Medya Okuryazarlığı Ders Notları

İletişim Süreci

İletişim önündeki engeller nelerdir?

Kitle iletişim araçları

Günümüzde yaygın olan kitle iletişim araçları

Geleneksel ve çağdaş kitle iletişim araçları

Medya nedir?

Okuryazarlık nedir?

(Bilgi, tutum ve beceri)

Medya okuryazarlığı nedir?

 Medyanın rolünü bilme

 Medya iletilerini okuyabilme
 Medya’yı eleştirel açıdan değerlendirme v.b

Medya okuryazarlığına ilişkin süreçler

1- Erişim
2- Çözümleme
3- Değerlendirme
4- Üretme

Medya okuryazarlığı alanları

- Bilişsel alan
- Duygusal alan
- Değerler
- Estetik alan

Medya okuryazarlığı neden önemlidir?

Medya yasaklanmalı mı?

Medya tehlikeli mi?

 Medya ne kadar etkili? (sosyal psikoloji açısından değerlendiriniz?)

Medya okuryazarlığı açısından durumumuz nedir?

Medya okuryazarlığı dersine ihtiyaç var mı?

Medya okuryazarlığı ile ilgili temel kavramlar ( Enformasyon, Mezenformasyon,

Dezenformasyon, Manipülasyon, Trol, Propaganda, Sansür, Açık ve örtük ileti v.b)

Dijital bağımlılık, dijital yerli ve dijital göçmen, dijital vatandaşlık,

X, Y ve Z kuşakları ve dijital dünya

Aile ve medya okuryazarlığı

 Medya okuryazarlığını gerektiren koşullar

Medya okuryazarlığını gerektiren birçok faktör vardır.

1-Enformasyon/Bilgi Seli: Bilgi çağında yaşıyoruz. Son 30 yılda üretilen bilgi, ondan önceki
5000 yılda üretilen bilgiden daha fazladır.
Saniye’de 6000 tweet atılıyor. Dakikada 500 saatlik YouTube videosu yükleniyor.

2- Bilgiye Erişim Olanakları: Türkiye’de nüfusun %92,2’si cep telefonu, %73,99’u internet,
%64,37’si aktif sosyal medya kullanıcısıdır (Aksoy,2020).

3-Teknolojinin giderek ucuzlaması: Türkiye’de 77 milyonun üzerinde GSM abonesi

bulunmaktadır.

4-Medyanın İnsanları Etkileme Gücü: Medya kendi reytingini artırmak için mizah, şiddet ve
cinsellik gibi güçlü uyarıcılara başvuruyor.
Şiddet içeren ve duygulara aşırı yükleme yapan yapıtlar izleyicinin adrenalin seviyesini
yükselterek beyni uyanık tutar. Beynin tehlike hissetmesi ve duyguların aşırı
hareketlenmesiyle, dış beyin normal işleyişini sürdüremez. Bu da beynin mantıklı düşünmesini
engeller.
Ekrandaki görüntünün sıklıkla değişmesi bireyin muhakemesini zayıflatır.
Medya pedagojiyi etkili kullanıyor.

5-Medyanın insan davranışlarını şekillendirmesi:

6-Dengesiz medya tüketim alışkanlıkları: Türkiye’de internet kullanımına ayrılan günlük süre
7 saat 29 dakika, televizyon izlemeye ayrılan günlük süre 3 saat 4 dakika kitap okumaya ayrılan
süre ise ortalama 1 dakikadır.

7-Görsel iletişimin yaygınlaşması: Görsel okuryazarlığı önemli bir hale getirmektedir.

8-Taraflı veya yanlış içeriklere rastlanması: Kasıtlı veya sehven yapılabilir. Bir algı operasyonu
olarak kullanılabilir. Provakatif eylemlere yol açabilir. Çok dikkatli olunması gereken bir
husustur.

9-Medyanın ticari amacı: Medyanın asıl amacı toplumu bilgilendirmek değil, reytingtir. Bir
yapıt daha çok izleyici çekmeye başladığında medya kuruluşları reklamlar için daha yüksek
fiyat koymaya başlarlar.

10-Çarpık inançlar: İletileri çözümlemeden almak, kendimiz ve çevremiz hakkında bir dizi
yanlış ve çarpık inançlar geliştirmemize sebep olur.
 REKLÂMLAR: MEDYANIN İTİCİ GÜCÜ

Medya’nın bilgi vermek, boş zamanları değerlendirmek, eğlenmek, eğitim vb. gibi birçok
işleve sahip olduğuna daha önce değinmiştik.

Medya’nın temel kaygısının da reyting olduğunu ifade etmiştik.

Reyting, dakika başına düşen izleyici oranı olarak ifade edilir.

Reytingi artırmak için medya hangi araçları kullanır?

Peki reyting neden önemlidir?

Reklâm nedir?

Reklâmlar; üreticilerin ürünlerini, hizmetlerini, düşüncelerini, ideallerini, ideolojilerini

pazarlamak veya yerleştirmek için oluşturdukları kısa ancak ikna gücü yüksek olan etkili
iletilerdir.

Başlıca Reklâm Alanları

Metropolde yaşayan sıradan bir erkeğin 117-285 arası, kadının 161-484 arası reklâma maruz
kalacağı dile getirilmiştir. Kadınlarda daha yüksek olmasını araştırmacılar, ev hanımlarının
medyaya daha yakın olmalarıyla ilişkilendirilmiştir.

- Gazeteler
- Dergiler
- Sinema
- Radyo
- İnternet

İnternet kullanıcılarının sayısının artmasına bağlı olarak internet reklamlarının reklam

harcamalarındaki payı giderek artmıştır.

- Televizyon

En fazla reklam yatırımları televizyona yapılmaktadır. Televizyon kanallarında bir saat

içerisinde yaklaşık olarak 40 açık reklâm yayınlanmaktadır.

- Afiş -panolar
- Hareketli ortamlar

Hareketli ortamlarda tutsak izleyici konumuna düşebiliriz.

Tutsak izleyici: Bir amaç üzere bir ortamda toplanan ancak orada bulunma amacıyla ilişkisi
olmayan enformasyona maruz bırakılan kitleyi ifade eder.

- Diğer kamu alanları

- Kıyafet üstü reklâmlar
- Spor müsabakaları

Diğer başlıca alanlar poşet, dosya, kalem, çanta, kalemlik, bardak, duvar saati, takvim,
anahtarlık, balon gibi nesnelerin yüzeyinde yer almaktadır. Hatta reklâmlar tuvaletlere kadar
girmiştir.

REKLÂMLARIN İŞLEVLERİ

1- Bilgi verme işlevi: Tüketicilerin dikkatini çekmek, ürün hakkında bilgi vermek ve
benzerlerinden ayırt etmeleri amacıyla yapılan reklâmlar
2- İkna etme işlevi: Burada propaganda teknikleri ve ikna teknikleri kullanılır. Uzmanlar
konuşturulur, ünlü ve popüler kişilerin düşüncelerine başvurulur. Ürünün yalnızca
olumlu yönleri vurgulanır. Abartı vardır. Muğlak ifadelere yer verilir.
3- Hatırlatma işlevi: Reklâmlar tüketiciye bildiği veya kullandığı bir ürünü tekrar
hatırlatarak, tüketicide mevcut olan olumlu izlenimi veya algıları pekiştirmeyi amaçlar.
4- Değer katma işlevi: Reklâmı yapılan bir ürün, reklâmı yapılmayan ürünlere göre daha
çok değer görmektedir. Daha çok dikkat çekmektedir.

REKLÂM TÜRLERİ

Açık reklâm: Reklam olduğundan kuşku duyulmayan, belli bir reklam kuşağı içerisinde
yayınlanan, ajans, müşteri ve medya sorumluluğu belli olan reklamlara denilir.

Haber- reklâm: İzleyici kitlesinin az olduğu gece yarısında veya Pazar günleri sıklıkla
rastlanılan reklamlardır. Birçok ürün uzun uzadıya tanıtılır.

Örtük (gizli) reklâm: Televizyonda veya sinemada izlenilen yapıtların içlerine belirli bir
markanın yedirilmesine denir. Ürün yerleştirme de denilir.

Eğitici reklâmlar (kamu hizmet duyurusu): Kazanç amacı gütmez. Kamu spotu olarak da
ifade edilir. Amaç topluma yararlı olmaktır. Enerji tasarrufu, bilinçli tüketim, vatandaşlık
hakları, sağlıklı yaşam gibi konular ele alınır.
REKLÂMLARIN ÇÖZÜMLENMESİ

Reklâmların izleyiciyi veya okuyucuyu hangi yollarla etkilediğini anlamak için, reklâmcılığın
temel ilkelerini ve kullanılan ince teknikleri bilmek gerekir. Ancak o zaman reklamların
bilincimizi hangi yollarla şekillendirdiğini ve hangi inançları yerleştirdiğini değerlendirebiliriz.

Bir reklâmda yer alan temel özellikler:

 Reklâmlar kısa, özlü ve ikna gücü yüksek iletilerdir.

 Reklâm sektöründe propaganda tekniklerine sıklıkla yer verilir.
 Reklâmlar akıl yerine daha çok duygulara hitap eder.

https://www.youtube.com/watch?v=fPiwmoxa0QE
 Yazılı mesajın az ve sarsıcı olmasına özen gösterilir.
 Görsel ögelere daha çok yer verilir.

https://www.youtube.com/watch?v=dsdUeoLnQS0

 Çizimler ve karikatürize resimler gerçekçi olanlardan daha çok dikkat çekicidir.

https://www.youtube.com/watch?v=p7gdcCfkP2A

 Reklâmlarda sloganlara sıklıkla yer verilir. Çünkü sloganlar çağrışım yapar, hatırlatır,
tanınmayı sağlar ve süreklilik kazandırır. Sloganların akılda kalma gücü yüksektir.
Hafızalarda kolayca yer edinir.

https://www.youtube.com/watch?v=jJBjjtxpi80

 Jingle olarak ifade edilen reklâm müziği bir markanın bilinirliğini ve tanınırlığını artırır.
 Ekranda hareket dikkat çekici bir özelliğe sahiptir. Bu nedenle reklâmlarda hareket
çok fazladır. Sadece oyuncular değil, aynı zamanda ekran değişimi çok sıktır.
Tasarımda Yapısal ve Biçimsel Özellikler

 Aşırı dolu veya sıkıştırılmış reklâmlar okuyucuyu sıkar veya yorar.

 Yatay çizgiler durgunluk, dikey çizgiler güç ve yukarıya bakma hissi verir. Köşeli çizgiler
hareket hissi uyandırır.
 Kırmızı, sarı ve turuncu renkler, reklâmlardaki en önemli noktalara dikkat çekmek için
sıklıkla kullanılır.
 Oran- ölçek hilelerine yer verilir.

Televizyon Reklâmlarındaki Tuzaklar

Yüksek hız: Bazı TV reklamlarında ekrandaki görüntü saniyede bir, bazılarında ise saniyede
birkaç kez değişir. Ekrandaki bu hızlı değişim izleyiciler için dikkat çekicidir. Hız bireylerin
derin düşünmesine mani olur. Bireyleri yüzeysel anlamla yetinmeye zorlar.

Ürün yerine imge pazarlamak: Reklâmlar örtük bir şekilde ürünleri satın alma ve kullanma
karşılığında güzellik, şöhret, mutluluk, aşk ve doyum vaadinde bulunmaktadır. Ürünler bu
özelliklerle ilişkilendirilerek, sanki ürünü kullanınca bu özelliklere sahip olacakmışız gibi
sunulur.

Ünlülülerle ürünü ünlü yapmak: Reklâm sektöründe bir pazarlama aracı olarak ünlü kişilere
sıklıkla yer verilir.

Kamera açısı: Kamera aşağıdan yukarı tutulduğunda kişileri veya binaları olduğundan daha
büyük gösterir. Yukarıdan aşağı tutulduğunda ise küçük gösterir.

Ürünü cazip gösterme: Bazı hilelere başvurulur.

 HABERLER

Haber kısaca gerçeklerin sunumu olarak ifade edilebilir. Haberler her ne kadar hayal ürünü
olmasa da muhabirlerin seçim ve tercihlerine bağlı oluşturulan yapıtlardır. Nihayetinde neyin
haber yapılacağı; seçilen olayda haberin neye odaklanacağı ve haberde yer alan olayın nasıl
ifade edildiği haberin niteliğini etkilemektedir.

Haber yapım sürecini etkileyen faktörler

Medyanın ticari boyutu: Habercilikte başarı, mümkün olduğunca fazla izleyiciyi çekebilmeye
ve dolayısıyla reklâm geliri oluşturmaya bağlıdır. Amaç olabildiğince reytingi artırmaktık.
İzleyici çekebilmektir. Bu nedenle medya haberin özünü ve derinliğini gölgeleyerek veya
sansasyonel haberlere yer verir.

Medyanın şirketleşmesi: Büyük haber ajansları, televizyon kuruluşları ve gazeteler belli başlı
büyük şirketler tarafından kurulduğu, satın alındığı ve işletildiği bilinmektedir. Bu sebeple
medya çalışanları bağlı oldukları şirketler veya tüzel kişilerle ilgili haber ve eleştiri yapmak
konusunda gönülsüz davranabilirler.

Reklâm verenler: Reklâm veren büyük firmaların, medya ve haberler üzerinde önemli bir
baskı ve kontrol gücü vardır. Medya kuruluşları bu firmalar aleyhine tavır alarak reklâm
gelirinden olmak istemezler.

Kurumsal zorlamalar: Medya çalışanları kurum ve şirketler bağlı oldukları için patronları
tarafından bazı yönlendirmelere ve kısıtlamalara maruz kalabilirler.

Haberde Karşılaşılan Temel Sorunlar

Haberin Reklâmlaşması: “En ünlü çikolata raflara çıkıyor” başlıklı bir haber reklâm
içeriyordur. Açık veya örtük bir reklâm olabilir.

Sapma: Medya izleyici çekebilmek için normal olarak görmediğimiz olay ve olguları sunuyor.
Örneğin: Dördüz bir doğum gerçekleşmesi

Normatif sapma: Toplumsal norm ve yasalara aykırı davranışta bulunmak

Örneğin: Adamın köpeği ısırması

Ön Yargı: Haber içinde belli etiketlere yer verilerek, konuya olumlu ve olumsuz bir damga
vurulmak istenebiliyor.
Örneğin: İslamcı Terörist ifadesi Müslümanlara yönelik ön yargıyı gösteriyor.

Yüzeysel ve Önemsiz Bilgi Sunmak: Önemsiz haberler önemli haberleri gölgelemek için
kullanılabilir.
Çatışmayı körüklemek: Çatışma reyting için bir araç haline getiriliyor.

Duygusal Çekiciliği Olan Olaylara Yönelmek: Duygusal yönü olan olaylar insanlar için dikkat
çekicidir.

Belli Coğrafya ve Bölgelere Odaklanmak: Bazı bölgeler yanlış temsil edilebiliyor.

Felaket Tellallığı Yapmak:

Haberde taraflılık sorunu

Taraflılık sorunu nesnellik, bağlam ve denge ile çözüme kavuşturulabilir.

Haber Tüketimine Yönelik Öneriler

 Haberin önemini değerlendirmek
 Haberin reklâm değerini değerlendirmek
 Haberin perspektifini değerlendirmek
 Bağlam arayışına girmek
 Alternatif bilgi kaynaklarını kullanmak
 Kamuoyu yoklamalarına dikkat etmek
 Fail gizleyen söyleme dikkat etmek

Propaganda Teknikleri

 Sembol
 Yineleme
 Mizah
 Tanıklık
 Sürüye uyma
 Pohpohlama
 Büyük yalan
 Sade halk
 İddia
 Gölgeleme
 Bilimsel kanıt
 Basit çözümler
 Promosyon
 Korku
 Nostalji
 Ön yargı ve stereotipler

Rasyonelliğin düşmanı olarak tabir edilen ön yargı bir kişinin, kişi veya sosyal gruplara karşı
gerçek dışı inanışıdır. Ön yargılar olumlu ve olumsuz duygu ve tutumları içerir. Fakat
genellikle olumsuz duygular içermektedir.

Ön yargı davranışları biçimlendirir. Ayrımcılık, nefret söylemi veya ırkçılığa sebep olabilir.
En büyük tehlike aslında ön yargıya sahip olan bir kişinin ön yargılı olduğunun farkında
olmamasıdır.

Ön Yargı Biçimleri

Dile dayalı ön yargı: Dil, açık ve örtük ön yargıların en güçlü taşıyıcılarından biridir. Belli bir
ırka, inanca, cinsiyete, kültüre yönelik açık veya örtük ifadelerdir.

Yok saymak: Sosyal hayat içerisinde yer alan bir grubun üyelerine medya temsillerinde hiç
yer vermemek veya kısmen yer vermek.

Dengesizlik: Ele alınan konuya ilişkin tek bir bakış açısına yer vermek. Alternatif görüş ve
bakış açılarını gölgelemek.

Ayrıştırmak: Herhangi bir konu hakkındaki metnin veya görselin, önemli konuları içeren
görsel ve metinlerden ayrıştırılması

Gerçek dışılık: Tarihi gerçekleri ve insanların hayatlarına ilişkin özellikleri olduğundan farklı
biçimde gösterme

Stereotipler: Kalıp yargı olarak da ifade edilir. Stereotipler kişinin mantıklı ve tutarlı
değerlendirmeler yapmasını engelleyen dirençli yapılardır. Özellikle görsel-işitsel medyada
mesleklere, boş zamana, yaşam alanlarına, eğitime, sağlığa, cinsiyete, yaşlılara, ırklara ve
engellilere yönelik stereotiplere rastlamak mümkündür.

Ön yargı ve Stereotip Temsillerin Etkileri

 Gerçek dışı algılar

 Gerçek dışı beklentiler
 Toplumsal ayrışma
 Olumsuz tutum ve davranışlar