ευτοπατριώ τες «πού δέ θέλουν νά έγκαθιδρύσ ουν
τή Δ ημοκ ρα τία παρά γ ιά τόν έαυτό τους, πού δέν έννοοΰ ν
νά κυβερνήσ ουν παρά γιά τά συμφ έροντα τών πλουσίω ν».
Ο ί ’Ο ρ εινο ί, προπάντω ν ο ί Ια κ ω β ίν ο ι, πρ ο σ πάθη σαν νά
δώ σουν σ τήν έθνική πρ α γμ ατικό τητα ένα περ ιεχόμ ενο
θετικό, κα τά λλ η λ ο νά φέρει κοντά τους τις λ αϊκές μάζες.
Ό Saint - Ju st, σ τήν αγόρευσ ή του γιά τά τρόφ ιμα, σ τις
29 Ν οεμβρίου 1792, ύπογράμμισε τήν ανάγκη «νά βγάλουμε
τό λαό άπό μιά κατάσταση αβεβ αιότη τας καί μιζέριας πού
τόν φθείρ ει» - «μπορείτε, μέσα σέ μιά σ τιγμ ή , νά δώ σετε
σ τό λαό τή Γ αλ λίας μιά πατρίδα». Ό Ρ οβ εσπ ιέρος μίλ ησ ε
άκόμα π ιό καθαρά, σ τις 2 Δ εκεμβρίου 1792, σ τήν αγόρευσή
του σ χε τικ ά μέ τά σ ιτη ρ ά τή ς π ερ ιο χ ή ς E u re - et - Loir:
«Τό πρώ το ά π ’ τά δικαιώ ματα είναι τό δικαίω μα τή ς ύ παρ­
ξης. Ό πρώ τος κοινω νικ ό ς νόμος είναι, έπομένως, έ κ ε ΐν ο ς
πού έγγυάται σ ’ όλα τά μέλη τή ς κοινω νία ς τά μέσα τής
ύ παρ ξής τους· ό λ ο ι οί άλλοι ύπάγονται σ ’ αύτόν». Ο ί ανάγ­
κες τού πολέμου κι ή έθνική τους αίσ θη σ η ό δή γησ αν τούς
’Ο ρ εινούς πρ ό ς τούς Ξ εβράκω τους: ή σ ω τηρ ία τή ς Δ η­
μοκ ρατίας απαιτούσε έξαιρ ετικ ά μέτρα, πού δέν νοούνταν
 Η ΓΛ Λ Λ ΙΚ ΙΙ /·.'//. Ι.ΧΛΣΤΛΣ/Ι

π α ρ ά μ έ τ ή λα ϊκή υ ποσ τήριξη - έστω κι αν έπρόκειτο ν ά έ -

■ξασφαλιστεΐ μ’ ένα καινο ύ ρ γιο κοινω νικ ό πρ οσ ανατολισμ ό.
'Η δίκη κι ό θάνατος τοϋ β ασιλιά κάνανε τόν ά νταγω νι-
σ μ ό τών Γ ιρονδίνω ν καί τών Ό ρ ε ιν ώ ν άνελέητο, διαγρά­
φ ο ν τα ς μέ ά κ ρίβεια τά π λ α ίσ ια τή ς νέας π ο λ ιτικ ή ς πραγμα­
τικ ό τη τα ς. Π ρώ τος ό Saint - J u s t είχ ε θέσει τό ζή τη μα τής
δ ίκ η ς τοϋ Λ ουδοβίκου 16ου κάτω ά π’ τό έθνικό πρ ίσμα:
«Θ έλουμε τή Δ ημοκρα τία, τήν άνεξαρ τησ ία, τήν ένότητα...
*Θ Λ ουδοβ ίκ ος 16ος πρέπ ει νά δικα σ τεί σάν ένας ξένος
ΐχ θ ρ ό ς » (13 Ν οεμβρίου 1792). 'Η έχτέλεσ η τοϋ β ασιλιά,
σ τ ις 21 Ί α ν ο υα ρίο υ 1793, δίνο ντας ένα ά π ο φ α σ ισ τικ ό χτύ ­
πημα στά φ ιλ ο μ ο να ρ χικά α ίσ θήματα, συντέλεσε σ τήν άπαλ-
λ α γ ή τή ς ιδέας τοϋ έθνους ά π ’ τή βασιλική τη ς μορφ ή.
Έ κ α ν ε αδύνατο κάθε σ υμβιβασ μό άνάμεσα σ τούς βασιλο-
χ τό ν ο υ ς καί τούς διαμαρτυρόμενους γιά τή θανατικ ή κατα­
δ ίκ η , πού ήταν ο πα δοί, έλπ ίζο ντας έτσ ι νά σώσουν τό
Λ ου δοβ ίκ ο 16ο, τή ς πρ ο σ φ υγής σ τό λαό, καθώς ε ίχε πρ ο­
τε ίν ε ι ό V ergniaud. Σ τή ν έπίμ ο νη προσ πάθεια τους νά
σ ώ σ ου ν τό βασιλιά, ο ί Γ ιρ ο ν δϊν ο ι θέλαν νά περ ιορ ίσ ου ν
τή σ ύγκρουση μέ τή ν Εύρώ πη. "Ε κλιναν, έτσι, συνειδητά
η ό χι, πρ ό ς τό συμβιβασ μό μέ τή ν ά ρ ισ το κρ α τία : σ τάση
-χωρίς σ υνέπεια άπό μέρους άνθρώπων πού, τό Ν οέμβ ριο
το ϋ 1792, εϊχ α ν υ π ο σ τη ρ ίξει τόν πόλεμο προπαγάνδας.
Γιά τό έθνος, πού τα υ τίσ τη κε μέ τή Δ ημο κ ρα τία καί θεμε­
λ ιώ θ η κ ε πάνω σ τήν ένισχυ μένη άπ’ τήν ά σ τικ ή μερίδα
τώ ν ’Ο ρεινώ ν καί τό λαό τών Ξεβράκωτω ν ά λ λη λ έγγύ η ,
ή έχτέλεσ η τοϋ β α σ ιλιδ δέν άφ ησ ε ά λ λη διέξοδο ά π ’ τή
ν ίκ η .
Ο ί ήττες τοϋ Μ αρτίου 1793, ή έξέγερσ η τή ς V endée κι ό
κ ίνδ υ ν ο ς πού προέκυψε απ’ αύτήν έβαλαν γ ιά πά ντα τή
σ φ ρ α γίδα τους σ τό πεπρωμένο τών Γ ιρ ο ν δίν ω ν .’Α ρ νήθηκαν
ώ ς τό τέλος κάθε πα ρ α χώ ρ η σ η . Ό V ergniaud διακήρ ρ υ ττε
•ακόμα, σ τις 13 Μ αρ τίο υ 1793: « Ή Ισότητα, γ ιά τόν κοινω ­
ν ικ ό άνθρωπο, δέν είναι παρά ή Ισότητα τών δικαιω μά­
τω ν», πού σ ήμαινε τή δια τή ρ η σ η τών πρω τείων τή ς Ιδιο­
κ τ η σ ία ς καί τοϋ πλούτου. Τ ά γεγο νό τα τών ήμερών άπό
31 Μ αΐου ώς τίς 2 ’Ιουνίου 1793, πού μ’ αύτά οΐ π α ρ ισ ιν ο ί
 I l ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ 1·:ΠΛ.\ΛΣΤΛΣ/Ι 75

τομ είς κατάφεραν νά πετάξουν τούς Γ ιρ ο νδίνο υ ς ά π ’ τή ν

’Εθνοσυνέλευσ η, παρουσ ιάζουν μιά διπλή δψ η : έθνική
κα ί κοινω νικ ή. Ό Ja u rè s άρ νή θη κε τόν ταξικό τους χ α ­
ρ ακτήρ α: οί Γ ιρ ο νδΐνο ι θά χ ά νο νταν οπω σδήποτε, «άπλού-
σ τα τα έξαιτίας τοΰ κομματισμού τους καί τοΰ σ τενού φα­
τ ρ ια σ τικ ο ύ πνεύματός τους». Σ ίγουρα, αν δέ θέλουμε
νά δοΰμε παρά τήν κο ινο β ο υ λευ τική δψ η αυτών τών γ εγο ­
ν ό τω ν άλ λά ό ρόλος τών Ξ εβράκωτω ν τοΰ Π αρ ισ ιοΰ κι ή
δ ιαγρα φ ή τών μεγαλοαστώ ν άπ’ τήν ’Ε θνοσυνέλευση υπο­
γραμμίζουν τό κοινω νικ ό τους περιεχόμενο. 'Α π όρ ροια
έ πανασ τατικ ής έξαρση ς, οί μέρες αύτές αποτελούν, ταυ­
τόχρ ονα, καί μιαν έθνική α ντίδρ αση, μιαν αμυντική αντί­
σ τα σ η κατά μιας νέας αρ ισ το κ ρ α τικ ή ς σκευω ρίας. 'Η
α νάπτυξη τή ς « κ ίνη σ η ς κατά τομείς» στά διαμερίσμ ατα
ε ίχ ε κάνει ά π’ τά πριν φ ανερή τή νέα τη ς τούτη δψ η : κάτω
ά π ’τό προ σ ω π είο τή ς α ντίθεσ ης τών Γ ιρ ο νδίνω ν,στό Μ πορ-
ντώ, σ τή Μ ασ σαλία, κι άκόμα πιότερο στή Λυών, ή άντε-
πα νάσ τασ η τή ς ά ρ ισ το κρ ατίας ξανάπ αιρνε θέση επίθεσ ης.
Τ ό «ομοσ πονδιακό σύστημα», έπέκταση τοΰ έμφύλιου πο­
λέμου, πού τή ν πρω τοβουλία του ε ίχ ε πάρει ή κ ίνη σ η τών
τομέων άπ’ τό Μ άιο κιό λας τοΰ 1793, πα ρουσ ιάζει τήν ίδ ια
δ ιπ λ ή δψ η. Τ ό κοινω νικ ό του περ ιεχό μ ενο είναι άκόμα πιό
χα ρ α κ τη ρ ισ τ ικ ό κι άπ’ τήν π ο λ ιτικ ή του τάση. Τ ό έξηγεΐ,
έν μέρει, ή δια τή ρ η σ η τών περιφ ερειακώ ν ιδιορρυθμιώ ν,
ά λ λ ά πιό τερ ο άκόμα ή άλ ληλ εγγύ η όσ ο ν άφ ο ρ δ τά ταξικά
συμφ έροντα: ή ό μοσ πονδιακή έξέγερσ η σ υνένω σε τούς
οπα δού ς τοΰ Π αλιοΰ Κ αθεστώ τος, τούς F euillants, θια­
σ ώ τες πά ντα τή ς μέ πληρω μ ή ά π ό χ τη σ η ς δικαιώ ματος
ψ ήφ ου, καί τούς άστούς, πού άνησυ χο ΰσ αν γ ιά τή ν ίδιο­
χ τ η σ ία καί τήν έλευθερία τοΰ κέρδους. ’Α πό πρ ο σ ή λ ω σ η
σ τ ίς ά ρ χές τοΰ όγδονταεννέα κ ι άπό φ ροντίδα γιά τήν έθνι­
κ ή άνεξαρ τησ ία, οί Γ ιρ ο ν δΐν ο ι άρ νήθηκα ν τή σ υμμ αχία
τ ή ς V endée καί τήν έκκλ η σ η σ τό εξω τερικό: άλλά , μέ τή
δυ σ π ισ τία τους γ ιά τις λαϊκές μδζες καί τήν άπ έχθειά τους
σ τό νά τις δοΰν ένσωματωμένες σ ’ ενα μέ διευρυμένα
π λ α ίσ ια έθνος, δέν πα ίξανε λ ιγώ τερ ο τό π α ιχ νίδι τή ς άρ ι­
σ το κ ρ α τία ς καί τοΰ συνασπισμοΰ.
76 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ ΙΊΙΛ Χ Λ Σ Τ Λ Σ ΙΙ

2. ’Ο ρ εινο ί,’Ια κ ω β ίν ο ι κ α ί Ξ εβ ρ ά κ ω το ι(1 7 9 3 -1 7 9 4 ).—

Μ ό λ ις διαγρά φ ηκαν ο ί Γ ιρ ο ν δΐν ο ι, ή Ε θ ν ο σ υ ν έλ ε υ σ η ,
πού τήν κα θογηγοϋσαν τώρα οί ’Ο ρ εινο ί, βρέθηκε άνάμεσα
σέ δυό πυρά. Έ ν ώ ή άντεπανάσ τασ η έπαιρ νε νέα ώ θησ η
μέ τήν ομο σ πο νδιακή έξέγερ σ η, τό λ α ϊκό κίνημ α, άναζω-
πυρημένο ά π’ τήν άκ ρίβεια καί τή σ ιτο δεία, αϋξαινε τή ν
π ίεσ ή του. Ή κυβ ερ νητική ο ργάνω ση φ αίνονταν, ώ σ τόσο,
άνίκα νη νά έ π ιβ λ η θεί σ τήν κα τάσταση: ό Δαντών, σ τή ν
’Ε πιτρ οπή Κ ο ιν ή ς Σω τη ρίας, έκανε διαπραγματεύσεις,
ά ντΐ νά δίνει μάχες. Έ ν ώ οί ’Ο ρ εινο ί διστάζανε, δέσ μιοι
κ ιόλας τών άντιφ άσεώ ν τους, οί λαϊκές μάζες, σ πρω γμένες
άπ’ τίς άνάγκες καί τά μίση τους, έπιβ άλλανε τά μεγάλα
μέτρα τή ς κ ο ινή ς σ ω τηρίας, πού τό πρώ το τους ήταν, σ τις
23 Α ύγούστου 1793, ή γενικ ή σ τρ α το λ ο γία .Μ ιά έπανασ τατι­
κή κυβέρνησ η φ αίνονταν τώρα πιότερο άπό άπ α ρ α ίτη τη ,
γ ιά νά π ειθ α ρ χή σ ει τή λ αϊκή έξέγερσ η καί νά δια τη ρ ή σ ει
τή σ υμμ αχία μέ τούς άστούς, πού μονάχα αύτοί μποροϋσ αν
ν ά δώ σουν τάναγκαΐα ήγετικά σ τελ έχη . Π άνω σ ’ αύτή τή
δ ιπλ ή κο ινω νικ ή βάση, Ξεβράκωτω ν κι άστών, ’Ο ρεινώ ν
κι ’Ιακω βίνω ν, οργανώ θηκε, λ ίγο -λίγο , ή ’Ε πα νασ τατική
Κ υ βέρ νησ η, ά π ’ τ ό ν ’Ιού λιο ώς τό Δ εκέμβριο τοϋ 1793: ο ί
π ιό διο ρ α τικ ο ί τη ς έκπρόσ ω ποι έννοοϋσαν νά διαφυλά­
ξουν, μέ κάθε θυσία, τή ν έπανασ τατικ ή ένό τητα τής πα λιά ς
Τ ρ ίτη ς Τ άξη ς, δηλαδή τήν έθνική ένότητα.
Δυό σ ειρές προβλημάτω ν γεννήθηκ αν τότε, κατά τή
διάρ κεια τοϋ έτους II. Π ο λ ιτικ ό πρ ό β λ ημα: πώς νά συμβι­
βαστεί τό ιδιαίτερ ο φ έρσιμο τών Ξ εβράκωτω ν μέ τίς άξιώ -
σ εις τή ς έπανασ τατικ ής δικτατο ρ ίας καί τίς άνάγκες τής
έθνικής άμυνας; Μ ’ άλλα λό για, πώς νά λ υθεί τό πρ ό­
βλημα τών σχέσ εω ν τή ς λ α ϊκ ή ς δημ ο κρ ατίας καί τής έπα­
να σ τα τική ς κυβέρνησ ης; "Ενα πρ ό β λ η μα κο ινω νικ ής φύ-
σ εω ς: πώ ς νά σ υμβιβασ τοϋν οί πόθοι κι οί οικ ο νομ ικές
δ ιεκ δικ ή σ εις τών Ξεβράκωτω ν μέ τίς ά π αιτήσ εις τών άστών,
πού παραμένουν τά ήγετικά σ τελ έχη τή ς ’Ε πα νάσ τασ ης;
Μ ’ άλ λα λ ό για , πώ ς νά λυθεί τό πρ ό β λ η μα τών σχέσ εω ν
τών λαϊκώ ν μαζών καί τών άρχουσώ ν τάξεων; 'Υ π ή ρ χ α ν ε
σ τή ν Κ υβέρνηση άνθρω ποι πού νά μπορέσ ουν νά ξεπε-
 Π ΓΑΛΛΙΚΗ Ε ΙΙΛ Λ Λ Σ Τ Λ λΊΙ 77

ρ άσ ουν τις εύλο γες σ ’ ενα τέτο ιο σ υνασπ ισ μό δυνάμεων

α ν τιν ο μ ίες: Ό εθνικό ς κίνδυνο ς τις εκανε γιά λ ίγ ο νά
κοπάσουν. Μ ά επρεπε νά τό πρ οβ λέψ ει κα νείς πώς, μόλις
ε ξασ φ αλίζο νταν ή νίκη, θά πα ρουσ ιάζονταν ξανά.
Ή λα ϊκή πίεσ η εξακολούθησε μέ τήν Ιδια ένταση ώς
τό φθινόπω ρο τού 1793. Κ ατάφερε νάποσ πάσ ει ά π’ τήν
Ε θ ν ο σ υ ν έλ ε υ σ η , πού ώ σ τό σο τάπ εχθάνονταν, κι α π ’ τις
έ πιφ υ λ α χτικές Ε π ιτ ρ ο π έ ς της, τή λήψ η τών μεγάλων
επανασ τατικ ώ ν μέτρων: σ τις 5 Σεπτεμβρίου, μπ ήκε σ ’
εφ αρμογή ή Τ ρομοκρα τία· σ τις 11, γίνη κε δεχτή ή κρατι­
κ οπ οίησ η τού μεγαλύτερου μέρους τών σ ιτ η ρ ώ ν σ τ ίς 17,
ψ η φ ίσ τη κ ε ό νόμος γιά τούς ϋποπτους· σ τις 29, τέλος,
Σεπτεμβρίου, κα θιερώ θηκε ή διευθυνόμενη οικ ονομ ία,
(τό γ ενικ ό μάξιμουμ). Λ αίκή νίκη , άλλά καί κυβερνητική
ε π ιτυχ ία : ή νομιμότητα διαφ υλάχτηκ ε, ή νόμιμη τρ ομο­
κρατία έπιβ άλλεται σ τή ν άμεση δράση. Ή Ε π ιτ ρ ο π ή
Κ ο ιν ή ς Σ ω τη ρ ία ς ά ντισ τάθηκ ε καί κατάφερε νά υποχω ­
ρ ήσει έγκαιρ α καί σ ’ έδαφ ος πού διάλεξε αυτή: τό κύρος
τη ς, ετσι, μεγαλώνει. 'Η λ α ίκή άντίθεση τών άκρω ν εξου­
δετερώ νεται σ τό πρόσ ω πο τών «’Ο ργισμένων», ή σιω πή
επιβ ά λ λ ετα ι σ τήν άντιπ ο λίτευ σ η μέσα σ τήν ’Ε θνοσυνέ­
λ ευσ η, κατά τη μεγάλη διαμάχη τή 25ης Σεπτεμβρίου, καί
σταματά ει ή ά π ο χ ρισ τια νο π ο ίη σ η σ τις 6 Δ εκεμβρίου, μέ
τή ν επίσ ημη άνάκλησ η σέ ίσ χϋ τής έλευθερίας τών θρη­
σ κευτικώ ν δογμάτων, ένώ εξασ φ αλίζονταν ή δη μ οκρα­
τικ ή νίκη σ τό W attignies κατά τών Α υστριακώ ν (1 6 ’Οκτω­
βρίου) καί σ τό M a rs κατά τών Συμμάχων τή ς Vendée
(13-14 Δεκεμβρίου). Σ τις 10 ’Ο κτω βρίου 1793, μέ ε ίσ ή -
γ η σ η τού S a in t- J u s t, ή ’Εθνοσυνέλευση άνακηρ ύ σσ ει
τή ν Κ υβέρνηση τή Γ α λ λία ς «’Ε πα νασ τατική ώς τή ν Ε ι­
ρ ή ν η » - σ τις 14 τού F rim aire τού έτους II (4 Δ εκεμβρίου
1793), έγκρ ίνει τό συνταγματικό ψήφ ισμα τή ς ’Επανα­
σ τα τικ ή ς Κ υβέρνησης. 'Η λ ο γικ ή τών γεγονότω ν κα τέληγε
σ τή ν επαναφ ορά τού συγκεντρω τισμού, τή ν άποκατά-
σ τα σ η τή ς διο ικ η τικ ή ς σταθερότη τας καί τήν ένίσ χυ σ η
τή ς κ υ β ερ ν η τική ς εξουσίας, άναγκαϊες προ ϋ πο θέσ εις γ ι’
αύτή τή νίκη πού τόσ ο πεισ ματικά έπιδ ιώ χτη κ ε ά π’ τήν
78 11 ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ Ε11ΛΝΛΣΤΛΣΙ1

Ε π ιτ ρ ο π ή Κ ο ιν ή ς Σ ω τηρίας. Ά λ λ ά , ετσ ι, τέλειω νε κι ή

έλευθερία δρ άσ ης τοϋ λ αϊκο ΰ κινήματος.
'Υ π οτά σ σ ο ντα ς τά πάντα σ τίς α π α ιτή σ εις τή ς ε θν ικ ή ς
άμυνας, ή ’Ε πιτρ ο πή Κ ο ιν ή ς Σ ω τη ρ ίας δέν έννοοΰσε νά
υ ποχω ρ ή σ ει μήτε σ τίς δ ιεκ δικ ή σ εις τώ ν μαζών σέ βάρος
τή ς έπα να σ τα τικ ή ς ενότητας μήτε σ τίς αξιώ σ εις τώ ν με­
τριοπαθώ ν αστώ ν σέ βάρος τή ς διευθυνόμενης ο ικ ο νομ ίας,
αναγκαία ς γ ιά νά σ τη ρ ιχ τε ί ό πόλεμος, ή σέ βάρος τή ς
Τρομοκρ α τίας, πού τή ς εξασ φ άλιζε τή ν ύπακοή όλων.
Ά λ λ ά , μέσα σ ’ όλες τοΰτες τις αντιφ ατικές α π α ιτή σ εις,
ποϋ νά βρεθεί άκριβώ ς σ ημείο ισο ρ ρ ο πίας;
Ή έκκα θάρισ η τώ ν ’Ο ργισμένω ν, τό σταμάτημα τή ς
ά π ο χρ ισ τια νο π ο ίη σ η ς, οί ϋπουλες επιθέσ εις κατά τών
λαϊκώ ν οργανώ σεω ν, ιδιαίτερα κατά τών ομίλω ν τών το­
μέων, έκαναν φ ανερή, τό φ θινόπω ρο τοΰ 1793, τή ν πρόθεσ η
τή ς ’Ε πιτρ ο πή ς Κ ο ιν ή ς Σ ω τη ρ ία ς νά «ξεκόψ ει» ά π’ τό
λα ϊκ ό κίνημ α, πού, ως τότε, ε ίχ ε ά κ ολουθήσει μάλλον
παρά κα τευ θύ νει.Ά λ λά , ετσι, γίνο νταν έρμαιο τή ς ’Ε θνοσυ­
νέλ ευσ ης κι εδινε όπλα σ τή ν επίθεσ η τών αντιπάλω ν της
στή Σ υνέλευση κι άνάμεσα σ τή ν κοινή γνώ μη. Ό Δ αντών
ύ πο σ τή ρ ιξε τό Ρ οβ εσπ ιέρο ένάντια σ το ύς ό παδούς τή ς
άπ ο χρ ισ τια νο π ο ίη σ η ς, ό χ ι χ ω ρ ίς υ στεροβ ουλία: επρεπε
νά χαλαρω θεί ή ένταση τώ ν ενεργειώ ν τή ς ’Ε πα νασ τατι­
κ ή ς Κ υβέρνηση ς. 'Η « σ υγκαταβα τική» π ο λ ιτικ ή τοΰ Δ αν­
τών ή τα ν α ντίθετη, σ ’ όλα τά σ ημεία, π ρ ό ς τό λ α ϊκό π ρ ό­
γραμμα πού υ πο σ τή ρ ιζα ν ό H éb ert κι ο ι φ ίλ ο ι του Φ ρ αγκι­
σ κανοί (*): Τ ρ ομοκρα τία σ τό έ πακρο, ένισχυ μένο μάξιμουμ,
πόλ εμ ος ως τά έσχατα. 'Η κυβ ερνητική επίθεσ η κατά τή ς
ά π ο χρ ισ τια νο π ο ίη σ η ς, ή χ αλάρ ω σ η τή ς Τ ρο μο κρ α τίας
σ τά διαμερίσμ ατα ά π ’ τόν ’Ιανουάριο κιό λα ς τοΰ 1794:
πόσ ες ενδείξεις πώ ς ή ’Ε πιτρ ο πή Κ ο ιν ή ς Σ ω τηρίας, χ ω ρ ίς

I. Ή Λέσχη τών Cordeliers, πού Ιδρύθηκε τό 1790 απ’ τό Δαντών»

τό Μαρά καί τόν Camille Desmoulins, ονομάστηκε έτσι έπειδη στε­
γάζονταν στό παλιό μοναστήρι τών Φραγκισκανών (τής όδοΟ École -
de - Médecine τοΟ σημερινού Παρισιού). Οί γνώμες τους ήταν πιό
προοδευτικές άπ’ τών Ιακωβίνων (Σ.τ.μ.).
 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ Ι-.ΙΙΛΝΛΣΤΛΣΙΙ 7»

νά πρ ογρ άψ ει τούς εξτρ εμισ τές, όπω ς τό ζητούσ αν ο ί

«σ υγκαταβατικοί», έννοοϋσε, ώ σ τόσο, νά π ε ρ ιο ρ ίσ ει τ ή
δρ άσ η τους ο λ ο ένα καί περ ισ σό τερ ο ! 'Η υπονόμευσή τη ς
τή ς δημ ο κρ ατίας τών τομέω ν έντάσσ εται μέσα σέ τούτη
τή ν τα χ τ ικ ή - έτσ ι, θά μπορούσε νά μετρ ιάσ ει τήν Τρ ομο­
κρατία, διατηρ ώ ντας την, όμως, σάν κυβ ερ νητικό μέσο.
*Η κ υ β ερ νητική σ τάση διευκόλυνε τήν έπίθεσ η τοΰ Δ αν-

'Η έπίθ εσ η τών σ τασιαστικώ ν φ ατριώ ν έξαπ ο λύ θηκε

τή σ τιγμ ή άκριβώ ς πού ή κ ρ ίσ η τών τροφ ίμω ν, τό τέλ ος
τοΰ χειμώ να 1793-1794, ά ρ χ ισ ε ξαφ νικά νά έπιδεινώ -
ν ετα ι- ή κα τάσταση σ τό Π αρ ίσ ι χ ειρ ο τέρ εψ ε1δέ φ α ίνοντα ν
άπίθανο ένα λ α ϊκό ξέσπασμα. Ή π ο λ ιτική κρ ίσ η , μαζί μέ
τή ν κοινω νικ ή άνωμαλία, έκανε νά έκδηλω θοΰν οί άντιθέ-
σ εις τοΰ συσ τήματος: οί σ υνέπειες, γ ιά τό λ α ϊκό κίνημ α,
τή ν Έ π α ν α σ τα τικ ή Κ υβέρνηση καί, τέλος, γιά τήν ίδ ια
τήν Έ π α ν ά σ τ α σ η , θά ήταν άνυπ ολόγισ τες.

I I .-Μ ε γ α λ ε ίο κ ι ά ν τ κ ράσεις
τη ς Δ η μ ο κ ρ α τία ς το ϋ £το υ ς I I

1. Κ ο ινω νικ ές τά σ εις κ αί π ρα κ τικ ή π ο λ ιτ ικ ή τοϋ λ α ϊ -

κ οΰ κ ινή μ α τ ο ς (*).-- Ά π ’ τόν Ι ο ύ ν ιο τοΰ 1793 ώς τό χ ε ι­
μώνα, τό κίνη μ α τών Ξ εβράκωτω ν τοΰ Π αρ ισ ιο ΰ ε ίχ ε έπι-
τρέψ ει τή σ τα θερ ο πο ίη σ η τή ς Ε π α ν α σ τα τικ ή ς Κ υ βέρ νη­
σ η ς καί τή ν έγκαθίδρυσ η τή ς ία κ ω β ίνικη ς δικτα τορ ία ς
κ οινή ς σ ω τηρίας, ένώ, συνάμα, έπέβαλλε, σέ μιά δύστροπη
’Ε θνοσυνέλευσ η, μέτρα κ α τάλλ η λ α νά καλυτερέψ ουνε τή ν
τύ χη τών μαζών.
Ά ν άνατρέξουμε στή σύνθεση τοΰ π ο λ ιτικο ΰ πρ οσ ω π ι-
κοΰ τών πα ρ ισινώ ν τομέων τοΰ έτους II, όπω ς καί σ τό
ρ όλο τοΰ F a u b o u rg Saint-A ntoine (2) σ τό έπα να σ τα τικ ό

1. Βλέπε Albert Soboul, «Οί παριζιάνοι Ξεβράκωτοι τό ετος II.

Λαϊκό κίνημα κι Έπαναστατική Κυβέρνηση, 2 ’Ιουνίου 1793 - 9
Thermidor τοΟ έτους II» (Παρίσι, 1958).
2. Λαϊκή συνοικία τοΟ Παρισιού (Σ.τ.μ.).
 I! Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ EH Λ AVI ΣΤ. 1Σ Ι I

κίνημ α, διαπισ τώ νουμε ό τι ή επανασ τατική εμπροσθο­

φ υ λα κ ή δέν άποτελοΰνταν άπό ενα πρ ο λ εταρ ιάτο τών
Εργοστασίω ν, άλλα από ενα σ υνασπ ισ μό μικρώ ν επ ιχε ι­
ρηματιώ ν καί τών σ υντεχνιτώ ν πού δουλεύανε καί ζούσανε
μ αζί τους. Σ ’ αύτό όφ είλ ο ντα ι δρ ισ μ ένα χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά
τοΰ λ αϊκοΰ κινήμ ατος, μια δρ ισμένη σ τάσ η , καθώς κι ο ρ ι­
σ μ έ νε ς αντιφ άσ εις πού ε ίχ ε σάν επακόλουθο ή διφορού­
μενη αύτή κα τάσταση. Ό κό σ μο ς τή ς δουλειάς διέπεται,
σ τ ό σ ύνολό του, άπ’ τή νο ο τρ ο πία τών μικροαστώ ν χειρ ο ­
τεχνώ ν καί, όπω ς εκείνοι, σ υμμερίζεται τή ν ά σ τική νοο­
τρ οπ ία. Ο ΰτε στή σκέψη οΰτε σ τή ν πράξη οί εργαζόμενοι
α π οτελο ύ σ α ν ανεξάρτη το σ το ιχ είο . Δέ σ υνιστοΰσ αν μιαν
άμ εσ η σ χέσ η άνάμεσα σ τήν αξία τή ς δουλειάς καί τό
ύ ψ ο ς τοΰ μεροκάματου- τό μεροκάματο κα νονίζονταν
α ν ά λ ο γα μέ τις τιμ ές τών τροφ ίμω ν: ή κοινω νικ ή λ ειτουρ­
γ ία τή ς εργα σ ία ς δέ γίνο ντα ν καθαρά αν τιλ η πτή . Ο ί Ξε­
βράκω τοι τοΰ έτους II δέ βάλανε στό κέντρο τών κοινω νι­
κών ενδιαφ ερόντω ν τους τά π ρ ο β λ ήμ ατα π α ρ αγω γή ς κι
έρ γ α σ ία ς - πιό πολύ νοιάζονταν γιά τά σ υμφ έροντά τους σάν
καταναλω τών. "Αν αξίω ναν τή δια τίμ η σ η τών τροφ ίμω ν,
ή διεκ δίκ η σ η τοΰ τιμάριθμου παρέμενε, ώ σ τόσο, κάτι τό
έκτακτο. 'Η διατίμησ η μπήκε σάν απ αίτησ η άπ’ τούς άγω-
νιζόμ ενο υς πα ρ ιζιάνο υ ς τόσ ο πιό έντονα όσο μεγαλύτερη
ή τα ν ή πίεσ η πού α σκούνταν, στούς τομείς τους, δ χ ι μονάχα
ά π ’ τούς εργάτες, αλλά κι άπό μιά σ ημαντική μάζα άπορους
πο ύ τούς εδερνε ή πείνα: σ τίς α ρ χές τή ς ά ν ο ιξη ς τοΰ 1794,
ή αναλ ο γία τών άπορω ν κα τοίκω ν τοΰ Π αρ ισ ιο ύ πού βοη-
Οοΰνταν ήταν ένας σ τούς εννέα, ένώ σ τό π ρ ο ά σ τιο Saint -
A ntoine ενας σ το ύς τρεις. Κ αί πό σ ο ι ήταν οί φ τω χοί πού
ντρέπονταν καί δέν ο μ ολογούσ αν τή φ τώ χεια τους! Ή
πείνα απ οτελούσε τό σ υνδετικ ό κρίκο άνάμεσα σέ τόσ ο
δια φ ο ρ ετικ ές κα τηγο ρίες όπω ς δ χ ε ιρ ο τέ χ νη ς, δ μαγαζά­
τορας, ό σ υντεχνίτη ς, δ μ ερ οκαμ ατιάρης, πού τό κοινό
σ υμφ έρο τούς σ υνένωνε σέ σ υνασπ ισ μό κατά τοΰ χο ν δρ έ­
μπορου, τοΰ εργολάβου, τοΰ εύγενή ή άστοΰ πρ ο α γο ρ ασ τή.
Ό όρ ος «Ξ εβράκω τοι» μπ ο ρ εί νά φαίνεται α ό ρ ισ το ς σέ
σ χέ σ η μέ τό σ η μ ερ ινό κ ο ινω νιο λ ο γικό λ εξ ιλ ό γ ιο : ανάλογα,
 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ /.7ΛΙΛ'. ΙΣΤΛΣΙΙ 81

όμω ς, μέ τις κοινω νικ ές συνθήκες τοΟ καιροΟ εκείνου,

ά ντα π οκρ ίνετα ι σέ μιά σ υγκεκριμ ένη πρα γμ ατικότητα.
Α ν α μ φ ίβ ο λ α , δέν πρέπει νάποκλειστοΟ ν κι άλλα κίνητρ α
πού νά δικαιο λ ο γο ύν τό λαϊκό φ έρσιμ ο: τό μίσος κατά
τών εύγενών, ή πεπ οίθη σ η γ ι’ α ρ ισ το κρ α τική σκευωρία,
ή επιθυμία κα τάρ γησης τών προνομίω ν κι επικ ρ ά τη σ η ς
μ ια ς πρ α γμ ατικής ισ ό τητας δικαιω μάτων, πού, τελ ικά,
περ ιορ ίζο υνται στή διεκ δίκ η σ η τοΟ επιούσ ιου, σ τήν
όποία συνάφ τηκε, συγκεχυμ ένα γιά πολλούς, ή π ο λ ιτικ ή
δ ιεκ δίκ η σ η . «Τ όν κα ιρό τοΟ Ρ οβεσπιέρου», κατά τό μα­
ραγκό τοΰ Π αρ ισ ιο ΰ R ichter, « τήν πρώ τη Prairial τοΰ
έτους III (20 Μ αΐου 1795), τό αίμα ετρεχε, μά δέ μάς
ελειπ ε τό ψωμί». Ή τρομοκ ρατική δράση είναι αρ ρ η χτα
σ υνδεμένη μέ τις κοινω νικές διεκ δικ ήσεις.
Οί κοινω νικ οί πόθοι τοΰ λαοΰ σ υγκεκρ ιμ ενο π ο ιήθηκα ν
σ τούς αγώνες του γιά διάφ ορες διεκ δικ ήσ εις. Τό 1793,
α π α ίτη σ ε τό μέγισ το δρ ιο (μάξιμουμ) τών σ ιτη ρ ώ ν, ετσι
πού ή τιμ ή τοΰ ψωμιοΰ νά ο ρ ισ τε ί άνάλογα μέ τά μεροκά­
ματα, πράμα πού θά έπέτρεπε στούς Ξ εβράκωτους νά ζή-
σ ουν: τό δικαίω μα ζω ής π ρ ο β λ ή θη κε σάν έπ ιχ είρ η μ α γιά
τή ν υ πο σ τή ρ ιξη αύτοΰ τοΰ μέτρου. Ή κοινω νικ ή δ ιεκ δί­
κησ η πρ ο η γή θη κ ε καί πρ ο κ άλεσ ε τή θεω ρ ητική δι­
καίω ση, πού, μέ τή σ ειρά της, έ νίσ χυ σ ε τό ν άγώνα. Δέ θά
μπορούσαμε νάναζητήσ ουμ ε, έδώ, ένα σ ύσ τημα μέ συνέ­
πεια. Ο ύ σ ιασ τικ ό του γνώ ρισμ α είναι ή ισ ότητα: πρέπει
ο ί συνθήκες ζω ής νάναι ίδιεο γιά όλους. Στό ά π ερ ιόρισ το
δικαίω μα ίδ ιο χ τη σ ία ς, πού γεννάει τήν ανισ ό τητα, οί
Ξ εβρά κω τοι άντέταξαν τή ν ά ρ χ ή τής « ισ ό τη τας άπολαυών».
Ξ εκινώ ντας άπ αύτό, φ τάνουν, ό λό τελα φυσικά, σ τήν
κρ ιτικ ή τής έλεύθερης άσ κ η σ η ς τοΰ δικαιώ ματος τής
ίδ ιο χ τη σ ία ς. Αύτό καθαυτό τό δικαίω μα δέν άμφ ισβ ητιέ-
ται ποτέ: άλλά, μ ικροί ά νεξά ρ τη το ι πα ραγω γοί, οί Ξε­
βράκω τοι τό σ τηρ ίζο υ νε σ τή ν πρ ο σ ω π ική εργα σία . Γ ι’
αύτό, τά βάζουνε μέ τούς πλο ύ σιο υ ς καί τούς χο νδρ έμ πο­
ρους. Σ τις 2 Σεπτεμβρίου 1793, πού ή λαϊκή πίεσ η εφτασε
σ τό κατακόρυφο, ό τομέας τών Ξεβράκωτω ν, πρ ώ ην τοΰ
«Β οτανικοΰ Κ ήπου», ζητά ει απ' τή ν ’Ε θνοσυνέλευση δ χ ι

109-6
 82 II Γ Λ Λ Λ ΙΚ ΙΙ ΕΠΛ.ΧΛΣΤ.\ΣΙΙ

μ ονάχα νά π ερ ιο ρ ίσ ει «τά κέρδη τή ς β ιο μ η χ α ν ία ς καί τοΰ

εμπορίου» μέ μιά γενικ ή δια τίμ η σ η , άλ λά καί νά ε π ιβ ά λ ει
ένα «μάξιμουμ» σ τίς π ερ ιο υ σ ίες καί «τό Ιδιο άτομο νά
μή μ π ο ρ εί νά εχει πα ρ ά ενα μονάχα μάξιμουμ». Π ο ιο
θάταν αύτό τό μάξιμουμ; Σ ά β άση γ ιά τόν κα θορισμ ό του
θά χρ η σ ίμ ευε ή μικ ρή ίδ ιο χ τη σ ία τών χ ε ιρ ο τεχνώ ν καί
τών καταστη ματαρχώ ν: « Ώ σ τ ε κανένας νά μή μ π ο ρ εί
ναχει παρά ενα μο νάχα έ ρ γα σ τή ρ ι, ενα μαγαζί». Τ ά ρ ιζικ ά
αυτά μέτρα «θά κάναν νά έξαφ ανισ τεϊ, λ ίγ ο -λίγ ο , ή πάρα
πολύ μεγάλη άν ισ ό τη τα τών περ ιο υ σιώ ν καί ναύξηθεΐ ό
αρ ιθμ ός τών ίδιοχτητώ ν». Κ αμμιάν άλ λη σ τιγμ ή τή ς
Ε π α ν ά σ τα σ η ς δέ βρίσκουμ ε μιά τόσ ο ξεκάθαρη διατύπω ση
τοΰ λ αϊκο ύ κοινω νικ ού ιδανικού: ιδανικού στά μέτρα
τών χ ειρ ο τεχ νώ ν καί τών καταστηματαρχώ ν, πού άποτε-
λούσ αν τά ή γετικά σ τελ έχ η τών Ξεβράκωτω ν. ’Ιδα νικού,
έπίσ η ς, στά μέτρα τή ς μάζας τών καταναλω τώ ν καί τώ ν
μικροπαραγω γώ ν τών πόλεω ν, εχθρώ ν, συνάμα, όλω ν τώ ν
πω λητώ ν τροφ ίμω ν, άμεσων κι εμμεσων, κι όλω ν τώ ν
επ ιχ ειρ η μ α τιώ ν πού οί κ εφ αλ αιο κ ρ ατικές τους πρω τοβου­
λ ίε ς ύ π ή ρ χ ε κίνδυνος νά τούς ύ ποβ ιβ άσουν σ τή ν τάξη
τώ ν έξαρτημένω ν μεροκαματιάρηδω ν. ’Ιδανικού, τέλ ος,
πού, σ τή ν έπιθυμία του νά π ε ρ ιο ρ ίσ ει τις σ υνέπειες τής
ατο μ ικ ή ς ίδ ιο χ τη σ ία ς, πού ώ σ τόσο θά διατηρούσ ε, ήταν
κατά βάθος αντίθετο πρ ό ς τό ιδανικό τή ς α σ τικ ή ς τάξη ς,
πού κα θοδηγούσ ε τή ν ’Ε πανάσ τασ η.
Οί π ο λ ιτ ικ ή τάσ εις τών Ξ εβράκωτω ν δέν ήτανε λ ιγώ -
τερο άντίθετες π ρ ό ς τίς άσ τικ ές άντιλ ήψ εις. 'Η κ υ ρ ιαρ χία
είναι τοΰ λαού: άξίω μα πού πάνω του β ασίζεται όλη ή
π ο λ ιτικ ή σ τά σ η τώ ν λαϊκώ ν αγω νιστώ ν, γ ιά τούς οποίους
ή ά ρ χή αύτή δέν είναι κάτι τό άφ ηρημένο, μά ή σ υγκεκρ ι­
μένη π ρ α γμ ατικό τη τα τοΰ λαοΰ, συγκεντρω μένου σ τίς
τομεακ ές σ υνελεύσεις του καί πού α σ κεί όλα του τά δ ι­
κα ιώ ματα- ο ί πίο σ υνειδητο ί ά π ’ αυτούς α π όβλεπαν σ τή ν
ά μεσ η διακυ βέρ νηση . Ά π ό νο μο θετικ ή άπ ο ψ η, διεκ δι-
κοΰ σα ν κι έφάρμοζαν, ό ταν δίνο νταν εύκ αιρία, τή ν έπικύ-
ρωση τών νόμων ά π’ τό λαό. Δ υσ πιστώ ντα ς σ τό ά ντιπ ρ ο-
<τωπευτικό σ ύσ τημα, άπαιτο ΰ σαν τόν ελεγ χ ο καί τό «άνα-
 H ΓΛΛΛΙΚ ΙΙ 7:77.1Λ'. 1Σ Τ Α Σ Ι/ «3

■:λητόν» τών προσώ πω ν πού ε ίχ α ν έκλεγεϊ. Ν ομοθετικός

κυ ρ ίαρ χο ς, ό λ αό ς είναι ακόμα καί δικα σ τή ς κυ ρ ίαρ χος:
κατά τίς σ φ α γές τοΰ Σ επτεμβρίου 1792, όργανω θήκανε
λ α ϊκ ά δικα σ τή ρ ια . Τ έλος, ή δύναμη τών όπλω ν αποτε­
λ ούσ ε ο υ σ ια σ τικ ό χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ό τή ς κ υ ρ ια ρ χία ς: ό
λ αός δέ μπ ο ρ εί παρά νάναι ο πλισ μένος· τό έτος III, ό
ά φ οπ λισ μ ο ς τών αγω νισ τώ ν τών τομέων σ υμβόλιζε τήν
π ο λ ιτικ ή τους πτώ ση. Ό λαός ένο π λο ς καί κύρ ιος τών
δικαιω μάτω ν του μέ τή ν έξέγερ σ η: έσχατη έφ αρμογή τής
α ρ χή ς τή ς λ α ϊκ ή ς κυρ ιαρ χίας. Ε κ δ η λ ώ νο ν τα ς, μέ τήν
έ ξέγερ σ η, τή ν παντοδυναμ ία τοΰ κυρίαρχοί), ό λ αός ανα­
θέτει ξανά τή ν ά σ κησ η τή ς κυ ρ ια ρ χ ία ς σ το υς έντολεΐς
του πού περ ιβ άλ λ ει μέ τή ν έμπιστοσ ύνη του: όπω ς συνέ­
βηκε καί σ τις 2 Ίο υ ν ίυ υ 1793.
'Η κατά το μείς ο ργάνω ση έδινε σ ’ αύτές τίς τάσ εις μιά
μ οναδική άποτελεσμ ατικ ότητα. Ε πω φ ελ ο ύ μ ενο ι α π ’ τούς
δ ημ οτικο ύ ς οργανισμ ο ύς πού δημ ιο ύρ γησ ε ή Σ υ νταχτικ ή
Συνέλευση, άλ λά έμφυσώντας τους ένα καινο ύ ρ γιο περ ιε­
χόμενο, χρ η σ ιμ ο π ο ιώ ντα ς τ ίς έπανασ τατικ ές έ πιτρ ο πές πού
είχα ν έ π ιβ λ η θεΐ σ τή ν Ε θν ο σ υ ν έλ ευ σ η καί σ φυρηλατώ ν­
τας, τέλος, μέ τ ίς «τομεακές ε ταιρείες» τοΰ φ θινόπω ρου τοΰ
1793, ένα καθαρά λ α ϊκό όργανο, ο ί άγω νισ τές Ξ εβράκω τοι
έξασ φ άλισαν σ τό κίνημ α τών πα ρ ισινώ ν μαζών μιάν όργά-
νωση ευλύ γιστη, συνάμα, κι απ οτελεσμ ατικ ή . ’Α π’ τή ν
άνοιξη ώς τό φθινόπω ρο τοΰ 1793, ή ό ργάνω ση αύτή άπό-
δειξε τίς δυνατότητές τη ς σ τό ν άγώνα κατά τών μετρ ιο­
παθών καί διευκόλυνε πάρα πολύ τή ν έγκαθίδρυσ η τή ς
Ε π α ν α σ τα τικ ή ς Κ υβέρνησης. Ά π ’ τόν ’Ιο ύ λιο τοΰ 1792
ώς τό Σεπ τέμβ ρ ιο τοΰ 1793, ή «διαρ κής λ ειτο υρ γία τών
τομέων» (ή Γ ενική Συνέλευση σ υνεδριάζει κάθε μέρα σ τις
5 ή ώρα) άπ ο τέλεσε μιάν ά π’ τίς βάσεις τοΰ πο λ ιτικ ο ΰ
αύτοΰ σ υσ τήματος. Κ ι όταν έξαφ ανίσ τηκε, μέ τό ψ ήφ ισ μ α
τή ς 9ης Σ επ τεμβ ρίου πού π ε ρ ιό ρ ισ ε τίς σ υνεδρίες σέ δυό
τή βδομάδα, κι υστέρα σέ δυό κάθε δέκα μέρες, ξαναπα-
ρ ουσ ιάσ τηκε ά π’τήν πλ ά γ ια όδό τών τομεακών έταιρ ειώ ν.Ο ί
τελευταίες, έξασ φ αλίζο ντας τή διαρκή λ ειτο υρ γία κα ί συ­
ν ο χή τους, προσ παθήσανε, μέσα σ τό χειμώ να τοΰ έτους
 / / Γ.1 Α Λ Ι K l I ΕΠ . I .Y. 117’. 117/

II, νά ύποκα ταστήσο υ ν τις γενικ ές συνελεύσεις, π ερ ιο ρ ί-

ζοντάς τες σ ' εναν άπλό τυπικό ρόλο. Ά π ’ όλες τις τομεα-
κές όργανώ σεις, έκεΐνες πού σ υμβολίζουν κα λύτερα τή
λ α ϊκή έξουσ ία είναι οί « επανασ τατικές επιτροπές». Π α­
ρουσ ιάσ τηκα ν αυθόρμητα σ ’ ο ρισ μένα τμήματα τοΟ Π αρι-
σ ιοϋ μετά τις 10 Α ύγούστου 1792 καί γενικ ευτήκ ανε
κα τά τή ν κρίσ η τοΟ Μ αρ τίο υ 1793. Ή ’Εθνοσυνέλευση
τ ις νομ ιμ ο π ο ίη σ ε σ τις 21 Μ αρτίου. Ή ά ρ μο διό τητά τους,
περ ιο ρ ισ μ έν η σ τή ν α ρ χ ή , ευρύνεται γρ ή γο ρα . Ό νόμος
γ ιά τούς ύποπτους τή ς 17ης Σεπτεμβρίου 1793 έπικύρω σε
τ ις έξουσ ίες πού ε ίχ α ν ιδ ιο π ο ιη θεί σ τή ν π ρ ά ξ η :.σ έ κάθε
κ ο ινό τη τα ή τμήμα κ ο ινό τη τα ς, συντάξανε τό ν κατάλογο
τώ ν υπόπτω ν κι έκδώσανε τά εντάλματα συλλήψ εω ς. Ό
εύρύτατος όρ ισ μό ς πού ή Κ ομμούνα έδωσε σ τή ν «υποψία»
α ύ ξησε ακόμα περ ισ σ ό τερ ο τις έξουσ ίες τους: απαλλα­
γμένες ά π ’ τήν κηδεμονία τών γενικ ώ ν σ υνελεύσεω ν καί
ξεφ εύγοντας σ ιγά -σ ιγά κι ά π ’ τή ν κηδεμονία τή ς Κομμού­
ν α ς,οί έπιτρ ο πές έφ τασαν νά έλέγχο υ ν όλη τή ζω ή τών
τομέων.
Δ ιαθέτοντας δικές τους ενοπ λες δυνάμεις καί διο ρ ί­
ζοντας τούς αξιω ματικούς τους, διοικο ύ μενο ι μονάχοι
τους, έκλέγοντας τά πρόσω πα τή ς δ ιο ίκ η σ η ς καί τις
έ πιτρ οπές τους, οί πα ρ ισ ινο ί τομείς αποτελούσαν, έτσι,
σ τό έσω τερικό τή ς πρω τεύουσας, ισ άριθμους αύτόνομους
ό ρ γα νισ μ ο ύς. Χ ωρίς ένα κεντρ ικό όργανο, τό ύποκαθι-
σ τούσ α νε μέ τήν «άνταπόκρισ η», σέ ομαλές περιόδους,
κ α ί τή ν «άδερφ οποίηση », σέ περιόδους κ ρ ίσ η ς: ετσι, κατά-
φ ερ αν νά λειτο υρ γο ύ ν π α ρ άλληλα μέ τή ν π α ρ ισ ιν ή δη ­
μ ο τικ ή άρ χή . ’Ο ργάνω ση τρομερή, πού υ π ή ρ χ ε κίνδυνος
νά ξεπεράσ ει τις κυβ ερνητικές έπιτρ ο πές καί πή γαινε
νάνατρέψ ει, πρός όφ ελο ς τών Ξεβράκωτω ν, τήν κοινω νική
ισ ο ρ ρ ο π ία πού πάνω της β ασίζονταν ή Ε π α ν α σ τα τικ ή
Κ υ βέρ νηση.

2. Ε π α ν α σ τ α τ ικ ή Κ υ βέρ νη σ η κ α ί Δ ικ τ α το ρ ία τ ώ ν
’Ι α κ ω β ίν ω ν .—Ω σ τ ό σ ο , ή ’Ε πα νασ τατική Κ υβέρνηση ένι-
σ χύ θη κ ε σ ιγά-σ ιγά, κατά τή διάρκεια τοΟ κα λοκα ιριοϋ
 / / Γ Λ Λ Λ Ι Κ Ι Ι /·.//, IA , 11 7 ’. 117/ 85

τοϋ 1793, καί σ υγκρ ο τήθη κε ο ρ ισ τικά , μέ τό ψ ήφ ισμα τής

14ης τοϋ F rim aire τοϋ έτους 11 (4 Δ εκεμβρίου 1793), πάνω
σέ βάση αρχώ ν όλότελα διαφ ορετικώ ν ά π’ τή ς λ α ϊκ ή ς
δημ οκρατίας.
Ή θεωρία τή ς έπανασ τατικ ή ς κυβ έρνησ ης δημ ιουρ-
γή θη κ ε ά π’ τόν S aint-Just, σ τή ν εκθεσή του τή ς 10ης
’Ο κτω βρίου 1793, κι ά π’ τό Ρ ο βεσπιέρο, σ τίς έκθέσ εις του
γιά τις «’Α ρ χές τή ς έ πανασ τατικ ής κυβέρνη σ ης» (25
Δ εκεμβ ρίου 1793) καί γ ιά τις «’Α ρχές π ο λ ιτικ ή ς ηθι­
κής πού οφ είλο υν νά κατευθύνουν τήν 'Ε θνοσ υνέλευση»
(5 Φ εβρουάριου 1794). Σημ αντικό χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ό : σέ
καμμιά α π ' τις εκθέσ εις αύτές δέ γίνεται μνεία γιά τήν
ά ρ χή τή ς λ α ϊκ ή ς κυ ρ ιαρ χίας: σ υγκεντρώ θηκε στά χέ ρ ια
τή ς 'Ε θνοσ υνέλευση ς, «μοναδικού οργάνου πρ ο ώ θησης
τή ς Κ υβέρνησης». Ο ί επιτρ ο πές κυβερνούν Οπό τόν έλεγ­
χό της. Π ρ αγματικά, μονάχα δυό άσκοϋν ο ύ σιασ τικ ά τήν
έξουσία: ή ’Ε πιτρ ο πή Κ ο ιν ή ς Σ ω τηρίας, «στό κέντρο τής
έ χ τελ εσ τικ ή ς έξουσίας», « έπιφ υλάσσ οντας γ ιά τόν έαυτό
τη ς τή φ ρ ο ντίδα τής διακυ βέρ νη ση ς καί προ τείνοντας
στή ν ’Ε θνοσυνέλευση τά μείζονα μέτρα»- κι ή ’Ε πιτρ οπή
τή ς Γ εν ικ ή ς ’Α σ φά λειας, πού εχει «ύπό τήν ιδ ιαίτερ η
έποπτεία τη ς κάθετι σ χε τικ ό μέ τά πρόσω πα καί τή γε­
νική αστυνόμευση». 'Η έπανασ τατικ ή κυβ έρ νησ η είναι
κυ β έρ νη σ η πο λ εμικ ή : « 'Η έπανάσ τασ η είναι ό πόλεμος
τή ς έλευθερίας κατά τών έχθρώ ν της». Σ κ οπός τη ς είναι
ή έγκαθίδρυσ η τή ς Δ ημοκρα τίας: ϋστερα άπ’ τή νίκ η , θά
άποκατασ ταθεΐ σ υνταγματική διακυ βέρ νηση , «καθεστώς
τή ς ν ικ ή τρ ια ς κι ειρ η ν ό φ ιλ η ς έλευθερίας». ’Επειδή κάνει
πόλεμο, «ή έπανασ τατική κυβ έρ νησ η είναι ανάγκη νάνα-
πτύξει μιάν έξαιρ ετικ ή δρ ασ τηρ ιό τη τα» , ο φ είλ ει «νά
ένερ γεϊ κεραυνοβόλα» : δέ μπ ο ρ εί «νά υπαχθούν σ τό Ιδιο
καθεστώς ή ειρ ή ν η κι ό πόλεμος, ή υγεία κι ή αρρώ στια».
Γ ι’ αύτό, ή κυβ έρ νη σ η χ ρ η σ ιμ ο π ο ιεί τό όπλ ο τοΰ «κατα­
ναγκασμού», δηλαδή τήν Τ ρ ομοκρα τία. « Ή δύναμη είναι
καμωμένη γ ιά νά προσ τατεύει μόνο τό έγκλημα;». Ή
έπανασ τατικ ή κυβ έρ νησ η δέν ό φ είλ ει «στούς έχθρ ούς
τοΰ λαού παρά τό θάνατο». ’Α λλά ή Τ ρ ομοκρα τία χ ρ ε ιά ­
86 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ Ι·Π Λ ι\Λ Σ Τ Λ Σ ΙΙ

ζεται μο νάχα γιά τήν εξυπ η ρ έτη σ η τή ς Δ ημο κ ρα τίας: ή

«άρετή», « κύριο χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ό τή ς δ η μ ο κρ α τική ς ή
λ α ϊκ ή ς κυ βέρνησ ης», απ ο τελεί έγγύ η ση τοΰ ό τι ή έπανα­
σ τα τικ ή κυβ έρ νησ η δέ θά σ τρ αφ εί π ρ ό ς τό δεσ ποτισμό.
*Η «αρετή», «δηλαδή ή άγάπη τή ς πα τρ ίδας καί τών νό­
μων της», «ή μ εγαλόψ υχη άφ ο σ ίω σ η, πού υ ποτάσ σει όλα τά
Ιδιω τικ ά συμφ έροντα σ τό γενικ ό συμφέρο».
Ή Τ ρ ο μο κρ α τία απ ο τελεί μ έσον έθν ική ς κι έπανασ τατι-
κ ή ς άμυνας. Ε κ φ ρ ά ζ ει, μπ ρ ό ς σ τή ν ά ρ ισ το κρ α τική σκευω ­
ρία, πού πάντα ξαναπ ρο β άλλει (δέ μπορούμε νά κα τανοή­
σ ουμε τό νόμο τή ς « Μ εγάλης Τ ρ ομοκρα τίας» τή ς 22ας
P rairial τοϋ έτους II, άν δέ θυμηθούμε τίς δο λ ο φ ονικές
απ όπειρ ες κατά τοΰ C ollot d ’ H erb o is καί τοϋ Ροβεσπιέ-
ρου), τήν αμυντική αντίδ ρ ασ η καί τή ν έπιθυμία τή ς Τ ρ ί­
τ η ς Τ ά ξη ς γ ιά τιμω ρία, άλλά , σ τό έξής, πειθαρ χημένες
ά π ’ τό νόμο καί ύπό τόν έλεγ χ ο τή ς κυβ έρ νη σ ης. Ο ί σ τα­
τισ τικ ές μελέτες τού άμερικανού ισ το ρ ικο ύ D onald G re er
έ πιβεβαιώ νουν αύτό τό χαρ ακ τήρ α. 'Η Τ ρο μοκρ α τία
έ π ιβ λ ή θη κ ε προπάντω ν έκεί όπου ή άντεπανάσ τασ η πή ρε
τά όπλ α κι έφτασε σ ’ ά ν ο ιχ τή προδοσία : ά ν τ ό 15% άπ’
τ ίς θανατικ ές κα ταδίκες έκδοθήκανε στό Π α ρ ίσ ι, τό
71 ° υ έκδοθήκανε σ έ δυό κύριες περ ιο χές τοΰ έμφ ύλιου σ πα ­
ραγμού ( τ ό 1 9 % σ τή ν ο τιο α ν α το λ ική Γ αλ λία καί τό 52 %
σ τή δυτική). Τ ά έλα τή ρ ια τή ς κα ταδίκ ης είναι άνάλογα
μ ’ αύτό τόν κα ταμερισ μό κατά π ερ ιο χές: σ τις 7 2 % άπ’
τίς περιπτώ σ εις, π ρ ό κ ειται γιά άνταρσία. Θ άντιτά ξει κα­
ν ένας, άναμφ ίβολα, τήν κο ινω νικ ή σ ύνθεσή τους κι ότι
τά 85% ά π’ τούς καταδικασμένους άνήκανε σ τή ν Τ ρ ίτη
Τ ά ξη , 8,5% μο νάχα σ τούς εύγενείς κι 6,5% σ τόν κλήρο.
« Ά λ λ ά , σέ πα ρόμοιον άγώνα», πα ρ α τη ρ εί ό G eorges
Lefebvre, «οί λιπ ο τά χτες προκαλούν λιγώ τερ ο σ εβασ μό
άπ’ τούς ά ρ χικ ο ύς άντίπαλους»."Ο πω ς ό έμφ ύλιος πόλεμος,
πού δέν είναι παρά μιά όψη του, ή Τ ρο μο κρ α τία ξεχώ ρ ισ ε
ά π ' τό έθνος τά σ το ιχ ε ία πού κρ ίθηκαν κο ινω νικ ά μή άφο-
μοιώ σιμ α, είτε γ ια τί ή ταν άρ ισ το κρ άτες είτε για τί συνδέ­
σ ανε τήν τύχη τους μέ τή ν άρ ισ το κρ ατία. Συντέλεσ ε, άπό
μ ιά ν άλ λη άποψ η , σ τή ν άνάπτυξη τοΰ αισ θή μ ατος τής
 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ Ε ΙΙΛΧ Λ ΣΤΛ ΣΙΙ

εθ ν ικ ή ς α λ λη λ εγγύ η ς: εκανε νά σ ιγή σ ο υ νε γ ιά λ ίγο ο ί τα ξι­

κο ί έγω ισ μοί κι επέβαλε σ ’ ό λ ο υς τις αναγκαίες γ ιά τήν
κ οινή σ ω τηρ ία θυσίες.
Τ ά έπανασ τατικ ά ό ργανα τελ ειο πο ιή θη κ α ν, μά μονάχα
γ ιά τήν υ πηρ εσ ία τ ή ί κυβ έρνησ ης. Ή Λ έσ χη τών Ια κ ω ­
βίνων, Έ τα ιρ εία -Μ η τέρ α , ά π ο τελεΐ τό κυριώ τερο όργανο
τ ή ς κυ β έρ νησ ης, ό ργανο πού ή αϋξουσα σ ημασ ία του μει­
ώ νει σ ιγ ά -σ ιγ ά τό ν αυτόνομο ρόλο τών άλλω ν λαϊκώ ν
οργανώ σεω ν. Στρα το λο γο ύ μενο ι ά π ’ τά στρώματα τή ς με­
σ α ία ς ά σ τικ ή ς τάξη ς, ο ί Ια κ ω β ίν ο ι είναι ο ί άντρες τή ς
'Α ν τίσ τα σ η ς: πα ρ ’ ό λ ο υς τούς κινδύνους, f ννοοϋν νά δ ια τη ­
ρ ήσου ν τις πο λ ιτικ ές καί κοινω νικ ές κα τα χτή σ εις τοϋ
'Ο γδονταεννέα - μ’ αύτό τό σκο πό , σ υμμ αχήσανε μέ τό
λ α ό τών Ξεβράκωτω ν. 'Ο π αδο ί τοϋ οικ ο νο μ ικο ύ φ ιλ ελευ ­
θερ ισ μού, δέχτη κ αν, ώ σ τόσο, τό διακανο νισμ ό καί τή
δ ια τίμ η σ η σάν ενα μέτρο πο λ εμ ικ ή ς καί σά μιά πα ραχώ ­
ρ ηση σ τις λ α ϊκές διεκ δικ ή σ εις. 'Η σ τρ α το λ ο γία τους,
ύ στερ α άπ’ τό έπανασ τατικ ό κίνη μ α καί τις άλ λεπ ά λλ η λ ες
εκκα θα ρ ίσ εις, δ η μ ο κρ α τικο πο ιή θη κε κάπως, άλ λά χω ρ ίς
ποτέ νά δώ σει τά πρω τεϊα σ το ύς μικροαστούς. Στά 1793-
1794, ή Δ ημο κ ρα τία ε ίχ ε καλυφ τεί άπό ενα πυκνό κι άπο-
τελ εσ ματικό δίχ τυ παραρτήματα τή ς κεντρ ική ς διο ίκ η σ η ς,
πού ό άρ ιθμ ό ς τους σ ' ό λ η τή χώ ρ α είναι δύ σκ ο λο νά ύπο-
λ ογισ τεί. Στή ν ο τιο α να το λ ική Γαλλία, σέ κάποια στιγμή
α π ειλ ή ς ά π ’ τήν άντεπάνάσ τασ η , φ αίνεται πώς ό άριθμ ός
α ύτός ήταν πολύ μεγάλος: 139 λ α ϊκές εταιρείες γ ιά 154
κ οινό τη τες σ τή V aucluse, 258 γ ιά 355 σ τή ν π ε ρ ιο χ ή Dr<>-
me, 117 γ ιά 260 σ τις Κ άτω Ά λ π ε ις . Ό ρό λο ς αύτών τών
οργανώ σεω ν ύπήρ ξε π ρ ω τα ρ χικό ς γ ιά τή ν ήττα τοϋ έσω-
τερ ικοϋ έχθρ ο ϋ καί τή θεμελίω ση τών έπανασ τατικώ ν
θεσμών.
Ό ’Ιακω β ινισμός, πού εβ αλε τή σ φ ρ α γίδα του στή θεω­
ρία καί τήν πράξη τή ς ’Ε πα νασ τατικής Κ υβέρνησης, δια-
κρ ίνεται τό σ ο γ ιά μιάν ιδ εο λ ο γία ά π ό ρ ρο ια τή ς φ ιλ ο σ οφ ία ς
τοϋ Ρουσσώ, όσ ο καί γ ιά μ ιά π ο λ ιτικ ή ιδ ιορρυθμ ία καί τε χ­
νική. Τόν είπα νε θρησ κεία ή μυστικισ μό : άπλούστατα, ο ί
’Ια κω βίνοι πίστευαν πώ ς ή έλευθερία κι ή ισ ό τη τα άποτε-
 11 Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ Ι·:ΠΛ.\ΛΣΤΛΣ1Ι

λοϋν τά χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά γ νω ρίσμ ατα μιας όρθώ ς ν ο ούμ ενης

κοινω νίας. Φ ανατισ μός; ... Τ ή ν ακαμψία τή ς σ τά σ η ς τους
καί τοϋ δογματισμ ού τους μάς τή ν έξηγοϋν τό μέγεθος
τοϋ κινδύνου κι ή απόλυτη ανάγκη πειθ αρ χίας μπρός στόν
άδ ιά λ λα χτο έχθρ ό .Ο ί 'Ια κ ω β ίν ο ι είχα ν τήν έ ντύπω ση, εντύ­
πω ση πού ποτέ δέν πή ρε μιαν όλότελα ξεκάθαρη μ ορφή,
πώ ς ή δη μ ο κρ ατία πρέπει νά είναι διευθυνόμενη καί πώς δέ
μ π ορ εί νάφεθοϋμε σ τόν επανασ τατικ ό α υθορμητισ μό τών
μαζών. Ό λαός θέλει τό καλό, είπε ό Ρ οβ εσπ ιέρος, άλλά
δέν είναι πάντα σέ θέση νά τό δει. Ο ί ’Ιακω βίνοι έκριναν
αναγκαίο νά τόν διαφ ω τίσ ουν, μέ τήν πρόθεσ η νά τόν κα-
θοδ η γή σ ο υν.Σ ’αύτό ο φ είλεται ή τεχ ν ικ ή τους, πού ό μ ηχα­
νισμ ός τη ς ε ίχ ε άπό κα ιρό «άποκεντρωθεί». Ο ί 'Ια κ ω β ίνοι
εντοπίσ ανε τή ν πρ α χτική δράση τών περ ιο ρ ισ μένω ν επι­
τροπώ ν, κά νοντας στέρεη τή θεωρία καί ξεκάθαρη τήν
πο λ ιτικ ή γραμμή, σ υγκεκριμ ενοπ οιώ ντας την μέ σ υνθή­
ματα. Ή εκλογή π ερ ιο ρ ίσ τη κ ε μέ τήν εκκα θάρισ η καί, τό
σ υνακόλουθό της, τό σ χη μ α τισ μ ό πυρήνων: άφοϋ πρώτα
περ ιορ ίζετα ι ό ανταγω νισ μός μέ τήν «έκκα θαρ ισ τική ψ ή­
φο», πού επιτρέπ ει στά μέλη νά κρ ίνουνε γ ιά τή ν κα ταλ­
λη λό τη τα τών υ ποψ ηφ ίω ν νά έχτελέσ ο υν τή ν άπ οστολή
τους, αφ ήνονται ελεύθεροι οί εκλο γείς νά διαλέξουν. Οί
πο λ ίτες περ ικ λείο νται σ ’ ένα δίχ τυ περιφ ερειακώ ν ορ γα­
νώσεων πού «παίρνουν γραμμή» άπ’ τήν Έ τα ιρ ε ία -Μ η τέ ρ α ,
«μοναδικό κέντρο τή ς κ ο ινή ς γνώ μης», όπω ς ή 'Ε π ιτρ ο π ή
Κ ο ιν ή ς Σω τηρ ίας είναι τή ς κ υ β ερ νη τικής δράσ ης. Ο ί
’Ιακω βίνοι δέν εξώθησαν, ώ σ τόσο, αύτές τις αρ χ ές ώς τις
έσ-/ατες συνέπειές τους: δη μ ιο υρ γήσ ανε λ έσ χες, δέ σ χ η ­
μ άτισαν κόμμα- προπάντω ν παράμειναν υ ποταγμένοι σέ
μιά κοινοβ ο υ λευ τική σ υνέλευση πού ε ίχ ε εκλ εγεί σ άν κατά
τύχη. Ό B abeuf εκανε τό πρώ το βήμα κι είναι πιθανόν άπ’
αύτόν, διαμέσου τοϋ Blanqui, νά ά ντλ ησε ό Λ ένιν τά δι-
δάγματά του.
'Η διευθυνόμενη ο ικ ο νο μ ία, πού έπιβ λ ή θη κε τό φ θινό­
πω ρο τοϋ 1793 κάτω ά π ’ τήν πίεσ η τώ ν μαζών, άνταπ οκρί-
νονταν, κατά τή ν άποψη τών κυβερνώντων, λ ιγώ τερο σέ
μιά θεω ρητική άν τίλ η ψ η τής κ ο ινω νικ ής ο ρ γάνω σης παρά
 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ ΕΠ. IΛ. 117'. 117/ «9

όσο σ τις α π α ιτή σ εις τή ς ε θν ικ ή ς άμυνας: επρεπε νά εφ ο­

διαστούν καί νά εξο πλ ισ το ύν οί άντρες τής μαζικής σ τρ α­
το λ ο γ ία ς καί νά τραφούν οί πλ ηθυσμ οί τών πόλεω ν, τή
σ τιγμ ή πού τό έξω τερικό εμπόριο ε ίχ ε νεκρω θεί ά π ’ τό ν
απ οκλ εισμό κι ή Γ αλλία έμοιαζε σ άν ενα πο λ ιο ρ κ η μ ένο
φ ρ ο ύ ρ ιο .Ή «έπίταξη» έπεκτάθηκε σ ' όλα τά ύ λικ ά μέσα τή ς
χώ ρας, περ ιο ρ ίζο ντα ς τήν έλευθερία τών έπιχειρ ή σ εω ν.
’Α ναγκαίο συμπλήρω μά της, ή γενικ ή «διατίμησ η» πού
επέβαλε τό διάταγμα τής 29ης Σεπτεμβρίου 1793 π ερ ιό ρ ι­
ζε τό πνεύμα κερ δο σ κο π ίας καί τά περιθώ ρια κέρδους (5 ' ,',
γ ιά τό χονδρ έμπο ρ ο , 10% γ ιά τόν έμπορο λ ια ν ικ ή ς πού-
λ ησης). Ή «εθνικο π ο ίησ η» εφ αρμόσ τηκε, σέ διάφ ορους
βαθμούς, σ τή ν παραγω γή, πρ οπάντω ν όπλω ν καί π ολ εμ ι­
κών ειδώ ν, καί στό έξω τερικό έμπόριο, ο υ σ ια σ τικ ά όσ ον
ά φ ορ δ τις σ τρ ατιω τικές άνάγκες. Ή Ε π ιτ ρ ο π ή Κ οιν ή ς
Σ ω τηρ ίας ά ρ ν ή θη κε νά έθν ικο π ο ιή σ ει τά είδη διατρ οφ ής
τν πολιτώ ν.
Ω σ τ ό σ ο , διαγρά φ οντα ν τά χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά μιας σ ο σ ια ­
λ ισ τ ικ ή ς δη μ ο κρ ατίας. ’Ο ρ εινο ί κι Ι α κ ω β ίν ο ι δέ σ κέφ το­
νται νά ενσω ματώ σουν τις λ α ϊκές μάζες σ τό α σ τικό έθνος
παρά μέ τ ή ν α ποδοχή τή ς ά ρ χ ή ς τή ς ίδ ιο χ τη σ ία ς όπω ς πρ οσ ­
δ ιο ρ ίσ τη κ ε σύμφωνα μέ τό πνεύμα τοΰ ’Ο γδονταεννιά.
Δ έν υπάρ χει πιά ζή τη μ α νά υ π ο τα χτεί τό δικαίω μα τής
ίδ ιο χ τη σ ία ς σ τό δικαίω μα τή ς ύ παρξης μήτε νά κα θορ ισ τεί
σ άν «ενας κοινω νικ ό ς θεσμός πού τόν προσ τατεύει ό
νόμος», όπω ς τό ε ίχ ε υ ποδείξει ό Ρ ο β εσπ ιέρ ο ς σ τό σ χ έ ­
διό του μιας «Δ ιακήρυξης τών Δικαιωμάτων», σ τις 24
’Α πρ ιλίο υ 1793. Ά λ λ ά ο ί Ό ρ ε ιν ο ί ικ ανο π ο ίησ αν, τελικά,
τούς χω ρικ ούς, σ τις 17 Ι ο υ λ ίο υ 1793, μέ τή ν ο ρ ισ τικ ή κα­
τά ρ γη σ η , χ ω ρ ίς άπ ο ζημίω ση, όλω ν τών δικαιω μάτω ν τών
Α ρ χ ό ν τω ν . Τ ό διάταγμα τή ς 22ας ’Ο κτω βρίου άπαγόρευε
σ τούς ίδ ιο χ τή τε ς νάπαιτήσο υ ν ά π ’ τούς μισ θω τές τών
ά γρ οχτημ άτω ν καί τούς έπίμ ο ρ το υς κα λλ ιερ γη τές όποια-
δήπ οτε εισ φ ο ρ ά γ ιά τή χ ρ ή σ η τους (άλλά ώς πο ιό σ ημείο
έφ αρμόσ τη κε;). Έ ν ώ πραγματοποιοΟ νταν ή μεταβίβαση
αύτή τών εισοδημάτω ν, έπιταχύνο νταν κι ή μ εταβίβασ η
κ υ ρ ιότητα ς: τά περιουσιακά άγαθά τών εκπατρισμένω ν*
90 H ΓΛΛΛΙΚ ΙΙ IIΠ. IΛ. 127’. 127/

π ού κα τασ χέθηκ αν ά π’ τις 9 κ ιό λα ς Φ εβρουάριου 1792

καί που λ ήθηκαν σ τις 27 Ι ο υ λ ίο υ τοΟ έπόμενου έτους, θά
π ρ οσ φ έρ ο ντα ν σέ μ ικ ρ ο ύς κ λ ήρ ο υ ς τών 2 ώς 4 στρεμμάτω ν
(σύμφ ω να μέ τό διάταγμα τή ς 3ης ’Ιουνίου 1793) έξοφ λη -
τέου ς σέ δέκα χ ρ ό ν ια (προθεσ μία πού πα ρατάθηκ ε σέ 20
χ ρ ό ν ια μέ τό διάταγμα τή ς 13ης Σεπτεμβρίου). Σ τις 10
’Ιουνίου,ένα ά λλο διάταγμα έπέτρεπε τή διανομ ή τών κοινο­
τικ ώ ν περ ιο υ σιακώ ν σ το ιχείω ν, έφ όσον θά τό ζητούσ ε
τό ένα τρ ίτο τών κατοίκω ν τή ς κοινό τητας. ’Α ποκορύφωμα
τή ς π ο λ ιτικ ή ς αυτής, πού π ή γα ινε νά δη μ ιο υρ γή σ ει ένα
έθ ν ο ς μ ικ ρ ο ϊδιο χτη τώ ν , αποτελούν τά διατάγματα τών 8
καί 13 τού μήνα Ventôse τοΰ έτους II (26 Φ εβρουάριου καί
3 Μ αρτίου 1794), πού άφ αιροΰσα ν ά π’ τούς ύποπτους τ’
αγαθά τους ( « Ό π ο ιο ς άπ ο δείχν ετα ι έ χθρ ό ς τή ς χώ ρας
του δέ μπ ο ρ εί νάναι μέσα σ ’ αύτήν ίδ ιο χτή τη ς» , κατά τόν
S aint-Just), γιά νά τούς μετατρέψ ουν σέ άπ ορους πατριώ ­
τες. Δέν πρ ό κ ειτα ι, μ’ αύτό, γιά «πρόγραμμα μιας καινού ρ ­
γ ια ς έπανάσ τασ ης», όπω ς τό ήθελε ό A lbert M athiez,
α λ λ ά γιά ένα π ο λ ιτικ ό καί κο ινω νικ ό μέτρο πού έντάσσ εται
μέσα στά πλ α ίσ ια τή ς ά σ τικ ή ς έπανάσ τατης: ή κα τάσχεσ η
δ έ ν υπήρ ξε ποτέ παρά ένα ό πλο σ τό ν άγώ να κατά τή ς άρι-
σ το κ ρ α τία ς, ή ά π ο δο χή τή ς ίδ ιο χ τη σ ία ς ένας πα ράγοντας
κ ο ινω νικ ή ς σ ταθερ ο πο ίησ ης. ’Ο πα δοί, κατά βάθος, άπό
μόνοι τους, τή ς ο ικ ο νο μ ικ ή ς έλευθερίας, ο ί π ισ το ί τοΰ Ρο-
βεσπιέρου, όπω ς κι ο ί ’Ο ρ εινο ί, άπεχθά νονταν τή ν έπέμ-
βαση σ τάγρ ο τικά ζητή ματα: κω φεύοντας σ τις διεκ δικ ή σ εις
τώ ν Ξ εβράκωτω ν τή ς υπαίθρου, δέν άντιμετω πίσ ανε ποτέ
τή μεταρρύθμιση τοΰ σ υσ τή ματο ς τών έπίμ ορτω ν κα λλ ιερ ­
γη τώ ν μήτε τή διανομ ή τών μεγάλων άγρ ο χτημάτω ν σέ
μ ικ ρ ές έκμετα λλεύσ ιμες κα λλιέρ γειες. Ή Ιδια τόλμη κι ή
Ιδια δειλ ία χ α ρ ακ τη ρ ίζο υ ν τήν άπ ό πειρ α μια ς καινού ρ γιας
κ οινω ν ικ ή ς νομοθεσίας. Τ ό δικαίω μα περ ίθα λψ η ς έπικυ-
ρώ θηκε μέ τό διάταγμα τής 22ας F lo réal τοΰ έτους II
( I I Μ αΐου 1794), πού ά νοιξε, σέ κάθε διαμέρισμ α, ένα
β ι β λ ί ο έ θ ν ι κ ή ς π ρ ό ν ο ι α ς , άλ λά σ ’ όφελος
μονάχα τών « κατοίκω ν τή ς υπαίθρου»: συντάξεις γ ιά τούς
γέρου ς καί τούς άνάπη ρους, έπιδόματα γ ιά τίς μητέρ ες
 II ΓΛΛΛΙΚΙΙ ΙΊΙΛ Ν Λ Σ Τ Λ Σ ΙΙ 91

κα ί τις χ ή ρ ε ς με παιδιά, ιατρική περίθαλψ η δω ρεάν, μέτρα

που αποτελούν τό πρ ο ο ίμ ιο μια ς κο ινω νικ ής ασ φ άλισ ης.
«”Α ς μάθει ή Ευρώ πη πώ ς δέν α νέχεσ τε πια ούτε ενα δυ­
σ τυ χισ μ έ ν ο ούτε ενα δυ νάστη πάνω σ τό γ α λ λ ικ ό έδαφος»,
δ ια κή ρ υ ττε ό Saint - Ju st, σ τίς 13 Ventôse, « Ή ευτυχία
ί ΐν α ι μιά κα ινο ύ ρ για Ιδέα σ τή ν Ευρώπη».

I I I .—Τ ό ά δ ύ να τ ο μ ια ς δ ημ οκ ρατικ ής Ισότητας

1. ’Α να χ α ίτ ισ η κ α ί πα ρακ μή το ΰ λ α ϊκ ο ΰ κ ινή μ α τ ος
(Ά ν ο ι ξ η το ΰ 1 7 9 i ) . — Σ τό τέλ ο ς τοΰ χειμώ να τοΰ έτους
II, τά χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά τής έ ξέλιξη ς πού διαγρά φοντα ν
« π ’ τήν εγκαθίδρυσ η τής Έ π α ν α σ τ α τικ ή ς Κ υβέρνησης
σ κ λ η ρύ ν θη κ α ν . Έ ν ώ ό διακανο νισ μ ό ς, ή δια τίμ η σ η κι ή
διευθυνόμ ενη οικ ονομ ία, πού ζη τή θη κα ν α π ' τούς Ξ εβρά­
κω τους καί πολεμή θηκ αν απ' τούς «κρατούντες», μόλις
πού εξασ φ άλιζαν, έ χτό ς α π ' τό ψωμί, τήν τρ ο φ ο δο σ ία τοΰ
π α ρ ιζιά νικ ο υ πληθυσμού, ο ί ανάγκες τής έθν ική ς άμυνας,
κάτω άπ’ τό πρ ίσμα τής α σ τικ ή ς αν τίλ η ψ η ς τή ς π ο λ ιτικ ή ς
εξουσ ίας, πα ράσερναν ολοένα καί περ ισ σ ό τερ ο τή ν Έ π α ­
να σ τα τική Κ υβέρνηση στή λ ή ψ η μέτρων γιά τήν εξασφ ά­
λ ισ η τή ς πα θη τικ ή ς ΰ πακοής τών λαϊκώ ν οργανώ σεω ν καί
τό ν περ ιο ρ ισ μ ό τής δημ ο κρ ατίας τών Ξ εβράκωτω ν στά
ΐακ ω β ίνικα μέτρα. Έ τ σ ι, α ρ χές τοΰ μήνα Ventôse, εκδηλώ ­
νεται μιά διπ λ ή , κοινω νικ ή καί π ο λ ιτικ ή , κρ ίσ η , πού σ τρ έ­
φεται ένάντια σ τούς Ξ εβράκω τους, καί όσον αφ ορά τή ν Ολι­
κή τους ύ πό σ ταση καί όσ ο ν άφορ& τ ή ν έπανασ τατική τους
σ υμπ εριφ ο ρ ά, καί πού κάνει τήν αντίθεσ η άνάμεσα στούς
μετρ ιοπ αθείς καί τούς δεδηλω μένους πατριώ τες νά έκτρα-
χυ νθ ε ΐ.Έ ν ισ χ υ μ έ ν η αντιπ ο λίτευ σ η καί λ α ϊκή δυσα ρέσ κεια
ά π οτελοΰν, γ ιά τήν Κ υβέρνηση, σ οβαρή απ ειλή : επ ιχ ε ί­
ρησε, μέ τά διατάγματα τοΰ μήνα Ventôse, νά πάρει μέ τό
μέρος τη ς τούς Ξ εβράκωτους. Ό έλιγμ ό ς άπέτυχε: τά δια­
τάγματα τοΰ V entôse δέν είχ α ν τόν ψ υ χο λο γικ ό άντίχτυ πο
πού χρ ειάζο νταν γιά νά λυθεί ή πο λ ιτικ ή κρ ίσ η , κάνοντας
τού ς Ξ εβράκω τους νά υ πο σ τη ρ ίξο υ ν τήν Έ π α ν α σ τα τικ ή
Κ υ βέρ νηση.
92 11 ΓΑ Λ Λ IK 11 /■■7/,Ι.Υ. IZ 7 .12.7/

'Η σ τιγμ ή φ άνηκε ευνοϊκή σ τούς δεδηλω μένους πατριώ ­

τες, μ’ έπικ εφ αλής τούς Φ ρ αγκισ κανούς, γ ιά μιά δράση
πού θά τούς α π άλλασ σε άπ’ τούς μ ετριοπαθείς καί θά τούς
επέβαλλε θριαμβευτές σ τις κυβ ερ νητικές έπιτρ ο πές καί σ τή ν
'Ε θνοσ υνέλευ σ η . Ά λ λ ά , άδιαφ ορώ ντας γ ιά τά διδάγματα
όλ ω ν τών έπανασ τατικ ώ ν δράσ εω ν, τά ήγετικά σ τελ έχη
τών Φ ρ α γ κ ισ κ α ν ώ ν δέ φ ρ ό ντισ α ν νά ο ργανώ σουν τό κ ίνη ­
μά τους μήτε νά εξασ φ αλίσο υ ν ενα σ τενό σύνδεσμο μέ
τις μάζες, πού νο ιάζο νταν περ ισ σ ό τερ ο γ ιά τή σ ιτοδεία
παρά γιά τόν κίνδυνο τών μετριοπαθώ ν. Σ τις 14 του Ven­
tôse τοΟ έτους II (4 Μ αρτίου 1794), οί Φ ρ αγκισ κανοί δια­
κ ήρ υ ξαν τή ν ανάγκη μ ιδ ς « ιερ ή ς εξέγερσ ης»: κατά τή ν
α ν τίλ η ψ ή τους, πιθανόν μιας ά π λή ς μαζικής εκδήλω σ ης.
Μ ά δέν τούς άκ ολούθησε κα νένας.'Η άπό πειρ ά τους εδωσε
τή ν εύκ αιρ ία σ τή ν ’Ε πα νασ τατική Κ υ βέρ νηση νά βγει
άπ’ τή ν άδρά νεια: ά π α λλ ά χτη κ ε ά π ’ τή διπλή ά ν τιπ ο λί-
τευση, διαλύοντας τούς Φ ραγκισ κανο ύς (24 Μ αρτίου 1794)
κι επειτα σ τρεφ όμ ενη πρ ό ς τούς «Συγκαταβατικούς»»
πού τούς άπ ο κεφ άλισε σ τις 5 Α π ρ ιλ ίο υ .
Τό δράμα του μήνα G erm inal (’) υπήρ ξε ά π ο φ ασ ισ τικ ό.
Ε π ιτα χ ύ ν θ η κ ε ή έ ξέλιξη τών γεγονότω ν. Βλέποντας νά
καταδικ άζο νται ό Père D uchesne κι οί Φ ρ α γκισ κα νοί,
πού άπηχοΟ σαν τις γνώ μες τους κι εκφ ράζανε τούς πόθους
τους, οί Ξ εβράκω τοι ά ρ χ ισ α ν νάμφ ιβάλλουν γιά τή ν ’Επα­
να σ τα τική Κ υβέρνηση. Μ άταια έχτελέσ τη κε κι ό Ιδιος ό
Δαντών. Τά κα τασταλτικά μέτρα πού πά ρ θηκαν μετά τις
μεγάλες δίκες του G erm inal τοΟ έτους II, παρά τό ν π ερ ιο­
ρ ισ μένο χ α ρ ακ τήρ α τους, γέννη κα ν στούς αγω νισ τές ενα
σ ύμπ λεγμα φ όβου, πού πα ράλυσε τή ν π ο λ ιτικ ή ζω ή τών
τομέων. Ή άμεση κι άδερφ ική επαφ ή άνάμεσα σ τις επα­
ναστατικές Α ρ χ έ ς καί τούς Ξ εβράκω τους τών τομέω ν δια­
κόπηκε.
Έ χ ο ν τ α ς εξασ φ αλίσει τή νίκ η , ή Ε π α ν α σ τα τικ ή Κ υβέρ­
νη σ η άνέλαβε μιά μεγάλη πρ ο σ πάθεια ν ο μ ιμ ο π ο ίη σ η ς τών

I. Βλασταίος, έβδομος μήνας του δημοκρατικού ήμερολόγιου τής

Γαλλίας, που αρχίζει οιίς 21 ή 22 Μαρτίου (Σ.τ.μ.).
 11 ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ El 1Λ AVIΣ Τ Λ Σ Ι I

θεσμ ώ ν κι ε νο π ο ίη σ η ς τών πο λ ιτικ ώ ν δυνάμεων. Ά ν ε ίχε

σ υγκατανεύσει, μπρός σ τό επείγο ν τοϋ κινδύνου, σέ μιά
σ υμ μ α χία μέ τούς Ξ εβράκωτους, ποτέ τη ς δέν πα ρ αδέχτηκε
καί τούς κοινω νικούς τους σκο πο ύ ς μήτε τίς π ο λ ιτικές
τούς μεθόδους. Ό έπανασ τατικ ό ς σ τρ ατό ς διαλύεται (27
Μ αρτίου 1794) ( ’), καταργοϋνται οί έ πίτρ ο πο ι μονοπω ­
λ ια κ ή ς κερ δο σ κο π ίας (Ιη ’Α πριλίου), ή π α ρ ισ ιν ή Κ ομ­
μούνα έκκαθαρίζεται.
Π ιό σο βαρ ή άκόμα, γ ιά τό λ α ϊκ ό κίνημ α, είναι ή έπα-
νάλη ψ η τή ς κυ β ερ νητικής έπίθ εσ ης κατά τών τομεακών
οργανώσεων. Σ τήν άγόρευσ ή του τή ς 15ης Μ αΐου 1794,
ό C outh o n ζή τη σ ε τήν έ ν ό τ η τ α φ ρ ο ν η μ ά τ ω ν :
νά «συγκεντρωθούν» ό λ ο ι οί πα τριώ τες γύρω άπ’ τούς
'Ιακ ω β ίνους· ό C ollot d ’ H erbois υπογράμμισε, άκόμα μιά
■φορά, τό άσ υμβίβασ το τή ς δημ ο κρ ατίας τών Ξ εβράκωτω ν
μέ τίς άνάγκες τή ς ’Ε πα νασ τατικής Κ υ βέρ νησης: οί το-
μεακές όρ γανώ σεις ήθελαν «νά κάνουν κάθε τομέα μιά
μικρή δημοκρατία». ’Α π’ τόν G erm inal ώς τόν Prairial,
■διαλύθηκαν 39 όργανώ σεις, ϋστερα άπό πίεσ η τών ’Ιακω­
βίνων καί τή ς Κ υ βέρ νησης: ο ί π ερ ισ σό τερ ες (29 σ τις 39)
Γμαν οργανώ σεις, έταιρεΐες, πρόσ φ ατες, συνθεμένες ου σια­
σ τικ ά άπό πατριώ τες τοϋ 93, πού λέγονταν τή ς «νέας
γ ενιά ς» , σ ’ άντίθεσ η πρ ό ς τούς πα τριώ τες τοϋ 89. Ά ν α γ κ ά -
ζο ν τά ς τες νά διαλυθοϋν, ο ί κυβ ερ νητικές ’Ε πιτροπές συν­
τρ ίβανε τή ν «άρματωσιά» τοϋ λαϊκο ϋ κινήματος.
’Α π’ τόν G erm inal ώς τόν M essid o r (2), ένισ χ ύ θη κ ε 6
σ υγκεντρ ω τισ μ ό ς: μέ τή ν κ α τάρ γη ση έξη υπουργών τοϋ
προσ ω ρ ινο ύ ’Ε χτελ εσ τικ ο ϋ Συμβουλίου καί τή ν άντικ ατά-
σ τα σ ή τους, τήν Ιη ’Α πρ ιλίο υ 1794, μέ δώ δεκα ’Ε χτελ εσ τι-
κές ’Επιτροπές έξαρτημένες ά π ’ τή ν ’Ε πιτρ ο πή Κ οιν ή ς
Σ ω τη ρ ία ς, καθώς καί μέ τή ν άν ά κλ η σ η , σ τίς 1 9 ’Α πριλίου,

1. Βλέπε: Bichard Cobb, «Οί έπαναστατικοϊ στρατοί, όργανο τής

Τρομοκρατίας στα διαμερίσματα, ’Απρίλιος 1793— Φλορεάλ τοΟ έτους
II» (1963).
2. θεριστής: δέκατος μήνας τοϋ έπαναστατικοϋ ήμερολόγιου
(Σ.τ.μ.).
54 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ ΙΊΙΛ.Χ ΛΣΤΛΣΙΙ

τώ ν αντιπροσώ πω ν πού β ρ ίσ κ ο νταν σέ α π ο σ το λ ή , γ ια τί

ή Ε π ιτ ρ ο π ή πρ οτιμούσε νά χρ η σ ιμ ο π ο ιή σ ε ι τούς δ ικού ς
τη ς πρ ά χτο ρ ες. 'Η Τ ρο μο κρ α τία έντάθηκε μέ τό νόμο τ ή ς
22ας Π ρ α ιρ ιά λ τού έτους II (10 Ι ο υ ν ίο υ 1794): «Π ρ όκειτα ι
λιγώ τερο νά τιμ ω ρή σουμε τούς εχθρ ο ύς τ ή ςΈ π α ν ά σ τα σ η ς» ,
διακήρ υ ττε ό C o u th o n , «παρά νά τούς εξολοθρέψ ουμε».
Ο ί εκκα θαρισ μένες δ ιο ικ η τικ ές ’Α ρ χές υπακούσανε, ή Ε ­
θνοσυνέλευση ψ ήφ ισ ε χ ω ρ ίς σ υζη τή σ εις. Μ ά δ,τι κέρ διζε
σέ «δύναμη», ή Κ υβέρνηση τδ χ α νε σ ’ εμπιστοσ ύνη κι ή
κοινω νικ ή τη ς βάση π ερ ιο ρ ίσ τη κ ε επικίνδυνα. Τά δεδομένα
τή ς ά ν ο ιξη ς τού 1794 μαρτυρούν γ ιά τή ν ατο νία τών λ α ϊ­
κών ό ρ γ α ν ώ σ ε ω ν .Ά ν ο ί τομεακές σ υνελεύσεις α σ χο λού ν τα ι
άκόμα μέ πρ ο β λ ήματα γ ενικ ή ς π ο λ ιτικ ή ς, τούτο δέ γίν ετα ι
γ ια νά τά σ υζη τή σουν, άλ λά γ ιά νά τά επιδο κιμ άσου ν μέ
απ οσ τολ ή σ υγχα ρ η τη ρ ίω ν κι εκδ ηλώ σ εις νο μιμο φ ρ οσ ύνης:
όπω ς σ υνέβηκε, λ .χ. μέ τή ν ανακήρυξη τή ς λ ατρ είας τοΰ
Ύ π ε ρ τά το υ 'Ο ν το ς (ψήφ ισμα τή ς 18ης Φ λο ρ εάλ τοΰ έτους
II, 7 Μ αΐου 1794). "Αν ο ί απ ό πειρ ες δο λ ο φ ο νίας κατά τοΰ
Ροβ εσπ ιέρου καί τοΰ C ollot d ’ H erb o is αναζω πυρώ νουν,
τό μήνα Π ρ α ιρ ιά λ, τήν τρ ο μ ο κ ρ α τική φλόγα, ο ί σ υνελεύ­
σ εις, σέ λ ίγο , πέφτουν ξανά στή μονοτονία τή ς κα θημερι­
ν ή ς τους ρουτίνας. Ή νίκη τοΰ F leu ru s (J) (26 ’Ιουνίου
1794) ή ή επέτειο ς τή ς κ α τάλη ψ ης τή ς Β ασ τίλ λη ς (26 τοΰ
Μ εσιντό ρ ) δέν καταφ έρνουν νά ξανανάψουν τό ν ένθου-
σ ιασμ ό. Κ άτω άπό μιά τεχ ν η τή ένότητα, ή α διαφ ορία ή ή
εχθρ ότη τα μαραζώνουν τούς τομείς, μ’έπικ εφ αλής τις γρ α ­
φ ειοκρ ατικές επανασ τατικ ές επιτρ ο πές τους. Ό Saint-
Ju st γρ άφ ει: « Ή Ε π α ν ά σ τα σ η πάγωσε».
Ο ί κυβ ερ νη τικές επιτρ ο πές, ύ πο τάσ σο ντας τό λ α ϊκ ό
κίνημ α, λυτρώ θηκαν άπ’ τό φ όβ ο τή ς τρ ο μ ο κ ρ α τική ς δρά­
σ η ς του: άλ λά λευτερώ νανε, συνάμα, καί τή ν ’Ε θνοσυνέ­
λευσ η καί σ τεροΰνταν κι ο ί Ιδιες άπό ένα απ ο τελεσ μ ατικ ό
όπλο. Ά φ ο ΰ ή νίκη σ τεριώ νοντα ν, πο ιό ς λ ό γο ς ύ π ή ρ χ ε

1. Μικρή πόλη τοΟ Βελγίου, όπου ό στρατάρχης Jourdan νίκησε

τούς Αυστριακούς (Σ.τ.μ.).
 11 ΓΛΛΛΙΚΙΙ 1·Ί1Λ.\ΛΣΤ. \Σ11 95

νάνέχεται άκόμα τή ν κηδεμονία τους; ’Α νάμεσα σ τή ν Ε ­

θνοσυνέλευσ η, πού δυσφ οροϋσε κάτω άπ’ τό ζυγό, καί τούς
Ξ εβράκω τους, πού ήταν πά ντα άδιάλλακτα έχ θρ ικ ο ί, ή
Έ π α ν α σ τα τικ ή Κ υβέρνηση ήταν σάν κρεμασμένη σ το
κενό.

2. Ή π τώ σ η τη ς Ε π α ν α σ τ α τ ικ ή ς Κ υ βέρ νη σ η ς κ αί τά
τέ λ ο ς το ϋ λα ϊκ ο ϋ κ ινή μ α τ ο ς (Therm idor Ιτ ο ς II —Prairial
Ιτος I I I ) .—Τ ις πρώ τες μέρες τοϋ Θ ερμιδόρ, ή άπ οσύνθεσ η
τή ς ομάδας τών ’Ο ρεινώ ν μέσα σ τή ν Ε θ ν ο σ υ ν έλ ευ σ η γ ί-
νηκε άκόμα μεγαλύτερη. Ο ί άντιπ ρ ό σ ω π ο ι πού ε ίχ α ν άνα-
κ λ ηθεΐ άπ’ τή ν άπ ο στο λή τους κι ο ί π α λιο ί ό πα δοί τοϋ
Δ αντών δέ σ υχω ρούσανε τήν Ε π ιτ ρ ο π ή Κ ο ιν ή ς Σω τηρίας.
Θ ά ήτανε μάταιες οί πρ ο σ πάθ ειες τους, άν οί κυβερ νητικές
έπιτρ οπές μένανε ένωμένες. ’Α λλά ή πα λιά ήδη δια μ ά χη
ά νάμεσα σ τις δυό ’Ε πιτρ ο πές όξύνθηκε. Τ ά μέλη τή ς ’Ε πι­
τ ρ οπ ή ς Γ εν ικ ή ς ’Α σφάλειας, έ χ τό ς ά π’ τόν Lebas καί τόν
D avid, ήταν έ χθρ ικά διατεθειμένα πρ ό ς τή ν Ε π ιτ ρ ο π ή
Κ οιν ή ς Σ ω τηρίας, κ ι ιδιαίτερ α π ρ ό ς τό Ροβεσπιέρο, γ ιά
λ όγου ς προσ ω πικούς, άλλά, συνάμα, κι άρχώ ν. Τ ά όρ ια
έξουσ ίας τών δυό ’Ε πιτροπώ ν δέν είχ α ν ποτέ ξεκα θ α ρ ισ τεί
άκριβώ ς: ή γενικ ή άστυνόμευση ύπήρ ξε άντικ είμενο ένός
ά νταγω νισμοϋ άρμοδιοτή τω ν ά π’ τό ν κα ιρό τή ς δη μ ιο υρ γ ί­
ας, κατά τό μ ήνα Φ λορεάλ, ένό ς ’Αστυνομικοί» Γ ρ αφ είου
έξαρτημένου ά π ’ τή ν ’Ε πιτρ ο πή Κ ο ιν ή ς Σ ω τη ρίας. Ή
έ χθρ ότητα τή ς Ε π ιτ ρ ο π ή ς Γ ε ν ικ ή ς ’Α σ φά λειας θά ε ίχ ε
εύκολα έξουδετερω θεί, αν ή Ε π ιτ ρ ο π ή Κ ο ιν ή ς Σ ω τηρ ίας
δέν ε ίχε ή Ιδια διαιρ εθεί : αιτίες, γ ι’ αύτό, δέν είναι μονάχα
ή κοινω νικ ή πο λ ιτικ ή κι ή έφ αρμογή τών ψ ηφ ισμάτω ν τοϋ
μήνα Ventôse, όπω ς ύ π ο σ τη ρ ίζει ό A lb ert M athiez, άλλά
έξίσ ου κι ό άνταγω νισ μός ά ρμοδιοτήτω ν, ο ί π ο λ ιτικ ές μ νη-
σ ικ α κ ίες κι οί άντιθέσ εις ιδιο συ γκρ ασ ίας, όπω ς ύ π ο σ τη ρ ί-
ζει ό G eo rg es Lefebvre. Π αρά τή ν άπό πειρ α σ υμ φ ιλ ίω σ ης
τών δύο ’Ε πιτροπώ ν, στή δη μ ό σ ια συνεδρίασ η τή ς 4η ς
καί 5ης τοϋ Θ ερμιδόρ (22 καί 23 Ι ο υ λ ίο υ 1794), ό Ροβε-
σ π ιέρ ο ς άπ ο φ άσ ισ ε νά φ έρει τή σ ύγκρουση μπ ρός σ τήν
Ε θ ν ο σ υ ν έλ ε υ σ η : τοϋτο σ ή μ αινε νά τ ή ν κάνει δικασ τή τή ς
96 II Γ. ΧΑΛΙ ΚΙ ! Κ Ι Ι Λ Ν Λ Σ Τ . 12.7 /

•διατήρησης ή ό χ ι τή ς Ε π α ν α σ τα τικ ή ς Κ υ βέρ νησης, τή

σ τιγ μ ή μάλιστα πού σ τερ ιώ νο ντα ν ή νίκη κι ό κίνδυνος
λ α ϊκ ή ς π ίεσ η ς φ αίνονταν νά εχει άπ ο σο β ηθεΐ.
Ό Ρ οβ εσπ ιέρος διέτρεξε αυτό τόν κίνδυνο σ τά ν ο ιχτά ,
χ ω ρ ίς καμμιά προφ ύλα ξη. Δέν πάρθηκε κανένα μέτρο
γ ιά νά πρ ο ετο ιμ α σ τεί ή δράσ η τή ς Κ ομμούνας καί τών
τομέων, σέ περίπ τω σ η πού ή Ε θν ο σ υ ν έλ ευ σ η θάρνιόταν
νά κολ ουθ ή σ ει τήν ομάδα τοϋ Ροβεσπιέρου. Κ αί μάλιστα,
ενώ ή π ο λ ιτικ ή ατμ όσφ αιρα γίνο ντα ν πιό βαρειά, ή Κομ­
μούνα τοΰ Π αρ ισ ιο ΰ , πού ακολουθούσ ε τό Ροβεσπιέρο,
τυ φ λή μπρός σ τή ν κο ινω νικ ή κρ ίσ η καί κουφή σ τις λαϊκές
διεκ δικ ή σ ε ις, δημ οσίευε τό μ έγισ το ό ριο τών μεροκάματων
(σ τις 5 τοΰ Θ ερμιδόρ): αύθαίρετη πτώ ση, σ ’ ορ ισ μένες
περ ιπ τώ σ εις σ η μ α ντική (γιά ενα ξυλουργό, λ .χ ., άπό 8
λ ίβ ρ ες σέ 3 λ ίβ ρ ες καί 15 σ ό λδια), πού έπέτεινε τή διά­
σ τα σ η άνάμεσ α σ τή ν ’Ε πα νασ τατική Κ υβέρνηση καί τούς
αγω νισ τές τών τομέων, άνάμεσα σ τή ν Κ ομμούνα καί τις
λ α ϊκ έ ς μάζες.
'Η δυναμική άναμέτρησ η τή ς 9 η ς Θ ερμιδόρ τοΰ έτους
II (27 ’Ιουλίου 1794) άπ όδειξε τήν άπ ο τελεσμ ατικ ότητα
τοΰ κυβερ νητικο ΰ συγκεντρω τισ μού. Δέκα επανασ τατικ ές
έ π ιτρ ο π έ ς τομέων μ ονάχα σ υντά χτη κ α ν μέ τή σ τα σ ια σ τική
Κομμούνα κι έπέμειναν αρκετό διάστη μα στή σ τάση
τους, ετσ ι πού εκτεθήκανε ο ρισ τικά · δώδεκα δισ τά σ α ν ε-
δεκ α ο χτώ σ υμμ άχησαν όλ ό τελα μέ τή ν ’Ε θνοσυνέλευση.
Σ τ ις γενικ ές συνελεύσεις, μο νάχα μιά μειονότητα άγω νι-
στώ ν υιο θέτη σ ε τά σ τα σ ια σ τικ ά συνθήματα. 'Η επανασ τα­
τικ ή π ρ α χτικ ή , πού πάνω τη ς ή Κ ομμούνα σ τή ρ ιζε τις
ελπ ίδες τη ς, άπέτυχε, έξα ιτία ς τοΰ δικτατο ρ ικο ΰ μ η χα ν ι­
σ μού της, πού σ τρέφ ονταν, τελ ικά, ένταντίο ν έκείνω ν άκρι-
βώς πού τό σ ο συντελέσ ανε σ τή σ φ υ ρ η λ ατη σ ή της: τής
ο μάδας τοΰ Ροβ εσπ ιέρ ο υ πού σ τη ρ ίζο ν τα ν σ τ ο ύ ς ’Ιακω βί­
νους. Ο ί τομεακές ’Α ρ χές, αντί νά διαμορφ ώ σουν, όπως
κα τά τά προη γούμενα μεγάλα γεγο νό τα, επανασ τατικ ά
η γ ε τικ ά σ τελ έχ η , σ υσ τήσανε, σ τις περ ισ σ ό τερ ες π ερ ι­
πτώ σ εις, ό ρ γανα μ εταβ ίβ ασ ης τώ ν κυβ ερ νητικώ ν επιθυ­
μ ιώ ν.
 II Γ Λ Λ Λ ΙΚ ΙΙ Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η 97

Ό τ α ν επεσ ε ό Ρ οβ εσπ ιέρος, ή Έ π α ν α σ τα τικ ή Κ υβέρ­

ν η σ η δέ μπόρεσε νά έπιζήσει. ’Α πογυμνώ θηκε, ά π ’ τό
κα λοκα ίρ ι κιό λας τοϋ 1794, ιδ ιαίτερ α μέ τό ψ ήφ ισμα τής
7η ς F ru c tid o r τοϋ έτους II (24 Α ύγούστου 1794), πού
έβ αζε τέλ ο ς σ τό ν κυβ ερνητικό συγκεντρω τισμό. Ταυτό­
χρ ο ν α , ή Τ ρο μο κρ α τία έγκαταλείπο νταν κι ή «συνεργός
δύναμη» μέ τάλλα επανασ τατικά μέσα έ ξα φ α ν ίζο ν τα ν οί
φ υ λακ ές άνοιξαν. ’Α π’ τό μήνα B rum aire κιό λας τοϋ έτους
III, ή Λ έσ χη τών ’Ιακω βίνω ν διαλύθηκε (13 Ν οεμβρίου
1794). Σέ λίγο , ή λευκή Τ ρο μο κρ α τία βρήκε λεύτερη διέ­
ξοδ ο. Ή έγκατάλειψ η τή ς διευθυνόμενης οικ ο νο μ ίας έντάσ-
σ οντα ν στή γραμμή πού είχ ε χα ρ α χ τε ί κατά τό μήνα
Ο ερ μιδό ρ: τό ψ ήφ ισμα τή ς 4 ης τοϋ μήνα N ivôse τοϋ έτους
111 (24 Δ εκεμβρίου 1794) κ α τάρ γησε τό γενικ ό μέγισ το
ο ρ ιο καί τή διευθυνόμενη οίκ ονομ ία. Τ ό χαρ το νόμ ισ μ α
έ χ α σ ε κάθε άξια, ή ΰψωση τών τιμώ ν υ πήρξε ίλ ιγ γ ιώ δη ς:
τό ν 'Α π ρ ίλ ιο τοϋ 1795, ό γ ενικ ό ς δείχ τη ς τιμών εφ τασε
σ τά 758—σ χε τικ ά μέ τό 1790— , ειδικά ό δ ε ίχ τη ς τρ οφ ί­
μω ν σ τά 819. Ύ π ’ αύτή τή ν έννοια , ή 9η τοϋ Θ ερμιδόρ
ύ πήρ ξε, ασφαλώ ς, γιά τούς Ξ εβράκωτους μιά μέρα π λ άνης
τους. Δ υσ αρεστη μένοι άπ’ τή ν Έ π α ν α σ τα τικ ή Κυβέρ­
ν η σ η , δέ νοιώ σ ανε πόσ ο μεγάλη ά π ειλή ήταν γ ι’ αύτούς
ή πτώ ση της. Δέκα μήνες άρ γότερα, εξαντλ ημ ένοι άπ’
τή ν ακ ρίβεια , τή σ ιτοδεία καί τή δριμύτητα ενός άσυνή-
θ ισ του χειμώ να, ο ί Ξ εβράκω τοι τοϋ Π αρ ισ ιο ϋ ζήτη σ αν
τή ν έπισ τρ ο φ ή σ τή διευθυνόμενη οίκ ο νο μ ία καί ξεσηκώ ­
θη κ α ν γ ιά μιά τελευταία φορά. Ή ήμέρα τή ς 12ης τοΰ
G erm inal τοΰ έτους III (1η ’Α πρ ιλίο υ 1794) άποτέλεσε τό
προα νάκρουσ μα τών ήμερών, π ιό δραματικώ ν άκόμα, τής
1ης καί 2ης τοΰ Prairial (20 καί 21 Μ αΐου 1795). Σ τίς 4
τοΰ Π ρ αιρ ιά λ, τό βράδυ, χ ω ρ ίς άρ χηγο ύς, σ χεδ ό ν χω ρ ίς
η γ ε τικ ά σ τελ έχη , θερισμένο ά π’ τή ν πείνα, τό πρ οά σ τιο
Saint - A ntoine, προπ ύρ γιο τή ς ’Επα νάσ τασ ης άπ’ τό
’Ο γδονταεννέα, παραδίνο νταν ά μ α χ η τί (')·

1. Βλέπε : Kâre D. TONNESSON, «Ή ήττα τών Ξεβράκωτων. Λαϊκό

Κίνημα κι άστική άντίδραση τό έτος III» (’Οσλο—Παρίσι, 1959).
109-7
 II ΓΛ Λ Λ ΙΚ ΙΙ ΚΠ ΛΝΛΣΤΛΣΙΙ

Ο ί «καθώς πρέπει» άνθρω ποι άνάπνευσαν κι ά ρ χισ α ν ο ί

διω γμοί. ’Α πο φ α σ ισ τικ ές μέρες, πού εϊδαν νά όρθώ νουντα ι
ένά ντια σ τό λ α ϊκό κίνημ α, εξαντλη μένο καί χ ω ρ ίς καμ-
μιά ν όργάνω ση πιά, δημ οκράτες μέχρι π ισ το ί τοϋ Π α λ ιο δ
Κ αθεστώ τος, σύσσω μος ό σ υνασπ ισ μός τών άστών, σ τη ­
ρ ιγμένος σ τό στρατό. Κ ι ό ταν έπιτέλους σ υντρ ίφ τηκ ε
ή όρμή του, ή ’Επα νάσ τασ η ε ίχ ε τελειώ σει.

Ο ί μέρες τοΰ Π ρ α ιρ ιά λ τοΰ έτους III, όπω ς κι ό Θ ερ μι-

δόρ, αποτελούνε, σέ τελευταία ανάλυσ η, τρ α γικ ά έπεισ ό-
δια τή ς π ά λης τών τάξεων μέσα στούς ίδ ιο υς τούς κόλπου ς
τή ς πα λιά ς Τ ρ ίτη ς Τ άξης. Γ ιά νά τά τοποθετήσουμε σω­
σ τά, δέ μποροΰμε νά ξεχάσ ουμε πώς ή Γ α λ λική ’Επανά­
σ τα σ η ύ πήρ ξε ο υ σ ιασ τικ ά ένας αγώνας ο λ ό κ λ η ρ η ς τή ς
Τ ρ ίτη ς Τ ά ξη ς κατά τή ς εύρω παϊκής αρισ το κρ ατίας. Σέ
τοΰτο τόν αγώνα, πρ ο εξή ρ χ ε ή ασ τική τάξη . Σ τή ν ού σ ία ,
σ τό μίσ ος κατά τής αρ ισ το κρ α τία ς καί τήν έπιθυμία νά
νική σ ουν, ο ί Ξ εβράκω τοι ήτανε σύμφ ω νοι μέ τούς έπανα-
σ τάτες ασ τούς: καί μείνανε πάντα έτσ ι σύμφ ω νοι, έτσ ι
πού άκόμα καί σ τις 13 τοΰ μήνα V endém iaire (5 ’Ο κτω β ρίου
1795) καί σ τις 18 τοΰ F ru c tid o r (4 Σεπτεμβρίου 1797),
π νίγοντα ς τή δίκαιη μ νη σ ικα κ ία τους, ο ί π ιό σ υνειδη τοί
β οήθησ αν τούς αστούς τοΰ Θ ερμιδόρ νά σ υντρίψ ουν τή ν
αντεπανάσ τασ η. 'Ω σ τό σ ο , πολύ γ ρ ή γο ρα έκδηλώ θηκε ή
αντίθεσ η ανάμεσα σ τό λ α ϊκό κίνημ α καί τή ν ίακ ω β ίνικη δ ι­
κ τατορ ία τή ς Κ ο ιν ή ς Σ ω τηρ ίας, αντίθεσ η πού υ πονόμευσ ε
τό σύσ τημα τοΰ έτους II. "Αν ή αντίθεσ η αύτή έγινε άκόμα
μεγαλύτερη, μετά τίς συνέπειες τοΰ πολέμου, ώ σ τόσο,
δέν έπαψ ε νά έκφ ράζει τίς ασυμβίβαστες τάσ εις τών δυ ό
διαφ ορετικώ ν αύτών κοινω νικώ ν κα τηγοριώ ν.
Σ τό πο λ ιτικ ό πεδίο, ό πόλεμος άπαιτοΰσε μιά δυναμικ ή
κ ι α υ τα ρ χική κυβ έρνησ η· ο ί Ξ εβράκω τοι είχα ν ε ε πίγν ω σ η
τοΰ πρά γμ ατος, άφοΰ σ υντελέσ ανε σ τή δη μ ιο υρ γία τη ς.
Ά λ λ ά ό πόλεμος κ ι ο ί άνάγκες του ήρθανε γρ ή γ ο ρ α σ ’
άντίφ ασ η μέ τή δημ οκρατία, πού ’Ο ρ εινο ί καί Ξ εβρά­
κω τοι έπικ αλοΰνταν τό ίδ ιο , άλ λά μέ διαφ ο ρ ετική έ νν ο ια
 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ ΙΑ ΙΛΝ ΛΣΤΛΣΙΙ 99

ό καθένας τους. Ο ί Ξ εβράκω τοι είχα ν ε ζη τή σ ει μιάν ισ χυ ρ ή

κυβέρνησ η πού θά σ ύντριβε τή ν ά ρ ισ το κρ ατία: δέν είχα ν
πάρει είδησ η πώ ς, σ τή ν επιθυμία τη ς νά νική σ ει, ή κυβέρ­
ν η σ η αυτή θά τούς έξανάγκαζε καί τούς Ιδιους σέ ύ πακοή.
Π ροπάντω ν, ή δημ οκρατία, ετσ ι όπω ς τήν έφ άρμοζαν,
ετεινε αύθόρμητα πρός μιάν άμεση διακυβέρνηση . Έ λ ε γ ­
χ ο ς τών έκλεγμένω ν, δικαίω μα τοΰ λαοΰ νάνακαλεΐ τή ν
εντολή τους, ψ ήφ ο ς «διά βοής» ή μέ «άνευφημία»: ή
π ο λ ιτικ ή αύτή τακ τική ήταν έκ διαμέτρου αντίθετη π ρ ός
τήν α ντίλ ηψ η μ ιδ ς φ ιλελεύ θερ ης κι αντιπ ρ ο σ ω π ευτικής
δημ οκρατίας, πού σ ’ αυτήν πίστευαν οί άσ τοί ’Ο ρ εινοί.
Π ιότερ ο άπό περ ισ τα σ ια κή α ντίθεσ η, υ πήρ χε, σ τό σ η μ είο
αύτό, β ασική αντινομία .
Στό ο ικ ο νο μ ικό καί κοινω νικό πεδίο, ή αντινο μ ία δέν
ήτανε λιγώ τερ ο αξεπέρασ τη. ’Ο παδοί τής φ ιλ ελεύ θερ ης
οικ ονομ ίας, οί άνθρω ποι τή ς ’Ε πα νασ τατική ς Κ υ βέρ νησ ης,
καί πρώ τος-πρώ τος ό Ρ οβ εσπ ιέρος, δέ δέ χτη κ αν τή διευ-
θυνόμενη οικ ο νο μ ία παρά μόνο γ ια τί δέ μπορούσαν νάπο-
φ ύγουν τή δια τίμ η σ η καί τήν έπίταξη , πού ή ταν άπ αρ αί-
τητες γ ιά νά σ τη ρ ίξο υ ν ενα μεγάλο έθνικό πό λεμο: ο ί
Ξ εβράκω τοι, έπιβ άλ λ ο ντας τό γ ενικ ό «μέγισ το όρ ιο »
(μάξιμουμ), σκέφ τονταν πολύ περ ισ σ ό τερ ο τή δική τους
διατροφ ή. Ή Έ π α ν ά σ τα σ η , όσ ο κι αν εγινε δη μ οκρ α τι­
κή, δέν περέμενε, ώ σ τόσο, γ ι’ αύτό, λιγώ τερο ά σ τικ ή
κι ή Ε π α ν α σ τα τικ ή Κ υβέρνηση διατίμ ησ ε τά μεροκά­
ματα όπω ς καί τά τρόφ ιμα, γ ιά νά δ ια τη ρ ή σ ει τήν ισ ο ρ ρ ο ­
πία άνάμεσα σ τούς επ ιχ ειρ η μ α τίες καί τούς μ εροκαμ ατιά-
ρηδες. Ή π ο λ ιτικ ή αύτή άπ αιτοΰσε τή συμμ αχία τώ ν
’Ο ρεινώ ν κα ί τών Ξεβράκωτω ν. Ε π ο μ έν ω ς, σ κόνταφ τε
σ τούς αστούς, άκόμα καί σ τούς ’Ιακω βίνους, γ ια τί καταρ-
γοΰσ ε τήν ο ικ ο νο μ ική έλευθερία καί περ ιό ρ ιζε τό κέρδος.
Έ χ τ ό ς απ’ τά πρ ο ϊό ντα τή ς πο λ εμ ικ ή ς β ιο μηχανίας, πού
πλ ηρ ώ νο νταν ά π ’ τό Κ ράτος, τά σ ιτη ρ ά καί τή νομή τώ ν
ζώων, πού ε ίχ α ν έπ ιτα χ θεΐ α π ’ τούς χω ρικ ούς, τό μ έγ ισ το
δ ρ ιο είχ ε μέ τρ ό π ο αποφ ευχθεί: ή πά λη μέ τούς μισ θω τούς
ή ταν αναπόφ ευκτη. Ο ί τελευταίοι, ύποφ έροντας ά π’ τό ν
πλ ηθω ρ ισμό καί τις ανεπάρκειες τοΰ έπισ ιτισ μ ο ΰ , ό δ η γ ή -
100 11 Γ Λ Λ Λ ΙΚ ΙΙ ΕΙΙΛΚ Λ ΣΤΛ ΣΙΙ

θηκ αν, φ υσικά, στό νά εκμεταλλευτούν τή σ χε τικ ή έλλ ειψ η

ερ γα τικώ ν χεριώ ν, γ ιά νάποσ πάσ ουν α υ ξή σ εις τώ ν μισθώ ν:
α π ' τό φθινόπω ρο ώς τήν ά νο ιξη τοΰ έτους II, ή Κ ομμούνα
τού ς τό έπέτρεψε, αμελώ ντας, αντίθετα πρ ό ς τό νόμο,
ν ά κα θορίσει τούς μισθούς. "Υ στερα απ’ τό μήνα G erm inal,
ή Κ υ βέρ νηση β ελτίω σε τή ν κα τάσταση τών έπιχειρ ήσ εω ν,
πού τό κέρδος τους έτεινε νά έκμη δ ενισ τεΐ, καθώς βρέθη­
κα ν «στριμωγμένες» άνάμεσα στή διατίμησ η καί τήν
π α ράνομ η αύ ξηση τών μεροκάματω ν— π ο λ ιτικ ή πού κα­
τ ά λ η ξή τη ς υπήρ ξε τό «μάξιμουμ» τών μισθώ ν τοΰ Π αρ ι­
σ ιού τή ς 5ης τοΰ Θ ερμιδόρ. "Ομως, μ ' αύτό, ή 'Ε π α να ­
σ τα τικ ή Κ υβέρνηση ήταν σά νά επανέρ χο νταν σ τό ζή ­
τημα τώ ν οικ ο νο μ ικώ ν κα τακτήσ εω ν τώ ν μισθω τώ ν καί
φ α ίνονταν σά νάπομακρύνεται ά π ’ τό μεσ ο λαβ ητικό τη ς
ρ όλο. Ή διευθυνόμενη ο ίκ ο νο μ ία τοΰ έτους II, πού δέ
σ τη ρ ίζο ν τα ν σέ καμμιά τα ξικ ή βάση, άπέτυχε: υστέρα
ά π ’ τις 9 Θ ερμιδόρ, τό οικ ο δό μη μ α κατέρρευσε.
Ο ί ανταγω νισ μοί άνάμεσα στή δικτατο ρ ία τώ ν ’Ιακω βί­
νω ν καί τό λαϊκό κίνημ α δέν ήταν μ όνον αύ το ί ή αιτία:
ο ί α ντιφ άσ εις μέσα σ το ύς Ιδιο υς τούς κόλπους τών Ξε­
βράκωτων κρύβανε τό σπέρμα τή ς κα ταστρο φ ής τοΰ συ­
σ τήμ ατο ς τοΰ έτους II. Ο ί Ξ εβράκωτοι δέν αποτελούσανε
μιά ν ιδ ια ίτερ η τάξη μή τε τό κίνη μ ά τους ένα Ιδιαίτερο
τα ξικό κόμμα. Χ ειρ ο τέχν ες καί κα ταστηματάρχες, συντε-
χν ίτε ς κα ί μεροκαμ ατιάρηδες, συνάψανε, μαζί μέ μιάν
άσ τικ ή μειο νό τη τα , μιά σ υμμ αχία πού ά π ο τέλεσε μιάν
α κ α τα μ ά χη τη δύναμη κατά τή ς άρ ισ το κρ ατίας. Ά λ λ ά ,
σ τό Ιδιο τό έσω τερικό αύτοΰ τοΰ σ υνασπισ μού, έκδηλώ -
θ η κ ε ή άντίθεσ η άνάμεσα σέ κείνους πού, χ ε ιρ ο τέ χνε ς
κ α ί μαγαζάτορες, ζούσανε άπ’ τό κέρδος πού τούς έξα-
σ φ ά λιζε ή άτομ ική ίδ ιο χ τη σ ία τών μέσων πα ρ αγω γή ς κι
έκείνους πού, σ υ ν τεχνϊτες κα ί μ εροκαμ ατιάρη δες, δέ
διαθέτανε πα ρ ά ένα μεροκάματο. Ο ί άνάγκες τή ς ’Επανά­
σ τα σ η ς είχαν, γ ιά κά ποια σ τιγ μ ή , σ υσ φ ίξει τούς δεσμούς
άνάμεσ α σ τούς Ξ εβράκω τους κ ι είχα ν ά ποτρέψ ει τή συγ-
κ ρ ου ση συμφ ερόντω ν τών διάφ ορω ν σ το ιχ είω ν τους: μά
δέ μποροΰσ αν καί νά έξαλείψ ουν όλ ό τελα αύτά τά συμφέ­
 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ ΙΪΙΙΛΧΛΣΤΛΣΙΙ 101

ροντα. Ά π ό έτερογενή σ τρ α το λ ό γη σ η , οί Ξ εβρά κω τοι

δέν είχα ν καμμιά ταξική σ υνείδη σ η. Ά ν έκδηλώ νανε,
γενικ ά, τή ν έχθρ ό τη τά τους κατά τή ς κεφ αλαιοκ ρατίας,
τοϋτο δέ συνέβαινε γ ιά τούς ίδ ιο υ ς λόγους σ ' όλες τίς
περ ιπ τώ σ εις. 'Ο χ ειρ ο τέ χ ν η ς φ οβ όταν μήπως δει τόν έαυ-
τό του νά υ ποβιβάζεται σ τή ν κα τάσταση τοϋ μεροκαμα-
τιά ρη · ό σ υ ν τεχ νίτη ς σ ιχ α ίν ο ντα ν τόν πρ ο α γορ ασ τή
πού τοϋ ακ ρίβα ινε τή ζωή του. Μ ισ θω τοί οί σ υντεχνΐτες,
δέν είχαν, ώ σ τόσο, καμμιάν ιδιαίτερ η κο ινω νικ ή σ υνεί­
δη σ η : ή ν ο ο τρ ο πία τους ήτανε διαμορφωμένη μάλλον α π ’
τό έπάγγελμά τους, χ ω ρ ίς ό κεφ αλαιοκ ρατικός συγκεντρω ­
τισ μός νάχει άκόμα ξυπνή σει μέσα τους τό α ίσ θημα τής τα­
ξικ ή ς άλ ληλ εγγύ ης. Μ όλις κι είχανε μιά κάποια έπίγνω σ η
τή ς έ νότη τάς τους, πού τή ν υ πογράμμιζαν οί ίδ ιε ς χειρω να-
χτικ ές τους ά π α σ χ ο λ ή σ εις, όπω ς καί τά ροϋχα καί τό είδος
τή ς ζω ής τους. Ά λ λ ά κι ή έλλ ειψ η πνευμ ατικής κα λλ ιέρ ­
γειας, πού γεννούσε ανάμεσα σ τή λ α ϊκή παράταξη ένα
σ υναίσ θημα κα τω τερότητας καί, καμμιά φορά, κι α ν ικα νό­
τητα ς: ό ταν ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι μ έ τ α λ έ ν τ ο τή ς μ εσ αίας
ά σ τικ ή ς τά ξη ς τών Ια κ ω β ίνω ν ά ρ χισ α ν νά λείπουν ά π’
τού ς Ξ εβράκω τους τοϋ Π αρ ισ ιο ύ , οί τελευταίοι πή γαν χ α ­
μένοι.
'Η πορεία τή ς 'Ισ το ρ ία ς, μέ τή ν ίδ ια τή δια λ ε χ τικ ή της,
έ ξ η γ ε ΐκ α ίτ ή ν ά π ο τ υ χ ία τ ή ς ά π ό π ε ιρ α ς τοϋ έτους II. Πέντε
χ ρ ό ν ια σ υνεχώ ν έπανασ τατικώ ν άγώνων φ θείρανε τούς κα­
λύτερους κι άφ αίρεσ αν μέ τόν καιρό άπ’ τό λ α ϊκό κίνημ α
τή ρ ω μαλεότητα κι ο ξύτητά του, ένώ ή «μεγάλη έλπίδα»,
πού ολοένα κι άναβάλλονταν, άκ ινη το πο ιο ϋ σε σ ιγά -σ ιγά τίς
μδζες. «'Ο λ αό ς α ρ χ ίζει νά χαλαρώ νει», είχε πα ρ α τη ρ ή σ ει ό
Ροβ εσπ ιέρος: ό λαός λ αχταρούσε νά χ α ρ ε ϊ τούς καρπούς
τών προσ παθειώ ν του. «Λ ίγο άκόμα καί θά μετανοιώ σουμε
γιά όλες τίς θυσίες πού κάναμε γ ιά τήν Έ π α ν ά σ τα σ η » ,
διακηρύττανε σ τή ν Ε θ ν ο σ υ ν έλ ε υ σ η , σ τις 27 τοϋ Ventôse
τοΰ έτους III (17 Μ αρτίου 1795), οί Ξ εβράκω τοι τών προα­
σ τίω ν Saint - A ntoine καί Saint - M arceau. Ά π ό μήνα
σέ μήνα, οί σ τρ α το λ ο γίες είχα ν έξασ θενίσ ει τούς π α ρ ισ ι­
νούς τομείς, σ τερώ ντα ς τους άπ’ τούς πιό νέους, τούς π ιό
102 I l l \ Χ ΛΛ ΙΚ Π /·.'//. IΛ' . \ Σ Τ Λ Σ Ι Ι

σ υνειδητο ύ ς, άλ λα καί τούς π ιό ενθουσιώ δεις άγω νισ τές,

πού γ ι’ αυτούς ή άμυνα τή ς καινο ύ ρ γιας πα τρίδας άποτε-
λ οΰσ ε τό πρώ το επανασ τατικ ό καθήκον. Κ αταλαβαίνουμε
τ ις τερ άσ τιες συνέπειες αύτοΰ τοΰ «γεράματος» γιά τήν
ε πα να σ τα τικ ή θέρμη τών μαζών.
Τ α υτόχρονα , οί Ξ εβράκω τοι, άπ’ τό Ιδιο τό γεγο νός τής
λ α ϊκ ή ς έπιτυχία ς τήν άνοιξη καί κατά τή διάρκεια τοΰ κα λο­
κα ιρ ιού τοΰ 1793, είδαν νά σ υμβαίνει μιά διαρ ρ ο ή άνάμεσα
στώ ήγετικά τους σ τελ έχη . Π ο λ λο ί άγω νισ τές, χω ρ ίς νά κι-
ν οΰνται μο νάχα άπό φ ιλ ο δο ξία, θεωροΰσαν τήν κατάληψη
μ ια ς θέσης σά νόμιμη άνταμοιβή τής δρ α σ τη ρ ιό τη τά ς τους.
Ή ά π οτελεσμ ατικ ό τητα τή ς Ε π α ν α σ τα τικ ή ς Κ υβέρνησης
ε ίχ ε έξασ φ αλισ τεΐ μέ τοΰτο τό τίμημα. Τ ό φθινόπω ρο τοΰ
1793, έκκα θαρ ίσ τηκαν οί διο ικ ή σ ε ις κι οί θέσεις π ιάστη καν
ά π ό Ξ εβράκωτους. Π αρουσιά στηκ ε, τότε, ένα κα ινούργιο
ε ίδ ο ς φ ορμαλισ μοΰ, γιά τόν όπο ιο μαρτυρεί τό παράδειγμα
τώ ν έπανασ τατικώ ν έπιτρόπω ν τών π α ρ ισινώ ν τομέων, πού,
σ τή ν ά ρ χ ή , ήταν τό π ιό λαϊκό καί τό π ιό μ α χ η τικ ό σ το ι­
χ ε ίο τοΰ νέου π ο λ ιτικο ΰ προσω πικοΰ. Ή θέση τους,
κ α ί μάλισ τα ή έπιτυχία τή ς ά π ο σ το λ ή ς τους, άπαιτοΰσαν
ν άναι μισθωτ ί: κατά τή διάρ κεια τοΰ έτους II, οί άγωνι-
σ τέ ς αύτοί τών τομέων μεταβλήθηκα ν σέ δημ ό σιο υ ς υπαλ­
λ ή λ ο υ ς πειθ αρ χικο ύ ς σ τις διαταγές τή ς Κ υ βέρ νησης, άπό
φ ό β ο μή χάσ ο υν τά πλ εο νεχτή μ α τα πού ά π ό χτησ αν. Έ τ σ ι,
ένισ χύ θ η κ ε ή έπανασ τατική έξουσία, άλ λά έξασ θένισ ε,
τ α υ τόχρ ο να , κι ή δύναμη τοΰ λ αϊκοΰ κινήμ ατο ς κι έπήλθε
κ ά π ο ια μεταβολή τών σ χέσ εώ ν του μέ τήν Κ υβέρνηση. Ή
π ο λ ιτικ ή δρ α σ τη ρ ιό τη τα τών τομεακών όργανώ σεω ν άνα-
κ ό π η κ ε κι ή Δ ημοκ ρα τία εχα σ ε τήν κα θαρότητά της. Ή
α νά πτυξη τή ς γρ αφ ειο κρ ατίας εφερε βαθμιαία τή ν παρά­
λ υ σ η τοΰ κριτικο ΰ πνεύματος καί τή ς π ο λ ιτικ ή ς μ α χη τικ ό ­
τ η τα ς τών μαζών. Τ έλος, πα ρ ο υσ ιάστηκε μιά χαλάρω σ η
τοΰ λ αϊκοΰ ελέγχου πάνω σ τό ν κυβ ερνητικό μ ηχανισ μό,
πού , ετσι, οί αύ ταρ χικές του τάσ εις ήταν π ιό έλεύθερες
ν ά έκδηλω θοΰν. Ο ί ό πα δο ί τοΰ Ρ οβεσπιέρου πα ρακολου­
θο ύ σ α ν άνίκα νο ι νάντιδράσ ουν τούτη τή ν έξέλιξη.
Ό Θ ερμιδόρ κι ό έ πίλ ο γό ς του τοΰ Π ρ αιρ ιά λ τοΰ έτους
 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ ΕΠ Λ ΝΑ ΣΤ ΛΣΙΙ 103

II ϊ, διαψεύδοντας τή λα ϊκή έλπίδα , γ ιά μιάν, αδύνατη

σ τή ν πρα γμ ατικότητα, Δ ημοκρα τία ισ ό τητας, έπιτρέψ ανε
τήν άνασύνδεση μέ τό ’Ο γδο νίαεννέα. Ά λ λ ά , τώρα, ή
Τ ρ ομοκρ α τία, μέ τά φ οβερά τη ς χτυπήμα τα, ε ίχ ε σ υμπ λη­
ρώ σ ει τήν καταστροφ ή τή ς πα λιά ς κοινω νία ς κι ε ίχ ε πρ οε­
τοιμ ά σ ει τό έδαφ ος γ ιά τή σ ύναψη νέων κοινω νικώ ν σ χέ ­
σ εω ν: ή βασιλεία τών άστώ ν πρ ο κ ρ ίτω ν μπορούσε ν ά ρ χί-
 Τ Ρ ΙΤ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ

ΕΝΕΝΗΝΤΑΠΕΝΤΕ
Φ ΙΛ Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΣ Μ Ο Σ “Η Δ ΙΚ Τ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ;
(1 7 9 5 -1 7 9 9 )

Τ ό 1795, απ’ τά δυό λαϊκά κινήματα πού, ά π’ τό 1789,

τό ενα ϋστερα ά π’ τάλλο, ε ίχ α ν προω θήσει τήν ά σ τικ ή
έπανάσ τασ η, τό ενα συντρ ίφ τη κ ε, ένώ τάλλο «φρονίμεψε».
Ο ί μάζες τών πόλεων, παρά τις προσ πάθειες τών συνωμο­
τών τοΟ έτους IV, είναι, σ τό έξής, συμμαζεμένες: δέ θά
ξεσηκω θούν παρά τό 1830. Ο ί μάζες τών χω ρικώ ν είν α ι
άμετά κλητα διαιρεμένες: καταργώ ντας ό ρ ισ τικ ά τά φεου­
δα ρχικ ά δικαιώ ματα μέ τό νόμο τή ς 17ης ’Ιουλίου 1793,
ή ’Ε θνοσυνέλευση τών ’Ο ρεινώ ν εκανε γιά πάντα τούς
ά γρ οχτη μ α τίες νομιμόφ ρονες. Κ ι άφοΰ ή έπανασ τατικ ή
φ λόγα εσβ ησ ε κι ή άρ ισ το κρ α τία είχ ε χά σ ει κάθε ζω ντα νή
δύναμη, ά ρ χ ιζε ή περ ίο δ ο ς τή ς ά σ τικ ή ς σ ταθερ ο ποίησ ης.
'Η ’Εθνοσυνέλευση τοΰ Θ ερμιδόρ κληροδοτούσ ε, ώ στό-
σο, σ τό καθεστώς πού έπέβαλλε, καί πού εμεινε σ τή ν 'Ισ το ­
ρία μέ τδνομα «Δ ιευθυντήριο», τόν πόλεμο, μιάν ολέθρια
οικ ονομ ική κα τάσταση κι ενα πο λ ιτικ ό σύστημα σ οφά
ισ ορ ρ οπημένο , πού τό πνεύμα του κι ή πρ α χτικ ή του ένδια-
φέρουν, έδώ, περ ισ σ ότερ ο ά π ’ τή μορφή του. Έ χ ο ν τ α ς
δια τη ρ ή σ ει ά π ’ τή ν εμπειρία τοΰ έτους II μιά τρομερή
άνάμνησ η (ή έλευθερία τη ς περ ιο ρ ίσ τη κ ε, τό κέρδος μειώ­
θηκ ε κι ο ί άνθρω πάκοι τοΰ λαού επιβ άλλανε τό νόμο τους),
ή άσ τική τάξη , μ’ άναπτυγμένη π ιά τήν ταξική τη ς συνεί­
δησ η, ό ργάνω σε ζηλ ό τυ πα τή ν έξουσία τη ς: μέ τή ν άπο-
κατάσταση τών πρω τείω ν τών προκρίτω ν, τό έθνος π ερ ιο ρ ί­
ζονταν ξανά μέσα σ τά σ τενά π λ α ίσ ια ένός συσ τήματος
δπ ου τά δικαιώ ματα τοΰ π ο λ ίτη ά π ο χτιό ντα ν μέ πλ νρ ω μ ή.
 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ Ι-ΠΛΑ.\ΣΤΛΣ11 105

Ά λ λ ά μιά καινο ύ ρ για έπανασ τατικ ή αντίδρ αση, πού

ξεπρόβ αλε μέ τό κα τρακύλισμα τοϋ χαρ το νο μ ίσ μ ατος,
κ ι ή έπίμ ονη ά ντίσ τασ η τή ς άντεπανάσ τασ ης σ τό έσω -
τερ ικό, όπω ς καί στό έξω τερικό, κάναν άδύνατη τήν ομα­
λ ή ά ξ ιο π ο ίη σ η αυτής τή ς έμπειρίας : έφ αρμόσ τηκε, τότε,
μ ιά π ο λ ιτικ ή καί δ ιο ικ η τικ ή π ρ α χτικ ή , πού ά π ’ αύτήν έπω-
φ ελήθ ηκε ή 'Υ π ατεία(* ) καί πού καθιερώ θηκε σ ’ εύρύτατη
κλίμακα.
’Α π’ τόν Θ ερμιδόρ ώς τή ν Α ύτοκρατορία, ή κατάσταση
πα ρ ουσ ιάζει μιά σ υνεκτικ ό τη τα πού ό B rum aire δέ δ ιέ­
κοψ ε παρά έπιφ ανειακά.

I.— Ή κ λη ρ ο νο μ ιά το ΰ θερ μ ιδό ρ :

Ιδ ιο χτη σ ία κ ι έλ ευ θ ερία

Ο ί άρ χές τή ς κο ινω νικ ής καί π ο λ ιτικ ή ς υ περ ο χή ς τή ς

άσ τικ ή ς τάξη ς μπήκανε ξεκάθαρα άπ’ τό μέλος τής ’Ε θνο­
συνέλευση ς Boissy d ’ A n g las, σ τή ν εισ η γη τικ ή του άγό-
ρευση γ ιά τό σ χέ δ ιο τοϋ Συντάγματος, σ τις 5 τοϋ M essid o r
τοϋ έτους III (23 ’Ιουνίου 1795). Π ρέπει «νά έγγυηθοϋμε,
έπιτέλου ς, τήν ίδ ιο χ τη σ ία τοϋ πλούσιου, τή ζωή τοϋ φτω­
χού , τίς άπολαυές τοϋ β ιομήχανου, τήν έλευθερία καί τή ν
άσ φάλεια όλων».
Ή ίδ ιο χ τη σ ία ά π οτελεΐ τό θεμέλιο τής κο ινω νικ ή ς τάξη ς.
'Η ’Ε θνοσυνέλευση οφ είλει νάντισταθεΐ «μέ θάρρος σ τις
άπ ατηλ ές άρ χές μιας άπ ό λυ της δη μ οκρατίας καί μια ς
Ισότητας χ ω ρ ίς περ ιορισ μούς, πού, άναμφ ισ βήτητα, είναι
ο ί πιό έπικ ίνδυ νο ι σ κό πελ ο ι γιά τήν άλ η θινή έλευθερία.
Π ο λ ιτικ ή ισ ό τητα, μάλ ισ τα- είναι κάτι πού κάθε λ ο γικ ό ς
άνθρω πος μπ ο ρ εί νάξιώ σει. ’Α λ λά ή άπόλυτη ισ ό τη τα είναι
μ ιά χ ίμ α ιρ α - γ ιά νά υπάρξει, θάπρεπε νά υ πάρχει άπόλυτη
Ισότητα σ τό πνεύμα, σ τήν άρ ετή , σ τή φ υσική δύναμη, σ τή ν
παιδεία καί σ τή ν περιουσία όλω ν τών άνθρώπων». Ό V er-
gniaud είχ ε ήδη ύ πο σ τη ρ ίξει τόν Ιδιο σ υλ λο γισ μό, σ τις

1. Ή Ύπατική Κυβέρνηση τής Γαλλίας, άπ’ τά 1799 ώς τό 1804

(Σ.τ.μ.).
106 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ ΐ:ΐΙΛ.ΧΛΣΤ. \Σ1Ι

13 Μ αρτίου 1793 : « 'Η ισ ό τητα, γ ιά τόν κοινω νικ ό άνθρω­

πο, δέν είναι παρά ισ ό τητα δικαιω μάτων. Δέν είναι ή ισ ότη ­
τα τών περιουσιώ ν, τών αναστημάτω ν, τών δυνάμεων, τοϋ
πνεύματος, τή ς δρ ασ τη ρ ιό τητας, τή ς βιο μ η χα νία ς καί τής
«ργασίας». Π αράξενη σ υνέχεια απ’ τούς Γ ιρ ο νδίνο υ ς στούς
θ ε ρ μ ιδ ο ρ ια ν ο ύ ς ! Ό Boissy d ’ A nglas έξακολουθεΐ : «Π ρέ­
π ει vù κυβερνιόμ αστε α π ’ τούς καλύτερους : ο ί καλύτεροι
ε ίν α ι οί π ιό μορφωμένοι, έκεΐνοι πού πιότερο ένδιαφ έρουν-
ται γιώ τήν τή ρ η σ η τών ν ό μ ω ν έπομένως, έ χτό ς από ελά­
χ ισ τ ε ς εξαιρ έσ εις, δέ θά βρείτε τέτοιους ανθρώπους παρά
«νά μ εσ α σ ’ έκείνους πού, έχο ντα ς μιάν ίδ ιο χ τη σ ία , είναι
πρ οσ ηλω μένοι στή χώρα πού τή ν περ ιέχει, σ το ύς νόμους
πού τήν προστατεύουν, σ τή ν ή σ υχ ία πού τή σ υντηρ εί
καί πού χρ ω σ το ΰν σ ’ αύτή τή ν ίδ ιο χ τη σ ία καί τή ν άνεση
πού τούς έξασ φ αλίζει τή ν κα λλ ιέρ γεια πού τούς εκανε ικα­
νούς νά σ υζητούνε μέ δ ιο ρ α τικό τη τα κι εύθυκρισία γιά
τά π λ εο νεχτή ματα καί τά μειονεχτήματα τών νόμων πού
καθορίζουν τή ν τύ χη τή ς πα τρίδας τους. Ό χ ω ρ ίς ίδ ιο χ τη ­
σ ία άνθρω πος, αντίθετα, εχει ανάγκη από μιάν έπίμ ονη
π ρ οσ πά θ εια α ρ ετής γ ιά νά ένδιαφ ερθεΐ γ ιά τήν τάξη , πού
τίπ ο τα δέν εχει νά τοϋ διαφ υλάξει, καί νά έναντιω θεΐ
σ τά ν α τρ επ τικ ά κινήμ ατα, πού τοΰ γεννάνε κά ποιες έλπ ι­
ζ ε ς . . .».
'Η ο ικ ο νο μ ική έλευθερία είναι αναγκασ τικ ά συνδεμένη
μέ τά δικαιώ ματα τή ς ίδ ιο χ τη σ ία ς. «"Αν δώ σετε άνεπιφύ-
λ α χτα σ ’ ανθρώπους χω ρ ίς ίδ ιο χ τη σ ία π ο λ ιτικ ά δικαιώ ματα
κ ι οί άνθρωποι αύτοί βρεθούνε κάποτε στά έδώ λια τών νο-
μοθετώ ν, θά προκαλέσ ουν, ή θάφ ήσ ουν νά προκ αλέσ ουν
ό λ λ ο ι, ταραχές, γ ια τί δέ θαχουν νά φοβηθοΰν γιά τις συνέ­
πειες· θά έπιβάλουν, ή θάφ ήσ ουν νά επιβάλουν άλ λοι,
«απαράδεχτες διατιμ ήσ εις σ τό έμπόριο καί σ τή γεω ργία,
γ ια τ ί δέ θαχουν α ισ θανθεί μήτε φ οβ ηθεί μή τε πρ οβ λέψ ει
τά ο λέθρια αποτελέσμ ατα, καί θά μάς σ πρώ ξουνε, σ τό τέ­
λ ο ς, σ ’ εκείνες τις βίαιες πα ραφ ορές παθών πού μέ μεγάλη
δυ σ κ ο λ ία θά μπορέσουμε νά β γ ο ϋ μ ε .. . Μ ιά χώ ρα κυβερνη­
μ ένη άπό ίδ ιο χ τή τες βρ ίσκ εται σ έ κοινω νικ ή εύρυθμία- ή
χ ώ ρ α όπου κυβερνούν ο ί μή ίδ ιο χ τή τες β ρίσκ εται σ έ φ υσι­
 II ΙΆ Λ Λ ΙΚ ΙΙ lil ΙΑ ιΧΛΣΤ. 1Σ Ι I 107

κή κατάσταση». Ε π ε ιδ ή ή ά σ τική τάξη εννοούσε, στό

έξής, νά διαφ υλάξει ζηλότυπα για τό ν εαυτό της τή ν άσ κη ­
σ η τοΰ δ ικαιώ ματος ίδ ιο χ τη σ ία ς, αυτό σ ήμαινε δ τι άπ έκ λειε
σ τις λαϊκές τάξεις κάθε ελπίδα. 'Η άπ ό χ τη σ η γ ή ς, πού
διευκολύνθηκε κάποια σ τιγμή μέ τή νομοθεσία τών ’Ο ρει­
νών, α π ο κλ είσ τη κ ε γ ια όσ ους δέν είχαν, ιδιαίτερα στούς
μ ικ ρ οκαλ λ ιεργη τές, σ τόνομ α τών άπαιτήσ εω ν τή ς φ ιλελεύ ­
θερ ης οικ ονομ ίας. ’Α π’ τις 22 τοΰ F ru c tid o r τοΰ έτους II
(8 Σεπτεμβρίου 1794), ό Lozeau, βουλευτής τής C h a re n te -
inférieure, είχ ε υπογραμμίσει αύτή τήν άνάγκη, πα ρουσ ιά­
ζοντα ς σ τή ν ’Ε θνοσυνέλευση τήν έκθεση του «γιά τό άδύ­
νατο νά μεταβληθοΰν, σ τή ν πρα γμ ατικότη τα, ό λ ο ι ο ί
Γ ά λ λοι σέ ίδ ιο χ τή τες γ ή ς καί γ ια τις θλιβερές σ υνέπειες
πού θά ε ίχ ε αύτή ή μεταβολή» : κι αν δεχτοΰμε άκόμα πώς
θά μποροΰσ ε νά μεταβάλει όλους τούς άγρότες σέ άνεξάρ-
τητου ς κα λλ ιερ γη τές, ή Δ ημοκ ρα τία δέ θά είχ ε λό γου ς νά
σ υ γ χ α ρ ε ί τό ν εαυτό της, «άφοΰ, σ έ μιά τέτο ια περ ίπ τω σ η,
πού ό καθένας θά ή ταν υποχρεω μένος νά κα λλ ιερ γή σ ει
μόνος του τό χω ράφ ι του ή τάμ πέλι του γιά νά ζήσ ει, τό
εμπόρ ιο , οί τέχνες κι ή βιο μ η χα νία θά είχα ν σέ λ ίγ ο έξα-
φ ανιστεΐ».
Ή ύπαρξη εξαρτημένου προλεταριάτου είναι ή άναγκαία
πρ οϋπόθεσ η τή ς κεφ αλαιο κ ρ ατικής οικ ο νο μ ίας καί τής
ά σ τικ ή ς κοινω νίας. Κ άθε πρ ο σ β ο λή τοΰ πρ ονομίου τοΰ
πλούτου υ πάρχει κίνδυνος νά κλ ο νίσ ει τά θεμέλια τή ς κοι­
ν ω νικής τάξη ς : τό φάσμα τοΰ « άγροτικοΰ νόμου» δια τή ­
ρ η σ ε όλη του τή ν άπ ο τελεσμ ατικ ό τητα κι ό κοινω νικός
φ όβ ος μαρτυρεί γ ιά τή ν έξέλιξη τοΰ καθεστώ τος πρός τή
σ τρ α τιω τική διχτατο ρ ία. ’Α ντιτασ σόμ ενος σ τή ν καθιέρω­
σ η τής προ ο δευτικ ή ς φ ο ρ ο λο γία ς, ό σ κο τεινό ς D auchy
δ ια κή ρ υ ττε σ τούς «Π εντακόσ ιους» (*), σ τις 10 τοΰ F rim aire
τοΰ έτους IV (1η Δ εκεμβρίου 1795) : «Τά Κ ράτη δέν εύδο-

I. «Συμβούλιο τών Πεντακοσίων» : πού οργανώθηκε μέ τό Σύνταγμα

τού 1795 καί πού άποτελοΰσε, μαζί μέ τό «Συμβούλιο τών Παλαιών»,
τό νομοθετικό Σώμα. Διαλύθηκε στις 18-19 τού Brumaire τού 1799
(Σ.τ.μ.).
108 / / Γ.\Λ Λ ΙΚ ΙΙ Μ ΙΛΛ ΛΣ Τ . 1277

κιμουν παρά κά νοντας τούς πο λ ίτες νάναι πρ ο σ η λ ω μ ένοι

δσ ο τό δυνατό περ ισ σ ό τερ ο σ τή ν ά ρ χή τή ς ΐδ ιο χ τ η σ ία ς .. .
'Η προο δευτικ ή φ ο ρ ολο γία είναι ένας άδικο ς νόμος π ού
στρέφ εται κατά τών ευπορών π ο λ ιτ ώ ν .. . Ά ν α π ό φ ε υ χ το
άποτέλεσμ ά του θά ή ταν ό επικ ίνδυ νο ς κατακερ ματισμός
τή ς ΐδιοχτησ ίας- τό σύσ τη μα αύτό δέν ά κ ολουθήθηκε παρά
κατά τήν άπ αλλο τρ ίω ση τών έθνικώ ν χ τ η μ ά τ ω ν ... 'Η
προοδευτικ ή φ ο ρ ο λο γία είναι, σ τή ν πρα γμ ατικότητα, γ ια
νά τό ποΰμε μέ δυό λό για, ό σ πό ρ ο ς ένός άγρο τικ ο ΰ νόμου
πού θάπρεπε νά χ τυ πη θεί σ τή γ έννησ ή του. . . Μ ονάχα
νοιώ θοντας ένα θρ η σ κευτικό σεβασμό γιά τήν ίδ ιο χτη σ ία
είναι πού θά κάνουμε όλους τούς Γ άλλους νά νοιώ σ ουν μιά
βαθειά πρ ο σ ή λ ω σ η σ τή ν Ε λ ευ θ ε ρ ία καί τή Δ ημοκρατία».
Ή «Δ ιακήρυξη τών Δικαιωμάτων» πού π ρ ο η γείτα ι άπ’
τό Σύνταγμα τοΰ έτους III χ αρ ακ τηρ ίζεται άπό μιά φ ανερή
υ ποχώ ρ η σ η , σέ σ χέσ η μέ τή Δ ιακ ήρυξη τοΰ 1789. Σ τή
σ χετικ ή σ υζή τη σ η , σ τις 26 τοΰ Θ ερμιδόρ (13 Α ύγούστου),
ό M ailhe ε ίχ ε υπογραμμίσει τό ν κίνδυνο τοΰ νά σ υμ π ερι-
ληφ τοΰν «μέσα σέ τούτη τή Δ ιακ ή ρυξη άρ χ ές ά ντίθετες
πρ ός εκείνες πού περιλαμβάνει τό Σύνταγμα» : « Έ χ ο υ μ ε
μιάν άρκετά πικρ ή πείρ α άπ’ τήν κα τά χρ η σ η τών λέξεω ν,
έτσ ι πού νά μή μ εταχειρισ τούμε καθόλου άνώφελες». Τ 6
Ιο άρθρο τή ς Δ ιακ ή ρ υξης τοΰ 1789 ( «Οί άνθρω ποι γεν-
νιοΰνται καί παραμένουν ελεύθεροι καί μέ ίσ α δικαιώ ματα»)
έγκαταλείφ θηκε. «"Αν πείτε πώ ς δ λ ο ι ο ί άνθρω ποι έχο υν
ίσ α δικαιώ ματα», είχ ε δη λώ σ ει ό L anjuinais σ τις 26 τοΰ
Θ ερμιδόρ, « υποκινείτε σ ’ έπανάσταση κατά τοΰ Συντάγμα­
το ς εκείνους πού τούς είχα τε ά ρ νηθεΐ ή άνασ τείλει τή ν
άσ κη σ η τών δικαιω μάτων τοΰ π ο λ ίτη γ ιά λόγους κ ο ινή ς
άσφ άλειας». Ο ί Θ ερ μιδο ριανο ί, πιό σ υνετοί ά π’ τούς συν-
τά χτες τοΰ Συντάγματος, πρ ο σ διο ρ ίζο υν μέ άκρίβεια πώς
δέν π ρ όκ ειται παρά γ ιά τήν π ο λ ιτικ ή ισ ό τη τα : « 'Η ισ ό­
τητα σ υνίσταται σ τό ό τι ό νόμος είναι ίδ ιο ς γ ιά όλους»
(άρθρο 3). Γ ιά τά κοινω νικά δικαιώ ματα πού ε ίχ α ν άναγνω -
ρ ισ τεΐ μέ τή Δ ιακ ήρ υξη τοΰ 1793, δέ γ ίν η κ ε π ιά λ όγος,
πολύ λιγώ τερ ο γ ιά τό δικαίω μα. . . έξέγερσ ης. ’Α ντίθετα,
τό δικαίω μα ΐδ ιο χ τη σ ία ς, πού ή Δ ιακήρυξη τοΰ 1789 δέν
 I t Γ Λ Λ Λ ΙΚ Ιί /·;//. 1Λ, 117.117/ 109

το ϋ είχε δώσει κανέναν ορισ μό, διευκρινίζεται, έδώ, όπως

καί στή Δ ιακ ήρυξη τοϋ 1793 : « Ή ίδ ιο χ τη σ ία είναι τό
δικαίω μα τοϋ νά χα ίρ ετα ι καί νά διαθέτει κα νείς τάγαθά
του, τά εισ οδή ματα του, τούς καρπούς τής έργα σία ς του
καί τή ς βιο μ η χα νία ς του» (άρθρο 5), πράμα πού σ ημαίνει
τή ν αναγνώ ριση τής άπόλυτης ο ικ ο νο μ ική ς ελευθερίας.
*Η «Δ ιακήρυξη τών Κ αθηκόντω ν», πού οί Θ ερμιδοριανοΙ
κρίνανε σκό πιμο νά έπισυνάψ ουν στή «Δ ιακήρυξη τών
Δ ικαιωμάτων», διευκρίνιζε άκόμα, σ τό άρθρο 8 : « Ή καλ­
λ ιέρ γεια τή ς γ ή ς σ τηρ ίζεται άκριβώ ς στή δια τή ρ η σ η τής
ίδ ιο χ τη σ ία ς, καθώς κι όλες ο ί παραγω γές, κάθε μέσο
έρ γα σ ία ς κι όλη ή κοινω νικ ή διάταξη». Τ ό δικαίω μα ψή­
φ ου περ ιο ρ ίσ τη κ ε· οί όρ ο ι, όμως, εξαγοράς του έγιναν
εύνοικ ώ τεροι ά π’ τό 1791 : κάθε Γ άλ λο ς η λ ικία ς 21 έτών
πού είχε κα το ικία έδώ κι ενα χ ρ ό ν ο καί πλή ρω νε μιάν
ό π οιαδή π ο τε εισ φ ο ρ ά γ ίν η κ ε «ένεργός» πο λ ίτη ς.
Ύ π ’ αυτές τις πρ ο ϋποθέσ εις, ή κοινω νικ ή βάση πού
πάνω τη ς ο ί ο παδοί τοϋ Δ ιευθυντηρίου, ϋστερα άπ’ τούς
Ο ερμιδοριανούς, έννοοϋσαν νά σταθερ ο πο ιήσ ο υν τήν
’Ε πανάσταση φ αίνονταν έξαιρ ετικ ά περιορισ μένη .
Ά π ’ τή ν πλευρά τών λαϊκώ ν μαζών, ή άνάμνησ η τοϋ
έτους II κι ό κοινω νικός φ όβος παραμείνανε ενα ισ χυρό
κίνη τρ ο ά ντίδ ρ ασ σ ης, γ ιά νά νομ ιμ ο π ο ιηθεί τελ ικά ή 18η
τοϋ Brum aire. Ο ί πιό σ υνειδητο ί άγω νισ τές άνάμεσα στό
λ αό δέ δεχτήκ ανε χω ρ ίς άντίσ τασ η νάπο κ λεισ το ϋ ν άπ’
τό Έ θ ν ο ς κι άπό τούτη τή Δ ημοκρατία γ ιά τήν όποία
αγω νίσ τη καν : τό άπόδειξε ή «Συνωμοσία τών Ίσ ω ν» .
Ά λ λ ά , ένώ τό έπανασ τατικό κίνημ α προσ ανατολίζονταν,
ο χ ι χω ρ ίς ένδοιασ μούς, πρός κα ινούργιους ο ρίζοντες, ό
άσ τικ ό ς φ όβος άποτελοΰσε, στά χ έ ρ ια τή ς Κ υβέρνησης,
ένα ισ χυρ ό ή θικ ό δπ λο κατά τών «άποκλειστικώ ν», τών
«τρομοκρατών», τών «άναρχικώ ν», τών «ληστώ ν», τών
«αιμοχαρώ ν». Ο ί «πρόκριτοι», ο ί «έντιμοι κύριοι», φοβόν-
ταν, πάνω ά π ’ όλα, κάθε είδους έπισ τρ ο φ ή στό σ ύστημα
τοϋ έτους II : ό πλ ο ύ σ ιο ς πού θεωρείται ύποπτος, ή άνα-
τρ οπ ή τών παραδοσιακώ ν κοινω νικώ ν άξιώ ν, ή πο λ ιτικ ή
110 I I Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ 7:77/1Ν ΛΣΤΛΣΙΙ

δημ οκρατία πού ά νο ίγει τό δρόμο πρ ό ς τή ν κο ινω νικ ή

ίσ οπέδω ση.
’Α π’ τή ν πλευρά τών άρ χο υ σώ ν τάξεων, ή ά ρ ισ το κ ρ α τία
παρέμενε άπ ο κλεισμένη, άλ λά κι ενα μέρος τή ς ά σ τική ς
τάξη ς. Ό νόμος τής 3ης τοΰ B rum aire τοΰ έτους V (25
’Οκτω βρίου 1795) άπαγόρευε τά δη μ ό σ ια λειτουργήμα τα
σ τούς σ υγγενείς τών φ υ γά δ ω ν ακυρώθηκε ά π’τή ν πλ ειο ν ό ­
τη τα τών βασιλοφ ρόνω ν τοΰ έτους V, άλλά έπαναφ έρθηκε
σέ ισ χύ κατά τό μήνα F ru ctid o r. Λ ίγο άρ γότερα, ό Sieycs
πρ ότεινε τή ν έξο ρ ία τών εύγενών πού είχ α ν άσ κ ή σ ει λ ει­
τουργήμ ατα ή κα τείχαν άξιώ ματα κατά τό Π αλιό Κ αθεστώς
καί τή ν ύπο β ίβ αση τών άλλω ν στή θέση τών «ξένων» :
ό νόμος τή ς 9ης τοΰ F rim aire τοΰ έτους VI (29 Ν οεμβρίου
1797) έπέμεινε ιδιαίτερα σέ τοΰτο τό δεύτερο μ έτρ ο- αν
δέν έφ αρμόσ τηκε ποτέ, ώ σ τόσο ή πρόθεσ ή του δέν ήτανε,
γ ι’ αύτό, λ ιγώ τερο ξεκάθαρη. Ό ά π οκλεισμός έπεκτείνον-
ταν άκόμα πιό πέρα : οί άσ το ί τοΰ Δ ιευθυντηρίου, μεσαίας
κοινω νικ ή ς π ρ ο έλευσ ης, δυσπισ τοΰσ αν άκόμα καί γ ιά τήν
άσ τική τάξη τοΰ Π αλιοΰ Κ αθεστώτος πού β ρίσκονταν σέ
πιό ύψ ηλό καί πιό κοντινό π ρ ό ς τή ν ά ρ ισ το κρ ατία έπί-
πεδο. Ο ί συνταγματικοί βασιλόφ ρονες ε ίχ α ν πα ραμεριστεί,
καθώς κι οί άπ ο λυ ταρ χικ ο ί. Ο ί Θ ερ μιδο ριανο ί, πού μετα­
βληθήκανε σέ Δ ιευθυντήριακούς, έννοοΰσαν ή Δ η μοκ ρα­
τία νά είναι άσ τική καί σ υ ν τη ρ η τικ ή - άλ λά ά ρ νήθηκα ν
τή ν υ π ο σ τή ρ ιξη ένός μέρους τών άστών, φ οβούμενοι μή­
πω ς τούς πα ρασύρουν πρ ό ς τήν κατεύθυνση τή ς πα λιν ό ρ ­
θωσης.
I I.— Ή ν ο μ ισ μ α τ ικ ή κ α τ α σ τρ ο φ ή
κ ι ή Σ υ νω μ ο σ ία γ ι ά τ ή ν Ι σ ό τ η τ α
(1 7 9 5 - 1 7 9 7 )

Ή σ ταθερ ο πο ίη σ η τή ς Δ ημοκ ρα τίας πάνω σ τή ν π ερ ιο ρ ι­

σ μένη βάση τή ς ίδ ιο χ τη σ ία ς, τή ς μέ ά γο ρ ά τών π ο λ ιτικώ ν
δικαιω μάτω ν άσ τικ ή ς τάξη ς καί τών δημ οκρατικώ ν πρ ο­
κρίτω ν μονάχα ά π ο δείχτη κ ε, τελικά, άδύνατη. Έ ξ α ρ τιό τα ν
άπ’ τή λύσ η πού θά δίνο νταν στά βασικά προβλήματα
 11 Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ ΕΙΙΑΝΛΣΤΛΣ1Ι

πού κλ ηρ ο νο μ ήθηκ αν άπ’ τή ν επο χή τοΰ Θ ερμιδόρ :

τό πρ όβ λ ημα τοΰ πολέμου καί, σ τό έσω τερικό, τό ο ικ ο νο ­
μικό καί δη μ ο σ ιο νο μ ικό πρόβλημα. Ή ειρ ή νη ύπο γρ άφ ηκε
ά π ’ τούς Θ ερμιδοριανοΰς τό 1795, στή Β ασ ιλεία μέ τή ν
Π ρ ω σ σία καί τή ν 'Ισ πα ν ία , σ τή Χ άγη μέ τήν 'Ο λλανδία*
ώ σ τόσο, ό πό λ εμο ς μέ τή ν Α υστρία σ υν εχίσ τη κ ε ώς τή
Σ υνθήκη τοΰ Κ αμποφ όρμιο (18 ’Ο κτωβρίου 1797). Τ ό
ν όμισ μα κα τρακύλησ ε, ή ο ικ ο νο μ ία κατάρρευσε. Μ ιά
δ ημ οσ ιο νο μ ική κρ ίσ η έκανε όξύτερη τή νο μ ισ μ α τικ ή
κ ρ ίσ η , ο ί φ όροι δέν άπόδιδαν πιά, τό Θ ησ αυρ ο φ υ λάκ ιο
ήτα ν άδειο. Μ άταια ό Reubell καλοΰσε «άκόμα καί τούς
ά δ ιά φ ο ρ ο υ ς .. . νά προσ η λω θούνε στή Δ ημοκρα τία καί νά
ένω θοΰνε σέ μιά μεγάλη μάζα δημ οκρατικώ ν πού μπ ροστά
τη ς θά έξαφ ανίζονταν κάθε φατριασμός».
Ό πλ ηθω ρ ισμό ς, λ ίγ ο ύστερα ά π ’ τή ν εγκαθίδρυσ η τοΰ
Δ ιευθυντηρίου (4 τοΰ B rum aire τοΰ έτους IV— 26 'Ο κ τω ­
β ρίου 1795), έφτασε σ τό έπακρο. Τ ό χαρ το νό μ ισ μ α τώ ν
100 λιβ ρώ ν δέν άξιζε πιά παρά 15 πεντάρες. 'Η έκδοσή του
αύ ξήθηκε σέ σ η μ είο πού, σέ λ ίγο , ή άξια του ήτανε μικ ρ ό­
τερη κι άπ’ τήν τιμ ή τοΰ χαρ τιο ΰ : σέ λ ιγώ τερ ο άπό τέσ­
σ ερ ις μήνες, ή κυ κλοφ ορία του δ ιπ λ α σ ιά σ τη κ ε- τό Φ εβρου­
άρ ιο τοΰ 1796, π λ η σ ία σ ε τά 39 δισεκατομμύρια. Μ άταια
σ υσ τήθηκε ένα αναγκασ τικ ό δάνειο μέ προ ο δευτικ ό τόκ ο,
σ ω στή φ ο ρ ο λο γία τοΰ κεφ αλαίου, έξο φ λη τέο σέ μ ετα λ λ ικ ό
νόμισ μα, σέ σ ιτη ρ ά ή σέ χαρ το νο μίσ ματα πρ ό ς 1 % τή ς
ον ο μ α σ τικ ή ς τους άξία ς : ή τρ έχο υσ α τιμ ή ήταν τρ εις ώ ς
τέσ σ ερ ις φ ορές μ ικρότερη. Σ τις 30 τοΰ μήνα Pluviôse τοΰ
έτους IV (19 Φ εβρουάριου 1796), χρ ειά σ τη κ ε νά δια κοπ εί
ή έκδοση τών γραμματίων.
'Η έπισ τρ ο φ ή σ τό μεταλλικό νόμισ μα άπ ο δείχτη κ ε αδύ­
νατη : δέν κυκλοφ ορούσ αν παρά 300 έκατομμύρια π ερ ίπ ου,
ένα ντι τών δυόμισυ δισεκατομμυρίω ν τοΰ τέλους τοΰ Π α-
λ ιο ΰ Κ αθεστώ τος. Ή ιδέα μιας ’Ε θνικής Τ ράπεζας έγκατα-
λ είφ τηκε. Ό νόμος τή ς 28ης τοΰ Ventôse τοΰ έτους IV
(18 Μ αρτίου 1796) δημ ιο ύρ γη σ ε τό « έγ γειο σ υνάλλαγμα»,
που αμέσως κυ κλο φ ό ρ ησε σέ αξίες 2.400 έκατομμυρίων.
Ο Ι «έγγειες» αυτές συναλλαγμα τικές, μέ άντίκρυσ μα τά
112 II ΓΛ Λ Λ ΙΚ ΙΙ I'.Π Λ AVI Σ Τ Λ Σ ΙΙ

ε θ ν ικ ά χ τή μ α τα πού δέν είχα ν άκόμα πο υληθεί, ύποκατά-

σ τη σ α ν τά χαρ το νο μίσ ματα , πού άνταλλά σσ ο ντα ν μέ άνα-
λ ο γία 30 πρ ό ς μία, ένώ, τήν ίδ ια σ τιγμ ή , τό χαρ το νόμ ισ μ α
γ ίν ο ντα ν δεχτό γιά τήν πληρω μ ή τοΟ άναγκαστικοΟ δανείου
μέ άναλ ο γία 100 πρ ό ς ένα. Σ ’ εξη μήνες, τό «έγγειο συνάλ­
λαγμα» είχ ε διανύσ ει τά σ τάδια πού τό χαρ το νό μισ μα ε ίχε
δια τρ έξει σέ πέντε χ ρ ό ν ια . Ά π ’ τις πρώ τες κιό λα ς έκδόσεις,
τό σ υνάλλαγμα εχασε τά 65 μέ 70 % τή ς άξία ς το υ - τό κα-
τρ ακ ύλ ισ μά του εφτασε, τή ν 1η τοΰ Φ λορεάλ (20 Α π ρ ιλ ίο υ
1796), τά 9 0 % . Ά π ό τότε, τά τρόφ ιμα είχα ν ε τρ εις τιμές,
πρά μα πού κάθε άλλο παρά συντελούσε σ τή μείω ση τών
δυ σκ ολιώ ν τοΰ έμπορίου καί τοΰ έπισ ιτισμο ΰ . 'Η διασπ άθι­
σ η τών έθνικώ ν άγαθών, περ ιο ρ ίζο ντα ς τήν έγγύ η ση , συν-
τέλ εσ ε άκόμα περ ισ σ ό τερ ο σ τό ν έξευτελισ μό τοΰ συναλ­
λάγματος. Ό νόμος τή ς 6ης τοΰ Φ λορεάλ τοΰ έτους IV
(26 Α π ρ ιλ ίο υ 1796) έπέτρεπε τήν έπανάληψ η τών πω λήσ ε-
ω ν καί καθόριζε τόν τρόπο τους, χ ω ρ ίς δημ οπρασ ίες, ένώ
τό συνάλλαγμα γίνο νταν δεχτό σ τή ν όνο μασ τική του άξια :
τοΰ το ά π οτελοΰσε σ ω στό «ξεπούλημα», σ ω στή λ η σ τεία
πρ ό ς όφ ελος ακριβώ ς τών προμηθευτώ ν τοΰ Κ ράτους, πού
πλ η ρ ώ νο ντα ν σέ συναλλαγμα τικές. Κ ατά τό μήνα Π ραι-
ριά λ , τό ψωμί κόσ τιζε, σέ χαρ το νό μισ μα, 150 φράγκα ή
λίβ ρ α . Κ ι ο ί ζη τιά ν ο ι άκόμα άρνιόντανε τά χα ρ το ν ο μ ί­
σ ματα πού τούς δίνανε.
Ά π ό τότε, ή περ ισ τρ ο φ ή τοΰ κύκλου έπιταχύνθηκε.
Σ τ ίς 29 τοΰ Μ εσ σ ιντό ρ (17 ’Ιουλίου 1796), κα ταργήθηκε
ή άναγκασ τικ ή κυ κλ ο φ ο ρ ία- σ τίς 13 τοΰ Θ ερμιδόρ (31
Ιο υ λ ίο υ ), ά π ο φ ασίσ τη κ ε ή πληρω μή τών έθνικώ ν χτη μ ά ­
τω ν νά γ ίνεται σέ συναλλαγμα τικές πού κυκλοφ οροΰσ αν :
π ολ ύ άργο πο ρ η μ ένο μέτρο γ ιά νά έμποδίσ ει τήν κατασπα­
τά λ η σ η τών έθνικοπ οιημένω ν χτημάτω ν. Στό τέλος τοϋ
έτου ς IV (στά μέσα Σεπτεμβρίου 1796), τό ζή τη μ α τοϋ
«πλάσ ματος» (τή ς πλ α σ μ α τική ς άξία ς) τοΰ χ α ρ το ν ο ­
μίσ ματος ε ίχ ε λήξει. Τ ό μεταλλικό νόμισ μα εκανε
ξα νά τήν έμφ άνισ ή το υ - μά τό Κ ράτος, μή είσ πράτ-
τον τα ς παρά χα ρ τιά , δέν έπω φ ελιόταν ά π ’ αύτό. Ό νόμος
τή ς 16ης τοΰ Pluviôse τοΰ Ιτο υ ς V (4 Φ εβρουάριου 1797)
 I I Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ Ε Π ΛΝ Λ ΣΤΛ ΣΙΙ 113

κ α τάργησε τό σ υνάλλαγμα σ ά νόμισμα, κρατώντας το

καρφω μένο σ τό 1 % τής ο νο μ α σ τική ς του αξία ς : επίσ ημη
άναγνώ ρ ιση μιας χρ εω κο π ίας πού είχ ε πιά συμπληρω θεί.
Έ τ σ ι, τερματίζονταν ή ισ το ρ ία τοΰ χαρ το νο μ ίσ μ ατος τής
Έ π α ν ά σ τα σ η ς. Ή δ η , ό πόλεμος σ υντηρούσ ε τό καθεστώς :
ή εκμετάλλευση τών κατεχόμενω ν χωρών εξη γ εί τήν
επισ τρ οφ ή στή νόμιμη αξία.
Ο ί κοινω νικ ές σ υνέπειες υ πήρξαν, όπω ς συνήθως, κατα­
σ τρ ο φ ικ ές γ ιά τό σ ύνολο τών λαϊκώ ν τάξεων κι ό χειμώ νας
τοϋ έτους IV τρομερός γιά τούς μισθωτούς, πού τούς είχε
κιόλας τσ ακίσ ει ή ΐλ ιγγιώ δη ς αύ ξηση τών τιμών. Ο ί άγο-
ρές παράμεναν άδειες : ή σ υγκομιδή τοϋ 1795 δέν ήταν
κα λή, οί χ ω ρ ικ ο ί δέ δέχονταν παρά νόμισμα κι οί επιτάξεις
δέν εφαρμόζονταν πιά. Τ ό Δ ιευθυντήριο άναγκάσ τηκε νά
κάνει άγορές στό έξω τερικό καί νά επιβ άλει εναν αύστηρό
δια κα νο νισ μ ό τή ς κατανάλω σης. Στό Π αρίσ ι, ή μερίδα
ψω μιοϋ, άπό μιά λ ίβρα τή μέρα, ελαττώ θηκε σέ 75 γραμμά­
ρ ια - σ υμπληρώ θηκε μέ ρύζι, πού δέ μπορούσαν νά τό
μαγειρέψ ουν οί ν οικοκυρές άπό έλλ ειψ η ξύλων. Σ ’ όλ η τή
διάρ κεια τοϋ χειμώ να, οί έκθέσ εις τή ς άσ τυνομίας δέν
έ παυσαν νά έπισ ημαίνουνε, μέ κουραστική μ ονοτονία,
τή λαϊκή άθλιό τη τα καί δυσαρέσκεια, πού υπογράμμιζε
άκόμα περ ισ σ ό τερ ο ή χ τυ πη τή άντίθεσή τη ς πρός
τ ήν πολυτέλεια καί τήν άδιαντρ ο πιά τών τοκογλύφ ω ν.
Έ τ σ ι, ή άντιπ ο λίτευ σ η κατά τοΰ Δ ιευθυντηρίου ένισχύ θη-
κε : στή Λ έσ χη τοΰ Π άνθεου, οί Ια κ ω β ίν ο ι συζητούσανε
πά λι γιά τήν επαναφ ορά τοΰ μέγιστου ό ρ ιου (μάξιμουμ).
"Η έπανασ τατικ ή, ώ σ τόσο, άντιπ ο λίτευ σ η πή ρε μιά και­
νούργια μορφή μέ τόν Babeuf.
'Η πίεσ η τών γεγονότω ν, ή πα ρ α τή ρ η σ η τής εποχή ς
του κι ή έπανασ τατικ ή δράσ η πού είχ ε άναπτύξει εμπλού­
τισ α ν καί ζω ντάνεψαν τήν άπό μελέτες γνώ ση τοΰ Babeuf
γ ιά τόν άνά τούς αιώ νες Κ ομμουνισμό: πρώ τος αύτός, στή
Γ α λ λική Έ π α ν ά σ τα σ η , ξεπέρασ ε τήν άντινο μία σ τήν
ό ποία, δοσ μένοι στή λαϊκή υπόθεση, σ κόνταφ ταν ο ί
άνθρω ποι τή ς π ο λ ιτικ ή ς άνάμεσα σ τή ν έξασ φ άλιση τοΰ
δ ικαιώ ματο ς ζω ής καί τή δ ια τή ρ η σ η τή ς άτο μ ικής ίδ ιο ­
ι 0 9 -3
114 II ΓΛ Λ Λ ΙΚ ΙΙ ΕΠ ΛΛ'.·1Σ Τ Λ Σ ΙΙ

χ τ η σ ία ς καί τή ς ο ικ ο νο μ ικ ή ς έλευθερίας. ’Α ναμφ ίβολα, ή

πρ οσ πάθ εια τής «Συνω μοσίας τών Ί σ ω ν » δέν έντά σ σ ετα ι
ά κ ριβώ ς μέσα στά π λ α ίσ ια τή ς ά σ τικ ή ς έ πανάσ τασ ης.
’Α λλά, αν δοΟμε άπό ψ ηλ ό τερ α τή ν ισ το ρ ικ ή έ ξέλιξη , ή
«Συνωμοσία» αύτή έκφ ράζει τή ν αναγκαία « μετάσ τασ η»
ά π ’ τό λ α ϊκό κίνημ α πα λιοΰ τύπου, έτσ ι όπω ς κορυφ ώ νεται
κ ατά τό έτος II, στό έπανασ τατικ ό κίνημ α πού γενν ή θη κ ε
ά π ’ τήν άντίφ ασ η τή ς νέας κο ινω νίας.
Ό π ω ς ο ί Ξ εβράκω τοι κι όπω ς οί ’Ιακω βίνοι, ό B abeuf δια­
κ η ρ ύ σ σ ει ό τι σ κο πό ς τής κοινω νία ς είναι ή « κοινή ευτυ­
χία » κι δ τ ι ή ’Ε πανάσταση δφ είλ ει νά έξασ φ αλίσει τή ν
«ισ ό τη τα τών άπολαυών». Μ ά, άφοΰ ή ατο μ ική ίδ ιο χ τη σ ία
δ η μ ιουρ γεί αναγκασ τικ ά τή ν άν ισ ό τη τα κι ό «αγρ οτικ ός
νόμος», δηλαδή ή ίσ η κατανομή τών ίδ ιο χ τη σ ιώ ν , δέ μ πορεί
νά «διαρκέσει παρά μιά μέρα μονάχα» ( «απ’ τή ν έπομένη
κ ιόλα ς τή ς έφ αρμογής του θά ξαναπ αρουσ ιάζονταν ή
άνισ ότητα» ), τό μόνο μέσο γ ιά νά φτάσουμε σ τή ν «πρα­
γματική ισ ότητα» είναι «νά θ εσπίσ ουμε τήν κο ινή δ ιο ίκ η ­
σ η· νά κα ταργήσουμε τήν άτομ ική ίδ ιο χ τη σ ία - νά β οηθή­
σουμε κάθε άνθρωπο νάφ οσιω θεϊ σ τό ταλέντο του καί σ τό
έρ γο πού γ νω ρ ίζε ι- νά τόν αναγκάσουμε νά κα ταθέσει
τούς σ έ είδο ς καρπούς τή ς έρ γα σ ία ς του σ τό κο ινό ταμ είο-
κα ί νά καθιερώσουμε μιάν ά π λή δια χ ε ίρ ισ η τών τροφίμω ν,
πού, κρατώ ντας καταλόγους όλω ν τών ά τόμων κι όλω ν τώ ν
πραγμάτω ν, θά ξαναμο ιρ άσει τά τρόφ ιμα αύτά μέ τήν
π ιό α υ στηρ ή ισ ότητα». Τ ό πρόγραμμα αύτό, πού έκτέθηκ ε
σ τό «Μ ανιφ έστο τών Π ληβείω ν» καί δη μ ο σιεύ τηκε ά π ’
τό «T ribun du peuple» τής 9 ης τοΰ F rim aire τοΰ έτους IV
(30 Ν οεμβρίου 1795), άποτελοΰσε, σέ σ χέσ η μέ τίς ιδ εολ ο­
γ ίες τών ’Ιακω βίνω ν καί τών Ξ εβράκωτω ν, πού κι ή μιά
κι ή ά λ λη χαρ α κ τη ρ ίζο ν τα ν ά π ’ τήν πρ ο σ ήλ ω σή τους στή
μ ικ ρ ή ίδ ιο χ τη σ ία τή βασισμένη σ τή ν πρ ο σ ω π ική έργα σ ία ,
μιά ν άνανέω ση ή, ά κ ριβέσ τερα, μιάν άπότομη μεταστροφ ή :
ή «κοινό τητα τών άγαθών καί τών έργα σιώ ν» ύπήρξε
ή πρώ τη μορφή τή ς έπανασ τατικ ής ιδεο λ ο γίας τής κα ι­
νούρ γιας κοινω νία ς πού γεννήθηκ ε άπ’ τή ν Ιδια τήν Έ π α ­
νά σ τα σ η . Μ έ τόν «Μ παμπουβισμό» (τή θεω ρία τοΰ Ba­
 H Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ ΕΠΛΧΛΣΤΛΣ11 115

beuf), ό Κ ομμουνισμ ός, ο ύ το πισ τικ ό όνειρ ο ώς τότε,

όρθώ θηκε σέ ιδ εο λ ο γικό σ ύσ τημ α- μέ τή ν «Συνωμοσία
τώ ν Ίσ ω ν » , έμπα ινε σ τή ν πο λ ιτικ ή ισ τορία.
Τ ό σύσ τη μα τοΰ B abeuf χ α ρ α κ τη ρ ίσ τη κ ε ά π’ τόν G e o r­
ges Lefebvre σ άν «Κ ομμουνισμός τής κατανομής». Δ ίχω ς
ά λλο, τό πρ ό β λημα τή ς κα τανομή ς τών τροφ ίμω ν, πού
ε ίχ ε τόσ ο μεγάλη σ ημασ ία γιά τις λ αϊκές μδζες τή ς ε π ο χ ή ς
εκείνης, άπ ο τελεΐ τό επίκ εντρ ο τή ς κο ινω νικ ή ς σ κέψ ης
τοΰ Babeuf-Ά λ λ ά , επόπ της φ ο ρ ο λο γία ς τών γαιώ ν καί δει­
νός στά χω ρ ο δ εσ πο τικά ζητή ματα, δικασ τικό ς γραμματέας
κοινότη τα ς ένα διάστη μα, ό B abeuf ε ίχ ε άμεση πείρα
τών άγροτώ ν τή ς Π ικ αρ δίας, τών προβλημάτω ν καί τών
άγώνων τους : τό θέαμα ζω ντανών καί μαχη τικώ ν άγρο-
τικώ ν κο ινο τήτω ν, μέ τά σ υλ λο γικ ά τους δικαιώ ματα καί
τις κοινές τους συνήθειες, τόν εκανε νά στραφ εί, άναμφί-
βολα καί πριν άκόμα ά π’ τήν ’Επα νάσ τασ η , πρός τή ν πρα­
γματική ισ ό τη τα καί τόν Κ ομμουνισμό. Ά ν σ τό «Α ιώ νιο
Κ τημα το λό γιό » του τοΰ 1789 έκλ ιν ε πρός τόν άγρ οτικ ό
νόμο, δηλαδή πρ ό ς τό σ ο σ ια λ ισ μ ό τών «όπαδών τής κατα­
νομής», κατά τή ν έκφ ρασ η τοΰ 1848, σ ’ ένα υ πόμνημα τοΰ
1785 γιά τά μεγάλα ά γρ ο χτήματα καί σ ’ ένα του γράμμα
τοΰ ’Ιουνίου τοΰ 1786, έγκω μίαζε τή ν ό ργάνω ση «σ υλλο­
γικώ ν ά γροχτημάτω ν», άληθινώ ν «άδερφικών κοινοτήτω ν»:
«τό νά κομματιάζουμε τό έδαφος σ έ ίσ ο υς κλ ήρ ου ς γ ιά
όλ α τατομα είναι σά νά καταστρέφ ουμε τό μεγαλύτερο μέ­
ρος τών πόρω ν πού τό έδαφος τοΰτο θάδινε μέ τή συνδυα­
σμένη έργασία». Π ρ ιν κιό λα ς άπ’ τήν ’Ε πα νάσ τασ η, 6
B abeuf έθετε, έτσι, ό χ ι μο νάχα τό πρ ό β λημα τή ς πρα γμ α­
τικ ής ισ ό τητας τώ ν δικαιω μάτων, κι έπομένως τή ς κα τανο­
μής, μά καί τό πρ ό β λημα τή ς παραγω γής, διαισ θανόμ ενος
τή ν άνάγκη μιας σ υλ λο γικ ή ς όργάνω σης τή ς έρ γα σία ς τή ς
γής. Τ ό μεγάλο γεγο νός τοΰ κεφ αλαιοκρατικού συγκεντρω ­
τισ μού καί τοΰ ξεπετάμ ατος τή ς β ιο μ η χ α ν ικ ή ς πα ραγω γή ς
τοΰ ε ίχ ε διαφ ύγει ; 'Η πρ ο τίμησ ή του γιά τις πα λιές ο ικ ο ­
ν ομικές μορφές, ιδ ιαίτερ α τις χ ειρ ο τεχ νικ ές, κι ή άπ ουσ ία
σ τό έρ γο του κάθε άναφ οράς σέ μιά κομ μουνισ τική κ ο ι­
νω νία βασισμένη σ τή ν άφ θονία τών καταναλω τικώ ν π ρ ο ϊ­
116 Η Γ Λ Λ Λ ΙΚ ΙΙ ΕΠ ΛΝ ΛΣΤΛΣΙΙ

όντων έξηγο ΰν τό λ ό γο πού μπόρεσαν καί μ ιλ ή σ α ν ε,

σ χετικ ά μ’ αύτόν, γ ιά εναν ο ικ ο νο μ ικό πεσ σιμ ισμ ό. Τά
ειδικά χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά τή ς οικ ο νο μ ίας τή ς ε π ο χ ή ς του, ό
μ ικ ρ ός βαθμός τοϋ κεφ αλαιοκ ρατικού σ υγκεντρω τισ μού
κ ι ή άπουσ ία μιας π ρ α γμ α τική ς μ αζική ς πα ραγω γή ς, έκτός
άπ’ τήν ίδ ια τήν ιδ ιο σ υ γκρ α σ ία τοΰ B abeuf καί τή ν κοινω νι­
κή του έμπειρία, εξηγούν γ ια τί οδη γή θη κ ε σ τό νά μ ελετήσει
τή ν έλλ ειψ η καί τή σ τα σ ιμ ό τη τα μάλλον τών πα ραγω γικώ ν
δυνάμεων παρά τήν άνάπτυξη καί τήν άφ θονία τους.
Έ τ σ ι, ή θέση τού «Μ παμπουβισμού» π ρ ο σ διο ρ ίζετα ι
άκ ριβώ ς άνάμεσα σ τή ν ήθικ ο λο γο ΰ σ α κομ μο υνισ τικ ή
ού τοπία τοΰ 18ου αιώ να καί τό β ιο μ η χα ν ικ ό σ ο σ ια λ ισ μ ό
ένός Saint - Simon.
Ή «Συνωμοσία τών Ί σ ω ν » άποτέλεσε, κατά τή διάρκεια
τοΰ χειμώ να 1795- 1796, τήν πρώ τη άπ ό πειρ α προσ αρ μο­
γ ή ς τοΰ Κ ομμουνισμοΰ σ τή ν πρ α γμ ατικό τητα. 'Η π ο λ ιτικ ή
του όργάνω ση πα ρουσ ιάζει διαφ ορά άπ’ τις ώς τώρα χ ρ η ­
σ ιμοποιο ύμενες ά π ’ τό λαϊκό κίνημ α μεθόδους. Στό κέντρο,
β ρίσκ εται ή ήγετική όμάδα, σ τηρ ιζό μενη σ ’ ενα μικρό
α ριθμ ό δοκιμασμένω ν μ α χ η τ ώ ν έπειτα, έρ χο νται οί συμπα-
θοΰντες πα τριώ τες καί δημ οκράτες, μέ τήν έννοια πού
δόθ η κε σ το ύς όρους αυτούς κατά τό έτο ς II, πού τή ν πλ αι­
σιώ νουν καί πού δέ φ αίνουνται νά έχο υνε σ υμμ ερ ισ τεί
άπ όλυ τα τό κα ινο ύ ρ γιο έπανασ τατικ ό ιδ α νικ ό - τέλος, οί
ϊδ ιε ς λ α ϊκές μδζες πού π ρ ό κ ειται νά προσ ελκ υσ τοΰν.
Συνω μοσ ία κατ’ έ ξο χ ή ν όργανώ τρ ια : όμως, τό πρ όβ λημα
τώ ν άναγκαίω ν δεσμών μέ τις μδζες φ αίνεται πώ ς είχε λυ­
θ ε ί κατά τρόπο άβέβαιο. Έ τ σ ι, πέρα άπ’ τήν έμπειρία
τή ς λ α ϊκ ή ς έξέγερ σ ης, πρ ό β αλ λ ε καθαρά ή έννοια τή ς
έ πανασ τατικ ής δικτατο ρ ίας, πού ό Μ αρά είχ ε πρ ο α ισ θαν­
θεί, μά χ ω ρ ίς νά μπορέσει νά τήν κα θορίσει άκ ριβώ ς :
μετά τήν κατάλη ψ η τή ς έξο υσ ίας άπ’ τήν έξέγερ σ η, θάταν
οφ έλεια νά πα ρ αδο θεϊ ξανά ή κα τάσταση σέ μιά συνέλευση
έκλεγμ ένη σύμφωνα μέ τις άρ χ ές τή ς π ο λ ιτικ ή ς δημ οκρα­
τία ς, έστω καί μέ κ α θο λικ ή ψ η φ ο φ ο ρ ία - ή δικτατορ ία
μια ς έπα ν α σ τα τικ ή ς μειο νό τητα ς εϊναι α π α ρ αίτη τη όσ ο
διά σ τη μ α χρ ειά ζετα ι γιά τό ξαναπ λάσ ιμο τή ς κοινω νία ς
 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ E li.(Λ.ΙΓ7’. (17/ 117

κα ί τή ν έγκαθίδρυσ η νέω ν θεσμών. Ή ιδέα αύτή πέρασ ε

ά π ’ τόν B u o n arro ti σ τό ν Blanqui καί φ αίνεται πώ ς πρ έπ ει
νάποδώ σουμε σ τό ν «Μ πλανκισμό» τή θεω ρία καί τήν
π ρ α χτικ ή τοϋ Α ένιν γ ιά τή δικτατο ρ ία τοϋ προλεταριάτου.
'Η σ η μασ ία τή ς «Συνωμοσίας τών Ί σ ω ν » καί τοϋ «Μ πα-
μπουβισμοϋ» δέ μ πορεί νά ύ π ο λ ο γισ τεΐ παρά μέ τά κ ρ ιτή ρ ια
τοϋ αιώ να μας : σ τή ν ισ το ρ ία τοϋ Δ ιευθυντηρίου, δέν ύ πήρ-
ξε παρά ένα άπ λό έπεισ όδιο. ’Α λλά, γιά πρώτη φορά,
ή κομ μουνισ τικ ή ιδέα έγινε π ο λ ιτικ ή δύναμη. Ά ν τα π ο -
κρινόμενος σ τή ν πα ρ άκλ ηση τοϋ φ ίλου του, ό Μ πουοναρ-
ρότι δημ οσίεψ ε, τό 1828, κατά τήν έξο ρ ία του σ τις Βρυ­
ξέλλες, τήν Ι σ τ ο ρ ία τή ς «Συνωμοσίας γ ιά τήν ’Ισότητα
πού λ έγεται τοϋ Babeuf» : τό β ιβ λίο αύτό άσ κησ ε μιά
βαθειά έπίδραση · χά ρ η σ ’ αύτό, ό «Μ παμπουβισμός»
αναγνω ρ ίστηκε σ άν ένας κρ ίκ ο ς άλυσ ίδα ς γιά τήν άνάπτυ­
ξη τής κο μ μο υνισ τικ ής σ κέψ η ς καί τής έπα να σ τα τικ ή ς
π ρ α χτικ ή ς (').

I I I .—Ή π ο λ ιτ ικ ή π ρ α χτ ικ ή :
ά π ’ τό φ ιλ ε λ ευ θ ε ρ ισ μ ό τοΰ Δ ιευ θ υ ντ η ρ ίο υ
σ τό ν ύ π α τ ικ ό α ύ τα ρ χισ μ ό
Ύ π ό τίς συνθήκες τή ς γ ε νικ ή ς αστάθειας πού, ά π ’ τό
1795 ώς τό 1799, έπικ ρ άτησ ε κατά τή ν έπ ο χ ή τοϋ Διευθυν­
τη ρ ίου , δέ μπορούσ ε παρά νάναι πολύ άβέβαιη ή κα νονική
λ ειτουρ γία τοΰ Σ υντάγματος τοϋ έτους III.
Ό κα ταμερισ μός τών έξουσ ιώ ν είχ ε σοφά ύ π ο λ ο γισ τεΐ,
ά π’ τή ν έκτελ εστικ ή έξουσ ία ε ίχ ε άφ αιρεθεϊ κάθε νομοθετι­
κή πρω τοβουλία κι ό έ λεγχο ς τοΰ Θ ησ αυροφ υλάκιου, ή
τοπ ική διο ίκ η σ η ' ε ίχ ε ξανά άποκεντρω θεϊ, ή αστάθεια

I. "Οσον αφορά τις μελετες γιά τό «Μπαμπουβισμό» . «Ό Babeuf

(1760- 1797) κι ό Buonarroti (1761 - 1837). Για τή δεύτερη εκατονταε­
τηρίδα άπ’ τη γέννησή τους»,δημοσίευμα τών Ροβεσπιεριανών Μελε­
τών (Νανσύ, 1961)· Cl. MAZAURIC, «Ό Babeuf κι ή Συνωμοσία
για την ’Ισότητα» (Παρίσι, 1962)· «Ό Babeuf καί τά προβλήματα
τοϋ Μπαμπουβισμοϋ» (Παρίσι, 1963)· V. DALINE, «Gracchus Babeuf
(1785 - 1794)» (Μόσχα, 1963, στα ρωσικά).
118 II Γ Λ Λ Λ ΙΚ ΙΙ Ε Π ΛΝ Α Σ ΤΛΣ ΙΙ

ε ίχ ε γ ίν ει θεσμός μέ τή ν ανανέω ση, κάθε χρ ό ν ο , τοϋ μισοϋ

τώ ν δημ οτικώ ν αρχώ ν, τοΰ τρ ίτο υ τών Συμβουλίω ν καί
τοΰ πέμπτου τών διο ική σ εω ν τών διαμερισμ άτω ν καί τοΰ
έκτελ εσ τικ ο ΰ Δ ιευθυντηρίου : κι όλα αυτά, ενώ ή ’Επανά­
σ τα σ η δέν ε ίχ ε άκόμα σ τα θερ ο πο ιη θεί (ϊσ χυα ν άκόμα οΐ
Εκτακτοι νόμοι κατά τών λιπο τα κτώ ν καί τώ ν φυγάδων σ τό
έξω τερικ ό), έπικ ρ έμο νταν ή ά π ειλή τή ς χρ εω κο π ίας κι ό
πό λ εμ ο ς σ υνεχίζο νταν. 'Ω σ τό σ ο , τό Ιδιο τό κείμενο τοΰ
Συντάγματος τοΰ έτους III δέν άφ ηνε τό Δ ιευθυντή ριο τόσ ο
άφ οπ λισ μένο όσ ο εχ ει λ εχ θ εί καί, προπάντω ν, εφ αρμόσ τη­
κε, σ τή ν πρ ά ξη, μιά π ο λ ιτικ ή πού εκανε σ ιγά σ ιγ ά νά ξεκα­
θαρ ισ το ύ ν τά κυριώ τερα γνω ρίσμ ατα τοΰ σ υσ τήματος τής
Υ π α τ ε ία ς : άπ’ τούς Θ ερμιδοριανούς ώς τούς Δ ιευθυντη-
ριακούς καί τούς Μ πρυμεριανούς, ένισ χύ θη κε τό καθεστώς
τώ ν πρ ο κ ρ ίτω ν κι ό B rum aire δέν ά π ο τελεϊ μιά διακοπ ή,
δπω ς rô ή θελε ό θρΰλος τή ς Ύ π α τεία ς, άλλά ένα ν άποφα-
σ ισ τικ ό σταθμό.
Ή φ ιλελεύθερη ά ντίλ η ψ η τώ ν εκλογώ ν π α ρ αβιάστη κε
ά π ’ τή ν άρ χή κιόλας, άφοΰ χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κ ε υ πο κρ ιτικά
ή εκλογή μελών άπ’ τά Ιδια τά Σώματα : άπ’ τούς έκτακτους
νόμους ώς τά πρα ξικο π ή ματα, υπονομεύτηκε ή κανονική
λ ειτο υ ρ γ ία τοΰ Συντάγματος καί, τελ ικά, ή ελεύθερη εκλ ο­
γή υ ποκα ταστάθη κε άπ’ τή ν εκλογή ύπό τή ν έποπτεία
τή ς 'Υ π ατείας. Τ ό διάταγμα τώ ν δύο τρίτω ν (5 τοΰ F ructi­
d o r τοΰ έτους 111-22 Α ύγούστου 1795) πα ρ άτεινε έπ’ άό-
ρισ το τή ν παραμονή τών Θ ερμιδοριανώ ν σ τή ν έξουσία.
«Σέ ποια χ έ ρ ια θά πα ραδοθεί ή ίερή πα ρακαταθήκη τοΰ
Συντάγματος ;». Οί σ υνελεύσεις τών εκλεκτόρω ν έπρεπε
νά εκλέξουν τά 2 /3 τών νέων πληρ εξο ύ σιω ν (500 στούς
700) άνάμεσα στά έν ένεργείςι ή δη μέλη τή ς ’Ε θνοσυνέλευ­
σ ης· τό διάταγμα τή ς 13ης τοΰ F ru c tid o r (30 Α ύγούστου)
κα θόρ ιζε πώς, επειδή ή άναλο γία αύτή δέν ε ίχ ε επιτευχθεί,
ό υ πό λ ο ιπ ο ς άριθμ ός τών μελών τή ς ’Ε θνοσυνέλευσ ης
πού δέν ε ίχ α ν ξαναεκλ εγεϊ θά σ υμπληρω νόντανε μέ ψ η ­
φ οφ ορ ία τοΰ Ιδιου τοΰ Σώ ματος. Αύτό σ ήμ αινε τή ν έξου-
δετέρω σ η , πρ ό ς όφ ελος τών Θ ερμιδοριανώ ν, τό σ ο τών
κα λιώ ν ’Ο ρεινώ ν ό σ ο καί τή ς σ υνταγματικής μ ο να ρ χικ ή ς
 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ ΕΠ Α Ν Α ΣΤΛ ΣΙΙ 119

α ν τιπ ο λίτευ σ η ς. Τ ελικά , τά Σ υμβούλια τοΰ Δ ιευθυντηρίου

επανδρω θή κανε μέ 511 μέλη τή ς Ε θ ν ο σ υ ν έ λ ε υ σ η ς : τά
πρ οκ αθο ρ ισ μ ένα 2 /3 ξεπερασ τήκανε.
Τ ά «Π ρ αξικοπήμ ατα», πού τό σ ο συντελέσ ανε στή δυσ-
φ ή μ ισ η τοΰ Δ ιευθυντηρίου, εντάσσ ο νται σέ τούτη τήν
π ο λ ιτικ ή γραμμή : γιά νάντιμετω πίσ ει τά δυσάρεστα
ενδ εχόμ ενα τή ς εκλ ο γή ς, ή εκτελ εσ τικ ή έξο υσ ία έπανορ-
βώ νει τάπ οτελέσ ματα μέ τήν άκύρωση ή τόν ά π οκλεισμό
καί τήν εσω τερική έκλο γή άπ’ τά Ιδια τά Σώματα.
Στίς έκλ ο γές τοΰ G erm inal τοΰ έτους V (1797) γιά τήν
«νανέω ση τοΰ πρώ του τρίτου τών Συμβουλίω ν πού είχε
λ ή ξ ε ι ή θητεία του καί πού τά μισά του μέλη ήταν «ισ ό­
βια», ο ί ό παδοί τοΰ Δ ιευθυντηρίου πάθανε πανω λεθρία,
έ χ τό ς μο νάχα σ έ καμμιά δεκαριά διαμερίσματα : μό­
ν ον έντεκα μέλη τής Ε θ ν ο σ υ ν έλ ευ σ η ς έπανεκλέγησ αν
κι έτσι τό νέο τρ ίτο ένίσ χυ ε σ ημ αντικά τή μ ονα ρ χι­
κή δεξιά. Μ έ τό πρ α ξικό π ημα τή ς 18ης τοΰ F ru c ti­
d o r τοΰ έτους V (4 Σεπτεμβρίου 1797), τό Δ ιευθυντήριο
επέβ αλε στά Συμβούλια έκτακτα μέτρα : 49 διαμερίσμ ατα
είδα ν νάκυρώ νουνται πέρα γιά πέρα οί έκλ ο γές τους κι
ά λ λ α νάκρω τηριάζεται ή άντιπροσώ πευσ ή τους· σ υνολικά,
177 πλ η ρ εξο ύ σ ιο ι ά π ο κλ είσ τη κ α ν χω ρ ίς νάντικαταστα -
θ ο ΰ νε - άπό κείνους πού ένέκ ρ ινε ή εκτελ εσ τικ ή έξουσ ία,
ο ρ ισ μ ένο ι π α ρ αιτή θη κ αν κι ο ί ά λ λο ι σώπασαν.
Γ ιά τις έ κλ ο γές τοΰ έτους VI (1798), ή τακ τική αύτή
τελ ειο π ο ιή θη κ ε καί πή ρε ο ρ ισ μένα χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά πού
πα ραμείνανε ώς τό 19ο αιώ να. Τ ό έ γχείρη μ α άξιζε τόν
κ όπ ο : οί άπ ο κλ εισμο ί άνεβάσανε, τελ ικά, σέ 437 τόν άρι-
θμό τών έδρών πρ ό ς έ πάνδρω ση, πού άνάμεσά τους π ερ ιλ αμ­
βάνοντα ν καί τό δεύτερο μισό τών «ισόβιω ν». Γ ιά προφ ύ­
λ α ξη , ήδη άπ’ τις 12 τοΰ μήνα Pluviôse τοΰ έτους VI (31
Ία ν ο υ α ρ ίο υ 1798), τά Συμβούλια άνάλαβαν τά Ιδια τήν
πρ ο σ ε χ ή επικύρω ση τών έκλογώ ν : τά 236 μέλη τή ς ’Εθνο­
σ υνέλευ σ ης πού έληγε ή θητεία τους, μαζί μέ τούς 297
πλ η ρ εξο ύ σ ιο υ ς πού παραμένανε, προ β ήκ ανε σ τήν έκκαθά-
ρ ισ η τών νεοεκλεγμένω ν. Μ έ φ ρ ο ντίδα προετοιμασμ ένες
ά π ’ τήν Κ υ βέρ νησ η, πού πο λ λ απλ ασ ίασ ε τις διο ικ η τικ ές
120 II Γ. ΙΛ Λ ΙΚ Ιΐ 1111Λ Χ Λ ΣΤ Λ ΣΙΙ

π ιέσ εις, ο ί έκλ ο γές πα ρ ο υσ ιάσα νε πολυάριθμα σ χίσ μ α τα

σ τις έκ λ ο γικ ές σ υνελεύσεις, πράμα πού έπέτρεψ ε σ τό
Δ ιευθ υντήρ ιο νά έγκρ ίνει μόνο τούς πλ ηρ εξο ύ σ ιου ς τή ς
άρ εσκ είας του : ο ί Δ ιευθυντήριακ οϊ υ πο σ τηρ ίξανε, στά
Σ υμβούλια, ό σ ους ε ίχ α ν έκλέξει ο ί σ χισ μ α τικ ές σ υνελεύ­
σ εις καί ζη τή σ α ν ε τή ν έπικ ύρω ση τή ς έκ λ ο γ ή ς τους. Ή
π λ ειοψ η φ ία τών «Π εντακοσ ίω ν» προσ υπόγραψ ε τόν κατά­
λ ογο τών νεοεκλεγμένω ν πού έπρεπε ν άπο κ λεισ το ϋ ν κι οί
Π α λ ιοί ύποκύψανε. Τ ελικά, ό νόμος τή ς 22ας Φ ρορεά λ
τοϋ έτους VI (11 Μ αΐου 1798) άκύρωσε τις έκλ ο γές σέ 8
διαμερίσμ ατα, ένέκ ρινε τούς έκλεγμ ένους άπ’ τίς σ χισ μ α ­
τικ έ ς σ υνελεύ σεις σέ 19 διαμερίσμ ατα κι άπ έκ λεισ ε 60
π λ η ρ εξο ύ σ ιο υ ς πού ε ίχ α ν έκλ εγεΐ υπό τήν ιδ ιό τη τα τοϋ
δ ικασ τή ή τοϋ διο ικ η τικ ο ύ : σ υνολικά, 106 π λ η ρ εξού σ ιω ν
άκυρώ θηκε ή έκλ ο γή μέ τό νόμο τοΰ Φ λορεάλ. ’Α ντίθετα,
191 κυβερ νη τικο ί υπο ψ ή φ ιο ι μπήκανε σ τά Σ υ μ β ο ύ λ ια :
85 έπίτρ ο πο ι καί δημ ό σ ιο ι υ πά λ λη λ ο ι κατά τή ν άνάληψ η
τ ή ς έξουσ ία ς άπ’ τό Δ ιευθυντήρ ιο κι 106 δικασ τές ή διο ι­
κ η τικ ο ί πού, θεω ρητικά, ε ίχ α ν έκλεγεΐ, μά πού π ο λ λ ο ί
άπ’ αύτούς το π ο θετηθήκανε άπ’ τήν Κ υβέρνηση. "Οταν
δέ μποροΰσ ε νά πα ρ α πο ιη θεί μέ τόν άπ ο κλ εισ μ ό καί τήν
έσω τερική έκλ ο γή άπ’ τά ίδ ια τά Σώ ματα, τό άντιπ ροσω -
πευτικ ό καθεστώ ς διαστρ έφ ο νταν μέ τήν έπίσ η μ η υπο­
ψ η φ ιότητα τών ίδ ιω ν τών άντιπροσώ πω ν τή ς έξουσ ίας :
π ρ α χτικ ή πού έπρ ό κειτο νά ίσ χύσ ει γιά πολύ σ τή ν π ο λ ι­
τικ ή ισ το ρ ία τή ς Γ αλλίας.
'Η 30ή τοϋ Π ρ α ιρ ιά λ τοΰ έτους VII (18 ’Ιουνίου 1799)
άπ οτελεΐ μάλλον ένα κο ινο β ο υ λευ τικό γ εγο ν ό ς παρά ένα
πρ α ξικόπ ημα : τά Συμβούλια πή ρα ν έκδ ίκησ η άναγκάζον-
τας νόμιμα δυό διευθυντές νά παραιτηθοΰνε.
Ό B rum aire, άντίθετα, έντάσσ εται στά ίδια πλ α ίσ ια
μέ τόν F ru c tid o r καί τόν Floréal : τό βράδυ τοΰ πρ α ξικ ο ­
πή ματος τοΰ Β οναπάρτη, σ τις 19 τοΰ B rum aire τοΰ έτους
VIII (10 Ν οεμβρίου 1799), ή πλ ειο ψ ηφ ία τών Π αλιώ ν κι ή
μειοψ ηφ ία τών «Π εντακοσ ίω ν» άπ ο κλ είσ ανε α π ' τή ν έ θνική
άντιπ ροσω π εία, «γιά τίς α κ ρό τη τες καί τίς σ υ ν εχ είς άπο-
π ειρ ές τους», 62 π λ η ρ εξο ύ σ ιο υ ς κι έκλέξανε ο ί ίδ ιες δυό
 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ ΕΙ1Λ ΛVI ΣΤΑ ΣΙΙ 121

επιτρ οπές, μέ 25 μέλη τήν καθεμιά, επιφ ο ρ τισμένες νά

προετοιμάσουν «τις μεταβολές πού επρεπε νά γίνο υν σ τίς
ο ρ γα ν ικές διατάξεις πού ή πείρα εκανε αισ θητά τά σ φάλμα­
τα καί τά μ ειο νεχτή ματά τους». Ή ύ πο κρ ιτική έφ αρμογή
τοϋ Σ υ ντάγματος ά π’ τό Δ ιευθυντήριο εφτανε, έδώ, σ τό
άποκορύφω μά της.
Ή δ η , ά π ’ τήν ά νο ιξη τοϋ έτους V (1797), ό Benjamin
C o n sta n t ε ίχ ε δημ οσιέψ ει ενα εργο, «Π ερί τών π ο λ ιτικώ ν
άντιδράσεω ν», όπου άπαιτοϋσε «μιά δυνατή καί σταθερή
Κ υβέρνηση». 'Α π ’ τις 22 τοϋ Φ λορεάλ κιό λας, ό D aunou,
άπ’ τούς δημ ιουργούς, ώ σ τόσο, τοϋ Σ υντάγματος τοϋ έτους
III, έξεγέρ θηκ ε κατά τής σ υχνό τη τα ς τών εκλογώ ν, πού, κά­
θε χρ όνο , εθεταν τά πάντα ξανά ύπό σ υ ζή τη σ η .'Η ά ρ χή τής
κ υ ρ ια ρ χία ς παρέμενε ά θιχτη : ή ά σ τική τάξη τών Θ ερμι-
δοριανώ ν δέ μπορούσ ε νά πα ρ αιτηθεί ά π’ αύτήν χω ρ ίς
νάπαρ νη θεϊ τόν ίδ ιο τόν έαυτό τη ς καί νά παίξει τό π α ιχ νίδι
τών όπαδών τοϋ θείου δικαίου. Έ π ρ ε π ε , λο ιπό ν, νά τή
συμβιβάσ ει μέ τις ά π α ιτή σ εις μιάς σταθερής κι ισ χ υρ ή ς
εκτελ εσ τικ ή ς εξουσίας. Ό Sieyès φ αντάσ τηκε ότι διορθώ ­
νει τήν έκλο γή μέ τήν έσω τερική έκλογή ά π ’ τά ίδ ια τά
Σώματα : τά σ υγκροτημ ένα Σώματα θά επανδρω νόντανε
μέ έσω τερική έκλ ο γή , διαλέγοντας άνάμεσα στούς πρ ο­
κρίτους, πού τούς πίνακές τους θά ε ίχ ε κα ταρτίσ ει ό κυ­
ρ ία ρ χος λ αός, πού, ύπο κρ ιτικά, θά τοϋ είχ α ν επιτρέψ ει
τή ν κ α θο λικ ή ψηφ οφ ορία. Ό Βοναπάρτης δέ μπορούσε
παρά νά έπιδο κιμ άσει : ή έκλο γή άπ’ τά Σώ ματα άποτέ-
λ εσ ε χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ό γνώ ρισμ α τοϋ Συντάγματος τής
Ύ π α τε ία ς τοϋ έτους VIII (24 Δ εκεμβρίου 1799).'Η Γερουσία
σ υμπ ληρ ώ θηκε μ’ έσω τερική έκλ ο γή· σ τή ν άρ χ ή , διόρ ισ ε
ή ίδ ια τά μέλη τή ς Δ ημαρ χία ς καί τοϋ Ν ομοθετικού Σώ­
ματος· υστέρα, ή δια λο γή αύτή θά γίνο νταν άπ’ τούς κατα­
λόγου ς τών προκ ρίτω ν πού θά είχα ν εκλ εγεί μέ τήν καθο­
λ ικ ή ψ ηφ οφ ορία διαφόρων βαθμών. Σ τή ν πρα γμ ατικότητα,
οί κατάλο γο ι αύτοί, πού κα ταρ τίσ τηκαν κατά τό ετος IX,
δέ χ ρ η σ ιμ ο π ο ιή θη κ α ν ποτέ" άκυρώ θηκαν ά π’ τό Σύνταγμα
τοϋ έτους X (16 Α ύγούστου 1802) κι άντι καταστάθηκαν
ά π ’ τούς σ υλλόγους εκλογέω ν. «Ο ί ά ρ χές τοΰ νέου έκλογι-
 I l Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ Ι·'ΠΛΝΛΣΤΑΣΙΙ

κοϋ μας δικαίου», δήλω νε ό Lucien B on ap arte σ τις 24

Μ αρ τίου 1803, «δέ β ασίζουνται π ιά σέ χ ιμ α ιρ ικ έ ς ιδέες,
ά λ λ ά σ τή ν ίδ ια τήν π ο λ ιτικ ή κο ινό τητα καί τήν ίδ ιο χ τη σ ία ,
π ού εμπνέει ενα σ υναίσ θημα σεβασμού γ ιά τή δη μ ό ­
σ ια τάξη». Ό Β οναπάρτης ε ίχ ε κιό λας διακηρύξει άπλού-
σ τερ α : « Μ όνον εγώ είμαι ό αντιπ ρ ό σω π ο ς τοΰ λαού».
'Η επισ τρ ο φ ή σ τό σ υγκεντρω τισ μό ήταν φ υσικό επακ ό­
λ ουθο. ’Ενώ γενικ ά θεω ρείται ερ γο τοϋ Β οναπάρτη, είχε,
ώ σ τόσ ο, κι αύτή πρ ο ετο ιμ α σ τεί απ' τό Δ ιευθυντήριο. 'Η
δ ιο ικ η τικ ή ο ργάνω ση τοϋ έτους III παρέμενε πιό σ υγκεν­
τρ ω τικ ή απ' ό σ ο λέγεται. Ο ί μικ ρές α γρ ο τικ ές κ ο ινότητες
υ παχθήκ ανε διο ικ η τικ ά σ τις δη μ αρ χιακές περιφ έρειες,
ε νώ ο ί μεγάλες πό λεις, ιδιαίτερ α τό Π α ρ ίσ ι, χά νο ντα ς μέ
τήν κομμούνα τους καί τό δή μ α ρ χό τους καί τήν αύ τονομία
τους, διαιρ έθηκαν σέ πο λ λ ές δημ αρ χίες. Σ τό επίπ εδο τοϋ
δια μ ερ ίσ μ α το ς, τό Συμβούλιο καταρ γή θηκε κι άντικατα-
σ τά θη κ ε από μιά κεντρ ική δ ιο ίκ η σ η άπό πέντε μέλη.
Κ ι άφοϋ, ετσι, σ υγκεντρώ θηκε ή έξουσία, ο ί διο ικ ή σ ε ις
ιερ α ρ χη θή κ α νε ή μιά σέ σ χέσ η μέ τή ν ά λ λη , ο ί δημ οτικές
έξα ρ τη θή κ α ν ε άπ’ τις διο ικ ή σ ε ις διαμερισμάτω ν κι ο ί
τελευταίες ά π ’ τούς ύπουργούς. Τό Δ ιευθυντήριο ε ϊχε
τ ή ν έξουσ ία νάκυρώνει, χ ω ρ ίς δικαίω μα εφ εσης, τις απο­
φ ά σ εις τών τοπικώ ν διο ικήσ εω ν, νάνακαλεΐ τά μέλη τους
κ α ί νά τάντικ αθισ τά σέ περ ίπ τω σ η ο ρ ισ τικ ή ς πα ύσ ης τους,
χ ρ η σ ιμ ο πο ιώ ντα ς, κατά κανόνα, γ ιά τις μερικές αύτές
α ν τικ α τα σ τά σ εις, τό μέσο τή ς εσω τερικής έκ λ ο γ ή ς ά π’
τά Ιδια τά Σώματα. Ή εκτελ εσ τικ ή έξουσία α ντιπροσω πεύ­
ο ν τα ν , σ έ κάθε δ ιο ίκ η σ η διαμερίσμ ατος ή δήμου, από ενα
δ ιο ρ ισ μ έν ο κι ανακλ η τό «’Επίτροπο».
Ο ί έπίτρ ο πο ι τοϋ Δ ιευθυντήριου έπέβλεπαν γ ιά τήν εφαρ­
μ ογή τών νόμων, πα ρ αβρ ίσκο νταν σ τις σ υνεδριάσ εις
τών Συνελεύσεω ν κι έλέγχανε τούς δημ ό σιο υ ς λειτουργούς.
Έ ν α ν τ ι σ τις ανανεώ σιμες κατά τμήματα, κάθε χ ρ όνο,
δ ιο ικ ή σ ε ις, αποτελούσαν κά ποιαν έγγύ ηση σταθερότητας.
Κ ι άκόμα πιό πολύ, ό έπίτρ ο πο ς διαμερίσμ ατος, άλ ληλ ο-
γρ α φ ώ ντα ς άπευθείας μέ τόν 'Υ π ο υρ γό τών Ε σ ω τε ρ ικ ώ ν ,
διευ θύ νο ντας τά διάφ ορα γραφ εία καί δίνο ντας διαταγές
 II ΓΛ Λ Λ ΙΚ ΙΙ Ε Π Α Ν ΛΣΤΛΣΙΙ 123

σ το ύ ς επιτρ ό πο υ ς τών δήμων, πρ ο εικ ο νίζει τό νομάρχη

τ ή ς 'Υ π ατείας. Τ ό Σύνταγμα τοϋ έτους III πα ραχω ρούσ ε
ά κ όμα σ τό Δ ιευθυντήριο καί σ ημ αντικά άλλα προνόμια :
τ ό Δ ιευθυντήριο κρατάει τήν «κα νο νισ τική» έξουσ ία,
δ η λ α δ ή τό δικαίω μα νά πα ίρ νει αποφάσεις- κατευθύνει
τ ή διπλω ματία καί σ υνάπτει σ υνθήκες, άκόμα καί μυστικές-
ε χ ε ι στή διάθεσή του τή σ τρ α τιω τική δύναμη καί διορ ίζει
τού ς άρχισ τρ άτηγο υ ς- ύπεύθυνο γ ιά τήν έσω τερική άσφά-
λ εια τή ς Δ ημοκρα τίας, μπ ορεί νά εκδίδει εντάλματα προσ α­
γ ω γ ή ς κι εντάλματα σ υλλήψ εω ς. Ο ί εξουσ ίες αύτές μ πορεί
νά φ ανούν μηδαμινές μπρός στή «σύνεργό δύναμη» πού
δ ιέθ ετε τό καθεστώς τοΰ έτους II, πα ρ ’ όλο πού τόσ ο άπ εΐχε
ά π ’ τόν ύπατικό σ υγκεντρω τισ μό : άλλά δέν ύ π ή ρ χ ε πιά ή
ολ ο κ λ η ρ ω τικ ή άποκέντρω ση τοΰ Συντάγματος τοΰ 1791.
Σ τήν π ρ α χτικ ή , ή α ύ ταρ χική καί σ υγκεντρω τική έξου­
σ ία εξασ φ αλίστηκ ε, χ ω ρ ίς άλλο, μέ α ιφ νιδ ια σ τικά πρ α ξι­
κ οπήματα καί πα ρ αβιάσ εις τοΰ Συντάγματος, άλ λά ξεκά­
θαρα. "Υ στερα άπ’ τά γεγο νό τα τοΰ μήνα F ru ctid o r, ο ί
έ κτακ τες δικαιο δ ο σ ίες εμφ ανίζονται ξανά μέ τή μορφή
σ τρ ατιω τικώ ν ά π ο σ το λ ώ ν ό σ υγκεντρω τισ μός ένισχύ εται
μέ τήν κα τάρ γηση εκλογώ ν καί μέ παύσεις, πού, σέ πολυά­
ριθμα διαμερίσματα, επιτρέψ ανε νάνανεω θεΐ τό διο ικ η τικ ό
π ρ οσ ω π ικό , πρός ικ ανο π ο ίησ η τή ς κεντρ ική ς εξουσ ίας,
πού ά π ό χ τη σ ε έπιπ λέο ν τό δικαίω μα νά εκκα θαρίζει τά
δικ α σ τή ρ ια . Τ ό πρα ξικόπ ημα τή ς 22ας τοΰ Φ λο ρ εάλ τοΰ
έτους VI (11 Μ αΐου 1798) σ υντέλεσ ε σέ μιά νέα ενίσ χυ σ η
τή ς ε κτελ εσ τικ ή ς εξουσ ίας, πού, μή όντας ικανοπ οιημένη
ά π ’ τήν επάνδρω ση τών Συμβουλίω ν μέ δημ όσιους λ ειτουρ ­
γ ούς, όπω ς συνέβα ινε κατά τήν άνάληψ η ά π’ αύτήν τή ς
εξουσ ίας, είδε νά τή ς πα ραχω ρεϊται τό δικαίω μα νά φ ρ οντί­
ζει, ως τό ετος VIII, γ ιά τις χη ρ εύο υ σες θέσεις τών ειρ η ν ο ­
δικείω ν καί κα κουργοδικείω ν. Τ ό Δ ιευθυντήριο, εξασφ α­
λ ίζοντα ς, έπί είκο σ ι περίπου μήνες μετά τις 18 τοΰ F ru c ti­
d o r (4 Σεπτεμβρίου 1797), μιάν αύξουσα σταθερότητα κι
ε π ιβ ο λ ή , εβαλε, μέ τούς νόμους τοΰ έτους VII, τις βάσεις
μια ς ο ικ ο νο μ ικ ή ς άναδιοργάνω σ ης πού βρήκε τήν κατά­
λ η ξ ή τη ς κατά τήν περίοδο τή ς Ύ π α τεία ς, άλ λά πού ο ί
1-24 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ EU Λ AVIΣΤΑ ΣΙ1

λ ύσ εις τη ς είχα ν ε ξα ρ χ ή ς πρ ο ταθεΐ : δημ ιο υρ γία μ ια ς

αύτόνομης δ ιο ίκ η σ η ς τών άμεσων φόρων, μέ τό νόμο τής
22ας τοΰ B rum aire τοΰ έτους VI (12 Ν οεμβρίου 1797), έπι-
σ τρ οφ ή σ το ύς έμμεσους φ όρους, υπαγω γή τοΰ Θ ησ αυρο­
φ υλακίου σ τήν έκτελ εσ τικ ή έξουσία. "Αν ή «μέρα» τή ς
30ής τοΰ Π ρ αιρ ιά λ τοΰ έτους VII (18 Ι ο υ ν ίο υ 1799) φ άνηκε
νά δίνει στό Ν ομοθετικό Σώμα μεγαλύτερη έξουσ ία ά π '
τό Δ ιευθυντήριο, αν έπέτρεψ ε τήν άνανέω ση τοΰ κυβερνη-
τικοΰ προσ ω π ικο ύ κατά τήν έπιθυμία τή ς ν ο μο θετικ ής έξου­
σ ίας, ή έκτελ εσ τικ ή , ώ σ τόσο, έξουσ ία ούτε τόσ ο ίπ ο τ α -
γμένη ήταν ούτε τόσ ο έξασ θενημένη.

Μ ολαταύτα, τά πάντα β ρίσκ ονταν σ ’ έκκρ εμότητα.

Ύ σ τ ε ρ α ά π ' τό Κ αμποφ όρμιο, ή 'Α γ γ λ ία έμενε μόνη κατά
τή ς Γαλλίας. Ή δια τή ρ η σ η τή ς ήπ ειρω τικ ή ς ε ιρ ή ν η ς,
πού δύσκολα άπ οκατασ τάθηκε, απαιτούσε μιά σ υνετή
διπλω ματία : τό Δ ιευθυντήριο υιοθέτησε μιάν έπεκτατική
η π ειρω τική π ο λ ιτικ ή πού κατάστραψε δλ ες τίς εύκ α ιρ ίες
γ ιά έξω τερικ ή σ τα θερ ο πο ίη σ η κι έβαλε σέ κίνδυνο τή ν
έσω τερική προσ πάθεια γιά μεταρρύθμιση. Ή δεύτερη
σ υμμ αχία συνάπτεται κατά τό τέλ ο ς τοΰ έτους 1798,6
πόλ εμος ξαναρ χίζει τήν ά νο ιξη τοΰ 1799, ένώ ή έσ ω τερική
άντεπανάσ τασ η έπ ιχ ε ιρ ε ΐ μιά καινο ύ ρ για έπίθεσ η . "Αν ή
«μέρα» τή ς 30ής τοΰ Π ρ α ιρ ιά λ τοΰ έτους VII (18 Ίουνίοι>
1799) κι ή έκσ τρ ατεία τοΰ καλο κα ιρ ιο ΰ τοΰ 1799 έπιτρ έ-
ψανε κάπο ια έπανόρθω σ η, τή ν άνοιξη τοΰ έτους VIII
(1800) θά γίνο ντα ν πά λι έκλ ο γές : έ πιτυχία τών μ ο ν α ρ χι­
κών ή έπ ιτυχ ία τών 'Ιακω βίνω ν, ή κυβ ερ νητική εύστάθεια
θά μποροΰσ ε, γ ιά μιά φορά άκόμα, νά κλ ο ν ισ τεί. Τ ό
πρ α ξικόπ η μ α τή ς 18ης τοΰ B rum aire έλυσε τό πρόβλημα.
Σύμφωνα μέ τήν άφ ίσ σ α πού το ιχ ο κ ο λ λ ή θ η κ ε στό Π α­
ρ ίσ ι καί πού τή δη μ οσιεύει ό «Μ ηνύτωρ» τή ς 24ης τοΰ
B rum aire (14 Ν ο εμβ ρ ίο υ 1799), « Ή Γ αλ λία θέλει κάτι
μεγάλο καί διαρκές. Ή ασ τάθεια τήν κατάστρεψ ε, ζητά ει
τή σ τ α θ ε ρ ό τ η τ α .. . Θ έλει τήν ένό τητα στή δράση τή ς έξου­
σ ία ς πού θά έφ αρμόσ ει τούς νόμους». Τ ό Σύνταγμα τοΰ
 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ Ε Π ΛΚ ΛΣΤΛΣΙΙ 125

«τους VIII, έμπιστευόμενο ό λό τελα τήν έκτελ εστικ ή έξου­

σ ία σ τόν Π ρώ το "Υ πατο, έβαζε τέλο ς σ τήν αμφ ίβολη κατά­
σ τ α σ η μιας λ ανθάνουσ ας δικτα το ρ ία ς τοΰ Δ ιευθυντηρίου.
Π αρουσιά ζονταν, έτσι, κι άπ’ αύτήν άκόμα τήν άποψ η, σάν
ή φ υσική κα τάλη ξη μιας άναγκαία ς έξέλιξη ς. Ή άναντίρ-
ρ ητη έξο υσ ία πού τό Σύνταγμα τοΰ έτους III ε ίχ ε παραχω ­
ρ ήσει σ τό Δ ιευθυντή ριο σ ταθερ ο πο ιήθη κε καί διευρύνθη-
κε κάτω ά π ’ τό βάρος τών περισ τάσ εω ν, είτε ά π’ τήν ίδ ια
τήν έκτελ εσ τικ ή έξουσ ία είτε ά π ' τή νομοθετικ ή, πάντα
σ ά ν κάτι πρ ο σ ω ρ ινό , άλ λά πού ή έπανειλημμένη άσ κησ ή
τη ς τήν καθιέρω σε σάν κα νο νική . Ε π έ κ τα σ η τή ς κ α νονι­
σ τ ικ ή ς έξουσ ίας, διο ρ ισμ ό ς διο ικη τώ ν καί δικαστώ ν,
πρ οσ φ υγή σ ’ άσ τυνομικά μέτρα : τό ύπατικό καθεστώς
δέν ε ίχ ε τίπ οτα κα ινούργιο νά κάνει. Ο ί θεσμοί τοΰ Διευ­
θυ ντη ρ ίο υ , πού είχ α ν έπιβ λ η θεΐ καί σ τις αδερφές - δημ ο­
κ ρατίες, σ τή ν 'Ο λ λα νδ ία , τήν 'Ε λ β ετία ή τή Ρώμη, είχαν
ή δη έ νισ χύ σ ει τήν έκτελ εσ τικ ή έξουσία. Τ ό Σύνταγμα τοΰ
ϊτ ο υ ς VIII καθιέρω σε τήν ο ρ ισ τικ ή ύ ποταγή τής νομοθετι­
κή ς έξουσ ίας, πού μάταια ε ίχ ε έπιδιώ ξει τό Δ ιευθυντήριο.
Συγκεντρώ νοντας τή ν έξουσία στά χέρ ια τοΰ Π ρώτου
Ύ π α το υ , μιας καί σ ταθερ ή ς θέλ η σ η ς, έπέτρεψε τή σ υμ π λή­
ρ ω σ η τής δ ιο ικ η τικ ή ς αναδιοργάνω σ η ς, μέ τούς μεγάλους
νόμους τοΰ έτους V III, καί τήν κο ινω νικ ή σ ταθερ οποίησ η
πού τό Δ ιευθυντή ριο ε ίχ ε βάλει σ ά σκο πό του απ’ τή Δ ια­
κ ή ρ υ ξή του κιό λας τή ς 14ης τοΰ B rum aire τοΰ έτους IV
(5 Ν οεμβρίου 1795) : «Ν ά ξαναβάλουμ ε τή ν κοινω νικ ή
τάξη σ τή θέση τοΰ χάους, πού είναι α χώ ρ ισ το α π ' τις
« πα νασ τάσ εις».
Ά π ’ τό Δ ιευθυντήρ ιο ώς τή ν Ύ π α τεία , καί παρά τά
ω ρ α ιο π ο ιη μ έν α α π’ τό θρΰλο φ αινόμενα, ύ πάρ χει μιά
α ν α μ φ ισ β ή τη τη σ υνέχεια. ’Επειδή ό πόλεμος σ υνεχίζονταν
κ ι ή άντεπανάσ τασ η σ ήκω νε πά λι κεφάλι, μιά έσω τερική
α ν α γ κ α ιό τη τα ό δηγο ΰ σε πρ ό ς τό σ υγκεντρω τισ μό τών
«ξου σιώ ν, γ ιά νά μπορέσει νά έξασ φ αλισ τεΐ ή άσ τική
κ οινω νία : διαδεχόμενη τή δη μ ο κρ ατία τών προκ ρίτω ν,
ή ναπολεόντεια δικτατο ρ ία έπρεπε νά φ ρ ο ντίσ ει γΓ αύτό.
 Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α

Η Γ Α Λ Λ ΙΚ Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η
Μ ΕΣΑ Σ Τ Η Ν ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ Τ Ο Υ Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Ο Υ ΚΟ ΣΜ Ο Υ

I .—Τ ό Α ποτέλεσ μ α τή ς ’Ε π α νά σ τα σ η ς

Ύ σ τ ε ρ α άπό δέκα χρ ό νω ν έπανασ τατικ ές περ ιπ έτειες,

ή γ α λ λικ ή πρ α γμ ατικό τητα φ αίνονταν μεταμορφω μένη
ριζικά.
'Η ά ρ ισ το κρ α τία τοΰ Π αλ ιο ΰ Κ αθεστώ τος εχα σ ε τα.
προνόμια καί τή ν υ περ ο χή τη ς κι ή φ εουδαρχία καταλύ­
θηκε. 'Η Γ α λ λική ’Ε πα νάσ τασ η, έ ξαλ είφ ο ντας κάθε
φ εουδ αρ χική έπιβ ίω σ η , α π αλλ άσ σ ο ντας τούς χω ρ ικ ο ύς
ά π’ τά δικαιώ ματα τών ’Α ρχόντω ν καί τή ν ε κ κ λ η σ ια σ τικ ή
δεκάτη, κι ώ ς ενα βαθμό κι ά π’ τις κο ινο τικ ές έπιβ α ρ ύ νσ εις,
κα ταργώ ντας τά μονοπώ λια τών σ υντεχνιώ ν κι ένο π οιώ ντας
τή ν έθνική άγορά, εκανε ενα άπ ο φ α σ ισ τικ ό βήμα γ ιά τή
μετάβαση ά π ’ τό φ εουδαλισμό σ τόν κα πιταλισ μό. 'Η έμπο-
ρική τη ς πτέρυγα ήτανε λιγώ τερ ο οί έμπορευόμενοι ά σ το ί
(όσο παρέμεναν ά π ο κλ εισ τικ ά έμποροι καί μεσ άζοντες
πρ οσ αρ μο ζό ντανε μέ τήν πα λιά κοινω νία : άπ’ τό 1789
ώς τό 1793, έτειναν γενικ ά π ρ ό ς τό σ υμβιβασ μό) άπό ό σ ο
ή μάζα τών άμεσων μικροπαραγω γώ ν, πού ή φ εο υδ αρ χική
ά ρ ισ τοκρ α τία τούς έπαιρ νε τό πλεόνασμα τή ς έργα σ ία ς
τους ή τό ύπερ πρ ο ϊό ν, σ τη ρ ιζό μ εν η σ τό δικασ τικό μ η χα ­
νισμ ό καί σ τά μέτρα κα ταναγκασμ ού τοΰ Κ ράτους τοΰ
Π αλιοΰ Κ αθεστώτος. Ή έξέγερ σ η τών μικ ροπαραγω γώ ν,
άγροτώ ν καί χειρ ο τεχνώ ν, εδωσε τά πιό άπ ο τελεσ μ ατικ ά
χτυ πήμα τα σ τή ν πα λιά κοινω νία.
Ό χ ι πώ ς αύτή ή νίκη κατά τή ς φ εο υδαρ χίας σ ή μ α ιν ε
τή ν ταυτό χρ ο νη έμφ άνισ η καί νέων κοινω νικώ ν σ χέσ εω ν.
Τ ό πέρασμα σ τόν κα πιτα λ ισ μ ό δέν άπ ο τελεΐ μιάν άπ λή
 I l ΓΛΛΛΙΚ ΙΙ ΙίΙΙΛλ'ΛΣΤΛ ΣΙΙ 127

πορ εία κατά τήν ό πο ία τά κεφ αλ αιο κ ρ ατικά σ το ιχ ε ία

αναπτύσ σονται μέσα στούς ίδ ιο υς τούς κόλπους τής πα­
λ ιά ς κοινω νία ς ώς τή σ τιγμ ή πού είναι αρκετά ισχυρά,
γ ιά νά σ πάσ ουνε τά π λ α ίσ ιά της. Θ ά χ ρ ε ια σ τεί πο λ ύ ς
κα ιρ ός άκόμα γ ιά νά σ τεριώ σει ο ρ ισ τικ ά ή κεφ αλ αιοκ ρ α-
τία στή Γ αλ λία : ή πρόοδός τη ς κατά τή ν περ ίο δο τή ς
Έ π α ν ά σ τα σ η ς ήταν αρ γή, γ ια τί ο ί διασ τά σ εις τών επ ι­
χειρ ή σ εω ν παραμένανε σ υχνά π ερ ιο ρ ισ μ ένες κι ό ρ όλ ος
τή ς εμ πο ρ ικής κεφ αλ αιο κ ρ ατίας κ υ ρ ια ρ χικ ό ς. Ά λ λ ά τό
γκρέμισ μα τή ς φ εο υδαρ χικής εγγείου ίδ ιο χ τη σ ία ς καί τοΟ
συντεχνιακο ύ καί δια κα νο νισ τικο ΰ συσ τήματος λευτέρω σ ε
τούς μικρούς ή μεσαίους άμεσους πα ραγω γούς κι επιτάχυνε
τή ν πορεία τής δια φ ο ρ ο π ο ίη σ η ς τών τάξεων μέσα σ τή ν
άγρ οτικ ή κ ο ινό τητα, όπω ς καί μέσα στούς κόλπους τώ ν
χειρ ο τεχ νώ ν τών πόλεω ν, κα ί τή ν κο ινω νικ ή πόλω σ η
άνάμεσα σ τό κεφ άλαιο καί τή μισθω τή εργα σία . Έ τ σ ι,
τελ ικά, εξα σ φ α λίσ τη κ ε ή αύτονομία τοϋ τρόπου κεφ αλαι­
οκ ρ α τικ ή ς πα ραγω γή ς, τόσ ο σ τό ν τομέα τή ς γ εω ρ γία ς
δσ ο καί σ τό ν τομέα τή ς β ιο μ ηχανίας, κι ά ν ο ίχ τη κ ε, χω ρ ίς
περ ιορ ισ μο ύ ς, ό δρόμος πρός τις άσ τικές σ χέ σ ε ις παραγω ­
γ ή ς κα ί κυ κλοφ ορίας τών προϊόντω ν : κατ’ ε ξο χ ή ν έπανα­
σ τα τικ ή μεταμόρφω ση (*)·
Έ ν ώ πρα γμ ατο πο ιό ντα ν ή δ ια φ ο ρ ο πο ίη σ η τής ο ικ ο νο μ ί­
ας τών μικρώ ν ή μεσαίω ν παραγω γώ ν κι ό διαχω ρ ισ μ ός
τών άγροτώ ν καί τών χ ειρ ο τεχνώ ν, ή εσω τερική ισ ο ρ ρ ο π ία
τή ς ά σ τικ ή ς τάξη ς άνατρέπονταν. Τ ή ν παρ αδοσ ιακή
υ περ οχή , μέσα σ τις τάξεις της, τή ς ά π ο χτη μ έν η ς περ ιου ­
σ ίας άντικ αθισ το ΰσ ε ή υ περ ο χή τών ε πιχειρ η μ α τιώ ν καί
τών επικ εφ αλής τών εμπορικώ ν έταιρειώ ν. Ή κερ δοσ κο­
πία, ό ε φ οδια σμός, ό ε ξο πλ ισ μ ό ς κι ό έ π ισ ιτισ μ ό ς τών σ τρ α­
τευμάτων κι ή εκμετάλλευση τών κα ταχτημένω ν χω ρώ ν

1. Γιά τά προβλήματα αύτα, βλέπε Μ. DOBB, «Μελέτες πάνω στήν

ανάπτυξη τοΟ Καπιταλισμού» (Λονδίνο, 1946)· Η. Κ. TAKAHASH1,
«Shimin Kakumei no Κοζο » ( «Διάρθρωση τής άστικής ’Επανάστα­
σης», Τόκιο, 1950, κριτική απ’ tôvCH. HACUENAUER, «Ιστορική
’Επιθεώρηση», τεΟχος 434, ’Απρίλιος—’Ιούνιος 1955, σελ. 345).
12* II ΓΛΛΛΙΚ ΙΙ Ε Π ΛΝ ΛΣΤΛΣΙΙ

τού ς έδιναν καινο ύ ρ γιες εύκαιρίες γιά νά π ο λ λ α π λ α σ ιά ­

σ ουν τά κέρδη τους- ή ο ικ ο νο μ ικ ή ελευθερία άνοιγε τό
δρόμο πρ ό ς τό σ υγκεντρω τισ μό τών επιχειρ ήσ εω ν. Σέ
λ ίγ ο , πα ραιτούμενοι άπ’ τήν κερδοσ κοπία, οί επ ιχ ειρ η μ α ­
τίες αύτοί, πού τούς έσπρω χνε ή αγάπη τοϋ κινδύνου καί
τοϋ πνεύματος τής πρω τοβουλίας, επενδύσανε τά κεφάλαιά
τους σ τή ν παραγω γή, σ υντελώ ντας, ετσι, άπό τήν πλευρά
του ς κι αύτοί, σ τήν ανάπτυξη τοϋ β ιο μ ηχανικ ο ύ κα πιτα­
λισμού.
'Η Γ α λ λικ ή Ε π α ν ά σ τα σ η , γκρ εμίζο ντα ς τό οικ ονομ ικό
κ α ί κοινω νικ ό οικοδόμημ α, σ ύντριβ ε, ταυτό χρ ο να, καί τόν
κρατικό εξο πλ ισ μ ό τοΰ Π αλιού Κ αθεστώτος, σ αρώ νοντας
τά κα τάλοιπα τών παλιώ ν αύτονομιώ ν καί τών τοπικώ ν
προνομίω ν. "Εκανε, ετσι, δυνατή, α π ’ τό Δ ιευθυντήριο
ώ ς τήν Α υ τοκρατορία , τήν εγκαθίδρυσ η ένός σύγχρ ονου
Κ ράτους ά νταπ οκρινόμενου σ τά συμφ έροντα καί τις
α ξιώ σ ε ις τής σ ύγ χ ρ ο νη ς ά σ τικ ή ς τάξης.
’Α πό τούτη τή διπλ ή άποψ η, ή Γ α λ λική ’Ε πανάσταση
πολ ύ απ έχει ά π ’ τό νάπο τελ εΐ ενα μΰθο, δπω ς έχο υν ισ χυ ­
ρ ισ τε ί (*). ’Α ναμφ ίβολα, ό «Φ εουδαρχισμός», μέ τή μεσαι­
ω ν ικ ή σ η μ α σ ία τή ς λ έξη ς, δέν άνταπ ο κρ ίνο νταν πια σ έ
τίπ οτα κατά τό 1789 : άλλά , γ ιά τούς σ υγχρ ό νο υ ς του,
τό σ ο τούς άγρότες δσ ο καί τούς αστούς, ό άφ ηρημένος
αύ τός όρ ο ς έκρυβε μιά πρ α γμ ατικό τητα πού τήν ξέρανε
πάρα πολύ κ α λά (φ εουδαρχικά δικαιώ ματα, δεσ ποτισμός
τών ’Α ρχόντω ν) καί πού, τελ ικά , σαρώ θηκε. Κ α ί τό δ,τι,
εξά λ λου , οί επανασ τατικ ές σ υνελεύ σεις ε ίχ α ν επανδρω θεί
β ασικά άπό άνθρώπους έλεύθερων επαγγελμάτω ν καί δη­
μόσ ιου ς λειτο υρ γο ύ ς, κι δ χ ι άπό διευθυντές επιχειρ ήσ εω ν,
χρ η μ α τισ τέ ς ή β ιο μήχανο υ ς, μέ μιά λέξη κεφ αλαιούχους,
δέ μ π ορ εί νά θεω ρηθεί σάν έπ ιχ είρ η μ α κατά τή ς συμβολής

1. Alfred CORBAN, «Ό ΜΟθος τής Γαλλικής ’Επανάστασης»

{Λονδίνο, 1955). ΤοΟ Ιδιου συγγραφέα, κι άπ’ τήν Ιδια σκοπιά, «Ή
κοινωνική έρμηνεία τής Γαλλικής ’Επανάστασης» (Καΐμπριτζ, 1964).
Βλέπε Georges Lefebvre, «Ό ΜΟθος τής Γαλλικής ’Επανάστασης»
<Annales Historiques de la Rvéolution Française, 1956, σελ. 337).
 I I ΓΛ Λ Λ ΙΚ ΙΙ ΕΠ. l.V. \Σ Τ Λ Σ ΙΙ 129

τή ς Γ α λ λικ ή ς Ε π α ν ά σ τα σ η ς σ τή ν εγκαθίδρυσ η τή ς
κεφ α λ α ιο κ ρ α τική ς τάξη ς : έ χτό ς πού ο ί τελευταίοι είχ α ν
α ν τιπ ρ οσ ω π ευτεί άπό μια μικ ρ ή άλ λα πολύ δρασ τήρια
μ ειονότητα , έχ τό ς άπ’ τή σ πουδαιότη τα τών «ομάδων πίε­
σ ης» (βουλευτές π λ η ρ εξο ύ σ ιο ι τών έμπορω ν, Λ έσ χη
M assiac πού υπεράσπιζε τάπ ο ικιακά συμφέροντα), τό θε­
μελ ιακό γεγο νό ς είναι πώ ς τό πα λιό ο ικ ο νο μ ικό καί κοινω ­
ν ικ ό σ ύσ τημα καταλύθηκε καί πώ ς ή Γ αλ λική Έ π α ν ά σ τα σ η
διακήρ υ ξε, χ ω ρ ίς καμμιάν επιφ ύ λαξη, τήν έλευθερία τών
έπ ιχ ειρ ή σ εω ν καί τών κερδών, έξομαλύνοντας, έτσι, τό
δρ όμ ο πρ ό ς τόν κεφ αλαιοκρατισ μό. Ή ισ το ρ ία τοϋ 19ου
αιώ να απ ο δείχ ν ει πώ ς όλα αύτά δέν ϊμ α νε μύθος.
I I .—Γ α λ λικ ή Έ π α ν ά σ τα σ η
κ ι άσ τ ικ ές έπ α να σ τ ά σ εις
'Η Γ α λ λική Έ π α ν ά σ τα σ η , αναγκαίο ς σταθμός τής γ ε νι­
κή ς μ ετάβασ ης α π ’ τό φ εουδαρχισμ ό σ τό ν κεφ αλαιοκ ρα­
τισ μό, δέ δια τη ρ εί, ώ σ τόσο, λ ιγώ τερο, γ ι' αύτό, ένα ντι
σ τις διάφ ορες πα ρόμοιες επανασ τάσ εις, τά ιδ ιαίτερα χ α ­
ρ α κτη ρ ισ τικά της, πού όφ είλ ο ντα ι σ τή ν ίδιάζουσα δ ιά ρ ­
θρω ση τής γ α λ λ ικ ή ς κοινω νία ς κατά τό τέλος τοΰ ΠαλιοΟ
Καθεστώ τος.
Ά λ λ ά τά χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά αύτά έχουν αμφ ισβ ητηθεί.
Ή Γ α λ λικ ή Έ π α ν ά σ τα σ η δέ θά ήταν «παρά μιά μορφή
δ υ τικ ής έπανάσ τασ ης ή, ακριβέσ τερα, μιας α τλ αντικ ής
έπανάσ τασ ης πού ά ρ χ ισ ε σ τις ά γγλικές ά π ο ικίες τής Α μ ε ­
ρική ς, λ ίγο μετά τό ί 763, έπεκτάθηκε μέ τίς έπανασ τάσ εις
τή ς Ε λ β ε τ ία ς, τών Κ άτω-Χ ωρών και τή ς Ιρ λ α ν δ ία ς κι
έφ τασ ε στή Γ αλλία άνάμεσα στά 1787 μέ 1789. Ά π ’ τή
Γ αλλία, μεταπ ή δησ ε σ τις Κ άτω -Χ ώρες καί μεταδόθηκε
σ τή γύρω ά π ’ τό Ρ ήνο Γερμανία, τή ν Ε λ β ε τ ία , τήν Ι τ α ­
λ ία » . . . (*). Α ν α μ φ ίβ ο λ α , δέ μπορούμε νά υποτιμ ήσουμε

1. Jacques GODECHOT, «Τό Μεγάλο "Εθνος. Ή έπεκταση τής

έπανάστασης άπ’ τή Γαλλία στόν κόσμο, 1789- 1799» (Παρίσι, 1956,
2 τόμοι), τόμ. I, σελ. II. Όπως τή συνέλαβε ό R. R. PALMER, «The
World Revolution of the West», Political Science Quarterly, 1954,
109-9
130 / / ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ Ε Π ΛΝ ΛΣΤΛΣΙΙ

τή σ που δαιό τη τα τοΰ Ώ κ ε α ν ο ΰ σ τή ν ανανέω ση τή ς οικ ο ­

ν ομ ία ς καί σ τή ν εκμετά λλευσ η τών απ οικια κώ ν χωρών
α π’ τή Δύση. Ά λ λ ά δέν είναι αύτή ή πρόθεσ η τών σ υγγρ α­
φέων μας μήτε νά δείξουνε πώ ς ή Γ α λ λική Ε π α νά σ τα σ η
δέν είναι παρά ενα ε πεισ ό διο τοΰ γενικ ο ΰ ίσ το ρ ικ ο ΰ κ ινή ­
ματος πού, ύστερα απ’ τήν 'Ο λ λα νδ ικ ή Ε π α ν ά σ τα σ η , τήν
Ά γ γ λ ικ ή καί τήν Α μ ε ρ ικ ά ν ικ η , εφερε τήν ά σ τική τάξη
σ τή ν Έ ξ ο υ σ ία . 'Η Γ α λ λικ ή Ε π α ν ά σ τα σ η δέν απ οτελεί,
ά λλω στε, τό γεω γρα φ ικό τέρμα αύτής τή ς μεταβ ο λή ς, όπω ς
α φ ήνουν νά έννο ηθεϊ τά διφ ορούμενα πρ ο σ διο ρ ισ τικ ά
επίθετα « άτλαντική» ή «δυτική» : κατά τό 19ο αιώ να,
παντοΰ όπου επικ ρ άτησ ε ή κεφ αλ αιο κ ρ ατική ο ίκ ονομ ία,
πα ρ ουσ ιάσ τη κε, πα ρ ά λλ η λ α , κι ή άνοδος τή ς άσ τικ ή ς
τά ξ η ς - ή ά σ τική επανάσ τασ η υ πήρξε π α γκ ό σμιας κλίμα­
κας. Α π ’ τή ν ά λ λη , όμως, τό νά βάζουμε τή Γ αλ λική
Ε π α ν ά σ τα σ η σ τό ίδ ιο επίπ εδο μέ τις «επανασ τάσ εις
τή ς Ε λ β ε τ ία ς , τών Κ άτω - Χ ωρών καί τή ς Ι ρ λ α ν δ ία ς » .. .
είναι σά νά μειώνουμε άπαράδεκτα τό βάθος καί τις δια­
σ τά σ εις τή ς πρώ της, καθώς καί τή ν ξαφ νική μεταλλαγή
πού έπέφερε. 'Η ά ντίλ ηψ η αύτή, άφ αιρώ ντας ά π’ τή Γ α λ λι­
κή Ε π α ν ά σ τα σ η κάθε ιδ ιαίτερ ο περ ιεχό μενο , ο ικ ο νομ ικό,
κ οινω νικ ό κι εθνικό, θά περνοΰσ ε γιά τίπ ο τα μισ ό ν αιώ να
έ πανασ τατικ ής ισ το ρ ιο γρ α φ ία ς, άπ’ τό ν Jean Ja u rè s ώς
τόν G eo rg e s Lefebvre..
Ό T ocqueville, ώ σ τόσο, ε ίχ ε ά νο ίξει τό δρόμο γιά τή
μελέτη τοΰ ζητή ματο ς, ό ταν ρωτοΰσε : «Γ ιατί άνάλογες
άρ χ ές καί π ο λ ιτικ ές θεω ρίες δέν ο δη γήσ ανε τις 'Η νω μένες
Π ο λ ιτε ίε ς τή ς Α μ ε ρ ικ ή ς παρά σέ μιά κ υ β ερ νητική μετα-

ή αντίληψη μιας «δυτικής» ή «ατλαντικής» έπανάστασης έπαναλή-

«ρτηκε άπ’ τόν J. GODECHOT καί τόν R.R. PALMER τόν Ιδιο,
«Τό πρόβλημα τοΟ ’Ατλαντικού άπ’ τό 18ο ώς τόν 20ό αιώνα», 10ο
Διεθνές Συνέδριο Ιστορικών ’Επιστημών. Relazioni (Φλωρεντία,
1955), τόμ. V, σελ. 175 - 239- R.R PALMER «Ό Αιώνας τής Δημο­
κρατικής ’Επανάστασης. Πολιτική Ιστορία τής Ευρώπης κι ’Αμερι­
κής, 1760- 1800», τόμ. 1 : «The Challenge» (Πρίνσετον, 1959)’ Jacques
GODECHOT, «Οί ’Επαναστάσεις 1770- 1799» (Παρίσι, 1963, Συλ­
λογή «Nouvelle Clio»).
 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ ΕΠ ΛΝΛΣΊ'ΛΣΙΙ

βολή καί τή Γ αλ λία σέ μιά π λ ή ρ η ανατροπή τή ς κοινω ­

νίας ;». Θ έτοντας μ’ αύτό τόν τρ ό π ο τό πρ ό β λημα, σ ημ αίνει
δ τ ι ξεπερνάμε τή ν επιφ α νειακ ή μορφ ή μιας π ο λ ιτικ ή ς
κα ί σ υνταγματικής ισ το ρ ία ς, γ ιά νά πρ οσ παθήσουμε νά
πλ η σ ιά σ ο υμ ε τή ν ο ικ ο νο μ ική καί κοινω νικ ή πρ α γμ ατικό­
τη τα σ τή ν έθνική τη ς ιδιορρυθμ ία. 'Υ π ’ αύτό τό πρίσμα,
ή σ ύγκρ ισ η άνάμεσα σ τις συνθήκες καί τίς μορφ ές τής
μ εταβ ολή ς σ τις Κ άτω - Χ ώρες, σ τή ν ’Α γγλία καί σ τις
'Η νω μένες Π ο λ ιτείες επιτρ έπ ει νά υ πογραμμίσουμε κατά
τ ί ή Γ α λ λικ ή Έ π α ν ά σ τα σ η διαφ έρει ώς πρός αύτή τή
μεταβολή καί νά τής αποδώσουμε, ετσι, τόν πρ α γμ ατικό
της χαρ ακ τή ρ α.
"Αν ή « σεβαστή» ’Α γγλικ ή Έ π α ν ά σ τα σ η τοϋ 1688 κατέ­
λ η ξε σ ’ ενα κοινω νικ ό καί πο λ ιτικ ό σ υμβιβασ μό, πού
Εκανε νά σ υνεργασ τούν σ τή ν έξο υσ ία α σ το ί κι άρ ισ το ­
κρ α τία τών γαιο κτημό νω ν (κι ά π’ αύτή τήν άπ ο ψ η, τό
έπεισ όδιο αύτό θά μπορούσ ε νά πα ρ α βλ η θεί μέ τίς γ α λ λ ι­
κές «μέρες» τοΰ ’Ιουλίου τοϋ 1830), είναι γ ια τί, π ρ οη γου ­
μένως, ή πρώ τη ’Α γγλικ ή Έ π α ν ά σ τα σ η τοΰ 17ου αιώ να
δέν είχ ε μο νάχα ά ντικ ατασ τήσ ει μιάν άπόλυτη ισ χυρ ή
μ ονα ρ χία μέ μιάν άντιπ ρ ο σω π ευτική κυβέρνησ η (ό χ ι
δη μ οκρ α τική ) κι είχ ε βάλει τέλος σ τήν ά π ο κ λ εισ τικ ή κυ­
ρ ια ρ χία μιας κα ταπιεσ τικ ής Κ ρ α τικ ή ς Ε κ κ λ η σ ία ς , άλ λά κ ι
ε ίχ ε εξομαλύνει σ ημ αντικά τό δρόμο γ ιά τήν άνάπτυξη
τοΰ κα πιταλ ισ μο ΰ : κατά τήν έκφ ραση ένός άπ’ τούς π ιό
πρόσ φ ατους ισ το ρ ικο ύ ς της, « είχε βάλει τελεία καί παύλα
στό Μ εσαίωνα» (*). Τ ά τελευταία κα τάλοιπα τή ς φεου­
δα ρχία ς κι ή ύπο τέλ εια σαρω θήκανε, εξασ φ αλίζοντας

I. Christopher HILL, « Ή ’Αγγλική Έπανάσταση τοΟ Που αιώνα»

(Δοκιμή έρμηνείας), «Ιστορική ’Επιθεώρηση», τεΟχος 499, σελ. 5 - 32.
Βλέπε, κυρίαν;, τις έργασίες τοϋ Ιδιου συγγραφέα, άληθινοΟ άρχηγοΟ
Σχολής : μέ τούς Μ. JAMES καί E. RICKWORD, « Η ’Αγγλική
’Επανάσταση, 1640» (Λονδίνο, 1940, μερική έπανέκδοση 1949)·
μέ τόν E. DELL, «Ή Καλή Παλιά Υπόθεση» (Λονδίνο, 1949)·
«Ό ΑΙώνας τής ’Επανάστασης, 1603- 1714» (Λονδίνο, 1961)· τέλος,
«Κοινωνία καί Πουριτανισμός στην προ-επαναστατική ’Αγγλία»
(Λονδίνο, 1964).
132 II Γ Λ Λ Λ ΙΚ ΙΙ ΚΠ ΧΝΛΣΤΛΣΠ

σ τή ν τάξη τών γ α ιο χτη μ ό νω ν τήν απόλυτη κ υ ρ ιότητα

τών αγαθών τους· οί δημ εύσ εις κι οί πω λήσ εις τών χ τ η ­
μάτων τή ς Ε κ κ λ η σ ία ς , τοΰ Στέμματος καί τών Μ ο ν α ρ χι­
κών γκρ έμισ αν τις πα ρ αδο σ ιακές φ εο υδαρ χικές σ χέ σ ε ις
σ τή ν ύπαιθρο κι επισ πεύ σανε τή σ υσσώ ρευση τοΰ κεφαλαί­
ου - οί σ υντεχνίες χάσ ανε κάθε ο ικ ο νο μ ική δυ ναμ ικ ότητα-
τά εμπορικά, ο ικ ο νο μ ικά καί β ιο μ η χα νικ ά μ ονοπώ λια
κα ταρ γηθή κανε. « Έ π ρ ε π ε νάνατραπεΐ τό Π αλ ιό Κ αθε­
στώς», γράφ ει ό Ch. Hill, «γιά νά μπορέσει νά γνω ρ ίσει
ή 'Α γ γ λία τήν έλεύθερη αύτή ο ικ ο νο μ ική ανάπτυξη πούναι
α ν αγκαία γ ιά ναύξήσει στό μ έγισ το βαθμό τόν έθνικό
πλ οΰ το καί νά τή ς εξασ φ αλίσει μιάν η γετική θέση σ τόν
κό σ μ ο - γιώ νά περάσ ει ή π ο λ ιτικ ή , συμπεριλαμ βανόμ ενης
καί τή ς έξω τερ ικ ής π ο λ ιτικ ή ς, ύπό τόν έλεγχο έκείνω ν πού
είχ α ν ε κάποια αξία μέσα σ τό Έ θ νο ς» .
Ή ’Α γ γ λικ ή , ώ σ τόσο, Έ π α ν ά σ τ α σ η υ πήρξε πολύ λ ι­
γώ τερο ριζο σ πα σ τικ ή άπ’ τή Γ α λ λική : γιά νά έπαναλά-
βουμε τή φ ράση τοΰ Ja u rè s στή « Σ ο σ ιαλ ισ τική Ισ τ ο ρ ία »
του, παρέμεινε «στενά άσ τική καί σ υντη ρ ητικ ή» , άντίθετα
ά π ’ τή Γ α λ λικ ή , πού υ πή ρ ξε «εύρύτατα ά σ τική καί δημ ο­
κρατική». "Αν ή ’Α γγλικ ή Έ π α ν ά σ τα σ η ε ίχ ε τούς « Ίσ ο -
πεδωτές» της, δέν έξασ φ άλισε, όμως, σ τούς χω ρ ικ ούς
κανένα δικαίω μα πάνω στή γή : κάτι περ ισ σό τερ ο , ή ά γρ ο­
τικ ή τάξη τή ς ’Α γγλία ς ε ξαφ ανίσ τηκε τόν έπόμενο αιώ να.
Τ ή ν αιτία αύτής τής σ υν τη ρ η τικ ό τη τα ς θάπρεπε νάναζη-
τήσ ουμ ε σ τή ν ύ γρ ο τική φύση τοΰ άγγλικο ΰ κεφ αλαιο­
κρατισμ ού. Ά ν , άπ’ τήν άλ λη μεριά, ή ’Α γγλικ ή Έ π α ν ά ­
στα σ η εϊδε, μέ τούς « Ίσ οπεδω τές», νά διατυπώ νονται
π ο λ ιτικ ές θεω ρίες σ τηρ ιγμ ένες στά δικαιώ ματα τοΰ άν-
θρώπου, θεω ρίες πού, διαμέσου τοΰ Locke, μεταδόθηκαν
στούς έπανασ τάτες τή ς ’Α μερ ικ ής καί τή ς Γ αλλίας, φυλά­
χτη κ ε, ώ σ τόσο, άπ’ τό νά διακηρ ύ ξει τή ν ο ίκ ο υμενικότητα
κα ί τήν ισ ό τη τα τών δικαιω μάτω ν αύτών, όπω ς, τό σ ο πα νη­
γυρ ικ ά , τοκανε ή Γ αλ λική Έ π α ν ά σ τα σ η .
"Οπως ή προηγούμενή τη ς, μά σέ μ ικρότερο βαθμό, ή
’Α μερικανική Έ π α ν ά σ τα σ η διακρ ίνεται γ ιά τόν έμπειρι-
σ μό της. Π αρά τή ν έ π ίκ λη σ η τοΰ φ υσικοϋ δικαιώ ματος
 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ EU. I.V.\ΣΤ. 117/ 133

καί τις πα νηγυ ρ ικές διακη ρ ύ ξεις, μήτε ή ελευθερία μήτε

ή ισ ότητα αναγνω ρ ίστηκαν απόλυτα : ο ί Μ αύροι παρά-
μειναν σ κλ άβο ι κι αν ή ισ ό τη τα τών δικαιω μάτω ν εγινε
δ εχτή άνάμεσα στούς Λ ευκούς, σ τήν κοινω νικ ή ιερ α ρ χία
τή θεμελιω μένη πάνω σ τό ν πλοΰτο δέν έπήλθε, γ ι’ αύτό,
καμμιά μ εταβ ο λ ή.'Η «Δ ημοκρατία», σ τή ν ’Α μερική, ύ πήρ-
ξε, ασφ αλώ ς, ή μορφή διακυ βέρ νηση ς τοΰ έθνους, άλλά,
μ’ αύτό, δέν εύνοοΰσε λ ιγώ τερο τούς μεγισ τάνες τοΰ
χρ ήματο ς.
Ο ί επανασ τάσ εις τή ς ’Α γγλία ς καί τής ’Α μερ ικ ής δέν
α σ κήσ ανε, ώ σ τόσο, λιγώ τερο βαθειά επίδρ αση καί τό
γ όη τρ ό τους βάσταξε καιρό : ό σ υν τη ρ η τικ ό ς π ο λ ιτικ ό ς
τους σ υμβιβασ μός ήταν αρκετός γ ιά νά κα θησυχάσει τις
αρ χου σ ες τάξεις, πού πιότερο νοιάζονταν γιά τήν ελευθε­
ρία παρά γ ιά τήν ισότητα.
'Η Γ α λ λική ’Ε πανάσταση ήταν ό λό τελα αλλο πράμα.
*Αν υπήρξε ή π ιό ό νομαστή ά π’ τις άσ τικές επανασ τάσ εις,
ε πισ κιάζο ντας, μέ τό δραματικό χ α ρ ακ τήρ α τών ταξικώ ν
τη ς άγώνων, όλες τις προη γούμενες επανασ τάσ εις, τοΰτο
τό χρ ω σ τάει, άναμφ ίβολα, σ τήν επιμ ονή τής άρ ισ το κ ρ α τί­
ας, άγγιστρ ω μένη ς στά φ εουδαρχικά της προνόμια κι άρ-
νούμενης κάθε ύπο χώ ρ η σ η , καί σ τή μ α χη τικό τη τα τών
λ αϊκώ ν μαζών. 'Η ά ρ ισ το κρ α τική άντεπανάσ τασ η άνάγκασ ε
τήν έπανασ τατημ ένη ά σ τική τάξη νά εξακο λο υ θήσει δ χ ι
λ ιγώ τερο πεισ ματικά τήν ο λ ο κλ η ρ ω τικ ή άνατροπ ή τοΰ
πα λιοΰ καθεστώτος. Ά λ λ ά δέν τό κατάφερε παρά συμμα­
χώ ντας μέ τις μάζες τή ς ύπαίθρου καί τών πόλεω ν, πού
άναγκάσ τηκε νά τούς δώσει ικ α νο π ο ίη σ η : ή φ εουδαρχία
καταλύθηκε, έγκαθιδρύθηκε ή δημ οκρατία. Π ολ ιτικ ό
όργανο τής μ εταβολής υ πήρξε ή ίακω βίνικη δικτατορ ία
τή ς μ ικ ρ ή ς καί μεσαίας ά σ τική ς τάξη ς, σ τη ρ ιγμ ένη σ τίς
λαϊκές μάζες : κοινω νικές κα τη γο ρίες πού τό ιδανικό τους
ήτανε μιά δη μ οκρατία αύτόνομων μικροπαραγω γώ ν, άγρο-
τών κι άνεξάρτητω ν χ ειρ ο τεχνώ ν πού νά δουλεύουν καί νά
συναλ λάσ σ ο νται ελεύθερα. Ή Γ α λ λική ’Ε πανάσταση
εξασ φ άλισε, ετσι, μιά ξεχω ρ ισ τή θέση στή νεώ τερη καί
σ ύ γχρ ονη Ισ τ ο ρ ία : σ τή ν καρδιά τή ς άσ τικ ή ς επανάσ τασ ης
134 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ ΚΙΙΑΝΑΣΤ. \ΣΠ

β ρ ίσ κ ο ντα ν ή α γρ ο τικ ή καί λ α ϊκή έπανάσ τασ η, πού τή

σ πρ ώ χνανε μπρός.
Τά χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά αύτά εξηγο ύν τήν ά π ή χ η σ η τή ς Γαλ­
λ ικ ή ς Έ π α ν ά σ τα σ η ς καί τή ν π α ρ αδειγματιστική τη ς
ά ξία σ τή ν εξέλιξη τού σ ύγχρ ο νο υ κόσμου. Χ ω ρίς αμφ ι­
βολία, είναι ακριβώ ς τά στρατεύματα τή ς Δ ημο κ ρα τίας,
κ ι επειτα τοΰ Ν απ ολέοντα, πού, πιό τερ ο κι άπ’τή δύναμη
τώ ν ’Ιδεών, γκρ εμίσ ανε, σ τις χώ ρες τή ς Ε ύρώ πης πού
κ α τα χτή σ α νε, τό Π αλιό Κ αθεστώς : καταργώ ντας τή
δ ου λ οπαρ ο ικ ία κι α π αλλ άσ σο ντας τούς χω ρ ικ ο ύς ά π ’ τίς
ό φ ειλ ές τους σ τούς Ά ρ χ ο ν τ ε ς κι ά π’ τήν εκ κ λ η σ ια σ τικ ή
δ εκάτη, ή γ α λ λικ ή κ α τάχτησ η προετοίμασε τό έδαφος
γ ιά τή ν άνάπτυξη τού κα πιταλισ μού. Κ ι άκόμα π ε ρ ισ σ ό ­
τερ ο : είναι άκριβώ ς μέ τήν επέκταση τοΰ κα πιταλισ μοΰ,
κα τα χτη τικ ο ύ άπ’ τή φύση του, πού ο ί καινο ύ ρ γιες άρ χές
κ ι ή άσ τική τάξη πραγμάτω ν κυριεύσανε τόν κόσμο, επι­
β άλλοντας παντού τίς ίδ ιε ς μεταμορφώ σεις.
'Η διαφ ορά τών έθνικώ ν διαρθρώ σεω ν κι ή ά νισ ότη τα
τοΰ ρυθμοΰ άνάπτυξη ς σ υντελέσ ανε, φυσικά, σ τή ν π ο ι­
κ ιλία τών μορφών πού πήρε, ά π ’ τή μιά χώ ρα σ τή ν άλ λη,
αύτή ή μ εταβολή, π ο ικ ιλ ία γιά τήν όποία μαρτυρούν ο ί
διάφ ορ οι τρόπ οι οργάνω ση ς τή ς νεώ τερης κεφ αλαιοκ ρα­
τ ικ ή ς κοινω νία ς. ’Ιδιαίτερα, ό ταν ή εξέλιξη πρ ό ς τίς κε­
φ αλ αιοκρ α τικές μεθόδους πα ραγω γή ς έπιβ λ η θη κε, σ ά νά
λέμε, «έκ τών άνω», ή μεταβατική πορεία σταμάτησ ε
σ τά μισ ά κι ό πα λιό ς τρ ό π ο ς πα ραγω γή ς ένισ χύ θη κε
μ άλλον παρά άχρ η σ τεύτη κ ε : οδός συμβιβασμοΰ, πού
χτυ π η τά της πα ραδείγματα πα ρ έχει πολλά ή ισ τορ ία
τού 19ου αιώ να. Ό άνένδοτος χ α ρ α κ τή ρ α ς τή ς Γ α λ λική ς
Έ π α ν ά σ τ α σ η ς γίνετα ι, ετσι, σ υγκρ ιτικά, καθαρώ τερος.
Τ ά κινήμ ατα έθνική ς έ νο π ο ίη σ η ς πού γνώ ρ ισ ε ή Εύρώ-
π η κατά τό 19ο αιώ να πρέπει, γ ιά πο λλούς λ ό γους, νά θεω-
ρηθοΰν σάν άσ τικές επανασ τάσ εις. "Ο ποια καί νάναι πρα­
γματικά ή σ ημασ ία τού έθνικοΰ π α ράγοντα σ τό R isorgim en-
to ή τή γερμ ανική Έ ν ό τη τ α , οί έθνικές δυνάμεις δέ θά
ε ίχα ν μ πορέσ ει νάπο λήξο υ νε σ τή δημ ιο υρ γία μιας νεώ τερης
κοινω νία ς κι ένός ένιαίο υ κράτους, αν ή έσω τερική οίκ ο-
 II Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ ΕΙΙΛΧΛΣ'ΓΛΣΙΙ 135

νομικ ή ανέλιξη δέν ε ίχ ε ακ ο λο υ θή σει τόν Ιδιο σκοπό.

"Ο λες οί δυ σκ ο λίες πού σ υναντιοϋντα ι κατά τήν ισ τορ ική
ανάλυσ η καί πού έχουν προκαλέσ ει πολλές σ υγχύσ εις
ό φ είλ οντα ι σ τό ότι τά κινήμ ατα αύτά άποτελοϋν, μ’ εξα ί­
ρεση τή Γ α λ λικ ή Έ π α ν ά σ τα σ η , έπανασ τάσ εις μειχτοϋ
τύπου, έθνικοΰ, συνάμα, καί κοινω νικού.
Σ ' ενα ά π’ τά σ χέδ ιά του έρ γα σία ς, σ τή φυλακή, ό G ram s-
ci ά σ χολεΐτα ι μ’ αύτό τό θέμα μελέτης : « Ή άπουσ ία τοΰ
'Ιακ ω β ινισ μ ο ύ σ τό R isorgim ento» (’). 'Ο ρ ίζο ντα ς τόν
’Ιακω βινισμό ιδιαίτερα σά σ υμμ αχία τή ς επανασ τατικ ής
άσ τικ ή ς τάξη ς μέ τις αγρ ο τικ ές μάζες, ό G ram sci υπογράμ­
μ ιζε, ετσι, τό ότι τό R isorgim ento, σ άν άσ τική έπανάσ τασ η,
δέν ε ίχ ε άπ οτελέσει μιά τόσ ο ρ ιζική έπανάσ τασ η όσο,
χ ά ρ η στούς ’Ιακω βίνους, ή Γ α λ λική · μ’ αύτό τόν τρόπο,
ή τα ν σ ά νά εθετε τό πρ ό β λ ημα τοϋ οϊκ ο νο μ ικο ΰ καί κοι-
νω νικοΰ περιεχο μένο υ καί τής μιας καί τής ά λ λη ς έπανά­
σ τα σ η ς. Κ ατά τό μέτρο πού τό R isorgim ento «δέν πέτυχε»,
κατά τή ν έκφ ραση τοϋ G ram sci, τή λ αϊκή του έπανάσ τασ η,
κι ιδ ιαίτερ α τήν ά γρ οτικ ή , κατά τοΰτο άκριβώ ς τό μέτρο
α πομακρύνετα ι ά π ’ τήν ά σ τική έπανάσ τασ η κλασ σικ ού
τύπου, πού ή Γ α λ λικ ή Έ π α ν ά σ τα σ η ά π ο τελεΐ τό πρότυπό
της. Α ύτής τής άρ ν η σ η ς τής ιτα λικ ή ς άσ τικ ή ς τάξη ς νά
σ υμμ αχήσει, κατά τήν έπ ο χ ή τή ς ενο π ο ίη σ η ς, μέ τούς
α γρ ότες, πράμα πού είναι ή κα τ’ ε ξο χ ή ν έπανασ τατική

1. Βλεπε τις σελίδες που αφορούν τό Risorgimento τού Antonio

GRAMSCI, «Επιλογή Έργων» (Παρίσι, 1959)· R. ZANGHERI,
«La mancaia rivoluzione agraria nel Risorgimento e i problem!
economici dell' unità», στα «Studi Gramsciani » (Ρώμη, 1958)· Albert
SOBOUL, «Risorgimento e rivoluzione borghese : Shema di una
dircitiva di ricerca», στό «Problemi dell’ Unità d’ Italia. Atti del II
Convegno di Studi Gramsciani» (Ρώμη, 1962). Και, για σύγκριση :
Witold KULA, «Ή προέλευση τής συμμαχίας άναμεσα στούς άστούς
καί τους γαιοχτήμονες κατα τό πρώτο μισό τού 19ου αιώνα», στή
μελετη «Ή Πολωνία κατά τό 10ο Διεθνές Συνέδριο τών Ιστορικών
’Επιστημών στή Ρώμη» (Βαρσοβία, 1955)· τού ίδιου συγγραφέα,
«Καθυστερημένοι τομείς καί περιοχές στήν οικονομία τοΰ γεννωμενου
καπιταλισμού», στό «Problemi dell’ Umia d’ Iialia», έργο που άνα-
φέραμε παραπάνω.
 136 II ΓΛ ΛΛΙΚ ΙΙ ICII. ΙΛ. 12.7’. 12.71

σ υμμ αχία, καί τοΰ σ υμβιβασμού πού, αρ γότερα, τή ν ο δή ­

γ ησε σ τή ν π ρ α γμ ατο πο ίη σ η τή ς εθν ική ς έ νό τητας άνά­
μεσα σ τή φ εο υδ αρ χική άρ ισ το κ ρ α τία καί τή ν κεφ αλαιο­
κ ρ α τ ικ ή ά σ τική τάξη , πρέπ ει νάναζητήσ ουμ ε τις α ρ χ ές
μισ όν αιώ να πρω τύτερα, σ τίς λύσ εις πού είχα ν ε τό τε δοθ εί
σ τό α γρ ο τικ ό πρόβ λη μα. Μ έ τις μεταρρυθμίσ εις πού, σ τό
τέλ ος τοΰ Ι8ου αιώ να καί τις αρ χ ές τοΰ Ι9ου, ιδ ιαίτερ α
κατά τή γ α λ λικ ή κα το χή, πρ ο η γή θη κ α ν ά π ’ τήν ιτα λικ ή
Ε ν ό τ η τ α , τό φ εο υδαρ χικό καθεστώς είχ ε κα ταργη θεϊ, μά
δέν επαψε, ώ σ τόσο, λ ιγώ τερο, γ ι’ αύτό, νά δ ια τη ρ είτα ι, στή
νεώ τερη ιτα λικ ή κοινω νία , μιά ά ρ ισ το κρ α τία μεγάλω ν
γαιοκτημό νω ν. Έ ν ώ , ύστερα α π ' τήν Ε π α ν ά σ τα σ η , ή
γ α λ λικ ή ά γρ ο τικ ή τάξη απ οσυντέθηκ ε ο ρ ισ τικά , ή ιτα λικ ή
α γρ οτικ ή μάζα παρέμεινε σ τή ν κα τάσταση τοΰ δεμένου
μέ τή γή ά γροτοεργά τη ή τοΰ πα ραδοσ ιακοΰ επίμ ορτου
κα λλ ιερ γη τή : παρέμειναν, δηλ., οί πα λιο ί δεσμοί εξάρ τη­
σ ης. Στή Γ αλλία, ή έπανασ τατικ ή α σ τική τάξη ε ίχ ε, τελ ικά ,
ύ ποσ τη ρ ίξει τόν αγώνα τών α γροτώ ν κατά τή ς φ εο υδαρ χίας,
ένώ, σ τή ν ’Ιταλία, έναντι σ τίς α γρ ο τικ ές μάζες, σ υνάφ τηκε
τό μπ λόκ τής άρ ισ το κρ α τία ς τών γαιο κτημό νω ν καί τής
κα π ιτα λ ισ τικ ή ς ά σ τική ς τάξη ς. Ή ιτα λικ ή Ε ν ό τ η τ α
δια τή ρ η σ ε τή ν ύ ποταγή τή ς αγρ ο τικ ή ς μάζας σ τό ο λ ι­
γ α ρ χ ικ ό σύσ τημα τών μεγαλ ο χτηματιώ ν καί τή ς μεγαλοα­
σ τικ ή ς τάξη ς πάνω σ τή βάση μιας εγγείου ίδ ιο χ τη σ ία ς
α ρ ισ τοκρ ατικο ύ τύπου. Γ ιά τούς μετριοπ αθείς φ ιλελεύ ­
θερους, δημ ιουργούς αύτής τής Έ ν ό τη τ α ς, καί τόν Κα-
βούρ π ρ ώ τ α -π ρ ώ τ α , πού καί τδνομ ά του μονάχα συμβο­
λ ίζει αύτή τή ν κ ο ινό τη τα συμφερόντω ν, δέ μποροΰσε καν
νά γ ενν η θεί λ ό γο ς νάκο λο υθήσο υ ν τήν έπανασ τατική
γραμμή τή ς Γ αλ λίας : τό ξεσήκ ω μα τών αγρ ο τικ ώ ν μαζών
θά ε ίχε βάλει σέ κίνδυνο τή ν π ο λ ιτικ ή τους κυ ρ ιαρ χία.
Έ τ σ ι, οί σ υνέπειες γιά τή διαμόρφ ω ση τοΰ ιταλικού
κ εφ αλαιοκ ρατισ μού ύπήρ ξαν σ οβαρές. Δέ σ χη μ α τίσ τη κ ε
σ τή ν ’Ιταλ ία, άντίθετα απ’ τή Γ αλ λία, ενα πλατύ σ τρώ μα
ελεύθερω ν κι ανεξάρτητω ν ίδ ιο χτη τώ ν πού νά πα ράγουνε
γ ια τή ν α γο ρ ά - έξακολούθησε νά ισ χύει τό εισ ό δημ α σ έ
ε ίδο ς κι ή εξάρ τησ η τή ς πα ραγω γή ς άπ’ τήν αγορά κα ί
 I I Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ IIΠΛ .Υ.Ι Σ Τ Λ Σ ίί

τό έμπο ρ ικό κέρδος. Έ τ σ ι χα ρ α κ τη ρ ίσ τη κ ε ή ιτα λικ ή

μεταβ ατική φάση πρ ό ς τόν κεφ αλ αιο κ ρ ατισ μό : φί.ση
σ υναλλαγής, πού δια τή ρ η σ ε τή ν έξάρ τησ η τοΟ β ιο μ η χα ν ι­
κού κεφ αλαίου α π ' τό έμπορικό κεφ άλαιο, φ άση σ υμβ ι­
βασμού, πού κα τέλη ξε σ ’ εναν ο λ ιγ α ρ χ ικ ό κ α π ιτα λ ισ μ ό
μέ τάσ εις μονοπω λιακές.
Μιώ παρόμοια πορεία, μέ διαφ ο ρ ετικές μορφές, χα ρ α ­
κτή ρισ ε και τή γερμ ανική ένο π ο ίη σ η . Γ ιά νά φέρουμε
ενα παράδειγμα εξω ά π ’ τή ν Εύρώ πη, ή Έ π α ν ά σ τα σ η τών
Meiji α π ο τελεί κι αύτή, γιώ τή ν ’Ιαπωνία, τό ξεκίνημα
γ ιά τή διαμόρφ ω ση τή ς κεφ αλ αιο κ ρ ατικής κοινω νία ς,
εύθυγραμμιζόμενη, ετσι, μέ τή Γ α λ λική 'Ε π ανά στασ η.
Έ χ ο ν τ α ς α ρ χ ίσ ει τό 1867, κα τέληξε, ϋστερα άπό καμμιά
δεκ αριά χρ ό νω ν ταραχές, σ τή ν κατάλυση τοΟ πα λιού
κα θεσ τα τ^ ς τή ς Φ εουδαρχίας καί τών ’Α ρ χό ντω ν καί σ τόν
έ κ σ υγχρ ο νισ μ ό τοΰ Κ ράτους (*). Ο ί έξω τερικές δυνάμεις
δέ Où ε ίχ α ν μπορέσ ει νά έ κσ υγχρ ο νίσ ο υ ν τήν ιαπω νική
κοινω νία , αν ή έσω τερική ο ικ ο νο μ ικ ή έξέλιξη δέν ετεινε
πρ ός τόν Ιδιο σκο πό : μ’ άλλα λ ό για , τό σ ύστημα πα ραγω ­
γή ς τοΰ κεφ αλαιοκρατισ μού κυοφ οροΰνταν ήδη μέσα στή
φ εουδαρ χική οικ ο νο μ ία τή ς ’Ιαπωνίας. Ή ιδιορρυθμία
τή ς Έ π α ν ά σ τ α σ η ς τώ ν Meiji έγκειται κυρίω ς σ ’ αύτή
τή σύμπτωση έσω τερικής έ ξέλιξη ς κι έξω τερικώ ν πιέσεων.
’Α ναμφ ίβολα, γ ιά νά μπορέσουμε νά κα τανοήσουμε τήν
Ιστορ ική αύτή πορεία, θά ήταν άναγκαϊο νά δοΰμε πρώτα
τά χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά τή ς φ εουδαρχίας τών T okugaw a καί
τή ς κρ ίσ η ς τή ς διάρθρω σή ς τη ς πού ά ρ χ ισ ε άπ’ τό 18ο
αιώ να. Τ ις παραμονές τή ς Έ π α ν ά σ τα σ η ς, έκδηλώ νονταν
δλ οένα και περ ισ σ ό τερ ο έντονα ή άντίθεσ η τών χω ρικώ ν,
προπ άντω ν τών μεσαίων αγροτώ ν και τώ ν μικρώ ν καί
μεσαίω ν παραγω γώ ν, κατά τοΰ μονοπω λια κοΰ σ υσ τήματος

1. ’Ακολουθούμε εδώ, βασικα, τις έρμηνεΐες τοϋ Η. Κ. ΤΑΚΑ-

HASHI, «Ή θέση τής Έπανάστασης τών Meiji στήν αγροτική ιστο­
ρία τής ’Ιαπωνίας», «Ιστορική Επιθεώρηση», ’Οκτώβριος—Νοέμ­
βριος 1953, σελ. 229-270. Βλέπε, έπίσης, S. TOYAMA, «Meiji
ishin» ( «Παλινόρθωση τών Meiji), Τοκιο, 1951.
Ί 3J 11 ΓΛΛΛΙΚ ΙΙ 111IΛ Λ'.ΙΣΊ'ΛΣΙI

τώ ν μεγαλεμπόρω ν καί τών χρ ημ ατισ τώ ν, σύμμαχω ν τών

’Α ρχόντω ν καί τών μεγάλων γ α ιο χτη μ ό νω ν (jinushi),
πού δέν κα λλ ιερ γο ύ σ αν οί ίδ ιο ι τή γ ή , άλλά πα ίρνα νε τό
«ισ όδημά τους σέ είδος. Ή πίεσ η τών 'Η νω μένω ν Π ο λ ι­
τειών καί τή ς Ε ύρώ πης επιτάχυνε τήν έξέλιξη , άλλά χω ρ ίς
ή πίεσ η αύτή ναχει τόν κα ιρό νά ώ ριμ άσει, μέ τρόπο
αύτόνομο κι ικ α νο π ο ιη τικ ό , τις έσω τερικές συνθήκες,
οικ ο νο μ ικ ές καί π ο λ ιτικές, τις αναγκαίες γιά τήν ά σ τική
έπανάσ τασ η.
Ή κατάλυση τοΰ δεσ ποτικοΰ καθεστώ τος τών ’Α ρχόντω ν
π ρ α γμ α το πο ιή θη κε μέ τή μορφ ή ένός σ υμβιβασμοΰ : τά
φ εουδ αρ χικά δικαιώ ματα, άντίθετα άπ’ ο,τι σ υνέβηκε μέ
τή Γ α λ λικ ή Έ π α ν ά σ τα σ η , καταρ γηθήκανε μέ αποζημίω ση·
τό βάρος ξανάπεσ ε, τελ ικά, στούς χω ρικ ούς, πού ύπο-
β ληθήκανε σέ καινο ύ ρ γιο υς «εγγείους» φόρους σέ χρ ήμα
(chiso). Ο ί άγρότες πού ήταν ίδ ιο χ τή τες γ ή ς (hon - byaku-
sho) λευτερώ θηκαν άπ’ τις φ εο υδαρ χικές σ χέσ εις έξάρτη-
σ ης, άλ λά παράμειναν ύποδουλωμένοι στούς νέους αύτούς
φόρους, πού αποτελούσαν βάρος τό ίδ ιο δυσβάσ ταχτο
μέ τις πα λιές ύπο χρ εώ σεις κι εισ φ ο ρ ές σ έ είδο ς πρός τούς
Ά ρ χ ο ν τ ε ς . Ά λ λ ω σ τ ε , δέν είχα ν καμμιάν εύκαιρία νάπο-
χτή σ ο υ ν ε γαΐες, όπω ς οί γ ά λ λ ο ι χω ρ ικ ο ί μέ τή ν πώ λησ η
τών έθνικώ ν χτημά τω ν. 'Η γιαπ ω νέζικη ύ παιθρος δέ γνώ ­
ρ ισ ε μήτε τούς κ α λλ ιερ γη τές «μέ τό δ ίτρ ο χο άμάξι» μήτε
τούς εύπορους χω ρικ ούς τοΰ τύπου τών Κ ουλάκων. "Οσο
γιά τήν ά γρ ο τικ ή μάζα, αγρ ο τικ ο ύς μεροκαμ ατιάρηδες
(m izunom i), άλλά κι επίμ ορτους μ ικ ρ ο κα λ λ ιεργη τές (ko-
saku), ή απελευθέρω σή τους ήτανε ενα «λευκό» έ γχείρη μ α :
ένώ ο ί μεγάλοι γα ιο χ τή μ ο νες (jinushi) έγινα ν, χά ρ η σ τήν
ά γρ οτικ ή μεταρρύθμισ η, πρ α γμ ατικο ί κύριοι τών γαιώ ν
τους κι ήταν ύποχρεω μένοι νά πληρώ νουν έγγειο φόρο σέ
χρ ήμ α, ο ί άμεσοι κα λλ ιερ γη τές (kosaku), δ χ ι μονάχα
δέν έλευτερώ θηκαν, άλλά κι έξακο λο ύ θησαν νά πλ η ρ ώ ­
νουν σ τούς jin u sh i τήν ετή σ ια εισ φ ο ρ ά τους σέ είδος.
Έ τ σ ι, δια τη ρ η θή κ α νε ο ί πα ραδοσ ιακές σ χέσ εις έξά ρ τη σ η ς
κι ή έκμετά λλευσ η τή ς «ύπερεργασίας» τών kosaku,
 Η Γ Λ Λ Λ ΙΚ ΙΙ Ε Π ΛΝΛΣΤΛΣΙΙ 139

ε κ μετά λλευσ η εγγυημένη άπ’ τό Ιδιο τό Κ ράτος καί τά

μ έσ α του καταναγκασμού.
Ο ί γα ιο χ τή μ ο νες χω ρ ικ ο ί κι οί κα λλ ιερ γη τές τών γαιώ ν
τους πού «λευτερωθήκανε» μέ τή ν Έ π α ν ά σ τα σ η τών Meiji
δέ μποροΰν, επομένως, νά σ υγκριθοΰνε μέ τούς ελεύθερους
κι άνεξάρτητους ίδ ιο χ τή τες πού πρ οήρθα νε, στή Δ υτική
Εύρώ πη, ά π ’ τή ν εξάρθρω ση τή ς φ εο υδ αρ χικής όργάνω σης
τή ς ίδ ιο χ τη σ ία ς τή ς γ ή ς : δέν ύπήρξανε, σ τή ν 'Ιαπω νία,
μ ή τε yeom anry, όπω ς σ τή ν 'Α γ γ λία , μήτε μεσαία ά γρ οτικ ή
τάξη , όπω ς στή Γ αλλία, μήτε ju n k e r, όπως σ τή ν Π ρω σσία.
Ή γιαπ ω νέζικη ά γρ ο τικ ή τάξη εμεινε ύποδουλωμένη στό
ο λ ιγ α ρ χ ικ ό σ ύσ τημα τής πρ ο νο μιο ύχας μ εγαλ ο αστικής
τά ξη ς καί τών μισ ο φ εο υδαρ χικο ΰ τύπου ίδ ιο χ τη τώ ν ji-
n ushiens : ή κα ινούργια κεφ αλαιοκ ρατική κο ινω νία δια­
τή ρ η σ ε τά ούσιαστικώ γνω ρίσμ ατα τών φ εουδαρχικώ ν
σ χέσ εω ν παραγω γής. Έ τ σ ι έξη γιέτα ι, καί μέ τή συνδρομή
τώ ν περισ τάσ εω ν πού εύνόησ αν τις ξένες επιδ ρ άσ εις πάνω
σ τή χώ ρα, τό ότι ή Έ π α ν ά σ τα σ η τών Meiji κ α τέλ ηξε στή
δ η μ ιουρ γία μιας ά π ο λυ τα ρ χικ ή ς κι ο λ ιγ α ρ χ ικ ή ς μοναρ­
χ ία ς : αντίθετα ά π ’ τή Γ α λ λική Έ π α ν ά σ τα σ η , πού γκρ έμισ ε
τό ά π ολυ τα ρ χικ ό Κ ράτος κι έπέτρεψε τή ν εγκαθίδρυση
μιας δ η μ ο κρ α τική ς ά σ τική ς κο ινω νίας. Π αρά τή ν άνά-
πτυξη τοϋ νεώ τερου κεφ αλαιοκρατισ μού, τά κατάλοιπα
αύτώ πα ρέμ ειναν ώς τήν ά γρ ο τικ ή μεταρρύθμιση τοϋ
1945 (nochi k aikaku), πού ε ίχ ε άκριβώ ς σκο πό της τήν
απελευθέρω ση «τών γιαπω νέζω ν χω ρικώ ν, πού κα ταπιέ­
ζονταν επί πο λ λ ο ύς αιώ νες άπ’ τά φ εο υδαρ χικά βάρη» :
πράμα πού α π ο δείχνει, εκ τών ύστέρων, γράφ ει ό Κ.
T ak ah a sh i, ότι «'Η Έ π α ν ά σ τα σ η τών Meiji κι οί α γρ ο­
τικ ές της μεταρρυθμίσ εις δέν ε ίχ α ν πρ α γμ ατο πο ιήσει τόν
ισ το ρ ικ ό σ κο πό τή ς ά σ τικ ή ς έπανάσ τασ ης, τή ν κ α τάρ γηση,
δ η λ α δ ή , τών οικ ο νο μ ικώ ν καί κοινω νικ ώ ν φεουδαρχικώ ν
σ χέσεω ν».
'Η Γ α λ λικ ή Έ π α ν ά σ τα σ η καταλαμβάνει, ετσι, μιάν
έξέχουσ α θέση σ τή ν ισ το ρ ία τοΰ σ ύγχρ ο νο υ κόσμου.
Κ λ α σ σ ική ά σ τική έπανάσ τασ η, απ ο τελεί, μέ τή ν κα τάρ γη­
σ η τοϋ καθεστώ τος τώ ν ’Α ρ χό ντω ν καί τή ς Φ εουδαρχίας,
 Π Γ Λ ΛΛΙΚ ΙΙ ΕΠΛΝΛΣΤΛΣ1Ι

τήν αφ ετηρ ία τή ς κεφ α λ α ιο κ ρ α τική ς κο ινω νία ς καί τή ς

φ ιλελεύθερης δημ ο κρ ατίας σ τή ν 'Ισ το ρ ία τή ς Γ α λ λία ς.
’Α γρ οτική καί λ α ϊκ ή , σάν άνένδοτη άντι-φ εο υδαρ χική
έπανάσ τασ η, πή γε δυο φορές νά ξεπεράσ ει τάσ τικ ά της
π λ α ίσ ια : κατά τό ετος II, άπ ό πειρ α πού, παρά τήν άναγκα-
σ τικ ή άπ ο τυχία , δια τή ρ η σ ε έπί πολύ μιά πα ρ αδειγματιστι-
κή π ρ οφ η τική άξία, καί κατά τή Συνω μοσία γ ιά τήν ’Ισό­
τητα, έπεισ ό διο πού έπέχει θέση γό νιμ η ς ρίζας τή ς σ ύγ­
χρ ο ν η ς επα να σ τα τικ ή ς σ κέψ ης καί δράσης. Έ τ σ ι έ ςη -
γοΰνται, δίχω ς ά λλο, οί μάταιες αύτές προσ πάθειες νάρνη-
θοΰνε σ τή Γ α λ λικ ή Έ π α ν ά σ τα σ η , σ άν επικ ίνδυνο π ρ ο η ­
γούμενο, τήν ισ το ρ ικ ή της π ρ α γμ ατικό τητα ή τήν κοινω ­
νική κι έθνική τη ς ιδιορρυθμία. 'Α λ λά ετσι έξη γοΰνται,
έπ ίσ η ς, κι ή άγα λ λία σ η πού ενοιω σε ό κό σ μο ς κι ή α π ή ­
χη σ η τής Γ α λ λ ικ ή ς Έ π α ν ά σ τ α σ η ς στή σ υνείδησ η τώ ν
άνθρώ πω ν τοϋ αιώ να μας. Ή ανάμνησ ή τη ς είνα ι, ά π ό
μόνη της, έπανασ τατικ ή : μάς άναφ τερώ νει άκόμα.
 ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ά π ό μιάν εξα ιρ ετικ ά πλ ο ύ σ ια βιβ λιο γρ αφ ία, δέ Οά

μνημονέψ ουμε, έδώ, παρά τά γενικ ά εργα πού ξεχω ρίσ ανε
μ έσ α σ τή ν ισ το ρ ιο γρ α φ ία τή ς Γ α λ λική ς Έ π α ν ά σ τα σ η ς
ή πού αποτελούν τή σ ύγχρ ο νη σκο πιά τών γνώ σεών μας.
’Α π' τό σ ύνολο τών Ι σ τ ο ρ ιώ ν τής Γ α λ λική ς Έ π α ν ά ­
σ τα σ η ς πού π α ρ ο υσ ιαστή κανε κατά τό 19ο αιώ να, ξεχ ω ρ ί­
ζει, γ ιά τή λο γο τεχ ν ικ ή τη ς αξία, ή Ι σ τ ο ρ ία τοΰ M IC H E­
LET (1847 -1853). Σ τήν πρώ τη σειρά , γ ιά τή βαθύτερη
έρ μηνεία τή ς περιόδου, άλ λά χ ω ρ ίς ν άποτελεΐ μιά συνεχή
αφ ήγησ η, έρ χετα ι, τοΰ A. de TO C Q U E V IL L E , «Τό Π αλιό
Καθεστώς κι ή Έ π α ν ά σ τα σ η » (1856, νέα έκδοση, μέ
εισ α γω γή τοΰ G. LEFEBV RE, 1952). « Ή προέλευσ η τής
•σύγχρονης Γ αλ λίας (1876- 1893)», τοΰ Τ Α ΙΝ Ε , χα ρ α χ τη -
ρίζετα ι άπό μιάν έντονη άντεπανασ τατικ ή πρ ο κ ατάλ ηψ η.
Ο ι μελέτες τή ς έπανασ τατικ ή ς ισ το ρ ίας πή ρα νε κα ι­
ν ούρ για ώ θησ η κατά τό τέλος τοΰ 19ου καί τήν α ρ χ ή τοΰ
20οΰ αιώ να : A. A U L A R D , « Π ο λ ιτικ ή 'Ισ το ρ ία τή ς Γ αλ­
λ ικ ή ς Έ π α ν ά σ τα σ η ς» (1901)· J. JA U R È S , « Σ ο σ ιαλ ισ τική
Ισ τ ο ρ ία » , τόμ. I -IV (1901 - 1904· νέα έκδοση άπ’ τόν Α.
Μ Α Τ Η ΙΕ Ζ , 1922 - 1924· άνατύπωση στά 1939)· Ph. SAG-
N A C, « Ή Έ π α ν ά σ τα σ η , 1789 - 1792» καί G . PA R ISET,
« Ή Έ π α ν ά σ τα σ η , 1792 - 1799» (Π α ρ ίσ ι, 1920, τόμ. I καί II
τή ς «'Ισ το ρ ία ς τή ς Σ ύ γχρ ο νη ς Γ αλλίας», ύπό τή διεύθυνση
το ΰ E. LAVISSE)- Α. Μ Α Τ Η ΙΕ Ζ , «'Η Γ αλ λική Έ π α ν ά
σ τά σ η » (1922 -1 9 2 7 , 3 τόμοι, Σ υ λλο γή A. Colin), πού
σ υ ν ε χ ίσ τη κ ε ά π ’ τόν G. LEFE B V R E , «Οι Θ ερ μιδο ριανοί»
<1937, 4η έκδοση ξανακυτταγμ ένη, I960) καί «Τό Δ ιευ­
θυ ντή ρ ιο » (1946, 3η έκδοση ξανακυττα γμ ένη, 1958).
Βασικά, τοΰ G . LEFEB V R E, « 'Η Γ α λ λική Έ π α ν ά σ τα σ η »
<1951, τόμ. X III τή ς Σ υ λ λο γή ς «Α αοί καί πο λ ιτισ μ οί»,
3η έκδοση ξανακυτταγμένη καί πα ρουσ ιασμ ένη ά π’ τόν
A . SO BO U L, 1963) καί τό σ ύνολο τών έργω ν τοΰ ίδ ιο υ
142 II Γ Λ Λ Λ ΙΚ ΙΙ Ε Π ΛΝ Λ ΣΤΛ ΣΙΙ

Ιστορικού, άπ’ τό « Ά γ ρ ό τε ς τοϋ Βορρά κατά τή Γ α λ λ ικ ή

Έ π α ν ά σ τα σ η » (1924, έπανέκδοση 1959) ώς τις «Μ ελέτες
πάνω σ τή Γ α λ λικ ή Έ π α ν ά σ τα σ η » (1954, έπανέκδοση 1963).
Λ αμπρή σ κιαγρ αφ ία τοϋ Ε. LA BR O U SSE , σ τό εργο «'Ο
18ος αιώ νας». « Π νευματική, τε χ ν ικ ή καί π ο λ ιτικ ή Έ π α ­
ν άσταση (1 7 1 5 - 1815)», άπ τό ν R. M O U S N IE R καί Ε
LA BRO U SSE , μέ σ υνεργασ ία τοϋ Μ. B O U L O ISEA U
(1953, τόμ. V τή ς « Γ εν ική ς 'Ισ το ρ ία ς τών Π ολιτισ μώ ν»,
Οπό τή διεύθυνση τοϋ Μ. C R O U Z E T ). Τ ο πο θ έτη ση ά π’
τόν A lbert SO BO U L, σ τή ν « Ισ τ ο ρ ικ ή Α ν α κ εφ α λ α ίω σ η
τή ς Γ α λ λικ ή ς Ε π α ν ά σ τα σ η ς» (1962).
Ά π ό β ιβ λιο γρ α φ ική άποψ η, τοϋ P. C A R O N , « Π ρ α χτικ ό
εγ χ ειρ ίδ ιο γ ιά τή μελέτη τή ς Γ α λ λ ικ ή ς Ε π α ν ά σ τα σ η ς»
(1912, έκδοση ένημερω μένη, 1947)· L. V ILLA T, « Ή Έ π α ­
νάσταση κι ή Α υ τοκρατορία, 1789- 1815». I : «Ο ί Ε π α ­
νασ τατικές Συνελεύσ εις, 1789- 1799» (1936, τόμ. VIII τή ς
Σ υ λ λογή ς C lio)· J. G O D E C H O T , «Ο ί Ε π α ν α σ τά σ ε ις
(1 7 7 0 -1 7 9 9 )» (1963, τόμ. 36 τή ς Σ υ λ λο γή ς N ouvelle
Clio).
 ΠΙΝ Α Κ Α Σ ΠΕΡΙΕΧΟ Μ ΕΝ ΩΝ

Σελίδα
ι ιΣΑΓΩΓΗ.—Αιτίες τής Γαλλικής Έπανάστασης καί τών
χαραχτηριστικών της στοιχείων ................... 5
I. Φεουδαρχισμός καί Καπιταλισμός—II. Διάρθρωση καί
συρροή περιστάσεων : I. Κοινωνικοί ανταγωνισμοί 2.
Οικονομικές καί δημογραφικές μεταλλαγές—III. Αύ-
θορμητισμός κι έπαναστατική οργάνωση : I. Ή ελ­
πίδα κι ό φόβος 2. Ή πολιτική πράξη.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ.—Τό Όγδονταεννέα : Έπανάσταση ή
Συμβιβασμός ; ( 1789 - 1792) ......................................... 49
I. Ή «κατάλυση» τής Φεουδαρχίας—11. Ό άστικός φιλε­
λευθερισμός—III. Τό άδύνατο τοϋ συμβιβασμού
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ.—Ένενηντατρία: Άστική Δημοκρα­
τία ή Λαϊκή Δημοκρατία; (1792 - 1795) ..................... 72
I. Ό δεσποτισμός τής έλευθερίας: I. Γιρονδίνοι κι
’Ορεινοί (1792 - 1793) 2. ’Ορεινοί, ’Ιακωβίνοι καί Ξε­
βράκωτοι (1793- 1794)—II. Μεγαλείο κι άντιφάσεις
τής Δημοκρατίας τού έτους II : 1. Κοινωνικές τάσεις
καί πολιτική πρακτική τοΰ λαϊκού κινήματος 2.Έπα-
ναστατική Κυβέρνηση καί Δικτατορία τών ’Ιακωβί­
νων—III. Τό άδύνατο τής δημοκρατικής ισότητας :
I. ’Αναχαίτιση καί παρακμή τού λαϊκού κινήματος
(Άνοιξη τοΰ 1794) 2. Ή πτώση τής Επαναστατικής
Κυβέρνησης καί τό τέλος τοΰ λαϊκού κινήματος.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ.—Ένενηνταπένιε : Φιλελευθερισμός ή
Δικτατορία ; (1795- 1799) ........................................... 104
I. Ή κληρονομιά τοΰ θερμιδόρ : ίδιοχτησία κι έλευθε-
ρια—II. Ή νομισματική καταστροφή κι ή Συνωμοσία
γιά τήν’Ισότητα (1795-1797)—III. Ή πολιτική πρα­
κτική: άπ’ τό φιλελευθερισμό τοΰ Διευθυντηρίου στόν
ύπατικό αύταρχισμό.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ.—Ή Γαλλική Έπανάσταση μέσα στήν Ι­
στορία τοΰ Σύγχρονου Κόσμου................. 126
I. Τό άποτέλεσμα τής Έπανάστασης—II. Γαλλική Έπα-
νασταση κι άστικές έπαναστάσεις.
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ............................................. 141
Η ΕΠ ΙΜ Ε Λ Ε ΙΑ
ΤΗΣ ΕΚ Δ Ο ΣΗ Σ
ΕΙΝΑΙ ΤΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ
ΣΑΒΒΑ - ΒΑΣΟΥ
ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ