DANIEL KAHNEMAN

Ali Kncal

zet 2002 ylnda beklenti teorisi almas sebebiyle Nobel ekonomi dl alan psikolog Daniel Kahneman ayn zamanda davransal iktisada da pek ok katklar sunmutur. Deneysel bulgularla berkittii almalaryla neo-klasik iktisadn rasyonellik varsaymna nemli eletiriler getirmitir. Bu makale, Kahnemann ekonomi alannda yapt bu ve baz dier katklarna ve etkilerine odaklanmaktadr. Abstract

The psychologist Daniel Kahneman who was awarded Nobel Memorial Prize in Economic Sciences in 2002 for his work on prospect theory, has made many contributions to also behavioral economics. He criticized the rationality assumption of neo-classical economics by his studies which he reinforced with emprical findings. This article focuses on these and some other contributions and impacts that Kahneman made in field of economics.

Dokuz Eyll niversitesi, ..B.F., ktisat Blm rencisi. (2006461118)

Daniel Kahneman, Psikoloji ve Ekonomi Daniel Kahneman (Doumu: 5 Mart 1934 Tel-Aviv, srail) Nobel dll (2002) psikoloji profesrdr. Bir psikolog olarak Nobel dln ekonomi dalnda almas aslnda kendisinin de ummad bir biimde gereklemitir. Kahneman ve almalarn beraber yrtt yakn dostu Amor Tverskynin; almalarnn ekonomi bilimini etkileyecei ya da bu alanda bir tartma aaca gibi bir ngrleri yoktu. Ancak Kahnemann Tversky ile beraber gelitirdii Beklenti Teorisi: Risk Altnda Karar Vermenin Bir Analizi (!) ismiyle Trkeye evrilebilecek almasn Econometrica dergisinde yaynlamas, teorinin iktisatlar tarafndan tartlmasna yol amtr. Sz konusu makale, derginin en ok alntlanan makalesi, iktisat literatrnn ise en fazla atf yaplan ikinci makalesi olmutur. 1 Daniel Kahnemann alann semesi de bir hayli ilgintir. Kahneman, annesi akrabalarn ziyaret ederken srailde domutur; ancak ocukluu, ailesinin Litvanyadan g ettii Fransada gemitir. Bu dnemde Fransa, Nazilerin igali altndadr. Kahneman neden psikolojiyi setiini u ansyla aklamaktadr: 1941in sonlar ya da 1942nin balaryd. Yahudiler zerlerinde Davut yldz tamaya mecburdular ve akam 6dan sonra sokaa kmalar yasakt. Ben Hristiyan bir arkadamla oynamaya gitmi ve ok ge kalmtm. Sveterimi ters evirip eve doru yol almaya baladm. Bo bir sokaktan geerken bir Alman askerinin yaklatn grdm. zel eitimli S.S. askerlerinin giydii, dierlerine nazaran daha ok korkmam gerektiini syledikleri siyah bir niforma giyiyordu. Yanndan geerken daha hzl yrmeye altm, fark ettim ki srarla bana bakyor. Sonra beni ard, elleriyle beni kaldrd ve bana sarld. Sveterimin iindeki Davut yldzn fark edecek diye ok korktum. Benimle duygulu bir ekilde Almanca konuuyordu. Beni braktktan sonra czdann at; bana bir ocuun resmini

Orijinal ad: Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk Mark Schneider, Daniel Kahneman: Great Minds in Economics, Yale Economic Review., 2007, s.23, 27
1

(!)

gsterdi ve biraz para verdi. Eve dndmde annemin hakl olduundan her zamankinden daha fazla emindim: nsanlar sonsuz biimde ilgin ve karmak. 2 Kahnemann Beklenti Teorisi ve ktisatta Rasyonellik Neo-klasik iktisatta homo economicus modeliyle zdeletirilen bireyin, pr bir aklclkla faydasn maksimize edecek ekilde kararlarn vermekte olduu kabul edilir. Neticede her bireyin fayda maksimizasyonu toplumun fayda maksimizasyonunu salayacaktr. Bu analiz yaplrken tabii pek ok faktr ihmal edilmi yani veri kabul edilmitir. Karar verirken insanlarn duygular gz nnde bulundurulmaz. Kahneman da klasik paradigmaya yakn olan parasalc iktisadn ve Milton Friedmann etkili olduu 1970lerde irrasyonelliin duygusallkla tanmlandna dikkat ekmitir. 3 Kahnemann dediini anlamak iin bir rnek incelemek gerekirse, Milton Friedmann aklad drt eit para harcama biimi rneklerine bakmak yararl olacaktr. Friedmana gre birey ya kendi parasn kendine harcar, ya kendi parasn bakasna harcar; ya bakasnn parasn kendine harcar ya da bakasnn parasn bakasna harcar. Kendi parasn kendine harcayan birey hem iyi mal veya hizmeti almak ister hem de bunu olabildiince ucuza almak ister. Ancak birey, kendi parasn bakasna harcarken ki Friedman burada hediye almay rnek vermektedirmaln iyi olup olmamasna dikkat etmez, en dk deeri deyerek bir mal almaya alr. 4 Klasik anlaya gre birey kararlarn byle bir rasyonellik anlay ile verir. Birinci harcama biimi iin verilen rnek, toplumun ounluu iin doruyken ikincide gayet pheli bir durum sz konusudur; zira insanlar hediye alrlarken sevdiklerine ya da hatta sevmediklerine- pek ok duygusal faktr sebebiyle en dk deerli/fiyatl hediyeyi almamaktadrlar. Bu gibi varsaymlarn pratikteki uygunsuzluu uzun sredir tartma konusu olmutur.

2 3

http://en.wikipedia.org/wiki/Daniel_Kahneman (20.12.2010) Michael Schrage., Daniel Kahneman: The Thought Leader Inteview, Strategy+Business, 2003, s.3. 4 http://www.youtube.com/watch?v=5RDMdc5r5z8 (21.12.2010)

Kahneman 1979 ylnda Amor Tversky ile beraber yapt alma ile klasik iktisadn benimsedii rasyonellik varsaymna kar nemli eletiriler getirmitir. Kahnemana gre insanlar her zaman iktisattaki rasyonellik erevesinde dnmezler ve bu durum bir istisna deildir, insanlar iki sistem ile dnmekte ve kararlarn vermektedir. Bunlara sezgi ve muhakeme sistemleri ya da sistem bir ve sistem iki denebilir. Sistem birde, dnceler akla kendiliinden gelir, dncelerimizin ou byle oluur. Bu dn biimi hzl, armsal, aba gerektirmeyen ve sklkla duygusal kaynakldr. Ayn zamanda alkanlklar tarafndan da kontrol edilirler. Bu sistemin yaptklarn kontrol etmek ve dzenlemek zordur. Dier sistem ise muhakeme sistemi, ya da sistem iki- daha yavatr, aba gerektirir, planldr ve kontrol edilir. 5 Kahnemana gre insanlar aslnda ok sk dnmeye alk deildirler ve akllarna abuka gelen inandrc bir yargya gvenme eilimdedirler. Mesela Princeton niversitesinden bir grup renciye basit bir soru sorulmutur. Bir beysbol sopas ve bir beysbol topu beraber 1.10 dolara mal olmaktadr. Beysbol sopasnn maliyeti beysbol topundan 1 dolar daha fazla olduuna gre, beysbol topunun maliyeti ne kadardr? Bu durumda neredeyse herkes 10 sent diye aklndan geirme eilimindedir; nk aklmz, 1.10 dolar hemen 1.00 dolar ve 10 sent eklinde ayrmaktadr. Grubun yarsndan fazlas da 10 sent diye cevap vermitir. Bu cevap yanltr. Bir beysbol topu aslnda 5 sente mal olmaktadr. 6 Burada rencilerin sistem bir ile dnp kararlarn verdikleri aikrdr. S: Beysbol sopas, T: Beysbol topu S+T= 1.10 dolar, S= T+1.00 diye ifade edilir. (T+1.00)+T= 1.10 dolar 2T+1.00=1.10 T= 5 sent.

5 6

SCHRAGE, a.g.e., s.2-3 SCHRAGE, a.g.e., s.1.

Kahneman ve Tversky almalarn bunun gibi pek ok deneysel bulgularla desteklemilerdir. Daniel Kahnemana gre bir karar probleminin deiik ekillerde betimlenmesi farkl tercihlere neden olabilir. 7 Buna ereve etkisi de denmektedir. Akcier kanseri tansyla hastanede bulunan iki grup hastaya, geirmeleri muhtemel operasyon hakknda istatistikler verilmi ve sorular sorulmutur. Bir gruba ameliyattaki lm ansnn %10 olduu, dier gruba da ameliyattan sonra yaama ansnn %90 olduu sylenmitir. Yaama ansnn %90 olduu sylenen grup dier gruba nazaran belirgin bir farkla ameliyat seeneine daha fazla meyletmiler, birinci grupsa ameliyata daha souk bakmtr. ki gruba da ayn hayatta kalma olaslklar verilmesine ramen ameliyat kabul etme oranlar ak biimde farkl kmtr. Sorular ayn ekilde tecrbeli doktorlara ve istatistik bilgilerine haiz iletme rencilerine de sorulduunda sonucun ok deimedii gzlenmitir. Eer insan seimlerinde rasyonel ise, yaplan seimin, seeneklerin sunulduu ereveden bamsz olmas gerekirdi. te Tversky ve Kahneman ereve etkisinin, tercihlerin deimezlik hkmn ve tutarllk ilkesini ihlal ettiini bu rnek zerinden tartmlardr. 8 te yandan riskin ve belirsizliin varl da karar, tercihi ok etkilemektedir. Mesela insanlara %80 olaslkla 4.000 dolar m; yoksa %100 olaslkla 3.000 dolar m? diye sorulduunda, bireylerin %80i, garantili miktar yani 3.000 dolarseiyor. %20 olaslkla 4.000 dolar veya %25 olaslkla 3.000 dolar? denerek bir tercih yapmalar istendiinde ise bireylerin %65i 4.000 dolarlk miktar almak istiyor. nsanlar garantisiz kazantan ziyade, garantili olan kazanc seme eilimindedirler. Kahneman ve Tversky bunu riskten kanma olarak tanmlamaktadr. Kaybetme olasl artar ise ikinci soruda olduu zere- tam tersine risk alma eilimi ortaya kmaktadr. 9
7

Shlomo Maital. Daniel Kahneman: on redefining rationality, The Journal of Socio-Economics, 33, 2004, s.6. 8 Ernur Demir Abaan., Fayda Teorisi ve Rasyonel Seimler, T.C. Merkez Bankas Aratrma Mdrl, Tartma Teblii No: 2002/3, 1998, s.180-181 9 Yank Yazgan, Samalamak sabetli Karara Engel Deil, (01.08.2008) http://www.donusumkonagi.com/Article.asp?SubID=40&ID=14760, (22.12.2010)

Rasyonel modelde arzularn ve inanlarn kararl olmas beklenir. Otuz yl nce biz bu analizin gerekten inanrlarydk ve u anda bu karar alma analizinin bizi ok ileri tamadn kabul etmeliyiz. diyen Kahneman, Schragein Sizin aratrmanz bunu ldrmeye yardmc olmad m? sorusuna ise daha temkinli yant vermitir: Bu pek doru deil. Bizim aratrmamz insanlar rasyonel olamaz ya da olmayacak demiyor. Aratrmamz diyor ki, problemlerin zmne sistem ikiyi getirmek iin aka eitilmi insanlar bile, yle yapmalar gerektiini bildikleri halde, yle yapmyorlar. 10 te Kahneman bu bulgularyla ki kendisi bu almalarn ounu beklenti teorisi adyla gelitirdii teori erevesinde yapmtr- iktisattaki rasyonel karar alm varsaymna bu ekilde nemli eletiriler getirmi olmaktadr. Kahneman ve Davransal ktisat Amor Tversky ve Daniel Kahnemann 1979da Econometricada yaynlanan Beklenti Teorisinin davransal iktisat alanna da nemli etkileri ve katklar olmutur. Davransal iktisat, iktisad problemlere grece yeni bir yaklamdr ve psikoloji ile yakndan ilikilidir. Bu bakmdan disiplinler aras bir alan olarak saylmas mmkndr. Bu alan, bireyin karar alma srecini, daha derin bilisel sreleri ve insan davranlarnn kkenlerini sorgulayarak analiz etme eilimindedir. Kahnemann beklenti teorisi, ereve etkisi ve riskten kanma gibi nemli katklar davransal iktisat alannn erken meyvelerinden saylmaktadr. 11 Kahneman, davransal iktisadn snrlar ve eksiklikleri ile ilgili karara varmann ok erken olduunu dnmektedir; zira alan henz ok yenidir. (Davransal iktisadn) nereye gittii ak deil. ktisadn btn alanlarna uygulanmad. Gerekten ok yeni bir saha. Bir tahmin yapmam gerekirse; (davransal iktisat) bugne kadar grdmz uygulamalardan daha fazla kendisine

10 11

SCHRAGE, a.g.e., s.6 SCHNEIDER, a.g.e., s.24

uygulanma ans bulacaktr Diyebilirim ki, mesela alma ekonomisi davransal iktisadn nemli olaca bir daldr. 12 Maitale gre, Kahnemann pek ok katk sunduu davransal iktisat, artk gnmzde birka istisna dnda dnyada geni kabul gren ve uygulanan serbest piyasa ekonomisini dzenleyebilecek, yumuatabilecek ve insancllatrabilecek bulgular ortaya koymaktadr. 13 Sonu Daniel Kahneman bir psikolog olmasna ramen almalar iktisad ve zellikle yeni bir disiplinler aras alan olan davransal iktisad etkilemitir. Pek ok deneysel alma ile karar alma modelleri yaratarak ortaya koyduu beklenti teorisi, ereve etkisi gibi almalaryla neo-klasik iktisadn rasyonellik varsaymna nemli eletirileri hatta belki de en nemli eletirileri getirmitir. 2002 ylnda Nobel ekonomi dln alan Kahneman, halen Princeton niversitesi, Psikoloji Blmnde almalarn srdrmektedir. Kaynaka

ABAAN, Ernur Demir. Fayda Teorisi ve Rasyonel Seimler,

T.C. Merkez

Bankas Aratrma Mdrl, Tartma Teblii No: 2002/3, 1998. MAITAL, Shlomo. Daniel Kahneman: on redefining rationality, The Journal of Socio-Economics, 33, 2004, s.1-14.

SCHNEIDER, Mark. Daniel Kahneman: Great Minds in Economics, Yale Economic Review., 2007, s.23-27

12 13

SCHNEIDER, a.g.e., s.24. MAITAL, a.g.e., s.8.

SCHRAGE, Michael. Daniel Kahneman: The Thought Leader Inteview, Strategy+Business, 2003, s.1-6.

Wikipedia, Daniel Kahneman, http://en.wikipedia.org/wiki/Daniel_Kahneman (20.12.2010)

Youtube,

The

Ways

to

Spend

Money

by

Milton

Friedman,

http://www.youtube.com/watch?v=5RDMdc5r5z8 (21.12.2010) YAZGAN, Yank. Samalamak sabetli Karara Engel Deil, (01.08.2008) http://www.donusumkonagi.com/Article.asp?SubID=40&ID=14760, (22.12.2010)