YERYÜZÜNDEKİ SU KAYNAKLARI

NELER ÖĞRENECEKSİNİZ
Bu bölümde yeryüzündeki su
kaynaklarından okyanusları,
denizleri, gölleri, akarsuları ve
yer altı sularını öğreneceksiniz.

Kazanım: 10.1.9. Yeryüzündeki

su varlıklarını özelliklerine göre
sınıflandırır.
Dünya yüzeyinin
yaklaşık %71'i
sularla kaplıdır.
Yeryüzündeki
suların tamamını
oluşturan su
küreyi (hidrosfer)
fiziki coğrafyanın
bir alanı olan
sular coğrafyası
(hidrografya)
inceler.
YERYÜZÜNDEKİ SU KAYNAKLARI

Okyanuslar Denizler Göller

Buzullar Akarsular Yer Altı

Suları
SU DÖNGÜSÜ (HİDROLOJİK DÖNGÜ)
Yeryüzündeki sular sürekli döngü
hâlindedir. Suların bir kısmı,
Güneş'ten gelen enerji sonucu
oluşan buharlaşma ve bitkilerin
terlemesi yoluyla su buharı olarak
atmosfere karışır. Su buharı,
atmosferden yağış olarak tekrar
yeryüzüne iner. Karalara inen
yağışların bir kısmı, yer altına
sızarak yer altı sularını
oluştururken bir kısmı da yüzeysel
akışa geçerek akarsularla göllere
ve denizlere ulaşır. Suyun bu
hareketine su döngüsü adı verilir.
Yeryüzündeki su kaynaklarının yaklaşık %97,5'ini suları tuzlu olan deniz ve okyanuslar;
%2,5'lik kısmını ise buzullar, yer altı ve yer üstü suları oluşturmaktadır. Tatlı suların
yaklaşık %99,7'lik kısmı buzullar ve yer altı sularında bulunmaktadır. Dolayısıyla
yeryüzündeki tatlı suların çok az bir kısmı yani %0,3'ü yüzey sularından oluşmaktadır.

Dünyadaki su kaynaklarının dağılımı (www.bilimteknik.tubitak.gov.tr)

Karaların ve suların yarım kürelere dağılımı
 Kıtalar arasındaki büyük
OKYANUSLAR çukurları dolduran su
kütlelerine okyanus denir.
 YERYÜZÜNDEKİ OKYANUSLAR

Atlas
(Atlantik) Büyük
Okyanusu (Pasifik)
Büyük Okyanus
(Pasifik) Atlas Hint
Okyanus (Atlantik) Okyanusu
Okyanusu
 Kıtaların kenarında yer alan veya
DENİZLER bir kıtanın iç kesimlerine kadar
sokulmuş okyanus ile bağlantılı
ancak okyanustan daha küçük su
kütlelerine de deniz adı verilir.
 DENİZLER

Kenar Deniz İç Deniz

Kıtaların kenarında yer Okyanuslara boğazlar
alan, okyanuslardan aracılığıyla bağlantısı
eşiklerle ayrılmış ancak olup kıta içlerine
geniş boğazlarla
sokulan denizlere de iç
okyanuslara bağlantısı
deniz denir. Örnek:
olan denizlere kenar
 Akdeniz
deniz adı verilir. Örnek:
 Çin Denizi  Karadeniz
 Japon Denizi  Kızıldeniz
 Kuzey Denizi  Baltık Denizi
Aşağıda dünya dilsiz deniz ve okyanus haritası verilmiştir. Harita üzerinde yer
alan numaralarla deniz, körfez ve okyanus isimlerini örnekteki gibi eşleştiriniz.

1 5 11
2 8 19 13
17 14 18 9
4 16 20 15
10 7 12 6
GÖL
Karalar üzerindeki çukur yerleri veya çanakları dolduran su kütlelerine göl adı verilir.
Göllerin genel olarak deniz ve okyanuslarla doğrudan bağlantısı yoktur. Yeryüzündeki
tatlı yüzey sularının %87'sini oluşturan göller, karaların da %2'sini kaplamaktadır.
GÖL GİDEĞENİ (GÖL AYAĞI)
Göller; sahip olduğu su özellikleri
bakımından tatlı, tuzlu, acı ve sodalı
olabilir. Göl sularının farklı özellikte
olmasını bulunduğu yerin iklim
koşulları, göl çanağının kayaç yapısı,
gölü besleyen su kaynaklarının su
özelliği, gölün büyüklüğü ve derinliği
ile gideğenin olup olmaması etkiler.
Göller, beslenme kaynaklarından
çanaklarına kapasiteyi aşan
miktarda su geldiğinde oluşan
fazlalığı gideğenleri (göl ayağı)
vasıtasıyla boşaltır. Gideğeni olan
göllerin suları tatlıdır.
 Tektonik hareketlerle oluşan çukurların sularla dolması sonucu meydana
TEKTONİK
gelmiştir. Afrika Kıtası'ndaki Tanganika, Malawi (Nyassa), Çad ve Victoria ile
GÖLLER Asya Kıtası'ndaki Hazar, Baykal, Aral ve Lut gölleri tektonik göllere örnektir.

Victoria Gölü
 Kalker, kaya tuzu ve jips gibi suda kolay çözünebilen kayaçların bulunduğu
KARSTİK
sahalarda ayrışma ve çökmeye bağlı olarak oluşan çukurların sularla dolması
GÖLLER sonucu meydana gelir. Prespa ve İşkodra gölleri karstik kökenli göllere örnektir.

Prespa Gölü
 Volkanik faaliyetlere bağlı olarak oluşan krater, kaldera ve maar gibi çukurların
VOLKANİK
sularla dolması sonucu meydana gelir. Türkiye, Endonezya, ABD, İzlanda, İtalya
GÖLLER ve Japonya gibi ülkelerde volkanik göllerin tipik örneklerine rastlanır.

Volkanik dağların ağızlarında yer alan çukurların sularla

dolması sonucu da krater gölleri oluşmuştur. Bu göllere
ABD'de yer alan Crater (Krater) Gölü tipik bir örnektir. Crater Gölü
Kaldera gölü, bazı volkanlara ait kraterlerin
patlama ve çökmelerle genişlemesi sonucu oluşan
çanaklarda suların birikmesiyle meydana gelir.
Toba (Endonezya) ve Nemrut (Türkiye) dünyadaki
en büyük kaldera gölleri arasında yer alır.
Nemrut Kaldera Gölü
Maar gölü, volkanik patlamalarla oluşan
çanakların sularla dolması sonucu oluşur.
Maar göllerine Tikitapu (Yeni Zelanda) ve
Viti (İzlanda) gölleri örnek verilebilir.
Viti Gölü
 Buzul aşındırmasıyla meydana gelen çanakların (sirk) sularla dolması sonucu
BUZUL
oluşur. Bu göller daha çok kutuplara yakın alanlarda ve dağların yüksek
GÖLLERİ kesimlerinde bulunur.

Kanada, Norveç, İsveç, Finlandiya ve İsviçre Moraine Gölü

buzul göllerinin fazla olduğu ülkelerdir. (Kanada)
DOĞAL SET Doğal set gölleri çevresine göre alçakta olan vadi, tektonik çukur veya
GÖLLERİ koy gibi yerlerin önlerinin doğal setlerle kapanması sonucu oluşur.

Volkanik Set Gölleri Moren Set Gölleri Alüvyal Set Gölleri Heyelan Set Gölleri Kıyı Set Gölleri
Volkanizma sonucu Heyelan sonucu Dalga ve akıntıların sığ
Buzullar tarafından Akarsuların taşıdığı
yeryüzüne püsküren dağların yamacından kıyılara getirdiği
taşınan morenlerin alüvyonlarla akarsu
lavlar ile katı kopup gelen malzemelerin koy veya
meydana getirdiği yatağı, koy veya
malzemelerin bir kütlelerin özellikle körfezlerin önünü
setlerin gerisinde körfezin önünün kapaması sonucu
akarsu vadisi, çanak derin vadilerin
suların toplanması kapanması sonucu oluşur. Lagün ya da
veya havzanın önünü önünü kapaması
ile oluşur. oluşur. deniz kulağı da denir.
kapamasıyla oluşur. sonucu oluşur.
 Moren Set Gölü - Tilicho Gölü (Nepal) Alüvyal Set Gölü - Çamiçi Gölü (Türkiye)

Heyelan Set Gölü - Attabad Gölü (Pakistan) Kıyı Set Gölü - İztuzu Lagünü (Türkiye)
KARMA Birden fazla faktörün etkisiyle oluşmuştur. Örneğin Arnavutluk-
YAPILI Makedonya sınırında bulunan Ohri Gölü, hem tektonik hem de karstik
GÖLLER kökenli bir göldür.

Ohri Gölü
 İnsanlar tarafından akarsular üzerine yapılan setlerin gerisinde suların birikmesi
YAPAY
sonucu oluşur. Baraj ve gölet adı verilen bu göllerden içme ve kullanma suyu,
GÖLLER elektrik üretimi, tarımda sulama gibi ihtiyaçların karşılanması için yararlanılır.

Hoover Barajı (ABD)

 Asya Kıtası'nda yer
alan Hazar Gölü,
371.000 km²lik
alanıyla dünyanın
en büyük gölü olma
unvanına sahiptir.
Hazar Gölü'ne ait uydu görüntüsü
Aşağıdaki haritada dünyada yer alan başlıca göller numaralarla gösterilmiştir.
Haritadaki numaralarla isimleri verilen gölleri örnekteki gibi eşleştiriniz.

7 13
9 2 4
11 6 1
5 14 12
10 15 3
 Eriyen kar ve buzların yanı sıra yağışlarla veya kaynak suları

AKARSULAR ile beslenen, bir yatak boyunca eğime bağlı olarak sürekli
veya belli bir dönem akan sulara akarsu denir. Akarsular,
yeryüzündeki tatlı yüzey sularının %2'sini oluşturur.
Akarsuyun doğduğu yere
kaynak, döküldüğü yere ağız,
kaynağından ağzına kadar
içinde aktığı çukurluğa akarsu
yatağı denir. Akarsuyun kolları
ile birlikte sularını topladığı
alana havza, akarsu havzalarını
birbirinden ayıran sınıra da su
bölümü çizgisi adı verilir.
Sularını deniz veya okyanuslara
ulaştırabilen akarsular açık havza, çeşitli
nedenlerden dolayı (iklim, yeryüzü
şekilleri vb.) ulaştıramayan akarsular da
kapalı havza özelliği gösterir. Örneğin
Çoruh Nehri Karadeniz'e döküldüğü için
açık, Aras Nehri ise Hazar Gölü'ne
döküldüğü için kapalı havza özelliğindedir.
Akarsu yatağının herhangi bir kesitinden bir saniyede geçen su miktarına akım (debi) denir.
Akarsuyun akım miktarının yıl içinde gösterdiği değişmelere rejim denir. Akım miktarı yıl içinde
fazla değişkenlik göstermeyen akarsular düzenli rejime sahiptir(Amazon ve Kongo). Akımı yıl
içinde büyük değişiklikler gösteren akarsular da düzensiz rejime sahiptir (Ganj ve İndus)

Amazon Nehri’nin yıllık ortalama akım grafiği Ganj Nehri’nin yıllık ortalama akım grafiği
BESLENDİĞİ KAYNAKLARA GÖRE AKARSULAR

Yağmur Sularıyla Beslenen Akarsular

Kar ve Buz Sularıyla Beslenen Akarsular
Yer Altı Sularıyla Beslenen Akarsular
Göl Sularıyla Beslenen Akarsular
Karma Rejimli Akarsular
Aşağıdaki haritada dünyada yer alan başlıca akarsular numaralarla gösterilmiştir.
Haritadaki numaralarla isimleri verilen akarsuları örnekteki gibi eşleştiriniz.

2 3 18
7 17 19 15
12 16 11 13
9 5 4 10
14 1 8 20
 YER ALTI SULARI VE KAYNAKLAR
Yeryüzüne düşen yağışların ve yeryüzündeki suların yer altına
sızarak geçirimsiz bir tabaka üzerinde birikmesiyle yer altı
suları oluşur. Yer altındaki suyu süzen, ileten ve depolayan
ortamlara akifer denir. Dünyadaki tatlı su varlığının %30,8'ini
yer altı suları oluşturur. Yer altı sularının içme ve kullanma
suyu, sulama, jeotermal enerji üretimi gibi birçok alanda
kullanıldığını görmek mümkündür.

Yer altı sularının yeryüzüne çıktığı yerlere kaynak denir.

Kaynak çeşitleri:
 Vadi (Yamaç) Kaynağı
 Karstik Kaynak
 Artezyen Kaynak
 Fay Kaynağı
 Gayzer Kaynağı
VADİ (YAMAÇ) KAYNAĞI

Yer altı suyunun vadi yamacı tarafından

kesilmesiyle vadi (yamaç) kaynağı oluşur.
Bu kaynaklar, genellikle vadi içleri ile
vadi yamaçlarında görülür. Vadi
kaynaklarının akımı; yer altı sularının
beslenme derecesine, sızan ve aşağıya
doğru süzülen suların miktarına göre
değişkenlik gösterir.
KARSTİK KAYNAK

Karstik kaynaklar; yer altı sularının kireç

taşı, alçı taşı ve kaya tuzu gibi suda kolay
çözünebilen kayaçların arasında birikerek
tekrar yeryüzüne çıkması sonucu oluşur.
Bazı karstik kaynaklar da yer üstü
sularının düdenlerden (suyutan) yer
altına girerek yoluna devam etmesi ve
tekrar yeryüzüne çıkmasıyla oluşur. Bu
tip bol akımlı karstik kaynaklara voklüz
adı verilir. Karstik kaynaklar bol miktarda
kireç içerir.
ARTEZYEN KAYNAK

Geçirimsiz iki tabaka arasında bulunan

yer altı sularının açılan sondaj kuyuları
ile yeryüzüne çıkması sonucu artezyen
kaynağı oluşur. Genellikle soğuk olan
artezyen sularından içme ve
kullanmanın yanı sıra tarımda sulama
amaçlı yararlanılmaktadır.
FAY KAYNAKLARI

Yer altı sularının kırılma ve

faylanmalara bağlı olarak yeryüzüne
çıkmasıyla fay kaynakları oluşur. Fay
kaynaklarından çıkan sular genellikle
mineralce zengin ve sıcaktır.
GAYZER KAYNAĞI

Aktif volkanik bölgelerde yer altındaki sıcak

suların ve su buharının belirli aralıklarla
fışkırması sonucu oluşan kaynaklara gayzer
denir. Gayzerlerde suyun fışkırma aralığı
birkaç dakika ile birkaç gün arasında değişir.
Büyük gayzerlerde dışarıya fışkıran su-buhar
sütununun çapı 3-4 metre, yüksekliği de 30-
35 metreye kadar çıkabilmektedir. Püskürme
sırasında yüzlerce ton su yeryüzüne atılabilir.
Gayzerler ABD, İzlanda, Japonya, Yeni
Zelanda gibi ülkelerde yaygın olarak görülür.
 Gayzer Video
Gayzer - İzlanda
 Kıyı Set Gölleri
Tektonik Göller

Lav Seti Gölleri

Alüvyal Set Gölleri

Karstik Göller
Volkanik Göller
 Aşağıdaki haritada bazı alanlar numaralandırılarak koyu renkle gösterilmiştir.

2017-YGS

Bu alanların hangilerindeki kar ve buz erimeleri akarsuların beslenmesine

daha fazla katkı sağlar?
A) I ve II
B) I ve IV
C) II ve III
D) III ve V
E) IV ve V
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME
 BOŞLUK DOLDURMA
Okyanuslara boğazlar aracılığıyla bağlantısı olup kıta içlerine sokulan denizlere
iç
…………………….. deniz denir.

buzul
İskandinavya ve Kanada’da …………………………… göllerine yaygın olarak rastlanır.

su bölümü çizgisi adı verilir.

Akarsu havzalarını birbirinden ayıran sınıra ……………………………….

Karalar üzerindeki çukur yerleri veya çanakları dolduran su kütlelerine

göl
………………………….. adı verilir.

Aktif volkanik bölgelerde yer altındaki sıcak suların ve su buharının belirli

gayzer
aralıklarla fışkırması sonucu oluşan kaynaklara ……………………….. denir.
 DOĞRU-YANLIŞ
Akdeniz, Karadeniz ve Kızıldeniz kenar denizlere örnektir.

Hazar, Baykal, Aral ve Lut gölleri dünyadaki tektonik göllere örnektir.

Yer altındaki suyu süzen, ileten ve depolayan ortamlara akifer denir.

Denizler ve okyanuslarda Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe

tuzluluk oranı artar.
Dalga ve akıntıların sığ kıyılara getirdiği malzemelerin koy veya
körfezlerin önünü kapaması sonucu kıyı set gölleri oluşur.
1) Yukarıda verilen dünya haritasında gösterilen okyanuslar aşağıdakilerin
hangisinde doğru verilmiştir?
I II III
A) Büyük Atlas Hint
B) Hint Atlas Büyük
C) Hint Büyük Atlas
D) Atlas Büyük Hint
E) Büyük Hint Atlas
2) Yer altı suları ile ilgili olarak aşağıda verilen bilgilerden hangisi
yanlıştır?
A) Gayzer ve fay kaynakları sıcak su kaynaklarıdır.
B) Karstik kaynakların sularının çıktığı ağız kısmına voklüz adı verilir.
C) Fay kaynakları mineral madde yönünden zengin kaynaklardır.
D) Artezyen kaynaklardan çıkan suların basıncı fazladır.
E) Yamaç kaynakları konutların ısıtılmasında kullanılır.
Buharlaşma miktarı fazla olan yerlerde deniz suyunun tuzluluk oranı fazla olmaktadır.

3) Harita üzerinde numaralandırılarak verilen yerlerin hangisinde

suların tuzluluk oranı diğerlerine göre daha azdır?
A) I B) II C) III D) IV E) V
• Volkanik faaliyetlerle oluşmuş çanaklarda suların birikmesi ile oluşmuş
göllerdir.
• İnsanların elektrik enerjisi üretmek, sulama ve içme suyu sağlamak
amacıyla akarsuların önünü bir setle kapatmaları sonucu oluşan göllerdir.
• Kolay eriyebilen taşların bulunduğu arazilerde suların polye ve obruk gibi
erime çukurları içinde birikmesiyle meydana gelen göllerdir.
• Volkanik faaliyet sırasında çıkan lavların bir çukurluğun önünü kapatması
sonucu meydana gelen göllerdir.
4) Yukarıda oluşumlarına göre göl çeşitlerinin tanımlandığı ifadelerde,
hangisine ait tanımlama yapılmamıştır?
A) Volkanik set gölleri B) Karstik göller
C) Volkanik göller D) Buzul gölleri
E) Baraj gölleri
5) Aşağıdakilerden hangisi, artezyen kaynakların özelliklerinden biri
değildir?
A) Suları basınçlı olarak fışkırarak yeryüzüne çıkar.
B) Tabakaların çanaklaştığı yerlerde oluşur.
C) Volkanik arazilerde yaygın olarak görülür.
D) Suları soğuktur.
E) Yer altı suyu iki geçirimsiz tabaka arsında sıkışmıştır.
 KAYNAKLAR
MEB Coğrafya 10
GÜN Yayınları
Ders Kitabı, 2021
Coğrafya 10, 2021
Yazarlar
Kenan TÜRKEZ
Mutlu KARAKOÇ Yazarlar
Nurullah BALŞEN Mehmet BARANAYDIN
Tolga PEKTAŞ Yusuf AYDIN
İsmail ÖZDOĞAN Gülten TEKBAŞ