‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان‬

‫)ﺳﲑة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬

‫ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ و ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬

‫ﺳﯿﺮه ﻧﺒﻮی و ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪر اﺳﻼم‬

‫ﺗﺄﻟﯿﻒ‪:‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ و ﻋﻼﻣﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ ﻣﺮادزﻫﯽ ﺧﺎﺷﯽ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ص ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪:‬‬

‫ﺳﯿﺮت اﻟﻨﺒﯽ ص )ﺑﻪ زﺑﺎن اردو(‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽ‪:‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ و ﻋﻼﻣﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی‬ ‫ﺗﺄﻟﯿﻒ‪:‬‬

‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ ﻣﺮادزﻫﯽ ﺧﺎﺷﯽ‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻢ‪:‬‬

‫ﺳﯿﺮه ﻧﺒﻮی‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‪:‬‬

‫دوم )دﯾﺠﯿﺘﺎل(‬ ‫ﻧﻮﺑﺖ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬

‫ﺧﺮداد )ﺟﻮزا( ‪۱۳۹۶‬ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬رﻣﻀﺎن اﻟﻤﺒﺎرک ‪ ۱۴۳۸‬ﻫﺠﺮی‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬

‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻗﻠﻢ ‪www.qalamlib.com‬‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻗﻠﻢ داﻧﻠﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.qalamlib.com‬‬

‫‪book@qalamlib.com‬‬ ‫اﯾﻤﯿﻞ‪:‬‬

‫ﺳﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬

‫ﻣﺤﺘﻮای اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻟﺰوﻣﺎ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ دﯾﺪﮔﺎه‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه آن اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫��ﻢ اﷲ ا����ﻦ ا����ﻢ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ‪١ ........ ................................ ................................ :‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫َﺳﺮﻧﺎﻣﻪ ‪٢ ....... ................................ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺨﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪٣ .. ................................ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان ‪٣........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫آﻓﺮﯾﻨﺶ را ﺟﺰ او ﻣﻘﺼﻮد ﻧﯿﺴﺖ! ‪٣...................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫روز ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﺎﻧﺪﻧﯽ‪٤.....................................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﻣﺘﯿﺎزات و وﯾﮋﮔﯽھﺎی اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪٧...................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻧﻈﺮ داﻋﯽ ﺑﺰرگ اﺳﻼم‪ ،‬اﻣﺎم ﺳﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻧﺪوی ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﮐﺘﺎب ‪٨......‬‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺨﺶھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺘﺎب ‪٩............................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ ‪١١..........................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ ‪١٣ .............................. ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﮐﺸﻮرھﺎی ﺧﺎرﺟﯽ ‪١٣..........................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﻋﻄﺎی ﻟﻘﺐ »ﺷﻤﺲ اﻟﻌﻠﻤﺎء« از ﺳﻮی ﺣﮑﻮﻣﺖ ھﻨﺪ ‪١٤..........................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ‪١٤...............................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺣﺎدﺛﻪ ﺗﮑﺎندھﻨﺪه ‪١٦..................................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫وﻓﺎت ﭘﺮﺳﻮز و ﮔﺪاز ‪١٦................................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ‪١٩ ........................ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﻟﺪ‪١٩........................................................................... :‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺷﮫﺮت ﻋﻠﻤﯽ‪٢٠........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫ب‬

‫ﺗﺄﺳﯿﺲ داراﻟﻤﺼﻨﻔﯿﻦ اﻋﻈﻢ ﮔﺮه ‪٢١.................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫در ﺗﻼش ﻣﺮﺷﺪ ‪٢١.....................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ‪٢١...............................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن در ﻧﮕﺎه دﯾﮕﺮان‪٢٢.....................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ اﻗﺒﺎل ‪٢٢................................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﻌﯿﺪ اﮐﺒﺮآﺑﺎدی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪٢٢...................................................... :‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻮھﺎب ﻋﺰام ﺳﻔﯿﺮ ﻣﺼﺮ‪٢٣............................................................ :‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﺨﺒﺮ ﺳﻔﯿﺮ ﺳﻮرﯾﻪ‪٢٣............................................................. :‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫رﺋﯿﺲ ﺟﻤﮫﻮر ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‪٢٣ ................................................................. :‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮدار ﻋﺒﺪاﻟﺮب ﻧﺸﺘﺮ‪٢٣ ....................................................................:‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺎﻧﻮ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺟﻨﺎح‪٢٣ ......................................................................... :‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫وﻓﺎت ‪٢٣.................................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﯾﺎدآوری ‪٢٥... ................................ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫دﯾﺒﺎﭼﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ‪٢٦ ........ ................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﯾﺎدآوریﻫﺎی ﻻزم ‪٢٩ .......................... ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻣﺆﻟﻒ ‪٣٣ ............................. ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻧﯿﺎز ﺟﮫﺎن ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ اﻟﮕﻮ ‪٣٤.................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺿﺮورت ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎری‪٣٦................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫آﻏﺎز ﻓﻦ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎری و اﻧﺪوﺧﺘﻪﻫﺎی ﺗﺤﺮﯾﺮی ‪٤٣ ............................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺣﺪﯾﺚ ‪٤٥.......................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺧﻼﺻﮥ ﺑﺤﺚ‪٤٦....................................................................... :‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﻐﺎزی ‪٤٩ ..... ................................ ................................‬‬

‫ّ‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫آﻏﺎز ﺗﺼﻨﯿﻒ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺣﮑﺎم و ﺳﻼﻃﯿﻦ ‪٥٠..............................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﺑﻪ ﻣﻐﺎزی ‪٥٢.............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

 ‫ج‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻋﺮوة ﺑﻦ زﺑﯿﺮ )وﻓﺎت‪ ۹۴ :‬ھﺠﺮی( ‪٥٧...............................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺷﻌﺒﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۰۹ :‬ھﺠﺮی(‪٥٧......................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﻨﺒﻪ )وﻓﺎت‪ ۱۱۴ :‬ھﺠﺮی( ‪٥٧............................................‬‬ ‫وھﺐ ﺑﻦ ّ‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻗﺘﺎده اﻧﺼﺎری )وﻓﺎت‪ ۱۲۱ :‬ھﺠﺮی( ‪٥٧.......................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺷﮫﺎب زھﺮی )وﻓﺎت‪ ۱۲۴ :‬ھﺠﺮی( ‪٥٨.....................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮة ﺑﻦ اﻷﺧﻨﺲ اﺑﻦ ﺷﺮﯾﻖ اﻟﺜﻘﻔﯽ )م‪ ۱۲۸ :‬ھﺠﺮی(‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫‪٥٨.......................................................................................‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ اﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ اﺳﺪی )وﻓﺎت‪ ۱۴۱ :‬ھﺠﺮی( ‪٥٨ .................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ھﺸﺎم اﺑﻦ ﻋﺮوة اﺑﻦ زﺑﯿﺮ )وﻓﺎت‪ ۱۴۶ :‬ھﺠﺮی( ‪٥٨................................‬‬

‫ّ‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺳﯿﺎر ﻣﻄﻠﺒﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۵۰ :‬ھﺠﺮی( ‪٥٨....................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ راﺷﺪ ازدی )وﻓﺎت‪ ۱۵۲ :‬ھﺠﺮی( ‪٥٨......................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ اﻻوﺳﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۶۲ :‬ھﺠﺮی( ‪٥٨.....................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ دﯾﻨﺎر ّﺗﻤﺎر )وﻓﺎت‪ ۱۶۸ :‬ھﺠﺮی( ‪٥٩.........................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ‪ ،‬ﻧﺠﯿﺢ اﻟﻤﺪﻧﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۷۰ :‬ھﺠﺮی( ‪٥٩ .................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﻤﺨﺰوﻣﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۷۰ :‬ھﺠﺮی( ‪٥٩.......‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﮑﺮ اﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺰم اﻻﻧﺼﺎری ‪٥٩..............‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻋﻠﯽ اﺑﻦ ﻣﺠﺎھﺪ اﻟﺮازی اﻟﮑﻨﺪی )وﻓﺎت‪ :‬ﺑﻌﺪ از ‪ ۱۸۰‬ھﺠﺮی(‪٥٩................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫زﯾﺎد اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ اﻟﻄﻔﯿﻞ اﻟﺒﮑﺎﻧﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۸۳ :‬ھﺠﺮی( ‪٦٠..................‬‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ اﻟﻔﻀﻞ اﻷﺑﺮش اﻻﻧﺼﺎری )وﻓﺎت‪ ۱۹۱ :‬ھﺠﺮی( ‪٦٠....................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﺑﺎن اﻻﻣﻮی )وﻓﺎت‪ ۱۹۴ :‬ھﺠﺮی( ‪٦٠............‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ اﻟﻘﺮﺷﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۹۵ :‬ھﺠﺮی( ‪٦٠..................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﺑﮑﯿﺮ )وﻓﺎت‪ ۱۹۹ :‬ھﺠﺮی(‪٦٠............................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ واﻗﺪ اﻻﺳﻠﻤﯽ )وﻓﺎت‪ ۲۰۷ :‬ھﺠﺮی( ‪٦١......................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﯾﻌﻘﻮب اﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ اﻟﺰھﺮی )وﻓﺎت‪ ۲۰۸ :‬ھﺠﺮی( ‪٦١.............................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق اﺑﻦ ھﻤﺎم اﺑﻦ ﻧﺎﻓﻊ اﻟﺤﻤﯿﺮی )وﻓﺎت‪ ۲۱۱ :‬ھﺠﺮی( ‪٦١..............‬‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫د‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ھﺸﺎم اﻟﺤﻤﯿﺮی )وﻓﺎت‪ ۲۱۳ :‬ﯾﺎ ‪ ۲۱۸‬ھﺠﺮی( ‪٦١...............‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﺪاﺋﯿﻨﯽ )وﻓﺎت‪ ۲۲۵ :‬ھﺠﺮی( ‪٦١...............................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺷﺒﺔ اﻟﺒﺼﺮی )وﻓﺎت‪ ۲۶۲ :‬ھﺠﺮی(‪٦٢....................................‬‬

‫‪3T‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ّ‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ ﺗﺮﻣﺬی )وﻓﺎت‪ ۲۷۹ :‬ھﺠﺮی(‪٦٢................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ )وﻓﺎت‪ ۲۸۵ :‬ھﺠﺮی( ‪٦٢..........................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺧﯿﺜﻤﺔ اﻟﺒﻐﺪادی )وﻓﺎت‪ ۲۹۹ :‬ھﺠﺮی( ‪٦٢................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺎﺋﺬ دﻣﺸﻘﯽ ‪٦٢............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺻﺤﺖ ﻣﺄﺧﺬ ‪٦٥.........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫آﻏﺎز دراﯾﺖ ‪٦٧..........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺿﺎﺑﻄﮥ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻮﺿﻮع و دروﻏﯿﻦ ‪٦٩ ..............................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻔﺼﻞ ﻓﻦ ﺳﯿﺮه و اﺻﻮل ﻧﻘﺪ ﺣﺪﯾﺚ ‪٧٢...................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺿﻌﻒ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮت ‪٧٧....................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺬﮐﻮر ‪٩٨...............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت اروﭘﺎﺋﯿﺎن در ﺑﺎب ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی ‪١٠١ .... ................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺖ اروﭘﺎ از اﺳﻼم ‪١٠١...........................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻗﺮن ھﻔﺪھﻢ و ھﯿﺠﺪھﻢ ﻣﯿﻼدی ‪١٠٣...............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫آﺧﺮ ﻗﺮن ھﯿﺠﺪھﻢ ‪١٠٤...............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﺻﻮل ﻣﺸﺘﺮک ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت اروﭘﺎﺋﯿﺎن ‪١١٠.............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﺻﻮل ﺗﺄﻟﯿﻒ و روش ﺗﺮﺗﯿﺐ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ‪١١١.........................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺨﺶﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺘﺎب ‪١١٣ .................. ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪١١٣........................................................................ :‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم ‪١١٣.........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ‪١١٣........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭼﮫﺎرم ‪١١٣......................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

 ‫ﻩ‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ ‪١١٤.......................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﺳﻨﺎد و ﺑﯿﺎن ﻣﺄﺧﺬ ‪١١٤...............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب ‪١١٥ ..................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ واژه ﻋﺮب ‪١١٧ .................... ................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﻋﺮب ‪١١٧ ...................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺄﺧﺬ ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺪﯾﻢ ‪١١٨ .................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﻗﻮام و ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ‪١١٩...............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﻨﻮﻗﺤﻄﺎن‪١٢٠........................................................................ :‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖھﺎی ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻋﺮب ‪١٢١......................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻓﺮھﻨﮓ و ﺗﻤﺪن )اﻋﺮاب ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم( ‪١٢٤......................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺬاھﺐ اﻋﺮاب ‪١٢٨.....................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺖﻫﺎی ﻣﻌﺮوف و ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞاﻧﺪ‪١٣١ ..................... :‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ‪١٣٢..............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‪ ،‬ﯾﮫﻮدﯾﺖ و ﻣﺠﻮﺳﯿﺖ ‪١٣٣................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺬھﺐ ﺣﻨﯿﻒ ‪١٣٤.....................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻣﺬاھﺐ در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ‪١٣٦...................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﻠﺴﻠﮥ اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ ‪١٣٩ ....................... ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺤﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ÷ ‪١٤٠...........................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ذﺑﯿﺢ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد؟ ‪١٤٣.............................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ‪١٤٧............................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﯾﺎدﮔﺎر ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪١٤٩......................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ‪١٥١....................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ّ‬
‫ﻣﮑﮥ ﻣﻌﻈﻤﻪ ‪١٥٥ .............................. ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺎزﺳﺎزی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ‪١٥٨..............................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫و‬

‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ‪١٦١........................................................‬‬‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ‪١٦٥ ......................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻧﺴﺐ‪١٦٧ ............................. ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﻨﺎی ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺮﯾﺶ ‪١٦٩..............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻗﺼﯽ ‪١٧٠...............................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ھﺎﺷﻢ‪١٧٢...............................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫درﺧﺸﺶ ﻧﻮر ﺣﻖ در ﻇﻠﻤﺖﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ ‪١٧٥.................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫وﻻدت ﺑﺎ ﺳﻌﺎدت ‪١٧٧ ......................... ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ وﻻدت ‪١٧٨.......................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫دوران ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ‪١٧٨...................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺣﻠﯿﻤﻪ ﺳﻌﺪﯾﻪ‪١٧٩.................................................................... :‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺮادران و ﺧﻮاھﺮان رﺿﺎﻋﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ‪١٨١.........................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ در ﮐﻮدﮐﯽ ‪١٨١........................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﮑﻔﻞ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ‪١٨٢.................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﮑﻔﻞ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ‪١٨٣.....................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺷﺎم در ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ‪١٨٤.........................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ ﻓﺠﺎر ‪١٨٧...........................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺣﻠﻒ اﻟﻔﻀﻮل ﯾﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﺟﻮاﻧﻤﺮدان ‪١٨٩ ....... ................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺎزﺳﺎزی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ‪١٨٩..............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﻧﺘﺨﺎب ﭘﯿﺸﮥ ﺗﺠﺎرت ‪١٩١.............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ازدواج ﺑﺎ ﺧﺪﯾﺠﻪ ‪١٩٣ .................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫روﯾﺪادھﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪه ‪١٩٤..............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺴﯿﺮ ﺳﻔﺮ ‪١٩٤.........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

 ‫ز‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫اﺟﺘﻨﺎب و دوری از ﻣﺮاﺳﻢ ﺷﺮک ‪١٩٥...............................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ ﻣﻮﺣﺪان ‪١٩٧...............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫دوﺳﺘﺎن ﺧﺎص ‪٢٠٠....................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ ‪٢٠٣.......................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ ‪٢٠٥ .................. ................................‬‬

‫ّ‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺎر ﺣﺮا ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺠﻠﯽﮔﺎه ﻇﻠﻤﺖﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ ‪٢٠٦ ..................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫آﻏﺎز وﺣﯽ ‪٢٠٧..........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺷﺪﻧﺪ ‪٢١٠............................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ آن ‪٢١٥..............................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداری ﻗﺮﯾﺶ ‪٢٢١...........................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫آزار و اذﯾﺖ ﻗﺮﯾﺶ ‪٢٢٣................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﺳﻼمآوردن ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه‪) ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﺑﻌﺜﺖ( ‪٢٢٤.............................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﺳﻼمآوردن ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ )ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﺑﻌﺜﺖ(‪٢٢٥................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﺳﻼم ﻋﻤﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮﮐﺖ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ‪٢٢٧ ...................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺷﮑﻨﺠﻪ و آزار ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‪٢٢٨..........................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺷﮑﻨﺠﻪدادن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﯿﻮهھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ‪٢٢٩..............................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﺠﺮت ﺑﻪ ﺳﻮی ﺣﺒﺸﻪ ‪٢٣٣ ......... ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﻓﺴﺎﻧﮥ ﻏﺮاﻧﯿﻖ ‪٢٣٩....................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ھﺠﺮت دوم ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ‪٢٤١............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺤﺎﺻﺮۀ اﻗﺘﺼﺎدی )ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ھﻔﺘﻢ ﺑﻌﺜﺖ( ‪٢٤٢................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫وﻓﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ و ﺧﺪﯾﺠﻪ‪) ،‬ﺳﺎل دھﻢ ﺑﻌﺜﺖ( ‪٢٤٤ .................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻃﺎﺋﻒ ‪٢٤٦.....................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫دﻋﻮت ﻗﺒﺎﯾﻞ در ﺑﺎزارھﺎی ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب ‪٢٤٨.......................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اذﯾﺖ و آزار ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ‪٢٥٠..........................................‬‬‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫ح‬

‫ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﺧﺎﻧﺪان اﻧﺼﺎر ‪٢٥٣...........................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫آﻏﺎز ﮔﺮاﯾﺶ اﻧﺼﺎر ﺑﻪ اﺳﻼم )ﺳﺎل دھﻢ ﺑﻌﺜﺖ( ‪٢٥٦...............................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ‪) ،‬ﺳﺎل ﯾﺎزدھﻢ ﺑﻌﺜﺖ( ‪٢٥٧ ..................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫دوﻣﯿﻦ ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ )ﺳﺎل دوازدھﻢ ﺑﻌﺜﺖ( ‪٢٥٨ ...................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻫﺠﺮت ‪٢٦١..............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻗﺼﺪ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪف ‪٢٦٢ ....... ................................‬‬

‫ِ‬ ‫ﺗﺮک دﯾﺎر ﺑﻪ‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫دو ﯾﺎر ھﻤﺴﻔﺮ در وادی ﻋﺸﻖ ‪٢٦٣..................................................‬‬‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻃﻠﻮع ﻣﺎه ﭼﮫﺎرده از اﻓﻖ ﻣﺪﯾﻨﻪ ‪٢٦٧................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﯽ‪٢٧٠....................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﻨﺎی ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی و ﺣﺠﺮهھﺎی ازواج ﻣﻄﮫﺮات‪٢٧١..............................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اذان ‪٢٧٣ ...................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺆاﺧﺎت ﯾﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺮادری ‪٢٧٤........................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ّ‬
‫ُﺻﻔﻪ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ‪٢٨١............................................‬‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﻧﻌﻘﺎد ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺎ ﯾﮫﻮد ﻣﺪﯾﻨﻪ ‪٢٨٢.....................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫وﻗﺎﯾﻊ و روﯾﺪادﻫﺎی ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ‪٢٨٥ ............. ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ و آﻏﺎز ﻏﺰوات ‪٢٨٧.......................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ و آﻏﺎز ﻏﺰوات ‪٢٨٩ ................. ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ‪) ،‬ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی( ‪٢٨٩........................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻧﮕﺎھﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪی ﻏﺰوات ‪٢٩٢............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻗﺒﻞ از ﺑﺪر‪٢٩٧...............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺟﮫﯿﻨﻪ ‪٢٩٨......................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ‪٣٠١ ...........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ‪٣٠٣ ................................ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

 ‫ط‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺧﺒﺮ ﺷﮑﺴﺖ ﮐﻔﺎر و ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﮔﺮﯾﻪ و ﻧﻮﺣﻪ ‪٣١٨ .................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻏﺰوۀ ﺑﺪر در ﻗﺮآن ‪٣٢١ ................ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ‪٣٢٧ ................ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺒﺐ اﺻﻠﯽ وﻗﻮع ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ‪٣٣٩.....................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﯾﮏ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﮫﻢ ‪٣٤١............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ‪٣٤٢ ...................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺳﻮﯾﻖ ‪٣٤٥ ............................. ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ازدواج ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﮥ زھﺮا )ذی اﻟﺤﺠﻪ ﺳﺎل دوم( ‪٣٤٥.........................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫روﯾﺪادھﺎی ﻣﺘﻔﺮق ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی ‪٣٤٧..........................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ اﺣﺪ ‪٣٤٩..........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ُ‬
‫ﻏﺰوۀ اﺣﺪ ‪٣٥١ ................................ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺸﻮرت ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺷﯿﻮۀ دﻓﺎع از ﻣﺪﯾﻨﻪ ‪٣٥٣.........................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺣﺮﮐﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﻣﺪﯾﻨﻪ ‪٣٥٣....................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ ﺻﻔﻮف ﺧﻮد را ﻣﻨﻈﻢ ﮐﺮد ‪٣٥٤...........................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫آﻏﺎز ﻧﺒﺮد ‪٣٥٥...........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺷﮫﺎدت ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﺳﯿﺪ اﻟﺸﮫﺪا ‪٣٥٦............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻗﺴﺎوت در ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ‪٣٦٢........................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫روﯾﺪادھﺎی ﺳﺎل ﺳﻮم ھﺠﺮی ‪٣٦٦...................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اداﻣﮥ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻏﺰوهﻫﺎ و ﺳﺮﯾﻪﻫﺎ ‪٣٦٧ ............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اداﻣﮥ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻏﺰوهﻫﺎ و ﺳﺮﯾﻪﻫﺎ )( ‪٣٦٩ ...... ................................‬‬

‫‪P3T‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ‪٣٦٩.....................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ اﺑﻦ اﻧﯿﺲ ‪٣٧٠ ...................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﺌﺮﻣﻌﻮﻧﻪ ‪٣٧٠ ...................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫ي‬

‫ﮐﺸﺘﺎر ﺑﯽرﺣﻤﺎﻧﻪی ﻣﺒﻠﻐﯿﻦ اﺳﻼم در »رﺟﯿﻊ« ‪٣٧١..............................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫وﻗﺎﯾﻊ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی ‪٣٧٥ ....... ................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﻌﺎﻫﺪه ﺑﺎ ﯾﻬﻮد و ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آﻧﺎن ‪٣٧٦ .......... ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺑﻨﯽ ﻗﯿﻨﻘﺎع ‪٣٨٣ ........................ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﮐﺸﺘﻦ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف )رﺑﯿﻊ اﻻول ﺳﺎل ﺳﻮم ھﺠﺮی( ‪٣٨٤.....................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺑﻨﯽ ﻧﻀﯿﺮ ‪٣٨٩ .......................... ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﻣﺮﯾﺴﯿﻊ داﺳﺘﺎن إﻓﮏ و ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب ‪٣٩٣ ...........................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﻣﺮﯾﺴﯿﻊ ﯾﺎ ﺑﻨﯽ ﻣﺼﻄﻠﻖ ‪٣٩٥ ........... ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫داﻣﻦ زدن رﯾﯿﺲ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﻪ آﺗﺶ اﺧﺘﻼف ‪٣٩٦ ..................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫داﺳﺘﺎن ازدواج آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ‪٣٩٨...........................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺮﺑﺮﮐﺖ اﯾﻦ ازدواج ‪٣٩٩.........................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫داﺳﺘﺎن اﻓﮏ ‪٣٩٩......................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ ‪٤٠١ ..............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﻮﻃﺌﻪای ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻋﻠﯿﻪ اﺳﻼم ‪٤٠٣ ............. ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻧﺒﺮد دو ﻗﮫﺮﻣﺎن اﺳﻼم و ﮐﻔﺮ ‪٤٠٩...................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻧﺎﺑﻮدی آﺧﺮﯾﻦ ﻻﻧﮥ ﻓﺴﺎد در ﻣﺪﯾﻨﻪ ‪٤١٥............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫داوری ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ در ﺑﺎرۀ ﯾﮫﻮد ﺑﻨﯽ ﻗﺮﯾﻈﻪ ‪٤١٧................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫واﻗﻌﻪ دروﻏﯿﻦ »رﯾﺤﺎﻧﻪ« ‪٤٢٠........................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ازدواج آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ زﯾﻨﺐ ‪٤٢١...................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫روﯾﺪادﻫﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪۀ ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮی ‪٤٢٥ ... ................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ و ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻓﺘﺢ ﻋﻈﯿﻢ ‪٤٢٧.......................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬
 ‫ك‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻓﺘﺤﯽ ﻋﻈﯿﻢ ‪٤٢٩ ...... ................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان ‪٤٣٣......................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﻋﺰام ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهای دﯾﮕﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺮﯾﺶ ‪٤٣٤...........................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫دﻋﻮت ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم ‪٤٤١ .......................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫دﻋﻮت ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم ‪٤٤٢ ....... ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﻔﯿﺮ اﺳﻼم در درﺑﺎر اﯾﺮان ‪٤٤٦......................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﮥ آنﺣﻀﺮت ج ‪٤٤٩.........................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫روﯾﺪادﻫﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮی ‪٤٥٠... ................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﺳﻼم آوردن ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص ‪٤٥٠...............................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ ‪٤٥٣ ..........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫درﻫﻢ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪن ﺷﻮﮐﺖ ﯾﻬﻮد ‪٤٥٥ ........ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوه ذی ﻗﺮد ‪٤٥٩ ............................ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن واﻗﻌﻪی ﺣﻀﺮت ﺻﻔﯿﻪ ‪٤٦٧......................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﻘﺴﯿﻢ زﻣﯿﻦھﺎی ﺧﯿﺒﺮ‪٤٧٤..........................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺣﺎﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺣﮑﺎم ﻓﻘﮫﯽ‪٤٧٤..................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫وادی اﻟﻘﺮی و ﻓﺪک ‪٤٧٥..............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ادای ﻋﻤﺮه ‪٤٧٦........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﻣﻮﺗﻪ ‪٤٧٩.........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﻣﻮﺗﻪ ‪٤٨٠ .............................. ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ‪٤٨٤ ...........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪٤٨٥ . ................................ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ورود ﭘﯿﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪی ارﺗﺶ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﮫﺮ ﻣﮑﻪ ‪٤٨٩...............................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫ل‬

‫اﻋﻼم ﻋﻔﻮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪٤٩٠................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺧﻄﺒﮥ ﻓﺘﺢ ‪٤٩١........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻓﺮازﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻄﺒﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ‪٤٩٣ ....... ................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫‪ -۱‬ﻣﺤﻮ ﻣﻔﺎﺧﺮ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم و ﮐﯿﻨﻪھﺎی دﯾﺮﯾﻨﻪ ‪٤٩٣ ...................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫‪ -۲‬ﻃﺮد اﻓﺘﺨﺎر ﺑﻪ ﻧﺴﺐ و اﻋﻼم ﻣﺴﺎوات اﺳﻼﻣﯽ ‪٤٩٣..........................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪای از ﻋﻔﻮ و رأﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ ‪٤٩٣......................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﻓﺮادی ﮐﻪ رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮنﺷﺎن ﻣﺒﺎح اﻋﻼم ﺷﺪ)( ‪٤٩٦ .....................................‬‬

‫‪P3T‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺧﺰاﯾﻦ ﺣﺮم ‪٤٩٩ ..............................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺑﺖھﺎ و ﭘﺎﮐﺴﺎزی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ‪٥٠٠ ...............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬أوﻃﺎس و ﻃﺎﯾﻒ ‪٥٠٣ ..............................................‬‬‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬اوﻃﺎس و ﻃﺎﯾﻒ ‪٥٠٥ ............ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻠﺖھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ داﺷﺖ‪٥١١................................ :‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اوﻃﺎس ‪٥١٣.............................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺤﺎﺻﺮۀﻃﺎﺋﻒ ‪٥١٤.....................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺟﻨﮕﯽ ‪٥١٥.............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫وﻗﺎﯾﻊ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ ‪٥١٨......................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫واﻗﻌﺔ اﯾﻼء و ﺗﺨﯿﯿﺮ ‪٥١٩...............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫واﻗﻌﺔ اﯾﻼء و ﺗﺨﯿﯿﺮ ‪٥٢١ ....................... ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻻزم ‪٥٢٦.......................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻗﺼﺪ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎدۀ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ‪٥٢٧.....................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫رواﯾﺎت دروﻏﯿﻦ ‪٥٢٨ ...................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺗﺒﻮک ‪٥٣١.........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺗﺒﻮک ‪٥٣٣ .............................. ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

 ‫م‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺳﺠﺪ ﺿﺮار ‪٥٣٦........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺣﺞ اﺳﻼم و اﻋﻼن ﺑﺮاﺋﺖ از ﻣﺸﺮﮐﺎن ‪٥٣٧..........................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫روﯾﺪادھﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪه ‪٥٣٨..............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن ‪٥٤١................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ّ‬
‫ﻣﺠﺪد ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻏﺰوات ‪٥٤٣ ............ ................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﻋﺮاب‪ ،‬ﺟﻨﮓ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی ‪٥٤٣........................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻋﻘﯿﺪۀ »ﺛﺄر« و اﻧﮕﯿﺰۀ اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽ ‪٥٤٥.............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ‪٥٤٧.......................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر وﺣﺸﯿﺎﻧﻪ در ﺟﻨﮓ ‪٥٥١..............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﺳﺒﺎب ﻏﺰوات ﻧﺒﻮی و اﻧﻮاع آن ‪٥٥٤ ..........................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﮔﺮوهھﺎی اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ‪٥٥٥..............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﺸﮑﯿﻼت دﻓﺎﻋﯽ ‪٥٥٦ .................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ ﻏﻄﻔﺎن ‪٥٥٦......................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ )ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی( ‪٥٥٧.............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﻧﯿﺲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﺘﻞ ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ )ﺳﺎل ﺳﻮم ھﺠﺮی(‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫‪٥٥٧.....................................................................................‬‬
‫ﻏﺰوه ذات اﻟﺮﻗﺎع ‪٥٥٧ ..................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ دوﻣﺔ اﻟﺠﻨﺪل ‪٥٥٧...............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﻣﺮﯾﺴﯿﻊ )ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ھﺠﺮی( ‪٥٥٨............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ ﻋﻠﯽ اﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻓﺪک )ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی( ‪٥٥٨...............‬‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﺑﺸﯿﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ )ﺷﻮال ﺳﺎل ھﻔﺘﻢ ھﺠﺮی( ‪٥٥٨.............................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص )ذات ﺳﻼﺳﻞ‪ ،‬ﺳﺎل ھﺸﺘﻢ ھﺠﺮی()( ‪٥٥٨...............‬‬

‫‪P3T‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﯾﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﺑﺮای ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ‪٥٥٩............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮاﯾﺎﯾﯽ ﻗﺒﻞ از ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ‪٥٥٩.........................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫ن‬

‫ﺑﺮﻗﺮاری ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪٥٦٠...............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ‪٥٦١..............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ ﺧﺒﻂ ﯾﺎ ﺳﯿﻒ اﻟﺒﺤﺮ ‪٥٦٢.......................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﻏﺎﺑﻪ ‪٥٦٣..........................................................................‬‬

‫ّ‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻋﻠﺖ ﺗﮫﺎﺟﻢ و ﺣﻤﻼت ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ ‪٥٦٣.................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺑﻨﻮﺳﻠﯿﻢ )ﺳﺎل ﺳﻮم ھﺠﺮی‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪٥٦٤.......................... (۲۴ /‬‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ذات اﻟﺮﻗﺎع )ﺳﺎل ﭼﮫﺎرم ھﺠﺮی( ‪٥٦٥.......................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﻋﮑﺎﺷﻪ )ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی( ‪٥٦٥.............................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ اﻟﯽ ﺑﻨﯽﺳﻌﺪ )ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی( ‪٥٦٥................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺑﻨﻮ ﻟﺤﯿﺎن )ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی( ‪٥٦٥.........................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ُ‬
‫ﺳﺮﯾﮥ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﻮی »ﺗﺮﺑﻪ« )ﺳﺎل ھﻔﺘﻢ ھﺠﺮی(‪٥٦٥................‬‬
‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ )رﺑﯿﻊ اﻷول ﺳﺎل ھﺸﺘﻢ ھﺠﺮی( ‪٥٦٦.....................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ اﺳﻼم ‪٥٦٦.............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﺑﺌﺮﻣﻌﻮﻧﻪ ‪٥٦٦....................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﻣﺮﺛﺪ ‪٥٦٦.........................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻌﻮﺟﺎء ‪٥٦٧............................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ ‪٥٦٧.............................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫اﺻﻼﺣﺎت ﺟﻨﮕﯽ‪٥٦٩ ..................................................................‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ‪٥٧٧..........................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ‪٥٧٩............................................................................... :‬‬ ‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﻣﯿﺎن ﻓﺎﺗﺢ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ‪٥٧٩.......................................................‬‬

‫‪3T‬‬ ‫‪3T‬‬
 ‫ﺗﻘﺪﯾﻢ‪:‬‬

‫ﺑﻪ روح ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﺮﺣﻮم ﭘﺪرم‬

‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺮﺑﯽ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺠﺎھﺪ ﻧﺴﺘﻮه‪ ،‬ﻓﻘﯿﻪ اﻟﻌﺼﺮ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻼﻣﻪ ﻣﻔﺘﯽ رﺷﯿﺪ‬
‫و ﺑﻪ روح ِ‬
‫ِ‬
‫اﺣﻤﺪ ‪ /‬ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ دﻋﺎی آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻮﻓﯿﻖ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺪﻣﺘﯽ ﻧﺼﯿﺒﻢ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
 ‫َﺳﺮﻧﺎﻣﻪ‬

‫ﯾﮏ ﮔﺪای ﺑﯽﻧﻮا‪ ،‬ﺑﻪ درﺑﺎر ﭘﺎدﺷﺎه دو ﺟﮫﺎن‬

‫ارﻣﻐﺎن اﺧﻼص و ارادت‪ ،‬آورده اﺳﺖ!‬

‫ز ﭼﺸﻤﻢ آﺳﺘﯿﻦ ﺑﺮدار‪ ،‬و ﮔﻮھﺮ را ﺗﻤﺎﺷﺎ ﮐﻦ!‬

‫ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﻮال ‪) ۱۳۳۰‬ھﺠﺮی ﻗﻤﺮی(‬
 ‫ﺳﺨﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫َّ ُ ۡ ٌ َ َ َ‬ ‫َّ َ ۡ َ َ َ ُ‬
‫﴿لقد �ن ل� ۡم ِ� َر ُسو ِل ٱ�ِ أس َوة حسنة‬
‫�‪] ﴾ٞ‬اﻷﺣﺰاب‪.[۲۱ :‬‬
‫ﻛﺸﻒ اﻟﺪﺟﻴﺐ ﲨﺎﻟﻪ ﺻﻠﻮا ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ‬ ‫ﺑﻠﻎ اﻟﻌﲆ ﺑﻜﻤـﺎﻟﻪ ﺣﺴﻨﺖ ﲨﻴﻊ ﺧﺼﺎﻟﻪ‬

‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان‬
‫ﻧﺎﺳﭙﺎس‬ ‫ﻣﺮدﻣﯽ‬ ‫ُدژﺧﯿﻤﯽ‬ ‫ز‬ ‫ﯾﻠﺪای ﺑﯿﻢ و ھﺮاس‬
‫ِ‬ ‫ﺷﺎم‬
‫ِ‬ ‫در آن‬
‫دل آزرده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻟﺐ دوﺧﺘﻪ‬ ‫ﺳﺮاﯾﻨﺪه ﻣﺮﻏﺎن َﭘﺮ ﺳﻮﺧﺘﻪ‬
‫ﺗﺎﻓﺘﯽ‬ ‫ﭘﺮﺗﻮی‬ ‫روزﻧﯽ‬ ‫از‬ ‫ﻧﻪ‬ ‫ﻧﻪ ﺗﺎب ﺳﺨﻦ در ﮐﺴﯽ ﯾﺎﻓﺘﯽ‬
‫دﻣﯿﺪ از ﮐﺮان اﺧﺘﺮی ﺗﺎﺑﻨﺎک‬ ‫ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﯾﺰدان ﭘﺎک‬
‫درﺧﺸﯿﺪ از آن »ﻣﮑﻪ« در ﺳﺎل ﻓﯿﻞ‬ ‫ﺑﻪﺳﻮی زﻣﯿﻦ ز آﺳﻤﺎن ﺷﺪ ﮔﺴﯿﻞ‬
‫ﺷﺐ ﺗﯿﺮه ﭼﻮن روز رﺧﺸﺎن ﺷﺪی‬ ‫ﺟﮫﺎن از ﻓﺮوﻏﺶ ﻓﺮوزان ﺷﺪی‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮش ﺳﺘﻢدﯾﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺪ‬ ‫ز ھﺮ ﭘﯿﮏ ﺑﺎد ﺑﺮﯾﻦ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‬
‫ُ‬
‫ﺷﮑﻮھﻨﺪه اﯾﻮان »ﮐﺴﺮی« ﺷﮑﺴﺖ‬ ‫ﮐﻪ زﻧﺠﯿﺮ ﺑﯿﺪاد ﺷﺎھﺎن ﮔﺴﺴﺖ‬
‫ﺑﻪ روﯾﺶ َد ِر آﺳﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‬ ‫از او اھﺮﻣﻦ زار و دل ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ آﺗﺸﮕﻪ ﻣﮫﺘﺮان ﺷﺪ ﺧﻤﻮش‬ ‫ﺧﺮوش‬ ‫ﺑﺮآﻣﺪ‬ ‫ز آذرﭘﺮﺳﺘﺎن‬
‫ﻧﮕﻮن‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‬ ‫اورﻧﮓ‬ ‫ﺷﺪ‬ ‫واژﮔﻮن‬ ‫ﻣﮕﺮ‬ ‫ﻧﺪﯾﺪی ُﺑﺘﯽ را‬
‫ﺑﺨﺖ »ﻣﺤﻤﺪ« دﻣﯿﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬ ‫ز آﻓﺎق ﻋﺎﻟﻢ رﺳﯿﺪ اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ ﮐﯿﻮان و ﺑﮫﺮام و ﻧﺎھﯿﺪ و ﻣﮫﺮ‬ ‫ﺗﻮ ﮔﻮﯾﯽ رﺳﯿﺪ ﻣﮋده اﻧﺪر ﺳﭙﮫﺮ‬
‫ﺟﺎودان‬ ‫ﺑﻮد‬ ‫ﻓﺮوﻏﯽ‬ ‫»ﻣﺤﻤﺪ«‬ ‫ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﻮﯾﺸﯽ ﻣﺎﻧﺪ اﻧﺪر ﺟﮫﺎن‬

‫***‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ را ﺟﺰ او ﻣﻘﺼﻮد ﻧﯿﺴﺖ!‬
‫ﺑﺪر ھﺮدو ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺼﻄﻔﯽ‬
‫ﺻﺪر و ِ‬ ‫ﺧﻮاﺟﮥ دﻧﯿﺎ و دﯾﻦ ﮔﻨﺞ وﻓﺎ‬
‫ِ‬
‫ﭘﺎکداﻣﻦﺗﺮ ازو ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‬ ‫آﻓﺮﯾﻨﺶ را ﺟﺰ او ﻣﻘﺼﻮد ﻧﯿﺴﺖ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤‬‬
‫ﺑﻮد ﻧﻮر ﭘﺎک او‪ ،‬ﺑﯽھﯿﭻ ﻋﯿﺐ‬ ‫ﻏﯿﺐ ﻏﯿﺐ‬
‫ِ‬ ‫آﻧﭽﻪ اول ﺷﺪ ﭘﺪﯾﺪ از‬
‫ﮐﻞ ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪ آن ﻻﺟﺮم‬ ‫ﺳﻮی‬ ‫ﻃﻔﯿﻞ ﻧﻮر او آﻣﺪ اﻣﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﭼﻮن‬
‫ّ‬ ‫ز اﻧﺒﯿﺎ اﯾﻦ زﯾﻨﺖ و اﯾﻦ ّ‬
‫ﮐﻞ أﻣﻢ ھﺮﮔﺰ ﮐﻪ ﯾﺎﻓﺖ؟‬ ‫دﻋﻮت‬
‫ِ‬ ‫ﻋﺰ ﮐﻪ ﯾﺎﻓﺖ‬
‫آب دھﺎﻧﺶ ﭘﺮ ُزﻻل‬ ‫ﻗﻄﺮۀ‬ ‫ﮐﺮده ﭼﺎھﯽ ﺧﺸﮏ را در ﺧﺸﮏ ﺳﺎل‬
‫ِﻣﮫﺮ در ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ از ﭘﺲ ﺗﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺑﺸﮑﺎﻓﺘﻪ‬ ‫او‬ ‫اﻧﮕﺸﺖ‬ ‫از‬ ‫ﻣﺎه‬
‫آﺷﮑﺎر‬ ‫ّ‬
‫ﻧﺒﻮت‬ ‫ُﻣﮫﺮ‬ ‫داﺷﺘﻪ‬ ‫ﮐﺘﻒ او ﺧﻮرﺷﯿﺪوار‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺮ ﻣﯿﺎن دو‬
‫ﻫﻮ ﹶﺧﲑ اﳋﹶ ﹺ‬
‫ﻠﻖ ﰲ ﹶﺧ ﹺﲑ اﻟﻘﺮون‬ ‫ﹶو ﹶ‬ ‫ﮔﺸﺘﻪ در ﺧﯿﺮ اﻟﺒﻼد او رھﻨﻤﻮن‬
‫ﹸ‬
‫ﺣﻨﺎﻧﻪ ﻣﯽﺷﺪ دور‪ ،‬دور‬ ‫ّ‬ ‫ﻧﺎﻟﮥ‬ ‫ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺮﺷﺪ آن درﯾﺎی ﻧﻮر‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﺣﺎل او‬
‫ِ‬ ‫ﮐﯽ ﺗﻮاﻧﻢ داد ﺷﺮح‬ ‫ﻻل او‬
‫ِ‬ ‫او ﻓﺼﯿﺢ ﻋﺎﻟﻢ و ﻣﻦ‬
‫ِ‬
‫***‬
‫روز ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﺎﻧﺪﻧﯽ‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و ھﺸﺘﻢ اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه ھﺰار و ﺳﯿﺼﺪ و ھﻔﺘﺎد دو ھﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ )‪/ ۱۲ / ۲۸‬‬
‫‪ (۱۳۷۲‬ﺳﺮآﻏﺎز اﻣﺘﺤﺎﻧﯽ ﺑﺰرگ در زﻧﺪﮔﯽ اﯾﻨﺠﺎﻧﺐ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﮫﯽ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﺟﺒﺎری را ﻧﺼﯿﺒﻢ ﮔﺮداﻧﺪ ﺗﺎ در ﺳﻠﻮل زﻧﺪان ﺗﻮﺣﯿﺪ زاھﺪان‪،‬‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻧﺎﭼﯿﺰی را ﺑﻪ روح ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺤﺒﻮب ﻗﻠﺐھﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺠﯽ ﺑﺰرگ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺸﺮﯾﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻧﻤﺎﯾﻢ‪.‬‬
‫آری‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ دو ﮐﺘﺎب ﮔﺮاﻧﺴﻨﮓ »ﻣﻌﺎرف اﻟﺤﺪﯾﺚ« و »ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ« ﮐﻪ ھﺮﮐﺪام در‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻮد داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرﻓﯽ اﺳﺖ ﭘﺮﺑﺎر و ﮔﺮاﻧﺒﮫﺎ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﺮ آن واداﺷﺖ ﺗﺎ ﮐﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ آنھﺎ‬
‫را آﻏﺎز ﻧﻤﺎﯾﻢ و ﺣﯿﻒ داﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺎ از ﻣﺤﺘﻮﯾﺎت و ﺛﻤﺮۀ اﯾﻦ دو ﮐﺘﺎب‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﺤﺮوم ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎم آﻏﺎز ﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺎور ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﺟﺒﺎری ﭼﻨﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ‬
‫اﯾﻦ دو ﮐﺘﺎب ﺑﻪ اﺗﻤﺎم ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻟﮫﯽ ﻣﻘﺘﻀﯽ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﮫﻞ و ﭘﻨﺞ ﻣﺎه اﯾﻦ‬
‫ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﺪ و ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻓﻮق ﺑﻪ اﺗﻤﺎم ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﮔﺰﯾﺪه ﻣﻨﻄﻖ اﻟﻄﯿﺮ ﻋﻄﺎر ص‪.۴۴ :‬‬

 ‫‪٥‬‬ ‫ﺳﺨﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫ﺧﺪا را ﺷﺎﮐﺮ و ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻧﺼﯿﺒﻢ ﺷﺪ و ﺗﺮﺟﻤﮥ دو ﺟﻠﺪ اول ﮐﺘﺎب‬
‫»ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان« )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ( و ھﻔﺖ ﺟﻠﺪ »ﻣﻌﺎرف اﻟﺤﺪﯾﺚ« در آن اﯾﺎم ﺑﻪ اﺗﻤﺎم‬
‫رﺳﯿﺪ و آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺣﺎﺻﻞ ﻋﻤﺮم« در دﻓﺘﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﻮده ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﺗﺤﺪﯾﺚ ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن اﻓﺘﺨﺎر و ﻣﺒﺎھﺎت ﻣﯽﮐﻨﻢ‪» .‬ﻓﺎﳊﻤﺪ ﷲ اﻟﺬي ﺑﻨﻌﻤﺘﻪ ﺗﺘﻢ اﻟﺼﺎﳊﺎت«‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻗﻄﻌﺎ‪ ،‬ﮐﺘﺎب »ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان« از آﺛﺎر و ﮐﺎرھﺎی ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻮع ﺧﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎل ﻧﻈﯿﺮ ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﯾﮏ ﻗﺮن اﺧﯿﺮ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب »ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ ج« را‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺣﺪود ﯾﮑﺼﺪ ﺻﻔﺤﻪای‬
‫ﻣﺆﻟﻒ و ﻣﺒﺎﺣﺚ آﯾﻨﺪه ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺷﺎھﺪی ﻗﻮی ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺪﻋﺎی ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﮔﺮاﻣﯽ‬
‫ھﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آن را درک ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ آن اﻋﺘﺮاف ﺧﻮاھﻨﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎبھﺎی زﯾﺎدی در ﻣﻮﺿﻮع ﺳﯿﺮه و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ رﺳﻮل ﺧﺪا ج و ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪر اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ از ﻧﻘﺺ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﻒ و ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ ﺧﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ روی ﺟﻠﺪ اﺻﻞ آن ﻧﯿﺰ ﻣﺮﻗﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺪﺗﺮﯾﻦ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی و ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪر اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫واﻗﻌﺎ ﺟﺎی ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﯿﺪ اﺳﺖ اﻗﺸﺎر و ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﮫﺮۀ واﻓﺮی از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺮده آن را‬
‫»راھﻨﻤﺎﯾﯽ دﻗﯿﻖ« ﻓﺮا راه زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دھﻨﺪ و روح ﺑﺰرگ و ﺑﻠﻨﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا ج را‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺷﺮح و آﯾﻨﮥ زﻧﺪﮔﯽ اوﺳﺖ ﺧﺸﻨﻮد و ﺷﺎدﻣﺎن ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻠﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻧﻮﺷﺘﻦ در ھﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ و ﭘﯿﺮاﻣﻮن زﻧﺪﮔﯽ ھﺮ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ آﺳﺎن‬
‫و روان اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﭘﯿﺮاﻣﻮن زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻼﺻﮥ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﻓﺨﺮ ﮐﺎﺋﻨﺎت‪ ،‬ﺳﺮور دو ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ ج ﮐﺎری ﺑﺲدﺷﻮار و وﻇﯿﻔﻪای ﺑﺲﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن در اﯾﻦ‬
‫وادی‪ ،‬ﻗﻠﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ وﻇﯿﻔﻪاش را درﺳﺖ اﻧﺠﺎم دھﺪ و ﻣﺪح و ﺗﻮﺻﯿﻒ آن ﻣﺤﺒﻮب‬
‫ﮐﺎﺋﻨﺎت را ﮐﻤﺎﺣﻘﻪ ﺑﯿﺎن دارد‪:‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺧﺪا ﺑﺰرگ ﺗـﻮﺋﯽ ﻗﺼـﻪ ﻣﺨﺘﺼـﺮ‬ ‫ﻻ ﯾﻤﮑــﻦ اﻟﺜﻨــﺎء ﮐﻤــﺎ ﮐــﺎن ﺣﻘــﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﺷﻌﺎری از ﻋﻼﻣﻪ اﻗﺒﺎل ﻻھﻮری ‪ /‬ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪:‬‬
‫»ﻋﺮض ﺣﺎل ﻣﺼﻨﻒ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر رﺣﻤﺔ ﻟﻠﻌﻠﻤﯿﻦ« ﺳﺮوده اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺟﻠـــﻮهات ﺗﻌﺒﯿـــﺮ ﺧـــﻮاب زﻧـــﺪﮔﯽ‬ ‫ای ﻇﮫـــﻮر ﺗـــﻮ ﺷـــﺒﺎب زﻧـــﺪﮔﯽ‬
‫آﺳــــﻤﺎن از ﺑﻮﺳــــﮥ ﺑﺎﻣــــﺖ ﺑﻠﻨــــﺪ‬ ‫ای زﻣـــﯿﻦ از ﺑﺎرﮔﺎھـــﺖ ارﺟﻤﻨـــﺪ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٦‬‬

‫ﺗــﺮک و ﺗﺎﺟﯿــﮏ و ﻋــﺮب ھﻨــﺪوی ﺗــﻮ‬ ‫ﺷﺶ ﺟﮫﺖ روﺷـﻦ ز ﺗـﺎب روی ﺗـﻮ‬
‫ﻓﻘـــﺮ ﺗـــﻮ ﺳـــﺮﻣﺎﯾﮥ اﯾـــﻦ ﮐﺎﺋﻨـــﺎت‬ ‫از ﺗـــﻮ ﺑـــﺎﻻ ﭘﺎﯾـــﮥ اﯾـــﻦ ﮐﺎﺋﻨـــﺎت‬
‫ﺑﻨــــﺪﮔﺎن را ﺧــــﻮاﺟﮕﯽ آﻣــــﻮﺧﺘﯽ‬ ‫ـﻤﻊ ﺣﯿــﺎت اﻓﺮوﺧﺘــﯽ‬
‫در ﺟﮫــﺎن ﺷـ ِ‬
‫ﭘﯿﮑـــﺮان اﯾـــﻦ ﺳـــﺮای آب و ِﮔـــﻞ‬ ‫ﺑﯽﺗــﻮ از ﻧــﺎﺑﻮد ﻣﻨــﺪیھﺎ ﺧﺠــﻞ‬
‫ﺗﻮدهھــــﺎی ﺧــــﺎک را آدم ﻧﻤــــﻮد‬ ‫ﺗــﺎ دم ﺗــﻮ آﺗﺸــﯽ از ِﮔــﻞ ﮔﺸــﻮد‬
‫ﯾﻌﻨــﯽ از ﻧﯿــﺮوی ﺧــﻮﯾﺶ آ ﮔــﺎه ﺷــﺪ‬ ‫ّذره داﻣﻨﮕﯿـــﺮ ﻣﮫـــﺮ و ﻣـــﺎه ﺷـــﺪ‬
‫از أب و أم ﮔﺸـــــﺘﻪای ﻣﺤﺒـــــﻮبﺗﺮ‬ ‫ﺗــﺎ ﻣــﺮا اﻓﺘــﺎده ﺑــﺮ روﯾــﺖ ﻧﻈــﺮ‬
‫از اﯾـــﻦ ﺑﯿـــﺖ اﻟﺤـــﺮم ﺑﺘﺨﺎﻧـــﻪ ﺷـــﺪ‬ ‫ﻣﺴــﻠﻢ از ﱢ‬
‫ﺳــﺮ ﻧﺒــﯽ ﺑﯿﮕﺎﻧــﻪ ﺷــﺪ‬
‫ھﺮﯾﮑــــﯽ دارد ﺑﺘــــﯽ اﻧــــﺪر ﺑﻐــــﻞ‬ ‫از ﻣﻨـــﺎت و ﻻت و ﻋـ ّ‬
‫ــﺰی و ھﺒـــﻞ‬
‫ﭼﺸــﻢ ﺗــﻮ ﺑﯿﻨﻨــﺪۀ ﻣــﺎ ﻓــﯽ اﻟﺼــﺪور‬ ‫ای ﻓﺮوﻏــﺖ ﺻــﺒﺢ اﻋﺼــﺎر و دھــﻮر‬
‫اﯾــﻦ ﺧﯿﺎﺑــﺎن را ز ﺧــﺎرم ﭘــﺎک ﮐــﻦ‬ ‫ﭘــﺮدۀ ﻧــﺎﻣﻮس ﻓﮑــﺮم ﭼــﺎک ﮐــﻦ‬

‫***‬
‫در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎی ﻣﺘﻨﻮع و ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ درﺧﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎﻧﯽ ﺑﺰرگ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﺎن و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬دﻋﻮﺗﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و‪ ...‬و‪...‬‬
‫ھﺮﮐﺪام از آﻧﺎن در داﯾﺮۀ ﮐﺎری ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺤﻮﻟﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و ﺟﺎﻣﻌﻪ را‬
‫ﺗﺤﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﯽ ﺑﺰرگ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ ج‬ ‫ﻣﺘﺄﺛﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻨﺎن ّ‬
‫در ﺟﮫﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و ﺑﺸﺮﯾﺖ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ آﺛﺎر اﯾﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺗﺎ‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ دﯾﮕﺮ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻧﺒﻮده و ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج آﺧﺮﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدۀ ﺧﺪاوﻧﺪ و آﯾﯿﻦ او آﺧﺮﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﺑﺮای‬
‫ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻻزم ﺑﻮد ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺳﻨﺖ او ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﺤﻔﻮظ و ّ‬
‫ﻣﺪون ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎ در ﺑﺎره اھﻤﯿﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ و ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن‪ ،‬وارد ﺑﺤﺚ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺮﺣﻮم‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺒﺴﻮط ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺤﺚ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﻻزم اﺳﺖ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ آن ﺷﺎره ﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎبھﺎی زﯾﺎدی در ﻃﻮل‬
‫ﭼﮫﺎرده ﻗﺮن ﭼﻪ از ﺳﻮی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﭼﻪ از ﺳﻮی ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬در ﺑﺎره زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ و ﺳﯿﺮۀ‬
‫رﺣﻤﺖ ﻋﺎﻟﻤﯿﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺠﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺸﺮﯾﺖ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﺑﻪ زﺑﺎنھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن زﯾﺎدی در ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞھﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٧‬‬ ‫ﺳﺨﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫اﻣﺎ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻇﮫﻮر »ﺷﻤﺲ اﻟﻌﻠﻤﺎء ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ« در ھﻨﺪ و ﺣﺮﮐﺖ ﻗﻠﻢ او‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺳﯿﺮۀ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﻣﻌﺠﺰات رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮاﻧﺎی اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ ھﻨﺪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎدی و اﺷﺘﯿﺎق وﺻﻒ‬
‫ﻧﺎﭘﺬﯾﺮی‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ ھﻨﺪ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺷﺒﻠﯽ و ﻗﻠﻢ ﺳﺤﺮآﻣﯿﺰ او را ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎ و ﮔﺮوهھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮای ﺗﺄﻣﯿﻦ ھﺰﯾﻨﻪ و ﻣﺨﺎرج آن اﻋﻼم‬
‫آﻣﺎدﮔﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬اﯾﻦ اﻓﺘﺨﺎر ﻧﺼﯿﺐ ﺧﺎدﻣﺔ اﻟﺸﺮﯾﻌﺔ اﻟﻨﺒﻮﯾﺔ ﺑﺎﻧﻮی ﺗﺎج اﻟﮫﻨﺪ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ »ﺑﻮﭘﺎل« ﮔﺮدﯾﺪ و ﻣﺒﻠﻎ ﭘﻨﺠﺎه ھﺰار روﭘﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ھﺰﯾﻨﮥ اوﻟﯿﻪ آن ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫اﻣﺘﯿﺎزات و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬

‫ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب و ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﺳﯿﺪﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﮑﻤﯿﻞﮐﻨﻨﺪۀ آن‪ ،‬ﯾﮏ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ )ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان( اﻣﺘﯿﺎزات و ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ دارد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل‬
‫ھﯿﭻ ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی دارای اﯾﻦ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻮد ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ در ﻣﻘﺪﻣﮥ ﮐﺘﺎب ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫»ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز ﮐﺘﺎب ﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬وﻗﺎﯾﻊ ﻣﻔﺼﻞ را از ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﮔﺮدآورده ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺮی ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ دور ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﺑﺮای ﺗﮫﯿﮥ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎب ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮه و ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﺳﯿﺮه در ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦرو ﺑﻪ ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺑﺘﮑﺎر و وﯾﮋﮔﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﺑﺮای ﺗﮫﯿﻪ ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺣﺪﯾﺚ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داده و‬
‫ﺑﺨﺸﯽ ﻋﻈﯿﻢ از ﻣﻄﺎﻟﺐ آن را از ﺣﺪﯾﺚ ﮔﺮد آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ اﻣﺘﯿﺎزات اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺗﺠﺰﯾﻪ دﻗﯿﻖ و ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﮥ ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺿﻤﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺎ درسھﺎ و ﻣﻄﺎﻟﺐ آﻣﻮزﻧﺪهای آﺷﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮد و در ﻃﯽ ﺑﯿﺎن وﻗﺎﯾﻊ و ﻣﺮاﺣﻞ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺧﻮد را ھﻤﺮاه ﺑﺎ آنھﺎ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﮔﺮاﻣﯽ ھﻨﮕﺎم ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﺳﻌﯽ ﻧﻤﻮده اﻓﮑﺎر و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪھﺎی ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﯿﻦ را در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و رد ﻗﺮار دھﺪ‪ .‬ﺑﺮھﻤﯿﻦ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٨‬‬
‫اﺳﺎس‪ ،‬ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدی از ﮐﺘﺐ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻟﯿﺴﺘﯽ از آنھﺎ را ﻧﯿﺰ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و از ﺟﮫﺘﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭘﺎﺳﺦ‬
‫دﻧﺪانﺷﮑﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی زھﺮآ ﮔﯿﻦ و ﻣﻐﺮﺿﺎﻧﮥ ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﻣﺘﯿﺎزات ﺑﺰرگ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﮐﺘﺎبھﺎی‬
‫ﺳﯿﺮۀ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﻐﺎزی و ﺳﺮاﯾﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و ھﻤﯿﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ را »ﺳﯿﺮه«‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ھﺪف اﺻﻠﯽ از ﻧﻮﺷﺘﻦ »ﺳﯿﺮه« ﭘﺎﺳﺦ و ﺗﻮﺿﯿﺢ دو ﺳﺆال اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد و ﭼﻪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎﺗﯽ داﺷﺖ؟‬
‫‪ -۲‬ﭼﻪ ﭘﯿﺎم و ارﻣﻐﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﺑﺸﺮﯾﺖ آورده اﺳﺖ؟‬
‫ً‬
‫ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮۀ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ اول ﭘﺎﺳﺦ دادهاﻧﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻ وارد‬
‫ﺑﺤﺚ ﺑﺮای ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ دوم ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب »ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان« ﭘﺎﺳﺦ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﻪ ھﺮدو‬
‫ﺳﺆال ﻓﻮق اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻪ ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺳﺆال اول اﺳﺖ و ﭼﮫﺎر ﺟﻠﺪ آﺧﺮ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﺳﺆال دوم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ادﻋﺎ ﮐﺮد‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرﮔﯽ در ﺳﯿﺮه ﻧﺒﻮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ در ﯾﮑﯽ از ﻧﺎﻣﻪھﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺣﺒﯿﺐ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺧﺎن‬
‫ﺷﺮواﻧﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫»ﻗﺼﺪ دارم ﺗﻤﺎم ﻣﺒﺎﺣﺚ در »ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ« ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن‬
‫ً‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﮫﻢ و ﻧﮕﺎھﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﺑﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﺳﺮﻓﺎ »ﺳﯿﺮه« ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮏ داﯾﺮة‬
‫اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺎم آن ﻧﯿﺰ »داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف اﻟﻨﺒﻮﯾﺔ« ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎم ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ ھﻨﻮز ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻧﺎمﮔﺬاری ﻧﮕﺮﻓﺘﻪام«) ‪.(١‬‬

‫ﻧﻈﺮ داﻋﯽ ﺑﺰرگ اﺳﻼم‪ ،‬اﻣﺎم ﺳﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻧﺪوی ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﮐﺘﺎب‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ داﻋﯽ ﺑﺰرگ‪ ،‬اﻣﺎم ﺳﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻧﺪوی ‪ /‬اذﻋﺎن دارد ﮐﻪ ﮐﺘﺎب‬
‫»ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ« ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ و ﻋﻼﻣﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی در واﻗﻊ ﯾﮏ داﯾﺮة‬
‫اﻟﻤﻌﺎرف اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺟﻠﺪ ھﻔﺘﻢ ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ ‪ ۸ / ۵‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﺷﺒﻠﯽ ‪.۱۰۴ /‬‬

 ‫‪٩‬‬ ‫ﺳﺨﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫»اﯾﻦ از وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺣﻀﺮت اﺳﺘﺎد ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ‪/‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ داﯾﺮۀ ﺑﺤﺚ ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ را از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺳﯿﺮت ﻃﯿﺒﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺣﺎﻻت و وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬ﺷﻤﺎﯾﻞ‬
‫و اﺧﻼق ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﺮده‪ ،‬ﭘﯿﺎم ﻣﺤﻤﺪی‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻧﺒﻮی و ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺳﺎﺳﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺟﺰء آن ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ دو ﺟﻠﺪ اول ﮐﺘﺎب )ﺳﻪ ﺟﻠﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ( ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﻠﻢ‬
‫اﻋﺠﺎزآﻣﯿﺰ ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻌﺠﺰات و دﻻﯾﻞ آن‪ ،‬ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺼﺐ‬
‫ﻧﺒﻮت‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﻘﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎدات و اﺧﻼق را ﻧﯿﺰ در داﯾﺮۀ ﺳﯿﺮت وارد ﻧﻤﻮد و ﭼﮫﺎر ﺟﻠﺪ‬
‫ﺿﺨﯿﻢ از اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﮫﯿﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی وﺳﻌﺖ و ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ ﺑﻌﺜﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪی و ﺳﯿﺮه ﻧﺒﻮی‪ ،‬ﮐﻤﺎل رھﺒﺮی آن ﺑﺮای ﺑﺸﺮﯾﺖ و ﮐﻔﺎﯾﺖ آن ﺑﺮای ﺳﻌﺎدت و‬
‫ﻧﺠﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮی در ھﺮ ﻋﺼﺮ و زﻣﺎن را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺬاھﺐ و ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ادﯾﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺻﺤﯿﻔﮥ رﺷﺪ و ھﺪاﯾﺖ ﺑﺮای ﻧﺴﻞ‬
‫روﺷﻨﻔﮑﺮ ھﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦ و ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﮥ ارﺗﺒﺎط ﻋﻤﯿﻖ ﺑﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺤﺼﯿﻞﮐﺮدهﮔﺎن و‬
‫ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺰرگ اﺳﻼم ج ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ«) ‪.(١‬‬

‫ﺑﺨﺶﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺘﺎب‬

‫ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ در ھﻔﺖ ﺑﺨﺶ و ﭼﮫﺎر ﻣﺠﻠﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺶھﺎی اول‪ ،‬دوم‪،‬‬
‫ﺳﻮم و ﭼﻨﺪ ﺻﻔﺤﻪ از ﺑﺨﺶ ﭼﮫﺎرم ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ ﻣﺮﻗﻮم ﮔﺮدﯾﺪه و ﭘﺲ از‬
‫وﻓﺎت وی‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺎوﻓﺎی ﺷﺒﻠﯽ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﺑﻘﯿﻪ ﮐﺘﺎب را ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻔﺼﻞ ﻣﺆﻟﻒ ﺷﺮوع‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺨﺶ اول و دوم ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺟﻠﺪ اول و دوم اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﮥ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﺣﺎﻻت ازواج ﻣﻄﮫﺮات و ﻓﺮزﻧﺪان ﮔﺮاﻣﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﮐﻪ در واﻗﻊ ﺟﻠﺪ ﺳﻮم ﮐﺘﺎب اردو اﺳﺖ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ »ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺼﺐ‬
‫ﻧﺒﻮت‪ ،‬ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﻣﻌﺠﺰات« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﭼﮫﺎرم ﮐﻪ ﺟﻠﺪ ﭼﮫﺎرم ﮐﺘﺎب اردو اﺳﺖ ﺣﺎوی‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺻﻮل و ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل و ﻋﺒﺎدات اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﺷﺸﻢ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت اﺧﻼﻗﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﺳﺖ و ﺑﺨﺶ ھﻔﺘﻢ ﮐﻪ‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻌﺎﻣﻼت‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ ج ‪.۴ / ۷‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٠‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺨﺶ ھﻔﺘﻢ را ﻋﻼﻣﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﺑﻪﻃﻮر ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﻗﺼﺪ‬
‫داﺷﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻘﯿﻪ ﺑﺨﺶھﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻞ و ﺟﺎﻣﻊ در ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻌﺎﻣﻼت و ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ روزھﺎی زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺎزه ﻧﺪاد و ﺑﻪ ﺟﮫﺎن آﺧﺮت ﺳﻔﺮ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﺲ از وﻓﺎت وی‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﯿﺪ ﺻﺒﺎح اﻟﺪﯾﻦ ﻧﺎﻇﻢ داراﻟﻤﺼﻨﻔﯿﻦ آن را‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬
 ‫ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ‬

‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺒﻠﯽ در ﻗﺮﯾﻪ »ﺑﻨﺪول« ﺷﮫﺮ »اﻋﻈﻢ ﮔﺮه« وﻻﯾﺖ »اﺗﺎرﭘﺮادﯾﺶ« ھﻨﺪ در ﻣﺎه‬
‫ﻣﻪ ﺳﺎل ‪۱۸۵۷‬م‪ .‬ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﮫﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬ﭘﺪر وی ﺷﯿﺦ ﺣﺒﯿﺐ اﻟﻠﻪ از اﻓﺮاد ﻣﻌﺘﻤﺪ و‬
‫ﻣﺘﻤﻮل ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻓﺮاﮔﯿﺮی ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت اﺑﺘﺪاﯾﯽ‪ ،‬اﻏﻠﺐ دروس ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ را از ﻣﺤﻀﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺰرگ ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎروق در »اﻋﻈﻢ ﮔﺮه« ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺲ از وﻓﺎت اﺳﺘﺎد ﺑﻪ ﺷﮫﺮ »رام ﭘﻮر« رﻓﺖ و ﻓﻘﻪ‬
‫و اﺻﻮل را از ﻣﺤﻀﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ارﺷﺎد ﺣﺴﯿﻦ آﻣﻮﺧﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﻓﺮاﮔﯿﺮی ﻋﻠﻢ ﻓﺮاﺋﺾ ﺑﻪ‬
‫داراﻟﻌﻠﻮم دﯾﻮﺑﻨﺪ رﻓﺖ‪ .‬ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب را از »ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻓﯿﺾ اﻟﺤﺴﻦ« اﺳﺘﺎد ﯾﮑﯽ از‬
‫داﻧﺸﮑﺪهھﺎی ﻻھﻮر ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﮐﺴﺐ ﻓﯿﺾ ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﺷﯿﺦ‬
‫اﻟﺤﺪﯾﺚ ﻣﻮﻻﻧﺎ اﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ ﺳﮫﺎرﻧﭙﻮری ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و در ﻓﻦ ﺣﺪﯾﺚ از اﯾﺸﺎن ﻣﺴﺘﻔﯿﺾ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﻦ ﻧﻮزده ﺳﺎﻟﮕﯽ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﯿﺦ اﻟﺤﺪﯾﺚ در ﺳﺎل ‪۱۸۷۶‬م‪ .‬ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ‬
‫ﺣﺞ ﻋﺎزم دﯾﺎر ﺣﺮﻣﯿﻦ ﺷﺪ و در اﯾﻦ ﺳﻔﺮ در ﺣﯿﻦ اﻗﺎﻣﺖ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺰرگ آﻧﺠﺎ اﺳﺘﻔﺎدهھﺎی زﯾﺎدی ﮐﺮد و ﻃﺒﻖ اﻇﮫﺎراﺗﺶ در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺘﺐ‬
‫ﻧﺎﯾﺎب زﯾﺎدی دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺳﻔﺮ ﺣﺮﻣﯿﻦ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺻﺮار زﯾﺎد »ﺳﺮﺳﯿﺪ‬
‫اﺣﻤﺪ ﺧﺎن« از ﻣﺘﺠﺪدﯾﻦ ھﻨﺪ و ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬار ﮐﺎﻟﺞ ﺑﺰرگ »ﻋﻠﯽﮔﺮ« در ﺳﺎل ‪۱۸۸۲‬م‪ .‬ﺑﺮای‬
‫ﺗﺪرﯾﺲ ﺑﻪ آن ﮐﺎﻟﺞ دﻋﻮت ﺷﺪ و ﺗﺎ ﻣﺪت ﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺪرﯾﺲ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در آن‬
‫ﮐﺎﻟﺞ ﺑﻮد‪ .‬در ﻃﻮل اﯾﻦ ﻣﺪت ﺳﺮﺳﯿﺪ ﺷﯿﻔﺘﮥ ذوق ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﮥ ﺑﻠﻨﺪ و وﺳﻌﺖﻧﻈﺮ‬
‫ﺷﺒﻠﯽ ﺑﻮد و ھﻤﻮاره از داﻧﺶ و ﻣﻌﺮﻓﺖ او اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﺧﺎرﺟﯽ‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ از ﻣﺪتھﺎ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ را داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ھﻤﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺶ ﻣﺎه از ﮐﺎﻟﺞ »ﻋﻠﯽﮔﺮ« ﻣﺮﺧﺼﯽ ﮔﺮﻓﺖ و در ‪ ۲۶‬آورﯾﻞ ‪۱۹۸۲‬م‪ .‬از‬
‫»ﻋﻠﯽﮔﺮ« ﻋﺎزم ﺧﺎرج ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﻓﺖ و از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪھﺎی آﻧﺠﺎ ﻣﻮاد ﻻزم را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﮕﺎﺷﺘﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ارزﺷﻤﻨﺪ »اﻟﻔﺎروق« ﺗﮫﯿﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻣﺪت اﻗﺎﻣﺖ در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ رﻓﺖ و از ﺳﻮی اﯾﺸﺎن ﺑﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﯾﻌﻨﯽ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٤‬‬
‫»ﺗﻤﻐﮥ ﻣﺠﯿﺪی« ﻣﻔﺘﺨﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﻣﺎه در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺎﻧﺪ و ﺳﭙﺲ از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﺮوت و از‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس رﻓﺖ و ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎ و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آﻧﺠﺎ ﻣﻼﻗﺎت ﻧﻤﻮد‪ .‬از ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس‬
‫ﻋﺎزم ﻗﺎھﺮه ﺷﺪ و ﺣﺪود ﯾﮏ ﻣﺎه در ﯾﮑﯽ از ﺣﺠﺮهھﺎی داﻧﺸﮕﺎه اﻷزھﺮ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﻣﺪت را ﺑﻪ ﺑﺎزدﯾﺪ از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪھﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎ و اھﻞ ﻓﻀﻞ ﺳﭙﺮی ﮐﺮد‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺒﻠﯽ از ﺳﻔﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ »ﻋﻠﯽﮔﺮ« ﺑﺎز ﮔﺸﺖ از ﺳﻮی اﺳﺎﺗﯿﺪ و‬
‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﮐﺎﻟﺞ »ﻋﻠﯽﮔﺮ« ﻣﺮاﺳﻢ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﺎ ﺷﮑﻮھﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ داده ﺷﺪ و اﺳﺎﺗﯿﺪ‪،‬‬
‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺘﻤﺪان و اھﻞ ﻓﻀﻞ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ از وی اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺷﻌﺮ ذﯾﻞ ﻣﻄﻠﻊ ﻗﺼﯿﺪهای ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در اﺳﺘﻘﺒﺎل وی ﻗﺮاﺋﺖ ﺷﺪ‪:‬‬
‫ﯾﺎر ﺳﻔﺮ ﮐﺮدۀ ﻣﺎ ﺑﺎز آﻣﺪ‬‫ﮐﺰ ﺳﻔﺮ‪ِ ،‬‬ ‫ﻗﺎﺻﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﺒﺮ اﻣﺮوز ﻧﻮا ﺳﺎز آﻣﺪ‬
‫ﯾﺎ ﻣﮕﺮ ﺑﻠﺒﻞ ﺷﯿﺮاز ﺑﻪ ﺷﯿﺮاز آﻣﺪ‬ ‫از ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﯽ آزاد ﺑﻪ ﮐﺎﻟﺞ رﺳﯿﺪ‬
‫اﻧﺪرﯾﻦ ﺗﺎزه ﭼﻤﻦ زﻣﺰﻣﻪ ﭘﺮداز آﻣﺪ‬ ‫دوﺳﺘﺎن ﻣﮋده ﮐﻪ آن ﺑﻠﺒﻞ ﺧﻮشﻟﮫﺠﻪ دﮔﺮ‬
‫ﺳﻔﺮ ﻓﻮق ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺠﺎرب و دﺳﺘﺎوردھﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهای ﺑﺮای ﺷﺒﻠﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺮح‬
‫آن را در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﮥ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ رﺷﺘﮥ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻋﻄﺎی ﻟﻘﺐ »ﺷﻤﺲ اﻟﻌﻠﻤﺎء« از ﺳﻮی ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﻨﺪ‬

‫ﺑﺮ ﺷﮫﺮت ﻋﻠﻤﯽ ﺷﺒﻠﯽ روز ﺑﻪ روز اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪۱۸۹۴‬م‪ .‬از ﺳﻮی ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ھﻨﺪ ﻟﻘﺐ وﯾﮋۀ »ﺷﻤﺲ اﻟﻌﻠﻤﺎء« )ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان( ﻃﯽ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ وی‬
‫اﻋﻄﺎء ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در آن ھﻨﮕﺎم ﺷﺒﻠﯽ ﺣﺪود ‪ ۳۵‬ﺳﺎل ﺳﻦ داﺷﺖ‪ ،‬در ﻣﺤﻞ داﻧﺸﮑﺪه‬
‫»ﻋﻠﯽﮔﺮ« اﺟﻼس ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺳﺎﺗﯿﺪ و داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎی‬
‫ﻣﮫﻢ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻧﻮاب ﻣﺤﺴﻦ اﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻧﻮاب ﻣﺰﻣﻞ‬
‫ﺷﻮق‬
‫اﻟﻠﻪ ﺧﺎن‪ ،‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر آرﻧﻮﻟﺪ و‪ ...‬ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ و در آن اﺟﻼس اﯾﻦ ﻟﻘﺐ ﺑﺎ ﺷﻮر و ِ‬
‫وﺻﻒ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮی ﺑﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ اﻋﻄﺎء ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻟﻘﺒﯽ ﺑﺮای ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ داﻧﺸﮑﺪۀ »ﻋﻠﯽﮔﺮ« ﮐﻪ ﺷﺒﻠﯽ در آن ﺗﺪرﯾﺲ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ﻧﯿﺰ اﻓﺘﺨﺎر و اﻣﺘﯿﺎزی ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻗﻠﻢﻧﮕﺎری ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻠﻢ او در آنھﺎ‬
‫ﺷﺎھﮑﺎرھﺎی ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮ ﺟﺎی ﮔﺬارده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٥‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫او ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ در ﻧﺜﺮﻧﻮﯾﺴﯽ ﯾﮑﺘﺎی روزﮔﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ذوق و ﻃﺒﻊ ﺷﺎﻋﺮی ﺑﯽﻣﺎﻧﻨﺪی‬
‫داﺷﺖ و ﺑﻪ زﺑﺎنھﺎی اردو و ﻓﺎرﺳﯽ ﻏﺰلھﺎی زﯾﺒﺎ و ﺑﺪﯾﻌﯽ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪادی از‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت و ﻣﻘﺎﻻت ﻣﻌﺮوف وی ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﻟﻤﺄﻣﻮن‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺣﻠﻘﻪای از زﻧﺠﯿﺮۀ »ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﺎن ﻧﺎﻣﻮر اﺳﻼم« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﺷﺒﻠﯽ ﻃﺮح ﺗﮑﻤﯿﻞ آن را ﺗﮫﯿﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎی ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﺦ دوران ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫»ﻣﺄﻣﻮن اﻟﺮﺷﯿﺪ« از ﺧﻠﻔﺎی ﺑﻨﯽ اﻟﻌﺒﺎس و ﺧﺼﺎﯾﻞ و ﺧﺼﺎﯾﺺ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺗﺮاﺟﻢ‬
‫اﯾﻦ ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻓﺮاﮔﯿﺮی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن زﺑﺎن ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن را و اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻪ ﻋﻠﻮم و داﻧﺶھﺎﯾﯽ را از ﻣﻠﺖھﺎی دﯾﮕﺮ آﻣﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﻟﺠﺰﯾﺔ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن واﻗﻌﯿﺖ »ﺟﺰﯾﻪ« و ﭘﺎﺳﺨﯽ دﻧﺪانﺷﮑﻦ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰﯾﻪ )ﻣﺎﻟﯿﺎت( را اﺳﻼم ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ‪ .‬او در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ً‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬار »ﺟﺰﯾﻪ« اﻧﻮﺷﯿﺮوان ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻌﺪا اﺳﻼم در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫از ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ و ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﺎل و ﺟﺎن آنھﺎ ﻣﻘﺪار ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻣﺎل‬
‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﺎﻟﯿﺎت« از آنھﺎ اﺧﺬ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺳﯿﺮة اﻟﻨﻌﻤﺎن )زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ(‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﺴﺘﻨﺪ در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ ‪ /‬اﺳﺖ ‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫اﻟﻔﺎروق‬
‫ﺑﺮای دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺳﻔﺮھﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺸﻮرھﺎی ﺧﺎرﺟﯽ داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﯾﮑﯽ از ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎبھﺎ در ﺳﯿﺮه و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﻠﯿﻔﮥ دوم ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق س اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬اﻟﻐﺰاﻟﯽ‬
‫‪ -۶‬ﻋﻠﻢ اﻟﮑﻼم‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در دو ﺟﻠﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ داﻋﯽ ﻓﺨﺮ ﮔﯿﻼﻧﯽ ﺣﺪود ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل‬
‫ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺰدوی ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﺮﺟﻢ ان ﺷﺎء اﻟﻠﻪ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﺣﺎل ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٦‬‬
‫‪ -۷‬ﺳﻮاﻧﺢ ﻣﻮﻻﻧﺎ روم‬
‫‪ -۸‬ﻣﻮازﻧﻪ اﻧﯿﺲ و دﺑﯿﺮ‬
‫‪ -۹‬ﺷﻌﺮ اﻟﻌﺠﻢ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﯾﮑﯽ از ﺷﺎھﮑﺎرھﺎی ﺑﺰرگ ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺮان از‬
‫ﺷﮫﺮت وﯾﮋهای ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﺗﻮﺳﻂ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ داﻋﯽ ﻓﺨﺮ ﮔﯿﻼﻧﯽ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬ﮐﻠﯿﺎت ﺷﺒﻠﯽ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫‪ -۱۱‬ﻣﮑﺎﺗﯿﺐ ﺷﺒﻠﯽ‬
‫‪-۱۲‬ﺧﻄﺒﺎت ﺷﺒﻠﯽ‬
‫‪ -۱۳‬ﮐﻠﯿﺎت اردو‬
‫‪-۱۴‬ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ )ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان(‬
‫اﺛﺮ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر و ﺷﺎھﮑﺎر ﺑﺰرگ ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎﮔﺮد رﺷﯿﺪش ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ دهھﺎ ﻣﻘﺎﻟﻪ در زﻣﯿﻨﻪھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآورده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺎدﺛﻪ ﺗﮑﺎندﻫﻨﺪه‬
‫در ﺳﺎل ‪ ۱۹۰۷‬ﻣﯿﻼدی ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﺑﻪ »اﻋﻈﻢﮔﺮه« آﻣﺪ و در ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوز‬
‫»ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داراﻟﻤﺼﻨﻔﯿﻦ« ﻗﺮار دارد اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪ وی ﯾﮏ ﻗﺒﻀﻪ اﺳﻠﺤﻪ ﺷﮑﺎری‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﯾﮏ روز ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺧﻮاﺳﺖ آن را از ﯾﮏ اﺗﺎق ﺑﻪ اﺗﺎق دﯾﮕﺮ اﻧﺘﻘﺎل دھﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﮫﺎن‬
‫ﮔﻠﻮﻟﻪھﺎﯾﯽ از آن ﺷﻠﯿﮏ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﭘﺎی اﯾﺸﺎن اﺻﺎﺑﺖ ﮐﺮد و در ﻧﮫﺎﯾﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻗﻄﻊ ﭘﺎ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﭘﺎی ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ ﺗﮫﯿﻪ ﮐﺮد و ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫وﻓﺎت ﭘﺮﺳﻮز و ﮔﺪاز‬

‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺎﺑﻐﮥ روزﮔﺎر‪ ،‬ﺷﻤﺲ اﻟﻌﻠﻤﺎی ھﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﮑﻠﻢ و ﺳﺨﻨﻮر ﺑﺰرگ آﺳﯿﺎی آن‬
‫زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮزاﻧﻪ‪ ،‬در روز ﭼﮫﺎرﺷﻨﺒﻪ ﺑﯿﺴﺖ و ھﺸﺘﻢ ﻣﺎه ذی اﻟﺤﺠﻪ ﺳﺎل‬
‫‪ ۱۳۲۲‬ھـ ﻗﻤﺮی دارﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ دﯾﺪار ﺣﻖ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫»ﻋﻔﺎ اﷲ ﻋﻨﻪ ورﲪﻪ وأﻓﺎد اﻟـﻤﺴﻠﻤﲔ ﺑﻌﻠﻮﻣﻪ«‪.‬‬
 ‫‪١٧‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺰﯾﺰی ﻟﮑﻨﻮی‪ ،‬ﻣﺮﺛﯿﻪای در ﻓﺮاق وی ﺳﺮوده ﮐﻪ ﻣﻄﻠﻌﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﮐـــــﻪ ز دﻓﺘﺮﮐـــــﺪۀ ﻓـــــﺎﻧﯽ رﻓـــــﺖ‬ ‫آه ﺳــــﺮ دﻓﺘــــﺮ ارﺑــــﺎب ﮐﻤــــﺎل‬
‫ﻧــــﺎﻇﻢ ﻣﻠــــﮏ ﺳــــﺨﻦداﻧﯽ رﻓــــﺖ‬ ‫ﺣـــﺎﮐﻢ ﻣﺤﮑﻤـــﮥ ﻋﻠـــﻢ و ﺣﮑـــﻢ‬
‫ﮐﺎﻣــــﻞ و اﮐﻤــــﻞ و ﻻﺛــــﺎﻧﯽ رﻓــــﺖ‬ ‫ﻓﺎﺿــﻞ و اﻓﻀــﻞ و ﺑﯽﻣﺜــﻞ ﻧﻤﺎﻧــﺪ‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺳﺨﻨﻮران ﺑﻪ ﻧﺎم رﺿﺎﻋﻠﯽ وﺣﺸﺖ ﻣﺮﺛﯿﻪای اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﮐــﺰ رﻓﺘــﻨﺶ ﺑﺮﻓــﺖ اﺛــﺮ داﺳــﺘﺎن ﻣــﺎ‬ ‫زﯾﻦ ﺑﺰم آن ﻣﻮرخ ﺑﺎﻟﻎ ﻧﻈﺮ ﮔﺬﺷـﺖ‬
‫ﺷــﺪ ﭘﺎﯾﻤــﺎل ﺟــﻮر ﺧــﺰان ﮔﻠﺴــﺘﺎن ﻣــﺎ‬ ‫آن ﻧﻮﺑﮫﺎر ﮔﻠﺸﻦ ﺻﺪق و ﺻﻔﺎ ﻧﻤﺎﻧـﺪ‬
‫وﺣﺸﺖ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻟـﺬت ﮐـﺎم و دھـﺎن ﻧﻤﺎﻧـﺪ‬ ‫ﺻﺪ ﺣﯿﻒ آن ادﯾﺐ از ﻣﯿـﺎن ﺑﺮﻓـﺖ‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺎوﻓﺎﯾﺶ ﻗﻄﻌﮥ ذﯾﻞ را ﺑﺮ ﻟﻮح ﻣﺰارش ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫ﺷـــﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤـــﺎﻧﯽ واﻻ ﮔﮫـــﺮ ﻋـــﺎﻟﯽ ﺳﺮﺷـــﺖ‬ ‫ﺳﻌﺪی ﻋﺼﺮ و ﻏﺰاﻟﯽ زﻣﺎن‪ ،‬ﺧﻠﺪون وﻗﺖ‬
‫ﺑﯿﺴﺖ وھﺸﺖ ﻣﺎه ذیاﻟﺤﺠﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺰل ﺑﮫﺸـﺖ‬ ‫ﺳﯿﺰده ﺻﺪ ﺑﻮد و ﺳﯽ و دو روز ﭘﻨﺠﻤـﯿﻦ‬
 ‫ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﻟﺪ‪:‬‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ ‪ ۲۳‬ﺻﻔﺮ ‪ ۱۳۰۲‬ھﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ ۲۲‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ ۱۸۸۴‬ﻣﯿﻼدی از‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﺳﺎدات ﺣﺴﯿﻨﯽ و ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺣﮑﯿﻢ ﺳﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪۱۳۴۰‬؛ ﺗﺤﺼﯿﻼت‬
‫اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﻧﺰد ﺑﺮادر ﺑﺰرگ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﯿﺪ اﺑﻮﺣﺒﯿﺐ ﻣﺠﺪدی ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ ۱۳۴۶‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻧﺰد ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺤﯽاﻟﺪﯾﻦ ﺳﺠﺎدهﻧﺸﯿﻦ ﺧﺎﻧﻘﺎه ﭘﮫﻠﻮاری در »ﺗﻨﭙﻪ« رﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺪادی از ﮐﺘﺐ‬
‫درﺳﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ۱۹۰۱‬ﻣﯿﻼدی وارد ﻣﺪرﺳﻪ ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء ﻟﮑﻨﻮ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ ۵‬ﺳﺎل در آﻧﺠﺎ‬
‫ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه ﮐﺘﺐ درﺳﯽ را ﺑﻪ اﺗﻤﺎم رﺳﺎﻧﺪ و در ﺳﺎل ‪ ۱۹۰۶‬ﻣﺪرک ﻓﺮاﻏﺖ از ﺗﺤﺼﯿﻼت‬
‫ﺣﻮزوی را درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺖ‪ .‬در ﻣﺪت ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺗﺤﺼﯿﻞ در ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء از ﻣﺤﻀﺮ ادﯾﺐ‬
‫ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻣﺘﮑﻠﻢ و ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎدهھﺎ را ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻣﯿﺎن ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ و ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ارﺗﺒﺎط ﻋﻤﯿﻖ و وﯾﮋهای ﻗﺮار داﺷﺖ و ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ذﮐﺎوت‪ ،‬ﻓﮫﻢ و درک ﺷﺎﮔﺮد ﻣﻤﺘﺎز ﻋﻼﻗﮥ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ وی داﺷﺖ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ذﯾﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﯽ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻋﻤﻖ اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط و ﻋﻼﻗﻪ داﺷﺖ‪:‬‬
‫در ﻣﺎه ﻣﺎرس ‪ ۱۹۰۷‬ﻣﯿﻼدی ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻣﺤﺮم ‪ ۱۳۲۴‬ھﺠﺮی در ﯾﮑﯽ از ﺳﺎﻟﻦھﺎی‬
‫ﺑﺰرگ ﺷﮫﺮ ﻟﮑﻨﻮ ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻤﺎﻣﻪﮔﺰاری ﻃﻼب ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء ﺑﺮﮔﺰار ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ اﺟﻼس ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻋﻠﻤﺎی ﺣﻮزوی ﺟﻤﻊ زﯾﺎدی از روﺷﻨﻔﮑﺮان و ﺗﺤﺼﯿﻞﮐﺮدﮔﺎن‬
‫داﻧﺸﮕﺎھﯽ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺒﻠﯽ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﺷﺎﮔﺮدان وﯾﮋه ﺧﻮد را ﺑﺮای‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ در آن ﻣﺮاﺳﻢ آﻣﺎده ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﺑﻮد و در‬
‫ﻣﻮﺿﻮع‪ :‬ﻋﻠﻮم ﺟﺪﯾﺪ و ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻪ اﯾﺮاد ﺳﺨﻦ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در اﺛﻨﺎی ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺣﺎﺿﺮﯾﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﻨﺪ ﻣﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫واﻻی ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء را ﺑﺎور ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺒﻠﯽ ﻧﺰد‬
‫ﺷﺎﮔﺮدش ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن رﻓﺖ و از وی ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ در ﻣﻮرد ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﻨﯽ؟ ﺷﺎﮔﺮد در ﭘﺎﺳﺦ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬آری‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺷﺒﻠﯽ ﭘﺸﺖ ﻣﯿﮑﺮوﻓﻮن‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و اﻋﻼم ﻧﻤﻮد‪ :‬ھﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﮐﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﯿﺪ اﯾﻦ آﻗﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺣﻮل آن‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٠‬‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻏﻼم اﻟﺜﻘﻠﯿﻦ ﯾﮑﯽ از وﮐﻼی ﺷﮫﺮ ﻟﮑﻨﻮ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و ﻣﻮﺿﻮع‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ راهﯾﺎﺑﯽ اﺳﻼم ﺑﻪ ھﻨﺪ« را اﻧﺘﺨﺎب و اﻋﻼم ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﯿﺪ‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﺑﻼدرﻧﮓ ﺷﺮوع ﺑﻪ اﯾﺮاد ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻤﻮد و ﭼﻨﺎن ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‬
‫ﺟﺎﻟﺒﯽ اﯾﺮاد ﮐﺮد ﮐﻪ از ھﺮ ﻃﺮف ﺑﺎ اﺣﺴﻨﺖ و آﻓﺮﯾﻦ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ از ﻓﺮط ّ‬
‫ﻣﺴﺮت‬
‫دﺳﺘﺎر ﺧﻮﯾﺶ را از ﺳﺮ ﻓﺮود آورد و ﺑﺮ ﺳﺮ ﺷﺎﮔﺮد ﺧﻮﯾﺶ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﺑﺴﺖ) ‪.(١‬‬
‫ﻋﺸﻖ و ﻋﻼﻗﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﺑﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﺑﻪ ﺣﺪی ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺷﺎھﮑﺎر‬
‫ﺑﺰرگ ﺧﻮﯾﺶ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ او را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و وﺻﯿﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﻘﯿﻪ ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺳﻂ‬
‫وی ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮔﺮدد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ً‬
‫ﺳﻪ روز ﻗﺒﻞ از وﻓﺎت ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺮﺣﻮم از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻠﮕﺮاف ﺑﻪ ﻣﻦ اﻃﻼع رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﻮرا‬
‫ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪه رﻓﺘﻢ و دﯾﺪم ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﺑﺰرﮔﻮار در ﺣﺎل ﺳﮑﺮات ﻣﺮگ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻨﺶ‬
‫اﯾﺴﺘﺎدم‪ ،‬اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎﻧﻢ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﺳﺘﺎد ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﺑﺎز ﮐﺮد و ﺑﻪﺳﻮی ﻣﻦ‬
‫ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه دﺳﺖ در دﺳﺖ ﻣﻦ ﮔﺬاﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻋﻤﺮ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺸﻐﻮﻟﯿﺖھﺎ را رھﺎ ﮐﻦ و آن را‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺑﮕﺮدان« ﺑﻨﺪه ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬ﺣﺘﻤﺎ ﺣﺘﻤﺎ) ‪.(٢‬‬

‫ﺷﻬﺮت ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی از ﻣﺪرﺳﻪ ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﻌﺎون ﻣﺪﯾﺮ ﻣﺎھﻨﺎﻣﻪ وزﯾﻦ ﻋﻠﻤﯽ »اﻟﻨﺪوه« اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺠﻠﻪ از ﺟﺎﯾﮕﺎه و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ واﻻﯾﯽ در ھﻨﺪ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺷﮫﯿﺮ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺎﺟﺪ درﯾﺎﺑﺎدی در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻧﮕﺎهھﺎ ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎق و ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﻘﺎﻻت و ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺒﻠﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺎھﻨﺎﻣﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ اﺷﺘﯿﺎق و ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ اﺷﺘﯿﺎق ﻓﻮق ﺑﺮای ﻣﻘﺎﻻت ﺣﻀﺮت‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ«) ‪.(٣‬‬

‫‪ -١‬ﺣﯿﺎت ﺷﺒﻠﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ص ‪.۴۵۸‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﯿﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺰرگ ص ‪.۸۳۸‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺠﻠﻪ ﺻﺪق ﺟﺪﯾﺪ‪ ۲۲ ،‬ژوﺋﻦ ‪ ۱۹۵۴‬ﻣﯿﻼدی‪.‬‬
 ‫‪٢١‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی در دوران ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ در اﯾﻦ ﻣﺎھﻨﺎﻣﻪ ﺑﺮ اﻋﺘﺒﺎر و ﻣﺤﺘﻮای‬
‫ﻋﻠﻤﯽ آن اﻓﺰود و ﻣﻘﺎﻻت ﻣﮫﻤﯽ در آن ﺑﻪ ﯾﺎدﮔﺎر ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ در اﺟﻼﺳﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء در ﺳﺎل ‪ ۱۹۱۲‬ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮔﺮدﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﻧﺪوه ھﯿﭻ ﮐﺎری دﯾﮕﺮ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻓﻘﻂ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ او را ﮐﺎﻓﯽ‬
‫اﺳﺖ«!‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﺑﺮای ﻣﺪﺗﯽ در ﺗﺤﺮﯾﺮﯾﻪ ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻌﺮوف »اﻟﮫﻼل« ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ‬
‫اﺑﻮاﻟﮑﻼم آزاد ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺘﯿﺎز و ﻣﺪﯾﺮ ﻣﺴﺆول آن ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺗﺄﺳﯿﺲ داراﻟﻤﺼﻨﻔﯿﻦ اﻋﻈﻢ ﮔﺮه‬

‫ﻃﺮح اوﻟﯿﻪ داراﻟﻤﺼﻨﻔﯿﻦ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ ﭘﯽرﯾﺰی ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﯿﺪ‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﺗﮑﻤﯿﻞ و ﺑﻪ ﻣﻨﺼﮥ ﻇﮫﻮر آﻣﺪ‪.‬‬

‫در ﺗﻼش ﻣﺮﺷﺪ‬

‫ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺣﺪود ده ﺳﺎل ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺮﺷﺪ و ﭘﯿﺮ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮای ﺧﻮد ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ از ده ﺳﺎل ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﻼﻗﻪ ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺎرف زﻣﺎن اﻟﺤﺎج اﻣﺪاد اﻟﻠﻪ ﻣﮫﺎﺟﺮ ﻣﮑﯽ‬
‫داﺷﺖ ﺑﺮ دﺳﺖ ﺧﻠﯿﻔﻪ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ارﺷﺪ وی ﻋﻼﻣﻪ اﺷﺮفﻋﻠﯽ ﺗﮫﺎﻧﻮی ‪ /‬ﺑﯿﻌﺖ ﻧﻤﻮد و‬
‫او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺮ ﮐﺎﻣﻞ و رھﺒﺮ ﻃﺮﯾﻘﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت‬
‫‪ -۱‬ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ ج‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺧﻄﺒﺎت ﻣﺪراس‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺳﯿﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺻﺪﯾﻘﻪ ل ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ارض اﻟﻘﺮآن‪.‬‬
‫‪ -۵‬رواﺑﻂ ھﻨﺪ و اﻋﺮاب‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺣﯿﺎت ﺷﺒﻠﯽ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﻻت و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺑﯽﺷﻤﺎر‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٢‬‬

‫ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن در ﻧﮕﺎه دﯾﮕﺮان‬

‫ﻋﻼﻣﻪ اﻗﺒﺎل‬
‫ﻋﻼﻣﻪ اﻗﺒﺎل از ﯾﺎران ﺧﺎص ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن اﺳﺖ و در ﻧﺎﻣﻪھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ‪،‬‬
‫داﻧﺶ و ﭘﮋوھﺸﮕﺮی ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﯾﮑﯽ از ﻧﺎﻣﻪھﺎﯾﺶ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﻌﺪ از ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺒﻠﯽ ﺷﻤﺎ »اﺳﺘﺎذ اﻟﮑﻞ« ھﺴﺘﯿﺪ«) ‪.(١‬‬
‫در ﻧﺎﻣﻪای دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﺮھﺎد ﻧﮫﺮ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ اﻣﺮوزه در ھﻨﺪ ﺑﺠﺰ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺖ«) ‪.(٢‬‬
‫در ﻧﺎﻣﻪای دﯾﮕﺮ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫ز ﺷﺎه ﺑﺎج ﺳﺘﺎﻧﻨﺪ و ﺧﺮﻗﻪ ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ‬ ‫ﻗﻠﻨﺪران ﮐﻪ ﺑﻪ راه ﺗﻮ ﺳﺨﺖ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻠﻮتاﻧﺪ و زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن در آﻏﻮﺷﻨﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻠﻮتاﻧﺪ و ﮐﻤﻨﺪی ﺑﻪ ﻣﮫﺮ و ﻣﻪ ﭘﯿﭽﻨﺪ‬
‫ز ﻓﺮق ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﺪم دﯾﺪه و دل و ﮔﻮﺷﻨﺪ‬ ‫درﯾﻦ ﺟﮫﺎن ﮐﻪ ﺟﻤﺎل ﺗﻮ ﺟﻠﻮهھﺎ دارد‬
‫) ‪(٣‬‬
‫ﺑﻪ روز رزم ﺧﻮدآ ﮔﺎه و ﺗﻦ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻨﺪ‬ ‫ﺑﻪ روز ﺑﺰم ﺳﺮاﭘﺎ ﭼﻮ ﭘﺮﻧﯿﺎن و ﺣﺮﯾﺮ‬

‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﻌﯿﺪ اﮐﺒﺮآﺑﺎدی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬

‫»ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﻌﺎدت ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺒﻠﯽ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ او را ﺷﺎﮔﺮدی ھﻤﭽﻮن ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن‬
‫ﻣﯿﺴﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺷﺎﮔﺮدی ﮐﻪ در وﺳﻌﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ذوق ﺗﺤﻘﯿﻖ و اﻧﺪﯾﺸﻪ واﻻ‪،‬‬ ‫ﻧﺪوی ّ‬
‫ﺗﺸﺮ ع‪ّ ،‬‬
‫ﺗﺪﯾﻦ و‬ ‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ واﻗﻌﯽ اﺳﺘﺎد اﺳﺖ‪ .‬او دارای ﺻﻔﺎت و ﮐﻤﺎﻻت دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ّ‬
‫ﻗﻨﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮﯾﻦ وی ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺘﺮفاﻧﺪ‪ .‬ﻣﮫﻢﺗﺮ اﯾﻨﮑﻪ در ﻣﺰاج و ﻃﺒﯿﻌﺖ وی‬
‫اﺳﺘﻘﻼل‪ ،‬آﺷﺘﯽﭘﺬﯾﺮی و ﻗﻨﺎﻋﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬در ھﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ ﺻﺪر ﺑﺰم‬
‫آن و در ھﺮ اﻧﺠﻤﻨﯽ ﺷﻤﻊ ﺟﻤﻊ آن ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪ«) ‪.(٤‬‬
‫ﭘﺲ از وﻓﺎت وی ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎی زﯾﺎدی در ﻣﻮرد وی ﭘﯿﺎمھﺎﯾﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و‬
‫اﻋﻼﻣﯿﻪھﺎﯾﯽ ﺻﺎدر ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ از آن ﻣﯿﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪھﺎی ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻣﮑﺎﺗﯿﺐ اﻗﺒﺎل ‪.۸۰ / ۱‬‬

‫‪ -٢‬ﻧﺎﻣﻪھﺎی اﻗﺒﺎل ‪.۱۶۶ / ۱‬‬
‫‪ -٣‬ﻧﺎﻣﻪھﺎی اﻗﺒﺎل ‪.۱۴۰ / ۱‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﯿﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺰرگ ‪.۸۴۲ /‬‬
 ‫‪٢٣‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻮھﺎب ﻋﺰام ﺳﻔﯿﺮ ﻣﺼﺮ‪:‬‬

‫»وﻓﺎت ﻋﻼﻣﻪ ﻧﺪوی ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ھﻨﺪ و ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎن اﺳﻼم زﯾﺎﻧﯽ‬
‫ﺟﺒﺮانﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬او ﻋﻀﻮ اﮐﺎدﻣﯽ ادﺑﯿﺎت ﻋﺮﺑﯽ در ﻗﺎھﺮه و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داﻧﺸﻤﻨﺪی ﮐﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ را ﻣﯽداﻧﺴﺖ و ﺑﺎ آن آﺷﻨﺎ ﺑﻮد ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺑﻮد«‪.‬‬

‫ﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﺨﺒﺮ ﺳﻔﯿﺮ ﺳﻮرﯾﻪ‪:‬‬

‫»ﻣﺎ از وﻓﺎت ﻋﻼﻣﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪوھﮕﯿﻦ و ﻣﺘﺄﺛﺮﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ اﻧﺪوه و ﺗﺄﺛﺮ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻋﻠﻮم و داﻧﺶھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﺑﺎ او دﻓﻦ ﮔﺮدﯾﺪ«‪.‬‬

‫رﺋﯿﺲ ﺟﻤﮫﻮر ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‪:‬‬

‫»ھﻤﭙﺎﯾﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن ﺑﻠﮑﻪ در ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎن اﺳﻼم‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬

‫ﺳﺮدار ﻋﺒﺪاﻟﺮب ﻧﺸﺘﺮ‪:‬‬

‫»ﺧﺪﻣﺎت ارزﻧﺪهای ﮐﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی ﺑﺮای ﺗﺪوﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺗﺸﮑﺮ ﺑﻪ آن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﺎﻧﻮ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺟﻨﺎح‪:‬‬

‫»ﻣﻠﺖ ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن ﺑﺎ وﻓﺎت ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی از اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪی ﺑﺰرگ ﻣﺤﺮوم ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮای اﻋﺘﻼی اﺳﻼم وﻗﻒ ﮐﺮده ﺑﻮد«‪.‬‬

‫وﻓﺎت‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬اﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮزاﻧﻪ در روز ﯾﮑﺸﻨﺒﻪ ‪ ۱۴‬رﺑﯿﻊ اﻻول‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ۱۳۷۳‬ھﺠﺮی‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ ۲۲‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ‪ ۱۹۵۳‬ﻣﯿﻼدی دارﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺑﺪی ﺳﻔﺮ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫رﺣﻤﻪ اﻟﻠﻪ وﻏﻔﺮ ﻟﻪ‬
 ‫ﯾﺎدآوری‬

‫اﻣﯿﺪوارﯾﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب وﺳﯿﻠﻪ ﺑﺰرگ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮی ﺑﺎ ذات‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ رﺳﻮل ﻣﮑﺮم اﺳﻼم ج ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﺗﮏ ﺗﮏ اﻓﺮاد و ﺧﺎﻧﻮادهھﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎن از آن ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان »اﻟﮕﻮی ﮐﺎﻣﻞ زﻧﺪﮔﯽ« اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻻزم ﻣﯽداﻧﻢ از ﻋﺰﯾﺰاﻧﻢ ﺣﺴﯿﻦ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺣﻔﺼﻪ و ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮐﻪ در ﺗﺎﯾﭗ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ‬
‫و ﺻﻔﺤﻪآراﯾﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب زﺣﻤﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺗﺸﮑﺮ ﻧﻤﻮده از‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮاھﺎن ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ و ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻋﺰﯾﺰان ھﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﮔﺮاﻣﯽ ﺗﻘﺎﺿﺎ دارم دﻋﺎ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻧﺎﭼﯿﺰ را‬
‫وﺳﯿﻠﮥ رﺿﺎی ﺧﻮﯾﺶ و وﺳﯿﻠﮥ ﺧﺸﻨﻮدی روح ﭘﺮﻓﺘﻮح ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج ﻗﺮار داده‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺑﻘﯿﻪ ﺟﻠﺪھﺎ را ﻧﯿﺰ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬آﻣﯿﻦ‬

‫اﻟﻠﻬﻢ ﺻﻞ ﻋﲆ ﳏﻤﺪ اﻟﻨﺒﻲ اﻷﻣﻲ وآﻟﻪ وﺻﺤﺒﻪ وﺳﻠﻢ‬

‫ﺣﺴﺒﻲ اﷲ وﻧﻌﻢ اﻟﻮﻛﻴﻞ ﻋﻠﻴﻪ ﺗﻮﻛﻠﺖ وإﻟﻴﻪ أﻧﻴﺐ‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ ﻣﺮادزھﯽ ﺧﺎﺷﯽ‬
‫ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯿﻪ داراﻟﻌﻠﻮم زاھﺪان‬
‫‪ ۵‬ﺟﻤﺎدی اﻟﺜﺎﻧﯽ ھﺠﺮی ﻗﻤﺮی‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ ۲۳‬ﻣﺮداد ‪ ۱۳۸۲‬ھﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‬
 ‫دﯾﺒﺎﭼﻪ‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی‬

‫ﮐﺘﺎب »ﺳﯿﺮة ﻧﺒﻮی« ﮐﻪ آوازۀ آن ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ھﻨﺪ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﺸﺘﺎﻗﺎن‬
‫آن از ﺣﺪود ھﻔﺖ ﺳﺎل اﻧﺘﻈﺎر آن را ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻨﮏ ﭘﺲ از ھﻔﺖ ﺳﺎل ﺟﻠﺪ اول آن‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ً‬ ‫ﻣﻦ اﻣﺮوز اﺣﺴﺎس ّ‬
‫ﻣﺴﺮت و ﺷﺎدی زﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻗﻠﺒﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ھﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ‬
‫را ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﺑﺰرﮔﻮار )ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ ‪ (/‬در ﻟﺤﻈﺎت آﺧﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﭙﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬از ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن دارم ﺳﺒﮏﺑﺎر ﻣﯽﺷﻮم‪.‬‬
‫ﺷﺎدم از زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻪ ﮐﺎری ﮐﺮدهام‬
‫وﻟﯽ در ﮐﻨﺎر اﯾﻦ اﻃﻤﯿﻨﺎن و ﺷﺎدی اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮۀ ﺗﺄﺳﻒآور و ﺣﺴﺮتﻧﺎک ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﺮض‬
‫دﯾﺪﮔﺎﻧﻢ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪ ﺛﻤﺮۀ ﻣﺤﻨﺖ و زﺣﻤﺎت ﺟﺎﻧﮑﺎه ﭼﮫﺎرﺳﺎﻟﮥ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ دﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و دﺳﺘﻪ ﮔﻞھﺎی ﻣﺤﺒﺖ و ﺣﺴﻦ ﻋﻘﯿﺪت را‬
‫ﮐﻪ از ھﺰاران ﭼﻤﻦﮐﺪه ﮔﺮد آورده اﺳﺖ ﺑﺮ آﺳﺘﺎن ﻧﺒﻮت ﻧﺜﺎر ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺮﺣﻮم ﭘﺲ از ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﺎروق« ﺑﻪ ﻓﮑﺮ اﻓﺘﺎد ﺗﺎ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺟﺎﻣﻊ در ﺳﯿﺮة‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﻨﮕﺎرد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۲۳‬ھﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﺑﺨﺶ ﻣﺨﺘﺼﺮی از آن را‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﻣﺒﺤﺚ ﻏﺰوه اﺣﺪ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآورد و اداﻣﻪ ﮐﺎر ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺑﺮوز ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﻣﺘﻮﻗﻒ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ھﻨﺪ ﺑﺎ ﺷﻮر و ﺷﻮق وﺻﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮی در اﻧﺘﻈﺎر آن ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ۱۳۳۰‬ھﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺮﺣﻮم ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻗﺎﻃﻊ ﺑﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﺑﺎر اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺮآورد‪ ،‬ھﺰﯾﻨﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎر‪ ،‬ﺗﺄﻣﯿﻦ ھﺰﯾﻨﻪ ﭘﻨﺠﺎه ھﺰار روﭘﯿﻪای‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ ھﻨﺪ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ھﺰاران ﻧﻔﺮ ﺑﺮای ﺗﺄﻣﯿﻦ اﯾﻦ ھﺰﯾﻨﻪ ﭼﻪ از‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و ﭼﻪ از ﻃﺒﻘﻪ ﻓﻘﺮای ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻋﻼم آﻣﺎدﮔﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺳﻌﺎدت‬
‫اﺧﺮوی و اﻓﺘﺨﺎر ﺟﺎوداﻧﯽ ﺑﺮای ﺧﺎدﻣﺔ اﻟﻤﻠﺔ اﻟﻨﺒﻮﯾﺔ‪ ،‬ﻣﺨﺪوﻣﺔ اﻷﻣﺔ اﻟﻤﺤﻤﺪﯾﺔ ﻧﻮاب‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺟﮫﺎن ﺑﺎﻧﻮی ﺗﺎج اﻟﮫﻨﺪ ﺣﺎﮐﻢ »ﺑﻮﭘﺎل« ﻣﺘﻊ اﻟﻠﻪ اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻪ ﻃﻮل ﺑﻘﺎﺋﮫﺎ و دوام‬
‫ﻣﻠﮏھﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺪر ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ او از دﯾﮕﺮان ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺖ و زﻣﯿﻨﮥ ﻓﺮاغ ﺑﺎل ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎر ﻧﺒﻮت‬
‫را ﺑﺮای ﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﺳﯿﺮۀ ﺑﺰرگ ﻧﺒﻮی ﻓﺮاھﻢ آورد‪.‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﺑﺎﻧﻮان‬
 ‫‪٢٧‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬
‫ً‬
‫زﯾﺎدی ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﺑﺰرﮔﯽ را اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﻄﻌﺎ ﻣﻮرﺧﺎن در آﯾﻨﺪه اﯾﻦ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ را ﺟﺰو ﺷﺎھﮑﺎرھﺎی ﻣﮫﻢ ﯾﮏ زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻗﺮار ﺧﻮاھﻨﺪ داد‪ ،‬زﯾﺮا ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬
‫ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ و زﻧﺪﮔﯽ ذات ﮔﺮاﻣﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦﺳﺎز ﺟﮫﺎن دارد‪.‬‬
‫ﻣﺴﻮده )ﭘﯿﺶﻧﻮﯾﺲ( آﻣﺎده ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬درﺟﺎھﺎﯾﯽ از آن‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺮﺣﻮم ﺑﻪﻋﻨﻮان ّ‬
‫ﻋﻼﻣﺖﮔﺬاری ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻃﺒﻖ روش ﻣﻮرﺧﺎن ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬وﻗﺎﯾﻊ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﺎل ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ و در ﭘﺎﯾﺎن ھﺮ ﺳﺎل‪ ،‬وﻗﺎﯾﻊ و ﺣﻮادث ﺟﺰﺋﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫»وﻗﺎﯾﻊ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮ ھﻤﺎن ﻣﻨﻮال ﺗﺎ ﺳﺎل ﭼﮫﺎرم ھﺠﺮی ﺑﺎ ﻗﻠﻢ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪه ﺳﭙﺮده ﺷﺪ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﺮدم‪ .‬ارﺟﺎﻋﺎت ﺑﻌﻀﯽ از ﭘﺎورﻗﯽھﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺘﻨﺎدی ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آنھﺎ را ﻧﯿﺰ ﺗﮫﯿﻪ و‬
‫ﯾﺎدداﺷﺖ ﻧﻤﻮدم‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ اﺣﺘﯿﺎط ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﻮدم ﺗﺎ اﻟﻔﺎظ و ﻋﺒﺎرات ﺑﻨﺪه ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ و‬
‫ﻋﺒﺎرات ﻣﺆﻟﻒ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﻣﻮاردی ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﺒﺎرات ﻣﺆﻟﻒ اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮدم و ﯾﺎ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮﯾﺶ آوردم‪ ،‬آنھﺎ را داﺧﻞ ﭘﺮاﻧﺘﺰ ﻗﺮار دادم‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺟﻠﺪ اول ﺗﺎ ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎت رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﻣﺘﺪاد ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪا‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪم ﮐﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ آن زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺟﻠﺪ اول ﺗﺎ ﺑﺤﺚ ﻏﺰاوت ﺗﺪاوم ﯾﺎﻓﺖ و‬
‫ﺟﻠﺪ دوم ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ »اﺳﻼم اﻣﻨﯿﺖ را ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورد‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم‪ ،‬وﻓﺎت‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم و اﺧﻼق ﮔﺮاﻣﯽ اﯾﺸﺎن«‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﻣﯿﺪدارم ﺗﻮﻓﯿﻖ ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺴﺒﻲ اﷲ وﻧﻌﻢ اﻟﻮﻛﻴﻞ‬
‫ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی‬
‫داراﻟﻤﺼﻨﻔﯿﻦ اﻋﻈﻢﮔﺮه‬
‫‪ ۲۰‬رﺑﯿﻊ اﻟﺜﺎﻧﯽ ‪ ۱۳۳۹‬ھﺠﺮی ﻗﻤﺮی‬
 ‫ﯾﺎدآوریﻫﺎی ﻻزم‬

‫در ﺳﺎل ‪ ۱۹۱۴‬ﻣﯿﻼدی ﭘﺲ از وﻓﺎت ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺮﺣﻮم‪ ،‬ﻃﺒﻖ وﺻﯿﺖ اﯾﺸﺎن‬

‫ﯾﺎدداﺷﺖھﺎی ﮐﺘﺎب »ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ ج« ﺑﻪ ﺑﻨﺪه ﺳﭙﺮده ﺷﺪ و ﺑﻨﺪه ﺑﺪون ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫و ﯾﺎ ﺗﺼﺤﯿﺤﯽ در آنھﺎ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﺘﺎب ﻧﻤﻮدم‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﻌﻀﯽ ﺟﺎھﺎ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻧﯿﺰ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت را اﺷﺎره ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬آن ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت را اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮدم و داﺧﻞ‬
‫ﭘﺮاﻧﺘﺰ ﻗﺮار دادم ﺗﺎ ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی ﻣﺆﻟﻒ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﺎپ اول ﮐﺘﺎب و ﻧﺸﺮ آن‪،‬‬
‫ﻓﺮﺻﺘﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﺗﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺘﻨﺎدی ﮐﺘﺎب و ارﺟﺎﻋﺎت آنھﺎ ﻣﻮرد ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و‬
‫اﺣﺴﺎس ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽای وﺟﻮد دارد‪ ،‬وﻟﯽ اﻧﻄﺒﺎق و ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ ﮐﺎﻣﻞ آن‬
‫ھﻤﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺠﺪد رواﯾﺎت و اﻓﺰودن ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت و ﺣﻮاﺷﯽ در ﺑﻌﻀﯽ ﺟﺎھﺎ‪،‬‬
‫ﺧﻮدش ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ ﮐﺎر را ﺷﺮوع ﮐﺮدم و ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺧﻮﺷﺤﺎل و ﺳﭙﺎﺳﮕﺬارم ﮐﻪ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﮫﻢ‪ ،‬ﻋﺰﯾﺰم ﺟﻨﺎب ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺤﻤﺪ اوﯾﺲ ﻧﮕﺮاﻣﯽ‬
‫ﻧﺪوی ﻣﺮا ﯾﺎری ﻧﻤﻮده و در ﺑﺮرﺳﯽ وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬ارزﯾﺎﺑﯽ رواﯾﺎت‪ ،‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرات اﺻﻠﯽ و ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﺠﺪد ﺑﻪ ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮه و ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﮫﻤﯽ را اﯾﻔﺎ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد ﺑﻨﺪه ﻧﻈﺮی ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺮﺣﻮم دارم ﮐﻪ در ﭘﺎورﻗﯽ ﺑﻪ آن‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﻌﻀﯽ ﺟﺎھﺎ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﯾﺎ دﻓﻊ اﺑﮫﺎم و ﯾﺎ ﻧﻘﺪ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺑﻌﻀﯽ ﺟﺎھﺎ اﺷﺘﺒﺎھﺎت ﭼﺎﭘﯽ ﻓﺎﺣﺶ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ اﺻﻼح ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در دوران ﺣﯿﺎت ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺮﺣﻮم ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺘﺎبھﺎ ﺧﻄﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن از آنھﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﺎﻻ آنھﺎ ﭼﺎپ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ھﻤﻮاره ﺑﺎ ﺣﺴﺮت‬ ‫ﮐﺘﺎبھﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬اﻟﺒﺪاﯾﺔ واﻟﻨﮫﺎﯾﺔ« ﻧﺎﯾﺎب و ﻣﺆﻟﻒ را ّ‬
‫ﻣﯿﺴﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﻤﺎم‬ ‫اﻇﮫﺎر ﻣﯽداﺷﺖ‪ :‬اﻓﺴﻮس ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ ّ‬
‫ﻣﺸﮑﻼت ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ!‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺣﺎﻻ ﺑﺎ ﻓﻀﻞ اﻟﮫﯽ آنھﺎ ﭼﺎپ ﺷﺪه و در دﺳﺘﺮس ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺘﺪرک ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﻣﯿﺴﺮﺷﺪن ﻣﺮاﺟﻊ‬ ‫ﻧﯿﺰ ﻧﺎﯾﺎب ﺑﻮد و ﺣﺎﻻ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﺎپ و ّ‬
‫ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﺪﯾﺪی ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻﻞ ﮐﺘﺎب اﻓﺰوده ﺷﺪ و در ﺗﺼﺤﯿﺢ و‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٠‬‬
‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی آن از اﯾﻦ ﮐﺘﺎبھﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ در ﺑﺎزﻧﮕﺮی و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﭼﺎپ ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﻮرد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﺮار ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺗﻤﺎم وﻗﺎﯾﻊ ﮐﺘﺎب دوﺑﺎره در ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ و ﺳﯿﺮه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﮔﺮ اﺷﮑﺎﻟﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺮﻃﺮف ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺣﻮاﺷﯽ و ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﻊ ﺷﺒﮫﻪ‪ ،‬رﻓﻊ اﺑﮫﺎم و ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﻄﻠﺐ اﻓﺰوده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻧﻈﺮ و دﯾﺪﮔﺎهھﺎی ﻣﺆﻟﻒ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﻧﻘﺪ و ﺑﯿﺎن ﺗﺬﮐﺮی داﺷﺘﻪ ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ارﺟﺎﻋﺎت و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪﻃﻮر درﺳﺖ ﺑﺮرﺳﯽ و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ذﮐﺮ ﺟﻠﺪ و ﺻﻔﺤﺎت ﮐﺘﺎب‪ ،‬اﺑﻮاب و ﻓﺼﻮل آن ﻧﯿﺰ در ﺑﺴﯿﺎری ﺟﺎھﺎ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﭘﺲ از ﭼﺎپ اول ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮐﺘﺎب ﺟﺪﯾﺪی در ﻣﻮرد ﺳﯿﺮه و ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﺎپ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮔﺮدﯾﺪه و اﮔﺮ ﻣﻄﻠﺐ ﺟﺪﯾﺪی ﻣﯿﺴﺮ ﺷﺪه ﺑﺮ ﮐﺘﺎب اﻓﺰوده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۷‬در ﭼﺎپ دوم ﺑﻪﺟﺎی ﮔﺰاردن ﮐﻠﻤﻪ اﺧﺘﺼﺎری »ﺻﻠﻌﻢ« ﭘﺲ از ﻧﺎم ﻣﺒﺎرک رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﮐﺎﻣﻞ ج ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﮔﺮاﻣﯽ ﻧﯿﺰ ھﻨﮕﺎم ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻧﺜﺎر روح ﭘﺮﻓﺘﻮح ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ھﺪﯾﻪ درود را ِ‬
‫در ﻃﯽ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ وﻗﺎﯾﻊ ﻏﺰوه ﺑﺪر‪ ،‬از ﻗﻠﻢ ﺧﻄﺎﮐﺎر ﺑﻨﺪۀ ھﯿﭽﻤﺪان‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﺣﺖ‬
‫ﻣﻘﺪس ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺰرﮔﻮار ﺣﻀﺮت ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ س ﻣﻄﻠﺒﯽ ﻋﻨﻮان ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﺋﺒﻪ ﺳﻮء‬
‫ﻇﻦ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﯽ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻟﺬا از آن ﻧﻮﺷﺘﮥ ﺧﻮد اﺑﺮاز ﻧﺪاﻣﺖ و‬
‫اﺣﺴﺎس ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﯽ ﻧﻤﻮده آن را اﺻﻼح و از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻔﻮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ‪:‬‬
‫ﻋــــﺬر ﺑــــﻪ درﮔــــﺎه ﺧــــﺪا آورد‬ ‫ﺑﻨﺪه ھﻤـﺎن ﺑـﻪ ﮐـﻪ ز ﺗﻘﺼـﯿﺮ ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﭼﺎپ اول ﮐﺘﺎب را در اﺧﺘﯿﺎر دارﻧﺪ ﺳﻄﺮھﺎی ﻧﮫﻢ‪ ،‬دھﻢ‪ ،‬ﯾﺎزدھﻢ‬
‫و دوازدھﻢ را از ﭼﺎپ اول ﺣﺬف ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ وﺳﻊ و ﺗﻮان ﺑﺸﺮی‪ ،‬ﺳﻌﯽ واﻓﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه ﺗﺎ ﭼﺎپ دوم ﮐﺘﺎب از ﭼﺎپ‬
‫اول ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﮫﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎزھﻢ اﻧﺴﺎن ﻣﺮﮐﺐ از ﺧﻄﺎ و ﻧﺴﯿﺎن اﺳﺖ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
 ‫‪٣١‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬
‫ً‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﮔﺮاﻣﯽ ھﺮﮔﻮﻧﻪ اﺷﺘﺒﺎھﯽ را در ﭼﺎپ دوم ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ ﻣﺎ را ﻣﻄﻠﻊ و‬
‫ﻣﻤﻨﻮن ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن از ﺑﺎرﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻘﺎﺿﺎ دارﯾﻢ از ﺧﻄﺎھﺎ و اﺷﺘﺒﺎھﺎت ﻣﺎ درﮔﺬر ﻧﻤﻮده‬
‫اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ را ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺮف ﻗﺒﻮل ﺑﺨﺸﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ از آن‬
‫ﻣﺴﺘﻔﯿﺪ ﮔﺮداﻧﺪ و وﺳﯿﻠﮥ ﻋﻔﻮ ﮔﻨﺎھﺎن اﯾﻦ ﺑﻨﺪۀ ﺧﻄﺎﮐﺎر ﻗﺮار دھﺪ‪.‬‬

‫ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی‬

‫ﯾﮑﻢ ﺟﻤﺎدی اﻟﺜﺎﻧﯿﻪ ‪ ۱۳۶۴‬ھﺠﺮی ﻗﻤﺮی‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻣﺆﻟﻒ‬

‫اﳊﻤﺪ ﷲ رب اﻟﻌﺎﳌﲔ واﻟﺼﻠﻮة واﻟﺴﻼم ﻋﲆ رﺳﻮﻟﻪ ﳏﻤﺪ وآﻟﻪ وأﺻﺤﺎﺑﻪ أﲨﻌﲔ‪.‬‬

‫اوﻟﯿﻦ و ﻣﮫﻢﺗﺮﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ھﺮ اﻧﺴﺎن آزاده و وارﺳﺘﻪ در ﺟﮫﺎن‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ در‬
‫ﺟﮫﺖ اﺻﻼح ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺗﮑﺎﻣﻞ اﺧﻼق و ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬اﺻﻮل و ﻓﺮوع اﻧﻮاع ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬زھﺪ‪ ،‬ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﻋﺼﻤﺖ و ﻋﻔﺎف‪ ،‬اﺣﺴﺎن‬
‫و ﮐﺮم‪ ،‬ﺣﻠﻢ و ﺑﺮدﺑﺎری‪ ،‬ﻋﺰم و ﺛﺒﺎت‪ ،‬اﯾﺜﺎر و ﻟﻄﻒ‪ ،‬ﻏﯿﺮت و اﺳﺘﻐﻨﺎء‪ ...،‬ﻣﻮرد ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ و‬
‫ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺗﻌﻠﯿﻢ و آﻣﻮزش آنھﺎ در ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻠﯽ راﯾﺞ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺣﺼﻮل اﯾﻦ اھﺪاف و ﻣﻘﺎﺻﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻋﻈﻪ و اﻧﺪرز اﺳﺖ‪ .‬روش ﻣﻔﯿﺪﺗﺮ و‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮل‬
‫ِ‬ ‫روش‬
‫ﻣﺘﻤﺪنﺗﺮ آن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در رﺷﺘﻪھﺎی اﺧﻼق‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ در‬
‫ﺳﻄﺢ ﻋﺎﻟﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ و روشھﺎی ﺣﺼﻮل آن ﺑﻪ ﻣﺮدم آﻣﻮزش داده ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬روش دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ اﺟﺒﺎر و اﮐﺮاه‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪﺳﻮی ﻋﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﺤﺎﺳﻦ اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻨﺎب و دوری از رذاﯾﻞ‬
‫ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬وادار ﮐﺮد‪ .‬ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ اﯾﻦ روشھﺎ از آﻏﺎز ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺸﺮ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎن‬
‫ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺰ‪ ،‬روﺷﯽ از اﯾﻦھﺎ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ و ﻋﻤﻠﯽﺗﺮﯾﻦ روش ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﭼﯿﺰی ﺑﯿﺎن ﺷﻮد و ﻧﻪ ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻣﻄﻠﺒﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﮔﺮدد و ﻧﻪ از زور و ﻗﺪرت‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺗﺼﻮﯾﺮ زﻧﺪهای از ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ در ﻓﺮد ﻧﻤﻮدار ﮔﺮدد ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮاﭘﺎ اﻟﮕﻮ و آﯾﯿﻨﮥ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎی ﻋﻤﻞ وی ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ھﺮ ﺣﺮﮐﺖ او ﻧﻘﺶ ھﺰاران ﮐﺘﺎب‬
‫را اﯾﻔﺎ ﮐﻨﺪ و ھﺮ اﺷﺎرۀ او ﺑﺮای دﯾﮕﺮان ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎھﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ در ﺟﮫﺎن اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻨﺠﯿﻨﮥ اﺧﻼق ﺑﺸﺮی ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﭘﺮﺗﻮی از ﻧﻔﻮس‬
‫ﻗﺪﺳﯿﻪ اﺳﺖ؛ ﺳﺎﯾﺮ اﺑﺰار اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻓﻘﻂ ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎر اﯾﻮان ﺗﻤﺪن دﻧﯿﺎ ھﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ آﻧﭽﻪ‬
‫ﮐﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﮫﺎن ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﻌﻠﻮم و ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﻔﻮس ﻗﺪﺳﯿﻪای اﺳﺖ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ از ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬اﻟﮕﻮ و ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬در‬ ‫ﮐﻪ در ﺷﻌﺒﻪھﺎی ّ‬

‫ﻣﮑﺘﺐ ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ ﻣﺴﯿﺢ ÷ ﻓﻘﻂ ﺗﺤﻤﻞ و ﺑﺮدﺑﺎری‪ ،‬ﻋﻔﻮ و ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﻗﻨﺎﻋﺖ و ﺗﻮاﺿﻊ‪،‬‬
‫آﻣﻮزش داده ﻣﯽﺷﺪ و ﮐﺮﺳﯽ ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﻻزم اﺳﺖ‬
‫در آن ﻣﮑﺘﺐ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﮑﺘﺐ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ و ﺣﻀﺮت ﻧﻮح )ﻋﻠﯿﮫﻤﺎ اﻟﺴﻼم( ﻧﯿﺰ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٤‬‬
‫ﺻﻔﺤﺎت ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﻈﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﺮﺑﯽ و‬
‫راھﻨﻤﺎی ﺟﺪﯾﺪی در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮی اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﯿﺎز ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ اﻟﮕﻮ‬

‫ﺑﺮھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺟﮫﺎن ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رﺷﺪ و ﺗﮑﺎﻣﻞ ھﺮﭼﻪ ﺑﮫﺘﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ھﻤﻮاره‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ وﺟﻮد ﭼﻨﺎن ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺟﺎﻣﻊ و ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻃﺮف‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺷﻤﺸﯿﺮ و‬
‫ﻧﮕﯿﻦ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﺸﻮرﮔﺸﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا و ﺣﺎﮐﻢ ﺟﮫﺎن‪ ،‬و از ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺴﮑﯿﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻊ و ﻏﻨﯽ درﯾﺎ دل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ و ﺟﺎﻣﻊ‪ ،‬اﯾﻦ ﺻﺤﯿﻔﮥ ﯾﺰداﻧﯽ‪ ،‬واﻻﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻗﻠﮥ ﻋﺮوج و ﮐﻤﺎل ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ اﺳﺖ) ‪.(١‬‬

‫ََۡۡ َ ۡ َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ ُ‬
‫ِين� ۡم﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ [۳ :‬ﻣﺨﺎﻃﺐ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻋﺒﺎرت‬ ‫‪ -١‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ�وم أ�ملت ل�م د‬
‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬اھﻞ ﮐﺘﺎب ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎبھﺎ و ﺻﺤﯿﻔﻪھﺎی ﻓﻌﻠﯽ آنھﺎ اﺣﻮال و ﺻﻔﺎت آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺼﻨﻒ ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻت ﺑﯿﺎنﺷﺪۀ آنھﺎ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ و ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮ آنھﺎ اﻗﺎﻣﮥ ﺣﺠﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن از ﻧﻈﺮ اﺳﻼم از ﯾﮏ ﺳﻮ اﯾﻤﺎن ﺑﺮ ﺻﺪاﻗﺖ‬
‫ﺗﻤﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏﻧﻮاﺧﺖ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺘﺼﻒداﻧﺴﺘﻦ آنھﺎ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎل‬
‫َ َُ ُ ََۡ َ‬
‫� أ َح ٖد ّمِن ُّر ُسلِهِۚۦ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪[۲۸۵ :‬‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﻪ ﻻزم اﺳﺖ؛ ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ارﺷﺎد اﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪� �﴿ :‬ف ّ ِرق �‬
‫»ﻣﺎ ﻣﯿﺎن ھﯿﭻﮐﺪام از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان او ﻓﺮق ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ«‪ ،‬ﻟﺬا ﺿﺮوری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را‬
‫ۡ َ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﯾﮑﺴﺎن راﺳﺘﮕﻮ و ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﮐﻤﺎﻻت ﻧﺒﻮت داﻧﺴﺖ و در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬ت ِلك‬
‫�ٰت َو َءاتَ ۡي َنا ع َ‬
‫ِي� ٱ ۡ� َن‬ ‫ّ ۡ ُ َّ َ َّ َ َّ ُ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ‬ ‫ٱ ُّلر ُس ُل فَ َّض ۡل َنا َ� ۡع َض ُه ۡم َ َ ٰ َ ۡ‬
‫ض مِنهم من �م ٱ�ۖ ور�ع �عضهم در ٖ �‬ ‫� �ع ٖ �‬
‫ت َو َ�يَّ ۡد َ�ٰ ُه ب ُر ِ ۡ ُ ُ‬ ‫ۡ َ‬
‫َم ۡر َ� َم ٱ�َ ّيِ�ٰ ِ‬
‫س﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ [۲۵۳ :‬از اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻣﺮاﺗﺐ‬ ‫وح ٱلقد ِ �‬ ‫ِ‬
‫ﮐﻤﺎﻟﯿﮥ اﻧﺒﯿﺎ † ﻧﯿﺰ ﻓﺮق و ﺗﻔﺎوت ﺟﺰﺋﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﻧﺒﯿﺎ †‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺻﻔﺎت ﻧﺒﻮت و ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﯾﮑﺴﺎن ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫ً‬
‫ﻧﯿﺎزھﺎی ﻋﺼﺮی و ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻣﺼﺎﻟﺢ اﻟﮫﯽ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎل‪ ،‬در ﺗﻤﺎم اﻧﺒﯿﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﯾﮏﻧﻮاﺧﺖ ﻋﻤﻼ‬
‫ً‬
‫ﺑﻪ ﻇﮫﻮر ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎل در ﺑﻌﻀﯽ اﻧﺒﯿﺎ ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻣﻼ ﻇﺎھﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ھﺮ‬
‫زﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﺮﺿﻪ و ﮔﺴﺘﺮش ھﺮ ﮐﻤﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺪا ﺷﺪه‪ ،‬آن ﮐﻤﺎل ﺑﺎ ﺷﺪت ﺗﻤﺎم‪ ،‬ﻇﺎھﺮ ﮔﺮدﯾﺪه و ﮐﻤﺎل‬
‫ً‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻇﮫﻮر آن در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻟﮫﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﻇﺎھﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای ﻇﮫﻮر ھﺮ ﮐﻤﺎل‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﺤﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎﺑﻪ ھﺮ‬
‫ً‬
‫ﻋﻠﺘﯽ ﯾﮏ ﮐﻤﺎل ﻋﻤﻼ ﺑﻪ ﻇﮫﻮر ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﺧﻮد ﮐﻤﺎل ﻣﻨﺘﻔﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ ﻋﺪم ﺿﺮورت و ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻪ ﻇﮫﻮر ﻧﺮﺳﯿﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‬
 ‫‪٣٥‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺟﮫﺎن ﻓﺎﻧﯽ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺟﺎﻣﻊ ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ ﭘﮫﻨﮥ ﮔﯿﺘﯽ ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ در‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺺ ﺻﺮﯾﺢ ﻗﺮآن ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َّ ُ‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ‬
‫﴿لق ۡد �ن ل� ۡم ِ� َر ُسو ِل ٱ�ِ أ ۡس َوةٌ َح َس َنة﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪.[۲۱ :‬‬
‫ً‬
‫»ﯾﻘﯿﻨﺎ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ در زﻧﺪﮔﯽ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻻزم ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﮏ ﺗﮏ ﺟﻤﻼت او‪ ،‬ھﺮ ﺣﺮﮐﺖ و رﻓﺘﺎر او‪ ،‬و ﺧﻼﺻﻪ‪ :‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺎﻣﻠﯽ از‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ ﮔﺮاﻧﻘﺪر او‪ ،‬ﺛﺒﺖ و ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮔﺮدد ﺗﺎ در ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻧﺪﮔﯽ ھﺮﺟﺎ ﻧﯿﺎز‬
‫اﺣﺴﺎس ﺷﺪ‪ ،‬از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮ و راھﻨﻤﺎی ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫داﻋﯿﺎن ﻣﺬاھﺐ دﯾﮕﺮ از ﺻﻔﺖ ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ ﮐﺒﺮی ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﮐﺎرﻧﺎﻣﮥ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﻗﺺ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از زﻧﺪﮔﯽ ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮥ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﻣﺴﯿﺢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺣﺎﻻت ﺳﻪ ﺳﺎل ﻣﻌﻠﻮم و ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ُ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺎن و ﺧﯿﺮاﻧﺪﯾﺸﺎن‬
‫ﻓﺎرس ﻓﻘﻂ از ﻃﺮﯾﻖ ﺷﺎھﻨﺎﻣﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ھﻨﺪ ھﻢ ﭼﯿﺰی ﺟﺰ اﻓﺴﺎﻧﻪ‬

‫ً‬
‫اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﻀﺮات )ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﻟﻠﻪ( ﺑﻪ آن ﺻﻔﺎت و ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺻﻼ ﻣﺘﺼﻒ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺎرۀ‬
‫اﺳﺮای ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ س ﺑﻪ اﺧﺬ ﻓﺪﯾﻪ و رھﺎﯾﯽ آنھﺎ و ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‬
‫ﻓﺎروق ﺑﻪ ﻗﺘﻞ آنھﺎ ﻣﺸﻮرت دادﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪﺳﻮی اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺷﺎره ﮐﺮده ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل از ﻟﺤﺎظ ﺷﺪت و رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﻗﻠﻮب ﻣﺮدم را ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ای اﺑﻮﺑﮑﺮ! ﻣﺜﺎل ﺗﻮ ﻣﺜﺎل‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ و ﻋﯿﺴﯽ † اﺳﺖ و ای ﻋﻤﺮ! ﻣﺜﺎل ﺗﻮ ﻣﺜﺎل ﻧﻮح و ﻣﻮﺳﯽ † اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﯾﮏ ﻃﺮف‬
‫رﺣﻢ و ﮐﺮم و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺧﺸﻢ و ﺷﺪت ﻇﺎھﺮ ﮔﺸﺖ‪) .‬رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﺪرک ﺣﺎﮐﻢ ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻏﺰوۀ ﺑﺪر(‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻓﺮق و ﺗﻔﺎوﺗﯽ اﺷﺎره ﺷﺪه ﮐﻪ در اﺣﻮال ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺒﺎرک ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان †‬
‫ﻧﻤﻮدار ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن آنﺣﻀﺮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺎﺗﻢ و رﺳﺎﻟﺘﺶ ﻋﺎم ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺿﺮورت‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫اﺣﻮال و ادوار ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎل ﻧﺒﻮت و رﺳﺎﻟﺖ در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺒﺎرک اﯾﺸﺎن ﻋﻤﻼ و ﮐﺎﻣﻼ‬
‫ﻣﺘﺠﻠﯽ ﮔﺮدﯾﺪ و ھﺮ ﭘﺮﺗﻮ آﻓﺘﺎب ﻋﺎﻟﻤﺘﺎب ﻧﺒﻮﺗﺶ ﺑﺮای ﺟﮫﺎن‪ ،‬ﻣﺸﻌﻞ ﻓﺮوزان ھﺪاﯾﺖ ﮔﺸﺖ و زواﯾﺎی‬
‫ﺗﺎرﯾﮏ ﺟﮫﺎن ﺑﺎ ﻇﮫﻮر ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎل آنﺣﻀﺮت ج ّ‬
‫ﻣﻨﻮر ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ از ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﮐﻤﺎﻻت ﻋﻘﯿﺪه و ﻃﺮز ﺗﻔﮑﺮی )ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﻟﻠﻪ( ﭘﯿﺪا ﻧﺸﻮد ﮐﻪ در اﺛﺮ‬
‫آن‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺒﯿﺎ † ﻣﻮرد اھﺎﻧﺖ و ﯾﺎ ﮐﺴﺮ ﺷﺄن ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﯿﻢ ﺿﺎﯾﻊﺷﺪن اﯾﻤﺎن‬
‫ﻣﺤﺮم و ﺻﻔﺮ ‪ ۱۳۵۶‬ھﺠﺮی‪،‬‬‫وﺟﻮد دارد‪) .‬ﺑﺮای ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ »ﻣﺎھﻨﺎﻣﻪ ﻣﻌﺎرف« ّ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع »ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺧﻠﯿﻞ«(‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٦‬‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ اﻣﺮوز از زﻧﺪﮔﯽ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ آن ﻓﻘﻂ‬
‫ﺗﻮرات ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺼﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از درﮔﺬﺷﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺸﯿﺖ اﻟﮫﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ و اﺻﻮل ﺗﻌﻠﯿﻢ آﻧﺎن ﺟﺎوداﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫آﻧﭽﻪ در ﭘﺮﺗﻮ رواﯾﺎت‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﻗﺺ و ﻧﺎﺗﻤﺎم در ﻣﻮرد آﻧﺎن ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﺎﻓﯽ و ﺑﯿﺶ‬
‫از آن‪ ،‬ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻧﯿﺎز و ﺿﺮورت ھﺮ زﻣﺎن آ ﮔﺎه‬
‫اﺳﺖ و ھﺮﮔﺎه ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮدش ﻣﮫﯿﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﺮﮐﺪام از ﭘﯿﺮوان و ﻣﺬاھﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎدات ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻌﺘﻘﺪ و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ھﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ اﯾﻦ ﺳﺆال ﻋﻠﻨﺎ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻪ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ در ﺟﮫﺎن‪ ،‬دارای ﺗﻤﺎم ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎل‬
‫و ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ وﺻﻒ »ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ ﮐﺒﺮی« ﺑﻮده اﺳﺖ؟ از ھﺮ ﺳﻮ ﭘﺎﺳﺦھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﻪ ﮔﻮش‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﺳﺆال ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻪ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ در ﺟﮫﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎرﻧﺎﻣﮥ زﻧﺪﮔﯽاش ﭼﻨﺎن ﺿﺒﻂ ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ از ﯾﮏ ﺳﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺻﺤﺖ و ﺣﻔﻆ ﻣﻮارد‪ ،‬در‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ھﯿﭻﯾﮏ از ﺻﺤﯿﻔﻪھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ دارای ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫از ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ وﺳﻌﺖ و ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﻄﺎﻟﺐ در وﺿﻌﯽ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم رﻓﺘﺎر و‬
‫ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﺷﯿﻮۀ ﮔﻔﺘﮕﻮ‪ ،‬ﻃﺮز زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬روش ﻣﻌﺎﺷﺮت‪ ،‬ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن‪ ،‬راهرﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻦ‬
‫و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﯿﺪن و ﺑﯿﺪارﺷﺪن و ﺧﻨﺪﯾﺪن او‪ ،‬ﺿﺒﻂ و ﻣﺤﻔﻮظ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ؟ در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺟﻮاب ﺑﻪ ﮔﻮش ﺧﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪،‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ج »ﻓﺪاه أﺑﯽ و أﻣﯽ« اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺿﺮورت ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎری‬
‫آﻧﭽﻪ ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ رﻋﺎﯾﺖ ﺟﻨﺒﮥ ﻣﺬھﺒﯽ اﯾﻦ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫را از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬رﺷﺘﮥ‬
‫ﺳﯿﺮت )زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪ( ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﺎﺻﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن ﻋﺎدی ﺑﺮای ﭘﯽ‬
‫ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻋﺒﺮت ﮔﺮﻓﺘﻦ از آن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺪی راھﻨﻤﺎی اﻧﺴﺎن در زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ً‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﻓﺮد ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﻪ آرزوھﺎﯾﯽ در ﺳﺮ دارد؟ ﭼﻪ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎﯾﯽ را ﻃﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ در ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺤﺪود ﺧﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮد؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ّ‬
‫ﭘﻠﻪھﺎی ﮐﻤﺎل و ﺗﺮﻗﯽ را ﻃﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ در ﭼﻪ ﺟﺎھﺎﯾﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﺸﮑﻼت ﻣﯽﺷﻮد؟ ﭼﻪ‬
‫رﻧﺞھﺎﯾﯽ را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد؟ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﯿﻠﻪھﺎ و ﻧﯿﺮﻧﮓھﺎی ﻋﺠﯿﺐ و‬
 ‫‪٣٧‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﻏﺮﯾﺐ‪ ،‬ﺳﻌﯽ و ﮐﻮﺷﺶ‪ ،‬ﺟﺪ و ﺟﮫﺪ‪ ،‬ﻋﺰم و ارادهای ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﮥ »اﺳﮑﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﯽ« ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻋﯿﻨﺎ ھﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮ‪ ،‬در ﻋﺮﺻﮥ ﺣﯿﺎت ﯾﮏ ﮐﺎرﮔﺮ ﺑﯿﭽﺎره ﻧﯿﺰ ﻣﺸﮫﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﻦ و رﺷﺘﮥ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎری‪ ،‬ﺑﺮای ﻋﺒﺮتﭘﺬﯾﺮی و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی ﺿﺮورت‬
‫دارد‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﮥ »ﺷﺨﺺ« ﻣﻄﺮح ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﻘﻂ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺎ ﭼﻪ ﮐﻮﺷﺶ و ﺗﻼﺷﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﻨﺪ؟ ﺗﺎ ﺗﻤﺎم‬
‫زواﯾﺎ و ﭘﯿﭻ و ﺧﻢھﺎی ﻣﺮاﺣﻞ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬از ھﻢ ﺟﺪا ﮔﺸﺘﻪ در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻗﺮار‬
‫ﮔﯿﺮد‪ .‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ و ﺟﺴﺘﺠﻮی ﺣﻮادث زﻧﺪﮔﯽاش‪ ،‬ھﺮدو ﺑﺎھﻢ ﺟﻤﻊ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻌﺎدﺗﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻦ رﺷﺘﻪ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاھﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﻪ دﻻﯾﻞ ذﮐﺮﺷﺪه‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ )ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن(‬
‫روﺷﻦﺷﺪن ﺑﯿﻮﮔﺮاﻓﯽ و زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪ آن ذات ﻣﻘﺪﺳﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺒﺎرک »ﻣﺤﻤﺪ‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ« اﺳﺖ‪» ،‬اﻟﻠﻬﻢ ﺻﻞ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﺻﻼة ﻛﺜﲑ ﹰا‪ ،‬ﻛﺜﲑ ﹰا« اﻣﺮی ﺿﺮوری اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﯿﺎز ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻧﯿﺎز اﺳﻼﻣﯽ و ﯾﺎ ﻣﺬھﺒﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮏ ﻧﯿﺎز ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ‪،‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﯾﮏ ﻧﯿﺎز ادﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﺑﺮ ﮔﯿﺮﻧﺪۀ ﻣﺠﻤﻮع ﻧﯿﺎزھﺎی دﯾﻨﯽ و‬
‫دﻧﯿﻮی اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ وﻇﯿﻔﮥ ﺑﻨﺪه اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺗﻤﺎم‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی اﻗﺪام ﻣﯽﮐﺮدم‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ ﺑﻪ ﻗﺪری ﻣﮫﻢ و‬
‫ﺣﺴﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺪتھﺎ ﺟﺮأت ﻧﮑﺮدم آن را اﻇﮫﺎر ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮدم‬ ‫ّ‬
‫ﻧﯿﺎز و ﺿﺮورت اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪ‪ ،‬روز ﺑﻪ روز اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬در زﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫ﺳﯿﺮت ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺟﮫﺖ ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﺒﺖ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ھﯿﭻ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫»اﮔﺮ دﯾﻦ ﻓﻘﻂ ﻋﺒﺎرت از اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﺧﺪاﺳﺖ« ﺑﺤﺜﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ »اﮔﺮ اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ‬
‫ﻧﺒﻮت‪ ،‬ﺟﺰء دﯾﻦ اﺳﺖ«‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ :‬ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻞ وﺣﯽ و ﺳﻔﯿﺮ اﻟﮫﯽ‬
‫ُ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻠﻖ و ﺧﻮﯾﯽ داﺷﺖ؟‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮی ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﯿﻦ و ﻣﻮرﺧﺎن اروﭘﺎﯾﯽ از اﺧﻼق رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪۀ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﮐﺎﺳﺘﯽھﺎ و ﻋﯿﺐھﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺎﺳﺘﯽھﺎی ﺑﺰرگ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻣﺮوز‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از داﻧﺴﺘﻦ ﻋﻠﻮم ﻋﺮﺑﯽ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ و ﮔﺎھﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺎق ﮐﺴﺐ اﻃﻼع و آﮔﺎھﯽ از ﺣﺎﻻت و زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ج‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی زھﺮآﮔﯿﻦ و ﻣﻐﺮﺿﺎﻧﻪ آﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻤﺎﻟﮏ‪،‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٨‬‬

‫ﮔﺮوھﯽ ﭘﯿﺪا ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج را ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻣﺼﻠﺢ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺻﻼح‬
‫ّ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮی‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪاش ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺮ داﻣﻦ اﺧﻼق وی ﻟﮑﮥ‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮی در ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮﺗﺶ ﻧﺨﻮاھﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮫﺎ ﻣﻮاردی ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺼﻠﯽ در ﻣﻮﺿﻮع ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی‬
‫ً‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻇﺎھﺮا آﺳﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎ ﺑﻮدن ھﺰاران ﮐﺘﺎب ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ و ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ آنھﺎ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻦ ﯾﮏ ﮐﺘﺎب ﭘﺮﺣﺠﻢ و ﭘﺮﻣﺤﺘﻮا‪ ،‬ﺣﺪ اﮐﺜﺮ ﻇﺮف ﭼﻨﺪ‬
‫ﻣﺎه ﮐﺎر ﺳﺎدهای اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻋﻤﻞ ھﯿﭻ ﺗﺼﻨﯿﻒ و ﺗﺄﻟﯿﻔﯽ ﺑﺮای ﻣﻦ اﯾﻨﻘﺪر وﻗﺖﮔﯿﺮ و‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﻣﺸﮑﻼت ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪا ﻣﻔﺼﻼ ﺑﯿﺎن ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در رﺷﺘﮥ ﺳﯿﺮت‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫اﻣﺮوز ھﯿﭻ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﮔﺮدآوری رواﯾﺎت ﺻﺤﯿﺢ ﺗﻌﮫﺪی ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ) ‪.(١‬‬

‫‪ -١‬اﻣﺮوزه ﻣﻄﻠﺒﯽ در اﺛﺮ ﮐﻤﺒﻮد آ ﮔﺎھﯽ و ﻧﺎآﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻓﻦ ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎنھﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ »ﺳﯿﺮه« ﻧﺎم رﺷﺘﻪ و ﺷﻌﺒﮥ ﺧﺎﺻﯽ از ﻓﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺎﯾﻊ و ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺎرۀ اﺧﻼق و ﻋﺎدات رﺳﻮل اﮐﺮم ج ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺪا و ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و »ﺳﯿﺮه«‬
‫ﻋﺒﺎرت از ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻮن در رﺷﺘﮥ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﺘﺎبھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آنھﺎ ﺣﺘﯽ ﯾﮏ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻒ ھﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻦ ادﻋﺎ ﮐﻪ »ﺗﺎ اﻣﺮوز در‬
‫رﺷﺘﮥ ﺳﯿﺮت ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﺻﺤﺖ رواﯾﺎت اﻟﺘﺰام ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ« ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؟ ﺑﺮای ﻓﮫﻢ اﯾﻦ ادﻋﺎ ﺑﻪ اﻣﻮر زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫)اﻟﻒ( ﺑﺤﺚ ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺳﯿﺮت« ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد؟ اﺻﻄﻼح ﻗﺪﯾﻢ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‬
‫و ﻋﻠﻤﺎی رﺟﺎل اﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺰوات‪ ،‬ﺧﺎص آنﺣﻀﺮت ج را »ﻣﻐﺎزی و ﺳﯿﺮت« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮐﺘﺎب »اﺑﻦ اﺳﺤﺎق« را ھﻢ »ﻣﻐﺎزی« و ھﻢ »ﺳﯿﺮت« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫»ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ« در »ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی« اﯾﻦ ھﺮدو ﻧﺎم را ﺑﺮای ﯾﮏ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﺻﻄﻼح »ﻓﻘﻪ« ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد واﻟﺴﯿﺮ« ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد وﺟﻮود دارد‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻟﻔﻆ ﺳﯿﺮت در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺣﮑﺎم ﻏﺰوات و ﺟﮫﺎد اﺳﺖ؛ ﺗﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ‬
‫ﻗﺮن ھﻤﯿﻦ روش ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﺎ ﻗﺮن ﺳﻮم ھﺠﺮی ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺳﯿﺮت« ﻣﻌﺮوف‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﯿﺮة اﺑﻦ ھﺸﺎم«‪» ،‬ﺳﯿﺮة اﺑﻦ ﻋﺎﺋﺬ«‪» ،‬ﺳﯿﺮة اﻣﻮی« و ﻏﯿﺮه‪ ،‬در آنھﺎ اﻏﻠﺐ‪ ،‬ﺣﺎﻻت‬
‫ﻏﺰوهھﺎ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ در دورانھﺎی ﺑﻌﺪی ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻐﺎزی‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ در »ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ« ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﺮح ﻏﺰوهھﺎ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻃﺒﻖ اﺻﻄﻼح ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪» ،‬ﻣﻐﺎزی و ﺳﯿﺮت« ﺟﺪا از ﻓﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ‬
‫ﻣﻮاﻗﻊ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران و ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ دو ﮔﺮوه ﻣﻘﺎﺑﻞ ھﻢ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬ﮔﺎھﯽ‬
 ‫‪٣٩‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻤﺎی ﺳﯿﺮه در ﯾﮏ ﻃﺮف ﻗﺮار دارﻧﺪ و اﻣﺎم ﺑﺨﺎری و اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ‬
‫در ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاﻗﻌﯽ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ رواﯾﺖ اﻣﺎم ﺑﺨﺎری را ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ رواﯾﺖ ﻣﺘﻔﻖ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ ﺗﻤﺎم ارﺑﺎب ﺳﯿﺮه‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮﺟﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ﯾﮑﯽ دو ﻣﺜﺎل را ﺑﻪﻃﻮر ﻧﻤﻮﻧﻪ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻏﺰوهھﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم »ذوﻗﺮد« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﻣﺘﻔﻖاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻏﺰوه ﻗﺒﻞ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‬
‫ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﮐﺘﺎب ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ از رواﯾﺖ »ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ اﻻﮐﻮع«‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ و ﺳﻪ روز ﻗﺒﻞ از ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﺷﺮح اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻗﺮﻃﺒﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﳜﺘﻠﻒ أﻫﻞ اﻟﺴﲑ أن ﻏﺰوة ذي ﻗﺮد ﻛﺎﻧﺖ ﻗﺒﻞ اﳊﺪﻳﺒﻴﺔ ﻓﻴﻜﻮن ﻣﺎ وﻗﻊ ﰲ ﺣﺪﻳﺚ ﺳﻠﻤﺔ وﻫﻢ‬
‫ﺑﻌﺾ اﻟﺮواة« )ھﯿﭽﯿﮏ از اھﻞ ﺳﯿﺮت در اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻏﺰوه »ذات ﻗﺮد« ﻗﺒﻞ از ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد و آﻧﭽﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻠﻤﻪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻤﺎن و ﺧﻄﺎی ﺑﻌﻀﯽ از راوﯾﺎن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری »ذﮐﺮ ﻏﺰوة ﻗﺮد« ﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﻋﻼﻣﻪ ﻗﺮﻃﺒﯽ ﺑﺤﺚ ﮐﺮده و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﻌﲆ ﻫﺬا‪ ،‬ﻣﺎ ﰲ اﻟﺼﺤﻴﺢ ﻣﻦ اﻟﺘﺎرﻳﺦ ﻟﻐﺰوة ذي ﻗﺮد أﺻﻠﺢ ﳑﺎ ذﻛﺮه أﻫﻞ اﻟﺴﲑ« )ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آﻧﭽﻪ در‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻏﺰوه ذی ﻗﺮد ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎی ﺳﯿﺮه‬
‫ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ(‪.‬‬
‫»دﻣﯿﺎﻃﯽ« ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬او در رﺷﺘﻪ ﺳﯿﺮت ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ و در آن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﺎھﺎ‪ ،‬رواﯾﺎت اھﻞ ﺳﯿﺮه را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ﺗﻼش و ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺮ رواﯾﺎت ﺳﯿﺮه ﺗﺮﺟﯿﺢ دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺗﺮﻣﯿﻢ و اﺻﻼح ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺴﺨﻪھﺎی آن ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫را اﻧﺠﺎم دھﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻗﻮل دﻣﯿﺎﻃﯽ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹼ‬
‫ودل ﻫﺬا ﻋﲆ أﻧﻪ ﻛﺎن ﻳﻌﺘﻘﺪ اﻟﺮﺟﻮع ﻋﻦ‬
‫ﻛﺜﲑ ﳑﺎ واﻓﻖ ﻓﻴﻪ أﻫﻞ اﻟﺴﲑ وﺧﺎﻟﻒ اﻷﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ وأن ذﻟﻚ ﻛﺎن ﺑﻪ ﻗﺒﻞ ﺗﻀ ﹼﻠﻌﻪ ﻣﻨﻬﺎ‬
‫وﳋﺮوج ﻧﺴﺦ ﻛﺘﺎﺑﻪ واﻧﺘﺸﺎره ﱂ ﻳﺘﻤﻜﻦ ﻣﻦ ﺗﻐﻴﲑه« )زرﻗﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﻮاھﺐ ‪(۱۱ / ۳‬‬
‫)از اﯾﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ او »دﻣﯿﺎﻃﯽ« ﻗﺼﺪ ﮐﺮده ﺑﻮد ﺗﺎ از ﻣﻮاﺿﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ارﺑﺎب ﺳﯿﺮه ھﻢ ﻧﻈﺮ ﺷﺪه و‬
‫ﺑﺎ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬رﺟﻮع ﮐﻨﺪ و اﻋﻼم ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻗﺒﻞ از ﺣﺼﻮل ﺗﺨﺼﺺ‬
‫و ﻣﮫﺎرت در ﻓﻦ ﺳﯿﺮه از او ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﻧﺴﺨﻪھﺎی ﮐﺘﺎب ﭘﺨﺶ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را اﺻﻼح ﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫)ب( ﯾﮑﯽ از ﻏﺰوهھﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم »ذات اﻟﺮﻗﺎع« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‪ ،‬اﮐﺜﺮ اھﻞ ﺳﯿﺮه ﻣﺘﻔﻖ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ ﺧﯿﺒﺮ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ دﻣﯿﺎﻃﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎ رواﯾﺖ و ﻧﻈﺮ اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٠‬‬
‫»ﺣﺎﻓﻆ زﯾﻦ اﻟﺪﯾﻦ ﻋﺮاﻗﯽ« اﺳﺘﺎد »ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ« در ﺑﺎرۀ ﺳﯿﺮت ﻧﺒﻮی ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﲡﻤـــــﻊ ﻣـــــﺎ ﺻـــــﺢ وﻣـــــﺎ ﻗـــــﺪ أﻧﻜـــــﺮا‬ ‫وﻟــــــــﻴﻌﻠﻢ اﻟﻄﺎﻟــــــــﺐ أن اﻟﺴــــــــﲑا‬
‫»ﻃﺎﻟﺐ ﻓﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﯿﺮت‪ ،‬ھﺮﻧﻮع رواﯾﺘﯽ ﮔﺮدآوری ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ھﻢ ﺻﺤﯿﺢ و‬
‫ھﻢ ﻣﻨﮑﺮ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺟﮫﺖ در ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺴﺘﻨﺪ و ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﯿﺰ‪ ،‬رواﯾﺎت ﺿﻌﯿﻒ ﺑﺴﯿﺎری درج ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻻزم ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ دﻗﺖ ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺎبھﺎی ﻋﻠﻮم ﺣﺪﯾﺚ و رﺟﺎل ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﻧﻘﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺴﺘﺪل ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖ ﺻﺪھﺎ ﮐﺘﺎب و اﻗﺘﺒﺎس ﻣﻄﺎﻟﺐ از ﻻﺑﻼی ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی آنھﺎ‬
‫ﮐﺎر ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﺿﻤﻦ ﻧﯿﺎز ﺑﻮد از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻣﺆﻟﻔﺎن اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ در ﺑﺎرۀ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻃﻼع و آ ﮔﺎھﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ھﯿﭻﯾﮏ از زﺑﺎنھﺎی اروﭘﺎﯾﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻢ و ﺑﺮای اﯾﻦ ھﺪف‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬

‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪» :‬وأﻣﺎ ﺷﻴﺨﻪ اﻟﺪﻣﻴﺎﻃﻲ ﻓﺎدﻋﻰ ﻏﻠﻂ اﳊﺪﻳﺚ اﻟﺼﺤﻴﺢ وأن‬
‫ﲨﻴﻊ أﻫﻞ اﻟﺴﲑ ﻋﲆ ﺧﻼﻓﻪ« ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪) ۳۲۲ / ۷‬و اﻣﺎ ﺷﯿﺦ او دﻣﯿﺎﻃﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ادﻋﺎی ﺧﻄﺎ‬
‫ﮐﺮده و اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اھﻞ ﺳﯿﺮه ﺑﺎﻻﺗﻔﺎق ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻒ ھﺴﺘﻨﺪ( ﯾﮏ ﻓﻦ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻋﻠﻢ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺮق دارد و ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬در رواﯾﺖ آن‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﺷﺪت و دﻗﺖ ﻣﻠﺤﻮظ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﺎح ﺳﺘﻪ ﻣﻠﺤﻮظ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺜﺎل آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺷﺘﮥ ﻓﻘﻪ از ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ اﺧﺬ ﺷﺪه‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﻪ ﻋﯿﻦ ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ و ﯾﺎ در رﺗﺒﮥ آن دو ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫)ج( در ﻣﻐﺎزی و ﺳﯿﺮت ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺟﺰﺋﯽ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ و ﻣﻘﺼﻮد اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﻣﻌﯿﺎر‬
‫واﻻی ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻄﺎﺑﻘﺘﯽ ﻧﺪارد و ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران از ﻣﻌﯿﺎر ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﻧﻘﺪ ﺧﻮد ﻣﯽﮐﺎھﻨﺪ؛ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ رﺗﺒﮥ ﺳﯿﺮت و ﻣﻐﺎزی‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)د( آنﻃﻮر ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺨﺎری و اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ اﻟﺘﺰام ﮐﺮده و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎبھﺎی‬
‫ﺧﻮد ھﯿﭻ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻔﯽ را ﻧﻘﻞ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﮫﺪی در ھﯿﭽﯿﮏ از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﯿﺮت‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫اﻣﺮوزه دهھﺎ ﮐﺘﺎب از ﻗﺪﻣﺎء ﺗﺎ ﻣﺘﺄﺧﺮﯾﻦ ﮐﻪ در ﺑﺎب ﺳﯿﺮت ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآﻣﺪه ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ‬
‫»ﺳﯿﺮة اﺑﻦ اﺳﺤﺎق«‪» ،‬ﺳﯿﺮة اﺑﻦ ھﺸﺎم«‪» ،‬ﺳﯿﺮة اﺑﻦ ﺳﯿﺪ اﻟﻨﺎس«‪» ،‬ﺳﯿﺮة دﻣﯿﺎﻃﯽ«‪» ،‬ﺣﻠﺒﯽ«‪،‬‬
‫»ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ« و ﻏﯿﺮه و در ھﯿﭽﮑﺪام از آنھﺎ اﻟﺘﺰاﻣﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﺗﻔﺼﯿﻞ و ﻣﺒﺤﺚ‬
‫ﻓﻮق ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﻄﻠﺐ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﺎ ﮐﻪ ﭼﺮا »در رﺷﺘﮥ ﺳﯿﺮت ھﯿﭻ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺑﺎ اﻟﺘﺰام ﺑﻪ‬
‫ﺻﺤﺖ رواﯾﺎت آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ« و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٤١‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﯾﮏ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﺑﻮد ﮐﻪ در آن اﻓﺮادی ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و اروﭘﺎﯾﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ و‬
‫ﻣﮫﺎرت ﮐﺎﻣﻞ و ﻋﻀﻮﯾﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت را ﻓﺮاھﻢ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻋﺬری ﺑﺮای ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ و اﮔﺮ در ادای اﯾﻦ وﻇﯿﻔﮥ ﻣﮫﻢ ﮐﻮﺗﺎھﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ ھﯿﭻ ﺷﻘﺎوت و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽای ﺑﺪﺗﺮ از آن ﻧﺒﻮد؟‬
‫اﯾﻦ اﻓﺘﺨﺎر ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺼﯿﺐ اﺣﺪی از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ آنھﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ دﻗﺖ‪،‬‬
‫ﺗﮏ ﺗﮏ وﻗﺎﯾﻊ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد را ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺣﺎﻻت ھﯿﭻ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ و اﺣﺘﯿﺎﻃﯽ ﺛﺒﺖ و ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﺸﺪه و در آﯾﻨﺪه‬
‫ﻧﯿﺰ اﻧﺘﻈﺎر ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺑﺮای ھﯿﭽﮑﺲ ﻧﻤﯽرود‪.‬‬
‫ﮐﺪام اﻣﺮ ﻋﺠﯿﺐﺗﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ اﻗﻮال و اﻓﻌﺎل‬
‫ً‬
‫آنﺣﻀﺮت ج‪ ،‬ﻧﺎم و ﺣﺎﻻت ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺳﯿﺰده ھﺰار ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﻣﻼﻗﺎتﮐﻨﻨﺪه ﺑﺎ اﯾﺸﺎن‬
‫ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ اﺗﻔﺎق در ﻋﺼﺮی اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺗﺼﻨﯿﻒ و ﺗﺄﻟﯿﻒ‪) ،‬در‬
‫ﺟﮫﺎن اﺳﻼم( ﺗﺎزه آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد و ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ«‪» ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ﻻﺑﻦ اﻟﺴﮑﻦ«‪» ،‬ﮐﺘﺎب ﻟﻌﺒﺪ اﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ‬
‫ﺟﺎرود«‪» ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻌﻘﯿﻠﯽ ﻓﯽ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ« »ﮐﺘﺎب اﺑﻦ أﺑﯽ ﺣﺎﺗﻢ اﻟﺮازی«‪» ،‬ﮐﺘﺎب اﻷزرق«‪،‬‬
‫»ﮐﺘﺎب اﻟﺪوﻻﺑﯽ«‪» ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺒﻐﻮی«‪» ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﻣﺎﮐﻮﻻ«‪» ،‬أﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﺔ«‪» ،‬اﻻﺳﺘﯿﻌﺎب«‪،‬‬
‫»اﻹﺻﺎﺑﺔ ﻓﯽ ﺗﻤﯿﯿﺰ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ«) ‪.(١‬‬
‫ﻓﻘﻂ در ﺑﯿﺎن ﺣﺎﻻت و زﻧﺪﮔﯽ ھﻤﯿﻦ ﺑﺰرﮔﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺗﺎﮐﻨﻮن در ﺟﮫﺎن‪ ،‬ﻧﺎم‬
‫و ﺣﺎﻻت اﯾﻦ ﺗﻌﺪاد از ﯾﺎران ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآﻣﺪه و ﯾﺎدداﺷﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻗﺪﯾﻢ در ﻣﻮرد ﺳﯿﺮه ﻧﺒﻮی ﺗﮫﯿﻪ‬
‫و ﺟﻤﻊآوری ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺻﻔﺤﺎت آﯾﻨﺪه ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺪوﯾﻦ ﯾﮏ‬
‫ﮐﺘﺎب ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ از آن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ارزﯾﺎﺑﯽ دارد) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬اﺳﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺳﺘﯿﻌﺎب ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺎﻻت‪ ،‬اﺧﻼق و ﻋﺎدات رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ ﮐﺜﺮت‬
‫ً‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮت ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺻﺮﻓﺎ از آنھﺎ ﯾﮏ ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﺗﮫﯿﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬در آنھﺎ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎرﯾﺨﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ ﺟﺪای از ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫آﻏﺎز ﻓﻦ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎری و اﻧﺪوﺧﺘﻪﻫﺎی ﺗﺤﺮﯾﺮی‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻮن در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ رواﺟﯽ‬
‫ً‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ و در اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﮐﺘﺐ در زﻣﺎن »ﻣﻨﺼﻮر« ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﯽ )ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ از‬
‫ﺳﺎل ‪ ۱۴۳‬ھﺠﺮی( آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺗﺎ آن زﻣﺎن آﻧﭽﻪ در ﺑﺎرۀ ﺳﯿﺮت و رواﯾﺎت وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻘﻞ زﺑﺎﻧﯽ و ﺳﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪ از ﻧﺴﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﺴﻠﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﮑﺘﻮب ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﮐﺘﺎﺑﺘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺗﺼﻮر ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا رﺳﻢ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫و ﻧﻮﺷﺘﻦ ھﺮﭼﻨﺪ اﻧﺪک‪ ،‬از ﻣﺪتھﺎ ﻗﺒﻞ از ﻇﮫﻮر اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب راﯾﺞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫اﻟﺨﻂ »ﺣ َ‬
‫ﻤﯿ ِﺮی« و »ﻧ ِﺎﺑ ِﺘﯽ« وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎ و‬ ‫ِ‬ ‫و در زﻣﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬رﺳﻢ‬
‫ﺳﻨﮓ ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی آن‪ ،‬اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﺗﻮﺳﻂ اروﭘﺎﯾﯽھﺎ ﮐﺸﻒ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺪک زﻣﺎﻧﯽ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم »رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻋﺮﺑﯽ« اﯾﺠﺎد ﺷﺪ و ﭘﺲ از دﮔﺮﮔﻮﻧﯽھﺎی‬
‫ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﻣﺮوزی درآﻣﺪ‪ .‬در ﺑﺎرۀ ﺗﺎرﯾﺦ و اﺑﺘﺪای رﺳﻢ اﻟﺨﻂ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ رواﯾﺎت‬
‫ً‬
‫ﻗﺪﯾﻤﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎبھﺎ ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﮥ اﻓﺴﺎﻧﻪای دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ »اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ« از »ﮐﻠﺒﯽ« ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ‪ ،‬رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻋﺮﺑﯽ را اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫»اﺑﻮﺟﺎد«‪» ،‬ھﻮاز«‪» ،‬ﺣﻄﯽ«‪» ،‬ﮐﻠﻤﻮن«‪» ،‬ﺳﻌﻔﺺ«‪» ،‬ﻗﺸﺮﯾﺎت«‪.‬‬
‫ّ‬ ‫)ھﻤﯿﻦ اﺳﺎﻣﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ اﻣﺮوز ﺑﻪ آنھﺎ »اﺑﺠﺪ – ّ‬
‫ھﻮز‪ ،‬ﺣﻄﯽ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻦ‪ ،‬ﺳﻌﻔﺺ‪ ،‬ﻗﺮﺷﺖ‬
‫و‪ ...‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ( و ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻈﺮ ﮐﻌﺐ‪ ،‬ﺗﻤﺎم رﺳﻢ اﻟﺨﻂھﺎ را ﺣﻀﺮت آدم اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ‪ ،‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس س ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر‬
‫رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﺑﻮﻻن« )ﺷﺎﺧﻪای از ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻃﯽ(‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎمھﺎی‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﺮاﻣﺮ ﺑﻦ ﻣﺮه‪ -۲ .‬اﺳﻠﻢ ﺑﻦ ﺳﺪره‪ -۳ .‬ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﺟﺪره ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺷﮫﺮ »اﻧﺒﺎر«‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎﻣﯽ رواﯾﺎت‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﺤﺖ اﺳﺖ‪ ،‬رواﯾﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫»اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ« از ﮐﺘﺎب »ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ّ‬
‫ﺷﺒﻪ« ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ّ‬
‫اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻋﺮﺑﯽ را اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ از ﺧﺎﻧﺪان »ﺑﻨﻮ ﻣﺨﻠﺪ ﺑﻦ‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﮐﻨﺎﻧﻪ« ﺑﻮد‪ .‬ﻏﺎﻟﺒﺎ اﯾﻦ دوران‪ ،‬ﻋﺼﺮ ﺗﺮﻗﯽ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻗﻮم ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ّ‬
‫ﭘﯿﺸﮥ ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺸﻮرھﺎ و ﻣﻠﯿﺖھﺎی دﯾﮕﺮ رﻓﺖ و آﻣﺪ و ﻣﻼﻗﺎت داﺷﺘﻨﺪ‪» .‬اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ«‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٤‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺄﻣﻮن اﻟﺮﺷﯿﺪ‪َ ،‬ﺳ َﻨﺪی ﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ آن را ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻦ‬
‫ھﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺟﺪ ﺑﺰرﮔﻮار رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﻀﻤﻮن آن ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪:‬‬
‫»ﺣﻖ ﻋﺒﺪ اﻟـﻤﻄﻠﺐ ﺑﻦ ﻫﺎﺷﻢ ﻣﻦ أﻫﻞ ﻣﻜﺔ ﻋﲆ ﻓﻼن ﺑﻦ ﻓﻼن اﳊﻤﲑي ﻣﻦ أﻫﻞ وزل ﺻﻨﻌﺎ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ أﻟﻒ درﻫﻢ ﻓﻀﺔ ﻛﻴﻼ ﺑﺎﳊﺪﻳﺪة وﻣﺘﻰ دﻋﺎه ﺑـﻬﺎ أﺟﺎﺑﻪ ﺷﻬﺪ اﷲ واﻟـﻤﻠﻜﺎن«) ‪» .(١‬اﯾﻦ ﺣﻖ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻦ ھﺎﺷﻢ‪ ،‬اھﻞ و ﺳﺎﮐﻦ ﻣﮑﻪ ﺑﺮ ﻋﮫﺪۀ ﻓﻼن ﺷﺨﺺ ﺳﺎﮐﻦ ﺻﻨﻌﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻎ‬
‫ھﺰار درھﻢ ﻧﻘﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﻃﻠﺐ ﮐﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ و دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﺮ آن ﮔﻮاهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺳﻨﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﺣﻤﯿﺮی ھﺰار درھﻢ وام‬
‫داده ﺑﻮد‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮاھﯽ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ از آن ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد در آن‬
‫ً‬
‫زﻣﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن )و ﺷﺎﯾﺪ ﮐﺮاﻣﺎ ﮐﺎﺗﺒﯿﻦ( ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪» .‬اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ« ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﻧﻮع ﺧﻂ اﯾﻦ ﺳﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻂ زﻧﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺑﻼذری ‪ /‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﻌﺜﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ھﻔﺪه ﻧﻔﺮ از ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﺑﺎﺳﻮاد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از آن ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه‪ ،‬ﻃﻠﺤﻪ‪ ،‬زﯾﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪،‬‬
‫ﺷﻔﺎ ﺑﻨﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ وﻏﯿﺮه ش) ‪.(٢‬‬
‫در ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی‪ ،‬ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ و در اﺛﻨﺎی ﺟﻨﮓ ﺗﻌﺪادی از اﻓﺮاد‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ و از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮان ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻓﺪﯾﻪ را داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آزاد ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﯾﺪ اﺳﯿﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮان‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻓﺪﯾﻪ را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ آﻣﻮزش و ﺗﻌﻠﯿﻢ ده ﻧﻔﺮ از ﮐﻮدﮐﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ را‬
‫ﺑﺮ ﻋﮫﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ آنھﺎ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﯿﺎﻣﻮزد ﺗﺎ آزاد ﺷﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺎﺗﺒﯿﻦ وﺣﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ را ﺗﻮﺳﻂ ھﻤﯿﻦ اﻓﺮاد آﻣﻮﺧﺖ) ‪.(٣‬‬
‫ً‬
‫از ﺷﺮح اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب )ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ( در زﻣﺎن‬
‫ﺣﺪ ﮐﺎﻓﯽ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ رواج داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻗﺎﺑﻞ‬‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ّ‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ ‪ ۱۷ /‬ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ذﮐﺮ ﺧﻂ ‪ ۴۷۱ /‬ﻃﺒﻊ اروﭘﺎ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ۱۴ /‬ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‪.‬‬
 ‫‪٤٥‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ در زﻣﺎن رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﺣﺎدﯾﺚ و رواﯾﺎت ﻧﯿﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ و آﯾﺎ ﺳﯿﺮة آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺘﺒﯽ ﺛﺒﺖ و ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬

‫ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫در ﺑﻌﻀﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنھﺎ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج از ﻧﻮﺷﺘﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻨﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﻟﻔﺎظ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫َْ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ ِّ َ َ ْ َ َ َ ِّ‬
‫َ‬
‫آن ﻓﻠﻴَ ْﻤ ُﺤ ُﻪ«‪» .‬آﻧﭽﻪ از ﻣﻦ ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﺪ‬
‫»ﻻ ﺗ�ﺘﺒﻮا ��‪ ،‬وﻣﻦ ﻛﺘﺐ �� �� اﻟﻘﺮ ِ‬
‫ﻧﻨﻮﯾﺴﯿﺪ و ھﺮﮐﺲ ﺑﻪﺟﺰ ﻗﺮآن ﭼﯿﺰی ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ آن را ﻣﺤﻮ و ﭘﺎک ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن اﺑﺘﺪای اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا از اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺘﻌﺪدی‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎن رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻌﻀﯽ از اﺻﺤﺎب ﺑﺎ اﺟﺎزۀ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺳﺨﻨﺎن اﯾﺸﺎن را ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺎب »اﻟﻌﻠﻢ« ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬از ﻗﻮل ﺣﻀﺮت اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ھﯿﭻﯾﮏ از اﺻﺤﺎب ﺑﯿﺶ از ﻣﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را ﺣﻔﻆ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ«‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا او اﺣﺎدﯾﺚ آنﺣﻀﺮت ج را ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ و ﻣﻦ ﻧﻤﯽﻧﻮﺷﺘﻢ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﺎدت ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮآﻧﭽﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ او را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آنﺣﻀﺮت ﮔﺎھﯽ در ﺣﺎل ﺧﺸﻢ و‬
‫ﮔﺎھﯽ در ﺣﺎل ﻋﺎدی ھﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻮ ھﺮﭼﯿﺰ را ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﯽ! ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس وی ﻧﻮﺷﺘﻦ‬
‫را ﺗﺮک ﮐﺮد و ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﺮای آنﺣﻀﺮت ج ﺑﯿﺎن داﺷﺖ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪﺳﻮی دھﺎن ﻣﺒﺎرک‬
‫ﺧﻮد اﺷﺎره ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺑﻨﻮﯾﺲ آﻧﭽﻪ از اﯾﻦ ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪ ،‬ﺣﻖ اﺳﺖ«) ‪.(١‬‬
‫ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادی‪ ،‬در رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮد »ﺗﻘﯿﯿﺪ اﻟﻌﻠﻢ« رواﯾﺘﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻧﺎم دﻓﺘﺮی ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﺣﺎدﯾﺚ رﺳﻮل اﮐﺮم ج را در آن ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﯽﮐﺮد »ﺻﺎدﻗﻪ« ﺑﻮد) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻮداود ‪.۷۷ / ۲‬‬

‫‪ -٢‬در ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ ‪ ۷۷ /‬ﻧﯿﺰ »ﺻﺎدﻗﻪ« ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٦‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر آنﺣﻀﺮت دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺎﻣﯽ آنھﺎ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه اﺳﺎﻣﯽ ﯾﮏ ھﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻔﺮ در دﻓﺘﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ) ‪ .(١‬ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادی‬
‫در »ﺗﻘﯿﯿﺪ اﻟﻌﻠﻢ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ھﺮﮔﺎه اﻓﺮاد زﯾﺎدی ﻧﺰد ﺣﻀﺮت اﻧﺲ ﺑﺮای ﺷﻨﯿﺪن اﺣﺎدﯾﺚ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬او ﯾﮏ‬
‫دﻓﺘﺮ را ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورد و اﻋﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪ :‬اﯾﻦھﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ از رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﺷﻨﯿﺪه و ﯾﺎدداﺷﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدم‪.‬‬
‫اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت در ﺑﺎرۀ ﺻﺪﻗﺎت و زﮐﺎت ﺑﻪ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ارﺳﺎل‬
‫ً‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﺮی ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﯿﻨﺎ در ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻘﻮلاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎم دﻋﻮت اﺳﻼم ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮی‬
‫ﺳﻼﻃﯿﻦ و رھﺒﺮان ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺸﻮرھﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮑﺘﻮب ﺑﻮد‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری »ﺑﺎب‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺔ اﻟﻌﻠﻢ« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﺳﺎل ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻋﺮب ﺧﺰاﻋﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ را در ﺣﺮم ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺧﻮد ﺳﻮار ﺷﺪ و ﺧﻄﺒﻪای را اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد؛ ﯾﮑﯽ از‬
‫اھﺎﻟﯽ ﯾﻤﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻄﺒﻪ را ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ آنﺣﻀﺮت ج دﺳﺘﻮر‬
‫دادﻧﺪ ﺗﺎ آن ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺧﻼﺻﮥ ﺑﺤﺚ‪:‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺎ زﻣﺎن وﻓﺎت رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﮑﺘﻮب و ﻧﻮﺷﺘﺎری ذﯾﻞ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫داده ﺷﺪ و ّ‬
‫ﻣﮫﯿﺎ ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﻧﺲ و ﻏﯿﺮه‪ ،‬ش‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫‪ -۲‬اﺣﮑﺎم و ﻣﻌﺎھﺪات ﺗﺤﺮﯾﺮی )در ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ و ﻏﯿﺮه( و ﻓﺮاﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﺳﺮان ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ) ‪.(٣‬‬
‫‪ -۳‬ﻧﺎﻣﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﺳﻼﻃﯿﻦ و ﺣﮑﺎم ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ) ‪.(٤‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺒﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﺨﺎری ‪ ۲۲ ،۲۱ / ۱‬ﺻﺤﯿﻔﮥ‪ :‬ﻋﻠﯽ وﮐﺘﺎﺑﺔ اﻟﺮﺟﻞ ﻣﻦ اﻟﯿﻤﻦ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ‪.۱۶۵ / ۱۵۵ / ۱‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﺨﺎری ‪.۱۵ / ۱‬‬
 ‫‪٤٧‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫‪ -۴‬اﺳﺎﻣﯽ ﯾﮏ ھﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب‪.‬‬

‫ﺣﺪی رﺷﺪ و ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ )ﻗﺒﻞ از‬ ‫ﭘﺲ از رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺗﺤﺮﯾﺮی ﺑﻪ ّ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن( و ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﻓﺎﺗﺮ اﺣﺎدﯾﺚ و رواﯾﺎت‪ ،‬از‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ وﻟﯿﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت و ﮐﺘﺐ رواﯾﯽ اﻣﺎم زھﺮی ‪ /‬ﺑﻪ ﻗﺪری ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ اﻻغھﺎ و اﺳﺐھﺎ ﺣﻤﻞ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ) ‪.(١‬‬

‫‪ -١‬ﺗﺬﮐﺮة اﻟﺤﻔﺎظ اﻣﺎم ذھﺒﯽ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮه اﻣﺎم ﺑﺨﺎری‪.‬‬

 ‫ﻣﻐﺎزی‬

‫ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﻓﻘﻂ ﺗﺎرﯾﺦ و وﻗﺎﯾﻊ ﺟﻨﮓھﺎی‬
‫داﺧﻠﯽ و ﻗﺒﯿﻠﻪای ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬از ﻣﺠﻤﻮع وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬اﻗﻮال و اﻓﻌﺎل‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﺨﺴﺖ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ رواﯾﺖ »ﻣﻐﺎزی« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﮔﺸﺖ و اﯾﻦ ﻓﻦ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎن‬
‫ّ‬
‫ﻧﮫﺎده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ رﺗﺒﮥ ﻣﻐﺎزی از ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم رواﯾﺎت ﻣﺆﺧﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻠﻔﺎی راﺷﺪﯾﻦ و اﺻﺤﺎب ﮐﺮام )رﺿﻮان اﻟﻠﻪ ﻋﻠﯿﮫﻢ أﺟﻤﻌﯿﻦ( ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ آن دﺳﺘﻪ از‬
‫اﻗﻮال و اﻓﻌﺎل رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و از آنھﺎ‬
‫ﺣﮑﻢ ﻓﻘﮫﯽ ﯾﺎ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺘﻨﺒﺎط و اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ‪ /‬در ذﮐﺮ ﻏﺰوۀ أﺣﺪ از »ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ« رواﯾﺖ زﯾﺮ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ًْ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ ْ َّ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َ َّ ْ َ ْ َ َ ْ‬
‫ا�‪َ ،‬وال ِﻤﻘﺪاد‪َ ،‬و َﺳﻌﺪا ش � َﻤﺎ‬‫»ﺻ ِﺤﺒﺖ �ﺒﺪ الﺮﻤﺣ ِﻦ �ﻦ ﻋﻮ ٍف‪ ،‬وﻃﻠﺤﺔ �ﻦ �ﺒﻴ ِﺪ ِ‬
‫ُ‬ ‫َّ َ ِّ َ ْ ُ ْ َ ُ ِّ ُ َ‬ ‫َ ْ ُ َ َ ً ْ ُ ْ ُ َ ِّ ُ‬
‫ﺖ َﻃﻠ َﺤﺔ‪َ� :‬ﺪث � ْﻦ ﻳَ ْﻮمِ أ ُﺣ ٍﺪ«‪.‬‬ ‫ث َﻋﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ ج‪ ،‬إِﻻ �� ﺳ ِﻤﻌ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺳ ِﻤﻌﺖ أﺣﺪا ِﻣﻨﻬﻢ �ﺪ‬
‫»ﻣﻦ ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﺑﻦ ﻋﻮف‪ ،‬ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪاد و ﺳﻌﺪ ھﻤﺮاه ﺑﻮدم‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ھﯿﭽﯿﮏ از آﻧﺎن از رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﻃﻠﺤﻪ ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪم‬
‫داﺳﺘﺎن ﻏﺰوۀ اﺣﺪ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ،‬ﻃﻠﺤﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪاد و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص ش از ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ و اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺴﯿﺎری از آنھﺎ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻮﺟﯿﻪ و ﻣﻔﮫﻮم اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن داﺳﺘﺎنھﺎی ﻏﺰوهھﺎ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﻃﻠﺤﻪ ﮐﻪ‬
‫داﺳﺘﺎن ﺟﻨﮓ اﺣﺪ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ رﺷﺘﮥ‬
‫ﻣﻐﺎزی را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪری ﻣﯿﺎن ﻋﺎﻣﮥ ﻣﺮدم ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻋﻠﻤﺎ و ﺧﻮاص ﭘﯿﺪا ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ھﻢ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬاران‬
‫ﻗﻮی و ﭘﯿﺸﺘﺎزان ﻓﻦ ﻣﻐﺎزی‪» ،‬اﺑﻦ اﺳﺤﺎق« و »واﻗﺪی« ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬واﻗﺪی را ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻗﺎﻃﻊ ﮐﺬاب و دروﻏﮕﻮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻦ اﺳﺤﺎق را ﯾﮏ ﮔﺮوه‪ ،‬ﺛﻘﻪ و ﻣﻌﺘﻤﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ً‬
‫و ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮ ﻏﯿﺮ ﺛﻘﻪ و ﻏﯿﺮ ﻣﻌﺘﻤﺪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻌﺪا ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٠‬‬
‫»ﺛﻼﺛﺔ ﹸﻛﺘ ﹴ‬
‫ﹸﺐ ﻟﻴﺲ ﻟـﻬﺎ أﺻﻮل‪ :‬اﻟـﻤﻐﺎزي واﻟـﻤﻼﺣﻢ واﻟﺘﻔﺴﲑ«‪» .‬ﺳﻪ ﻧﻮع ﮐﺘﺎبھﺎ اﺻﻞ‬
‫و اﻋﺘﺒﺎری ﻧﺪارﻧﺪ‪ :‬ﻣﻐﺎزی‪ ،‬ﻣﻼﺣﻢ و ﺗﻔﺴﯿﺮ«‪.‬‬
‫ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادی اﯾﻦ ﻗﻮل را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر اﻣﺎم اﺣﻤﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬از‬
‫ﺑﯿﺎن ﺟﻤﻠﮥ ﻓﻮق ﮐﺘﺎبھﺎی ّ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺻﻞ و ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»أﻣﺎ ﻛﺘﺐ اﻟﺘﻔﺴﲑ ﻓﻤﻦ أﺷﻬﺮﻫﺎ ﻛﺘﺎﺑﺎ اﻟﻜﻠﺒﻲ وﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤـﺎن وﻗﺪ ﻗﺎل أﲪﺪ ﰲ ﺗﻔﺴﲑ‬
‫ﻛﺬب«‪» .‬از ﮐﺘﺎبھﺎی ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎبھﺎی ﮐﻠﺒﯽ و ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﹲ‬ ‫اﻟﻜﻠﺒﻲ ﻣﻦ أوﻟﻪ إﱃ آﺧﺮه‬
‫ﻣﻌﺮوفاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻠﺒﯽ از اول ﺗﺎ آﺧﺮ دروغ اﺳﺖ«‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»وأﻣﺎ اﻟـﻤﻐﺎزي ﻓﻤﻦ أﺷﻬﺮﻫﺎ ﻛﺘﺎب ﳏﻤﺪ ﺑﻦ إﺳﺤﺎق وﻛﺎن ﻳﺄﺧﺬ ﻣﻦ أﻫﻞ اﻟﻜﺘﺎب‪ ،‬وﻗﺪ‬
‫ﻛﺬب«‪» .‬اﻣﺎ ﻣﻐﺎزی‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺸﮫﻮرﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﯾﻦ ﻓﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب‬
‫ﹲ‬ ‫ﻗﺎل اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ‪ :‬ﻛﺘﺐ اﻟﻮاﻗﺪي‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق اﺳﺖ و او از ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن و ﯾﮫﻮدﯾﺎن رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد و اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎبھﺎی واﻗﺪی دروغ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ اﺣﺘﯿﺎط‪ ،‬وﻗﺎﯾﻌﯽ را ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ و ﺧﻮب ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫آﻏﺎز ﺗﺼﻨﯿﻒ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺣﮑﺎم و ﺳﻼﻃﯿﻦ‬
‫در ﻋﺼﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺧﻠﻔﺎی راﺷﺪﯾﻦ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ اﻧﺘﺸﺎر و اﺷﺎﻋﮥ ﻓﻘﻪ و ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺜﺮت و‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺠﺎﻟﺲ درس ﺑﺴﯿﺎری ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ّ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫زﺑﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﮑﺎم ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﮐﺘﺎب ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ در »ﺟﺎﻣﻊ ﺑﯿﺎن اﻟﻌﻠﻢ« ﻗﻮل اﻣﺎم زھﺮی را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ‪:‬‬ ‫ّ‬ ‫اﺑﻦ‬
‫» ﹸﻛﻨﱠﺎ ﹶﻧﻜ ﹶﹾﺮ ﹸه ﻛﹺﺘﹶﺎ ﹶﺑ ﹶﺔ ا ﹾﻟ ﹺﻌ ﹾﻠ ﹺﻢ‪ ،‬ﹶﺣﺘﱠﻰ ﹶأﻛ ﹶﹾﺮ ﹶﻫﻨﹶﺎ ﹶﻋ ﹶﻠ ﹾﻴ ﹺﻪ ﹶﻫﺆﹸ ﻻﹶ ﹺء اﻷﹸ ﹶﻣ ﹶﺮاء«‪».‬ﻣﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻋﻠﻢ را‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺣﮑﺎم ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮﯾﻪ« را از ﯾﻤﻦ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﻓﺮﻣﺎن‬ ‫ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮ ﻣﻌﺎوﯾﻪ س »ﻋﺒﯿﺪ ﺑﻦ ّ‬
‫ﺗﮫﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺧﺒﺎر اﻟﻤﺎﺿﯿﯿﻦ«‬ ‫داد ﺗﺎ ﮐﺘﺎﺑﯽ در اﺧﺒﺎر ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ّ‬
 ‫‪٥١‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﺗﮫﯿﻪ ﺷﺪ) ‪.(١‬‬ ‫ّ‬

‫ﭘﺲ از وی ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ »ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻣﺮوان« در ﺳﺎل ‪ ۶۵‬ھﺠﺮی ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ در ھﺮ رﺷﺘﻪای ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ﺗﺼﻨﯿﻒ ﮐﻨﻨﺪ‪» ،‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ‬
‫ّ‬
‫ﺟﺒﯿﺮ« ﮐﻪ از ھﻤﻪ ﻋﺎﻟﻢﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺷﺪ‪ ،‬و ﺗﻔﺴﯿﺮی ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﻧﮕﮫﺪاری ﻣﯽﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮی ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻋﻄﺎء ﺑﻦ دﯾﻨﺎر« ﻣﻌﺮوف‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﺎن ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﺖ و از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺘﺶ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد) ‪.(٢‬‬
‫ﭼﻮن زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬او ﺗﺼﻨﯿﻒ و ﺗﺄﻟﯿﻒ را ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﺪون و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺮﻗﯽ داد و ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﮐﺸﻮر ﻓﺮﻣﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی ّ‬
‫ﻣﻨﻮره ﺑﻮد‪ ،‬دﻓﺘﺮھﺎی‬ ‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺰرگ و ﻗﺎﺿﯽ اﻟﻘﻀﺎت ﻣﺪﯾﻨﻪ ّ‬ ‫»ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ« ﮐﻪ از ّ‬
‫زﯾﺎدی از اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺸﻮر ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ در »ﺟﺎﻣﻊ ﺑﯿﺎن اﻟﻌﻠﻢ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﱰا‪ ،‬ﹶﻓ ﹶﺒ ﹶﻌ ﹶﺚ‬ ‫اﻟﺴﻨ ﹺﹶﻦ ﹶﻓ ﹶﻜ ﹶﺘ ﹾﺒﻨ ﹶ‬
‫ﹶﺎﻫﺎ ﹶد ﹾﻓ ﹶ ﹰ‬ ‫» ﹶﻋ ﹾﻦ ﹶﺳ ﹾﻌﺪﹶ ﹾﺑ ﹶﻦ إﹺ ﹾﺑ ﹶﺮاﻫ ﹶ‬
‫ﻴﻢ ﹶﻗ ﹶﺎل‪ :‬ﹶأ ﹶﻣ ﹶﺮﻧﹶﺎ ﻋ ﹶﹸﻤ ﹸﺮ ﹾﺑ ﹸﻦ ﹶﻋ ﹾﺒﺪ ا ﹾﻟ ﹶﻌ ﹺﺰ ﹺﻳﺰ ﺑﹺ ﹶﺠ ﹾﻤ ﹺﻊ ﱡ‬
‫ﺎن ﹶد ﹾﻓ ﹶ ﹰ‬
‫ﱰا«) ‪» .(٣‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﻣﺎ‬ ‫إﹺ ﹶﱃ ﻛ ﱢﹸﻞ ﹶأ ﹾر ﹴ‬
‫ض ﹶﻟ ﹸﻪ ﹶﻋ ﹶﻠ ﹾﻴ ﹶﻬﺎ ﹸﺳ ﹾﻠ ﹶﻄ ﹲ‬
‫ّ‬
‫را ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوری اﺣﺎدﯾﺚ دﺳﺘﻮر داد‪ ،‬ﻣﺎ دﻓﺘﺮھﺎی زﯾﺎدی ﻧﻮﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬او ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ دﻓﺘﺮھﺎ را ﻓﺮﺳﺘﺎد«‪.‬‬
‫ﻣﺤﺪث ﺑﺰرگ آن زﻣﺎن و اﺳﺘﺎد‬‫ﺑﻪ »اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺰم اﻧﺼﺎری« ﮐﻪ ّ‬
‫اﻣﺎم زھﺮی و ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺰ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪ ﺗﺎ اﺣﺎدﯾﺚ را ﺟﻤﻊآوری ﮐﻨﺪ) ‪.(٤‬‬
‫در ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬رواﯾﺎت ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل از ﺣﯿﺜﯿﺖ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ ،‬از وی ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﺑﺎب ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﮫﻢ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﻓﻘﻪ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺒﺬول داﺷﺖ‪،‬‬ ‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻪ رواﯾﺖ وی ﺗﻮﺟﻪ ّ‬

‫ﺧﺎﺻﯽ در داﻣﺂنﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل‬ ‫»ﻋﻤﺮة ﺑﻨﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ« زﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﺮز ّ‬

‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬او ﻣﺤﺪﺛﻪ و ﻋﺎﻟﻤﮥ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد‪ .‬ھﻤﻪ ﻋﻠﻤﺎ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ در رواﯾﺖ‬

‫‪ -١‬ﻓﮫﺮﺳﺖ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ ‪.۲۴۴ /‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﯿﺰان اﻻﻋﺘﺪال‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻄﺎء ﺑﻦ دﯾﻨﺎر‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺟﺎﻣﻊ ﺑﯿﺎن اﻟﻌﻠﻢ ‪.۳۶ /‬‬
‫‪ -٤‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪.۱۳۴ / ۲‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٢‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل ھﯿﭽﮑﺲ ﺑﯿﺸﺘﺮ از وی ﺗﺨﺼﺺ و آ ﮔﺎھﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﻣﻪای ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﺴﺎﯾﻞ و رواﯾﺎت »ﻋﻤﺮة« را ﻧﻮﺷﺘﻪ و‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ارﺳﺎل ﮐﻨﺪ) ‪.(١‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﺑﻪ ﻣﻐﺎزی‬

‫ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﻣﻐﺎزی و ﻓﻦ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎری ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺒﺬول داﺷﺘﻨﺪ و دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺠﻠﺲ درﺳﯽ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ در ﺑﺎرۀ ﻏﺰوهھﺎی ﻧﺒﻮی ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫»ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻗﺘﺎده اﻧﺼﺎری« ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪ ۱۲۱‬ھﺠﺮی در اﯾﻦ ﻓﻦ‪ ،‬ﻣﮫﺎرت وﯾﮋهای‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻪ وی دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ دﻣﺸﻖ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﻪ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻐﺎزی و ﻣﻨﺎﻗﺐ را آﻣﻮزش دھﺪ) ‪ .(٢‬در ھﻤﺎن زﻣﺎن‪ ،‬اﻣﺎم زھﺮی ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ در‬
‫ﻣﻐﺎزی ﻧﻮﺷﺖ و ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ اﻣﺎم ﺳﮫﯿﻠﯽ در »روض اﻷﻧﻒ« ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ ّاوﻟﯿﻦ‬
‫ﺗﺼﻨﯿﻒ در آن ﻓﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎم زھﺮی ﻋﺎﻟﻢﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد زﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻓﻘﻪ و ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ھﻤﭙﺎﯾﻪای ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬او ﺷﯿﺦ اﻟﺸﯿﻮخ اﻣﺎم ﺑﺨﺎری اﺳﺖ و در ﺟﻤﻊآوری ﺣﺪﯾﺚ و رواﯾﺎت‪،‬‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﺪﯾﻨﮥ ﻣﻨﻮره ﺑﻪ ﺗﮏ ﺗﮏ ﺧﺎﻧﻪھﺎی اﻧﺼﺎر ﻣﯽرﻓﺖ و از‬‫ّ‬ ‫زﺣﻤﺎت زﯾﺎدی‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺟﻮان‪ ،‬ﺳﺎﻟﺨﻮرده‪ ،‬زن‪ ،‬ﻣﺮد و ھﺮﮐﺲ را ﮐﻪ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ از زﻧﺎن ﻣﺤﺠﺒﻪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬اﻗﻮال و‬
‫ﺣﺎﻻت آنﺣﻀﺮت ج را ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ و ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ‪ .‬او ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﺴﺐ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺸﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل‬
‫ّ‬
‫ﭘﻨﺠﺎه ھﺠﺮی ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از اﺻﺤﺎب ﮐﺮام را ﻣﻼﻗﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺎل ھﺸﺘﺎد‬
‫ھﺠﺮی ﺑﻪ درﺑﺎر ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻣﺮوان رﻓﺖ و از ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ ّ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدﯾﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫»ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی« ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم زھﺮی ﺑﺎ درﺑﺎر ﺳﻼﻃﯿﻦ ارﺗﺒﺎط ّ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺖ و از‬
‫زﻣﺮۀ ّ‬
‫ﺧﺎﺻﺎن و ّ‬
‫ﻣﻘﺮﺑﺎن درﺑﺎر ﺑﻮد‪ .‬ھﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ آﻣﻮزش ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را ﺑﻪ وی‬
‫ﺳﭙﺮد‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺳﺎل ‪ ۱۲۴‬ھﺠﺮی وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در زﻣﺎن اﻣﺎم زھﺮی ﺑﺮ اﺛﺮ زﺣﻤﺎت و‬
‫ﺗﻼشھﺎی وی‪ ،‬ذوق و ﻋﻼﻗﮥ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻮم ﺑﻪ ﻣﻐﺎزی و ﺳﯿﺮه ﭘﯿﺪا ﺷﺪ‪ .‬از ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫درس وی‪ ،‬اﮐﺜﺮا ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﯽ ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻣﻐﺎزی‪ ،‬ﮐﻤﺎل و ﻣﮫﺎرت‬

‫‪ -١‬ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻟﺘﮫﺬﯾﺐ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮة اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ و ﻋﻤﺮه ﺑﻨﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪.۱۳۴ / ۲‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻟﺘﮫﺬﯾﺐ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮة ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻗﺘﺎده‪.‬‬
 ‫‪٥٣‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﺗﻤﺎم داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ّﺗﻤﺎر و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ در ﻓﻦ ﻣﻐﺎزی‪ ،‬از ﺷﮫﺮت ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در »ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻟﺘﮫﺬﯾﺐ« و‬
‫ﻏﯿﺮه‪ ،‬ﻟﻘﺐ ﺧﺎص و ﻣﻤﺘﺎز آنھﺎ »ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻤﻐﺎزی« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دو ﻧﻔﺮ از ﺷﺎﮔﺮدان‬
‫»زھﺮی« در اﯾﻦ ﻓﻦ ﺷﮫﺮت ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدﻧﺪ و ھﻤﯿﻦ دو ﻧﻔﺮ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﮥ اﯾﻦ ﻓﻦ ﺑﻪ آنھﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ »ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ« و دﯾﮕﺮی »ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫اﺳﺤﺎق«‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ‪ ،‬ﻏﻼم ﺧﺎﻧﺪان زﺑﯿﺮ ﺑﻮد و ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ را ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ‪ /‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺎﮔﺮد او اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ‪ /‬او را ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﺳﺘﺎﯾﺶ و‬
‫ﻣﺮدم را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﻓﻦ ﻣﻐﺎزی را ﻓﺮا ﮔﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬آن را از ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻘﺒﻪ ﺑﯿﺎﻣﻮزﯾﺪ‪ .‬ﻣﻐﺎزی وی دارای ﺧﺼﻮﺻﯿﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﺻﺤﺖ رواﯾﺎت‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺗﻌﮫﺪ و اﻟﺘﺰاﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫او‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ اﻟﺘﺰام داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ذوق و ﺳﻠﯿﻘﮥ ﻋﻤﻮم ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﻧﻘﻞ ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﻻزم اﯾﻦ ﮐﺎر اﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ رواﯾﺎت »رﻃﺐ و ﯾﺎﺑﺲ« ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ‬
‫اﺣﺘﯿﺎط ﮐﺮد و ﻓﻘﻂ رواﯾﺎﺗﯽ را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻧﺰد او ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﮫﺖ ﮐﺘﺎب او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺘﺐ ﻣﻐﺎزی‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﭼﻮن ﺑﺮای رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺳﻦ ﻣﻄﺮح ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮدم در دوران‬
‫ﺧﺮدﺳﺎﻟﯽ و آﻏﺎز ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ‪ ،‬در ﻣﺠﺎﻟﺲ درس ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮده و اﺣﺎدﯾﺚ را ﺷﻨﯿﺪه ﺑﺮای‬
‫ﻣﺮدم رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬ﭼﻮن در آن ﺳﻦ و ﺳﺎل‪ ،‬ﻓﮫﻢ ﺻﺤﯿﺢ وﻗﺎﯾﻊ و رواﯾﺎت و‬
‫ﺣﻔﻆ آنھﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻟﺬا در ﻧﻘﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ رواﯾﺎت‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ و اﺧﺘﻼل روی ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف »ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ« ﮐﻪ در دوران ﺑﺰرﮔﺴﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﻓﻦ را آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬او در‬
‫ﻣﺪت‬‫ﺳﺎل ‪ ۱۴۱‬ھﺠﺮی وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻣﻮﺳﯽ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺎ ّ‬
‫ﻣﺪﯾﺪی ﻣﻌﺮوف و ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد و در ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﮐﮫﻦ »ﺳﯿﺮه«‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺜﺮت از آن ﻧﻘﻞ و‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ در ﻓﻦ ﻣﻐﺎزی ﺷﮫﺮت ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد‪ ،‬او ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻣﺎم‬
‫ﻓﻦ ﻣﻐﺎزی« ﻣﺸﮫﻮر ﺷﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﺷﮫﺮت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮔﺮﭼﻪ »واﻗﺪی« از وی ﮐﻤﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ّ‬
‫وﻟﯽ ﺑﯽھﻮدهﮔﻮﯾﯽ »واﻗﺪی« ﺑﺮ ھﻤﮕﺎن ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺷﮫﺮت او ﺷﮫﺮت ﺑﺪﻧﺎﻣﯽ و‬
‫ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٤‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ اﺳﺖ) ‪ (١‬و ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب )ﺣﻀﺮت اﻧﺲ( را دﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در‬
‫ﺗﺒﺤﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮ دروازۀ ورودی ﻣﻨﺰل »اﻣﺎم زھﺮی« درﺑﺎﻧﯽ ﮔﻤﺎرده ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ ّ‬
‫ّ‬
‫ھﯿﭽﮑﺲ ﺑﺪون اﻃﻼع وارد ﻧﺸﻮد‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق اﺟﺎزه داﺷﺖ ﺗﺎ ھﺮ ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺮ او وارد ﺷﻮد‪ .‬در ﺑﺎره ﺛﻘﻪ ﺑﻮدن و ﻏﯿﺮ ﺛﻘﻪ ﺑﻮدن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻣﯿﺎن ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‬
‫ً‬
‫اﺧﺘﻼف وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﺷﺪﯾﺪا ﻣﺨﺎﻟﻒ او اﺳﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﻧﻈﺮ و رأی ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﻦ ﻣﻐﺎزی و ﺳﯿﺮت‪ ،‬رواﯾﺎت او ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺑﺨﺎری در »ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری« از وی رواﯾﺖ ﻧﻘﻞ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﮐﺘﺎب »ﺟﺰء‬
‫اﻟﻘﺮاءة« رواﯾﺎﺗﯽ از وی ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده‪ .‬در ﻓﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ از او رواﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ّ‬
‫»ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق« ﻓﻦ ﻣﻐﺎزی را رﺷﺪ و ﺗﺮﻗﯽ داد و در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﭼﻨﺎن ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد‬
‫ﻋﺒﺎﺳﯽ )ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ دارای اﯾﻦ ﻧﻮع ذوق ﺑﻮدﻧﺪ( ﻋﻼﻗﮥ ﺷﺪﯾﺪی ﺑﻪ ﻣﻐﺎزی‬ ‫ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺧﻠﻔﺎی ّ‬
‫ﭘﯿﺪا ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ »اﺑﻦ ﻋﺪی« ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص اﯾﻦ اﺣﺴﺎن را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» ،‬اﺑﻦ ﻋﺪی«‬
‫ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺗﺼﻨﯿﻔﯽ در اﯾﻦ ﻓﻦ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪ ﺗﺼﻨﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺒﺎن در »ﮐﺘﺎب اﻟﺜﻘﺎت« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق اﻋﺘﺮاض‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن وی در ﺑﺎرۀ وﻗﺎﯾﻊ ﺧﯿﺒﺮ و ﻏﯿﺮه از ﯾﮫﻮدﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺴﺐ اﻃﻼع ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ و ﭼﻮﻧﮑﻪ اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ را از ﯾﮫﻮدیھﺎ ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﻮرد‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬از ﺗﺼﺮﯾﺢ »ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ« ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق از ﯾﮫﻮد و‬
‫ﻧﺼﺎرا رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد و آنھﺎ را ﺛﻘﻪ و ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق در ﺳﺎل‬
‫‪ ۱۵۱‬ھﺠﺮی وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق در زﻣﺎن ﺷﯿﺦ‬
‫ﺳﻌﺪی ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻓﺮﻣﺎن اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ زﻧﮕﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ آن را در »اﻟﻠﻪآﺑﺎد‬
‫ھﻨﺪ« ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدم‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺰرگ و‬
‫ﻣﺸﮫﻮر‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪھﺎﯾﯽ از آن ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ھﺸﺎم آن را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻨﻘﯿﺢ )اﺻﻼح ﻧﻤﻮده( و ﺑﺎ‬
‫ّ‬
‫اﺿﺎﻓﻪھﺎﯾﯽ ﻣﺮﺗﺐ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺳﯿﺮت اﺑﻦ ھﺸﺎم« ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺮوز ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﯾﺎدﮔﺎر آن‬ ‫ﭼﻮﻧﮑﻪ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ اﺻﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﺪرت ّ‬
‫ھﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺮه اﺑﻦ ھﺸﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم اﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﺤﺪﺛﯽ ﻧﺎﻣﻮر‪،‬‬
‫ً‬
‫ﻣﻮرﺧﯽ ﺛﻘﻪ و از ﻗﺒﯿﻠﻪ » ِﺣ ْﻤ َﯿ ْﺮ« ﺑﻮد و ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻟﺤﺎظ »ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻼﻃﯿﻦ ِﺣ ْﻤ َﯿ ْﺮ« را‬
‫ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬او در ﻓﻦ ﺳﯿﺮت اﯾﻦ اﺑﺘﮑﺎر را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد ﮐﻪ ﺑﺮای‬

‫‪ -١‬ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫‪٥٥‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫درک ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻟﻐﺎت و اﻟﻔﺎظ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﮐﻪ در ﺳﯿﺮت ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮی ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫ھﺸﺎم ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺳﺎل ‪ ۲۱۳‬ﯾﺎ ‪ ۲۱۸‬ھﺠﺮی وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻘﺒﻮﻟﯿﺖ ﺳﯿﺮت اﺑﻦ اﺳﺤﺎق‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ آن را ﺑﻪ ﻧﻈﻢ درآوردﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ »اﺑﻮﻧﺼﺮ‬
‫ّ‬
‫ﻓﺘﺢ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺧﻀﺮاوی« ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪ ۶۶۳‬ھﺠﺮی و ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺳﻌﺪ وﯾﺮی«‬
‫ّ‬
‫ﻣﺘﻮﻓﺎی ﺣﺪود ‪ ۶۰۷‬ھﺠﺮی و »اﺑﻮاﺳﺤﺎق اﻧﺼﺎری ﺗﻠﻤﺴﺎﻧﯽ« و »ﻓﺘﺢ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ‬
‫ّ‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ«‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »اﺑﻦ اﻟﺸﮫﯿﺪ« ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪ ۷۹۳‬ھﺠﺮی آن را ﺑﻪ ﻧﻈﻢ درآوردﻧﺪ؛ در ﮐﺘﺎب‬
‫ً‬
‫اﺧﯿﺮ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ده ھﺰار ﺷﻌﺮ وﺟﻮد دارد و ﻧﺎم آن »ﻓﺘﺢ اﻟﻐﺮﯾﺐ ﻓﯽ ﺳﯿﺮة اﻟﺤﺒﯿﺐ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﻗﺪی ﺧﻮدش ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺧﺎص او‪» ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ« در ﺳﯿﺮه‬
‫ﻣﻔﺼﻠﯽ ﺗﺤﺖ ﻧﺎم ﻃﺒﻘﺎت ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ‬ ‫آنﺣﻀﺮت ج و ﺣﺎﻻت ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﻊ و ّ‬
‫ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‬‫اﻣﺮوز ﻧﻈﯿﺮش وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﺤﺪث ﻣﺸﮫﻮری اﺳﺖ‪ّ .‬‬
‫ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ اﺳﺘﺎد وی »واﻗﺪی« ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ او ﺧﻮد ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد اﺳﺖ؛‬
‫»ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادی« ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻛﺎن ﻣﻦ أﻫﻞ اﻟﻌﻠﻢ واﻟﻔﻀﻞ واﻟﻔﻬﻢ واﻟﻌﺪاﻟﺔ‪ ،‬ﺻﻨﻒ ﻛﺘﺎﺑ ﹰﺎ ﻛﺒﲑ ﹰا ﰲ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ‬
‫واﻟﺘﺎﺑﻌﲔ إﱃ وﻗﺘﻪ ﻓﺄﺟﺎد ﻓﻴﻪ وأﺣﺴﻦ«) ‪.(١‬‬
‫ّ‬
‫او از ﻣﻮاﻟﯽ ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﺑﻮد و در ﺑﺼﺮه ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺑﻐﺪاد ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮔﺰﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻼذری‬
‫ﻣﻮر خ ﻣﺸﮫﻮری اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮد او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ۲۰۳‬ھﺠﺮی در ﺳﻦ ‪ ۶۲‬ﺳﺎﻟﮕﯽ‬ ‫ﮐﻪ ّ‬
‫دارﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺖ‪ .‬ﻧﺎم ﮐﺘﺎب او »ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ« در دوازده ﺟﻠﺪ )دو ﺟﻠﺪ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺣﺎﻻت و زﻧﺪﮔﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در اﺻﻞ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ ﺳﯿﺮت‬
‫ﻧﺒﻮی اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻘﯿﻪ ﺟﻠﺪھﺎ در ﺑﯿﺎن ﺣﺎﻻت ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ اﻧﺪ و ﭼﻮﻧﮑﻪ در ﺣﺎﻻت ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫ﺑﺎرھﺎ از رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﯿﺰ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا در آن ﺑﺨﺶھﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺰرﮔﯽ از ﺳﯿﺮت‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺎﯾﺎب ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺴﺨﻪ ﮐﺎﻣﻞ آن در ھﯿﭻ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪای از‬
‫ﺟﮫﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه آﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎر آن اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﯾﮏ ﺻﺪ ھﺰار‬
‫ﻣﺎرک از ﺟﯿﺐ ﺧﻮد ھﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮد و ﭘﺮوﻓﺴﻮر »ﺳﺎﺧﻮ« را ﻣﺄﻣﻮر ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ از ﺟﺎھﺎی‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺟﻠﺪھﺎی آن را ﻓﺮاھﻢ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺮ و اروﭘﺎ رﻓﺖ و ﺗﻤﺎم‬
‫ﺟﻠﺪھﺎی آن را ﻓﺮاھﻢ ﻧﻤﻮد‪ ،‬دوازده ﭘﺮوﻓﺴﻮر اروﭘﺎﯾﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺟﻠﺪھﺎی آن را‬

‫‪ -١‬ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻟﺘﮫﺬﯾﺐ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮه ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٦‬‬
‫ﺻﺤﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ در ﻟﯿﺪن‬ ‫ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﻋﮫﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ اھﺘﻤﺎم و ّ‬
‫»ھﻠﻨﺪ« ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از واﻗﺪی ﻣﺄﺧﻮذ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﺗﻤﺎم‬
‫رواﯾﺎت‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا رواﯾﺎت واﻗﺪی ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺗﺸﺨﯿﺺاﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫در آن زﻣﺎن در ﻓﻦ ﺳﯿﺮت ﮐﺘﺎبھﺎی ﺑﺴﯿﺎری ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در »ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن« و‬
‫ﻏﯿﺮه اﺳﺎﻣﯽ آنھﺎ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ّ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﺟﺰ ﻧﺎم آنھﺎ ﻣﺸﺨﺼﺎت دﯾﮕﺮی از آﻧﺎن ﻣﻌﻠﻮم و‬
‫ّ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ و اﺛﺮ آنھﺎ ﻧﯿﺰ اﻣﺮوز ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﺬا از ذﮐﺮ ﻧﺎم آنھﺎ ﺧﻮدداری ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﺑﺎرۀ ﺳﯿﺮت‪ ،‬ﮐﺘﺎبھﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﺮز‬
‫ﻣﺤﺪﺛﺎﻧﻪای ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رواﯾﺎت ﺑﺎ ﺳﻨﺪ آورده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬آن ﻗﺴﻤﺖ از‬
‫رواﯾﺎت ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺎﻻت و وﻗﺎﯾﻊ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﺳﺖ ﺟﺰء ﺳﯿﺮه ﻧﺒﻮی ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد‪ ،‬دو ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫ھﺮدو ﮐﺘﺎب ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﻣﺨﺘﺼﺮﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ »ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﻐﯿﺮ« ﮐﻪ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ ﺳﯿﺮت ﻧﺒﻮی در آن ﺑﻪ اﻧﺪازه ﯾﮏ دھﻢ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﭘﺎﻧﺰده ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺗﺐ ھﻢ ﻗﺮار ﻧﺪارد‪ .‬دﯾﮕﺮی »ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺒﯿﺮ« ﮐﻪ ﺿﺨﯿﻢ ھﻢ ھﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻦ‬
‫ﻧﺴﺨﻪای از آن را در ﺟﺎﻣﻊ »أﯾﺎﺻﻮﻓﯿﻪ« )ﺷﮫﺮی در ﺗﺮﮐﯿﻪ اﻣﺮوزی( دﯾﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺳﯿﺮه ﻧﺒﻮی در آن ھﻢ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢ اﺳﺖ و وﻗﺎﯾﻊ ﺑﺪون ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﺼﻞﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب »ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺒﯿﺮ« اﻣﺎم ﻃﺒﺮی اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ و ّ‬
‫اﻣﺎم ﻃﺒﺮی در ﭘﺎﯾﻪ و رﺗﺒﻪای از ﻋﻠﻢ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و ﮐﻤﺎل‪ ،‬وﺛﻮق‬
‫و وﺳﻌﺖ ﻋﻠﻢ وی اﻋﺘﺮاف دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺴﯿﺮ او ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از ﻣﺤﺪث‬
‫»اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ« ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﺟﮫﺎن اﺣﺪی را ﻋﺎﻟﻢﺗﺮ از او ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ۳۱۰‬ھﺠﺮی‬
‫وﻓﺎت ﻧﻤﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ )ﺳﻠﯿﻤﺎﻧﯽ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬او ﺑﺮای ﺷﯿﻌﻪ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ وﺿﻊ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ در ﻣﯿﺰان اﻻﻋﺘﺪال ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﺬا رﺟﻢ ﺑﺎﻟﻈﻦ اﻟﻜﺎذب ﺑﻞ اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻣﻦ ﻛﺒﺎر أﺋﻤﺔ اﻹﺳﻼم اﳌﻌﺘﻤﺪﻳﻦ«‪» .‬اﯾﻦ ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽ‬
‫دروﻏﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ اﻣﺎم ﺑﺰرﮔﯽ از اﺋﻤﻪ ﻣﻌﺘﻤﺪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ اﯾﻦ را ھﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﺑﻪ ّ‬
‫ﺗﺸﯿﻊ ﮔﺮاﯾﺶ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ«‪» ،‬اﺑﻦ ﺧﻠﺪون«‪،‬‬
‫»اﺑﻮاﻟﻔﺪاء« و ﻏﯿﺮه از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد در ﮐﺘﺎب او أﺧﺬ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و از ھﻤﺎن ﮐﺘﺎب ﻣﺨﺘﺼﺮ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺒﯿﺮ ﻃﺒﺮی ﻧﯿﺰ ﻧﺎﯾﺎب ﺑﻮد وﻟﯽ در اروﭘﺎ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٥٧‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻓﻦ ﺳﯿﺮت ﻣﻌﺘﻤﺪ و ﺳﺮ ﺳﻠﺴﻠﮥ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ذﯾﻼ‬
‫اﺳﺎﻣﯽ و ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت آنھﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ) ‪.(١‬‬

‫ﻋﺮوة ﺑﻦ زﺑﯿﺮ )وﻓﺎت‪ ۹۴ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫»ﻋﺮوه« ﻓﺮزﻧﺪ »ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ« و ﻧﻮۀ »ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ س« اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﮑﺘﺐ‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ واﻻی ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻓﻦ ﺳﯿﺮه در ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﻣﻐﺎزی‪ ،‬رواﯾﺎت زﯾﺎدی از او ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ .‬ذھﺒﯽ در ﺗﺬﮐﺮة اﻟﺤﻔﺎظ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وی ﻣﺮﻗﻮم‬
‫داﺷﺘﻪ »ﻛﺎن ﻋﺎﻵﻣ ﹰﺎ ﺑﺎﻟﺴﲑة« ﺻﺎﺣﺐ »ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن« در ﺑﯿﺎن ﻣﻐﺎزی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﻌﻀﯽھﺎ ﻣﻌﻘﺘﺪ اﻧﺪ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﻓﻦ ﻣﻐﺎزی را ﻋﺮوة ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﺷﻌﺒﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۰۹ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ﻣﺤﺪث ﻣﺸﮫﻮری اﺳﺖ در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻓﻨﻮن‪ ،‬ﮐﻤﺎل و ﻣﮫﺎرت ﺗﺎم داﺷﺖ‪ .‬از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻼﻓﺖ‬ ‫ّ‬
‫دﻣﺸﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻔﯿﺮ ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻓﻦ ﻣﻐﺎزی و ﺳﯿﺮه ﺑﻪ ّ‬
‫ﺣﺪی آ ﮔﺎھﯽ‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻦ در ﺑﺴﯿﺎری از اﯾﻦ ﻏﺰوهھﺎ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻪام‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﻌﺒﯽ ﺣﺎﻻت آن ﻏﺰوهھﺎ را از ﻣﻦ ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻫﺐ ﺑﻦ ّ‬
‫ﻣﻨﺒﻪ )وﻓﺎت‪ ۱۱۴ :‬ﻫﺠﺮی(‬
‫وھﺐ از ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺠﻤﯽ ﯾﻤﻦ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺣﻀﺮت اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﺗﻌﺪادی ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫در ﺑﺎره رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺸﺎرات و ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽھﺎی ﮐﺘﺐ ﻋﮫﺪ ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺜﺮت از وی رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻗﺘﺎده اﻧﺼﺎری )وﻓﺎت‪ ۱۲۱ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ﺟﺪه ﺧﻮد »رﻣﯿﺜﻪ«‬‫ﻋﺎﺻﻢ از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ‪ ،‬از ﺣﻀﺮت اﻧﺲ و ﭘﺪر ﺧﻮد و ّ‬
‫رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬در ﻓﻦ ﻣﻐﺎزی و ﺳﯿﺮه ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ دارای ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﯽ وﺳﯿﻊ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ در ﻣﺴﺠﺪ دﻣﺸﻖ اﯾﻦ ﻓﻦ را ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﯽداد‪.‬‬

‫ّ‬ ‫ً‬
‫‪ -١‬ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت اﯾﻦ ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ اﮐﺜﺮا ﻧﺎﯾﺎباﻧﺪ )اﯾﻦ ﻓﮫﺮﺳﺖ از ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻟﺘﮫﺬﯾﺐ و ﻏﯿﺮه ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ( و‬
‫ً‬
‫ھﺪف از ذﮐﺮ ﻧﺎم آنھﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ اﻣﺮوزه اﮐﺜﺮا از آنھﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٨‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺷﻬﺎب زﻫﺮی )وﻓﺎت‪ ۱۲۴ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ً‬
‫ﺣﺎﻻت وی ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮة ﺑﻦ اﻷﺧﻨﺲ اﺑﻦ ﺷﺮﯾﻖ اﻟﺜﻘﻔﯽ )م‪ ١٢٨ :‬ﻫﺠﺮی(‬
‫از ﺛﻘﺎت و از راوﯾﺎن ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺮا و واﻟﯿﺎن در اﻧﺘﻈﺎم و ﻧﻈﻢ اﻣﻮر ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ از‬
‫وی ﮐﻤﮏ و ﻣﺸﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻓﻘﮫﺎی ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺳﯿﺮت ﺑﻮد و اﺧﻨﺲ ﺑﻦ‬
‫ﺟﺪ او‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ دﺷﻤﻦ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺮﯾﻖ ّ‬

‫ﻣﻮﺳﯽ اﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ اﺳﺪی )وﻓﺎت‪ ۱۴۱ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ً‬
‫ﺣﺎﻻت وی ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﺸﺎم اﺑﻦ ﻋﺮوة اﺑﻦ زﺑﯿﺮ )وﻓﺎت‪ ۱۴۶ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ھﺸﺎم‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﭘﺪر ﺧﻮد رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮد زھﺮی و از ﻋﻠﻤﺎی ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫رواﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ در آنھﺎ از ﺗﺴﺎھﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده‬
‫ّ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ رواﯾﺎت ﺳﯿﺮت‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ او ﺗﻌﻠﻖ دارد ﮐﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﭘﺪر ﺧﻮد‬
‫از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﻓﻦ ﺳﯿﺮت ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺘﻌﺪد و ﻣﺸﮫﻮری دارد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﺳﯿﺎر ﻣﻄﻠﺒﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۵۰ :‬ﻫﺠﺮی(‬
‫ً‬
‫ﺣﺎﻻت وی ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ راﺷﺪ ازدی )وﻓﺎت‪ ۱۵۲ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫از ﺷﺎﮔﺮدان اﻣﺎم زھﺮی و از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ .‬رﺗﺒﮥ وی ﺑﻌﺪ از اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﻗﺮار‬
‫دارد‪ ،‬در ﻣﻐﺎزی ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﻪ اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ ﻧﺎم آن را »ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی« ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ اﻻوﺳﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۶۲ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ﺷﺎﮔﺮد زھﺮی ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎم »ﻣﺴﻠﻢ« ﻓﻘﻂ ﯾﮏ رواﯾﺖ از وی ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺮواﯾﺔ اﺳﺖ؛ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻓﻦ ﺳﯿﺮه ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﺑﺎرۀ وی ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻛﺎن ﻋﺎﻟـﻤـ ﹰﺎ ﹼ‬
‫ﺑﺎﻟﺴﲑة« »او آ ﮔﺎه ﺑﻪ ﻓﻦ ﺳﯿﺮت ﺑﻮد«‪.‬‬
 ‫‪٥٩‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﻦ دﯾﻨﺎر ّ‬
‫ﺗﻤﺎر )وﻓﺎت‪ ۱۶۸ :‬ﻫﺠﺮی(‬
‫از ﺷﺎﮔﺮدان اﻣﺎم زھﺮی و اﺳﺘﺎد واﻗﺪی اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺳﯿﺮت و‬
‫ﻣﻐﺎزی ﺑﻮد‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ او را ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪» .‬اﺑﻮاﻟﺰﻧﺎد« ﮐﻪ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‬
‫ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﻣﻐﺎزی را ﺑﻪﻃﻮر ﺻﺤﯿﺢ ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﯿﺎﻣﻮزﯾﺪ«‪.‬‬

‫اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ‪ ،‬ﻧﺠﯿﺢ اﻟﻤﺪﻧﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۷۰ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ﺷﺎﮔﺮد ھﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺮوۀ اﺳﺖ‪ ،‬ﺛﻮری و واﻗﺪی از وی رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ در‬
‫رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ او را ﺗﻀﻌﯿﻒ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺳﯿﺮت و ﻣﻐﺎزی ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ ﺷﺄن وی اﻋﺘﺮاف‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او در اﯾﻦ ﻓﻦ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ رأی و ﻧﻈﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ از‬
‫»ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی« وی ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎم وی در ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮت ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﻤﺨﺰوﻣﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۷۰ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮۀ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻣﺸﮫﻮر‪ ،‬ﺣﻀﺮت »ﻣﺴﻮر ﺑﻦ ﻣﺨﺮﻣﻪ« اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻘﺎم ﺧﺎﺻﯽ‬
‫داﺷﺖ و از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﻠﻤﺎی ﺳﯿﺮت ﻧﺒﻮی ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﺑﺎرۀ وی ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ رﺟﺎل اﳌﺪﻳﻨﺔ ﻋﺎﻟـﻤـ ﹰﺎ ﺑﺎﳌﻐﺎزي«‪» .‬از ﻣﺮدان ﻋﻠﻢ در ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻣﻐﺎزی ﺑﻮد«‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﮑﺮ اﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺰم اﻻﻧﺼﺎری‬

‫ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺧﻠﯿﻔﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﻓﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺗﺪوﯾﻦ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺎدرﺑﺰرگ ﺧﺎﻧﺪاﻧﯽ او »ﻋﻤﺮة« ﺗﺮﺑﯿﺖﯾﺎﻓﺘﮥ ﻣﮑﺘﺐ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل ﺑﻮد‪ ،‬او ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻓﻦ ﺳﯿﺮت و ﻣﻐﺎزی و ﻧﺰد ﭘﺪر و ﻋﻤﻮی ﺧﻮد ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻠﯿﻔﻪ ھﺎرون‬
‫اﻟﺮﺷﯿﺪ او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺿﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﺮدم از وی ﻣﻐﺎزی ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻓﻦ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻠﯽ اﺑﻦ ﻣﺠﺎﻫﺪ اﻟﺮازی اﻟﮑﻨﺪی )وﻓﺎت‪ :‬ﺑﻌﺪ از ‪ ۱۸۰‬ﻫﺠﺮی(‬

‫از ﺷﺎﮔﺮدان اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ ﻧﺠﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎم اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ از وی رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮدآورﻧﺪه و ﻣﺼﻨﻒ ﻣﻐﺎزی اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻧﻈﺮ ارﺑﺎب ﻧﻘﺪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﺗﺼﻨﯿﻒ وی ﻗﺎﺑﻞ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٦٠‬‬

‫زﯾﺎد اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ اﻟﻄﻔﯿﻞ اﻟﺒﮑﺎﻧﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۸۳ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫او ﺷﺎﮔﺮد اﺑﻦ اﺳﺤﻖ و اﺳﺘﺎد اﺑﻦ ھﺸﺎم اﺳﺖ و واﺳﻄﻪ اﯾﻦ ھﺮدو ﺑﺰرﮔﻮار‪ .‬در ﻋﺸﻖ‬
‫ﺑﻪ ﺳﯿﺮت‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﻓﺮوﺧﺖ و ھﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﺘﺎد ﺧﻮد ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺗﺎ ﻣﺪتھﺎ در ﺳﻔﺮ و‬
‫ﺣﻀﺮ ﺑﺎ وی ھﻤﺮاه ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺰد ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﻋﺰاز و اﮐﺮام اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ راوی ﮐﺘﺎب اﻟﺴﯿﺮت‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ اﻟﻔﻀﻞ اﻷﺑﺮش اﻻﻧﺼﺎری )وﻓﺎت‪ ۱۹۱ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ﺷﺎﮔﺮد اﺑﻦ اﺳﺤﻖ و راوی ﺳﯿﺮت اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ری ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰد اھﻞ ﻧﻘﺪ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺣﺠﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ اﺑﻦ ﻣﻌﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺑﺰرگ اﺳﻤﺎء رﺟﺎل اﺳﺖ‪ ،‬در ﻓﻦ ﻣﻐﺎزی او را‬
‫ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﻗﺮار داده و ﺳﯿﺮت او را ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺳﯿﺮتھﺎی ﻧﺒﻮی ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در »ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻃﺒﺮی« رواﯾﺎت ﺑﺴﯿﺎری از ﻃﺮﯾﻖ وی رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﺑﺎن اﻻﻣﻮی )وﻓﺎت‪ ۱۹۴ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ﺷﺎﮔﺮد ھﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺮوۀ و اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺞ ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﺮﭼﻪ ﻗﻠﯿﻞ اﻟﺮواﯾﺔ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن در ﺑﯿﺎن ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ ﻣﻐﺎزی‪ ،‬ﻧﺎم او را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ اﻟﻘﺮﺷﯽ )وﻓﺎت‪ ۱۹۵ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ﻣﺤﺪث ﻣﺸﮫﻮر ﺷﺎم و ﺑﺴﯿﺎر ﻗﻮی اﻟﺤﺎﻓﻈﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻋﺼﺮ وی در ﺷﺎم‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢﺗﺮ از وی‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬در ﻓﻦ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻣﻐﺎزی‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺶ از »وﮐﯿﻊ« ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد‬
‫ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت وی ﺑﻪ ھﻔﺘﺎد ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آنھﺎ »ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در »ﮐﺘﺎب‬
‫اﻟﻔﮫﺮﺳﺖ« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﯾﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﺑﮑﯿﺮ )وﻓﺎت‪ ۱۹۹ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ﺷﺎﮔﺮد ھﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺮوۀ و اﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻓﻦ رواﯾﺖ و ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬دارای ﻣﻘﺎم‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻄﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ او را ﻣﻮرد وﺛﻮق داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ در ﺗﺬﮐﺮه‪ ،‬ﻧﺎم‬
‫وی را ﺑﺎ ﻟﻘﺐ »ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻤﻐﺎزی« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ذﯾﻞ ﻣﻐﺎزی اﺑﻦ اﺳﺤﻖ را او ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ) ‪.(١‬‬

‫‪ -١‬زرﻗﺎﻧﯽ – ﻣﻮاھﺐ ‪.۱۰ /۳‬‬

 ‫‪٦١‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ واﻗﺪ اﻻﺳﻠﻤﯽ )وﻓﺎت‪ ۲۰۷ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫واﻗﺪی در ﺑﺎب ﺳﯿﺮت ﻧﺒﻮی دو ﮐﺘﺎب دارد‪» :‬ﮐﺘﺎب اﻟﺴﯿﺮة« و »ﮐﺘﺎب اﻟﺘﺎرﯾﺦ‬
‫واﻟﻤﻐﺎزی واﻟﻤﺒﻌﺚ«‪ .‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﻤﺎم ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت واﻗﺪی‪ ،‬اﻧﺒﺎری از دروغ اﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﯿﺸﺘﺮ رواﯾﺎت ﺑﯽاﺳﺎس در ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮت‪ ،‬ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ او ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‬
‫ﭼﻪ ﺧﻮب ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﮔﺮ واﻗﺪی راﺳﺘﮕﻮ اﺳﺖ در دﻧﯿﺎ رﻗﯿﺒﯽ ﻧﺪارد و اﮔﺮ دروﻏﮕﻮ اﺳﺖ ﺑﺎزھﻢ در دﻧﯿﺎ‬
‫رﻗﯿﺒﯽ ﻧﺪارد«‪.‬‬

‫ﯾﻌﻘﻮب اﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﻟﺰﻫﺮی )وﻓﺎت‪ ۲۰۸ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫از ﻧﺴﻞ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف و ﺷﺎﮔﺮد زھﺮی اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻐﺎزی از ﭼﻨﺎن ﻣﻘﺎم‬
‫و رﺗﺒﻪای ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻘﺪی ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﺑﻦ ﻣﻌﯿﻦ« اﯾﻦ ﻓﻦ را از وی آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق اﺑﻦ ﻫﻤﺎم اﺑﻦ ﻧﺎﻓﻊ اﻟﺤﻤﯿﺮی )وﻓﺎت‪ ۲۱۱ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺛﻘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺶ ﺑﻪﺳﻮی ﺗﺸﯿﻊ ﮔﺮاﯾﺶ داﺷﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﻣﺮﺗﺪ ھﻢ ﺷﻮد ﻣﺎ رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ را از وی ﺗﺮک ﻧﺨﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺑﯿﻨﺎﯾﯽاش را از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ اﺣﺎدﯾﺚ دوران‬
‫ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﯾﯽاش ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻓﻦ ﻣﻐﺎزی ﺗﺄﻟﯿﻔﯽ دارد‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم اﻟﺤﻤﯿﺮی )وﻓﺎت‪ ۲۱۳ :‬ﯾﺎ ‪ ۲۱۸‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ً‬
‫ﺣﺎﻻﺗﺶ ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﺪاﺋﯿﻨﯽ )وﻓﺎت‪ ۲۲۵ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ﺷﺎﮔﺮد اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ ﻧﺠﯿﺢ‪ ،‬ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ اﻟﻔﻀﻞ و‪ ...‬ﺑﻮد‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ و ﻋﻠﻢ اﻧﺴﺎب ﻋﺮب‪،‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وﺳﯿﻌﯽ داﺷﺖ‪ .‬در ﮔﺮوه ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﻣﺎم ﻣﻮرﺧﺎن و ﻣﻨﺒﻊ‬
‫دﻓﺘﺮ ﺑﯽﭘﺎﯾﺎن »اﻏﺎﻧﯽ« اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺎرﯾﺦ و اﻧﺴﺎب‪ ،‬ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت زﯾﺎدی دارد‪ ،‬در ﺣﺎﻻت رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﮐﺘﺎب ﻣﺒﺴﻮﻃﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻃﺒﻖ ﺑﯿﺎن اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﻣﺘﻌﺪد و ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٦٢‬‬

‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺷ ّﺒﺔ اﻟﺒﺼﺮی )وﻓﺎت‪ ۲۶۲ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫اﻣﺎم ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ادب‪ ،‬ﻟﻐﺖ‪ ،‬ﺷﻌﺮ و ﻧﺤﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﺷﮫﺮھﺎی ﻣﮑﻪ ﻣﮑﺮﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﻣﻨﻮره و ﺑﺼﺮه‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦھﺎﯾﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻠﻢ ﺳﯿﺮت ﻣﻘﺎم واﻻﯾﯽ داﺷﺖ‪ ،‬در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫»اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ« و در ﺗﺎرﯾﺦ‪» ،‬ﺑﻼذری« و »اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ« ﺷﺎﮔﺮد او ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﯿﺴﯽ ﺗﺮﻣﺬی )وﻓﺎت‪ ۲۷۹ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫ّ‬
‫ﻣﺤﺪث ﻣﺸﮫﻮری اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب وی رﺗﺒﮥ ﺳﻮم را در ﺻﺤﺎح ﺳﺘﻪ دارد‪ ،‬در ﺳﯿﺮۀ‬
‫ﻧﺒﻮی رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺨﺼﻮص و ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم آن »ﮐﺘﺎب اﻟﺸﻤﺎﺋﻞ« اﺳﺖ‪ ،‬و در‬
‫آن ﺣﺎﻻت‪ ،‬ﻋﺎدات و اﺧﻼق رﺳﻮل اﮐﺮم ج را ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اھﺘﻤﺎم‬
‫ورزﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم رواﯾﺎت‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ﺑﺮ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ‪،‬‬
‫ﺷﺮوح و ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ )وﻓﺎت‪ ۲۸۵ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﮐﺒﺎر اﺳﺖ‪» .‬ﻣﺴﻨﺪ ﺻﺤﺎﺑﻪ« ﺗﺄﻟﯿﻒ او اﺳﺖ و در آﺧﺮ آن‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی‬
‫ﻧﯿﺰ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺧﯿﺜﻤﺔ اﻟﺒﻐﺪادی )وﻓﺎت‪ ۲۹۹ :‬ﻫﺠﺮی(‬

‫در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮد اﺣﻤﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ و اﺑﻦ ﻣﻌﯿﻦ و در ﺗﺎرﯾﺦ و ﺳﯿﺮت‪ ،‬از ﻋﻠﻤﺎی‬
‫ﮔﺮاﻧﻘﺪر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺎﺋﺬ دﻣﺸﻘﯽ‬

‫ﻣﻐﺎزی او ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ و‪ ...‬ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ از او ﻧﻘﻞ و‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ ﻋﻠﻤﺎی ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻋﻠﻤﺎی ﺑﻌﺪی را ﮐﻪ از ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت‬
‫ﻗﺪﯾﻢ و ﮐﺘﺐ اﺣﺎدﯾﺚ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺘﺎبھﺎی ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺮح ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﮐﺘﺎبھﺎی‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آنھﺎ اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪی ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﮐﺘﺎبھﺎی اﺻﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﺬا در اﯾﻨﺠﺎ آنھﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﯾﻢ‪:‬‬
 ‫‪٦٣‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫‪» -۱‬اﻟﺮوض اﻷﻧﻒ« ﺷﺮح ﺳﯿﺮت اﺑﻦ اﺳﺤﻖ و ﻣﺼﻨﻒ آن »ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﮫﯿﻠﯽ«‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ۵۸۱‬ھﺠﺮی وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﮫﯿﻠﯽ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﮐﺒﺎر اﺳﺖ‬
‫و ﺗﻤﺎم ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ ﺑﻌﺪی در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و اﻃﻼﻋﺎت ﺧﻮد ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺳﯿﺮت ﻧﺒﻮی‪ ،‬از‬
‫وی اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺼﻨﻒ در ﻣﻘﺪﻣﮥ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ‪ ۱۲۰‬ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪام ﮐﻪ ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ آن ﻧﺰد‬
‫ﻣﺎ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪» -۲‬ﺳﯿﺮت دﻣﯿﺎﻃﯽ« از ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت ﺣﺎﻓﻆ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ دﻣﯿﺎﻃﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪۷۰۵‬‬
‫ھﺠﺮی اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺘﺎبھﺎ از ﻣﻄﺎﻟﺐ آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم آن‬
‫ً‬
‫»اﳌﺨﺘﴫ ﰲ ﺳﲑة ﺳﻴﺪ اﻟﺒﴩ« و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ در ﯾﮑﺼﺪ ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‬
‫»ﭘﺘﻨﻪ« )ھﻨﺪ( ﯾﮏ ﻧﺴﺨﻪ از آن وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪» -۳‬ﺳﯿﺮت ﺧﻼﻃﯽ« از ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت ﻋﻼء اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ اﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻼﻃﯽ ﺣﻨﻔﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪ ۷۰۸‬ھﺠﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -۴‬ﺳﯿﺮت ﮐﺎزروﻧﯽ« از ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت ﺷﯿﺦ ﻇﮫﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ اﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎزروﻧﯽ‬
‫ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪ ۶۹۴‬ھﺠﺮی اﺳﺖ) ‪.(١‬‬
‫‪» -۵‬ﺳﯿﺮت اﺑﻦ اﺑﯽﻃﯽ« از ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺣﻤﯿﺪه ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪ ۶۳۰‬ھﺠﺮی و در‬
‫ﺳﻪ ﺟﻠﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -۶‬ﺳﯿﺮت ﻣﻐﻠﻄﺎﺋﯽ« ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺮوﻓﯽ اﺳﺖ و در ﻣﺼﺮ ﭼﺎپ ﺷﺪه‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻋﯿﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن‪ ،‬ﺷﺮﺣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺶ »ﮐﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم« اﺳﺖ) ‪.(٢‬‬
‫‪» -۷‬ﺷﺮف اﻟﻤﺼﻄﻔﯽ« ﺗﺼﻨﯿﻒ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮری و در ھﺸﺖ‬
‫ﺟﻠﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در »اﺻﺎﺑﻪ« از آن ﻧﻘﻞ و اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫آن رواﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ از اﯾﻦ ﺗﺼﻨﯿﻒ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬رواﯾﺎت ﻣﮫﻤﻞ و ﻟﻐﻮ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﻔﮫﻮم آن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺼﻨﻒ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻓﺮﻗﯽ ﻣﯿﺎن‬
‫رﻃﺐ و ﯾﺎﺑﺲ ﻗﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -۸‬ﺷﺮف اﻟﻤﺼﻄﻔﯽ« از ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزی‪.‬‬

‫‪ -١‬در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﻤﺒﺌﯽ ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ آن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﮐﺘﺎبھﺎ در ﮐﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﺳﯿﺮت ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٦٤‬‬
‫‪» -۹‬اﮐﺘﻔﺎء ﻓﯽ ﻣﻐﺎزی اﻟﻤﺼﻄﻔﯽ واﻟﺨﻠﻔﺎء اﻟﺜﻼﺛﺔ« ﺗﺼﻨﯿﻒ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻮاﻟﺮﺑﯿﻊ ﺳﻠﯿﻤﺎن‬
‫ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ اﻟﮑﻼﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪ ۶۳۴‬ھﺠﺮی اﺳﺖ‪ ،‬در اﮐﺜﺮ ﮐﺘﺎبھﺎ ﺑﻪ آن ارﺟﺎع‬
‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -۱۰‬ﺳﯿﺮت اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ« اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﻣﺤﺪث ﻣﺸﮫﻮر و اﻣﺎم در ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ ،‬اﻏﻠﺐ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ھﻢ ارﺟﺎع داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﯿﺪ اﻟﻨﺎس اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﺪ اﻟﻨﺎس از ﻋﻠﻤﺎی ﻣﻌﺮوف‬ ‫‪» -۱۱‬ﻋﯿﻮن اﻷﺛﺮ« ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻦ ّ‬
‫اﻧﺪﻟﺲ »اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ« اﺳﺖ و در ﺳﺎل ‪ ۷۳۴‬ھﺠﺮی وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﺘﯿﻦ و از ﮐﺘﺎبھﺎی ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺧﺬ ﺷﺪه و ﺳﻨﺪ ھﺮ ﮐﺘﺎﺑﯽ در‬
‫آن ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ آن )ﺟﻠﺪ دوم( در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ »ﮐﻠﮑﺘﻪ« وﺟﻮد‬
‫دارد و از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫‪» -۱۲‬ﻧﻮر اﻟﻨﺒﺮاس ﻋﻠﯽ ﺳﯿﺮة اﺑﻦ ﺳﯿﺪ اﻟﻨﺎس« ﺷﺮح ﻋﯿﻮن اﻻﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم ﻣﺼﻨﻒ‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺑﻪ ﻃﺮز ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻪای ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه و ﮔﻨﺠﯿﻨﮥ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﯽﺷﻤﺎری در دو ﺟﻠﺪ و در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ »ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء‬
‫ﻟﮑﮫﻨﻮ«‪ ،‬ﻧﺴﺨﮥ ﻋﻤﺪهای از آن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -۱۳‬ﺳﯿﺮت ﻣﻨﻈﻮم« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺣﺎﻓﻆ زﯾﻦ اﻟﺪﯾﻦ ﻋﺮاﻗﯽ اﺳﺘﺎد ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻈﻮم ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻣﻘﺪﻣﻪ آن‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮدش اﺷﺎره ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺣﺎوی رﻃﺐ و ﯾﺎﺑﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -۱۴‬ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ« ﮐﺘﺎب ﻣﺸﮫﻮری اﺳﺖ و ﻣﺄﺧﺬ ﻋﻠﻤﺎی ﻣﺘﺄﺧﺮﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺼﻨﻒ آن‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻗﺴﻄﻼﻧﯽ از ﺷﺎرﺣﺎن ﻣﺸﮫﻮر ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ھﻤﭙﺎﯾﮥ ﺣﺎﻓﻆ‬
‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮔﺮﭼﻪ ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﻣﻔﺼﻞ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ھﺰاران ﻣﻮﺿﻮع و‬
‫رواﯾﺎت ﻏﻠﻂ در آن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -۱۵‬زرﻗﺎﻧﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻮاھﺐ« ﺷﺮح ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺳﮫﯿﻠﯽ‬
‫ھﯿﭻ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻊ و ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه و در ھﺸﺖ ﺟﻠﺪ‬
‫ﺿﺨﯿﻢ در ﻣﺼﺮ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -۱۶‬ﺳﯿﺮت ﺣﻠﺒﯽ« ﻣﻌﺮوف و ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٦٥‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﺻﺤﺖ ﻣﺄﺧﺬ‬
‫وﻗﺎﯾﻊ ﺳﯿﺮت ﻧﺒﻮی ﺣﺪود ﯾﮑﺼﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﻧﺒﻮت‪ ،‬ﺑﻪ رﺷﺘﮥ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﻨﺒﻊ و ﻣﺄﺧﺬ ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ ﮐﺘﺎبھﺎ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﮐﺜﺮ رواﯾﺎت زﺑﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای اﻗﻮام و‬
‫ﻣﻠﺖھﺎی دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ھﺮﮔﺎه ﺑﺨﻮاھﻨﺪ ﺣﺎﻻت و وﻗﺎﯾﻊ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﯾﮏ ﻋﺼﺮ را ﺑﻌﺪ از ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از آن دوران ﺳﭙﺮی ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ رﺷﺘﮥ ﺗﺤﺮﯾﺮ‬
‫درآورﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ روش را اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﻧﻮع ﺳﺨﻦ و ﺷﺎﯾﻌﻪای ﮐﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آن‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎنھﺎ ﺟﺎری ﺑﻮده اﺳﺖ را ﺟﻤﻊآوری و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻧﺎم‬
‫و ﻧﺸﺎﻧﯽ از راوﯾﺎن آنھﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻣﯿﺎن آن ھﻤﻪ ﺷﺎﯾﻌﺎت ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ زﺑﺎنھﺎ ﺟﺎری اﺳﺖ وﻗﺎﯾﻌﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﻦ ﻣﻮﺟﻮد و ﻋﻘﻞ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا اﻏﻠﺐ ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻧﺪک ﻣﺪﺗﯽ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮدآوری ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﮐﺘﺎب ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت و ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ اروﭘﺎ ﺑﺮھﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﺗﺪوﯾﻦ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺳﺒﮏ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻌﯿﺎری ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮای ﻓﻦ ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﯽ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺎﻟﯽ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﺻﻞ اول آن‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮ داﺳﺘﺎن و واﻗﻌﻪای ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﺘﺒﺮ و‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﮐﺘﺎﺑﺖ و ﺿﺒﻂ اﺳﺖ ﮐﻪ از زﺑﺎن ﮐﺴﯽ ﺷﻨﯿﺪه ﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮدش ھﻤﺮاه و ﺷﺮﯾﮏ آن‬
‫واﻗﻌﻪ ﺑﻮده و در آن ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺧﻮدش ھﻤﺮاه ﻧﺒﻮده‪ ،‬اﺳﺎﻣﯽ ﺗﻤﺎم‬
‫رواﯾﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺗﺎ آن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ھﻤﺮاه واﻗﻌﻪ ﺑﻮده ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ذﮐﺮ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﯿﺰ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ در ﺳﻠﺴﻠﮥ رواﯾﺖ ﻗﺮار دارﻧﺪ؟ وﺿﻌﯿﺖ آنھﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﭼﻪ‬
‫ﻣﺸﺎﻏﻠﯽ و ﭼﻪ ﺣﺎﻓﻈﻪای داﺷﺘﻨﺪ؟ ﻓﮫﻢ و درکﺷﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد؟ ﻣﻮرد وﺛﻮق ﺑﻮدﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻄﻤﺌﻦ؟ دﯾﺪ ﺳﻄﺤﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﯾﺎ دﻗﯿﻖﺑﯿﻦ و واﻗﻊﺑﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ؟ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﯾﺎ ﺟﺎھﻞ؟‬
‫در اﺑﺘﺪای اﻣﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻔﺤﺺ در ﺑﺎره اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺟﺰﺋﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻏﯿﺮ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ھﺰاران ﻣﺤﺪث دوران ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را در ھﻤﯿﻦ ﮐﺎر ﺻﺮف ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮای آ ﮔﺎھﯽ از ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﮏ ﺗﮏ ﺷﮫﺮھﺎ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ راوﯾﺎن‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ھﺮﻧﻮع اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﻻزم ﺑﻮد در ﻣﻮرد آنھﺎ ﮔﺮد آوردﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در زﻣﺎن ﮔﺮدآوری ﺳﺨﻨﺎنﺷﺎن در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﻌﺎﺻﺮان آنھﺎ ﺣﺎﻻت زﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﻧﺎن را ﺟﻮﯾﺎ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ھﻤﯿﻦ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و ﮐﺎوشھﺎ‪ ،‬ﻓﻦ ﮔﺮاﻧﻤﺎﯾﮥ‬
‫»أﺳﻤﺎء اﻟﺮﺟﺎل« )ﺑﯿﻮﮔﺮاﻓﯽ و زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪ( ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﮫﯿﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﻤﻨﺖ آن‪ ،‬اﻣﺮوز‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٦٦‬‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ ﺣﺎﻻت و ﺑﯿﻮﮔﺮاﻓﯽ ﯾﮑﺼﺪ ھﺰار ﻧﻔﺮ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻣﺤﻘﻘﺎن و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان‬
‫ﻇﻦ دﮐﺘﺮ »اﺳﭙﺮﻧﮕﺮ« ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و اﻋﺘﺒﺎر ﻗﺮار‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم و روﺷﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ ُﺣﺴﻦ ّ‬
‫داده ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻌﺪاد ﺑﻪ ﭘﺎﻧﺼﺪ ھﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﯽرﺳﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ در ﺗﺠﺴﺲ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﺣﻮال اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﻪ رﺗﺒﻪ و ﺣﯿﺜﯿﺖ ھﯿﭻ ﮐﺲ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و از آن ﻣﺮﻋﻮب ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﺎدﺷﺎھﺎن و اﻣﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ رھﺒﺮان و ﻣﻘﺘﺪاﯾﺎن‪،‬‬
‫اﺣﻮال و اﺧﻼق ھﻤﻪ را ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﻮده و ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﺻﺪھﺎ ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت ﺗﮫﯿﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮐﯿﻔﯿﺖ اﺟﻤﺎﻟﯽ آنھﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﻦ )ﯾﻌﻨﯽ در ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﯾﻞ راوﯾﺎن(‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﻤﻮد و ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﻮﺷﺖ »ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻘﻄﺎن« اﺳﺖ‪ ،‬او از ﭼﻨﺎن ﻣﻘﺎم و رﺗﺒﮥ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ﮐﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ در ﺑﺎرۀ وی ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﭼﺸﻢھﺎﯾﻢ ﻧﻈﯿﺮ او را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ« ﺑﻌﺪ از ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ اﻟﻘﻄﺎن ﻓﻦ ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﯾﻞ‬
‫راوﯾﺎن و ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻠﻤﯽ آﻧﺎن ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ و در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﮐﺜﺮت‪،‬‬
‫ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﮐﺘﺎب ﻣﻤﺘﺎز از آنھﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» -۱‬رﺟﺎل ﻋﻘﯿﻠﯽ« اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻓﻘﻂ در ﺑﯿﺎن اﺣﻮال اﻓﺮاد ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺮواﯾﺔ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -۲‬رﺟﺎل اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺠﻠﯽ« ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪ ۲۶۱‬ھﺠﺮی ﻧﺎم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪» :‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﺮح‬
‫واﻟﺘﻌﺪﯾﻞ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -۳‬رﺟﺎل اﻣﺎم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ رازی« ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪ ۳۲۷‬ھﺠﺮی‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺿﺨﯿﻤﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -۴‬رﺟﺎل اﻣﺎم دارﻗﻄﻨﯽ« اﯾﺸﺎن ﻣﺤﺪث ﻣﺸﮫﻮری اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻓﻘﻂ در ﺑﯿﺎن‬
‫اﺣﻮال اﺷﺨﺎص ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺮواﯾﺔ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -۵‬ﮐﺎﻣﻞ اﺑﻦ ﻋﺪی« ﻣﺸﮫﻮرﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﯾﻦ ﻓﻦ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﺘﺄﺧﺮ آن را‬
‫ﻣﺄﺧﺬ ﺧﻮد ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬دﮐﺘﺮ اﺳﭙﺮﻧﮕﺮ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﺮوف آﻟﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺴﻠﻂ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺖ و ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ در‬
‫آﺳﯿﺎ و در ﺷﮫﺮ ﮐﻠﮑﺘﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺘﺎب »اﻹﺻﺎﺑﺔ« ﺑﺎ ﺗﺼﺤﯿﺢ وی در ﮐﻠﮑﺘﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻧﺎﻣﺒﺮده ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﻗﻮﻣﯽ ﻧﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل در دﻧﯿﺎ آﻣﺪه و ﻧﻪ در ﺣﺎل‬
‫ﺣﺎﺿﺮ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻦ ﮔﺮاﻧﻤﺎﯾﮥ اﺳﻤﺎء اﻟﺮﺟﺎل را ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻔﯿﻞ آن‪،‬‬
‫اﻣﺮوز ﺣﺎل ﭘﺎﻧﺼﺪ ھﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٦٧‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎبھﺎ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻧﺎﯾﺎب ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ ﺑﻌﺪی ﮐﻪ از آنھﺎ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ و ﻣﺴﺘﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب »ﺗﮫﺬﯾﺐ‬
‫ﻣﺰی )ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ اﻟﺰﮐﯽ( ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪ ۷۴۲‬ھﺠﺮی اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﮑﻤﺎل« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻨﯿﻒ ﻋﻼﻣﻪ ّ‬
‫ﻋﻼءاﻟﺪﯾﻦ ﻣﻐﻠﻄﺎﺋﯽ ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪ ۷۶۲‬ھﺠﺮی در ﺳﯿﺰده ﺟﻠﺪ ﺗﮑﻤﻠﻪ آن را ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ‬
‫ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪ ۷۴۸‬ھﺠﺮی آن را ﻣﺨﺘﺼﺮ ﮐﺮد و ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺮای آن ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫در آﺧﺮ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ از ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ آن ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ ﯾﮏ ﮐﺘﺎب ﺿﺨﯿﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻟﺘﮫﺬﯾﺐ«‬
‫ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ در دوازۀ ﺟﻠﺪ در ﺣﯿﺪر آﺑﺎد ھﻨﺪ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺼﻨﻒ در ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺘﺎب‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ :‬در ﺗﺼﻨﯿﻒ آن ھﺸﺖ ﺳﺎل وﻗﺖ ﺻﺮف ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ھﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺘﺎب‬
‫دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﺪاول و ﻣﺴﺘﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب »ﻣﯿﺰان اﻻﻋﺘﺪال« ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﺑﺮ آن ﮐﺘﺎب ﺷﺮﺣﯽ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم آن »ﻟﺴﺎن اﻟﻤﯿﺰان« اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﮐﺘﺎبھﺎی اﺳﻤﺎء اﻟﺮﺟﺎل‪» ،‬ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻟﮑﻤﺎل«‪» ،‬ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻟﺘﮫﺬﯾﺐ«‪» ،‬ﻟﺴﺎن اﻟﻤﯿﺰان«‬
‫»ﺗﻘﺮﯾﺐ«‪» ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﺨﺎری«‪» ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﻐﯿﺮ ﺑﺨﺎری«‪» ،‬ﺛﻘﺎت اﺑﻦ ﺣﺒﺎن«‪» ،‬ﺗﺬﮐﺮة‬
‫اﻟﺤﻔﺎظ ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ«‪» ،‬ﻣﺸﺘﺒﻪ اﻟﻨﺴﺒﺔ ذھﺒﯽ«‪» ،‬اﻧﺴﺎب ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ«‪ ،‬و »ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻻﺳﻤﺎء«‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ رﺳﯿﺪه و ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺎس و ﺑﻨﯿﺎد اﺻﻮل اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ ٓ َ ُ ۡ َ ُۢ َ َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫ِق بِن َبإ ٖ �تَبَ َّي ُن ٓوا﴾ ]اﻟﺤﺠﺮات‪.[۶ :‬‬‫ام ُن ٓوا إِن جاء�م فاس‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫���ها ٱ�ِين ء‬
‫»ای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن! اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻓﺎﺳﻘﯽ ﯾﮏ ﺧﺒﺮ آورد‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ از آن‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﻣﺆﯾﺪ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ِّ‬ ‫َ َ ْ ُ ِّ َ‬ ‫ََ ْ‬
‫�ﻞ َﻣﺎ َﺳ ِﻤ َﻊ«‪».‬ﺑﺮای دروﻏﮕﻮﺑﻮدن ﺷﺨﺺ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ‬ ‫»ﻛﻰﻔ ِﺑﺎﻟـ َﻤ ْﺮ ِء ﻛ ِﺬﺑًﺎ أن �َﺪث ِﺑ‬
‫ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮآﻧﭽﻪ ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﺻﻞ دوم ﺗﺤﻘﯿﻖ وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﮫﺎدت و ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻋﻘﻞ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬

‫آﻏﺎز دراﯾﺖ‬
‫اﯾﻦ اﺻﻞ را ﻧﯿﺰ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻨﯿﺎن ﻧﮫﺎده ﺑﻮد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل ﺗﮫﻤﺖ زدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﻘﺪر اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را ﺷﺎﯾﻊ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﯿﺰ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٦٨‬‬
‫دﭼﺎر ﺧﻄﺎ و اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت »ﺣﺴﺎن« ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﮫﻤﺖزﻧﻨﺪﮔﺎن ھﻤﺮاه ﺑﻮد و ﺑﺮھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺣﺪ ﻗﺬف ﺑﺮ وی‬
‫ﺟﺎری ﺷﺪ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‪:‬‬
‫ُ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َّ َّ َ َ ٓ ُ ۡ ۡ‬
‫ك ُع ۡص َبة ّمِن� ۡم﴾ ]اﻟﻨﻮر‪.[۱۱ :‬‬
‫ٱ�ف ِ‬
‫﴿إِن ٱ�ِين جاءو ب ِ ِ‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﮫﻤﺖ زدﻧﺪ از ﮔﺮوه ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﻼﻟﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻋﺒﺎرت »ﻣﻨﮑﻢ« )ﺟﻤﺎﻋﺔ ﻣﻦ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ( ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در ﻣﻮرد ﺑﺮاﺋﺖ و ﻋﻔﺖ و‬
‫ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ ٓ ۡ َ ۡ ُ ُ ُ ُ ۡ ُ َّ َ ُ ُ َ َ ٓ َ َّ َ َ َّ َ َ ٰ َ ُ ۡ َ ٰ َ َ‬
‫ك َ� ٰ َذا ُ� ۡه َ�ٰنٌ‬ ‫﴿ولو� إِذ س ِمعتموه قلتم ما ي�ون �ا أن �ت�م بِ�ذا سب�ن‬
‫َع ِظ ‪ٞ‬‬
‫يم ‪] ﴾١٦‬اﻟﻨﻮر‪.[۱۶ :‬‬
‫»و ﭼﻮن آن را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﭼﺮا ﻧﮕﻔﺘﯿﺪ ﺑﺮای ﻣﺎ ﺳﺰاوار ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﯿﻢ؛‬
‫ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ! اﯾﻦ ﺑﮫﺘﺎن ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺿﺎﺑﻄﻪ ﻋﺎم‪ ،‬روش ﺗﺤﻘﯿﻖ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺎم رواﯾﺖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ آنھﺎ ﻣﻮرد وﺛﻮق و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺮواﯾﺔ ھﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺧﯿﺮ؟ آﻧﮕﺎه ﺷﮫﺎدت و ﮔﻮاھﯽ آنھﺎ ﺷﻨﯿﺪه ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ‬
‫ھﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﭼﺮا ﻧﮕﻔﺘﯿﺪ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﮫﺘﺎن ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﻔﮫﻮم اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ً‬
‫ﻗﻄﻌﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬واﻗﻌﻪای را ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺻﻮرت و ﺑﺮﺧﻼف ﻋﻘﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻏﻠﻂ‬
‫داﻧﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﻏﺎز دراﯾﺖ‪ ،‬در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻓﻘﮫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﻮردن ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺮ آﺗﺶ ﭘﺨﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬وﺿﻮ را ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﻮھﺮﯾﺮه س اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﻨﺴﻮب ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در اﺛﺮ ﻧﻮﺷﯿﺪن آﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آﺗﺶ ﮔﺮم ﺷﺪه ﻧﯿﺰ وﺿﻮ ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮھﺮﯾﺮه را ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺮواﯾﺔ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﭼﻮن از ﻧﻈﺮ وی اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺮﺧﻼف دراﯾﺖ و ﻋﻘﻞ ﺑﻮد‪ ،‬آن را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫در ﻓﮫﻢ آن اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺗﺮﻣﺬی‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻮﺿﻮء‪.‬‬

 ‫ﺿﺎﺑﻄﮥ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻮﺿﻮع و دروﻏﯿﻦ‬

‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﺪوﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺮای دراﯾﺖ ﻋﻘﻠﯽ ﻧﯿﺰ اﺻﻮﻟﯽ ﺗﮫﯿﻪ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻮل‪ ،‬ﹶأ ﹾو ﹸﻳﻨ ﹺﹶﺎﻗ ﹸﺾ ﹾاﻷﹸ ﹸﺻ ﹶ‬
‫ﻮل‪ ،‬ﹶﻓﺎ ﹾﻋ ﹶﻠ ﹾﻢ ﹶأ ﱠﻧ ﹸﻪ‬ ‫ﻳﺚ ﹶر ﹶأ ﹾﻳ ﹶﺘ ﹸﻪ ﹸﳜﹶﺎﻟﹺ ﹸ‬
‫ﻒ ا ﹾﻟ ﹸﻌ ﹸﻘ ﹶ‬ ‫اﳉﻮ ﹺزي‪ :‬وﻛ ﱡﹸﻞ ﺣ ﹺﺪ ﹴ‬
‫ﹶ‬ ‫» ﹶﻗ ﹶﺎل ا ﹾﺑ ﹸﻦ ﹾ ﹶ ﹾ ﱢ ﹶ‬
‫ﹶﱪ ﹸر ﹶوا ﹶﺗ ﹸﻪ‪ ،‬ﹶو ﹶﻻ ﹶﺗﻨﹾ ﹸﻈ ﹾﺮ ﹺﰲ ﹶﺟ ﹾﺮ ﹺﺣ ﹺﻬ ﹾﻢ‪.‬‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫ﹶﻣ ﹾﻮ ﹸﺿﻮ ﹲع‪ ،‬ﹶﻓ ﹶﻼ ﹶﺗ ﹶﺘ ﹶﻜ ﱠﻠﻒ اﻋﹾﺘ ﹶﺒ ﹶﺎر ﹸه‪ ،‬ﹶأ ﹾي‪ :‬ﹶﻻ ﹶﺗ ﹾﻌﺘ ﹺ ﹾ‬
‫اﻹ ﹾﲨﹶﺎ ﹺع‬ ‫اﻟﺴﻨ ﹺﱠﺔ اﳌﹾﹸﺘ ﹶﹶﻮاﺗﹺ ﹶﺮ ﹺة‪ ،‬ﹶأ ﹺو ﹾ ﹺ‬
‫ﹶﺎب‪ ،‬ﹶأ ﹺو ﱡ‬ ‫ﹶﺺ ا ﹾﻟ ﹺﻜﺘ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﺎﻫﺪﹶ ةﹸ‪ ،‬ﹶأ ﹾو ﹸﻣ ﹶﺒ ﹺﺎﻳﻨﹰﺎ ﻟﻨ ﱢ‬‫اﳊ ﱡﺲ ﹶواﳌﹾﹸ ﹶﺸ ﹶ‬
‫ﹸﻮن ﹺﳑﺎ ﻳﺪﹾ ﹶﻓﻌﻪ ﹾﹺ‬
‫ﹶأ ﹾو ﹶﻳﻜ ﹶ ﱠ ﹶ ﹸ ﹸ‬
‫ﳾ ﹲء ﹺﻣ ﹾﻦ ﹶذﻟﹺ ﹶﻚ اﻟﺘ ﹾﱠﺄ ﹺو ﹶﻳﻞ‪.‬‬ ‫ﹺ‬
‫ا ﹾﻟ ﹶﻘ ﹾﻄﻌ ﱢﻲ; ﹶﺣ ﹾﻴ ﹸﺚ ﹶﻻ ﹶﻳ ﹾﻘ ﹶﺒ ﹸﻞ ﹶ ﹾ‬
‫ﻳﺪ ﻋ ﹶﹶﲆ ﹾاﻷﹶ ﹾﻣ ﹺﺮ ا ﹾﻟ ﹶﻴ ﹺﺴ ﹺﲑ‪ ،‬ﹶأ ﹾو ﺑﹺﺎ ﹾﻟ ﹶﻮ ﹾﻋ ﹺﺪ ا ﹾﻟ ﹶﻌﻈﹺﻴ ﹺﻢ ﻋ ﹶﹶﲆ ا ﹾﻟ ﹺﻔ ﹾﻌ ﹺﻞ‬ ‫اﻟﺸ ﹺﺪ ﹺ‬ ‫اط ﺑﹺﺎ ﹾﻟﻮ ﹺﻋ ﹺ‬ ‫ﹶأ ﹾو ﹶﻳﺘ ﹶﹶﻀ ﱠﻤ ﹶﻦ ﹾ ﹺ‬
‫ﻴﺪ ﱠ‬ ‫اﻹ ﹾﻓ ﹶﺮ ﹶ ﹶ‬
‫ﺎص ﹶواﻟ ﱡﻄ ﹸﺮ ﹺﻗ ﱠﻴ ﹺﺔ‪ ،‬ﹶو ﹺﻣ ﹾﻦ ﹺرﻛ ﹺﱠﺔ اﳌﹾﹶ ﹾﻌﻨﹶﻰ‪ " :‬ﹶﻻ ﺗ ﹾﹶﺄ ﹸﻛ ﹸﻠﻮا‬ ‫ﻳﺚ ا ﹾﻟ ﹸﻘ ﱠﺼ ﹺ‬ ‫ا ﹾﻟﻴ ﹺﺴ ﹺﲑ‪ ،‬وﻫ ﹶﺬا ﹾاﻷﹶ ﹺﺧﲑ ﻛﹶﺜﹺﲑ ﻣﻮﺟﻮد ﹺﰲ ﺣ ﹺﺪ ﹺ‬
‫ﹸ ﹲ ﹶﹾ ﹸ ﹲ ﹶ‬ ‫ﹶ ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ب ﹶر ﹺاو ﹺﻳﻪ‪ .‬ﹶوﻛ ﱡﹸﻞ ﹶﻫ ﹶﺬا ﹺﻣ ﹶﻦ‬ ‫ﻮﻫﺎ"‪ ،‬ﹶوﻟ ﹺ ﹶﺬا ﹶﺟ ﹶﻌ ﹶﻞ ﹶﺑ ﹾﻌ ﹸﻀ ﹸﻬ ﹾﻢ ﹶذﻟﹺ ﹶﻚ ﹶدﻟﹺ ﹰﻴﻼ ﻋ ﹶﹶﲆ ﻛ ﹺﹶﺬ ﹺ‬ ‫ا ﹾﻟ ﹶﻘ ﹾﺮ ﹶﻋ ﹶﺔ ﹶﺣﺘﱠﻰ ﺗ ﹾﹶﺬ ﹶﺑ ﹸﺤ ﹶ‬
‫ا ﹾﻟ ﹶﻘ ﹶﺮ ﹺاﺋ ﹺﻦ ﹺﰲ ا ﹾﻟـ ﹶﻤ ﹾﺮ ﹺو ﱢي‪.‬‬
‫ﻮﺟﺪﹾ ﹺﻋﻨﹾﺪﹶ‬ ‫ﹺ ﹺﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹴ‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫اﻟﺮ ﹺاوي; ﻛﹶﻘ ﱠﺼﺔ ﹶﻏ ﱠﻴﺎث ﹶﻣ ﹶﻊ اﳌﹾﹶ ﹾﻬﺪ ﱢي ﹶأ ﹺو اﻧﹾﻔ ﹶﺮاده ﻋ ﱠﹶﻤ ﹾﻦ ﹶﱂ ﹾ ﹸﻳﺪﹾ ﹺر ﹾﻛ ﹸﻪ ﺑﹺ ﹶﲈ ﹶﱂ ﹾ ﹸﻳ ﹶ‬ ‫ﹸﻮن ﹺﰲ ﱠ‬ ‫ﹶو ﹶﻗﺪﹾ ﹶﺗﻜ ﹸ‬
‫ﴚ ﹴء ﹺﻣ ﹾﻦ ﻛ ﹾﹶﻮﻧﹺ ﹺﻪ ﻓﹺ ﹶﻴﲈ ﹶﻳ ﹾﻠﺰﹶ ﹸم اﳌﹾﹸ ﹶﻜ ﱠﻠ ﹺﻔﲔﹶ ﹺﻋ ﹾﻠ ﹸﻤ ﹸﻪ‪ ،‬ﹶو ﹶﻗ ﹾﻄ ﹸﻊ ا ﹾﻟ ﹸﻌ ﹾﺬ ﹺر ﻓﹺ ﹺﻴﻪ; ﻛ ﹶﹶﲈ ﹶﻗ ﱠﺮ ﹶر ﹸه‬ ‫ﹺ ﹺ ﹺﹺ‬
‫ﳘﺎ‪ ...‬ﹶأو اﻧﹾﻔ ﹶﺮاده ﺑﹺ ﹶ ﹾ‬
‫ﹺ‬
‫ﹶﻏ ﹾ ﹺﲑ ﹶ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬ ‫ﹾ ﹺ‬
‫ﹶﻦ‬ ‫ﺎج ﻋ ﹺ‬ ‫ﴫ ا ﹾﻟ ﹶﻌﺪﹸ ﱢو ﻟ ﹾﻠ ﹶﺤ ﱢ‬‫ﹶﺤ ﹾ ﹺ‬ ‫ﻴﺐ ﹺﰲ ﹶأ ﱠو ﹺل )ا ﹾﻟﻜ ﹶﻔﺎ ﹶﻳﺔ(‪ ،‬ﹶأ ﹾو ﺑﹺ ﹶﺄ ﹾﻣ ﹴﺮ ﹶﺟﺴﻴ ﹴﻢ ﹶﺗﺘ ﹶﹶﻮ ﱠﻓ ﹸﺮ اﻟﺪﱠ ﹶواﻋﻲ ﻋ ﹶﹶﲆ ﹶﻧ ﹾﻘﻠﻪ; ﻛ ﹶ‬‫اﳋﹶﻄ ﹸ‬
‫ا ﹾﻟ ﹶﺒ ﹾﻴ ﹺﺖ«) ‪» .(١‬اﺑﻦ ﺟﻮزی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدی ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻋﻘﻞ ﯾﺎ‬
‫اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻤﻪ ﻓﻘﮫﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪان ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع )ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ و ﺟﻌﻠﯽ( اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺤﺚ ﻧﺪارد ﮐﻪ راوﯾﺎن آن ﻣﻌﺘﺒﺮ اﻧﺪ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ آن ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و ﻣﺸﺎھﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ آن ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﺮ اﻧﺠﺎم اﻣﺮ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺗﮫﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﺘﺎب‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﻤﻐﯿﺚ ﺑﺸﺮح أﻟﻔﯿﺔ اﻟﺤﺪﯾﺚ ﻟﻠﻌﺮاﻗﯽ‪ (۳۳۳/۱) ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ أﺑﻮ اﻟﺨﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ أﺑﯽ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺴﺨﺎوی‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺣﺴﯿﻦ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ‬
‫ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﺴﻨﺔ – ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﭼﺎپ ‪۱۴۲۴ ،۱‬ھـ ‪۲۰۰۳ /‬م‪ ...‬اﯾﻦ اﺻﻮل ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺧﻮد اﺑﻦ ﺟﻮزی ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﺑﻦ ﺟﻮزی از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٧٠‬‬
‫ﺳﺨﺘﯽ ﺷﺪه ﯾﺎ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﯾﮏ اﻣﺮ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺪ ﺛﻮاب ﺑﺰرﮔﯽ داده ﺷﺪه )اﯾﻦ ﻧﻮع اﺣﺎدﯾﺚ در‬
‫ً‬
‫ﻧﺰد واﻋﻈﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد( ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در آن ﯾﺎوهﮔﻮﯾﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫راوی ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ را دروﻏﮕﻮ‬ ‫ﮐﻪ‪» :‬ﮐﺪو را ﺑﺪون ذﺑﺢ آن ﻧﺨﻮرﯾﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ِ ،‬‬
‫ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻗﺮاﺋﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد راوی ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ داﺳﺘﺎن ﻏﯿﺎث ﺑﺎ ﺧﻠﯿﻔﻪ‬
‫ﻣﮫﺪی‪ ،‬ﯾﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ راوی‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان آن را ﺑﯿﺎن ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ و راوی از‬
‫ﮐﺴﯽ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ او را ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ آن را ﻓﻘﻂ ﯾﮏ راوی ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺎن اﻣﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ھﻢ ﻟﺰوﻣﺎ از آن ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺧﻄﯿﺐ‬
‫ﺑﻐﺪادی در اﺑﺘﺪای ﮐﺘﺎب »اﻟﮑﻔﺎﯾﺔ« ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ آن رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺟﺮﯾﺎن‬
‫و واﻗﻌﮥ ﺑﺰرگ و ﻣﻌﺮوﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت وﻗﻮع آن‪ ،‬ھﺰاران اﻓﺮاد آن را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﮐﻪ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺣﺠﺎج را در »ﻓﻼن ﺳﺎل« از ﺣﺞ ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪.«...‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ و ﻣﺎﺣﺼﻞ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮارد ذﯾﻞ‪ ،‬رواﯾﺖ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ راوﯾﺎن آن ﻣﻌﺘﺒﺮ اﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫‪ -۱‬رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻘﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -۲‬رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ ﻓﻘﮫﯽ و ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و ﻣﺸﺎھﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻮاﺗﺮه و ﯾﺎ اﺟﻤﺎع ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ھﯿﭻ ﺗﺄوﯾﻠﯽ در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﺮ ارﺗﮑﺎب اﻣﺮ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﺬاب ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺸﺎرت داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﯾﺎ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﯾﮏ اﻣﺮ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻣﮋده ﺛﻮاب ﺑﺰرﮔﯽ داده ﺷﺪه‪.‬‬
‫‪ -۷‬رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ دارای ﻣﻌﻨﯽ زﺷﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ‪» :‬ﮐﺪو را ﺑﺪون ذﺑﺢ ﻧﺨﻮرﯾﺪ«‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۸‬رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻟﺰوﻣﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ از آن آ ﮔﺎه‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﯾﮏ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ ﮐﺴﯽ آن را رواﯾﺖ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۹‬رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ در آن‪ ،‬داﺳﺘﺎن و واﻗﻌﻪ ﻣﮫﻤﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ روی ﻣﯽداد‪،‬‬
‫ھﺰاران ﻧﻔﺮ آن را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻼ ﻋﻠﯽ ﻗﺎری‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎن »ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت« ﺑﺮای ﻏﯿﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻗﺮاردادن اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﭼﻨﺪ اﺻﻮل ﻣﻔﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده و ﻣﺜﺎلھﺎی آﻧﺎن را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﺧﻼﺻﻪ آن را در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪٧١‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫‪ -۱‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﻟﻐﻮ و ﺑﯿﮫﻮدهای ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺻﺪور ﭼﻨﺎن‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ از زﺑﺎن ﻣﺒﺎرک رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ‪» :‬ھﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ از اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﭘﺮﻧﺪهای ﺧﻠﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫دارای ھﻔﺘﺎد زﺑﺎن اﺳﺖ و ﺑﺮ ھﺮ زﺑﺎﻧﺶ ھﻔﺘﺎد ﻟﻐﺖ وﺟﻮد دارد‪.«!...‬‬
‫‪ -۲‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻣﺸﺎھﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ‪» :‬ﺧﻮردن‬
‫ﺑﺎدﻣﺠﺎن داروی ھﺮ ﺑﯿﻤﺎری اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺮﯾﺤﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ‪» :‬ﺑﺎ آﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ آﻓﺘﺎب ﮔﺮم ﺷﺪه‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻏﺴﻞ ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا از آن ﺑﯿﻤﺎری ﺑﺮص )ﭘﯿﺴﯽ( ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻼم اﻧﺒﯿﺎ † ﺷﺒﺎھﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ »ﺳﻪ‬
‫ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻧﻮر ﭼﺸﻢ را ﻗﻮی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﺳﺒﺰهزار‪ ،‬آب روان‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﭼﮫﺮه زﯾﺒﺎ«‪.‬‬
‫‪ -۶‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽھﺎی وﻗﺎﯾﻊ آﯾﻨﺪه ﺑﺎ ﻗﯿﺪ ﺗﺎرﯾﺦ در آن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ »در ﻓﻼن ﺳﺎل و ﻓﻼن ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ روی ﻣﯽدھﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۷‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻼم اﻃﺒﺎء ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ‪» :‬ﺧﻮردن آش ﺣﻠﯿﻢ آدﻣﯽ‬
‫را ﻗﻮی ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﯿﺮﯾﻦ اﺳﺖ و ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ را دوﺳﺖ‬
‫دارد«‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﻦ و دﻻﯾﻞ ﻏﻠﻂ ﺑﻮدن آن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ‪» :‬ﻗﺎﻣﺖ ﻋﻮج‬
‫ﺑﻦ ﻋﻨﻖ ﺳﻪ ھﺰار ﮔﺰ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۹‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺻﺮﯾﺤﺎ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻨﮑﻪ‪» :‬ﻋﻤﺮ دﻧﯿﺎ ھﻔﺖ ھﺰار ﺳﺎل‬
‫اﺳﺖ«‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮐﺲ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ از وﻗﻮع ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﭼﻘﺪر ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ از ﻗﺮآن ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺖ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮای اﺣﺪی‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎره ﺣﻀﺮت ﺧﻀﺮ ÷ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۱‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﻟﻔﺎظ آن رﮐﯿﮏ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱۲‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﺎن ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺳﻮرهھﺎی ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺣﺎدﯾﺚ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﯿﻀﺎوی‪ ،‬ﮐﺸﺎف و ﻏﯿﺮه ﻣﻨﻘﻮلاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٧٢‬‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﯾﻦ اﺻﻮل در ﺑﺴﯿﺎری از ﺟﺎھﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاﺳﺎس آنھﺎ ﺑﺴﯿﺎری از‬
‫ً‬
‫رواﯾﺎت را رد ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﯾﮑﯽ از وﻗﺎﯾﻊ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﯾﮫﻮد ﺧﯿﺒﺮ را از‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﻌﺎف ﮐﺮده ﺑﻮد و ﺳﻨﺪ ﻋﻔﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪» ،‬ﻣﻼ ﻋﻠﯽ ﻗﺎری« در ﺑﺎرۀ اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻃﺮق ذﯾﻞ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬در آن ﻗﺮارداد‪ ،‬ﮔﻮاھﯽ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ او در ﻏﺰوه ﺧﻨﺪق‬
‫وﻓﺎت ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻧﺎم ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﻗﺮارداد ﻣﻌﺎوﯾﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ او در ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ دﺳﺘﻮر ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻢ آن در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ‬
‫ﺗﺒﻮک ﻧﺎزل ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬در ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻣﮑﺘﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮫﻮد ﺑﺎ ﺟﺒﺮ و اﮐﺮاه ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺟﺒﺎری رواج ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۵‬اھﻞ ﺧﯿﺒﺮ ﺷﺪﯾﺪا ﺑﺎ اﺳﻼم ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﺑﺮای آنھﺎ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻋﻔﻮ ﻣﯽﺷﺪ؟‬
‫‪ -۶‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﯿﺎت از اﻋﺮاﺑﯽ ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ دور دﺳﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻋﻔﻮ‬
‫ﻧﺸﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﺎ اﺳﻼم ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ از اھﺎﻟﯽ‬
‫ﺧﯿﺒﺮ ﻣﻌﺎف ﻣﯽﺷﺪ؟‬
‫‪ -۷‬اﮔﺮ ﻣﺎﻟﯿﺎت از آنھﺎ ﻋﻔﻮ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آنھﺎ ھﻮادار و دوﺳﺘﺪار‬
‫اﺳﻼم ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ روزی ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺮک وﻃﻦ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻔﺼﻞ ﻓﻦ ﺳﯿﺮه و اﺻﻮل ﻧﻘﺪ ﺣﺪﯾﺚ‬

‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﺳﺎدهای از ﻓﻦ ﺳﯿﺮت‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﻢ آن را از ﺟﻨﺒﻪھﺎی‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار دھﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﮔﺮﭼﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﻓﻦ ﺳﯿﺮت ﺻﺪھﺎ ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ھﻤﮥ‬
‫آنھﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ‪ ،‬ﭼﮫﺎر ﮐﺘﺎب ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪» :‬ﺳﯿﺮت اﺑﻦ اﺳﺤﻖ«‪» ،‬واﻗﺪی«‪» ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ«‬
‫ً‬
‫و »ﻃﺒﺮی«‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦھﺎ ﮐﺘﺎبھﺎی دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ و وﻗﺎﯾﻊ‬
‫آنھﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ھﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎبھﺎ اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺳﮫﻤﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ در ﺗﺪوﯾﻦ‬
‫»ﺳﯿﺮه« دارﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ از آنھﺎ ﺑﺤﺚ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺘﺎبھﺎی ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬از آن ﻣﯿﺎن »ﺳﯿﺮه واﻗﺪی« ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ‬
 ‫‪٧٣‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﺗﻮﺟﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﮥ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪» :‬او از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد رواﯾﺎت ﺟﻌﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬در واﻗﻊ ﺗﺼﻨﯿﻒ او ﮔﻮاه ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺪﻋﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﻗﺎﯾﻊ و ﺟﺮﯾﺎنھﺎی‬
‫ﺟﺰﺋﯽ ﭼﻨﺎن ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ و دﻟﭙﺬﯾﺮی ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻣﺎھﺮﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺧﺒﺮﻧﮕﺎر‪ ،‬ﺣﺎﻻت و وﻗﺎﯾﻌﯽ را ﮐﻪ ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ آن ﺻﻮرت ﺑﻪ رﺷﺘﮥ ﺗﺤﺮﯾﺮ‬
‫درآورد‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ واﻗﺪی ﺳﻪ ﻣﺼﻨﻒ دﯾﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺒﺎر اﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎرۀ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﮔﺮﭼﻪ اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺟﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او‬
‫دارای رﺗﺒﻪ و ﻣﻘﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ‪ /‬در رﺳﺎﻟﮥ ﺧﻮد »ﺟﺰء اﻟﻘﺮاءة« ﺑﺎ ﺳﻨﺪ از او‬
‫رواﯾﺖ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنھﺎ را ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺎرۀ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﻃﺒﺮی ﺑﺤﺜﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺟﺎی ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪﺑﻮدن آن دو ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪﺑﻮدن ﺗﺼﻨﯿﻔﺎتﺷﺎن اﺛﺮ‬
‫ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬اﯾﻦھﺎ ﺧﻮدﺷﺎن ھﻤﺮاه و ﺷﺮﯾﮏ وﻗﺎﯾﻊ و ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ رواﯾﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از راوﯾﺎن آنھﺎ ﺿﻌﯿﻒ‬
‫اﻟﺮواﯾﺔ و ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬اﺻﻞ ﮐﺘﺎب »اﺑﻦ اﺳﺤﻖ« در ھﻨﺪ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦ ھﺸﺎم ﮐﺘﺎب اﺑﻦ اﺳﺤﻖ را ﺑﻌﺪ از ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻨﻘﯿﺢ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ دﯾﮕﺮ درآورد ﮐﻪ‬
‫اﻣﺮوزه ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ھﺸﺎم ﮐﺘﺎب اﺑﻦ اﺳﺤﻖ را از ﻃﺮﯾﻖ »زﯾﺎد ﺑﮑﺎﯾﯽ« رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ »ﺑﮑﺎﯾﯽ« ﮔﺮﭼﻪ دارای رﺗﺒﻪ و ﻣﻘﺎﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻣﻌﯿﺎر ﻋﺎﻟﯽ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺪﯾﻨﯽ »اﺳﺘﺎد اﻣﺎم ﺑﺨﺎری« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و ﻣﻦ او را ﺗﺮک ﮐﺮدهام‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺶ از ﻧﺼﻒ رواﯾﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ از واﻗﺪی ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا آن رواﯾﺎت ھﻤﺎن ﻣﻘﺎم و‬
‫اﻋﺘﺒﺎری را دارﻧﺪ ﮐﻪ اﺻﻞ رواﯾﺎت واﻗﺪی دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻘﯿﻪ راوﯾﺎن‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ﺛﻘﻪ و ﺑﻌﻀﯽ ﻏﯿﺮ ﺛﻘﻪ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﯿﻮخ ﺑﺰرگ ﻃﺒﺮی اﻣﺜﺎل »ﺳﻠﻤﻪ اﺑﺮش«‪» ،‬اﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ« و ﻏﯿﺮه ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺮواﯾﺖ اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮع ﮔﻨﺠﯿﻨﻪ ﺳﯿﺮت‪ ،‬ھﻤﭙﺎﯾﮥ ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آﻧﭽﻪ از آن ﺑﺎ‬
‫ﻣﻌﯿﺎر ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﻧﻘﺪ ﻣﺤﮏ زده ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺠﺖ و ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻮدن ﻣﻘﺎم و رﺗﺒﻪ ﺳﯿﺮت از ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﺮورت‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﻧﻘﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ اﺣﮑﺎم اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ رواﯾﺎﺗﯽ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻧﻘﺪ و‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ اﻧﺪ ﮐﻪ از آنھﺎ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪ رواﯾﺎت ﮐﻪ در ﺑﺎرۀ ﺳﯿﺮت‪،‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٧٤‬‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﻏﯿﺮهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ زﯾﻦ اﻟﺪﯾﻦ ﻋﺮاﻗﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ اﺳﺖ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺳﯿﺮت ﻣﻨﻈﻮم ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪:‬‬
‫ــــﺢ وﻣـــــﺎ ﻗـــــﺪﹾ ﹸأﻧﹾﻜـ ﹶ‬
‫ــــﺮا‬ ‫ﹶﲡ ﹶﻤـ ﹸ‬
‫ــــﻊ ﻣـــــﺎ ﺻـ ﱠ‬ ‫ـــــــﲑا‬
‫اﻟﺴـ ﹶ ﹶ‬ ‫ـــــــﺐ ﱠ‬
‫أن ﹼ‬ ‫ﹸ‬ ‫وﻟــــــــﻴﻌﻠ ﹺﻢ اﻟﻄﺎﻟـ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺮت )رواﯾﺎت( ﺻﺤﯿﺢ و ﻏﻠﻂ را ﮔﺮدآوری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻨﺎﻗﺐ و ﻓﻀﺎﯾﻞ اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺜﺮت‪ ،‬رواﯾﺎت ﺿﻌﯿﻔﯽ ﺷﺎﯾﻊ و ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫و ﻋﻠﻤﺎی ﺑﺰرگ‪ ،‬ذﮐﺮ آن رواﯾﺎت را در ﮐﺘﺎبھﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ در »ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻮﺳﻞ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻗﺪ رواه ﻣﻦ ﺻﻨﻒ ﰲ ﻋﻤﻞ اﻟﻴﻮم واﻟﻠﻴﻠﺔ ﻛﺎﺑﻦ اﻟﺴﻨﻲ وأﰊ ﻧﻌﻴﻢ وﰲ ﻣﺜﻞ ﻫﺬه اﻟﻜﺘﺐ‬
‫أﺣﺎدﻳﺚ ﻛﺜﲑة ﻣﻮﺿﻮﻋﺔ ﻻ ﳚﻮز اﻻﻋﺘﻤـﺎد ﻋﻠﻴﻬﺎ ﰲ اﻟﴩﻳﻌﺔ ﺑﺎﺗﻔﺎق اﻟﻌﻠﻤـﺎء«‪» .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫را ﮐﺴﺎﻧﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در اﻋﻤﺎل ﺷﺐ و روز ﮐﺘﺎبھﺎ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﺑﻦ اﻟﺴﻨﯽ و‬
‫اﺑﯽﻧﻌﯿﻢ و در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﺘﺎبھﺎ ﺑﻪ ﮐﺜﺮت اﺣﺎدﯾﺚ دروﻏﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮ‬
‫آنھﺎ ﻏﯿﺮ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻤﺎ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﺎﮐﻢ در ﻣﺴﺘﺪرک‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت آدم‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎ ﺷﺪ و از وی ﺧﻄﺎﯾﯽ ﺳﺮ زد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ای ﺧﺪا! ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﻤﻨﺖ و آﺑﺮوی ﻣﺤﻤﺪ ج ﺧﻄﺎﯾﻢ را ﻋﻔﻮ ﮐﻦ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺤﻤﺪ ج را‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ؟ ﺣﻀﺮت آدم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻈﺮم ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪھﺎی ﻋﺮش اﻓﺘﺎد ﮐﻪ در آﻧﭽﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫ﻮل اﷲﹺ« ﻣﻦ از دﯾﺪن آن ﻓﮫﻤﯿﺪم‪ ،‬ﻧﺎم ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺧﻮد‬‫» ﹶﻻ إﹺ ﹶﻟ ﹶﻪ إﹺ ﱠﻻ اﷲﹸ ﹸﳏ ﱠﹶﻤﺪﹲ ﹶر ﹸﺳ ﹸ‬
‫ً‬
‫ھﻤﺮاه ﮐﺮدهای‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻧﺰد ﺗﻮ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬راﺳﺖ‬
‫ِ‬
‫ﮔﻔﺘﯽ و اﮔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺒﻮد ﻣﻦ ﺗﻮ را ھﻢ ﺧﻠﻖ ﻧﻤﯽﮐﺮدم«‪.‬‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ‬
‫ﺗﯿﻤﯿﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺣﺎﮐﻢ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»وأﻣﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ اﳊﺎﻛﻢ ﳌﺜﻞ ﻫﺬا اﳊﺪﻳﺚ وأﻣﺜﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻓﻬﺬا ﻣـﻤـﺎ أﻧﻜﺮه ﻋﻠﻴﻪ أﺋﻤﺔ اﻟﻌﻠﻢ‬
‫ﺑﺎﳊﺪﻳﺚ وﻗﺎﻟﻮا‪ :‬إن اﳊﺎﻛﻢ ﻳﺼﺤﺢ أﺣﺎدﻳﺚ وﻫﻲ ﻣﻮﺿﻮﻋﺔ ﻣﻜﺬوﺑﺔ ﻋﻨﺪ أﻫﻞ اﳌﻌﺮﻓﺔ‬
‫ﺑﺎﳊﺪﻳﺚ‪ ...‬وﻛﺬﻟﻚ أﺣﺎدﻳﺚ ﻛﺜﲑة ﰲ ﻣﺴﺘﺪرﻛﻪ ﻳﺼﺤﺤﻬﺎ‪ ،‬وﻫﻲ ﻋﻨﺪ أﺋﻤﺔ أﻫﻞ اﻟﻌﻠﻢ‬
 ‫‪٧٥‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﺑﺎﳊﺪﻳﺚ ﻣﻮﺿﻮﻋﺔ«) ‪» .(١‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻦ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺣﺎدﯾﺚ را ﻣﺴﺌﻠﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺋﻤﻪ ﺣﺪﯾﺚ آن را اﻧﮑﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از اﺣﺎدﯾﺚ دروغ و ﻣﻮﺿﻮع را‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ در ﻣﺴﺘﺪرک‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺴﯿﺎری آورده و آنھﺎ را ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎی ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮﺿﻮع اﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ از ﮐﺘﺎب اﺑﻮاﻟﺸﯿﺦ اﺻﻔﮫﺎﻧﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»وﻓﻴﻬﺎ أﺣﺎدﻳﺚ ﻛﺜﲑة ﻗﻮﻳﺔ ﺻﺤﻴﺤﺔ وﺣﺴﻨﺔ وأﺣﺎﻳﺚ ﻛﺜﲑة ﺿﻌﻴﻔﺔ ﻣﻮﺿﻮﻋﺔ واﻫﻴﺔ‬
‫وﻛﺬﻟﻚ ﻣﺎ ﻳﺮوﻳﻪ ﺧﻴﺜﻤﺔ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤـﺎن ﰲ ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ وﻣﺎ ﻳﺮوﻳﻪ أﺑﻮﻧﻌﻴﻢ اﻷﺻﺒﻬﺎﲏ‬
‫ﻓﻀﺎﺋﻞ اﳋﻠﻔﺎء ﰲ ﻛﺘﺎب ﻣﻔﺮد ﰲ أول ﺣﻠﻴﺔ اﻷوﻟﻴﺎء وﻣﺎ ﻳﺮوﻳﻪ أﺑﻮﺑﻜﺮ اﳋﻄﻴﺐ وأﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺑﻦ‬
‫ﻧﺎﴏ و أﺑﻮﻣﻮﺳﻰ اﳌﺪﻳﻨﻲ وأﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ واﳊﺎﻓﻆ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻨﻲ وأﻣﺜﺎﳍﻢ ﳑﻦ ﻟﻪ ﻣﻌﺮﻓﺔ‬
‫ﺑﺎﳊﺪﻳﺚ«‪» .‬و در آن اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺴﯿﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮی و ﺣﺴﻦ اﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎری ﺿﻌﯿﻒ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﮫﻤﻞ اﻧﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺧﯿﺜﻤﻪ اﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن در ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ اﺻﻔﮫﺎﻧﯽ در ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ و در اول ﺣﻠﯿﺔ اﻻوﻟﯿﺎ در‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺧﻠﻔﺎ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺧﻄﯿﺐ و اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ و اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﯽ و اﺑﻦ ﻋﺴﺎﮐﺮ و ﺣﺎﻓﻆ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻨﯽ و ﻏﯿﺮه و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادی‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺴﺎﮐﺮ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻨﯽ و‪ ...‬اﺋﻤﻪ ﺣﺪﯾﺚ و رواﯾﺖ‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺧﻠﻔﺎ و ﺻﺤﺎﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﺿﻌﯿﻔﯽ‪ ،‬ﺑﯽﺗﮑﻠﻒ رواﯾﺖ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ در‬
‫ِ ً‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻋﻠﺖ آن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﺣﺘﯿﺎط و ﺷﺪت‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻓﻘﻂ در اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻼل و ﺣﺮام ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﻮد و ﻋﻼوه ﺑﺮ آن در‬
‫رواﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻓﻘﻂ ذﮐﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﻨﺪ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻼ ﻋﻠﯽ ﻗﺎری ﻣﺮﻗﻮم اﺳﺖ‪:‬‬
‫واﻋﻈﯽ در ﺑﻐﺪاد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ً‬
‫را ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻋﺮش ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﺪ«‪ .‬ﭼﻮن اﻣﺎم اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮی اﯾﻦ را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪا‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ و ﺑﺮ دروازۀ ﺧﺎﻧﮥ ﺧﻮد اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﺑﺮای ﺧﺪا ھﯿﭻ ھﻤﻨﺸﯿﻨﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ« ﻣﺮدم ﻋﻮام ﺑﻐﺪاد ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪﻧﺪ و آﻧﻘﺪر ﺑﺮ ﺧﺎﻧﮥ اﻣﺎم ﺳﻨﮓ زدﻧﺪ ﮐﻪ‬

‫‪ -١‬ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻮﺳﻞ ‪ ۱۰۱ /‬ﻃﺒﻊ اﻟﻤﻨﺎر – ﺗﺬﮐﺮة اﻟﺤﻔﺎظ ذھﺒﯽ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮه ﺣﺎﮐﻢ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٧٦‬‬
‫دﯾﻮارھﺎ ﻓﺮو رﯾﺨﺖ) ‪.(١‬‬
‫ّ ً‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﮑﺘﻪای ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎ در ﻓﻦ ﺣﺪﯾﺚ و رواﯾﺖ‪ ،‬اﺣﺪی‬
‫ﻣﺎھﺮﺗﺮ از اﻣﺎم ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ ﭘﯿﺪا ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ارادت‪ ،‬ﺧﻠﻮص و ﻋﻼﻗﻪای ﮐﻪ ﺑﻪ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺮﺗﺮی داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ در ﺑﺎرۀ‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﻣﻨﺎﻗﺐ رواﯾﺎت ﻣﺒﺎﻟﻐﻪآﻣﯿﺰی ﮐﻪ در ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ ،‬اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺰاز‪ ،‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ و ﻏﯿﺮه وﺟﻮد‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ اﺛﺮی از آنھﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺣﺎدﯾﺚ ﮐﻪ در ﻧﺴﺎﺋﯽ‪،‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ﺗﺮﻣﺬی و ﻏﯿﺮه ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬از اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ھﺮﻗﺪر رﺗﺒﮥ ﻧﻘﺪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎﻻﺗﺮ رود‪ ،‬از رواﯾﺎت ﻣﺒﺎﻟﻐﻪآﻣﯿﺰ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ً‬
‫ﻣﺜﻼ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﮐﻪ وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﭼﮫﺎرده ﺑﺮج از اﯾﻮان ﮐﺴﺮی‬
‫ﻓﺮورﯾﺨﺖ‪ ،‬آﺗﺸﮑﺪه ﻓﺎرس ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪ‪» ،‬ﺑﺤﯿﺮۀ ﻃﺒﺮﯾﻪ«) ‪ (٢‬ﺧﺸﮏ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮫﻘﯽ‪،‬‬
‫اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ‪ ،‬ﺧﺮاﺋﻄﯽ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺴﺎﮐﺮ و اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ در ھﯿﭻ ﮐﺘﺎﺑﯽ از ﺻﺤﺎح ﺳﺘﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺳﯿﺮت ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ از ھﻤﯿﻦ ﻧﻮع ﮐﺘﺐ )ﻃﺒﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ ،‬اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ و ﻏﯿﺮه( ﻣﺄﺧﻮذﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﻟﺤﺎظ ﺑﻪ ﮐﺜﺮت‪ ،‬رواﯾﺎت ﺿﻌﯿﻔﯽ در آنھﺎ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﻇﮫﺎر‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﯿﺮه ھﺮﻧﻮع رواﯾﺎت ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺗﮫﯿﻪ و ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ در رواﯾﺎت ﺳﯿﺮت ﺑﻪ آنھﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اوﻟﯿﻦ اﺻﻞ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻠﺴﻠﮥ رواﯾﺖ ﺗﺎ ﻋﯿﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺎن ﺗﺪاوم داﺷﺘﻪ و‬
‫ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻧﺸﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﺎرۀ ﺣﺎﻻت وﻻدت آنﺣﻀﺮت ج ھﺮﭼﻪ رواﯾﺖ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﮐﺜﺮ‬
‫آنھﺎ ﻣﻨﻘﻄﻊ اﻧﺪ‪ .‬ھﯿﭽﯿﮏ از اﺻﺤﺎب در زﻣﺎن وﻻدت اﯾﺸﺎن در ﺳﻨﯽ ﻗﺮار ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ رواﯾﺘﯽ را ﻧﻘﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ھﻤﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ اﺳﺖ‪ ،‬او از رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫دو ﺳﺎل ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ھﺮ ﺗﻌﺪاد رواﯾﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎرۀ ﻣﯿﻼد ﻣﺴﻌﻮد وارد‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬اﮐﺜﺮ آنھﺎ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺼﻞ اﻧﺪ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻟﺤﺎظ‪ ،‬رواﯾﺎت ﺑﯽاﺳﺎس در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺷﺎﯾﻊ‬
‫ً‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﻣﺜﻼ اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ از ﻣﺎدر آنﺣﻀﺮت ج رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ :‬وﻗﺘﯽ اﯾﺸﺎن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﺴﯿﺎری ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻘﺎرﺷﺎن از زﻣﺮد و ﭘﺮھﺎیﺷﺎن از ﯾﺎﻗﻮت ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ‬

‫‪ -١‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻼﻋﻠﯽ ﻗﺎری ﻃﺒﻊ دھﻠﯽ ‪.۱۳/‬‬

‫‪ -٢‬درﯾﺎﭼﻪای در ﺷﻤﺎل ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ‪.‬‬
 ‫‪٧٧‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫اﺑﺮ ﺳﻔﯿﺪی آﻣﺪ و رﺳﻮل اﮐﺮم ج را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد و ﻧﺪاﯾﯽ ﺑﻪ ﮔﻮش رﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻃﻔﻞ را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب و ﺗﻤﺎم درﯾﺎھﺎ ﺑﺒﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم او را ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻐﺎزی از اﻣﺎم زھﺮی ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮐﺜﺮ رواﯾﺎت او ﮐﻪ در ﺳﯿﺮه‬
‫اﺑﻦ ھﺸﺎم و ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﻏﯿﺮه ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻘﻄﻊ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺿﻌﻒ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮت‬

‫‪ -۲‬ﺟﺎی ﺑﺴﯽ ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ ﺑﺰرگ و ﻣﺸﮫﻮری ﮐﻪ در ﻓﻦ ﺳﯿﺮت ﮐﺘﺎب‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﺎم ﻃﺒﺮی و ﻏﯿﺮه‪ ،‬در اﮐﺜﺮ ﺟﺎھﺎ از ﮐﺘﺐ ﻣﺴﺘﻨﺪ اﺣﺎدﯾﺚ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﻢ اﻧﺪ و در ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ در ﻣﻮرد آنھﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﯿﺪی وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آنھﺎ ھﺮ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در ﺳﯿﺮت‬
‫و ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬آن اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﯿﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻣﺜﻼ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﻣﮑﻪ ھﺠﺮت ﮐﺮده ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﺸﺮﯾﻒ آوردﻧﺪ‪،‬‬
‫آﻏﺎز ﺟﻨﮓ از ﮐﺪام ﻃﺮف ﺷﺪ و ﻋﻠﺖ آن ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﯾﮏ ﺟﺮﯾﺎن ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ و ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺗﺼﺮﯾﺤﺎت ﺗﻤﺎم ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران و ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮد آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ﺟﻨﮓ را آﻏﺎز ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ؛ وﻟﯽ در ﺳﻨﻦ اﺑﯽداود ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺻﺮﯾﺢ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺪر‪ ،‬ﮐﻔﺎر ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ را در ﺷﮫﺮ ﺧﻮد ﭘﻨﺎه‬
‫دادهای! او را اﺧﺮاج ﮐﻦ وﮔﺮﻧﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ و ﺗﻮ را ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬در‬
‫ً‬
‫ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮت و ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ اﺻﻼ ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ ﺳﯿﺮت‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﭼﻮن اﺣﺎدﯾﺚ را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮت‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از رواﯾﺎت ﺑﺮﺧﻼف‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ درج ﮔﺮدﯾﺪهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﻮن ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت آﻧﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫آن را اﺻﻼح ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در اﯾﻦﺑﺎره ﯾﮏ ﻗﻮل از »دﻣﯿﺎﻃﯽ« ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و در آن‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺒﺎﻟﻐﻪآﻣﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‪،‬‬
‫ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن را ذﮐﺮ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫‪ -٢‬ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﺎن ﻏﺰوۀ ﺑﺪر اﻟﻔﺎظ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٧٨‬‬

‫»ودل ﻫﺬا ﻋﲆ أﻧﻪ ﻛﺎن ﻳﻌﺘﻘﺪ اﻟﺮﺟﻮع ﻋﻦ ﻛﺜﲑ ﻣـﻤـﺎ واﻓﻖ ﻓﻴﻪ أﻫﻞ اﻟﺴﲑ وﺧﺎﻟﻒ اﻷﺣﺎدﻳﺚ‬
‫اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ وإن ذﻟﻚ ﻛﺎن ﻣﻨﻪ ﻗﺒﻞ ﺗﻀﻠﻌﻪ ﻣﻨﻬﺎ وﳋﺮوج ﻧﺴﺦ ﻛﺘﺎﺑﻪ واﻧﺘﺸﺎره ﻟـﻢ ﻳﺘﻤﻜﻦ ﻣﻦ‬
‫ﺗﻐﲑه«) ‪» .(١‬اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﮐﺜﺮ وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ دﻣﯿﺎﻃﯽ ﺑﺎ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران‬ ‫ﹼ‬
‫ً‬
‫ھﻢﻧﻈﺮ ﺑﻮده و ﺑﺎ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده‪ ،‬اﺧﯿﺮا از آن رأی ﺧﻮد رﺟﻮع ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﭼﻮن ﻧﺴﺨﻪھﺎی ﮐﺘﺎب او ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ آنھﺎ را اﺻﻼح ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻘﺪﻣﯿﻦ در ﺑﺎب ﺳﯿﺮت ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺧﺮﯾﻦ رواﯾﺎﺗﯽ را ﮐﻪ از آنھﺎ ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم آنھﺎ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪﺑﻮدن ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﻣﺮدم ﺗﻤﺎم رواﯾﺎت آنھﺎ را‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ داﻧﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻮن اﺻﻞ ﮐﺘﺎبھﺎ ﺑﺮای ھﻤﻪ ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﻣﻮرد راوﯾﺎن‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ رواﯾﺎت در ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺎبھﺎ وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺎﻗﺒﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫اﯾﻦ »ﺗﺪﻟﯿﺲ« اﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﻼ رواﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در واﻗﺪی ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎ ﻣﺮدم آنھﺎ را ﻏﻠﻂ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ھﻤﺎن رواﯾﺎت ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ را ﻣﻌﺘﺒﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﮐﺜﺮ رواﯾﺎت را از واﻗﺪی ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪی ﮐﻪ در ﺑﺎرۀ رواﯾﺖ ﺗﮫﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺎرۀ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﭼﺎرﭼﻮب اﯾﻦ اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ‬
‫ﻃﺒﻖ اﺻﻮل رواﯾﺖ‪ ،‬ﺑﺮای راوﯾﺎن ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﯾﮏ راوی دارای ﺣﺎﻓﻈﻪای ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻗﻮی‪ ،‬ﻓﮫﻤﯽ دﻗﯿﻖ و ﺗﯿﺰﺑﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اوﺻﺎف در‬
‫راوی دﯾﮕﺮ ﮐﻤﺘﺮ وﺟﻮد دارﻧﺪ و در ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻤﺘﺮ از آن؛ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت درک و ﻓﮫﻢ‪،‬‬
‫ً‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮری ﮐﻪ ﻓﻄﺮﺗﺎ در ﻋﻤﻮم راوﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﯿﺰ از آن ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل ﺑﺮ رواﯾﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ و ﺣﻀﺮت اﺑﻮھﺮﯾﺮه‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ً‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﺮ رواﯾﺖ اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس اﻧﺘﻘﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی اﺧﺘﻼف ﻣﺮاﺗﺐ درک و ﻓﮫﻢ راوﯾﺎن اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺑﺰرگ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﮫﯽ‬
‫ً‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ھﺮﮔﺎه ﺑﯿﻦ دو رواﯾﺖ ﺗﻌﺎرض ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ راه درﺳﺖ و‬
‫ﺻﺤﯿﺢ رﻓﻊ ﺗﻌﺎرض اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد رﺗﺒﮥ راوﯾﺎن ﯾﮏ رواﯾﺖ از رﺗﺒﮥ راوﯾﺎن رواﯾﺖ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ )ﮔﺮﭼﻪ ھﺮدو ﮔﺮوه راوی ﻣﻮرد وﺛﻮق ھﺴﺘﻨﺪ( و اﯾﻦ اﻣﺮ وﺳﯿﻠﮥ ﺗﺮﺟﯿﺢ‬
‫ﻗﻄﻌﯽ آن رواﯾﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﯽرﺳﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺻﻞ در‬

‫‪ -١‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۱۱ /۳‬‬

 ‫‪٧٩‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﻣﻮرد آنھﺎ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﯾﮏ رواﯾﺖ ﻓﻘﻂ از ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و‬
‫رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ از ﯾﮏ اﻋﺮاﺑﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑﻪﻃﻮر اﺗﻔﺎﻗﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫را ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ھﺮدو رواﯾﺖ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ رﺗﺒﻪ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺎزری ﻣﺤﺪث‬
‫ﻣﺸﮫﻮری اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻧﻮوی در ﺷﺮح ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ اﻏﻠﺐ از وی اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وی ﺑﺎ‬
‫ﺗﻌﻤﯿﻢ اﯾﻦ ﺿﺎﺑﻄﻪ و اﺻﻞ در ﻣﯿﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‬
‫در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺻﺎﺑﻪ »ﺻﻔﺤﻪ ‪ «۱۱ -۱۰‬اﯾﻦ ﻗﻮل او را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻟﺴﻨﺎ ﻧﻌﻨﻲ ﺑﻘﻮﻟﻨﺎ‪ :‬اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ﻋﺪول ﹼ‬
‫ﻛﻞ ﻣﻦ رآه ﹼ‬
‫ﺻﲆ اﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﻋﻠﻴﻪ وﻋﲆ آﻟﻪ وﺳﻠﻢ ﻳﻮﻣﺎ ﻣﺎ‪ ،‬أو‬
‫زاره ﻟـﻤـﺎﻣﺎ‪ ،‬أو اﺟﺘﻤﻊ ﺑﻪ ﻟﻐﺮض واﻧﴫف ﻋﻦ ﻛﺜﺐ‪ ،‬وإﻧﻤـﺎ ﻧﻌﻨﻲ ﺑﻪ اﻟﺬﻳﻦ ﻻزﻣﻮه وﻋﺰﹼ روه‬
‫وﻧﴫوه‪ ،‬واﺗﺒﻌﻮا اﻟﻨﻮر ا ﹼﻟﺬي أﻧﺰل ﻣﻌﻪ أوﻟﺌﻚ ﻫﻢ اﻟـﻤﻔﻠﺤﻮن«‪» .‬اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫ﻋﺎدل اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ھﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر اﺗﻔﺎﻗﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج را دﯾﺪه و ﯾﺎ ﺑﺮای ھﺪﻓﯽ ﺧﺎص ﺑﺎ‬
‫ً‬
‫اﯾﺸﺎن ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮده و ﺳﭙﺲ ﻓﻮرا ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺪق ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﻤﻮاره در ﺧﺪﻣﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻮده و اﯾﺸﺎن را ﯾﺎری و ﮐﻤﮏ ﮐﺮدﻧﺪ و از آن‬
‫ﻧﻮری ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﺎزل ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ اﻓﺮاد رﺳﺘﮕﺎراﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﻮل »ﻣﺎزری« ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺎزری ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪ ﮐﻪ وﺻﻒ ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﻪ ﺧﻮاص و‬
‫ﻣﻘﺮﺑﯿﻦ اﺧﺘﺼﺎص داد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺎ وی ﺑﯽﻣﻮرد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ھﻢ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رواﯾﺎت ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ش ﺑﺎ‬
‫ً‬
‫رواﯾﺖ ﯾﮏ ﻓﺮد ﻋﺎﻣﯽ ﺑﺪوی ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت در ﻣﻮرد رواﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻓﻘﮫﯽ و ﯾﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻗﯿﻖ و ﻋﻤﯿﻘﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻠﺤﻮظ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۵‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻋﻠﻤﺎی ﺳﯿﺮه از اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﺤﺚ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ در ﺻﺪد ﺗﻼش و‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ آن ﺑﺮﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬روش ﻣﻮرﺧﯿﻦ‬
‫اروﭘﺎﯾﯽ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻏﯿﺮ ﻣﻌﺘﺪل اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮرخ اروﭘﺎﯾﯽ ﻋﻠﺖ ھﺮ ﺟﺮﯾﺎن را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و از اﺣﺘﻤﺎﻻت و ﻗﯿﺎسھﺎی ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻌﯿﺪ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﮐﺸﻒ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدی اﻏﺮاض و اھﺪاف ﺷﺨﺼﯽ وی دﺧﯿﻞ اﻧﺪ‪ ،‬او ھﺪف‬
‫ﺧﻮد را ﯾﮏ ﻣﺤﻮر ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ و ﺗﻤﺎم ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت در ﺣﻮل آن ﮔﺮدش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٨٠‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﯾﮏ ﻣﻮرخ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺻﺪاﻗﺖ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ و ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ‬
‫وﻗﺎﯾﻊ را ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬او در ﻓﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﮥ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وﻗﺎﯾﻊ و ﺟﺮﯾﺎنھﺎ ﭼﻪ ﻧﻘﺶ و‬
‫اﺛﺮی ﺑﺮ ﻣﺬھﺐ و ﻣﻌﺘﻘﺪاﺗﺶ و ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮاھﻨﺪ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﮐﻌﺒﮥ ﻣﻘﺼﻮد وی ﻓﻘﻂ واﻗﻌﯿﺖ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺲ! او در اﯾﻦ راه ﺣﺘﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪات و ﻣﻠﯿﺖ ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﻓﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﺗﻔﺮﯾﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن او ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺘﻨﺎب از اﯾﻨﮑﻪ وﻗﺎﯾﻊ و ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﺑﺎ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ وی آﻣﯿﺨﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻠﻞ و اﺳﺒﺎب ﻇﺎھﺮی ﻣﺤﯿﻂ آنھﺎ اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ھﺮ‬
‫ً‬
‫واﻗﻌﻪ را ﺧﺸﮏ و ﺧﺎﻟﺺ رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼ اﮐﺜﺮ ﺟﻨﮓھﺎ را ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮح ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﻓﻼن ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺮ ﻓﻼن ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺳﭙﺎھﯽ ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﺳﺒﺎب و‬
‫ﻋﻠﻞ آن را ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای ﻋﻤﻮم ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﺷﺒﮫﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﻔﺎر و ﻧﺎﺑﻮدﮐﺮدن آنھﺎ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ھﯿﭻ ﻋﻠﺖ و ﺳﺒﺒﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﻋﻠﺖ ﻋﺎم ﮐﻪ آنھﺎ ﮐﻔﺎر ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﭙﺎھﯿﺎن اﺳﻼم ﺑﻪﺳﻮی ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ از ﻗﺒﻞ‪،‬‬
‫آﻣﺎدۀ ﺟﻨﮓ و ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ھﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ از ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻮﻋﯿﺖ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻧﻘﺶ‬
‫ً‬ ‫ﺷﮫﺎدت و رواﯾﺖ ﺗﺎ ﭼﻪ ّ‬
‫ﺣﺪی ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﯾﮏ راوی ﺛﻘﻪ ﯾﮏ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻼدرﻧﮓ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ھﻤﺎن راوی ﯾﮏ واﻗﻌﻪ و ﺟﺮﯾﺎن ﻏﯿﺮ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂ ھﻤﺎھﻨﮕﯽ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺛﺒﻮت دارد‪ ،‬رﺗﺒﮥ وﺛﻮق و اﻋﺘﻤﺎد ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ راوی ﺑﺮای ﻗﺒﻮل ﮔﻔﺘﻪ وی ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ً‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻋﺎدل‪ ،‬ﻣﺤﺘﺎط و ﻧﮑﺘﻪﺳﻨﺞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﺑﯿﻦ ﻋﻠﻤﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻘﻞ رواﯾﺖ ﺷﺮط ِﺳﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺮح ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﻧﻈﺮ‬
‫اﮐﺜﺮ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻔﻞ ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﯾﮑﯽ‬
‫از اﺻﺤﺎب‪ ،‬در ﺳﻦ ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻗﻮل و ﻓﻌﻠﯽ را از آنﺣﻀﺮت ج رواﯾﺖ ﮐﻨﺪ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺒﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ﺑﻮد و ھﻨﮕﺎم‬
‫وﻓﺎت رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺳﻦ داﺷﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺎر آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻇﮫﺎر ﻣﺤﺒﺖ‬
‫در دھﺎن وی آب ﻣﻀﻤﻀﻪ ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد را رﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬او اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را در ﺳﻦ ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺮای‬
 ‫‪٨١‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد و ھﻤﻪ آن را ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ در ﺳﻦ ﭘﻨﺞ‬
‫ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ) ‪.(١‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رواﯾﺖ راوی ﺧﺮدﺳﺎل ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد‬
‫و ﺣﺠﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در »ﻓﺘﺢ اﻟﻤﻐﯿﺚ« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫»وﻟﻜﻦ ﻗﺪ ﻣﻨﻊ ﻗﻮم اﻟﻘﺒﻮل ﻫﻨﺎ أي ﰲ ﻣﺴﺄﻟﺔ اﻟﺼﺒﻲ ﺧﺎﺻﺔ ﻓﻠﻢ ﻳﻘﺒﻠﻮا ﻣﻦ ﲢﻤﻞ ﻗﺒﻞ‬
‫اﻟﺒﻠﻮغ ﻷن اﻟﺼﺒﻲ ﻣﻈﻨﺔ ﻋﺪم اﻟﻀﺒﻂ وﻫﻮ وﺟﻪ ﻟﻠﺸﺎﻓﻌﻴﺔ وﻛﺬا ﻛﺎن اﺑﻦ اﻟـﻤﺒﺎرك ﻳﺘﻮﻗﻒ ﰲ‬
‫ً‬
‫ﲢﺪﻳﺚ اﻟﺼﺒﻲ«) ‪» .(٢‬وﻟﯽ ﮔﺮوھﯽ در اﯾﻨﺠﺎ ﻗﺒﻮل رواﯾﺖ را ﻣﻨﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در‬
‫رواﯾﺖ اﻃﻔﺎل ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ‪ ،‬ﻃﻔﻠﯽ ﮐﻪ رواﯾﺘﯽ ﺷﻨﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ آن را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺷﻮاﻓﻊ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺒﺎرک در رواﯾﺖ ﻃﻔﻞ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫وﻟﯽ ھﺮدو ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺪﺑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اﮔﺮ ﻃﻔﻞ ﭘﻨﺞ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻼن ﺷﺨﺺ را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻮ داﺷﺖ و ﯾﺎ ﺳﺎﻟﺨﻮرده‬
‫ﺑﻮد و ﯾﺎ او ﻣﺮا در آﻏﻮش ﺧﻮد ﻗﺮار داد و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻏﺬا داد‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮای ﺷﺒﮫﻪ در اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‬
‫رواﯾﺎت وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﺒﮫﻪ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ آن ﻃﻔﻞ آن ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﻓﮫﻤﯿﺪه و درک‬
‫ﮐﺮده ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﻓﻘﮫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در »ﻓﺘﺢ اﻟﻤﻐﯿﺚ« ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از »ﺷﺮح‬
‫ﻣﮫﺬب« ﻣﺮﻗﻮم اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻗﺒﻮل أﺧﺒﺎر اﻟﺼﺒﻰ اﻟـﻤﻤﻴﺰ ﻓﻴﻤـﺎ ﻃﺮﻳﻘﻪ اﻟـﻤﺸﺎﻫﺪة ﺑﺨﻼف ﻣﺎ ﻃﺮﻳﻘﻪ اﻟﻨﻘﻞ ﻛﺎﻹﻓﺘﺎء‬
‫ورواﻳﺔ اﻷﺧﺒﺎر وﻧﺤﻮه«) ‪.(٣‬‬
‫رواﯾﺖ ﻃﻔﻞ ﻣﻤﯿﺰ در وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺸﺎھﺪهاﻧﺪ ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ آن ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ در ﻧﻘﻞ داﺧﻞ اﻧﺪ ﻣﺜﻼ‪ :‬رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ و ﻓﺘﻮا در آنھﺎ رواﯾﺘﺶ ﻣﻘﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫اﻣﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻓﺘﺢ اﻟﻤﻐﯿﺚ ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﻤﻐﯿﺚ ‪.۱۶۸ /۱۶۶ /‬‬

‫‪ -٢‬ﻓﺘﺢ اﻟﻤﻐﯿﺚ ‪.۱۶۴ /‬‬
‫‪ -٣‬ﻓﺘﺢ اﻟﻤﻐﯿﺚ ‪ ۱۲۲ /‬ﻃﺒﻊ ﻟﮑﻨﻮ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٨٢‬‬

‫»ﺛﻢ اﻟﻀﺒﻂ ﻧﻮﻋﺎن‪ :‬ﻇﺎﻫﺮ وﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﻓﺄﻣﺎ اﻟﻈﺎﻫﺮ ﺿﺒﻂ ﻣﻌﻨﺎه ﻣﻦ ﺣﻴﺚ اﻟﻠﻐﺔ واﻟﺒﺎﻃﻦ‪،‬‬
‫ﺿﺒﻂ ﻣﻌﻨﺎه ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﺗﻌﻠﻖ اﳊﻜﻢ اﻟﴩﻋﻲ ﺑﻪ وﻫﻮ اﻟﻔﻘﻪ وﻣﻄﻠﻖ اﻟﻀﺒﻂ اﻟﺬي ﻫﻮ ﴍط ﰲ‬
‫اﻟﺮاوي ﻫﻮ اﻟﻀﺒﻂ ﻇﺎﻫﺮ ﹰا ﻋﻨﺪ اﻷﻛﺜﺮ‪ ،‬ﻷﻧﻪ ﳚﻮز ﻧﻘﻞ اﳋﱪ ﺑﺎﳌﻌﻨﻰ ﻓﻴﻠﺤﻘﻪ ﲥﻤﺔ ﺗﺒﺪﻳﻞ اﳌﻌﻨﻰ‬
‫ﺑﺮواﻳﺘﻪ ﻗﺒﻞ اﳊﻔﻆ أو ﻗﺒﻞ اﻟﻌﻠﻢ ﺣﲔ اﻟﺴﻤﻊ وﳍﺬا اﻟـﻤﻌﻨﻰ ﻗﻠﺖ اﻟﺮواﻳﺔ ﻋﻦ أﻛﺜﺮ اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ‬
‫ﻟﺘﻌﺬر ﻫﺬا اﻟـﻤﻌﻨﻰ‪ ،‬وﻫﺬا اﻟﴩط وإن ﻛﺎن ﻋﲆ ﻣﺎ ﺑﻴﻨﺎ ﻓﺈن أﺻﺤﺎب اﳊﺪﻳﺚ ﻗﻞ ﻣﺎ ﻳﻌﺘﱪوﻧﻪ‬
‫ﰲ ﺣﻖ اﻟﻄﻔﻞ دون اﳌﻐﻔﻞ ﻓﺈﻧﻪ ﻣﺘﻰ ﺻﺢ ﻋﻨﺪﻫﻢ ﺳﻤـﺎع اﻟﻄﻔﻞ أو ﺣﻀﻮره أﺟﺎزوا رواﻳﺘﻪ«‪.‬‬
‫»ﺿﺒﻂ )اﺻﻄﻼﺣﯽ ﻧﺰد ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی آن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻓﮫﻤﯿﺪن و ﺑﯿﺎن ﮐﺮدن اﻟﻔﺎظ و‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﯾﮏ رواﯾﺖ اﺳﺖ( ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻇﺎھﺮی و ﺑﺎﻃﻨﯽ‪ .‬ﻇﺎھﺮی اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎی ﻟﻐﻮی ﻟﻔﻆ ﻟﺤﺎظ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺎﻃﻨﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ آن ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﻟﺤﺎظ ﮔﺮدد و آن را »ﻓﻘﻪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺿﺒﻂ ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻪ ﺑﺮای راوی ﺷﺮط اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺰد اﮐﺜﺮ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺿﺒﻂ ﻇﺎھﺮی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ آﻧﺎن‪ ،‬رواﯾﺖ ﺑﺎﻟﻤﻌﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬وﻗﺖ ﺷﻨﯿﺪن ﺣﺪﯾﺚ در اﺛﺮ ﺿﻌﻒ ﺣﺎﻓﻈﻪ ﯾﺎ ﺿﻌﻒ ﻋﻠﻢ‪ ،‬در ادای رواﯾﺖ ﺑﺮ‬
‫راوی ﺷﺒﮫﮥ درک ﻣﻔﮫﻮم رواﯾﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ اﮐﺜﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﮐﻤﯽ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻗﺮارداﺷﺘﻦ ﻋﯿﻦ ﻣﻔﮫﻮم و ﺗﻤﺎم ﻋﺒﺎرات آن در رواﯾﺖ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫َﱠ‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ در ﺣﻖ ﻃﻔﻞ )ﻧﻪ در ﺣﻖ » ُﻣﻐﻔﻞ و ﮐﻢﻋﻘﻞ( اﯾﻦ را ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻧﺰد آنھﺎ‬
‫ھﺮﮔﺎه ﻃﻔﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ درک ﺷﻨﯿﺪن و ﺣﻀﻮر در ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رواﯾﺖ او را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺻﺤﺎﺑﻪای ﮐﻪ ﻓﻘﯿﻪ ﻧﺒﻮده‪ ،‬اﮔﺮ رواﯾﺘﺶ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﯿﺎس‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﻟﻌﻤﻞ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻋﻼﻣﻪ »ﺑﺤﺮ اﻟﻌﻠﻮم« ﻣﺬھﺐ اﻣﺎم‬
‫»ﻓﺨﺮ اﻻﺳﻼم« را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»وﺟﻪ ﻗﻮل اﻹﻣﺎم ﻓﺨﺮ اﻹﺳﻼم أن اﻟﻨﻘﻞ ﺑﺎﳌﻌﻨﻰ ﺷﺎﺋﻊ وﻗﻠﲈ ﻳﻮﺟﺪ اﻟﻨﻘﻞ ﺑﺎﻟﻠﻔﻆ ﻓﺈن‬
‫ﹴ‬
‫ﳐﺘﻠﻔﺔ ﺛﻢ إن ﺗﻠﻚ اﻟﻌﺒﺎرات ﻟﻴﺴﺖ ﻣﱰادﻓﺔ ﺑﻞ ﻗﺪ رو￯ ذﻟﻚ‬ ‫ﹴ‬
‫ﺑﻌﺒﺎرات‬ ‫ﺣﺎدﺛﺔ واﺣﺪة ﻗﺪ روﻳﺖ‬
‫ﹴ‬
‫ﺑﻌﺒﺎرات ﳎﺎزﻳﺔ ﻓﺈذا ﻛﺎن اﻟﺮاوي ﻏﲑ ﻓﻘﻴﻪ اﺣﺘﻤﻞ اﳋﻄﺎء ﰲ ﻓﻬﻢ اﳌﻌﻨﻰ اﳌﺮادي‬ ‫اﳌﻌﻨﻰ‬
‫اﻟﴩﻋﻲ‪ ...‬وﻻ ﻳﻠﺰم ﻣﻨﻪ ﻧﺴﺒﺔ اﻟﻜﺬب ﻣﻌﺘﻤﺪ ﹰا إﱃ اﻟﺼﺤﺎﰊ ﻣﻌﺎذ اﷲ ﻋﻦ ذﻟﻚ«‪» .‬دﻟﯿﻞ ﻗﻮل‬
‫ً‬
‫اﻣﺎم ﻓﺨﺮ اﻻﺳﻼم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﺑﺎﻟﻤﻌﻨﯽ ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺷﺎﯾﻊ اﺳﺖ و ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢ رواﯾﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻟﻔﻆ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﮐﻪ ﯾﮏ واﻗﻌﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻟﻔﻆھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه و اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﺑﺎھﻢ‬
 ‫‪٨٣‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﯾﮑﺴﺎن و ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻋﺒﺎرات ﻣﺠﺎزی ﺑﯿﺎن‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ راوی ﻓﻘﯿﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﻓﮫﻢ ﻣﻄﻠﺐ و‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﺷﺮﻋﯽ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو »ﻣﻌﺎذ اﻟﻠﻪ« ﻻزم ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮی‬
‫ﺻﺤﺎﺑﯽ درو غ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از اﯾﻦ اﺻﻞ ﮐﻪ ھﺮاﻧﺪازه واﻗﻌﻪ ﻣﮫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﮫﺎدت ﻧﯿﺰ ھﻤﺎن ﻗﺪر ﺑﺎﯾﺪ ﻣﮫﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﯽاﻃﻼع ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎم ﺑﯿﮫﻘﯽ در ﮐﺘﺎب »اﻟﻤﺪﺧﻞ« ﻗﻮل »اﺑﻦ ﻣﮫﺪی« را ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»إذا روﻳﻨﺎ ﻋﻦ اﻟﻨﺒﻲ ج ﰲ اﳊﻼل واﳊﺮام واﻷﺣﻜﺎم ﺷﺪدﻧﺎ ﰲ اﻷﺳﺎﻧﻴﺪ واﻧﺘﻘﺪﻧﺎ ﰲ‬
‫اﻟﺮﺟﺎل وإذا روﻳﻨﺎ ﰲ اﻟﻔﻀﺎﺋﻞ واﻟﺜﻮاب واﻟﻌﻘﺎب ﺳﻬﻠﻨﺎ ﰲ اﻷﺳﺎﻧﻴﺪ وﺗﺴﺎﳏﻨﺎ ﰲ اﻟﺮﺟﺎل«) ‪.(١‬‬
‫»ھﺮﮔﺎه از رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﺑﺎب ﺣﻼل و ﺣﺮام و اﺣﮑﺎم‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ در‬
‫ﻗﺒﻮل ﺳﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖﮔﯿﺮی و راوﯾﺎن را ﻧﻘﺪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ وﻟﯽ ﭼﻮن در ﺑﺎب ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﺛﻮاب‬
‫و ﻋﻘﺎب‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ در اﺳﻨﺎد ﻗﺪری ﺗﺴﺎھﻞ و در ﺑﺎرۀ راوﯾﺎن ﻧﯿﺰ زﯾﺎد ﺳﺨﺖﮔﯿﺮی‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﺑﻦ إﺳﺤﻖ رﺟﻞ ﻧﻜﺘﺐ ﻋﻨﻪ ﻫﺬه اﻷﺣﺎدﻳﺚ ﻳﻌﻨﻰ اﳌﻐﺎزي وﻧﺤﻮﻫﺎ وإذا ﺟﺎء اﳊﻼل‬
‫واﳊﺮام أردﻧﺎ ﻗﻮﻣ ﹰﺎ ﻫﻜﺬا وﻗﺒﺾ أﺻﺎﺑﻊ ﻳﺪﻳﻪ اﻷرﺑﻊ«) ‪» .(٢‬اﺑﻦ اﺳﺤﻖ در رﺗﺒﻪای ﻗﺮار دارد‬
‫ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻐﺎزی و ﻏﯿﺮه را از او رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن از ﺣﻼل و ﺣﺮام ﺑﺤﺚ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻓﺮاد ﻧﯿﺎز دارﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ را ﮔﻔﺖ و ﭼﮫﺎر اﻧﮕﺸﺖ ھﺮدو دﺳﺖ را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺮاﺳﺎس اھﻤﯿﺖ واﻗﻌﻪ‪ ،‬رﺗﺒﻪ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﻠﻤﯽ راوی را‬
‫ﻣﻠﺤﻮظ ﻣﯽدارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ اﻇﮫﺎر‬
‫داﺷﺖ‪ :‬در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺣﻼل و ﺣﺮام ﺷﮫﺎدت وی ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ در ﻣﻐﺎزی ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ھﻤﺎن ﺿﺎﺑﻄﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎم و اھﻤﯿﺖ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﺧﻮاھﺎن ﺷﮫﺎدﺗﯽ در ھﻤﺎن ﭘﺎﯾﻪ اﺳﺖ‬
‫و اﯾﻨﮑﻪ از ﺗﺒﺪﯾﻞ واﻗﻌﻪ‪ ،‬اھﻤﯿﺖ ﺷﮫﺎدت ﻧﯿﺰ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اھﻤﯿﺖ واﻗﻌﻪ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ‬
‫اﺣﮑﺎم ﻓﻘﮫﯿﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ اھﻤﯿﺖ ﻧﻮﻋﯿﺖ واﻗﻌﻪ را ﻓﻘﮫﺎی اﺣﻨﺎف ﻣﻄﺮح ﮐﺮده و ﻣﻮرد‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﻤﻐﯿﺚ ‪.۱۲۰/‬‬

‫‪ -٢‬ﻓﺘﺢ اﻟﻤﻐﯿﺚ ‪.۱۲۰/‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٨٤‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﻋﻠﻤﺎی ﻣﺬھﺐ آﻧﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ رواﯾﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﯿﺎس ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ درﺑﺎرۀ راوی آن ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﯿﻪ و ﻣﺠﺘﮫﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ در ﮐﺘﺎب »ﻣﻨﺎر« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫»واﻟﺮاوي إن ﻋﺮف ﺑﺎﻟﻔﻘﻪ واﻟﺘﻘﺪم ﰲ اﻹﺟﺘﻬﺎد ﻛﺎﳋﻠﻔﺎء اﻟﺮاﺷﺪﻳﻦ واﻟﻌﺒﺎدﻟﺔ ﻛﺎن ﺣﺪﻳﺜﻪ‬
‫ﺣﺠﺔ ﻳﱰك ﺑﻪ اﻟﻘﻴﺎس ﻋﻤﻞ ﺑﻪ وإن ﺧﺎﻟﻔﻪ ﱂ ﻳﱰك إﻻﱠ ﺑﺎﻟﴬورة«) ‪» .(١‬راوی اﮔﺮ در ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ‬
‫و اﺟﺘﮫﺎد ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻠﻔﺎی راﺷﺪﯾﻦ ﯾﺎ »ﻋﺒﺎدﻟﻪ«‪ ،‬ﭘﺲ ﺣﺪﯾﺜﺶ ﺣﺠﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﻗﯿﺎس در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﺗﺮک ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮﺧﻼف اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‪ .‬و اﮔﺮ راوی ﺛﻘﻪ و ﻋﺎدل اﺳﺖ اﻣﺎ‬
‫ﻓﻘﯿﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻀﺮت اﻧﺲ و ﺣﻀﺮت اﺑﻮھﺮﯾﺮه‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ رواﯾﺘﺶ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﻗﯿﺎس‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺮﻧﻪ ﻗﯿﺎس ﺑﺪون ﺿﺮورت ﺗﺮک ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ذﮐﺮ ﺣﻀﺮت اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﮔﺮﭼﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ و ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﺰد اﮐﺜﺮ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ وی ﻓﻘﯿﻪ و ﻣﺠﺘﮫﺪ ﺑﻮد وﻟﯽ اﯾﻦ ﺑﺤﺜﯽ ﺟﺰﺋﯽ و ﺿﻤﻨﯽ اﺳﺖ؛ ﮔﻔﺘﮕﻮی واﻗﻌﯽ در‬
‫اﺻﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۷‬از ھﻤﻪ ﻣﮫﻢﺗﺮ و ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ اﺳﺖ‪ :‬واﻗﻌﻪای ﮐﻪ راوی ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﭼﻪ اﻧﺪازه اﺻﻞ واﻗﻌﻪ اﺳﺖ و ﭼﻘﺪر ﻗﯿﺎس و ﻧﻈﺮ راوی اﺳﺖ؟ از ﺗﻔﺤﺺ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﻌﻀﯽ‬
‫وﻗﺎﯾﻊ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ راوی آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﻗﻌﻪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﯽ وی‬
‫اﺳﺖ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ واﻗﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮای اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺜﺎلھﺎی ﺑﺴﯿﺎری در ﮐﺘﺐ‬
‫ﺳﯿﺮت ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﯾﮑﯽ دو ﻣﺜﺎل ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﻧﺎراﺿﯽ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺪﺗﯽ ﺟﺪاﯾﯽ را اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﺸﮫﻮر وﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ازواج ﻣﻄﮫﺮات را ﻃﻼق دادهاﻧﺪ؛‬
‫ﭼﻮن ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮس اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی آﻣﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻣﺮدم‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آنﺣﻀﺮت ج ھﻤﺴﺮان ﺧﻮﯾﺶ را ﻃﻼق دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ و ﮐﺴﺐ اﻃﻼع ﮐﺮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻦ ﻃﻼق‬
‫ﻧﺪادهام‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺑﺨﺎری در ﺟﺎھﺎی ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬رواﯾﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﻟﻨﮑﺎح ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ در ﺷﺮح آن ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻧﻮر اﻻﻧﻮار ‪.۱۷۷ /۱۷۶/‬‬

 ‫‪٨٥‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﺎﻫﺪﹶ ﹴة ﹶأ ﹾو‬ ‫ﹶﺎﻗ ﹸﻠﻮﻫﺎ إﹺ ﹾن ﹶﱂ ﻳ ﹸﻜﻦ ﻣﺮ ﹺﺟﻌﻬﺎ إﹺ ﹶﱃ ﹶأﻣ ﹴﺮ ﹺﺣ ﹺ‬ ‫»و ﹶأ ﱠن ﹾاﻷﹶ ﹾﺧﺒﺎر ا ﱠﻟﺘﹺﻲ ﺗ ﹶﹸﺸﺎع و ﹶﻟﻮ ﹶﻛﺜﹸﺮ ﻧ ﹺ‬
‫ﴘ ﻣ ﹾﻦ ﹸﻣ ﹶﺸ ﹶ‬
‫ﱢ ﱟ‬ ‫ﹾ‬ ‫ﹾﹶ ﹾ ﹶﹾ ﹸﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹸ ﹶ ﹾ ﹶ‬ ‫ﹶ ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﺎر ﱢي ﹺﰲ ﹺر ﹶوا ﹶﻳ ﹴﺔ ﺑﹺ ﹸﻮ ﹸﻗﻮ ﹺع اﻟ ﱠﺘ ﹾﻄ ﹺﻠ ﹺﻴﻖ ﹶوﻛ ﹶﹶﺬا ﹶﺟﺰﹾ ﹸم اﻟﻨ ﹺ‬
‫ﱠﺎس‬ ‫اﻟﺼﺪﹾ ﹶق‪ ،‬ﹶﻓﺈﹺ ﱠن ﹶﺟﺰﹾ ﹶم ﹾاﻷﹶﻧ ﹶﹾﺼ ﹺ‬
‫ﹶﺳ ﹶﲈ ﹴع ﹶﻻ ﺗ ﹾﹶﺴ ﹶﺘ ﹾﻠ ﹺﺰ ﹸم ﱢ‬
‫ﺺ ﺑﹺﻨﹶﺎ ﹰء ﻋ ﹶﹶﲆ‬ ‫ﺎع ﹶﺑ ﹾﻴﻨﹶ ﹸﻬ ﹾﻢ ﹶذﻟﹺ ﹶﻚ ﹺﻣ ﹾﻦ ﹶﺷ ﹾﺨ ﹴ‬ ‫ﻮل ﻋ ﹶﹶﲆ ﹶأ ﱠﳖﹸ ﹾﻢ ﹶﺷ ﹶ‬ ‫آﻫ ﹾﻢ ﻋ ﹶﹸﻤ ﹸﺮ ﹺﻋﻨﹾﺪﹶ اﳌﹾﹺﻨ ﹶ ﹺﹾﱪ ﺑﹺ ﹶﺬﻟﹺ ﹶﻚ ﹶﳏ ﹸﹾﻤ ﹲ‬ ‫ﹺ‬
‫ا ﱠﻟﺬﻳ ﹶﻦ ﹶر ﹸ‬
‫ال اﻟﻨﱠﺒﹺ ﱢﻲ ج ﻧﹺ ﹶﺴﺎ ﹶء ﹸه ﹶﻓ ﹶﻈ ﱠﻦ ﻟﹺﻜ ﹾﹶﻮﻧﹺ ﹺﻪ ﹶﱂ ﹾ ﹶ ﹾﲡ ﹺﺮ ﹶﻋﺎ ﹶد ﹸﺗ ﹸﻪ ﺑﹺ ﹶﺬﻟﹺ ﹶﻚ ﹶأ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹶﻃ ﱠﻠ ﹶﻘ ﹸﻬ ﱠﻦ‬ ‫اﻟﺘ ﹶﱠﻮ ﱡﻫ ﹺﻢ ا ﱠﻟ ﹺﺬي ﺗ ﹶﹶﻮ ﱠﳘ ﹸﻪ ﹺﻣ ﹺﻦ اﻋﹾﺘﹺﺰﹶ ﹺ‬
‫ﹶ‬
‫ﱠﺎس ﺑﹺ ﹺﻪ ﹶو ﹶأ ﹾﺧ ﹶﻠ ﹸﻖ ﹺ ﹶﲠ ﹶﺬا ا ﱠﻟ ﹺﺬي ا ﹾﺑﺘﹶﺪﹶ ﹶأ ﺑﹺﺈﹺ ﹶﺷﺎﻋ ﹺﹶﺔ ﹶذﻟﹺ ﹶﻚ ﹶأ ﹾن ﹶﻳﻜﹸﻮ ﹶن‬ ‫ث اﻟﻨ ﹸ‬ ‫ﺎع ﹶذﻟﹺ ﹶﻚ ﹶﻓﺘ ﹶﹶﺤﺪﱠ ﹶ‬ ‫ﹶﻓ ﹶﺄ ﹶﺷ ﹶ‬
‫ﺎع ﹶأ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹶﻃ ﱠﻠ ﹶﻘ ﹸﻬ ﱠﻦ ﹶﻓ ﹶﺸ ﹶ‬
‫ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟـﹾﻤـﹸﻨﹶﺎﻓﹺ ﹺﻘﲔﹶ ﻛﹶﻤـﹶﺎ ﹶﺗ ﹶﻘﺪﱠ ﹶم«‪» .‬ﺧﺒﺮھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮔﺮﭼﻪ راوﯾﺎن آنھﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ اﺳﺎس آن ﺧﺒﺮھﺎ اﻣﺮ ﺣﺴﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺸﺎھﺪه ﯾﺎ ﺳﻤﺎع ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺻﺪق و‬
‫ﺻﺤﺖ آنھﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺮد اﻧﺼﺎری و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﮐﻨﺎر ﻣﻨﺒﺮ دﯾﺪه‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻼق ﯾﻘﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮل ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ آنﺣﻀﺮت را دﯾﺪه‬
‫ﮐﻪ از ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﺟﺪاﯾﯽ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﭼﻮﻧﮑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮﺧﻼف ﻋﺎدت اﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﻮده‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج آنھﺎ را ﻃﻼق داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را ﺷﺎﯾﻊ‬
‫ﮐﺮده و ﻣﺮدم ﺑﺮای ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ؛ و اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل ھﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺷﺎﯾﻊ ﮐﺮده از ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ«) ‪.(١‬‬
‫ﺗﺪﺑﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺻﺤﺎﺑﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی ﮔﺮد آﻣﺪهاﻧﺪ و ھﻤﻪ اﻇﮫﺎر ﻣﯽدارﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺟﺎی ّ‬
‫»رﺳﻮل اﮐﺮم ج ازواج ﻣﻄﮫﺮات را ﻃﻼق داده اﺳﺖ«‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ھﻤﮕﯽ ﻋﺎدل و ﺛﻘﻪاﻧﺪ و‬
‫ﺗﻌﺪاد ﮐﺜﯿﺮی از آنھﺎ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ وﻗﺘﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن واﻗﻌﻪ درﺳﺖ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﯿﺎس و ﻧﻈﺮ ﺧﻮد آﻧﺎن ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﺟﺮأت ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﺮده و اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ‪ :‬اوﻟﯿﻦ راوی از ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺎرۀ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﺴﯿﺎری در رواﯾﺎت ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫آنھﺎ واﻗﻌﻪ » ِاﻓﮏ« اﺳﺖ و در ﻣﻮرد آن ھﻤﺎن اﺣﺘﻤﺎل ﺻﺎدق اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ آن را ﺑﻪ وی ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﯽ ھﻤﻮاره ﻓﻦ ﺗﺎرﯾﺦ و رواﯾﺖ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺧﻮد ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ و ﻗﻮی‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ و اﻗﺘﺪار اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ھﻤﯿﺸﻪ‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺨﺎری ‪.۲۵۷ /۹‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٨٦‬‬
‫ﺟﺎی اﻓﺘﺨﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﻗﻠﻢ آنھﺎ را از ﻣﺴﯿﺮ واﻗﻌﯿﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ در ﻋﺼﺮ ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ ﻧﻮد ﺳﺎل ﮐﺎﻣﻞ از » ِﺳﻨﺪ«‬
‫ﺗﺎ »اﻧﺪﻟﺲ« )اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ( در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﻪ »آل ﻓﺎﻃﻤﻪ« اھﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻄﺒﺎ را ﺗﺤﺖ‬
‫ﻓﺸﺎر ﻗﺮار دادﻧﺪ ﺗﺎ در روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ س را ﻟﻌﻦ ﮐﻨﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ھﺰاران اﺣﺎدﯾﺚ در ﻓﻀﺎﯾﻞ اﻣﯿﺮ ﻣﻌﺎوﯾﻪ و ﻏﯿﺮه ﺟﻌﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در زﻣﺎن ﻋﺒﺎﺳﯽھﺎ ﻧﺎم‬
‫ھﺮﯾﮏ از ﺧﻠﻔﺎ را ﺑﻪﻃﻮر ﭘﯿﺶﮔﻮﯾﯽ در اﺣﺎدﯾﺚ وارد ﻧﻤﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭼﻪ ﺷﺪ؟ در‬
‫ً‬ ‫َ‬
‫ھﻤﺎن زﻣﺎن ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻗﺪ َﻋﻠﻢ ﮐﺮده ﻋﻠﻨﺎ اﻋﻼم داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ دروغ و ﺟﻌﻠﯽ اﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ‬
‫اﻣﺮوزه ﻓﻦ ﺣﺪﯾﺚ از آن ﺧﺲ و ﺧﺎﺷﺎکھﺎ ﭘﺎک و ﺻﺎف ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ و‬
‫ﺑﻨﯽﻋﺒﺎس ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻇﻞ اﻟﻠﻪ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬در ھﻤﺎن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬
‫روزی ﺷﺎﻋﺮی در درﺑﺎر ﻣﺄﻣﻮن اﻟﺮﺷﯿﺪ ﻗﺼﯿﺪهای ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ای اﻣﯿﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ! اﮔﺮ ﺗﻮ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﺑﻮدی در ﻣﻮرد‬
‫ﺧﻼﻓﺖ از ھﻤﺎن اول ﻧﺰاﻋﯽ ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ؛ ھﺮدو ﮔﺮوه ﺑﺮ دﺳﺖ ﺗﻮ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫در ھﻤﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺨﺼﯽ ﻗﯿﺎم ﮐﺮد و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪:‬‬
‫»ﺗﻮ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﭘﺪر اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس ﮐﻪ ﺟﺪ اﻋﻼی ﻋﺒﺎﺳﯽھﺎ اﺳﺖ‬
‫در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از او ﭘﺮﺳﯿﺪ«؟‪.‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮن اﻟﺮﺷﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺟﻮاب ﮔﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ وﻟﯽ ﺳﺨﻦ ﺣﻖ و راﺳﺖ آﻓﺮﯾﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎزھﻢ اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺰرگ ﺑﯽاﺛﺮ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﯾﯽ از آن در ﻣﻐﺎزی‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬روش ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری ﻗﺪﯾﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪھﺎی رزﻣﯽ و ﻓﺘﻮﺣﺎت را ﺑﺎ‬
‫ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺗﻔﺼﯿﻞ و ﺷﺮح ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺎﯾﻊ ﻧﻈﻢ و ﻧﺴﻖ ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ و ﺗﻤﺪن و ﻣﻌﺎﺷﺮت ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻠﯽ ﺑﻪ رﺷﺘﮥ ﺗﺤﺮﯾﺮ درﻧﻤﯽآﻣﺪ و ﯾﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﺑﯽاﺛﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺼﻨﯿﻒ ﮐﺘﺐ ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﮥ آن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎم ﻓﻦ »ﺳﯿﺮت«‪» ،‬ﻣﻐﺎزی« ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫‪ -١‬آﻧﭽﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺘﺎبھﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻌﺎوﯾﻪس ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﻨﺪ اﻓﺘﺮاء و ﮐﺬب ﻣﺤﺾ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﺣﮑﺎم ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﭼﻨﯿﻦ روﯾﻪای داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫‪٨٧‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﺷﺎھﺎن و ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺑﺎ ﻧﺎم »ﺟﻨﮓﻧﺎﻣﻪ« و »ﺷﺎھﻨﺎﻣﻪ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺗﺼﻨﯿﻒھﺎی ﺳﯿﺮت‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺳﯿﺮت ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ« و »ﺳﯿﺮت اﺑﻦ اﺳﺤﻖ« ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻣﻐﺎزی ﻣﺸﮫﻮرﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﺗﯿﺐ اﯾﻦ ﮐﺘﺎبھﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﺎھﺎن‪ ،‬ﺳﺎلھﺎ را‬
‫ﻋﻨﻮان ﻗﺮار ﻣﯽدھﻨﺪ و ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺐ وﻗﺎﯾﻊ و ﺟﺮﯾﺎنھﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺎﻻت‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﻌﺮﮐﻪھﺎی ﺟﻨﮕﯽ ھﺴﺘﻨﺪ و داﺳﺘﺎنھﺎ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻏﺰوهھﺎ ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ روش ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﺮای ﺑﯿﺎن‬
‫ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ اوﻟﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج وﻗﺎﯾﻊ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎص او ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻓﺎﺗﺢ ﯾﺎ ﺳﭙﻪﺳﺎﻻر ﻧﻤﻮدار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺻﻠﯽ‬
‫رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدار وی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ھﺮ ﺑﺨﺸﯽ از زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻨﻈﺮهای از ﺗﻘﺪس‪ ،‬ﺣﻠﻢ و‬
‫ﺑﺮدﺑﺎری‪ ،‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﯾﺜﺎر و ھﻤﺪردی ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫اﺳﮑﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﯽ ﻧﻤﻮدار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﮕﺎه ژرف ﺑﯿﻦ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﮑﻨﺪر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﯾﺰداﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ روش ﻣﻐﺎزی در ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ از روش آن در ﮐﺘﺐ‬
‫ً‬
‫ﺳﯿﺮت ﮐﺎﻣﻼ ﺟﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﯾﮫﻮد ﺑﻨﯽ ﻧﻀﯿﺮ را ﻣﺤﺎﺻﺮه‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن دادﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﺨﻞھﺎی آنھﺎ ﻗﻄﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪) .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻧﯿﺰ ﺗﺬﮐﺮه ‪ /‬اﺟﻤﺎﻟﯽ‬
‫آن ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه( ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران اﯾﻦ را ھﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮫﻮدیھﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻮر‬
‫اﻋﺘﺮاض ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮﺧﻼف اﻧﺼﺎف و اﺧﻼق ﺑﺸﺮﯾﺖ اﺳﺖ« وﻟﯽ‬
‫ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻓﻘﻂ اﯾﻦ اﻋﺘﺮاض را ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ آن ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﺪھﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚﺷﺎن اداﻣﻪ ﻣﯽدھﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۹‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ در ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ رواﯾﺘﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻋﻘﻞ ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎت ﻓﻘﮫﯽ و ﺷﺮﻋﯽ و ﯾﺎ دﯾﮕﺮ ﻗﺮاﺋﻦ ﺻﺤﯿﺤﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﺮف‬
‫اﯾﻨﮑﻪ راوﯾﺎن آن ﺛﻘﻪاﻧﺪ و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﻨﺪ رواﯾﺖ ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﭘﺬﯾﺮش ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ‬
‫ﻧﻪ؟ ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ ﺟﻮزی ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻘﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﯾﻞ راوﯾﺎن آن ﻧﯿﺴﺖ‪) ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪ( وﻟﯽ اﯾﻦ ﺿﺎﺑﻄﻪ اﺷﮑﺎل ﺑﺤﺚ را‬
‫ﺣﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﮥ ﻋﻘﻞ ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ و ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻣﯿﺎن ﭘﺬﯾﺮش‬
‫رواﯾﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ :‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ وﺳﻌﺖ داده ﺷﻮد‪ ،‬ھﺮ ﺷﺨﺺ ھﺮ رواﯾﺘﯽ را ﮐﻪ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٨٨‬‬
‫درک ﻋﻘﻞ ﺧﻮد اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮم اﯾﻦ رواﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﻓﮫﻢ و ِ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻋﻘﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻞ ﻗﻄﻌﯽ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺗﺼﻮر ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫راوﯾﺎن ھﺮ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺛﻘﻪ و ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺳﻠﺴﻠﮥ ﺳﻨﺪ در ھﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻧﺸﻮد‪ ،‬آن‬
‫رواﯾﺖ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺧﻼف ﻋﻘﻞ ﺑﻮدن ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪ ﻣﺜﺎلھﺎی ذﯾﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ – ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﺗﻠﻚ اﻟﻐﺮاﻧﻴﻖ اﻟﻌﲆ« را ﮐﻪ در آن ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن از زﺑﺎن رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﻟﻔﺎﻇﯽ ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ در آنھﺎ از ﺑﺖھﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ و‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺒﺎر داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮ اﺑﻄﺎل آن اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻋﻘﻠﯽ را‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻟﻮ وﻗﻊ ﻻرﺗﺪﹼ ﻛﺜﲑ ﳑﻦ أﺳﻠﻢ وﱂ ﻳﻨﻘﻞ ذﻟﻚ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺻﺤﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از اﺳﻼم ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل‬
‫آﻧﮑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮی ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری اﯾﻦ ﻗﻮل را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»وﲨﻴﻊ ذﻟﻚ ﻻ ﻳﺘﻤﺸﻰ ﻋﲆ اﻟﻘﻮاﻋﺪ ﻓﺈن اﻟﻄﺮق إذا ﻛﺜﺮت وﺗﺒﺎﻳﻨﺖ ﳐﺎرﺟﻬﺎ دل ذﻟﻚ ﻋﲆ‬
‫أن ﳍﺎ أﺻ ﹰ‬
‫ﻼ«) ‪».(١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﻋﺘﺮاﺿﺎت ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی اﺻﻮل وارد ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ھﺮﮔﺎه‬
‫روشھﺎی رواﯾﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻌﺪد و ﻣﺄﺧﺬ آنھﺎ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺷﻨﺪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن رواﯾﺖ‬
‫دارای اﺻﻞ و ﻣﺄﺧﺬ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ب‪ -‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﺳﻪ ﺑﺎر دروغ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎم رازی اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﻧﮑﺎر ﮐﺮد ﮐﻪ از آن دروﻏﮕﻮﯾﯽ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ÷‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا راه آﺳﺎنﺗﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن آن را دروﻏﮕﻮ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ »ﻗﺴﻄﻼﻧﯽ« اﯾﻦ ﻗﻮل اﻣﺎم رازی را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ وﻟﻴﺲ ﻓﻴﻪ ﻧﺴﺒﺔ ﳏﺾ اﻟﻜﺬب إﱃ اﳋﻠﻴﻞ وﻛﻴﻒ‬ ‫ﹴ‬
‫ﺻﺤﻴﺢ ﹲ‬ ‫ﹲ‬ ‫ﺑﴚء إذا اﳊﺪﻳﺚ‬ ‫»ﻓﻠﻴﺲ‬
‫َۡ َ َ َُ َ ُ ُ َ َ‬
‫�ه ۡم �ٰذا﴾ وﻋﻦ ﺳﺎرة‬ ‫ّ َ ‪ٞ‬‬
‫اﻟﺮاوي ﻣﻊ ﻗﻮﻟﻪ‪﴿ :‬إ ِ ِ� س ِقيم﴾ و ﴿بل �علهۥ كب ِ‬
‫اﻟﺴﺒﻴﻞ إﱃ ﲣﻄﺌﺔ ﹼ‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪ ۳۳۳ /۸‬ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ‪.‬‬

 ‫‪٨٩‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﹴ‬
‫ﺑﻼرﻳﺐ ﻏﲑ ﻣﺮاد«) ‪.(١‬‬ ‫أﺧﺘﻲ إذ ﻇﺎﻫﺮ ﻫﺬه اﻟﺜﻼﺛﺔ‬
‫)ﻗﻮل اﻣﺎم رازی ھﯿﭻ اﻋﺘﺒﺎری ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ﮐﺬب ﻣﺤﺾ در آن‬
‫ﺑﻪﺳﻮی اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻧﺸﺪه و )اﯾﻦ اﻇﮫﺎر( ﺗﺨﻄﺌﻪ راوی ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫َۡ َ َ َُ َ ُ ُ‬
‫�ه ۡم‬ ‫ّ َ ‪ٞ‬‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪﴿ :‬إ ِ ِ� سقِيم﴾‪﴿ ،‬بل �علهۥ كب ِ‬
‫ً‬ ‫َ َ‬
‫�ٰذا﴾ و »ﺳﺎرة أﺧﺘﻲ« زﯾﺮا ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪھﺎی ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻔﮫﻮم ﻇﺎھﺮ آنھﺎ ﻗﻄﻌﺎ ﻣﺮاد‬
‫ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎلھﺎی ﺑﺴﯿﺎری از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺧﺘﺼﺎر ﻓﻘﻂ دو ﻣﺜﺎل را ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﮔﺮوه از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس دﻻﯾﻞ‬
‫ﻋﻘﻠﯽ و ﻗﺮاﺋﻦ ﺣﺎﻟﯽ در ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺑﻌﻀﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﺄﻣﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ روش در‬
‫ﻋﮫﺪ ﺧﻮد اﺻﺤﺎب ﮐﺮام آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ زﻣﺎن ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺗﺪاوم داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺮای آن ﻣﺜﺎلھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﺑﺮای ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎسس اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺑﻪ ھﺮﭼﯿﺰ ﮐﻪ آﺗﺶ ﺑﺮﺳﺪ از ﺧﻮردن آن وﺿﻮ ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻦ ﻋﺒﺎس س اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪» :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ از آب‬
‫ﮔﺮم اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﺎﯾﺪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ« ﺣﻀﺮت اﺑﻮھﺮﯾﺮهس ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮادرزاده!‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺣﺪﯾﺜﯽ از رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺷﻨﯿﺪی‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﮑﻦ«) ‪.(٢‬‬
‫‪ -۲‬در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﻗﻀﺎوتھﺎی ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ س‬
‫)ﭘﺮوﻧﺪه ﻓﯿﺼﻠﻪ ﺷﺪه( ﺑﺮ ﺣﻀﺮت اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آنھﺎ را ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻌﻀﯽ را ﺗﺮک ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬واﷲ ﻣﺎ ﻗﴣ ﲠﺬا ﻋﲇ إﻻ أن ﻳﻜﻮن‬
‫ﻗﺪ ﹼ‬
‫ﺿﻞ« )ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﻀﺎوت ﻧﮑﺮده ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﮔﻤﺮاه‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﮔﻤﺮاه ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ھﻢ ﻗﻀﺎوت ﻧﮑﺮده اﺳﺖ(‪ .‬ﺑﻌﺪ از‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدم ﻧﺰد ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮐﺘﺎﺑﯽ آوردﻧﺪ ﮐﻪ در آن ﻗﻀﺎوتھﺎی ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬

‫‪ -١‬ﻗﺴﻄﻼﻧﯽ ‪.۳۸۹ /۵‬‬

‫ﻣﻤﺎ ّ‬
‫ﻣﺴﺖ اﻟﻨﺎر«‪.‬‬ ‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ و ﺗﺮﻣﺬی‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ »اﻟﻮﺿﻮء ّ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٩٠‬‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﻗﺪر ﯾﮏ ﮔﺰ از ﮐﺘﺎب را ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻘﯿﻪ‬
‫ﮐﺘﺎب را ﭘﺎک و ﻣﺤﻮ ﮐﺮد) ‪ .(١‬ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻓﻘﻂ از‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻀﻤﻮن آن ﮐﺘﺎب ﻗﻀﺎوتھﺎ‪ ،‬ﻗﯿﺎس و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮد ﮐﻪ آنھﺎ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺎزی ﻧﺪاﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎرۀ راوﯾﺎن و ﺳﻨﺪ آن ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری »ﺑﺎب ﺻﻼة اﻟﻨﻮاﻓﻞ ﲨﺎﻋﺔ« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ رﺑﯿﻊ س‬
‫در ﺟﻠﺴﻪای اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺧﺎﻟﺺ‬
‫ﺑﺮای ﺧﺪا »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ« ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ را ﺑﺮ وی ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫در آن ﻣﺠﻠﺲ ﺣﻀﺮت اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎری ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ھﻔﺖ ﻣﺎه در ﺧﺎﻧﮥ وی‬
‫ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺷﻨﯿﺪه اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ ُْ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ ُّ َ ُ َ َّ‬
‫ﺖ � ُّﻂ«‪» .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﻣﻦ ھﺮﮔﺰ ﮔﻤﺎن‬ ‫ا� ج‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﻗﻠ‬
‫ا� ﻣﺎ أﻇﻦ رﺳﻮل ِ‬ ‫»و ِ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج آﻧﭽﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﻮد و ﺣﻀﺮت اﺑﻮ اﯾﻮب در ﺛﻘﻪ ﺑﻮدن او ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﭼﻮن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺰد وی ﺑﺮﺧﻼف آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮ اﯾﻮب ﺑﺮ آن ﯾﻘﯿﻦ ﻧﮑﺮد و‬
‫اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬آنﺣﻀﺮت ج ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻔﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از ﻃﺮﯾﻖ راوی ﺧﻮد »ﻋﺘﺒﺎن« ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ‬
‫ﻗﺮار داد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮی ﺑﺮ اﺻﻞ ﻗﻀﯿﻪ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮای ﺣﻀﺮت اﺑﻮ اﯾﻮب ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ رواﯾﺖ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ﺷﺒﮫﻪ ﭘﯿﺪا ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻋﻠﻞ ﺑﺮ رواﯾﺖ ﻋﺘﺒﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺷﺒﮫﻪ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮ اﯾﻮب ﻣﺤﻤﻮد را دروﻏﮕﻮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ و اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل را ھﻢ‬
‫ﻧﻤﯽداد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ در ﻓﮫﻢ ﻣﻔﮫﻮم رواﯾﺖ اﺷﺘﺒﺎھﯽ از وی ﺳﺮ زده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﻪ‬
‫ﻋﯿﻨﻪ در راوی اول ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺻﺪق اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﺷﻤﺎ از اﻓﺮاد راﺳﺘﮕﻮ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ وﻟﯽ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ و ﺷﻨﻮاﯾﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﺷﻮد) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬در ﻧﻮوی ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬از اﯾﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻃﻮﻣﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در زﻣﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻣﮑﺘﻮبھﺎ را ﺑﻪ ھﻢ ﭼﺴﺒﺎﻧﺪه و ﻣﯽﭘﯿﭽﺎﻧﯿﺪﻧﺪ و ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ :‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ‪.‬‬
 ‫‪٩١‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫‪ -۴‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س رواﯾﺖ ﺗﯿﻤﻢ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﺎور ﻧﮑﺮد و ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ »ﺑﺎب اﻟﺘﯿﻤﻢ« ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺗﻖ اﷲ ﻳﺎ ﻋﲈر!« )ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﺎر! از ﺧﺪا ﺑﺘﺮس(‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮ‬
‫ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﺣﻀﺮت اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﻧﺰد ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد از آن رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ از رواﯾﺖ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻤﺎر ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﺸﺪﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫‪ -۵‬وﻗﺘﯽ ﻧﺰد ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ ﺷﺪ‪» :‬از ﻧﻮﺣﮥ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﺮده ﻋﺬاب‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬وی ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﮐﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺮﺧﻼف آﯾﮥ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬آن را‬
‫ََ َ ُ َ َ‪ۡ ُ َۡ ٞ‬‬
‫ﻣﻨﮑﺮ ﺷﺪ‪﴿ :‬و� ت ِزر وازِرة وِزر أخ َر ٰ ۚ‬
‫ى﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪» .[۱۶۴ :‬ھﯿﭻ ﺑﺎر ﺑﺮدارﻧﺪهای ﺑﺎر‬
‫دﯾﮕﺮی را ﺑﺮﻧﻤﯽدارد«‪.‬‬
‫‪ -۶‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﻣﺤﻀﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪:‬‬
‫»رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﺑﺎرۀ ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺑﺪر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ آنھﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ«) ‪ .(٢‬راوی‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ اﮔﺮﭼﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺟﮫﺖ رواﯾﺘﺶ را اﻧﮑﺎر ﮐﺮد ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ وی رواﯾﺖ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺮآن‬
‫ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮐﺜﺮ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ در اﯾﻨﺠﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و‬
‫اﺟﺘﮫﺎد ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آن رواﯾﺖ را اﻧﮑﺎر ﮐﺮده ﺑﻮد ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﻣﺎ ﮐﺎری ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در اﯾﻨﺠﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻣﯽﺧﻮاھﯿﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫در ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ اﻓﺮادی ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ رواﯾﺖ را ﺑﺎ وﺟﻮد ﺛﻘﻪﺑﻮدن راوی آن‪ ،‬از اﯾﻦ‬
‫ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ ﯾﺎ ﻧﻘﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه زن ﻃﻼق داده ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺨﺎرج و‬
‫ﻣﺴﮑﻦ زﻣﺎن ﻋﺪت ﺑﺮ ﺷﻮھﺮ واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺻﺤﺎﺑﯿﺎت ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﻮھﺮش او را ﻃﻼق داد‪ ،‬او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد رﺳﻮل اﮐﺮم ج رﻓﺘﻢ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺑﺮاﯾﻢ ﺣﻖ ﻧﻔﻘﻪ و ﻣﺴﮑﻦ ﻗﺎﯾﻞ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬او اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻧﺰد ﺣﻀﺮت‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺘﯿﻤﻢ‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﯾﻦ رواﯾﺖ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﮐﺘﺎب اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ ﺑﺎ ﻃﺮق ﻣﺘﻌﺪد رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٩٢‬‬

‫ﻋﻤﺮ س ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ ﮐﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم ج را‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﮔﻔﺘﮥ ﯾﮏ زن ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﯾﺎدش ھﺴﺖ ﯾﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده رھﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﻌﺒﯽ در ﻣﺠﻠﺴﯽ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪،‬‬
‫اﺳﻮد ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﺳﻨﮕﺮﯾﺰهھﺎﯾﯽ ﺑﻪ او زد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯽ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﻈﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ را در ﻣﻮرد ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر ﻧﻘﻞ ﮐﺮد) ‪.(١‬‬
‫ﭘﺲ از دوران ﺻﺤﺎﺑﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﮔﺮوھﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی وﺟﻮه‬
‫ﻋﻘﻠﯽ و ﯾﺎ ﻧﻘﻠﯽ از ﭘﺬﯾﺮش ﺑﻌﻀﯽ از رواﯾﺎت ﺧﻮدداری ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ راوﯾﺎن آن ﺛﻘﻪ و‬
‫ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ﺑﻪ ﻣﻮارد زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد(‪:‬‬
‫‪ -۸‬ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﯿﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ھﺮﮐﺲ ﻋﺎﺷﻖ ﺷﺪ و ﺑﺎﻋﻔﺖ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ ﺑﻮد و‬
‫ﺑﺎ ھﻤﺎن ﺣﺎل وﻓﺎت ﮐﺮد ﺷﮫﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ در »زاد اﻟﻤﻌﺎد« اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﻠﻮ ﻛﺎن إﺳﻨﺎد ﻫﺬا اﳊﺪﻳﺚ ﻛﺎﻟﺸﻤﺲ ﻛﺎن ﻏﻠﻄ ﹰﺎ ووﳘ ﹰﺎ«) ‪.(٢‬‬
‫»ﮔﺮﭼﻪ ﺳﻨﺪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻓﺘﺎب واﺿﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎزھﻢ ﻏﻠﻂ و وھﻢ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۹‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد ﺑﺎب اﻟﻔﯽء‪ ،‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس‬
‫و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ْ َْ َََْ َ َ‬
‫� َﻫﺬا اﻟﺎﻜ ِذ ِب اﻵﺛِ ِﻢ اﻟﻐﺎ ِد ِر اﺨﻟَﺎﺋِ ِﻦ«) ‪».(٣‬ﻣﯿﺎن ﻣﻦ و ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﺠﺮم‬‫»اﻗ ِﺾ ﺑي ِ� و�‬
‫دروﻏﮕﻮ‪ ،‬ﻣﮑﺎر و ﺧﺎﺋﻦ ﻗﻀﺎوت ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﭼﻮﻧﮑﻪ در ﺷﺄنﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ از زﺑﺎن ھﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺧﺎرج ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از ﻧﺴﺨﮥ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ را ﺧﺎرج ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺎزری ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»إذا ا�ﺴﺪت ﻃﺮق ﺗﺄو�ﻠﻬﺎ �ﺴبﻨﺎ الﻜﺬب إﻰﻟ رواﻳﺘﻬﺎ«) ‪» .(٤‬ھﺮﮔﺎه ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺄوﯾﻞ اﯾﻦ‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﮐﺘﺎب اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ‪.‬‬

‫‪ -٢‬زاد اﻟﻤﻌﺎد ‪ ۹۶ /۲‬ﻃﺒﻊ ﮐﺎﻧﭙﻮر‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻧﻮوی ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﻧﻮوی ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد ﺑﺎب اﻟﻔﯽء‪.‬‬
 ‫‪٩٣‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﺪود ﺷﺪ ﻣﺎ راوﯾﺎن آن را دروﻏﮕﻮ ﻣﯽداﻧﯿﻢ«‪.‬‬

‫‪ -۱۰‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪» :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﻀﺮت آدم ÷‬
‫را ﺧﻠﻖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻗﺪ و ﻗﺎﻣﺖ او ﺷﺼﺖ ﮔﺰ ﺑﻮد«‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﺷﺮح اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ َ َ ُ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ُّ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ ُ َ ُ ْ َ ْ َ ْ َُ‬
‫ﺎر �ﻤﻮد ﻓﺈِن مﺴﺎ ِﻛﻨﻬﻢ ﺗﺪل‬ ‫ﺎر اﻷم ِﻢ الﺴﺎ ِﻟﻔ ِﺔ ﻛ ِﺪﻳ ِ‬
‫»و�ﺸﻞﻜ ﻰﻠﻋ ﻫﺬا ﻣﺎ ﻳﻮﺟﺪ اﻵن ِﻣﻦ آﺛ ِ‬
‫َّ ْ ُ َّ ُ َ َْ‬ ‫َْ‬
‫ﺐ َﻣﺎ �ﻘﺘَ ِﻀﻴ ِﻪ اﻟﺮﺘ ِ�ﻴﺐ الﺴﺎﺑِﻖ‪ ...‬ولﻢ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ُّ‬
‫ﻮل ﻰﻠﻋ ﺣﺴ ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ أن ﻗﺎﻣﺎﺗِ ِﻬﻢ لﻢ ﺗ�ﻦ ﻣﻔ ِﺮﻃﺔ اﻟﻄ ِ‬
‫َ ْ َ َ ُ ُ َ َ ْ ْ َ‬ ‫َْ َْ‬
‫اﻹﺷﺎﻜ ِل«) ‪» .(١‬ﺑﺮ ﺻﺤﺖ اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺷﮑﺎل وارد اﺳﺖ‪،‬‬ ‫�ﻈﻬﺮ ِﻲﻟ ِإﻰﻟ اﻵن ﻣﺎ ﻳ ِﺰ�ﻞ ﻫﺬا ِ‬
‫ً‬
‫ﭼﻮن آﺛﺎری ﮐﻪ از اﻗﻮام ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻣﮑﺎنھﺎی ﻗﻮم ﺛﻤﻮد‪ ،‬از ﻣﺸﺎھﺪه آنھﺎ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺎﻣﺖ آﻧﺎن آﻧﻘﺪر دراز ﻧﺒﻮده ﮐﻪ از ﺑﯿﺎن ﺳﺎﺑﻖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎل ﺟﻮاب اﯾﻦ اﺷﮑﺎل را ﻧﯿﺎﻓﺘﻪام«‪.‬‬
‫‪ -۱۱‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ای ﺧﺪا! ﺗﻮ ﺑﺎ ﻣﻦ وﻋﺪه ﮐﺮده ﺑﻮدی ﮐﻪ ﻣﺮا رﺳﻮا ﻧﮑﻨﯽ«‪ .‬در ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»وﻗﺪ اﺳتﺸﻞﻜ اﻹﺳﻤﺎﻋﻴ� ﻫﺬا اﺤﻟﺪﻳﺚ ﻣﻦ أﺻﻠﻪ وﻃﻌﻦ ﻲﻓ ﺻﺤﺘﻪ«) ‪.(٢‬‬
‫)و »اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺷﮑﺎل وارد ﮐﺮده و ﺑﺮ ﺻﺤﺖ آن ﻃﻌﻦ وارد ﮐﺮده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض »اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ« ﺟﻮاب داده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻘﺎم اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ در‬
‫ﻓﻦ ﺣﺪﯾﺚ از اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮﭼﻪ اﻋﺘﺮاض »اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ« ﺑﯽﻣﻮرد اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن از ﻧﻈﺮ وی اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﺧﻼف اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۱۲‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﯿﻤﻮن رواﯾﺖ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ در زﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﻣﯿﻤﻮﻧﯽ را دﯾﺪم ﮐﻪ‬
‫زﻧﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد و ﺑﻘﯿﻪ ﻣﯿﻤﻮنھﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و آن را ﺳﻨﮕﺴﺎر ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﮐﻪ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﺤﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺎس ﺗﺄﻣﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﻓﻌﻞ آنھﺎ ﻧﻪ زﻧﺎ‬
‫اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﻪ آنھﺎ ﮐﯿﻔﺮ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪ ۱۶۰ /۱۶‬ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪.۳۸۴ /۸‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٩٤‬‬

‫»وﻗﺪ اﺳﺘﻨﻜﺮ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﱪ ﻗﺼﺔ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﻴﻤﻮن ﻫﺬه وﻗﺎل ﻓﻴﻬﺎ إﺿﺎﻓﺔ اﻟﺰﻧﺎ إﱃ ﻏﲑ‬
‫ﻣﻜﻠﻒ وإﻗﺎﻣﺔ اﳊﺪ ﻋﲆ اﻟﺒﻬﺎﺋﻢ«) ‪» .(١‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﯿﻤﻮن را اﻧﮑﺎر‬
‫ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻓﻌﻞ زﻧﺎ ﺑﻪﺳﻮی ﻏﯿﺮ ﻣﮑﻠﻒ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه و اﻗﺎﻣﮥ ﺣﺪ ﺑﺮ‬
‫ﺟﺎﻧﻮران ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ روش اﻋﺘﺮاض ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‬
‫ً‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﻏﺎﻟﺒﺎ اﯾﻦ ﻣﯿﻤﻮنھﺎ ﺟﻦ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱۳‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری از ﺣﻀﺮت اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر ﻣﯿﺎن ﻃﺮﻓﺪاران‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ و ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﺰاﻋﯽ درﮔﺮﻓﺖ) ‪ ،(٢‬در آن ﻣﻮﻗﻊ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ُۡ ۡ َ ََُۡ ْ ََ ۡ ُ ْ‬ ‫َ ٓ ََ‬
‫ان مِن ٱلمؤ ِمن ِ� ٱ�تتلوا فأصل ِحوا بينهما﴾ ]اﻟﺤﺠﺮات‪.[۹ :‬‬‫﴿�ن طا�ِفت ِ‬
‫»اﮔﺮ دو ﮔﺮوه از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎھﻢ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ ﻣﯿﺎن آنھﺎ ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫از رواﯾﺎت ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ و ﮔﺮوه وی در ﻇﺎھﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪» ،‬اﺑﻦ ﺑﻄﺎل« ﺑﺮ ﺻﺤﺖ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻋﺘﺮاض ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﮥ ﻗﺮآﻧﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ در آﯾﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‪ :‬ھﺮﮔﺎه ﻣﯿﺎن‬
‫ً‬ ‫ُ‬
‫دو ﮔﺮوه از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺰاﻋﯽ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ ،‬و در اﯾﻨﺠﺎ ﮔﺮوه ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ ﻋﻠﻨﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﺑﻪ آن ﭘﺎﺳﺦ داده ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﺗﻐﻠﯿﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫وﻗﺎﯾﻊ زﯾﺎد ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از آنھﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ در ﮐﻨﺎر ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺳﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ھﻢ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدھﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻮاھﺪ و ﻗﺮاﺋﻦ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ آن ھﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪.‬‬
‫‪ -۱۴‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﮫﻢ ﻣﺴﺌﻠﻪ »رواﯾﺖ ﺑﺎﻟﻤﻌﻨﯽ« اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫ً‬
‫اﮐﺮم ج و ﯾﺎ اﺻﺤﺎب ﮐﺮام ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻋﯿﻨﺎ ھﻤﺎن اﻟﻔﺎظ ﺑﺎﯾﺪ رواﯾﺖ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﯾﺎ ادای ﻣﻄﻠﺐ آنھﺎ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ؟ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻧﻈﺮﯾﺎت‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬اﮐﺜﺮ آﻧﺎن اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ راوی ﻣﻄﻠﺐ را در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫اﻟﻔﺎظ ﺧﻮد ﻃﻮری ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﯿﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺎﯾﺒﻨﺪی ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺻﻞ اﻟﻔﺎظ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺸﺨﯿﺺ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ اﺻﻞ‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪.۱۲۲ /۷‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﺰاع در ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻌﻠﻢ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٩٥‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﻣﻄﻠﺐ ادا ﺷﺪه ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده‪ ،‬ﯾﮏ اﻣﺮ اﺟﺘﮫﺎدی اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﺑﻮزرﻋﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻦ ﺟﻌﺪ‪ ،‬ﻗﺘﺎده و اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‬
‫رﺣﻤﮫﻢ اﻟﻠﻪ ﺑﻪ ﺗﮏ ﺗﮏ اﻟﻔﺎظ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ و ﻋﯿﻦ اﻟﻔﺎظ را رواﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(١‬وﻟﯽ ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ھﺰاران راوی ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮی‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ و آن ھﻢ در دوراﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ و ﻧﻮﺷﺘﻦ‬
‫ً‬
‫رواج ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد ﮐﻪ راوی ﻣﻄﻠﺐ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را در ﻗﺎﻟﺐ اﻟﻔﺎظ ﺧﻮد ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺮﻣﺬی در ﮐﺘﺎب »اﻟﻌﻠﻞ«‬
‫اﯾﻦ ﻗﻮل ﺳﻔﯿﺎن ﺛﻮری را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪:‬‬
‫ﻗﻠﺖ ﻟﻜﻢ إﲏ أﺣﺪﺛﻜﻢ ﻛﻤـﺎ ﺳﻤﻌﺖ ﻓﻼ ﺗﺼﺪﻗﻮﲏ إﻧﻤـﺎ ﻫﻮ اﻟـﻤﻌﻨﻰ«‪» .‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ‬ ‫»إن ﹸ‬
‫ً‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮم‪ ،‬ﻋﯿﻨﺎ آن را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ ﭘﺲ ﺣﺮف ﻣﺮا ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻦ‬
‫ﻓﻘﻂ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬی در اﯾﻦ ﺑﺎره اﻗﻮال »واﺛﻠﻪ ﺑﻦ اﻻﺳﻘﻊ«‪» ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ«‪» ،‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﻌﯽ«‪،‬‬
‫»ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی«‪» ،‬اﻣﺎم ﺷﻌﺒﯽ« و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬آن اﻓﺮاد از ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺘﺎط ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎم رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺎلﺷﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫»ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ« ﻗﻮل ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﯿﻤﻮن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ ھﻤﯿﺸﻪ ﺷﺐ ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻀﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﺪم و ھﯿﭽﮕﺎه از وی ﻧﺸﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج‬
‫اﯾﻦ را ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮏ روز از زﺑﺎﻧﺶ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺳﺮ را ﭘﺎﯾﯿﻦ آورد آﻧﮕﺎه‬
‫ﻧﮕﺎھﻢ ﺑﺮ وی اﻓﺘﺎد‪ ،‬دﯾﺪم ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ و دﮐﻤﻪھﺎی ﭘﯿﺮاھﻨﺶ ﺑﺎز و اﺷﮏ از ﭼﺸﻢھﺎ‬
‫ﺳﺮازﯾﺮ اﺳﺖ‪ ،‬رگھﺎی ﮔﺮدﻧﺶ ﺑﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‬
‫و ﯾﺎ ﭼﻨﺎن‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ آن و ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮ از آن و ﯾﺎ ﻣﺸﺎﺑﻪ آن‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﺣﺎﻟﺶ ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد ﺑﯿﻤﻨﺎک ﻣﯽﺷﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬آنﺣﻀﺮت ج اﯾﻦ را ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺷﻌﺒﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮏ ﺳﺎل ﮐﺎﻣﻞ در ﻣﺤﻀﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ ب ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ھﯿﭽﮕﺎه او را ﻣﺸﺎھﺪه ﻧﮑﺮدم ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ رواﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣﺬی‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻌﻠﻞ‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٩٦‬‬
‫ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ از ﻣﮑﻪ ﻣﮑﺮﻣﻪ ﺗﺎ ﻣﺪﯾﻨﮥ ﻃﯿﺒﻪ‬
‫ﺳﻔﺮ ﮐﺮدم‪ ،‬وﻟﯽ در ﺗﻤﺎم ﻣﺴﯿﺮ راه ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ ھﻢ از رﺳﻮل اﮐﺮم ج رواﯾﺖ ﻧﮑﺮد‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ او ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ از ﭘﺪر ﺧﻮد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﭼﺮا ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ؟ او اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪم‪ ،‬ھﻤﻮاره ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ھﻤﺮاه‬
‫ﺑﻮدم‪ ،‬وﻟﯽ از اﯾﺸﺎن ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ رواﯾﺖ دروﻏﯽ را ﻧﺴﺒﺖ دھﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎھﺶ را در آﺗﺶ ﺟﮫﻨﻢ ﻣﮫﯿﺎ ﺳﺎزد) ‪.(١‬‬
‫ُ‬
‫اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻨﺒﺮ ارﺷﺎد ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬إِﻳَّﺎ� ْﻢ‬
‫ً‬ ‫َ ََْ ْ‬
‫ﻳﺚ َ� ِّ�«) ‪» (٢‬آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ از ﻣﻦ ﺑﺴﯿﺎر رواﯾﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻗﺎﺑﻞ‬‫َو�ﺮﺜة اﺤﻟ َ ِﺪ ِ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﻗﺒﻮل ﮐﺮدن اﯾﻦ ﻧﻮع اﺣﺎدﯾﺚ ﺗﺄﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﺛﻘﻪﺑﻮدن و ﯾﺎ ﻏﯿﺮ ﺛﻘﻪﺑﻮدن راوی ﻧﺪارد و ﮐﺬب و دروﻏﮕﻮﯾﯽ راوﯾﺎن ﺛﻘﻪ و ﻣﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺻﻼ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ راوی ﺛﻘﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻓﮫﻢ ﻣﻄﻠﺐ رواﯾﺖ و ﯾﺎ در ادای آن‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﮐﻨﺪ و رواﯾﺎت ﺛﻘﺎت ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﻣﻮرد اﻧﮑﺎر ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺻﺪﯾﻘﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪:‬‬
‫اﳊ ﹼﻲ«‪» .‬اﮔﺮ ﺑﺮ ﻣﺮدهھﺎ ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آنھﺎ ﻋﺬاب داده‬ ‫»إﹺن اﳌﹾﹶ ﱢﻴﺖ ﻟﻴﻌﺬب ﺑﺒﻜﺎء ﹾ ﹶ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫اﻟﺴ ﹾﻤ ﹶﻊ ﹸﳜﹾﻄﹺ ﹸﺊ«) ‪» .(٣‬ﺷﻤﺎ ﻧﻪ دروﻏﮕﻮ‬ ‫ﲔ وﻻ ﻣﻜ ﱠﹶﺬﺑ ﹺ ﹺ‬
‫ﲔ ﹶو ﹶﻟﻜ ﱠﻦ ﱠ‬
‫ﹺ‬
‫»إﹺ ﱠﻧﻜ ﹾﹸﻢ ﹶﻟﺘ ﹶﹸﺤﺪﱢ ﹸﺛﻮ ﹶن ﹶﻋ ﹾﻦ ﹶﻏ ﹾ ﹺﲑ ﻛﹶﺎذ ﹶﺑ ﹾ ﹺ ﹶ ﹸ ﹶ ﹾ‬
‫ھﺴﺘﯿﺪ و ﻧﻪ راوﯾﺎن ﺷﻤﺎ دروﻏﮕﻮ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮔﻮش اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ در ﺑﺎرۀ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﹶﴘ ﹶأ ﹾو ﹶأ ﹾﺧ ﹶﻄ ﹶﺄ«‪» .‬آری‪ ،‬او دروغ ﻧﮕﻔﺘﻪ وﻟﯽ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﯾﺎ‬‫ﹺ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫» ﹶأﻣﺎ إ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹶﱂ ﹾ ﹶﻳﻜﹾﺬ ﹾب‪ ،‬ﹶو ﹶﻟﻜﻨﱠ ﹸﻪ ﻧ ﹶ‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﻗﻮال در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ‪.۵/‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ‪.‬‬
 ‫‪٩٧‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫‪ -۱۵‬ﺑﺤﺚ دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ رواﯾﺖ آﺣﺎد اﺳﺖ‪ ،‬رواﯾﺖ آﺣﺎد ﯾﺎ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﻠﺴﻠﮥ اﺳﻨﺎد آن در ﺟﺎﯾﯽ ﻣﺪار رواﯾﺎت ﺑﺮ ﯾﮏ راوی ﺑﺎﺷﺪ و راوی دﯾﮕﺮی آن را‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺎرۀ ﭘﺬﯾﺮش و اﻧﮑﺎر و ﯾﻘﯿﻨﯽﺑﻮدن و ﯾﺎ ﻇﻨﯽﺑﻮدن اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫ً‬
‫رواﯾﺎت‪ ،‬ﻣﯿﺎن اھﻞ ﻓﻦ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ را ﻗﻄﻌﺎ ﻣﻨﮑﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦ در واﻗﻊ اﻧﮑﺎر ﺑﺪﯾﮫﯿﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ در وﻗﺎﯾﻊ روزﻣﺮه زﻧﺪﮔﯽ اﮐﺜﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻮع‬
‫ً‬
‫رواﯾﺎت ﺑﺪون ﺣﺠﺖ و اﺻﺮار ﻓﻮرا ﯾﻘﯿﻦ و ﺑﺎور ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ً‬
‫زﯾﺪ ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻓﻮرا ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﻣﯽروﯾﻢ و ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ‬
‫واﺣﺪ اﺳﺖ و ﻣﺎ آن را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ اﮐﺜﺮ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺻﺤﺖ و ﻗﻄﻌﯿﺖ آن ﻗﺎﺋﻞ اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﯿﺰ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻔﺮﯾﻂ اﺳﺖ و ﻃﺮز ﻋﻤﻞ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر ﺣﻀﺮت اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ رﻓﺖ و ﺳﻪ ﺑﺎر اﺟﺎزه ﻃﻠﺒﯿﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻮﻧﮑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎری ﺑﻮد ﺟﻮاﺑﯽ ﻧﺪاد‪ ،‬وی ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻤﺮ از ﮐﺎر ﻓﺎرغ ﺷﺪ‪ ،‬او را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﻋﻠﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ را ﺟﻮﯾﺎ ﺷﺪ‪ ،‬وی اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬از‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﺳﻪ ﺑﺎر ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه ﺟﻮاﺑﯽ ﻧﺮﺳﯿﺪ ﺑﺮﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻤﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪات ﮔﻮاه ﺑﯿﺎور و ﮔﺮﻧﻪ ﺗﻮ را ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‬
‫اﺷﻌﺮی ﮔﻮاه آورد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻗﺒﻮل ﮐﺮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی‬
‫را دروﻏﮕﻮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﺳﺎلھﺎ در ﺑﺎرﮔﺎه ﻧﺒﻮت ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از‬
‫ً‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﺸﻨﯿﺪه ﺑﻮد )ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺣﺪﯾﺚ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺌﻠﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎ ﭘﯿﺶ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ(‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اھﻤﯿﺖ واﻗﻌﻪ ﻓﻘﻂ ﺷﮫﺎدت ﯾﮏ ﺷﺨﺺ را‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪاﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎری در ﻣﺤﻀﺮ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ س‪ ،‬زﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺎدر ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﯿﺖ را داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ و ادﻋﺎی ارث ﮐﺮد‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬در ﻗﺮآن ﺑﺮای ﺟﺪه ارث ذﮐﺮ‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و از آنﺣﻀﺮت ج رواﯾﺘﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ‬
‫ﺷﻌﺒﻪ ﺷﮫﺎدت داد ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﺟﺪه‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺸﻢ ﻣﺎل ﻣﯿﺖ را ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮس ﺷﮫﺎدت او را در ﺑﺎرۀ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪاﻧﺴﺖ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ ﺷﮫﺎدت داد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ آن زن ﺳﮫﻢ ارث‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٩٨‬‬

‫اﻋﻄﺎ ﻧﻤﻮد‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺑﺎرۀ دﯾﻪ ﺟﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س ﺗﻨﮫﺎ ﺷﮫﺎدت ﺣﻀﺮت ﻣﻐﯿﺮه را‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺪاﻧﺴﺖ؛ دهھﺎ ﻣﺜﺎل دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮھﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﺿﺎﺑﻄﮥ ﻓﻘﮫﺎی اﺣﻨﺎف در ﺑﺎرۀ رواﯾﺖ و ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺗﺎ ﺣﺪی ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻇﻨﻲ اﻟﺜﺒﻮت« اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻄﻌﯿﺖ و ﯾﻘﯿﻦ از آن ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﺻﻞ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺤﺖ رواﯾﺎت آﺣﺎد و ﯾﺎ ﻋﺪم ﺻﺤﺖ آن و ﯾﺎ ﻇﻨﯽﺑﻮدن آن ﭘﺲ از ﺛﻘﻪ و ﻣﻌﺘﺒﺮﺑﻮدن راوﯾﺎن‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫اھﻤﯿﺖ و ﻋﺪم اھﻤﯿﺖ اﺻﻞ رواﯾﺎت ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﯾﺪ‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺛﻘﻪ و ﻣﻌﺘﺒﺮﺑﻮدن راوی ھﯿﭽﮕﺎه از ﭘﺬﯾﺮش واﻗﻌﻪ اﻧﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ ھﻤﯿﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ را ﭘﺎدﺷﺎه اﻣﺮوز ﺑﻪ درﺑﺎر ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ در ﻗﺒﻮل اﯾﻦ‬
‫ﺧﺒﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﺄﻣﻞ ﻧﻤﻮده و ﺑﺮای اﺛﺒﺎت آن از ﻃﺮق دﯾﮕﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﺑﺎرۀ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﮔﺮ ﯾﮏ راوی ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ اﻇﮫﺎر دارد ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺮاھﻦ ﺳﻔﯿﺪ ﭘﻮﺷﯿﺪه‬
‫و ﺑﯿﺮون ﺗﺸﺮﯾﻒ آوردﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﻌﺬور ﻧﺨﻮاھﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ھﻤﺎن راوی اﮔﺮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﺒﺎر آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﺗﻦ ﺑﺮھﻨﻪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧﺪ‪) ،‬رواﯾﺘﯽ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ(‬
‫ً‬
‫ﯾﻘﯿﻨﺎ ﺗﻨﮫﺎ ﺷﮫﺎدت او را ﺑﺮای اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺬﮐﻮر‬

‫در ﺻﻔﺤﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺑﺎرۀ رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﻃﺮز ﻋﻤﻞ ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ و اﺻﻮل‬
‫ً‬
‫ﻋﻠﻤﺎی ﻧﻘﺪ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ ذﯾﻼ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺮﺗﺐ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻗﺒﻞ از ھﺮﭼﯿﺰ ﺻﻮرت واﻗﻌﻪ و ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﺎﯾﺪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ و ﺳﭙﺲ در ﻋﻤﻮم‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪ ،‬اﮔﺮ در آنھﺎ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮت ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮت ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻨﻘﯿﺢ اﻧﺪ و ﻧﻘﺪ رواﯾﺎت و اﺳﻨﺎد آنھﺎ ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬رﺗﺒﮥ رواﯾﺎت ﺳﯿﺮت ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﭘﺎﯾﮥ ﺻﺤﺖ از رواﯾﺎت اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا در‬
‫ﺻﻮرت اﺧﺘﻼف‪ ،‬ھﻤﻮاره رواﯾﺎت اﺣﺎدﯾﺚ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﺧﻮاھﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬در ﺻﻮرت اﺧﺘﻼف رواﯾﺎت اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬رواﯾﺎت ارﺑﺎب ﻓﻘﻪ و ھﻮش ﺑﺮ رواﯾﺎت دﯾﮕﺮان‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ ﺧﻮاھﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -۵‬در وﻗﺎﯾﻊ و ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﺳﯿﺮت ﺟﺴﺘﺠﻮی ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﺿﺮوری‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٩٩‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫‪ -۶‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﻮﻋﯿﺖ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻌﯿﺎر ﺷﮫﺎدت و ﮔﻮاھﯽ ﻟﺤﺎظ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۷‬اﺻﻞ واﻗﻌﻪ و ﺟﺮﯾﺎن در رواﯾﺎت ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪی اﺳﺖ؟ و ﻧﻈﺮ و ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫راوی ﺗﺎ ﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﺟﺰو رواﯾﺎت ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫‪ -۸‬اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺮ واﻗﻌﻪ ﺗﺎ ﭼﻪ ّ‬
‫ﺣﺪی ﺗﺄﺛﯿﺮ دارﻧﺪ؟‬
‫ّ‬
‫‪ -۹‬رواﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف وﺟﻮه ﻋﺎم ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺎھﺪۀ ﻋﺎم اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻤﻪ و ﻗﺮاﺋﻦ ﺣﺎل‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺣﺠﺖ ﻧﺨﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﮫﻢ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻄﺒﯿﻖ و ﺟﻤﻊ رواﯾﺎت‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ در ادای ﻣﻄﻠﺐ و ﺑﯿﺎن آن راوی ﻣﺮﺗﮑﺐ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫‪ -۱۱‬ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺎ اھﻤﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع و ﻗﺮاﺋﻦ ﺣﺎل ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن و ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ اﺻﻮل‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ در اﺳﻼم ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬
‫ﻋﻘﻞ و دراﯾﺖ ﭼﻪ ﻣﻘﺎم و رﺗﺒﮥ واﻻﯾﯽ دارد! ﻋﻠﻤﺎی ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮای ﺗﺼﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﭼﻘﺪر‬
‫ﻣﺤﻨﺖ ﺗﻼش و ﮐﻨﮑﺎش‪ ،‬دﻗﺖ و وﻗﺖ ﺻﺮف ﮐﺮدهاﻧﺪ! آﯾﺎ از اﯾﻦ اھﺘﻤﺎم و اﻋﺘﻨﺎ در‬
‫ﮔﻨﺠﯿﻨﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺎﯾﺮ اﻗﻮام و ﻣﻠﺖھﺎ ذرهای ھﻢ وﺟﻮد دارد؟ آﯾﺎ از ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫اﺣﺪی ﺑﺎ اﯾﻦ زﺣﻤﺖ و دﻗﺖ و ﻧﮑﺘﻪﺳﻨﺠﯽ در ﺑﺎب زﻧﺪﮔﯽ آنﺣﻀﺮت ج ﭼﯿﺰی ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟ و آﯾﺎ ﯾﮏ ﻓﺮد ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﻋﺎت اﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ و اﺻﻮل ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺑﺎب‬
‫ﺳﯿﺮه ﻗﻠﻢﻓﺮﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ؟‬
 ‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت اروﭘﺎﺋﯿﺎن در ﺑﺎب ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی‬

‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ اروﭘﺎﺋﯿﺎن در ﻣﻮرد ﺳﯿﺮۀ ﻣﺒﺎرک رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺎرۀ آنھﺎ‬
‫ً‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﮐﺘﺎب ﮐﺎﻣﻼ ﺑﺤﺚ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در اروﭘﺎ‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﺳﻼم از اوﻟﯿﻦ ﻣﺆﻟﻒ اروﭘﺎﯾﯽ »ھﻠﺪی ﺑﺮت« ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ۱۱۳۹‬م‪ .‬ﻣﯽزﯾﺴﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ اﻣﺮوز ﭼﻪ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﯽ ﺗﮫﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ روش ﻋﺎم آنھﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ اﺷﺘﺒﺎھﺎت ﻣﺸﺘﺮک‬
‫و ﻋﻤﻮﻣﯽ آنھﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻣﺄﺧﺬ و ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت آنھﺎ در ﭼﻪ ﺳﻄﺤﯽ اﺳﺖ؟ اﺳﺒﺎب‬
‫ﻣﺸﺘﺮک اﺷﺘﺒﺎھﺎت ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺗﻌﺼﺐ و ﺳﻮءﻇﻦ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪی در ﻧﻮﺷﺘﮥ آنھﺎ ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟ در اﯾﻨﺠﺎ در ﺑﺎرۀ آن ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﯾﮏ ﮔﻔﺘﮕﻮی اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺧﻮاھﯿﻢ داﺷﺖ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ ﻧﯿﺰ در ﺟﺎھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ از آنھﺎ اﺳﺘﻔﺎده و ﯾﺎ ﺑﻪ آنھﺎ اﺷﺎره ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫اروﭘﺎ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻣﻄﻠﻘﺎ در ﺑﺎرۀ اﺳﻼم ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ آ ﮔﺎھﯽ و‬
‫ﮐﺴﺐ اﻃﻼع ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺪﯾﺪ ﺑﻪ اﻓﺘﺮاھﺎی ﻋﺠﯿﺐ و ﺣﯿﺮتاﻧﮕﯿﺰ ﺧﯿﺎﻟﯽ و وھﻤﯽ‬
‫ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺆﻟﻔﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ در ﭼﻨﺪ ﻗﺮن اﺑﺘﺪاﯾﯽ اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ درک و ﻓﮫﻢ اﺳﻼم ﺷﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬او ﻓﻘﻂ ﻣﯽﻟﺮزﯾﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺮوی اﻋﺮاب در ﻗﻠﺐ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ‪ ،‬اﻗﻮاﻣﯽ ﮐﻪ از ﺗﯿﺮ رس آنھﺎ ﻓﺮار‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬روی ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺑﻪﺳﻮی آنھﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻠﮥ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﮫﺒﺎن ﮔﻠﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﻨﻨﺪۀ آنھﺎ از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﻪ ﻋﻘﺐ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ) ‪.(١‬‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺖ اروﭘﺎ از اﺳﻼم‬

‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﻣﺸﮫﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻮی »ھﻨﺮی دی ﮐﺎﺳﺘﺮی« ﮐﻪ ﺗﺄﻟﯿﻔﺶ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺮدﯾﺪه ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﯾﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن‬

‫‪ -١‬ﻣﺤﻤﺪ اﯾﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪﻧﺰم‪ ،‬از ﺑﺎﺳﻮرت اﺳﻤﯿﺖ‪ ،‬ام‪ ،‬ای ‪ /‬ص ‪.۶۳‬‬
‫‪Bosworth smit Mohammad.‬‬
‫‪E mohamEbanism. P. 63.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٠٢‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﺗﻤﺎم داﺳﺘﺎنھﺎ و اﺷﻌﺎری ﮐﻪ در ﻗﺮون وﺳﻄﯽ در اروﭘﺎ و در ﺑﺎرۀ اﺳﻼم راﯾﺞ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫و ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ آنھﺎ را ﺷﻨﯿﺪه و ﭼﻪ ﻧﻈﺮی دارﻧﺪ‪ ،‬در اﺛﺮ ﻋﺪم آ ﮔﺎھﯽ از‬
‫واﻗﻌﯿﺖ دﯾﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻤﻠﻮ از ﺑﻐﺾ و ﻋﺪاوت اﻧﺪ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎھﺎت و ﺳﻮءﻇﻦھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎرۀ‬
‫اﺳﻼم ﺗﺎ اﻣﺮوز وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻣﻨﺸﺄ و ﺑﺎﻋﺚ آنھﺎ ھﻤﺎن اﻃﻼﻋﺎت ﻧﺎدرﺳﺖ داﻧﺸﻤﻨﺪان اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫ﻋﮫﺪ ﮐﮫﻦ اﺳﺖ؛ در ﮔﺬﺷﺘﻪھﺎی دور ھﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ را ﻣﺸﺮک و ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮای آنھﺎ ﺳﻪ ﺧﺪا درﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪ .‬اول‪» :‬ﻣﺎھﻮم« ﯾﺎ »ﻣﺎھﻮن« ﯾﺎ‬
‫»ﻧﺎﻓﻮﻣﯿﺮ« )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﺎﻣﺪ(‪ .‬دوم‪» :‬اﭘﻠﯿﻦ«‪ ،‬ﺳﻮم‪» :‬ﺗﺮﮔﺎﻣﺎن«‪ ،‬آنھﺎ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﺳﺎس ﻣﺬھﺐ ﺧﻮد را ﺑﺮ ادﻋﺎی اﻟﻮھﯿﺖ ﺑﻨﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻋﺠﯿﺐﺗﺮ اﯾﻦﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﮫﺪ‬
‫ﻗﺪﯾﻢ اروﭘﺎ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ )آن ﻣﺤﻤﺪی ﮐﻪ ﺑﺖﺷﮑﻦ و دﺷﻤﻦ ﺑﺖھﺎ ﺑﻮد( ﻣﺮدم را‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺖ ﻃﻼﯾﯽ ﺧﻮد دﻋﻮت ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و آنھﺎ را ﺗﺎ دﯾﻮارھﺎی »ﺳﺮاﮔﻮﺳﺎ« ﻋﻘﺐ راﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﺖھﺎی ﺧﻮد را ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺎﻋﺮان آن ﻋﺼﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﭘﻠﯿﻦ« )ﺑﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ( در ﻏﺎری ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﺮ وی ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺳﺨﻨﺎن رﮐﯿﮑﯽ‬
‫ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ و آن را ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ھﺮدو دﺳﺖ وی را ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺮ ﺳﺘﻮﻧﯽ ﺑﻪ دار‬
‫ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و در زﯾﺮ ﭘﺎھﺎ ﻟﮕﺪﻣﺎل ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﭼﻮبھﺎ ﭼﻨﺎن زدﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫»ﻣﺎھﻮم« را )ﮐﻪ ﺑﺖ دوم آنھﺎ ﺑﻮد( در ﮔﻮداﻟﯽ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮکھﺎ و ﺳﮓھﺎ آن را ﻗﻄﻌﻪ‬
‫ً‬
‫ﻗﻄﻌﻪ ﮐﺮده از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ھﯿﭻ ﺑﺘﯽ در اﯾﻦ ﺣﺪ ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ‬
‫از آن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﮔﻨﺎھﺎن ﺧﻮد ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و از ﺑﺖھﺎی ﺧﻮد ﻣﻌﺬرتﺧﻮاھﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و‬
‫ً‬
‫ﺑﺖھﺎی از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺠﺪدا ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه »ﭼﺎرﻟﺲ« در‬
‫»ﺳﺮاﮔﻮﺳﺎ« وارد ﺷﺪ و ﺑﻪ ﯾﺎران ﺧﻮد دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ در ﺗﻤﺎم ﺷﮫﺮ ﮔﺸﺖ زﻧﻨﺪ‪ ،‬آنھﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ وارد ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﮔﺮزھﺎی آھﻨﯿﻦ‪» ،‬ﻣﺎھﻮﻣﯿﺪ« و ﺗﻤﺎم ﺑﺖھﺎ را ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫از ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻪ ﻧﺎم »رﯾﭽﻪ« ﻧﺰد ﺧﺪا دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن ﺑﺖ »ﻣﺎھﻮم« را ﺷﮑﺖ‬
‫دھﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺣﮑﺎم و اﻣﺮا را ﺑﺮای ﺟﻨﮓ ﺻﻠﯿﺒﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ آﻣﺎده و ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﺑﭙﺎ‬
‫ﺧﯿﺰﯾﺪ! و ﺑﺖھﺎی »ﻣﺎھﻮﻣﯿﺪ« و »ﺗﺮﮔﺎﻣﺎن« را واژﮔﻮن ﮐﻨﯿﺪ و آنھﺎ را در آﺗﺶ ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ و‬
‫ﻧﺬر ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮد ﮐﻨﯿﺪ«) ‪.(١‬‬

‫‪ -١‬ﮐﺘﺎب ھﻨﺮی دی ﮐﺎﺳﺘﺮی ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ص ‪ ۸‬ﺗﺎ ‪ ،۱۰‬ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ‪.‬‬

 ‫‪١٠٣‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫اﯾﻦ ﻧﻮع وﺳﺎوس و ﺗﻮھﻤﺎت در ﻣﯿﺎن اروﭘﺎﺋﯿﺎن ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ در ﺑﺎره آن ﺻﺤﺒﺖ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ و ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ ﻣﯿﻼدی‬

‫ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ھﻔﺪھﻢ ﻣﯿﻼدی ﺳﺮآﻏﺎز ﻋﺼﺮ ﺟﺪﯾﺪ اروﭘﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻼش و ﺗﮑﺎﭘﻮ‪ ،‬ﺳﻌﯽ و‬
‫ﮐﻮﺷﺶ‪ ،‬ﺣﺮﯾﺖ و آزادی اروﭘﺎ‪ ،‬از ھﻤﯿﻦ دوران ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ‬
‫ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﯿﻦ اروﭘﺎﯾﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آن دوران در اروﭘﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺳﻌﯽ و ﮐﻮﺷﺶ‬
‫آنھﺎ ﮐﺘﺐ ﻧﺎﯾﺎب و ﮐﻤﯿﺎب ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺪارس زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫اھﺪاف ﻋﻠﻤﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﺟﺎھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺠﺎد ﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬دوراﻧﯽ ﮐﻪ اروﭘﺎ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺑﺎرۀ اﺳﻼم از زﺑﺎن ﺧﻮد اﺳﻼم ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اوﻟﯿﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ آن زﺑﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺷﻨﯿﺪﻧﯽھﺎ و ﺗﺼﻮرات ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ ﺗﺎ‬
‫ﺣﺪی اﺳﺎس ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم و ﺳﯿﺮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﺮ ﮐﺘﺐ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻨﯿﺎن ﻧﮫﺎده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ در ﺟﺎھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ از اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در آن‬
‫زﻣﺎن وﻗﺘﯽ اروﭘﺎ از ﺳﯿﻄﺮۀ ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎی ﻣﺬھﺒﯽ ﻧﺠﺎت ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد )اروﭘﺎ از ﻧﻮع اﺳﺎرت‬
‫رﻧﺴﺎﻧﺲ رھﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺖ( و دﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺟﺪا ﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﺎرۀ اﺳﻼم دو ﮔﺮوه از ﻣﺆﻟﻔﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻃﺮز ﺗﻔﮑﺮھﺎﯾﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوه ﻋﻮام و ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎی ﻣﺬھﺒﯽ و ﮔﺮوه‬
‫ﺗﻔﺤﺼﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﮔﺮوه درﺑﺎره اﺳﻼم اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺤﻘﻖ و ﻏﯿﺮﻣﺘﻌﺼﺐ‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ّ‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ آن اﻣﺮوز در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺎ ﻗﺮار دارد‪ ،‬در آن زﻣﺎن ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻋﺮﺑﯽ )ﮐﻪ در رﺷﺘﮥ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻧﺪ و از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺰو ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن اﯾﻦ ﻣﮫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪» ،‬ارﭘﯽ ﻧﯿﻮس« ‪A.‬‬
‫‪» R. P‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث« »ادوارد ﭘﻮﮐﺎک« ‪ pocockE‬و »ھﺎﺗﻨﺠﺮ« ‪ Hattinjer‬ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر اﺗﻔﺎق و ﯾﺎ از ﺳﺮ ﻋﻤﺪ اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﯿﻦ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ آن دﺳﺘﻪ از ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺼﻨﻔﺎن آنھﺎ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻗﺮنھﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﮐﺸﻮرھﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽزﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺑﻄﺮﯾﻖ او ﺗﯿﮑﻮس« )ﻣﺘﻮﻓﺎی ﺳﺎل ‪۹۳۹‬م‪ (.‬ﮐﻪ »ﭘﯿﺘﺮﯾﺎرک« اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ‬
‫اﻟﻤﮑﯿﻦ )ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪۱۲۷۳‬م‪ (.‬ﮐﻪ از درﺑﺎرﯾﺎن ﺳﻼﻃﯿﻦ ﻣﺼﺮ ﺑﻮد‪» .‬اﺑﻮاﻟﻔﺮج اﺑﻦ اﻟﻌﺒﺮی‬
‫اﻟﻤﻠﻄﯽ« ﻣﺘﻮﻓﺎی ‪۱۲۸۶‬م‪ .‬ﻣﺼﻨﻒ »ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺪول«‪.‬‬
‫»ﺗﺎرﯾﺦ اﺑﻦ اﻟﻌﻤﯿﺪ اﻟﻤﮑﯿﻦ« ﻣﺨﺘﺼﺮ و ذﯾﻞ ﻃﺒﺮی اﺳﺖ‪» ،‬ارﭘﯽ ﻧﯿﻮس« ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن ھﻠﻨﺪی ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻻﺗﯿﻦ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن را در »ﻟﯿﺪن ھﻠﻨﺪ« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺖ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٠٤‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ وﻗﺎﯾﻊ اﺑﺘﺪای ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺗﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ »اﺗﺎﺑﮑﯿﻪ« اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﺑﺘﺪاﯾﯽ اروﭘﺎ از »ﮐﺘﺎب اﻟﻤﮑﯿﻦ« ﺑﻪ ﮐﺜﺮت اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه و ﺑﻪ آن ارﺟﺎع داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫آﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‬

‫اﯾﻦ ھﻤﺎن رواﯾﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﮥ ﺳﯿﺎﺳﯽ اروﭘﺎ ﺑﺮ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ ﺳﯿﻄﺮه ﯾﺎﻓﺖ و ﮔﺮوه‬
‫ﮐﺜﯿﺮی ﺧﺎورﺷﻨﺎس )اورﻧﺘﯿﻠﺴﺖ( ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺪارس‬
‫زﺑﺎنھﺎی ﺷﺮﻗﯽ را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮده‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪھﺎی ﺷﺮﻗﯽ را ﺑﻨﯿﺎن ﻧﮫﺎده و اﻧﺠﻤﻦھﺎی آﺳﯿﺎﯾﯽ‬
‫را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺳﺒﺎب و وﺳﺎﯾﻞ ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﺎن را ﻓﺮاھﻢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ‬
‫از ھﻤﻪ ﮐﺸﻮر ھﻠﻨﺪ در ﺟﺰاﯾﺮ ﺷﺮﻗﯽ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻮﯾﺶ در ﺳﺎل ‪۱۷۷۸‬م‪ ،.‬ﯾﮏ اﻧﺠﻤﻦ‬
‫آﺳﯿﺎﯾﯽ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ از آن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽھﺎ در ﮐﻠﮑﺘﻪ در ﺳﺎل ‪۱۷۹۵‬م‪» ،.‬اﻧﺠﻤﻦ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ آﺳﯿﺎﯾﯽ« و در ﺳﺎل ‪۱۷۸۸‬م‪ ،.‬در ﺑﻨﮕﺎل »اﻧﺠﻤﻦ آﺳﯿﺎﯾﯽ ﺑﻨﮕﺎل« را ﺑﻨﯿﺎن ﻧﮫﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺳﺎل ‪۱۷۹۵‬م‪ ،.‬داﻧﺸﮕﺎهھﺎی زﺑﺎنھﺎی زﻧﺪه ﺷﺮق »ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻓﺎرﺳﯽ و ﺗﺮﮐﯽ«‬
‫را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮد و در ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ از آن ﻣﺪارس و ﻣﺠﺘﻤﻊھﺎ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﮐﺸﻮرھﺎی اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺪارس و اﻧﺠﻤﻦھﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺗﺄﺳﯿﺲ و ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در داﻧﺸﮕﺎهھﺎی ﻣﻠﯽ وﺟﻮد داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪھﺎی زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﻟﺰاﻣﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻓﻦ ﺳﯿﺮت و ﻣﻐﺎزی ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﮏ‬
‫ﺗﮏ آنھﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎی ﺗﻌﺪاد ﻣﻌﺪودی از اواﺧﺮ ﻗﺮن ھﯿﺠﺪھﻢ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻗﺮن ﻧﻮزدھﻢ‪ ،‬در‬
‫اروﭘﺎ ﭼﺎپ و ﭘﺨﺶ ﺷﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ آنھﺎ ﺑﻪ زﺑﺎنھﺎی اروﭘﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از‬
‫ھﻤﻪ »رﯾﺴﮏ« )‪ (Reiske‬ﻣﺘﻮﻓﺎی ﺳﺎل ‪۱۷۷۴‬م‪» ،.‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺑﻮاﻟﻔﺪاء« را ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻻﺗﯿﻨﯽ و‬
‫ﺣﻮاﺷﯽ در ﭘﻨﺞ ﺟﻠﺪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪۱۸۰۹‬م‪» ،.‬ﮐﺎﭘﯿﺘﺎن ای ﻣﺘﻮس«‬
‫)‪ (A:n.mathews‬در ﮐﻠﮑﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻢ »ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ« را ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﭼﺎپ و‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪۱۸۵۶‬م‪» ،.‬وان ﮐﺮﯾﻤﺮ« )‪ (kremer‬در ﮐﻠﮑﺘﻪ »ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ واﻗﺪی« را ﭼﺎپ ﮐﺮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪۱۸۶۰‬م‪ ،.‬ﺗﺼﻨﯿﻒ ﻣﺸﮫﻮر اﺑﻦ ھﺸﺎم‪،‬‬
‫»ﺳﯿﺮت اﻟﺮﺳﻮل« را »ﮐﻮﺗﯿﻨﮕﻦ« )‪ (kottingen‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﺘﺸﺮق »ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﻤﮫﻮدی« و ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎرف »اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ« را ﭼﺎپ ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﺳﺎل‬
‫‪۱۸۶۴‬م‪» ،.‬دﮐﺘﺮ وﯾﻞ« )‪» (D. weil‬ﺳﯿﺮه اﺑﻦ ھﺸﺎم« را ﺑﻪ زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪۱۸۷۷‬م‪ ،.‬در ﭘﺎرﯾﺲ ﭘﺮوﻓﺴﻮر »دی ﻣﺎﯾﻨﺎرد« ﺗﺎرﯾﺦ »ﻣﺮوج اﻟﺬھﺐ‬
‫ﻣﺴﻌﻮدی« را ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮد »واﻟﺴﻦ« )‪ (Wellhausen‬در ﺳﺎل‬
 ‫‪١٠٥‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫‪۱۸۸۲‬م‪ ،.‬ﺗﺮﺟﻢ آﻟﻤﺎﻧﯽ واﻗﺪی را ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺤﻤﺪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ« در ﺑﺮﻟﻦ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در‬
‫ﺳﺎل ‪۱۸۸۳‬م‪ ،.‬در ﻟﯿﺪن ھﻠﻨﺪ ﺑﻪ اھﺘﻤﺎم »ھﺎوﺗﺴﻤﺎ« )‪» (Houtasma‬ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ« در‬
‫دو ﺟﻠﺪ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬از ﺳﺎل ‪۱۸۸۹‬م‪ .‬ﺗﺎ ‪۱۸۹۲‬م‪ ،.‬ﻇﺮف ‪ ۱۴‬ﺳﺎل ﺗﻼش و‬
‫ﻣﺤﻨﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺮوف و ﮐﻤﯿﺎب »ﻃﺒﺮی« را »ﺑﺎرت« ‪» J. barht‬ﻧﻮﻟﺪﯾﮑﻪ« ‪ Noldeke‬و‬
‫ﻏﯿﺮه ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬و در آﺧﺮ ﺑﺎ ھﻤﺖ و ﺗﻼش ﻣﺴﺘﺸﺮق ﻣﻌﺮوف آﻟﻤﺎﻧﯽ »ﺳﺎﺧﻮ« و‬
‫ھﻔﺖ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﮫﻢ و ﮐﻤﯿﺎب »ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ« ﮐﻪ ﻣﻔﺼﻞﺗﺮ از‬
‫ً‬
‫آن ھﯿﭻ ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﺳﯿﺮ ﻧﺒﻮی وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ از ﺳﺎل ‪۱۹۰۰‬م‪ ،.‬ﺗﺎ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ در‬
‫ﺟﻠﺪھﺎی ﻣﺘﻌﺪد در ﻟﯿﺪن ھﻠﻨﺪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﻣﺮﺟﻊ و ﻣﮫﻢ و ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی آﻧﺎن‪ ،‬در ﺑﮫﺒﻮد رواﺑﻂ ﮐﺸﻮرھﺎی‬
‫اﺳﻼﻣﯽ و اروﭘﺎ‪ ،‬ﮐﺎﺳﺘﻪﺷﺪن از اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺬھﺒﯽ و اﺷﺘﯿﺎق و ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫آزاد‪ ،‬ﻧﻘﺶ داﺷﺖ و ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮی ﮔﺮوه ﮐﺜﯿﺮی از ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫اﺳﻼم و ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ج را در اروﭘﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان آ ﮐﺴﻔﻮرد‪ ،‬در ﺑﺎرۀ اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻠﺴﻠﻪ وﺳﯿﻌﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﺴﺐ ﻣﻘﺎم و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ در آن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﮫﻢ و ﻗﺎﺑﻞ اﻓﺘﺨﺎر اﺳﺖ«) ‪.(١‬‬
‫ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ﺟﺪوﻟﯽ ﻓﻘﻂ از آن ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت اراﯾﻪ ﻣﯽدھﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص در ﺣﺎﻻت‬
‫آنﺣﻀﺮت ج و ﯾﺎ در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺳﻼم ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و اﮐﺜﺮ آنھﺎ در »داراﻟﺘﺄﻟﯿﻒ« ﻣﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ و ﯾﺎ از آنھﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﯾﻢ‪:‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺄﻟﯿﻒ‬ ‫ﻧﺎم ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﯾﺎ ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﮐﺸﻮر‬ ‫ﻧﺎم ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬ ‫ردﯾﻒ‬
‫‪ ۱۸۱۵‬م‬ ‫ﺳﯿﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎدع‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫دﮐﺘﺮ ﺟﯽ‪ .‬ﺑﯽ ‪D. J. -‬‬ ‫‪۱‬‬
‫‪B‬‬
‫‪۱۸۰۰‬‬ ‫ﺑﯿﻤﻔﺘﻦ ﺳﺮﻣﻨﺰ اﺳﻼم‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫دﮐﺘﺮ واﯾﺖ )واﻋﻆ‬ ‫‪۲‬‬
‫و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‬ ‫آ ﮐﺴﻔﻮرد(‬
‫‪۱۸۲۹‬‬ ‫آﭘﺎﻟﻮﺟﯽ‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫ﮔﺎرد ﻓﺮی ھﮕﻨﺲ‪،‬‬ ‫‪۳‬‬
‫ام‪ ،‬آر‪ ،‬ای‪ ،‬اس‬

‫‪ -١‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪.۱ /‬‬

‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٠٦‬‬
‫‪۱۸۳۰‬‬ ‫اﺳﻼﻣﺰم‬ ‫آﻟﻤﺎن‬ ‫دﮐﺘﺮ ﺟﯽ‪ ،‬ای ﻣﻮار‬ ‫‪۴‬‬

‫‪ ۱۸۳۱‬ﺗﺎ‬ ‫اﺳﻼم و ﻗﺮآن‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬ ‫ﮔﺎرﺳﻦ دی ﺗﺎﺳﯽ‬ ‫‪۵‬‬

‫‪۱۸۷۴‬‬
‫‪۱۸۴۳‬‬ ‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت اﻟﻘﺮآن‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫ادوارد‪ ،‬ﻟﯿﻦ‬ ‫‪۶‬‬
‫‪ ۱۸۴۵‬ﺗﺎ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺣﺎﺷﯿﻪ اﺑﻦ‬ ‫آﻟﻤﺎن‬ ‫دﮐﺘﺮ وﯾﻞ‬ ‫‪۷‬‬
‫‪۱۸۴۶‬‬ ‫ھﺸﺎم ﮐﺘﺎب ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫‪۱۸۴۶‬‬ ‫ھﯿﺮوز اﯾﻨﺪ ھﯿﺮو‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫ﮐﺎر ﻻﺋﻞ‬ ‫‪۸‬‬
‫روﺷﭗ‬
‫‪۱۸۴۷‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺮب‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬ ‫ﮐﻮﺳﻦ دی ﺑﺮﺳﯿﻮال‬ ‫‪۹‬‬
‫‪۱۸۴۹‬‬ ‫ﺳﯿﺮت ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫واﺷﻨﮕﺘﻦ اروﻧﮓ‬ ‫‪۱۰‬‬
‫‪۱۸۵۱‬‬ ‫ﺳﯿﺮت ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫آﻟﻤﺎن‬ ‫دﮐﺘﺮ اﺳﭙﺮﻧﮕﺮ‬ ‫‪۱۱‬‬
‫‪۱۸۵۶‬‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺣﺎﺷﯿﮥ‬ ‫آﻟﻤﺎن‬ ‫وان ﮐﺮﯾﻤﺮ‬ ‫‪۱۲‬‬
‫واﻗﺪی‬
‫‪۱۸۶۱‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋﺮب‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪﻧﻮﯾﺲ ﻧﯿﺸﻨﻞ‬ ‫‪۱۳‬‬
‫رﯾﻮﯾﻮ‬
‫‪۱۸۶۱‬‬ ‫ﺳﯿﺮت ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫دی ﻟﯿﻦ‬ ‫‪۱۴‬‬
‫‪۱۸۶۱‬‬ ‫ﺳﯿﺮت ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫ﻣﯿﻮر‬ ‫‪۱۵‬‬
‫‪۱۸۶۵‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ و ﻗﺮآن‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬ ‫ﺑﺮﺗﺎﻟﻤﯽ ﺳﯿﻨﺖ ھﻠﯿﺮ‬ ‫‪۱۶‬‬
‫‪۱۸۶۹‬‬ ‫ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻗﺮآن و‬ ‫آﻟﻤﺎن‬ ‫ﻧﻮﻟﺪﯾﮑﻪ‬ ‫‪۱۷‬‬
‫اﺳﻼم‬
‫‪۱۸۶۹‬‬ ‫اﺳﻼم‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫دوﺷﯿﻒ ﻣﻘﺎﻟﻪﻧﻮﯾﺲ‬ ‫‪۱۸‬‬
‫ﮐﻮارﺗﺮﻟﯽ رﯾﻮﯾﻮ‬
‫‪۱۸۷۲‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪﻧﻮﯾﺲ ﺑﺮﺗﺶ‬ ‫‪۱۹‬‬
‫ﮐﻮاﺗﺮﻟﯽ رﯾﻮﯾﻮ‬
‫‪۱۸۷۴‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎﻧﯽ اﺳﻼم‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬ ‫ﺟﻮﻟﯿﺲ ﭼﺎرﻟﺰ‬ ‫‪۲۰‬‬
 ‫‪١٠٧‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫‪۱۸۷۵‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ و اﺳﻼم‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪﻧﻮﯾﺴﯽ‬ ‫‪۲۱‬‬

‫ﮐﺎﻧﺘﻤﭙﺮﯾﺮی رﯾﻮﯾﻮ‬
‫‪۱۸۷۵‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ و اﺳﻼم‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫ﺑﺎﺳﻮرت اﺳﻤﯿﺖ‬ ‫‪۲۲‬‬
‫‪۱۸۷۷‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺮب‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬ ‫ﺳﯿﺪﯾﻮ‬ ‫‪۲۳‬‬
‫‪۱۸۸۲‬‬ ‫ﺗﺒﺼﺮه ﺑﺮ واﻗﺪی‬ ‫آﻟﻤﺎن‬ ‫واﻟﺴﻦ‬ ‫‪۲۴‬‬
‫‪۱۸۸۴‬‬ ‫ﺳﯿﺮت ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫آﻟﻤﺎن‬ ‫اھﻞ ﮐﺮاھﻞ‬ ‫‪۲۵‬‬
‫‪۱۸۹۰‬‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ اﺳﻼم‬ ‫آ ﻟﻤﺎن‬ ‫ﮔﻮﻟﺪ زﯾﮫﺮ‬ ‫‪۲۶‬‬
‫‪۱۸۹۲‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺬاھﺐ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬ ‫رﯾﻨﺎن‬ ‫‪۲۷‬‬
‫‪۱۸۹۴‬‬ ‫ﺳﯿﺮت ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ھﻠﻨﺪ‬ ‫اﯾﭻ ﮔﺮﯾﻢ‬ ‫‪۲۸‬‬
‫‪۱۸۹۶‬‬ ‫ﺗﺼﻮراﺗﯽ ﺑﺮ اﺳﻼم‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬ ‫ھﻨﺮی دی ﮐﺎﺳﺘﺮی‬ ‫‪۲۹‬‬
‫‪۱۹۰۳‬‬ ‫ﺳﯿﺮت ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ھﻠﻨﺪ‬ ‫اﯾﻒ ﺑﻮھﻞ‬ ‫‪۳۰‬‬
‫‪۱۹۰۵‬‬ ‫ﻧﯿﻢ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫واﻟﺴﻦ‬ ‫‪۳۱‬‬
‫‪۱۹۰۵‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث‬ ‫‪۳۲‬‬
‫‪۱۸۹۴‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ و اﺳﻼم‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫ﮐﻮﺋﻞ‬ ‫‪۳۳‬‬
‫ﺳﺎل ﺟﺎری‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺒﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ و‬ ‫اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ‬ ‫ﭘﺮﻧﺲ ﮐﺎﺋﺘﺎﻧﯽ‬ ‫‪۳۴‬‬
‫اﺳﻼم و ﺳﻼﻃﯿﻦ‬
‫اﺳﻼم‬
‫‪۱۹۰۹‬‬ ‫ﭘﺎﯾﻪ روﺣﺎﻧﯽ و اﺧﻼﻗﯽ‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‬ ‫ﻣﯿﺠﺮ ﻟﯿﻮﻧﺎرد‬ ‫‪۳۵‬‬
‫اﺳﻼم‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬آنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﯽ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻨﺒﻊ اﻃﻼﻋﺎت اﯾﻦ‬
‫ﻗﺒﯿﻞ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت و ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی دﯾﮕﺮان اﺳﺖ؛ ﮐﺎر آنھﺎ ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮارد و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﺸﮑﻮک و ﻧﺎﻗﺺ را در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﻈﺮ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎب ﻃﺒﻊ‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار داده اراﯾﻪ دھﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ »ﻣﺎﻧﻨﺪ ادوارد‬
‫ﮔﺎﺑﻦ« ﭼﻨﺎن ﺻﺎﺋﺐ اﻟﺮأی و ﻣﻨﺼﻒاﻧﺪ ﮐﻪ ذرۀ ﻃﻼ را از ﻣﯿﺎن اﻧﺒﻮه زﻏﺎلھﺎ‬
‫درﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦھﺎ اﻧﺪک اﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٠٨‬‬
‫‪ -۲‬آنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ادب‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﻠﺴﻔﮥ اﺳﻼم ﻣﮫﺎرت ﮐﺎﻣﻞ دارﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﻓﻦ ﺳﯿﺮت و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺬھﺒﯽ ﻧﺎآﺷﻨﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آنھﺎ در ﺑﺎب ﺳﯿﺮت و ﯾﺎ دﯾﻦ‬
‫اﺳﻼم ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﻧﻨﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﺿﻤﻨﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﮐﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم و ﯾﺎ ﺷﺎرع اﺳﻼم ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ج ﺑﺎ ﺟﺴﺎرت‬
‫ً‬
‫ﺗﻤﺎم ھﺮﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﺮوف آﻟﻤﺎﻧﯽ ﭘﺮوﻓﺴﻮر‬
‫»ﺳﺎﺧﻮ« ﮐﻪ »ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ« را ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻣﻨﮑﺮ‬
‫وﺳﻌﺖ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و ﺗﺴﻠﻂ وی ﺑﺮ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب »ﻣﺎﻟﻠﮫﻨﺪ‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ« را ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ رﺷﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رﺷﺘﮥ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ھﻤﺎن ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺳﻼم ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آدﻣﯽ ﺑﻌﺪ از ﺧﻮاﻧﺪن آنھﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ھﻤﺎن ﺷﺨﺺ ﻓﺎﺿﻞ و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﻗﺒﻞ ﺑﺎ او آﺷﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮدﯾﻢ!‬
‫‪ -۳‬آن دﺳﺘﻪ از ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﯿﻦ ﮐﻪ ﮐﺘﺐ ﺧﺎص اﺳﻼﻣﯽ و ﻣﺬھﺒﯽ را در ﺣﺪ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﭘﺎﻣﺮ« ﯾﺎ »ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث« از آنھﺎ اﻣﯿﺪ زﯾﺎدی داﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﮐﺜﺮت ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ﺗﻔﺤﺺ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺘﺐ‪ ،‬ﺣﺎلﺷﺎن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ھﺮﭼﯿﺰ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ وﻟﯽ ﭼﯿﺰی را درک ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫»ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث« ﺗﮏ ﺗﮏ ﮐﻠﻤﺎت ﺟﻠﺪھﺎی ﺿﺨﯿﻢ ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و ﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﻄﺮح ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ھﯿﭻ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ﺣﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ادﻋﺎی رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ او را ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ دﻧﯿﺎ ھﯿﭻ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﺸﺎن ﮐﻪ اﻟﮕﻮی دروغ‪،‬‬
‫ﺗﮫﻤﺖ و اﻓﺘﺮاء‪ ،‬ﺗﺄوﯾﻞ و ﺗﻌﺼﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﻤﺎل آن اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏ ﺟﺮﯾﺎن و واﻗﻌﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ و ﺳﺎده را ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺟﻨﺒﻪای از زﺷﺘﯽ و ﺑﺪی در‬
‫آن ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻧﯿﺮوی ذوق و ﺳﻠﯿﻘﮥ ﺧﻮد ﮐﺮﯾﻪ و ﺑﺪﻣﻨﻈﺮ ﺟﻠﻮه‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ »اﺳﭙﺮﻧﮕﺮ« ﮐﻪ ﻋﺮﺑﯽدان ﻣﻌﺮوف آﻟﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎل ﻧﺎﻇﻢ اﻋﻼی ﻣﺪرﺳﮥ‬
‫ﻋﺎﻟﯿﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﮑﻨﻮء آﻣﺪ و در ﺑﺎرۀ »ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﺷﺎھﯽ« ﮔﺰارﺷﯽ ﺗﮫﯿﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﻣﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب »اﻻﺻﺎﺑﺔ ﻓﯽ اﺣﻮال اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ« ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﺎ‬
 ‫‪١٠٩‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫ﺗﺼﺤﯿﺢ وی در ﮐﻠﮑﺘﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺳﯿﺮۀ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﮐﺘﺎب‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ در ﺳﻪ ﺟﻠﺪ ﻧﻮﺷﺖ و ﭘﺨﺶ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ آن در ﺗﺤﯿﺮ ﻣﺎﻧﺪﯾﻢ) ‪.(١‬‬
‫ﻋﻠﺖ ﺑﺰرگ اﺷﺘﺒﺎھﺎت ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ اروﭘﺎﯾﯽ ﺗﻌﺼﺐ ﻣﺬھﺒﯽ و ﮔﺮاﯾﺶ ﺳﯿﺎﺳﯽ آنھﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻋﻠﻞ دﯾﮕﺮی ھﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮآن‪ ،‬آنھﺎ را ﻣﻌﺬور ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺘﻨﺎد و ﻣﺄﺧﺬ آنھﺎ ﻓﻘﻂ ﮐﺘﺐ‬
‫ﺳﯿﺮت و ﺗﺎرﯾﺦ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻣﻐﺎزی واﻗﺪی«‪» ،‬ﺳﯿﺮت اﺑﻦ ھﺸﺎم«‪» ،‬ﺳﯿﺮت‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ«‪» ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی« و ﻏﯿﺮه‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮏ ﻓﺮد‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺨﻮاھﺪ ﺳﯿﺮت آنﺣﻀﺮت ج را ﻣﺮﺗﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت‬
‫ﺳﯿﺮت ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭽﯿﮏ از ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮت ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﻟﺤﺎظ اﺳﺘﻨﺎد‪ ،‬رﺗﺒﮥ واﻻﯾﯽ دارا ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺤﺚ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ رواﯾﺎت ﺳﯿﺮه از ﮐﺴﺎﻧﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺮواﯾﺎت اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﯿﻒ«‪ّ » ،‬‬
‫ﺳﺮی«‪» ،‬اﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ« و »اﺑﻦ‬
‫ﻧﺠﯿﺢ«؛ ﻟﺬا در واﻗﻌﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺷﮫﺎدت آنھﺎ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺎﯾﻌﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ آنھﺎ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺑﺰرگ ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﮫﺎدت اﯾﻦ اﻓﺮاد ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻗﺎﯾﻊ‬
‫ﯾﻘﯿﻨﯽ و ﻗﻄﻌﯽ زﻧﺪﮔﯽ آنﺣﻀﺮت ج آنھﺎﯾﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ‬
‫رواﯾﺎت ﺻﺤﯿﺤﻪ ﻣﻨﻘﻮل اﻧﺪ و ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ اروﭘﺎﯾﯽ از آن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﺎآ ﮔﺎھﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ً‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث« اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬اوﻻ در آن ﻓﻦ ﻣﮫﺎرت ﻧﺪارﻧﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﻣﮫﺎرت ھﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ اﺧﮕﺮ ﺗﻌﺼﺐﺷﺎن ﺑﺮای ﺳﻮزاﻧﺪن ھﺰاران ﺧﺮﻣﻦ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺻﺤﯿﺢ و واﻗﻌﯽ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﻠﺖ دوم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎر و اﺻﻮل ﺷﮫﺎدت ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﻌﯿﺎر و‬
‫اﺻﻮل ﺷﮫﺎدت ﻣﺎ اﺧﺘﻼف ﺷﺪﯾﺪ دارد‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه و ﻣﺤﻘﻖ اروﭘﺎﯾﯽ وﻗﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﺪ در ﺑﺎره اﺳﻼم ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ راوی ﺻﺎدق اﺳﺖ‬
‫ﯾﺎ ﮐﺎذب‪ ،‬دارای ﭼﻪ اﺧﻼق و ﻋﺎداﺗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺪرت ﺣﺎﻓﻆ او ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ‬
‫او اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻤﮑﻦ و ﺿﺮوری ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬او ﻓﻘﻂ اﯾﻦ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻇﮫﺎرات راوی ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﻮد ﺑﺎ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻗﺮاﺋﻦ و وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽداﻧﻢ وﻟﯽ اﻗﻮال او را ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١١٠‬‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﯾﮏ راوی دروﻏﮕﻮ‪ ،‬واﻗﻌﻪای را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻗﺮاﺋﻦ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد و وﻗﺎﯾﻊ آن ﻣﺤﯿﻂ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﯿﺎن واﻗﻌﻪ ﻣﺘﻮاﺗﺮ اﺳﺖ و‬
‫در ﺟﺎﯾﯽ ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻃﺒﻖ اﺻﻮل و ذوق اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺻﻮرت واﻗﻌﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﺑﯿﻨﺶ و ﻧﻈﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪ اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد رواﯾﺖ ﭼﻪ ﺣﺎﻟﺘﯽ دارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺒﻞ از ھﺮﭼﯿﺰ راوﯾﺎﻧﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در دﻓﺘﺮ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت »اﺳﻤﺎء اﻟﺮﺟﺎل« ﻧﺎم آنھﺎ در ردﯾﻒ اﻓﺮاد ﺛﻘﻪ و ﻣﻌﺘﻤﺪ‬
‫ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ اﮔﺮ ﺛﺒﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آنھﺎ ﺑﯿﺎﻧﺶ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻨﺎد و ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ راوی ﺛﻘﻪ‪ ،‬واﻗﻌﻪای را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد )ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻼف ﻗﺮاﺋﻦ و ﻗﯿﺎس‬
‫ﺑﺎﺷﺪ( و در ﻇﺎھﺮ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬رواﯾﺘﺶ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﺧﺘﻼف اﺻﻮل ﺑﺮ‬
‫ً‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت اروﭘﺎﺋﯿﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺰرﮔﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ اروﭘﺎﺋﯿﺎن ﺑﺮ ﮔﻔﺘﻪھﺎی واﻗﺪی ﺑﯿﺶ از‬
‫دﯾﮕﺮان اﻋﺘﻤﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﺘﺶ ھﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺮز ﺑﯿﺎن واﻗﺪی ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﻣﺮﺗﺐ‪،‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط و ﺟﺬاب اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺣﻠﻘﻪھﺎی ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﯿﺎن وﻗﺎﯾﻊ‬
‫در ھﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺧﻸی ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ و آﻧﭽﻪ ﯾﮏ واﻗﻌﻪ و ﺟﺮﯾﺎن را ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﻪ در آن ﻣﻮﺟﻮد اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬راز اﺻﻠﯽ را اﻓﺸﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬رواﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﯾﮑﺼﺪ ﺳﺎل ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎنھﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬در آنھﺎ ﺗ ّﺘﺒﻊ‬
‫و ﺗﻼش ﺟﺰﺋﯿﺎت در اﯾﻦ ﺣﺪ ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﻣﮑﺎن دارد )ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪھﺎی‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ( ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﭼﻨﺪ وﻗﺎﯾﻊ را ﺟﻠﻮی ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻗﯿﺎس و‬
‫ﻗﺮاﺋﻦ و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻘﺶ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ را ﺑﺎ ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎر آراﺳﺘﻪ و ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺟﺮأت و ﺟﺴﺎرت ﻓﻘﻂ در ﺗﻮان واﻗﺪی اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ از آن ﻣﻌﺬور و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎزھﻢ‬
‫ﺟﺎی اﻧﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ھﺮﺟﺎ ﺻﺮف ﺛﻘﻪﺑﻮدن راوی ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺛﻘﺎت ﻧﯿﺰ ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻻزم اﺳﺖ اﺻﻮل دراﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺗﮫﯿﻪ و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ و در‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﺟﺎھﺎ ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﯿﺰ آنھﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺪت ﻣﺮاﻋﺎت و ﻣﻠﺤﻮظ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫اﺻﻮل ﻣﺸﺘﺮک ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت اروﭘﺎﺋﯿﺎن‬

‫اﻧﺘﻘﺎدھﺎی ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺧﻼق و زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﮥ رﺳﻮل اﮐﺮم ج وارد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ اﻧﺘﻘﺎدھﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت آﻧﺎن در دل ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮح ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
 ‫‪١١١‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮزاﻧﻪ‬

‫‪ -۱‬زﻧﺪﮔﯽ آنﺣﻀﺮت ج در ﻣﮑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬

‫ﻣﯽرود‪ ،‬ﺗﻮان و ﻗﺪرت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و در ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﻧﺒﻮت ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و آﻧﭽﻪ از ﻟﻮازم آن اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ‪ ،‬ﻗﺘﻞ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم‪،‬‬
‫ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی و ﻏﺎرﺗﮕﺮی ﺧﻮد ﺑﺨﻮد ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﮐﺜﺮت ازدواج و ﻣﯿﻞ ﺑﻪ زﻧﺎن‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﮔﺴﺘﺮش ﻣﺬھﺐ ﺑﺎ زور و اﺟﺒﺎر‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻏﻼم و ﮐﻨﯿﺰ ﻗﺮار دادن ﻣﺮدم‪.‬‬
‫‪ -۵‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻤﻠﯽ و ﺑﮫﺎﻧﻪﺟﻮﯾﯽھﺎی ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداران‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم در ﺗﻤﺎم وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دھﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫اﻧﺘﻘﺎدھﺎ و اﻋﺘﺮاضھﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ وارد ھﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬

‫اﺻﻮل ﺗﺄﻟﯿﻒ و روش ﺗﺮﺗﯿﺐ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬

‫ﺣﺎﻻ وﻗﺖ آن ﻓﺮا رﺳﯿﺪه ﮐﻪ اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪی را ﮐﻪ در ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -۱‬آﻧﭽﻪ در ﺑﺎرۀ وﻗﺎﯾﻊ ﺳﯿﺮه در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻘﺪم ذﮐﺮ‬
‫ً‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ؛ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﺎ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎره ﺑﺴﯿﺎری از وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺤﺎت و اﺷﺎراﺗﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺧﺘﻼﻓﯽ را ﺣﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اھﻞ‬
‫ﻓﻦ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا آن ﻣﺒﺎﺣﺚ ھﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻻ‬
‫ﯾﻨﺤﻞ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﻌﺪ از ﺗﻘﺪم وﻗﺎﯾﻊ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ رﺗﺒﮥ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﺻﺤﯿﺤﻪ رواﯾﺎت ﺳﯿﺮه ﺗﺮک ﺷﺪهاﻧﺪ؛ وﻗﺎﯾﻊ و ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت را در ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ در‬
‫ﺟﺎھﺎﯾﯽ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻨﻮان و ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﯾﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫و ﭼﻮن در آن ﺟﺎھﺎ رواﯾﺘﯽ ﻧﯿﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬از رواﯾﺎت ﮐﻢرﺗﺒﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل‬
‫آﻧﮑﻪ در ﮐﺘﺐ اﺣﺎدﯾﺚ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﺼﻞ در ﺟﺎھﺎﯾﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﺿﻤﻨﯽ در رواﯾﺖ‬
‫ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ از ﺗﻼش و ﺗﺤﻘﯿﻖ وﺳﯿﻊ و ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ ،‬در‬
‫ﺑﺎرۀ ﺗﻤﺎم وﻗﺎﯾﻊ ﻣﮫﻢ در ﺧﻮد ﺻﺤﺎح ﺳﺘﻪ رواﯾﺎت و ﻣﻨﺎﺑﻊ زﯾﺎدی ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز ﮐﺘﺎب ﻣﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ وﻗﺎﯾﻊ ﻣﻔﺼﻞ را از ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١١٢‬‬
‫ﮔﺮدآورده ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺮی ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ دورﻣﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬در ﺑﺎرۀ وﻗﺎﯾﻊ روزﻣﺮه و ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ رواﯾﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺑﻦ ھﺸﺎم و ﻃﺒﺮی ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ اﻧﺪک اھﻤﯿﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنھﺎ از ﻧﻘﺪ و‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه و در ﺣﺪ ﻣﻤﮑﻦ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای اﯾﻦ ﻧﯿﺎز ﻣﮫﻢ و ﺧﺎص اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻗﺪام ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ اﺳﺎﻣﯽ ﺗﻤﺎم راوﯾﺎن‬
‫اﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﻃﺒﺮی را ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد آﻧﺎن ﺑﯿﺶ از ھﺰاران ﻧﻔﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮده ﺳﭙﺲ از ﮐﺘﺐ اﺳﻤﺎء اﻟﺮﺟﺎل ﺟﺪول ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﯾﻞ آنھﺎ را ﺗﮫﯿﻪ‬
‫ﻧﻤﻮدﯾﻢ ﺗﺎ در ﻣﻮرد ھﺮ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻧﻮاﻗﺼﯽ ﮐﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ آنھﺎ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﺪ ﻣﻤﮑﻦ اﺻﻼح ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫***‬
 ‫ﺑﺨﺶﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺘﺎب‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول‪:‬‬
‫ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻋﺮب‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺣﺎﻻت ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬وﻗﺎﯾﻊ و ﻏﺰوات رﺳﻮل اﮐﺮم ج از‬
‫ﺑﺪو ﺗﻮﻟﺪ ﺗﺎ وﻓﺎت ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺎب دوم ھﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﺗﻔﺼﯿﻞ اﺧﻼق و ﻋﺎدات‬
‫ﺷﺨﺼﯽ آنﺣﻀﺮت ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻻت اھﻞ ﺑﯿﺖ و ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﻧﯿﺰ در ھﻤﯿﻦ ﺑﺎب‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺼﺐ ﻧﺒﻮت اﺳﺖ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪ ﻧﺒﻮت‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻋﻘﺎﯾﺪ‪ ،‬اواﻣﺮ و ﻧﻮاھﯽ‪،‬‬
‫اﺻﻼح اﻋﻤﺎل و اﺧﻼق اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻔﺼﯿﻞ اﻣﻮر ﻣﻨﺼﺐ ﻧﺒﻮت در ھﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ ذﮐﺮ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ آﻏﺎز ﻓﺮاﯾﺾ ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ و ﺗﻤﺎم اواﻣﺮ و ﻧﻮاھﯽ و ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻔﺼﻞ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺗﺠﺪﯾﺪی‪ ،‬ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﺣﮑﻤﺖھﺎ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و ﻣﻮازﻧﮥ آنھﺎ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﻣﺬاھﺐ ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ھﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ‪ ،‬اﺧﻼق و ﻋﺎدات ﻋﺮب ﻗﺒﻼ‬
‫ﭼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﭼﻪ اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ در آنھﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻼم ﺑﺮای اﺻﻼح ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎن‬
‫ﭼﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺗﮫﯿﻪ و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮای ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ و ﺑﺮای‬
‫ھﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﺎﻓﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‬
‫در ﺑﺎرۀ ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬وﺟﻮه اﻋﺠﺎز‪ ،‬ﺣﻘﺎﯾﻖ و اﺳﺮار آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭼﻬﺎرم‬
‫ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﻌﺠﺰات اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺘﺎبھﺎی ﻗﺪﯾﻢ ﺳﯿﺮه ﺑﺮای ﻣﻌﺠﺰات ﺑﺎبھﺎی‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪای ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻣﺮوز ﻧﯿﺎز ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺟﺪا ﻧﻮﺷﺘﻪ و‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﺿﻤﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻌﺠﺰات ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﺻﻞ ﻣﻌﺠﺰه‪،‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١١٤‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ و اﻣﮑﺎن آن ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﺠﺰاﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺳﺎل آنھﺎ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺮاج‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻃﻌﺎم و ﻏﯿﺮه‪ ،‬در وﻗﺎﯾﻊ ھﻤﺎن ﺳﺎل ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫در ﺑﺎرۀ آنﺣﻀﺮت و ﻣﺬھﺐ اﺳﻼم ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻃﻼﻋﺎت و‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت آنھﺎ ﭼﯿﺴﺖ‪ ،‬در ﺑﯿﺎن وﻗﺎﯾﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﭼﺮا ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎ و اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺑﺎب ﻓﮫﻢ و درک ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﻼم ﭼﻪ اﺷﺘﺒﺎھﺎﺗﯽ از آنھﺎ ﺳﺮ زده اﺳﺖ‪ .‬و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺘﻘﺎدھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺧﻼق و ﻋﺎدات رﺳﻮل اﮐﺮم ج و ﯾﺎ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺳﻼم وارد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ھﻢ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺶھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ‬
‫ﻗﺴﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﭼﺎپ آﻣﺎده ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﺳﻨﺎد و ﺑﯿﺎن ﻣﺄﺧﺬ‬

‫در ﻋﻠﻢ ﺗﺎرﯾﺦ و رواﯾﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﻨﺒﻊ اﺳﺘﻨﺎد‪ ،‬ﺑﺮ ھﺮ ﻣﻄﻠﺐ دﯾﮕﺮی ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا در‬
‫ﺑﺎرۀ آن ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﮥ ﻻزم ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫ً‬
‫‪ -۱‬ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺒﻊ ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺷﺨﺼﺎ آنھﺎ را ﻣﺸﺎھﺪه و ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﺮدهام‪.‬‬
‫‪ -۲‬وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪی ﻣﮫﻢ اﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺎرۀ آنھﺎ ﻓﻘﻂ ﻣﺄﺧﺬ اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ و ﯾﺎ‬
‫رواﯾﺎت ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪ .‬وﻟﯽ در ﺑﺎرۀ وﻗﺎﯾﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﯾﺎ ﻏﺰوات‪،‬‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﻪ ﻃﺮز ﻣﺤﺪﺛﺎﻧﻪای اﻧﺠﺎم ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬در ذﮐﺮ ﮐﺘﺎبھﺎی ﭼﺎپﺷﺪه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺄﺧﺬ ﻧﺎم ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫درﺑﺎره ﮐﺘﺎبھﺎی ﺧﻄﯽ در ﻓﮫﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮت ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ از آنھﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻣﺎ ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ إﻻ ﺑﺎﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﺗﻮﻛﻠﺖ وإﻟﻴﻪ أﻧﻴﺐ‪.‬‬
‫ﺷﺒﻠﯽ ﻧﻌﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬
 ‫وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ واژه ﻋﺮب‬

‫در ﺑﺎرۀ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ ﮐﻠﻤﮥ » َﻋ َﺮ ْب« ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ارﺑﺎب ﻟﻐﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎی ﻋﺮب و اﻋﺮاب »ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺳﻼﺳﺖ زﺑﺎن« اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻮﻧﮑﻪ ﻋﺮبھﺎ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺼﺎﺣﺖ زﺑﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ را ھﯿﭻ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا آنھﺎ ﺧﻮد را »ﻋﺮب« و‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﮋادھﺎی ﺟﮫﺎن را » َﻋ َﺠ ْﻢ« )ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻟﮑﻨﺖ زﺑﺎن دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﺮف ﺑﺰﻧﻨﺪ( ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽھﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻋﺮب در اﺻﻞ »ﻋﺮﺑﺔ« ﺑﻮد‪ ،‬در اﺷﻌﺎر ﻗﺪﯾﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎی ﻋﺮب »ﻋﺮﺑﺔ« ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺮﺗــــــــــﺮق ﰲ ﻣﻨﺎﻛﺒﻬــــــــــﺎ اﻟــــــــــﺪﻣﺎء‬ ‫ورﺟـــــﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺣـــــﺔ اﻟﻌﺮﺑـــــﺎت رﺟـــــﺎ‬

‫ﻛﻤــــــﺎ ﺟــــــﺪ ﰲ ﴍب اﻟﻨﻘــــــﺎح ﻇﻤــــــﺄ‬ ‫وﻋﺮﺑـــﺔ أرض ﺟـــﺪ ﰲ اﻟﺸــــﺮ أﻫﻠﻬـــﺎ‬

‫ﻣــــﻦ اﻟﻨــــﺎس إﻻ اﻟﻠــــﻮزﻋﻰ اﳊﻼﺣــــﻞ‬ ‫وﻋﺮﺑـــــﺔ أرض ﻣـــــﺎ ﳛـــــﻞ ﺣﺮاﻣﻬـــــﺎ‬

‫ﻣﻌﻨﺎی »ﻋﺮﺑﺔ« در زﺑﺎنھﺎی ﺳﺎﻣﯽ »دﺷﺖ و ﺻﺤﺮاﺳﺖ« و ﭼﻮن اﮐﺜﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب‬
‫دﺷﺖ و ﺻﺤﺮا ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﺗﻤﺎم آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺮب اﻃﻼق ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﻋﺮب‬
‫ﺣﺪود ارﺑﻌﮥ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫* ﻏﺮب‪» :‬درﯾﺎﭼﻪ ﻗﻠﺰم«‪.‬‬
‫* ﺷﺮق‪ :‬ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و درﯾﺎی ﻋﻤﺎن‪.‬‬
‫* ﺟﻨﻮب‪ :‬درﯾﺎی ھﻨﺪ‪.‬‬
‫* ﺷﻤﺎل‪ :‬در ﺑﺎرۀ ﺣﺪود ﺷﻤﺎﻟﯽ آن اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ﺗﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫»ﺣﻠﺐ و ﻓﺮات« ﺣﺪود آن را اﻣﺘﺪاد ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰﯾﺮهﻧﻤﺎی ﺳﯿﻨﺎ ﮐﻪ ﻧﺎم آن »اﻟﺘﯿﻪ« اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﮐﺜﺮ ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ ﻋﺮب و اروﭘﺎ آن را ﺟﺰو ﻣﺼﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﻪﻃﻮر رﺳﻤﯽ ﺑﺮآورد ﻧﺸﺪه‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫اﯾﻨﻘﺪر ﯾﻘﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮫﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﺎﺣﺖ آﻟﻤﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١١٨‬‬
‫ً‬
‫ﻃﻮل‪ :‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﯾﮏھﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻣﺎﯾﻞ )ﺣﺪود ‪ ۲۴۱۳‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ( و ﻋﺮض آن‪ :‬ﺷﺸﺼﺪ‬
‫ﻣﺎﯾﻞ )ﺣﺪود ‪ ۹۶۵‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ( و ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺴﺎﺣﺖ آن ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن و دوﯾﺴﺖ ھﺰار ﻣﺎﯾﻞ‬
‫)ﺣﺪود ‪ ۱ /۹۳۰ /۰۰۰‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ(‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ آن رﯾﮕﺴﺘﺎن و ﺷﻨﺰار اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻮهھﺎ در ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﻃﻖ آن ﭘﺨﺶ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﮐﻮه »ﺟﺒﻞ اﻟﺴﺮاة« اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻨﻮب از ﯾﻤﻦ ﺷﺮوع‬
‫ُ‬
‫ﺷﺪه و ﺑﻪﺳﻮی ﺷﻤﺎل ﺗﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺎم ﺗﺪاوم دارد‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻗﻠﻪ آن ھﺸﺖ ھﺰار ﻓﻮت‬
‫)‪ ۲۴۳۸‬ﻣﺘﺮ( ارﺗﻔﺎع دارد‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ھﻤﺪاﻧﯽ در »ﺻﻔﺔ ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب« ﻧﺸﺎﻧﯽ ھﺮ ﻣﻌﺪن را‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺎل ﺗﺠﺎرت ﻗﺮﯾﺶ ﻧﻘﺮه ﺑﻮد‪ .‬آﻗﺎی »ﺑﺮﺗﻦ«‬
‫در ﺑﺎرۀ ﻣﻌﺎدن ﻃﻼﯾﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦ » َﻣ ْﺪ َﯾﻦ« ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ) ‪.(١‬‬

‫ﻣﺄﺧﺬ ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺪﯾﻢ‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮب ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺳﻼﻃﯿﻦ »ﺣﯿﺮه«‬
‫ً‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪا ﺑﻪ دﺳﺖ اﺑﻦ ھﺸﺎم رﺳﯿﺪﻧﺪ و او آنھﺎ را در ﮐﺘﺎب‬
‫»اﻟﺘﯿﺠﺎن« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬رواﯾﺎت زﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ از زﻣﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻈﮥ اﻋﺮاب ﺑﺴﯿﺎر ﻗﻮی ﺑﻮد ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از اﺷﻌﺎر دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﺗﺎ ﺻﺪر اﺳﻼم ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻔﺎھﯽ و زﺑﺎﻧﯽ رواﯾﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ‬
‫ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬از ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺪﯾﻢ ﻋﺮب ﮔﻨﺠﯿﻨﮥ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ از ﻋﺮب ﮐﻪ از ﺑﯿﻦ‬
‫َ‬
‫رﻓﺘﻪ و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻃﺴﻢ«‪ُ » ،‬ﺟﺪﯾﺲ«‪» ،‬ﻋﺎد و ﺛﻤﻮد« در ﺑﺎرۀ آنھﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪی رواﯾﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻮﺳﯿﻠﮥ آن ﻣﻮرﺧﯿﻦ اﺳﻼم در ﻣﻮرد ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺪﯾﻢ‬
‫ﻋﺮب ﺗﺼﻨﯿﻔﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻣﺮﺗﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ھﺸﺎم ﮐﻠﺒﯽ در ﺑﺎرۀ »ﻃﺴﻢ«‪،‬‬
‫ﺟﺪﯾﺲ« »ﺗﺒﺎﺑﻌﮥ ﯾﻤﻦ« و دﯾﮕﺮ ﺳﻼﻃﯿﻦ ﻋﺮب‪ ،‬ﮐﺘﺎبھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ آنھﺎ را‬
‫اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ در ﮐﺘﺎب اﻟﻔﮫﺮﺳﺖ )ص ‪ (۹۶‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﺷﻌﺎر ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﮐﻪ در اﮐﺜﺮ آنھﺎ از ﺳﻼﻃﯿﻦ اﻗﻮام و آﺑﺎداﻧﯽھﺎی ﻋﺮب ﻧﺎم ﺑﺮده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺷﻌﺎر در »ﺻﻔﺔ ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب« و »ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان« ﺑﻪ ﮐﺜﺮت‬

‫‪1 -goldminesofmed.‬‬
 ‫‪١١٩‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ھﻤﺪاﻧﯽ از ھﻤﯿﻦ ﻣﺄﺧﺬ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﮐﺘﺎب »اﮐﻠﯿﻞ«) ‪ (١‬ﺧﻮد‬
‫را ﻣﺮﺗﺐ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎب ھﺸﺘﻢ آن ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫ﻣﺎﻧﺪه از ﺳﻼﻃﯿﻦ »ﺣ َ‬
‫ﻤﯿﺮ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ِ‬
‫‪ -۴‬در ﺑﻌﻀﯽ از ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت اروﭘﺎﺋﯿﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﯾﻮﻧﺎن از »ﺗﯿﻮ ﻓﺮاﺳﺘﺲ« )ﮐﻪ‬
‫ﭼﮫﺎرﺻﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ ﻣﯽزﯾﺴﺖ( ﺗﺎ »ﺑﻄﻠﯿﻤﻮس« ﻧﺎم ﺑﺴﯿﺎری از‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﺤﻞ زﻧﺪﮔﯽ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» .‬ﭘﻠﯿﻨﯽ« ﻣﻮرخ‬
‫روﻣﯽ ﻧﯿﺰ در ﺑﺎره ﻋﺮب ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی ﻋﻤﺎرات و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنھﺎی ﻗﺪﯾﻤﯽ وﯾﺮان ﺷﺪۀ اﻋﺮاب ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن در ادوار ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﺋﯿﺎن اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ آنھﺎ را ﮐﺸﻒ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻗﻮام و ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب‬

‫) ‪(٢‬‬
‫ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻋﺮب‪ ،‬اﻗﻮام و ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب را ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻋﺮب ﺑﺎﺋﺪه‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﮐﻪ ﻣﺪتھﺎ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﺮب ﻋﺎرﺑﻪ‪» :‬ﺑﻨﻮﻗﺤﻄﺎن« ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از »ﻋﺮب ﺑﺎﺋﺪه« ﺳﺎﮐﻨﺎن اﺻﻠﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺴﮑﻦ اﺻﻠﯽﺷﺎن ﻣﻤﻠﮑﺖ ﯾﻤﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻋﺮب ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﻪ‪» :‬ﺑﻨﻮاﺳﻤﺎﻋﯿﻞ« ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮزﻧﺪآنﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮐﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫ﺣﺠﺎز ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﻮﻗﺤﻄﺎن و ﺑﻨﻮاﺳﻤﺎﻋﯿﻞ )ﮐﻪ آنھﺎ را ﻗﺒﺎﯾﻞ »ﻋﺪﻧﺎﻧﯽ« ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ( ھﻨﮕﺎم ﻇﮫﻮر اﺳﻼم ﺳﺎﮐﻨﺎن اﺻﻠﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آنھﺎ‬
‫ﻗﻮم ﯾﮫﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﮐﻨﺪه در آﻧﺠﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ﺗﺎ آن زﻣﺎن از ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮﮐﺐ ﺑﻮد و ھﺮ ﻋﻨﺼﺮی از ﻗﺒﺎﯾﻞ و‬
‫ﺷﺎﺧﻪھﺎی ﺑﯽﺷﻤﺎری ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ از ﯾﻤﻦ ﺗﺎ ﺷﺎم ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آنھﺎ‬
‫ﺷﺎﺧﻪھﺎی ﮐﻮﭼﮏ و ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﭼﻮن در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﺟﺎھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ً‬
‫ﻧﺎمھﺎی آنھﺎ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺗﺬﮐﺮه ﻣﺨﺘﺼﺮی از آﻧﺎن ذﯾﻼ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺗﺬﮐﺮه اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺴﯿﺎر در ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻣﻢ ﭼﺎپ ﺑﯿﺮوت ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬از اﯾﻨﺠﺎ ﺗﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖھﺎی ﻗﺪﯾﻢ ﻋﺮب ﺑﺮ ﮐﺘﺎب اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٢٠‬‬

‫ﺑﻨﻮﻗﺤﻄﺎن‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان دارای ﺳﻪ ﺷﺎﺧﻪ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ -۱ :‬ﻗﻀﺎﻋﻪ‪ -۲ .‬ﮐﮫﻼن‪ -۳ .‬أ ُزد‪.‬‬
‫»ﺣﻤﯿﺮ« ﻧﯿﺰ ﺷﺎﺧﻪای از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﻤﻦ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺎﯾﻊ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ آنھﺎ‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -۱‬ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻗﻀﺎﻋﻪ‪ :‬ﻋﻤﻮم ﻋﻠﻤﺎی اﻧﺴﺎب‪» ،‬ﻗﻀﺎﻋﻪ« را ﺟﺰو ﺑﻨﻮﻗﺤﻄﺎن ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﺎ‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰ از آنھﺎ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﮐﺮدﯾﻢ و ﮔﺮﻧﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ آنھﺎ از زﻣﺮۀ‬
‫»ﺑﻨﻮاﺳﻤﺎﻋﯿﻞ« اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪» ،‬ﻗﻀﺎﻋﻪ« دارای ﺷﺎﺧﻪھﺎی ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪» -۲‬ﺑﻨﻮﮐﻠﺐ«‪» ،‬ﺑﻨﻮﺗﻨﻮخ«‪» ،‬ﺑﻨﻮﺟﺮم«‪» ،‬ﺑﻨﻮﺟﮫﯿﻨﻪ«‪» ،‬ﺑﻨﻮﻧﮫﺪ«‪» ،‬ﺑﻨﻮﻋﺬره«‪،‬‬
‫»ﺑﻨﻮاﺳﻠﻢ«‪» ،‬ﺑﻠﯽ«‪» ،‬ﺳﻠﯿﺢ«‪» ،‬ﺿﺠﻌﻢ«‪» ،‬ﺗﻐﻠﺐ«‪» ،‬ﻧﻤﺮ«‪» ،‬اﺳﺪ«‪» ،‬ﺗﯿﻢ اﻟﻼت«‪،‬‬
‫»ﮐﻠﺐ«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﮐﮫﻼن‪ :‬دارای ﺗﯿﺮهھﺎی زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪» -۴‬ﺑﻨﻮﺑﺠﯿﻠﺔ«‪» ،‬ﺧﺜﻌﻢ«‪» ،‬ھﻤﺪان«‪» ،‬ﮐﻨﺪه«‪» ،‬ﻣﺬﺣﺞ«‪» ،‬ﻃﯽ«‪» ،‬ﻟﺨﻢ«‪،‬‬
‫»ﺟﺬام«‪» ،‬ﻋﺎﻣﻠﻪ«‪.‬‬
‫‪ -۵‬ازد‪ :‬اﻧﺼﺎر ﺗﯿﺮهای از »ازد« ﺑﻮدﻧﺪ‪» ،‬اوس«‪» ،‬ﺧﺰرج«‪» ،‬ﺧﺰاﻋﻪ«‪» ،‬ﻏﺴﺎن« و‬
‫َ‬
‫»دوس«‪ .‬ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺸﮫﻮر ﻋﺪﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ از » ُﻣﻀﺮ« ﻣﻨﺸﻌﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺑﻨﯽ ﺧﻨﺪف‪ :‬دارای اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪھﺎﺳﺖ‪» :‬ھﺬﯾﻞ«‪» ،‬ﮐﻨﺎﻧﻪ«‪» ،‬اﺳﺪ«‪» ،‬ﺿﺒﺔ«‪،‬‬
‫»ﻣﺰﯾﻨﺔ«‪» ،‬رﺑﺎب«‪» ،‬ﺗﯿﻢ«‪» ،‬ھﻮن«‪ ،‬ﺑﺮای ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦھﺎ ﺷﺎﺧﻪھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی‬
‫وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻓﺮوع‬ ‫اﺻﻮل‬
‫»ﻗﺮﯾﺶ«‪» ،‬دول«‬ ‫ﮐﻨﺎﻧﺔ‬
‫»ﻗﺎره«‬ ‫ھﻮن‬
‫»ﻋﺪی«‪» ،‬ﺗﯿﻢ«‪» ،‬ﻋﮑﻞ«‪» ،‬ﺛﻮر«‬ ‫رﺑﺎب‬

‫»ﻣﻘﺎﻋﺲ«‪» ،‬ﻗﺮﯾﻊ« »ﺑﮫﺪﻟﻪ«‪» ،‬ﯾﺮﺑﻮع«‪» ،‬رﯾﺎح«‪» ،‬ﺛﻌﻠﺒﻪ«‪» ،‬ﮐﻠﯿﺐ«‬ ‫ﺗﯿﻢ‬

‫‪ -۲‬ﺑﻨﻮﻗﯿﺲ‪ :‬دارای اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪھﺎﺳﺖ‪» :‬ﻋﺪوان«‪» ،‬ﻏﻄﻔﺎن«‪» ،‬اﻋﺼﺮ«‪» ،‬ﺳﻠﯿﻢ«‪،‬‬
‫»ھﻮازن«‪.‬‬
 ‫‪١٢١‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫ﺗﯿﺮهھﺎی ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫»ﻋﺒﺲ«‪» ،‬ذﺑﯿﺎل«‪» ،‬ﻓﺰارة«‪» ،‬ﻣﺮة«‪.‬‬ ‫ﻏﻄﻔﺎن‬
‫»ﻏﻨﯽ«‪» ،‬ﺑﺎھﻠﻪ«‪.‬‬ ‫اﻋﺼﺮ‬
‫»ﺳﻌﺪ«‪» ،‬ﻧﺼﺮ«‪» ،‬ﺣﯿﺜﻢ«‪» ،‬ﺛﻘﯿﻒ«‪» ،‬ﺳﻠﻮل«‪» ،‬ﺑﻨﻮﻋﺎﻣﺮ«‪.‬‬ ‫ﺗﯿﺮهھﺎی ھﻮازن‪:‬‬
‫و ﺑﻨﻮﻋﺎﻣﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫»ﺑﻨﻮھﻼل«‪» ،‬ﺑﻨﻮﻧﻤﯿﺮ« و »ﺑﻨﻮﮐﻌﺐ«‪.‬‬
‫ﯾﮫﻮد‪ :‬دارای اﯾﻦ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﻮد‪» :‬ﺑﻨﻮﻗﯿﻨﻘﺎع«‪» ،‬ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ«‪» ،‬ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ«‪.‬‬
‫»ﺑﻨﻮﻗﺤﻄﺎن« و ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺣﮑﻮﻣﺖھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ﺗﺸﮑﯿﻞ داده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ داﺳﺘﺎنھﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪهای از آنھﺎ در ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎی ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻋﺮب‬

‫آﻧﭽﻪ از ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎ و ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از‬
‫اﺳﻼم در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ﭘﻨﺞ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺘﻤﺪن وﺟﻮد داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ُ -۱‬ﻣﻌﯿﻨﯽ )ﻣﻌﯿﻦ ﻣﮑﺎﻧﯽ در ﯾﻤﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻮد(‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺳﺒﺎﻧﯽ )ﻗﻮم ﺳﺒﺎ(‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺣﻀﺮﻣﻮﺗﯽ )ﺣﻀﺮﻣﻮت ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮوف در ﯾﻤﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻗﺘﺒﺎﻧﯽ )ﻗﺘﺒﺎن ﻧﺎم ﻣﮑﺎﻧﯽ در ﻋﺪن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﻣﺤﻠﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﻧﺎﺑﺘﯽ )ﻧﺎم ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪآنﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ »ﻧﺎﺑﺖ« ﺑﻮد و اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫او ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ » ُﻣﻌﯿﻨﯽ« در ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺷﮫﺮھﺎی ﺑﺰرگ آن »ﻗﺮن« و‬
‫ً‬
‫»ﻣﻌﯿﻦ« ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی آن ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ دارای ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺣﺎﮐﻢ و‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯿﺎن ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ اروﭘﺎﯾﯽ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖھﺎی ﻣﻌﯿﻨﯽ و‬
‫ﺳﺒﺎﺋﯽ ھﻤﺰﻣﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ ﯾﺎ ﭘﺲ و ﭘﯿﺶ‪» .‬ﮔﻼزر« ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ‬
‫ﻣﻘﺪم اﺳﺖ و ھﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ »ﻣﻮﻟﺮ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﯿﭻ ﮐﺘﯿﺒﻪای ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﯿﺶ از ھﺸﺖ ﺻﺪ‬
‫ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﯿﻼد وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻟﺬا ﺳﺒﺎﺋﯽ و ﻣﻌﯿﻨﯽ ھﺮدو ھﻢﻋﺼﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﺳﺒﺎﺋﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی آن ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ھﻔﺘﺼﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﯿﻼد ﻣﺴﯿﺢ و‬
‫ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ آن »ﻣﺂرب« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی ﺳﻨﮕﯽ ﺑﺴﯿﺎری از آن زﻣﺎن ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٢٢‬‬
‫ﯾﮑﺼﺪ و ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﯿﻼد ﻣﺴﯿﺢ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ دوران‬
‫ﻤﯿﺮ« آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪» .‬ﺣﻤﯿﺮ« ﺳﺮزﻣﯿﻦ »ﻣﺂرب« را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد‬ ‫ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ ﺳﻠﺴﻠﻪ »ﺣ َ‬
‫ِ‬
‫درآورده آن را ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫در ﺣﺪود ﯾﮑﺼﺪ و ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﯿﻼد ﻣﺴﯿﺢ ﺳﻠﺴﻠﻪ » ِﺣ ْﻤ َﯿﺮ« ﺑﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫»ﺳﺒﺎﺋﯽھﺎ« ﺗﺴﻠﻂ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ .‬از ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﺪان‬
‫)ﺣ ْﻤﯿﺮ( ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺶ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی ﺑﻪﺟﺎی‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ِ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه از دوران ﺣﮑﻮﻣﺖ »ﺣﻤﯿﺮ« ﺳﺎل و ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺣﮑﺎﮐﯽ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در دوران ﺣﮑﻮﻣﺖ »ﺣﻤﯿﺮیھﺎ«‪ ،‬اﻣﭙﺮاﻃﻮر روم ﮐﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ در اﻣﻮر داﺧﻠﯽ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ »اﻋﺮاب« ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ و آﺧﺮﯾﻦ ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ آﻧﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫»ایﻟﯿﺲﮔﺎﻟﺲ« ﯾﮑﯽ از ﺳﺮداران روم ھﺠﺪه ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﯿﻼد ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻋﺮاب ﯾﻮرش‬
‫ﺑﺮده ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻧﺎﮐﺎم ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪ .‬راھﻨﻤﺎی او ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪ و ﻓﺮﯾﺐ وی را ﺑﻪ دﺷﺖ و ﺻﺤﺮا‬
‫راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ رﯾﮓزارھﺎ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎه وی ھﻼک و ﻧﺎﺑﻮد ﮔﺸﺖ) ‪.(١‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎھﺎن »ﺣﻤﯿﺮ« ﻣﺬھﺐ ﯾﮫﻮد را ﻗﺒﻮل ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ھﻤﺎن دوران ﻧﯿﺰ‬
‫»ﺣﺒﺸﯽھﺎ« در ﺟﻨﻮب ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب در ﺻﺪد ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ‬
‫ﻧﺒﺮد »ﺣﻤﯿﺮیھﺎ« را ﺷﮑﺖ داده ﺧﻮد ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ دادﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی‬
‫ً‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی آن دوران ﮐﻪ اﺧﯿﺮا ﮐﺸﻒ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﺣﮏ ﺷﺪهاﻧﺪ‪» :‬ﺑﺎ ﻗﺪرت‪،‬‬
‫ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ رﺣﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺴﯿﺢ و روح اﻟﻘﺪس‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﻨﮓ ﺑﻪﻃﻮر ﯾﺎدﮔﺎری اﺑﺮھﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺎﺋﺐ اﻟﺤﮑﻮﻣﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﺒﺶ )اراﺣﻤﯿﺲ ذﯾﺎن( اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮑﺘﻮﺑﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎنھﺎی ﻧﻘﻞ ﺷﺪه از ﻋﻈﻤﺖ اﻗﺘﺪار و وﺳﻌﺖ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺳﻼﻃﯿﻦ »ﺳﺒﺎ و ﺣﻤﯿﺮ«‬
‫آﻧﭽﻨﺎن در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ﻣﺘﻮاﺗﺮ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان واﻗﻌﯿﺖ آنھﺎ را اﻧﮑﺎر ﮐﺮد‪ .‬در اﺷﻌﺎر‬
‫ﺑﻪﺟﺎی ﻣﺎﻧﺪه ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﯾﺎدآوری ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻋﻘﯿﺪۀ اﻋﺮاب‬
‫ﺳﻼﻃﯿﻦ »ﺣﻤﯿﺮ« ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﯾﺮان را ﻧﯿﺰ ﺗﺎ اﻗﺼﯽ ﻧﻘﺎط آن ﻓﺘﺢ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪» .‬ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ«‬
‫ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم او را »اﺳﮑﻨﺪر« ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻋﺮاب از ﺧﺎﻧﺪان »ﺣﻤﯿﺮ« ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺷﺎھﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺎه »ھﺎﻣﺎوران« »ﮐﯿﮑﺎووس«) ‪ (٢‬را اﺳﯿﺮ ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﺛﻌﻠﺒﯽ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان )ﮐﻪ در اروﭘﺎ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه( ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﮑﺎ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻋﺮب« و ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺮب ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﮑﻠﺴﻦ ص ‪ ۴‬ﺗﺎ ‪.۶‬‬
‫‪ -٢‬از ﭘﺎدﺷﺎھﺎن اﯾﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‪.‬‬
 ‫‪١٢٣‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫»ھﺎﻣﺎوران« ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﻤﯿﺮ ﺑﻮد و »ھﺎﻣﺎوران« در اﺻﻞ ھﻤﺎن »ﺣﻤﯿﺮ« ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻦ را ھﻢ اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻮداﺑﻪ« ﮐﻪ ھﻤﺴﺮ ﮐﯿﮑﺎوس و ﻃﺒﻖ ﺑﯿﺎن ﻓﺮدوﺳﯽ‬
‫ﻋﺎﺷﻖ ﺳﯿﺎوش ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دﺧﺘﺮ ھﻤﺎن ﭘﺎدﺷﺎه »ﺣﻤﯿﺮ« اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم اﺻﻠﯽ »ﺳﻮداﺑﻪ«‬
‫» ُﺳﻌﺪی« ﺑﻮد‪ .‬اﯾﺮاﻧﯽھﺎ در ﺗﻠﻔﻆ ﺧﻮد آن را »ﺳﻮداﺑﻪ« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﮐﺎوش و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﺧﯿﺮا ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪان اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎی ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﭘﺎدﺷﺎه »ﺳﺒﺎ« و »ﺣﻤﯿﺮ« از ﺗﻤﺪن‬
‫واﻻﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺸﺮق ﻣﻌﺮوف آﻟﻤﺎﻧﯽ ﭘﺮوﻓﺴﻮر »ﻧﻮﻟﺪﯾﮑﻪ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ھﺰار ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﯿﻼد ﻣﺴﯿﺢ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ و ﻏﺮﺑﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻋﺮاب )ﯾﻌﻨﯽ ﯾﻤﻦ(‬
‫ﮐﻪ ﺟﺰو ﻣﻤﻠﮑﺖ »ﺳﺒﺎ« و »ﺣﻤﯿﺮ« ﺑﻮد‪ ،‬در اﺛﺮ ﺑﺎرﻧﺪﮔﯽھﺎی ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﺮای ﮐﺸﺎورزی‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺑﻪ رﺗﺒﻪای ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎﻻ از ﺗﻤﺪن رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی‬
‫ﻣﺘﻌﺪد و آﺛﺎر ﺑﻨﺎھﺎ و ﻗﺼﺮھﺎی ﻣﺠﻠﻞ آن دوران اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ اﻧﮕﯿﺰهھﺎی ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﺎ‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻟﻘﺐ »ﻋﺮب ﺳﺮﻣﺎﯾﻪدار« را ﮐﻪ اھﻞ ﯾﻮﻧﺎن و روم ﺑﻪ اﻋﺮاب آن‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺠﺎ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرات ﻣﺘﻌﺪدی در ﺗﻮرات وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ و ﺷﻮﮐﺖ ﺳﺮزﻣﯿﻦ »ﺳﺒﺎ«‬
‫ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ داﺳﺘﺎن ﻣﻼﻗﺎت ﻣﻠﮑﮥ ﺳﺒﺎ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﺳﻠﯿﻤﺎن ÷‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎﺻﯽ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ) ‪.(١‬‬
‫ﺗﻼشھﺎ و زﺣﻤﺎت ﮐﺎوﺷﮕﺮاﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »داوﻧﯽ« و »ﯾﻮﺗﻨﮓ« ﻣﺎ را ﺑﺎ آﺛﺎر ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ ﺑﻨﺎھﺎ‬
‫و ﻋﻤﺎرات ﻗﻮم ﺛﻤﻮد آﺷﻨﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮم »ﻧﺎﺑﺖ« ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺷﺒﺎھﺖ ﻧﮋادی و ﻓﺮھﻨﮕﯽ‬
‫ً‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻗﻮم ﺛﻤﻮد داﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺻﻮل اوﻟﯿﻪ ﺗﻤﺪن ﺧﻮد را ﻏﺎﻟﺒﺎ از »ﺳﺒﺎﺋﯽھﺎ« ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورده و ﻓﻦ ﮐﺘﺎﺑﺖ را ﮐﻪ »ﺳﺒﺎﺋﯽھﺎ« در دورانھﺎی ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ از ﻣﺮدم ﺳﺎﮐﻦ در ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺷﻤﺎل ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﺧﻮد آﻧﺎن در اﮐﺜﺮ ﻧﻘﺎط ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب راﯾﺞ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪی ﮐﻪ از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺗﺎ دﻣﺸﻖ و از ﺟﺎﻧﺐ دﯾﮕﺮ ﺗﺎ »اﺑﯽ ﺳﯿﻨﯿﺎ« آن را ﺗﻮﺳﻌﻪ داده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬ﺳﻼﻃﯿﻦ ‪ – ۱۰‬آﯾﺖ ‪ ۱‬ﺗﺎ ‪.۱۰‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻋﺎﻟﻢ ‪ .۵ /۸‬ھﺴﺘﻮرﯾﻨﺲ ھﺴﺘﺮی آف ورﻟﺪ آرﺗﯿﮑﻞ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ‪ :‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر‬
‫ﻧﻮﻟﺪﯾﮑﻪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٢٤‬‬
‫»ﻓﺎرﺳﺘﺮ« در ﮐﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺧﻮد در ﺑﺎرۀ ﺣﮑﻮﻣﺖ »ﻧﺎﺑﺘﯽ« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺪوده ﺷﺎم‬
‫ﻣﺘﺼﻞ و ھﻢ ﺑﺎ ﻗﻮم ﺛﻤﻮد و ﯾﺎ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ آن ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬از اﯾﻦ ﺑﯿﺎنھﺎی ﻣﺨﺘﺼﺮ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ در دوران ﻗﺪﯾﻢ ﻧﺎم و ﺳﻠﻄﮥ »ﻧﺎﺑﺖ« ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﻋﺮبھﺎی ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﺻﺤﺮاﯾﯽ و ﺷﻨﺰار ﮔﺴﺘﺮش داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ وﻻﯾﺎت ﺑﺰرگ »ﺣﺠﺎز« و »ﻧﺠﺪ« را ﻧﯿﺰ درﺑﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪» .‬ﻧﺎﺑﺘﯽھﺎ« ﮐﻪ از ﯾﮏ ﺳﻮ در ﺗﺠﺎرت ﻣﮫﺎرت و ﮐﻤﺎل ﺗﺎم داﺷﺘﻨﺪ و از آن ﺑﮫﺮه‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﮫﺪﯾﺪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ »ﺑﻨﻮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ«‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ آﻧﺎن ﻣﯽﺷﺪ ﻣﺴﺘﻌﺪ و آﻣﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻏﺎرﺗﮕﺮیھﺎی »ﻧﺎﺑﺘﯽھﺎ« در »ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ« و »ﺷﺎم« و ﺣﻤﻠﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﮐﺸﺘﯽھﺎی ﻣﺼﺮی در‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻋﺮب ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﻣﻘﺪوﻧﯿﻪ ﺑﺎرھﺎ ﺑﺮ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن آﻣﺎده و ﺗﺮﻏﯿﺐ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺰ ﻧﯿﺮو و ﺗﻮان ﺟﻤﻌﯽ روﻣﯿﺎن ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ آنھﺎ را از ﭼﭙﺎوﻟﮕﺮی ﺑﺎز ﻧﺪاﺷﺖ و‬
‫اﻃﺎﻋﺖ از روﻣﯿﺎن را در زﻣﺎن »اﺳﺘﺮاﺑﻮ« ﺑﺎﻻﺟﺒﺎر و ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ«) ‪.(١‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ ﻣﺨﺘﺼﺮی از اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺳﻠﻄﻨﺖھﺎی دوران ﮐﮫﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫آنھﺎ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻣﻨﻘﺮض و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪه و در زﻣﺎن ﻇﮫﻮر اﺳﻼم ﺑﻪ ﺟﺎی آنھﺎ ﻓﻘﻂ در‬
‫ﻘﻮل« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﯾﻤﻦ ﺳﺮداران ﺑﺰرگ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ آنھﺎ را » َﻗ ّﯿﻞ« ﯾﺎ »ﻣ َ‬
‫ِ‬
‫در ﻋﺮاق ﺧﺎﻧﺪان »آل ﻣﻨﺬر« وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ ﺣﺎﮐﻤﺎن ﻓﺎرس ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎھﺎی ﻣﻌﺮوف »ﺧﻮرﻧﻖ« و »ﺳﺪﯾﺮ ﻋﺮب« ﯾﺎدﮔﺎر ھﻤﺎن ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻧﺪ‪ .‬در »ﺷﺎم« ﺧﺎﻧﺪان‬
‫»ﻏﺴﺎﻧﯽ« ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻂ ﻗﯿﺼﺮھﺎی روم ﻗﺮار داﺷﺖ و آﺧﺮﯾﻦ‬
‫َ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوای آن »ﺟﺒﻠﺔ ﺑﻦ اﻷﯾﮫﻢ« ﻏ ّﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن )اﻋﺮاب ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم(‬

‫ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻋﺮاب از ﻧﻈﺮ ﻓﺮھﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺣﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ را‬
‫داﺷﺘﻨﺪ؛ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﻮل ﻋﻤﺮان اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را اﺑﺮاز داﺷﺘﻪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»زﻣﺎﻧﯽ ﺗﻤﺪن اﻋﺮاب ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺑﻪ اوج ﮐﻤﺎل رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ اﺻﻮل‬
‫رﺷﺪ و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻓﺮھﻨﮕﯽ ھﯿﭻ ﻗﻮم وﺣﺸﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺑﺎره اوج ﺗﮫﺬﯾﺐ و ﺗﻤﺪن ﻧﻤﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﯾﮏ اﺳﺘﺪﻻل ﻗﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬از ﻻﺑﻼی ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻘﺎط ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻋﺮاب ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﻤﻦ‪ ،‬در دوراﻧﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ او ج ﺗﻤﺪن‬

‫‪ -١‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻋﺮب از ﯾﻮرﻧﺪ ﻓﺎرﺳﺘﺮ ‪.۲۲۸ – ۲۲۰ /۱۰‬‬

 ‫‪١٢٥‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎوﺷﮕﺮان اروﭘﺎﯾﯽ آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در ﯾﻤﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﮐﺎوش ﻧﻤﻮده و‬
‫ِ‬
‫ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی ﻗﺪﯾﻤﯽ را ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رﺷﺪ ﻓﺮھﻨﮓ و ﺗﻤﺪن ﮐﮫﻦ ﯾﻤﻦ اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮی« در ذﮐﺮ »ﺻﻨﻌﺎ« و »ﻗﻠﯿﺲ« در ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان« وﺟﻮد آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﻋﺠﯿﺐ و ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰی را ﺑﺮای آنھﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ در ﺗﻮﺻﯿﻒ آن ﻣﺒﺎﻟﻐﻪﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪان ھﻢ از ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ دور ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا آن ﻗﺴﻤﺖ از ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫اﻋﺮاب ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺮان و ﺷﺎم اﺗﺼﺎل داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺣﯿﺮة« ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ »آل ﻧﻌﻤﺎن« و »ﺣﻮران«‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﺎﻧﺪان »ﻏﺴﺎن« ﺑﻮد‪ ،‬از ﺗﮫﺬﯾﺐ و ﺗﻤﺪن ﺑﯽﺑﮫﺮه ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﺮب ﻣﺪﻋﯽ اﻧﺪ ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﯾﻤﻦ ﺑﻪ ﻗﺪری ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻼﻃﯿﻦ‬
‫آﻧﺠﺎ ﺗﻤﺎم اﯾﺮان را ﻓﺘﺢ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ »ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ« را ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن‬
‫َ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم ﯾﮑﯽ از ﺷﺎھﺎن ﯾﻤﻦ »ﺷ َﻤ ْﺮ« ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﻪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺣﻤﻠﻪ و آن را ﺣﻔﺎری ﮐﺮد و‬
‫از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن آن ﺷﮫﺮ را »ﺳﻤﺮﮐﻨﺪ« ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻌﺮب ﮔﺸﺘﻪ و‬
‫»ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ« ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎھﺎ و ﻗﻠﻌﻪھﺎی ﻋﺎﻟﯽ و آﺛﺎری ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ دارد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺗﻤﺪن واﻻﯾﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ھﻤﺪاﻧﯽ در »اﮐﻠﯿﻞ« ﺗﻤﺎم آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ آن را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در‬
‫»ﺻﻔﺔ ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﻟـﻤﺸﻬﻮر ﻣﻦ ﳏﺎﻓﺪ اﻟﻴﻤﻦ وﻗﺼﻮرﻫﺎ اﻟﻘﺪﻳﻤﺔ اﻟﺘﻲ ذﻛﺮﺗـﻬـﺎ اﻟﻌﺮب ﰲ اﻟﺸﻌﺮ واﻟـﻤﺜﻞ ﻛﺜﲑة‬
‫اﻟﺬي ﻓﻴﻬﺎ ﻣﻦ اﻟﺸﻌﺮ ﺑﺎب واﺳﻊ وﻗﺪ ﲨﻊ ذﻟﻚ ﻛﻠﻪ اﻟﻜﺘﺎب اﻟﺜﺎﻣﻦ ﻣﻦ اﻹﻛﻠﻴﻞ«‪» .‬ﺑﻨﺎھﺎ و‬
‫ﻗﺼﺮھﺎی ﻣﺸﮫﻮر ﯾﻤﻦ ﮐﻪ اﻋﺮاب را در اﺷﻌﺎر و ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞھﺎی ﺧﻮد ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪ‬
‫و در ﺑﺎرۀ آنھﺎ دﯾﻮاﻧﯽ از اﺷﻌﺎر وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﺑﺎب ھﺸﺘﻢ اﮐﻠﯿﻞ ھﻤﮥ آنھﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ھﻤﺪاﻧﯽ ﺳﭙﺲ ﭼﻨﯿﻦ اداﻣﻪ ﻣﯽدھﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﻓﻘﻂ ﻧﺎم آنھﺎ را‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪» :‬ﻏﻤﺪان«‪» ،‬ﺗﻠﻐﻢ«‪» ،‬ﻧﺎﻋﻂ«‪» ،‬ﺻﺮواح«‪» ،‬ﺳﻠﺤﯿﻦ«‪،‬‬
‫َ‬
‫»ﻇﻔﺎر«‪َ » ،‬ھ ِﮑ ْﺮ«‪» ،‬ﺷ ِﮫﺮ«‪ِ » ،‬ﺷﺒﺎم«‪» ،‬ﻏﯿﻤﺎن«‪» ،‬ﯾﯿﻨﻮن«‪» ،‬رﯾﺎم«‪» ،‬ﺑﺮاﻗﺶ«‪» ،‬ﻣﻌﯿﻦ«‪،‬‬
‫َ‬
‫ھﻨﺪ«‪ُ » ،‬ھﻨﯿﺪة«‪َ » ،‬ﻋ ْﻤﺮان«‪ُ » ،‬ﺑﺨﯿﺮ«‪.‬‬
‫»روﺛﺎن«‪» ،‬ارﯾﺎب«‪ِ » ،‬‬
‫ً‬
‫وﺻﻒ »ﻋﻤﺮان« و »ﻧﺎﻋﻂ« در ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان« »ﯾﻌﻘﻮب ﺣﻤﻮی« ﻣﻔﺼﻼ ﺑﯿﺎن‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه و در ﺑﺎرۀ ﻋﻈﻤﺖ و ﺷﻮﮐﺖ آنھﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺣﯿﺮتاﻧﮕﯿﺰی ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٢٦‬‬
‫در ﺑﺎره »ﺳﻠﺤﯿﻦ« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺪت ھﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و در ﺑﺎرۀ‬
‫»ﺷﺒﺎم« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪» :‬ﳍﻢ ﻓﻴﻬﺎ ﺣﺼﻮن ﻋﺠﻴﺒﺔ ﻫﺎﺋﻠﺔ« )در آن ﻗﻠﻌﻪھﺎی وﺣﺸﺘﻨﺎک‬
‫ﻣﺘﻌﺪدی وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻗﻠﻌﮥ »ﻧﺎﻋﻂ« ﺗﺎ زﻣﺎن »وھﺐ ﺑﻦ ﻣﻨﺒﻪ« ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی آن را »ﯾﻌﻘﻮب ﺣﻤﻮی« ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮده و ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ھﺰار و ﺷﺸﺼﺪ‬
‫ﺳﺎل ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﺧﯿﺮی را ﮐﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن اروﭘﺎﺋﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ آوردهاﻧﺪ ﻣﺆﯾﺪ وﺟﻮد ﯾﮏ ﺗﻤﺪن ﺣﯿﺮتاﻧﮕﯿﺰی در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫»ﺗﺎﭼﺮ« )ﯾﮑﯽ از ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن اروﭘﺎﯾﯽ – ﻣﺘﺮﺟﻢ( در ﯾﺎدداﺷﺖھﺎی ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»در ﺟﻨﻮب ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در آن ﻗﺮنھﺎ ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد‬
‫ﻣﺴﯿﺢ ﺗﻤﺪن ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪای وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ،‬آﺛﺎر ﻗﻠﻌﻪھﺎ و ﺑﻨﺎھﺎ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺳﯿﺎﺣﺎن و ﺟﮫﺎﻧﮕﺮدان ﻣﺘﻌﺪدی وﺻﻒ آنھﺎ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در »ﯾﻤﻦ« و »ﺣﻀﺮﻣﻮت«‪،‬‬ ‫ّ‬
‫اﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﻪ ﮐﺜﺮت وﺟﻮد دارﻧﺪ و در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ آنھﺎ ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎﯾﯽ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ »ﺻﻨﻌﺎ« ﻗﻠﻌﻪای وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ »ﻗﺰوﯾﻨﯽ« آن را در »آﺛﺎر اﻟﺒﻼد«‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﯾﮑﯽ از ﻋﺠﺎﯾﺐ ھﻔﺘﮕﺎﻧﻪ ﺟﮫﺎن ﻗﺮار داده اﺳﺖ«) ‪.(١‬‬
‫ﺗﻌﺪادی از ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن اروﭘﺎﯾﯽ از ﺟﻤﻠﻪ »ارﻧﻮ«‪» ،‬ھﺎﻟﯿﻮی« و »ﮔﻼذر« ﻣﺂرب را ﮐﻪ‬
‫در ﻗﺪﯾﻢ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ »ﺳﺒﺎﺋﯽھﺎ« ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از آﺛﺎر ﻣﻌﺮوف »ﻣﺂرب« در‬
‫ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ آﺛﺎر ﯾﮏ ﺧﻨﺪق ﺑﺰرگ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺎھﺪ آن‪ ،‬ﺣﻮضھﺎی ﺑﺎزﺳﺎزی‬
‫ﺷﺪۀ »ﻋﺪن« در ذھﻦ ھﺮ ﺑﯿﻨﻨﺪهای ﺗﺪاﻋﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اھﻤﯿﺖ اﯾﻦ آﺛﺎر زﻣﺎﻧﯽ آﺷﮑﺎر‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ »ﮔﻼذر« ﻣﻔﮫﻮم ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی دو ﮐﺘﯿﺒﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ را ﮐﻪ از آن ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﺗﻌﻤﯿﺮ‬
‫ﻣﺠﺪدﺷﺎن در ﻗﺮون ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺸﻢ ﻣﯿﻼدی ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﻣﻨﺘﺸﺮ و ﭘﺨﺶ ﻧﻤﻮد‪ .‬در‬
‫ً‬
‫»ﯾﻤﻦ« در »ﺣﺮان« ﺧﻨﺪق دﯾﮕﺮی وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻃﻮل آن ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﭼﮫﺎر ﺻﺪ و ﭘﻨﺠﺎه‬
‫ﻓﻮت اﺳﺖ) ‪.(٢‬‬
‫اﻣﺎ در داﺧﻞ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺻﻠﯽ اﻋﺮاب و ﻧﻘﺎط ﻣﺮﮐﺰی آن ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮھﻨﮓ ﻏﻨﯽ و ﺗﻤﺪﻧﯽ‬
‫واﻻ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ زﺑﺎﻧﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮده و ﻓﺮاﮔﯿﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮای ﻧﺎﻣﯿﺪن آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻤﺪن و ﻓﺮھﻨﮓ و اﺳﺒﺎب ﻣﻌﺎﺷﺮت اﺳﺖ‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎت‬

‫‪ -١‬ﺑﺮای ﺳﺎﯾﺮ ﻗﻠﻌﻪھﺎ رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺟﻨﺮل ﺟﺮﻣﻦ اورﻧﺘﯿﻞ ﺳﻮﺳﺎﺋﺘﯽ ‪ /۱۰‬ص ‪.۲۰‬‬
‫‪ -٢‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻋﺮب«‪.‬‬
 ‫‪١٢٧‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫و ﮐﻠﻤﺎت وﯾﮋهای در اﯾﻦ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ اﯾﺮان و ﯾﺎ زﺑﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و روم وارد زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ً‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ‪ :‬ﺑﺮای »ﺳﮑﻪ« ﻟﻔﻆ و ﺗﻌﺒﯿﺮی وﺟﻮد ﻧﺪارد‪» ،‬درھﻢ و دﯾﻨﺎر« ھﺮدو ﮐﻠﻤﺎت‬
‫ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪» .‬درھﻢ« ﻟﻔﻆ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ »درﺧﻢ« اﺳﺖ و اﯾﻦ ھﻤﺎن ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﻪ »درام« ﺑﺪل ﺷﺪه اﺳﺖ‪» .‬ﭼﺮاغ« ﯾﮏ ﺷﯽء ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺮای آن در‬
‫زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻟﻔﻈﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪» .‬ﭼﺮاغ« را ﺑﻪ »ﺳﺮاج« ﻣﺴﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﯾﮏ ﻧﺎم‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺼﺒﺎح« ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺰاری ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺻﺒﺢ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮای »ﮐﻮزه« ﻟﻔﻈﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ آن را ﺑﻪ »ﮐﻮز« ﻣﺴﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ آﻓﺘﺎﺑﻪ »اﺑﺮﯾﻖ«‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺮب »آب رﯾﺰ« اﺳﺖ‪» .‬ﺗﺸﺖ« ﻟﻔﻆ ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ »ﻃﺴﺖ«‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮐﺎﺳﻪ »ﮐﺄس« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﺻﻞ آن ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺮاھﻦ را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ »ﻗﺮﻃﻖ«‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ھﻢ ﻟﻔﻆ ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺷﻠﻮار »ﺳﺮوال« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﺻﻞ اﯾﻦ ھﻢ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﺎﻣﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ اﺷﯿﺎء ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﮐﻠﻤﺎت ﺧﺎﺻﯽ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﺮای اﺳﺒﺎب ﺑﺰرگ ﺗﻤﺪن اﻟﻔﺎظ از ﮐﺠﺎ ﺗﮫﯿﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؟!‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺗﻤﺪن و ﻓﺮھﻨﮓ اﻋﺮاب ﻓﺮھﻨﮓ و ﺗﻤﺪن و رواﺑﻂ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻤﺎﻟﮏ ھﻤﺠﻮار ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻧﮑﺎرﻧﺎﭘﺬﯾﺮی داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻘﺎﻃﯽ ﮐﻪ از آن ﻣﻤﺎﻟﮏ دور‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎل اﺻﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﺳﺒﺎب ﻋﯿﺶ و رﻓﺎه‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺎرۀ ﺷﺄن ﻧﺰول ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺣﺠﺎب در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ﻏﯿﺮه‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن در ﺧﺎﻧﻪھﺎ دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬زﻧﺎن ﺑﺮای ﻗﻀﺎیﺣﺎﺟﺖ‬
‫ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺗﺮﻣﺬی »ﺑﺎب اﻟﻔﻘﻪ« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻏﺮﺑﺎل وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫از ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺐھﺎ در ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﭼﺮاغ روﺷﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪه‪ ،‬در ﺳﻨﻦ اﺑﻮداود از ﯾﮏ ﺻﺤﺎﺑﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ ھﻤﻮاره در رﻓﺎﻗﺖ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻮدم‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﺮﻣﺖ ﺣﺸﺮهھﺎ را از اﯾﺸﺎن ﻧﺸﻨﯿﺪم) ‪.(١‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ در ﺷﺮح اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﺸﻨﯿﺪن ﯾﮏ راوی‪ ،‬ﻻزم‬
‫ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ آنﺣﻀﺮت ج ﺣﺮﻣﺖ ﺣﺸﺮهھﺎ را ﺑﯿﺎن ﻧﻔﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ‬

‫‪ -١‬اﺑﻮداود ‪ ،۱۷۶ /۲‬ﺑﺎب ﻓﻲ أﮐﻞ ﺣﻀﺮات اﻷرض‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٢٨‬‬
‫اﻧﺪازه ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم اﻋﺮاب ﺣﺸﺮهھﺎ را ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬در ﮐﺘﺎبھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ و‬
‫ادﺑﯿﺎت ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺮاب ﭘﻮﺳﺖ ﺟﺎﻧﻮران را ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺬاﻫﺐ اﻋﺮاب‬
‫اﻋﺮاب ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﻣﺬاھﺐ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽھﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ‬
‫در دﻧﯿﺎ وﺟﻮد دارد‪ ،‬زﻣﺎن و ﯾﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ )ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮو( اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاﯾﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در ﻣﻮرد اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ ُّ ۡ َ َ ُ ُ َ َ ۡ َ َ َ ُ ۡ ُ َ ٓ َّ َّ ۡ‬
‫ٱ�ه ُر﴾ ]اﻟﺠﺎﺛﯿﺔ‪.[۲۴ :‬‬ ‫﴿وقالوا ما ِ� إِ� حيا�نا ٱ��يا �موت و�يا وما �هل ِكنا إِ�‬
‫»و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ھﻤﯿﻦ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮﯾﻢ و زﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و ﻣﺎ را‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻧﻪ اﻟﻠﻪ(«‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻨﮑﺮ ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﮐﯿﻔﺮ و ﭘﺎداش ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﺎن‬
‫ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺛﺒﻮت ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ ۡ ُ ۡ َ َّ ٓ َ َ َ َ ٓ َ َ‬
‫ِي أ�شأها أ َّول َم َّر�ٖ�﴾ ]ﯾﺲ‪.[۷۹ :‬‬ ‫﴿قل �يِيها ٱ�‬
‫»ﺑﮕﻮ آن »اﺳﺘﺨﻮانھﺎی ﭘﻮﺳﯿﺪه را« زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ آن ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎر اول آن را ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آورد«‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽھﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﯽ ﻧﺒﻮت را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮآن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ۡ ۡ َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ َ َّ ُ َ ۡ ُ ُ َّ َ َ َ َ ۡ‬
‫﴿وقالوا ما ِل �ٰذا ٱلرسو ِل يأ�ل ٱلطعام و�م ِ� ِ� ٱ�سو ِ‬
‫اق﴾ ]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪.[۷ :‬‬
‫»و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﯾﻦ ﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد و ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽرود«!‬
‫ٗ‬ ‫ٱ� � َ َ ٗ‬ ‫َ ُْٓ ََ َ َ‬
‫ث َّ ُ‬
‫�� َّر ُسو� ‪] ﴾٩٤‬اﻹﺳﺮاء‪.[۹۴ :‬‬ ‫﴿قالوا ��ع‬
‫»ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ«!‬
‫آﻧﺎن ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮﺷﺘﻪای ﻣﯽﺑﻮد ﮐﻪ از ﺣﺎﺟﺎت و ﻧﯿﺎزھﺎی ﺑﺸﺮی‬
‫ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﺖھﺎ را ﺧﺪا ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ وﺳﯿﻠﮥ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َّ ُ َ ّ ُ َ ٓ َ َّ ۡ‬
‫ٱ�ِ ُزل َ ٰٓ‬
‫�﴾ ]اﻟﺰﻣﺮ‪.[۳ :‬‬ ‫﴿ما �عبدهم إِ� ِ�قرِ�ونا إِ�‬
‫»ﻣﺎ ﺑﺖھﺎ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺼﺪ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻼت در »اﻟﻤﻠﻞ واﻟﻨﺤﻞ« ﺷﮫﺮﺳﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﺬاھﺐ ﻋﺮب ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٢٩‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﺣﻤﯿﺮ« ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﯾﻤﻦ ﺑﻮدﻧﺪ آﻓﺘﺎب را و ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﮐﻨﺎﻧﻪ« و ﻣﺎه را و‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﺑﻨﯽ ﺗﻤﯿﻢ« »اوﺑﺮان« را و ﻗﯿﺲ »ﺷﻌﺮی« را و ﻗﺒﯿﻠﻪ اﺳﺪ »ﻋﻄﺎرد« را و ﻟﺨﻢ و‬
‫ﺟﺬام »ﻣﺸﺘﺮی« را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫****‬
 ‫ﺑﺖﻫﺎی ﻣﻌﺮوف و ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞاﻧﺪ‪:‬‬

‫ﻗﺒﯿﻠﻪ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪه‬ ‫ﻣﮑﺎن اﺳﺘﻘﺮار‬ ‫ﻧﺎم ﺑﺖ‬

‫ﺛﻘﯿﻒ‬ ‫ﻃﺎﺋﻒ‬ ‫ﻻت‬
‫ﻗﺮﯾﺶ و ﮐﻨﺎﻧﻪ‬ ‫ﻣﮑﻪ ﻣﻌﻈﻤﻪ‬ ‫ﻋﺰی‬
‫اوس‪ ،‬ﺧﺰرج‪ ،‬ﻏﺴﺎن‬ ‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره‬ ‫ﻣﻨﺎت‬
‫ﮐﻠﺐ‬ ‫دوم اﻟﺠﻨﺪل‬ ‫َو ّد‬
‫ھﺬﯾﻞ‬ ‫ُﺳﻮاع‬
‫ﯾﻌﻮق ھﻤﺪان‬ ‫ﻣﺪﺣﺞ و ﻗﺒﺎﯾﻞ ﯾﻤﻦ‬ ‫ﯾﻐﻮث‬
‫ُ‬
‫ﻣﺠﺴﻤﮥ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺑﺖ »ھ ُﺒﻞ« ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﺎم ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﺼﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ در‬
‫ﺟﻨﮓھﺎ او را ﺑﻪ ﯾﺎری ﻣﯽﻃﻠﺒﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ را ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫ُ‬
‫ﻟ َﺤﯽ« ﺑﻨﯿﺎد ﻧﮫﺎد‪ ،‬ﻧﺎم اﺻﻠﯽ وی »رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ« ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب »ﺧﺰاﻋﻪ« از‬
‫ﻧﺴﻞ وی اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻋﻤﺮو »ﺟﺮھﻢ« ﻣﺘﻮﻟﯽ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﺎ او ﺟﻨﮕﯿﺪ و او‬
‫رﻓﺖ در آﻧﺠﺎ دﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺖھﺎ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﺮا اﯾﻦھﺎ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ؟‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦھﺎ ﺣﺎﺟﺎت ﻣﺎ را ﺑﺮآورده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﺟﻨﮓھﺎ‪ ،‬ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزی را ﻧﺼﯿﺐ ﻣﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺤﻂﺳﺎﻟﯽ ﺷﻮد ﺑﺎران ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ؛ ﻋﻤﺮو ﭼﻨﺪ ﺑﺖ از آﻧﺎن ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﺮد‬
‫و آورد در اﻃﺮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻗﺮار داد‪ .‬ﭼﻮن ﮐﻌﺒﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺠﻤﻊ اﻋﺮاب ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ رواج ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ ﺑﺖ »ﻣﻨﺎت« ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ »ﻗﺪﯾﺪ« در ﺳﺎﺣﻞ درﯾﺎ ﻧﺼﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اوس و ﺧﺰرج )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدم ﻣﺪﯾﻨﻪ( ﻧﺰد آن رﻓﺘﻪ ﻧﺬر و ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﺣﺞ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﺧﻮد را از اﺣﺮام ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪» .‬ھﺬﯾﻞ و‬
‫ﺧﺰاﻋﻪ« ﻧﯿﺰ آن را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫»ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮی« در ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان« در ﻓﺼﻞ »ذﮐﺮ ﻣﮑﻪ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﻠﺖ رواج ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب از اﻃﺮاف و اﮐﻨﺎف‬

‫‪ -١‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﻨﺎت‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٣٢‬‬
‫ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﻨﮓھﺎی ﺣﺮم را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮده و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺖھﺎی‬
‫ﮐﻌﺒﻪ ﺗﺮاﺷﯿﺪه آنھﺎ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬

‫ً‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺗﻤﺎم اﻋﺮاب ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه و ﺑﺎور ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در‬
‫دلھﺎﯾﺸﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ وﺟﻮد دارد و او ﺧﺎﻟﻖ ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺎﻟﻖ‬
‫اﮐﺒﺮ را »اﻟﻠﻪ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ َ ۡ َ ُ َّ ۡ َ َ َ َّ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َ َ َ َ َّ َ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ َّ‬
‫ٱ�ُۖ‬ ‫ت وٱ��ض وسخر ٱلشمس وٱلقمر �قولن‬ ‫﴿ول�ِن س��هم من خلق ٱلس�� ِ‬
‫َ َ َّ ٰ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫ف�� يؤفكون ‪] ﴾٦١‬اﻟﻌﻨﮑﺒﻮت‪.[۶۱ :‬‬
‫»و اﮔﺮ از آﻧﺎن )ﮐﺎﻓﺮان( ﺑﭙﺮﺳﯽ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ را آﻓﺮﯾﺪه و ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه‬
‫را ﻣﺴﺨﺮ ﮐﺮده؟ ﺧﻮاھﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻟﻠﻪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﺳﺮﮔﺸﺘﻪ و ﺣﯿﺮان ﻣﯽروﻧﺪ«؟‪.‬‬
‫َ َ ُ ّ َ َ َ َّ َ َّ ٰ ُ ۡ َ ۡ َ ّ َ ُ‬ ‫ۡ ُ ۡ َ َ ُ ْ َّ َ ُ ۡ‬ ‫َ َ َ ُ ْ‬
‫� إِذا ه ۡم‬
‫ِ‬ ‫ٱل‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫م‬ ‫ه‬‫ٮ‬‫�‬ ‫ا‬‫م‬ ‫ل‬‫ف‬ ‫ِين‬
‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ِص‬
‫ِ‬ ‫ل‬‫�‬ ‫ٱ�‬ ‫ا‬‫و‬ ‫ع‬ ‫د‬ ‫ك‬
‫ِ‬ ‫ل‬‫ف‬ ‫ٱل‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫﴿فإِذا ر� ِبوا‬
‫ُۡ ُ َ‬
‫��ون ‪] ﴾٦٥‬اﻟﻌﻨﮑﺒﻮت‪.[۶۵ :‬‬ ‫� ِ‬
‫»ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه ﺳﻮار ﺑﺮ ﮐﺸﺘﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن را‬
‫)از ﻃﻮﻓﺎن و ﺣﻮادث درﯾﺎ( ﻧﺠﺎت داد و ﺑﻪ ﺧﺸﮑﯽ رﺳﺎﻧﺪ ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ﺷﺮک ﻣﯽورزﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺳﯿﺰده ﻗﺮن ﭘﯿﺶ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ را ﻇﺎھﺮ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﻣﺬاھﺐ و اﺧﻼق) ‪ ،(١‬ﻗﻮل ﻣﺴﺘﺸﺮق ﻣﻌﺮوف‬
‫»ﻧﻮﻟﺪﯾﮑﻪ« را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ اﻗﺘﺒﺎﺳﺎت آن ﺑﻪ ﻗﺮار ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ّ‬
‫»اﻟﻠﻪ« ﮐﻪ در ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی ﺻﻔﺎ »ھﻠﻪ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺟﺰﯾﯽ از ﻧﺎمھﺎی اﻋﺮاب »ﻧﺒﺎﺗﯽ« و‬
‫ّ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺷﻤﺎل ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »زﯾﺪ اﻟﻠﮫﯽ« و‪ ...‬در ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی‬
‫»ﻧﺒﺎﺗﯽ« ﻧﺎم »اﻟﻠﻪ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﻌﺒﻮد ﻣﺴﺘﻘﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﯽ در ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی »ﺻﻔﺎ«‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﺑﻌﺪی ﻧﺎم اﻟﻠﻪ ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ دارد‪» .‬واﻟﺴﻦ« در »ﻟﺘﺮﯾﭽﺮ ﻋﺮب‬
‫ﻗﺪﯾﻢ« ﻋﺒﺎرات ﺑﺴﯿﺎری ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ در آنھﺎ ﻟﻔﻆ اﻟﻠﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺰرگ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺘﯿﺒﻪھﺎی »ﻧﺒﺎﺗﯽ« ﻧﺎم ﯾﮏ ﺑﺖ در ﭼﻨﺪ ﺟﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻟﻘﺐ‬

‫‪ -١‬ﺟﻠﺪ ‪.۶۶۴ /۱‬‬

 ‫‪١٣٣‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬
‫ً‬
‫»اﻟﻠﻪ« ﻧﯿﺰ ھﻤﺮاه اﺳﺖ‪» .‬واﻟﺴﻦ« ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی ﮐﺮده‪ :‬ﻟﻘﺐ اﻟﻠﻪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﺮای‬
‫ﻣﻌﺒﻮدان ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬در ادوار ﺑﻌﺪی رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﺮای ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﻪﻃﻮر‬
‫َ‬
‫َﻋﻠﻢ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‪ ،‬ﯾﻬﻮدﯾﺖ و ﻣﺠﻮﺳﯿﺖ‬

‫ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ زﻣﺎن و ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺮاﯾﺶ اﻋﺮاب ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﻪ آﺋﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‪،‬‬
‫ﯾﮫﻮدﯾﺖ و ﻣﺠﻮﺳﯿﺖ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ھﺮﺳﻪ ﻣﺬھﺐ ﺗﺎ ﻣﺪتھﺎی‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب راﯾﺞ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ »اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ« در ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺎرف« ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﻏﺴﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻗﻀﺎﻋﻪ ﻧﯿﺰ از آن ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺒﺎﯾﻞ رﺑﯿﻌﻪ و ّ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺪی ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﻧﻔﻮذ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺧﻮد ﻣﮑﻪ ﻣﮑﺮﻣﻪ اﻓﺮادی وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫»ورﻗﺔ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ«( ﮐﻪ اﻧﺠﯿﻞ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺒﺮاﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﻓﺮادی ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺎم رﻓﺘﻪ آﻣﻮزش دﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ »ﺣﻤﯿﺮ«‪» ،‬ﺑﻨﻮﮐﻨﺎﻧﻪ«‪» ،‬ﺑﻨﻮﺣﺮث ﺑﻦ ﮐﻌﺐ« و »ﮐﻨﺪه« ﯾﮫﻮدی ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺪﯾﻨﮥ‬
‫ً‬
‫ﻣﻨﻮره ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺴﻠﻂ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر درس و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺗﻮرات‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ ﺧﺎﻧﻪھﺎی‬
‫ﻣﺘﻌﺪدی اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آنھﺎ »ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺪارس« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در ﮐﺘﺐ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺗﺬﮐﺮه آنھﺎ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﻧﺎم ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻗﻠﻌﮥ »ﺧﯿﺒﺮ« ﯾﮫﻮدی‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺸﮫﻮر و ھﻢ ﻋﺼﺮ اﻣﺮء اﻟﻘﯿﺲ‪» ،‬ﺳﻤﻮﯾﻞ ﺑﻦ ﻋﺎدﯾﺎ« ﮐﻪ وﻓﺎداری او ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻣﺮوز در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮫﻮدی ﺑﻮد‪ .‬رواﯾﺎت اھﻞ ﮐﺘﺎب ﭼﻨﺎن در ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﮑﺮﻣﻪ رواج ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻗﺮآن ﺑﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ و در آن وﻗﺎﯾﻊ‬
‫ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎر ﻣﮑﻪ ﺳﻮء ﻇﻦ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﯾﮫﻮدی ﯾﺎ‬
‫ﻧﺼﺮاﻧﯽ آنﺣﻀﺮت ج را ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ َّ ُ ۡ َ ُ ُ َ‬
‫ون إ َّ� َما ُ� َع ّل ُِم ُهۥ � َ َ ‪ٞ‬‬
‫�ۗ﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪.[۱۰۳ :‬‬ ‫﴿ولقد �علم ��هم �قول ِ‬
‫»ﻣﺎ ﺧﻮب ﻣﯽداﻧﯿﻢ آﻧﭽﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ او )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم( را ﯾﮏ اﻧﺴﺎن آﻣﻮزش‬
‫ﻣﯽدھﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﻨﺪار در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ رد ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ آن در ﻣﻮﻗﻊ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﯿﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﺗﻤﯿﻢ« ﻣﺠﻮﺳﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪» ،‬زرارۀ ﺗﻤﯿﻤﯽ« رﺋﯿﺲ ﻣﻌﺮوف اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﺮ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٣٤‬‬
‫ً‬
‫ﻣﺒﻨﺎی آﯾﯿﻦ ﻣﺠﻮﺳﯿﺖ ﺑﺎ دﺧﺘﺮ ﺧﻮد ازدواج ﮐﺮده ﺑﻮد و ﺑﻌﺪا از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻮد ﭘﺸﯿﻤﺎن‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪» .‬اﻗﺮع ﺑﻦ ﺣﺎﺑﺲ« ﻧﯿﺰ ﻣﺠﻮﺳﯽ ﺑﻮد) ‪.(١‬‬

‫ﻣﺬﻫﺐ ﺣﻨﯿﻒ‬
‫اﺳﺎس و رﯾﺸﮥ دﯾﻦ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺧﺎﻟﺺ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در اﺛﺮ ﻣﺮور زﻣﺎن و ﺷﯿﻮع‬
‫ﺟﮫﺎﻟﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺻﻞ ﺗﺎ آن اﻧﺪازه ﺑﺎ ﺷﺮک آﻟﻮده ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﮥ ﺧﺪا ﺑﺖھﺎ ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﺻﻮل اﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ از ﺑﯿﻦ ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب آﺛﺎری از آن ﺑﻪ‬
‫ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اھﻞ داﻧﺶ و ﺑﺼﯿﺮت ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮه ﺑﺮای آﻧﺎن ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﮐﺮﯾﻪ و ﻧﻔﺮتاﻧﮕﯿﺰ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻗﻞ و داﻧﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻨﮓ ﺑﯽﺟﺎن و ﻻﯾﻌﻘﻞ ﺳﺮ ﺧﻢ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺗﺼﻮر ﺑﺪ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ در دلھﺎی ﺑﺴﯿﺎری از آﻧﺎن ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺎرﯾﺦ آن اﻧﺪﮐﯽ ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ آنﺣﻀﺮت ج آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد) ‪.(٢‬‬
‫اﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﺑﺎر در ﺟﺸﻦ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺑﺖھﺎ ورﻗﺔ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﺟﺤﺶ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﻟﺤﻮﯾﺮث و زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧﻔﯿﻞ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﮫﺎن در دل آﻧﺎن‬
‫اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺧﻄﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﭼﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﯿﮫﻮدهای اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻨﮕﯽ ﺳﺮ ﺧﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺿﺮر ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﻧﻪ ﮐﺴﯽ را ﻧﻔﻊ ﻣﯽدھﺪ! اﯾﻦ ﭼﮫﺎر‬
‫ﻧﻔﺮ از ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ورﻗﻪ ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮی ﺣﻀﺮت ﺧﺪﯾﺠﻪ‪ ،‬زﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻮی ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ ﺟﺤﺶ‪ ،‬ﺧﻮاھﺮزادۀ ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه و ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻮۀ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰی ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺪ ﺑﺮای ﺗﻼش و ﺟﺴﺘﺠﻮی دﯾﻦ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﺑﻪ ﺷﺎم رﻓﺖ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎ و راھﺒﺎن ﯾﮫﻮد‬
‫و ﮐﺸﯿﺸﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ از ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ھﯿﭻ ﯾﮏ ﺗﺴﻠﯽ ﺧﺎﻃﺮی ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪۀ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺧﻮد اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ »ﻣﻦ ﻣﺬھﺐ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻗﺒﻞ از )ﺑﺎب ﺑﻨﯿﺎن اﻟﮑﻌﺒﺔ( از ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎء )دﺧﺘﺮ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮس( ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ زﯾﺪ را در ﺣﺎﻟﯽ دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺗﮑﯿﻪ زده‬
‫و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ای اھﻞ ﻗﺮﯾﺶ! ھﯿﭽﯿﮏ از ﺷﻤﺎ ﺟﺰ ﻣﻦ ﺑﺮ دﯾﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺮبھﺎ دﺧﺘﺮان را زﻧﺪهﺑﻪﮔﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺪ اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ رﺳﻢ‬
‫ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺼﺪی ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺪ ﻣﯽرﻓﺖ و دﺧﺘﺮ را از‬

‫‪ -١‬ﻣﻌﺎرف اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺳﯿﺮه اﺑﻦ ھﺸﺎم ‪ ۷۶/‬ﭼﺎپ ﻣﺼﺮ‪.‬‬
 ‫‪١٣٥‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫او ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺧﻮدش او را ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﺑﺰرگ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ زﯾﺪ را ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ورﻗﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ و ﻋﺜﻤﺎن‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ را رھﺎ ﮐﺮده ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ھﻤﺎن زﻣﺎن »اﻣﯿﻪ ﺑﻦ ﺻﻠﺖ« ﮐﻪ رﺋﯿﺲ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻃﺎﺋﻒ و ﺷﺎﻋﺮی ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در »اﺻﺎﺑﻪ« ﺑﺎ ﺳﻨﺪ زﺑﯿﺮ اﺑﻦ ﺑﮑﺎر‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ »اﻣﯿﻪ« در زﻣﺎن‬
‫ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ را رھﺎ ﮐﺮده و دﯾﻦ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪» .‬دﯾﻮان اﻣﯿﻪ« ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ آن ﺟﻌﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﮐﻼم اﻣﯿﻪ ﻧﯿﺰ در آن ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬او ﺗﺎ زﻣﺎن ﻏﺰوۀ ﺑﺪر زﻧﺪه ﺑﻮد‪ُ » ،‬ﻋ ِﺘﺒﻪ« رﺋﯿﺲ ﻣﮑﻪ‬
‫ً‬
‫ﭘﺴﺮداﯾﯽ اﻣﯿﻪ ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ اﻣﯿﻪ ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ او را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪا اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﺷﺪ و ﻣﺮﺛﯿﻪ دردﻧﺎﮐﯽ‬
‫ً‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺮود‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎ در اﺛﺮ ھﻤﺎن درد و ﻏﻢ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻗﺒﻮل اﺳﻼم ﻧﺸﺪ‪ .‬در ﺷﻤﺎﯾﻞ ﺗﺮﻣﺬی‬
‫ﭘﺸﺖﺳﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﺳﻮار ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﻌﺮی از اﺷﻌﺎر اﻣﯿﻪ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ِ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ھﻨﻮز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ .‬او ﯾﮑﺼﺪ ﺷﻌﺮ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎن ھﺮ ﺷﻌﺮ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﻨﻮز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و در ﭘﺎﯾﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﻣﯿﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ھﺸﺎم ھﻤﯿﻦ ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب اﻓﺮاد ﻣﺘﻌﺪدی از اھﻞ ﻧﻈﺮ و داﻧﺎ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺮوفﺗﺮ از ﺗﻤﺎم آﻧﺎن ﺧﻄﯿﺐ ﻧﺎﻣﻮر ﻋﺮب‪،‬‬
‫ً‬
‫»ﻗﺲ اﺑﻦ ﺳﺎﻋﺪه اﻻﯾﺎدی« ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ او ﺑﻌﺪا ﺑﯿﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫»ﻗﯿﺲ اﺑﻦ ﻧﺸﺒﻪ« ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او در »اﺻﺎﺑﻪ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در‬
‫دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺖ ﺑﻮد و ھﻨﮕﺎم ﺑﻌﺜﺖ آنﺣﻀﺮت ج ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﺮا دﯾﻦ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ را دﯾﻦ »ﺣﻨﯿﻒ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؟ در ﻗﺮآن ھﻢ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﻌﻨﺎی آن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮﯾﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ دﯾﻦ‬
‫ﻓﻄﺮت از ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﺒﺮا و دور ﺑﻮد ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ آن را »ﺣﻨﯿﻒ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﭼﻮن‬
‫ﻣﻌﻨﺎی ﺣﻨﻒ »ﯾﮏ ﺳﻮﯾﯽ« اﺳﺖ‪» .‬ﺣﻨﯿﻒ« ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺒﺮاﻧﯽ و ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﻨﺎﻓﻖ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد) ‪ .(١‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن اﯾﻦ ﻟﻘﺐ را ﺑﻪ آﻧﺎن داده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻮﺣﺪان ﺑﺎ‬
‫اﻓﺘﺨﺎر آن را ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ اﻇﮫﺎر ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٣٦‬‬
‫ً‬
‫از ﻣﺤﺘﻮای اﮐﺜﺮ رواﯾﺎت اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در‬
‫ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ اﻓﺮاد ﻣﺘﻌﺪدی وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ روی ﮔﺮداﻧﺪه و در‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮی دﯾﻦ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ وﻗﺖ ﻇﮫﻮر ﻣﺠﺪد ﻣﻠﺖ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﻓﺮا رﺳﯿﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ وﺟﻮد ھﻤﯿﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺣﻖ ﻃﻠﺐ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﻨﺎس ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ‬
‫اروﭘﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رواج ﻣﺬھﺐ ﺻﺤﯿﺢ و ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺧﺎﻟﺺ در ﻣﯿﺎن ﻋﻤﻮم اﻋﺮاب ﻗﺒﻞ از‬
‫اﺳﻼم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ھﻢ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﺎی ﺷﮕﻔﺘﯽ و‬
‫ﺣﯿﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ھﻨﮕﺎم ﻇﮫﻮر اﺳﻼم آن ھﻤﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ھﻨﮕﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﭘﺎ ﮔﺮدﯾﺪ؟‬

‫ﻧﻘﺶ ﻣﺬاﻫﺐ در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب‬

‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺬاھﺐ ﻣﺸﮫﻮر‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﯾﮫﻮدﯾﺖ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺠﻮﺳﯿﺖ و ﺣﻨﯿﻔﯿﺖ در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻋﻘﯿﺪه اﻟﺤﺎد ﮐﻪ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺮوازیھﺎی ﻋﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﻧﺘﯿﺠﮥ ھﻤﮥ اﯾﻦ‬
‫ﻗﺒﯿﻞ ﮔﺮاﯾﺶھﺎ و آﺋﯿﻦھﺎ ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﮐﺜﺮت ﺧﺪاھﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ آن را ﺑﻪ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪) ،‬ﺑﺎزھﻢ از ﺳﻪ ﻋﺪد ﮐﻢ ﻧﮑﺮد و در ﺿﻤﻦ آن اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ÷‬
‫ّ‬
‫ﺧﻮدش ﺑﺮ ﭼﻮﺑﮥدار رﻓﺖ و ﮐﻔﺎرۀ ﮔﻨﺎھﺎن ﺗﻤﺎم ﺑﻨﯽ آدم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ( ﻧﯿﺰ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺑﻮد و ﯾﺎ‬
‫ﻋﻘﯿﺪه ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﺧﺪای آﻧﺎن اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺴﺎنھﺎ ﮐﺸﺘﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ) ‪.(١‬‬
‫زن ﭘﺪر ﺑﻪﻃﻮر ارث ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‪،‬‬ ‫آدمھﺎ در ﭘﺎی ﺑﺖھﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ِ‬
‫ازدواج ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺧﻮاھﺮ ﺑﻪﻃﻮر ھﻤﺰﻣﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺪ و ﻣﺮزی ﺑﺮای ﺗﻌﺪد ازدواج وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎرﺑﺎزی‪ ،‬ﺷﺮابﻧﻮﺷﯽ‪ ،‬ﺑﺎدهﮔﺴﺎری و زﻧﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻋﺎم رواج داﺷﺖ‪ .‬ﺑﯽﺣﯿﺎﯾﯽ و‬
‫ﺑﯽﻋﻔﺘﯽ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ و ﻧﺎﻣﻮرﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ‪» ،‬اﻣﺮء اﻟﻘﯿﺲ« ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺷﺎھﺰاده ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪ ،‬داﺳﺘﺎن زﻧﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﮥ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺷﻮق و ﺷﺎدی وﺻﻒ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮی‬
‫در ﻗﺼﯿﺪهای ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﺑﺮ ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ آوﯾﺰان ﻣﯽﺷﻮد! زﻧﺪه ﺳﻮزاﻧﺪن‬
‫ً‬
‫اﻧﺴﺎنھﺎ در ﺟﻨﮓھﺎ‪ ،‬ﭘﺎرهﮐﺮدن ﺷﮑﻢ زﻧﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮدﮐﺮدن و ﺳﺮﺑﺮﯾﺪن اﻃﻔﺎل ﺑﯽﮔﻨﺎه ﻋﻤﻮﻣﺎ‬
‫اﻣﺮی ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ اﻇﮫﺎرات داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﯿﺤﯽ‪ ،‬اﻋﺮاب ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺑﯿﺶ‬
‫از ھﺮ ﻣﺬھﺒﯽ از ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزھﻢ ﻧﺘﯿﺠﮥ اﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد؟ اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺦ را از زﺑﺎن‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﺸﻨﻮﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮرخ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ً‬
‫‪ -١‬در ﺗﻮرات ﺗﮑﻮﯾﻦ آﯾﺖ ‪ ۲۲‬ﺗﺎ ‪ ۲۹‬داﺳﺘﺎن ﮐﺸﺘﯽ ﺧﺪا ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﯾﻌﻘﻮب ﻣﻔﺼﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٣٧‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫»ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﺪت ﻧﻪﺻﺪ ﺳﺎل اﻋﺮاب را ﺗﻌﻠﯿﻢ داده و دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ را ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﺗﻠﻘﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزھﻢ ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪک ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺠﺰ اﻓﺮاد‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ »ﺑﻨﻮﺣﺎرث« در ﻧﺠﺮان‪» ،‬ﺑﻨﻮﺣﻨﯿﻒ« در ﯾﻤﺎﻣﻪ و ﺗﻌﺪادی از »ﺑﻨﻮﻃﯽ« ھﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎﻗﯽ اﻋﺮاب ﮔﺮاﯾﺶ ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﻧﺪاﺷﻨﺪ؛ در ھﺮﺣﺎل‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ اﻋﺮاب ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم را از ﻧﻈﺮ ﻣﺬھﺒﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﻄﺢ آن ﻣﻮجھﺎی‬
‫ﺧﻔﯿﻒ و ﺗﻼشھﺎی ﺿﻌﯿﻒ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن در ﺣﺎل ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻧﯿﺮوی ﯾﮫﻮد‪،‬‬
‫ﮔﺎھﯽ ﺑﺎ ﺷﺪت ﺗﻤﺎم در ﺣﺎﻟﺖ ﻃﻐﯿﺎن ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﻠﯽرﻏﻢ اﯾﻨﮑﻪ درﯾﺎی‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﺮاﻓﯽ »ﺑﻨﻮ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ« از ھﺮ ﺳﻮ در ﺣﺎل ﻣﻮجزدن ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽﺷﺪ«) ‪.(١‬‬
‫اﯾﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺟﻮاﻣﻊ اﻋﺮاب اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻇﻠﻤﺖ و‬
‫ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد )ﺗﻔﺼﯿﻞ آن در ﻗﺴﻤﺖ دوم ﮐﺘﺎب ﺑﯿﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫آﯾﺎ در اﯾﻦ ﻇﻠﻤﺖ ﻓﺮاﮔﯿﺮ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺗﯿﺮﮔﯽ ﻋﺎﻟﻤﮕﯿﺮ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﮑﯽ وﺳﯿﻊ و ﮔﺴﺘﺮده ﻧﯿﺎزی‬
‫ﺑﻪ ﻃﻠﻮع ﯾﮏ آﻓﺘﺎب ﻋﺎﻟﻤﺘﺎب اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﺷﺪ و وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ؟‬

‫****‬

‫‪ -١‬ﻣﻘﺪﻣﮥ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺤﻤﺪ‪» ،‬ﻣﯿﻮر«‪.‬‬

 ‫ﺳﻠﺴﻠﮥ اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ‬
‫ً‬
‫ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ ﻣﻮرﺧﺎن‪ ،‬ﻣﻠﺖ ﻋﺮب را ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪی ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻋﺮب ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻃﺴﻢ«‪» ،‬ﺟﺪﯾﺲ« و ﻏﯿﺮه ﮐﻪ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻋﺮب ﺧﺎﻟﺺ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان »ﻗﺤﻄﺎن« اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اھﻞ ﯾﻤﻦ و اﻧﺼﺎر‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﺳﻠﺴﻠﮥ اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ÷ در ﻣﮑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در اﻃﺮاف ﻣﮑﻪ اﻓﺮاد‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﺑﻨﻮﺟﺮھﻢ« ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن آن ﻗﺒﯿﻠﻪ ازدواج ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنھﺎ »ﻋﺮب ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﻪ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻋﺮاب ﻓﻌﻠﯽ‬
‫از ﻧﺴﻞ ھﻤﺎن ﺧﺎﻧﺪان »ﻋﺮب ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﻪ« ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم و ﺳﯿﺮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ج‬
‫ھﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آنﺣﻀﺮت ج از ﻧﺴﻞ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ و ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ھﻤﺎن ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ÷‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ّ َّ َ َ ُ ۡ ۡ َ ٰ َ ُ َ َ َّ ٰ ُ‬
‫� ُم ٱل ۡ ُم ۡسلِم َ‬
‫� مِن � ۡبل َو ِ� �ٰذا﴾) ‪] (١‬اﻟﺤﺞ‪.[۷۸ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِيم هو سمٮ‬‫﴿مِلة أ�ِي�م إِب�ه ۚ‬
‫»آﯾﯿﻦ ﭘﺪرﺗﺎن اﺑﺮاھﯿﻢ اﺳﺖ‪ ،‬او )اﻟﻠﻪ( ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ )در ﮐﺘﺐ ﺳﺎﺑﻘﻪ( و در اﯾﻦ )ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ(‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ اروﭘﺎﯾﯽ ﻣﻨﮑﺮ اﯾﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖاﻧﺪ؛ آﻧﺎن ﻋﻘﯿﺪه‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ و ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ † ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻋﺮاب ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫را ﺑﻨﯿﺎن ﻧﻨﻤﻮدهاﻧﺪ؛ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﻧﺴﻞ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺻﻮرت ﺗﻌﺼﺐ ﻣﺬھﺒﯽ ﺑﺨﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺗﻮﻗﻊ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺎ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﻣﻄﺮح ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎی اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﺑﺮ اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻢ‬

‫‪ -١‬ﻣﺮﺟﻊ ﺿﻤﯿﺮ »ھﻮ« را ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ را‬
‫ً‬
‫ھﻤﯿﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺻﺮﯾﺤﺎ از آﯾﺎت ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٤٠‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻮارد اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻓﺮاوان ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دو اﻣﺮ اﺳﺎﺳﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در آنھﺎ ھﯿﭻ ﺟﻨﺒﮥ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﺑﺮای دو ﻃﺮف وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺻﻮل ﻣﻮاﻓﻖ رأی‬
‫و ﻋﻘﯿﺪه ھﺮ ﮔﺮوھﯽ ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻓﺮﻋﯽ آن ﻧﯿﺰ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ آن ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬اﺻﻮل ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﻗﺮار زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱‬آﯾﺎ ﺣﻀﺮت ھﺎﺟﺮ و ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب آﻣﺪه و در آﻧﺠﺎ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫‪ -۲‬آﯾﺎ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻗﺼﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ را داﺷﺖ ﯾﺎ ﻗﺼﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را؟‬

‫ﻣﺤﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ÷‬

‫ﻋﻠﻤﺎی ﯾﮫﻮد ﻣﺪﻋﯽ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ ذﺑﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ را در‬
‫ﺷﺎم ﻗﺮار ﻣﯽدھﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ ذﺑﯿﺢ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ رواﯾﺎت ﻋﺮبھﺎ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻤﺎم زﻧﺠﯿﺮهھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺗﻮرات ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اوﻟﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ از ﺷﮑﻢ ﺣﻀﺮت ھﺎﺟﺮه ﻣﺘﻮﻟﺪ و ﻧﺎم او اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ؛ ﭘﺲ از ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ از ﺷﮑﻢ ﺣﻀﺮت ﺳﺎره‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ؛‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺰرگ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺳﺎره دﯾﺪ ﮐﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ‬
‫اھﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ھﺎﺟﺮ و ﻓﺮزﻧﺪش را از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬اﻟﻔﺎظ ﺗﻮرات ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬
‫»آﻧﮕﺎه اﺑﺮاھﯿﻢ ﺻﺒﺢ زود ﺑﯿﺪار ﺷﺪ و ﻧﺎن و َﻣﺸﮏ آﺑﯽ ﺗﮫﯿﻪ ﮐﺮد و ﺑﺮ ﮐﺘﻒ ھﺎﺟﺮ ﻗﺮار‬
‫داد و ﺑﺎ آن ﭘﺴﺮ ھﻢ ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ھﺎﺟﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و در ﺑﯿﺎﺑﺎن »ﺑﯿﺮﺳﺒﻊ«‬
‫ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ و ﺳﺮ ﮔﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﭼﻮن آب َﻣﺸﮏ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬آن ﭘﺴﺮ را در زﯾﺮ ﯾﮏ درﺧﺖ‬
‫ﺧﺎردار اﻧﺪاﺧﺖ و از ﻧﺰدش ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺗﯿﺮرﺳﯽ دور رﻓﺖ و ﻧﺸﺴﺖ ﺗﺎ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻣﺮگ ﭘﺴﺮ‬
‫را ﻧﺒﯿﻨﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ و ﻓﺮﯾﺎد ﮐﺮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ آواز آن ﭘﺴﺮ را ﺷﻨﯿﺪ و‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮥ ﺧﺪاوﻧﺪ از آﺳﻤﺎن‪ ،‬ھﺎﺟﺮ را ﺻﺪا زد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ھﺎﺟﺮ! ﺗﻮ را ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
‫ﻧﺘﺮس! ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﺪای آن ﭘﺴﺮ را در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯿﺰ! و آن ﭘﺴﺮ را در‬
‫آﻏﻮش ﮔﯿﺮ ﮐﻪ ﻣﻦ از او ﯾﮏ ﻗﻮم ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﻮاھﻢ آورد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﺸﻤﺎن او‬
‫را ﺑﺎز ﮐﺮد و او ﭼﺎه آﺑﯽ را دﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺖ و ﻣﺸﮏ ﺧﻮد را ﭘﺮ از آب ﻧﻤﻮد و ﻓﺮزﻧﺪش را‬
 ‫‪١٤١‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫آب داد و ﺧﺪا ﺑﺎ آن ﭘﺴﺮ ھﻤﺮاه ﺑﻮد و او ﺑﺰرگ ﺷﺪ و در ﺑﯿﺎﺑﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ﺗﯿﺮاﻧﺪاز‬
‫ﺷﺪ و او در ﺑﯿﺎﺑﺎن »ﻓﺎران« ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮔﺰﯾﺪ و ﻣﺎدرش از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺼﺮ ﯾﮏ زن ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ازدواﺟﺶ درآورد«) ‪.(١‬‬
‫از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ÷ از ﺧﺎﻧﻪ اﺧﺮاج ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻮدک ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺣﻀﺮت ھﺎﺟﺮ او را ﺑﺎ َﻣﺸﮏ ﺑﺮ ﮐﺘﻒ ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬در ﺗﻮرات ﻋﺮﺑﯽ‬
‫اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﻣﺬﮐﻮرﻧﺪ‪» :‬واﺿﻌﺎ إ ﹼﻳﺎﻫﺎ ﻋﲆ ﻛﺘﻔﻬﺎ واﻟﻮﻟﺪ« )ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ َﻣﺸﮏ و ﻃﻔﻞ‪،‬‬
‫ھﺮدو را ﺑﺮ ﮐﺘﻒ ھﺎﺟﺮ ﮔﺬاﺷﺖ(‪ .‬وﻟﯽ در ﺗﻮرات ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ÷ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻦ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ھﺸﺘﺎد و ﺷﺶ ﺳﺎل ﺑﻮد و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻦ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺳﯿﺰده ﺳﺎل و‬
‫ﺳﻦ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﻮد و ﻧﻪ ﺳﺎل ﺑﻮد) ‪ .(٢‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﻪ اﺧﺮاج ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬
‫ً‬
‫از ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺧﺘﻨﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﻟﺬا در آن ﻣﻮﻗﻊ ﻋﻤﺮ اﯾﺸﺎن ﻗﻄﻌﺎ ﺑﯿﺶ از ﺳﯿﺰده ﺳﺎل‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و ﭘﺴﺮی ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺳﻦ ﺑﺎﺷﺪ آن ﻗﺪر ﮐﻮﭼﮏ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎدر او را ﺑﺮ ﮐﺘﻒ‬
‫ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ و اﯾﻦ ﻃﺮف و آن ﻃﺮف ﺑﺮود‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﯿﺎن اﯾﻦ واﻗﻌﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻦ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ در آن وﻗﺖ ﺑﻪ ﺣﺪی‬
‫رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ او و ﻣﺎدرش را از ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ دﯾﮕﺮی ﺑﺮده و‬
‫ً‬
‫آﻧﺠﺎ اﺳﮑﺎن دھﺪ‪ .‬از ﻋﺒﺎرات ﻣﺬﮐﻮره در ﺗﻮرات ﺻﺮﯾﺤﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ در »ﻓﺎران« ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮔﺰﯾﺪه‪ ،‬ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﺎران ﻧﺎم‬
‫ﺻﺤﺮاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻨﻮب ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻟﺬا آﻣﺪن ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫ﻋﺮبھﺎ ﺑﺮﺧﻼف واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯽداﻧﺎن ﻋﺮب ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ »ﻓﺎران« ﻧﺎم ﮐﻮھﯽ در ﺣﺠﺎز‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در »ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان« ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﻞ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﯾﮏ ﺑﺤﺚ ﻃﻮﻻﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ و ﻣﻨﺎﻇﺮه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا آن را ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درﻧﻤﯽآورﯾﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ اﻣﺮ‬

‫‪ -١‬ﺗﻮرات ﺳﻔﺮ ﺗﮑﻮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎب ‪.۲۱‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﮑﻮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ۲۴۰ ،۱۷‬ﺗﺎ ‪.۲۵‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٤٢‬‬
‫ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ آن ﻗﺪر وﺳﯿﻊ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻣﻮﺳﯿﻮ‬
‫ﻟﯿﺒﺎن« در ﺗﻤﺪن ﻋﺮب ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪ ﺷﻤﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﺟﺰﯾﺮه ﭼﻨﺪان آﺳﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺣﺪ اﯾﻨﻘﺪر اﻣﺘﺪاد دارد‬
‫ﮐﻪ از »ﻏﺰه« ﮐﻪ ﺷﮫﺮی در ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ و ﺑﺮ ﺳﺎﺣﻞ درﯾﺎی ﻣﺘﻮﺳﻂ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺧﻂ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ﺗﺎ درﯾﺎی ﻓﺮات و از ﺳﺎﺣﻞ درﯾﺎی ﻓﺮات‪ ،‬اﻣﺘﺪاد داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس‬
‫ﻣﺘﺼﻞ ﺷﻮد؛ ﭘﺲ اﯾﻦ ﺧﻂ را ﺣﺪ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻮبﺷﺪن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﺠﺎز از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب‪ ،‬ﺟﺰو »ﻓﺎران« دور از ﻋﻘﻞ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺗﻮرات و ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ‬
‫اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪» :‬و او از »ﺣﻮﯾﻠﻪ« ﺗﺎ »ﺷﻮر« ﮐﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺼﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ راھﯽ واﻗﻊ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ »ﺳﻮر« ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﺳﮑﻮﻧﺖ ﻣﯽﮐﺮد) ‪.(١‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ ﺑﯿﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺼﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺘﺐ ﻣﻘﺪس ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه و ﺑﻨﯽاﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪﻃﻮر ﺿﻤﻨﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺳﮑﻮﻧﺖ‬
‫ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از اﺷﺎرات ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺣﻀﺮت ھﺎﺟﺮ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ﯾﮏ اﻣﺮ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫»ﻋﮫﺪ ﺟﺪﯾﺪ« ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن آن را وﺣﯽ اﻟﮫﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪای از »ﭘﻮﻟﻮس« ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫) ‪(٢‬‬
‫»ﮔﻼﯾﺘﻮن« آورده ﺷﺪه ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ذﯾﻞ در آن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺑﺮاھﯿﻢ دو ﻓﺮزﻧﺪ داﺷﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﮐﻨﯿﺰ و دﯾﮕﺮی از زن ﺣﺮه و آزاد‪ ،‬ﭘﺲ آن ﯾﮑﯽ ﮐﻪ‬
‫از ﮐﻨﯿﺰ ﺑﻮد ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد و آن ﯾﮑﯽ ﮐﻪ از ﺣﺮه و آزاد ﺑﻮد ﺑﻪﻃﻮر وﻋﺪه‬
‫ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻤﺜﯿﻞ ھﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ زنھﺎ از دو‬
‫زﻣﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آن ﮐﻪ از ﮐﻮه ﺳﯿﻨﺎ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﮫﺸﺘﯽ اﺳﺖ اﯾﻦ ھﺎﺟﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ‬
‫ھﺎﺟﺮ ﮐﻮه ﺳﯿﻨﺎی ﻋﺮب اﺳﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ »ﯾﺮوﺷﻠﻢ« ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺻﻠﯽ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻋﺒﺎرت اردو و ﻋﺮﺑﯽ ھﻢ‪ ،‬ھﺮدو‬
‫ً‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻔﮫﻮم ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻗﺪر واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﭘﻮﻟﻮس« ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ھﺎﺟﺮ را ﮐﻮه ﺳﯿﻨﺎی ﻋﺮب ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬اﮔﺮ ھﺎﺟﺮ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب زﻧﺪﮔﯽ‬

‫‪ -١‬ﺳﻔﺮ ﺗﮑﻮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،۲۵‬آﯾﻪ ‪.۱۸‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﮑﻮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،۴‬آﯾﻪ ‪.۲۴‬‬
 ‫‪١٤٣‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬او را ﮐﻮه ﺳﯿﻨﺎی ﻋﺮب ﻗﺮار دادن ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻌﺪا در ذﮐﺮ »ﺑﮑﻪ«‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ذﺑﯿﺢ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد؟‬

‫ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻮرات ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﺪم اﺣﺘﯿﺎط و اﻏﺮاض ﺷﺨﺼﯽ ﯾﮫﻮدﯾﺎن و ﺗﺤﻮﻻت و اﻧﻘﻼبھﺎی‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫زﻣﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﮐﻪ دﺳﺖ ﺗﺼﺮف ﯾﮫﻮد ﺗﺼﺮﯾﺤﺎت و اﺷﺎراﺗﯽ را‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ در ﺑﺎره ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج در ﺗﻮرات وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‬
‫ﻣﻮاردی از ﺣﻘﺎﯾﻖ در ﺟﺎھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ھﻨﻮزھﻢ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در ﺗﻮرات ﺑﻪ‬
‫روﺷﻨﯽ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ذﺑﯿﺢ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ ﺑﻮده‪ ،‬وﻟﯽ در ﻃﯽ ﻣﺒﺎﺣﺚ آن دﻻﯾﻞ ﻗﻄﻌﯽ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ او ھﺮﮔﺰ ذﺑﯿﺢ ﻧﺒﻮده و اﯾﻦ اﻣﺮ ھﻢ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮارد‬
‫ذﯾﻞ ﺑﺤﺚ در ھﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬در ﺷﺮﯾﻌﺖھﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻓﻘﻂ آن ﺟﺎﻧﻮر و ﯾﺎ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ‬
‫ﻣﻮﻟﻮد ﻣﺎدر ﺧﻮد ﻣﯽﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ھﺎﺑﯿﻞ ﻗﻮچھﺎﯾﯽ را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﻣﻮﻟﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ÷ در ﺑﺎرۀ‬
‫»ﻻوﯾﮫﺎ« اﺣﮑﺎم ﻧﺎزل ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻷ ﹼن ﱄ ﻛﻞ ﺑﻜﺮ ﰲ ﺑﻨﻲ إﴎاﺋﻴﻞ ﻣﻦ اﻟﻨﺎس واﻟﺒﻬﺎﺋﻢ«) ‪» .(١‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻮد اول اﻧﺴﺎن و‬
‫ﯾﺎ ﺟﺎﻧﻮر ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻣﺨﺘﺺ ﻣﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺮﺗﺮی اوﻟﯿﻦ ﻣﻮﻟﻮد در ھﯿﭻ ﺣﺎﻟﯽ از ﺑﯿﻦ ﻧﻤﯽرود‪ .‬در ﺗﻮرات ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ دو زن داﺷﺖ و ﯾﮑﯽ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪاش ﺑﻮد و ﺑﻪ دﯾﮕﺮی ﻋﻼﻗﻪای ﻧﺪاﺷﺖ‪،‬‬
‫اﻓﻀﻠﯿﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ از زﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪» :‬ﻓﺈﻧﻪ أول ﻗﺪرﺗﻪ وﻟﻪ ﺣﻖ اﻟﺒﻜﻮرﻳﺔ«) ‪.(٢‬‬
‫»زﯾﺮا ﮐﻪ آن اوﻟﯿﻦ ﻗﺪرت اوﺳﺖ و ﺣﻖ اوﻟﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻮدن را دارد«‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻓﺮزﻧﺪی ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﺪا ﻧﺬر ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺮﮐﮥ ﭘﺪر ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬در ﺗﻮرات ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻋﺪد اﺻﺤﺎح ‪.۱۷ /۸‬‬

‫‪ -٢‬ﺳﻔﺮ ﺗﺜﻨﯿﻪ ﺻﺤﺎح ‪ ۲۱‬آﯾﻪ ‪ ۱۵‬و ‪.۱۷‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٤٤‬‬

‫»ﰲ ذﻟﻚ اﻟﻮﻗﺖ ﻧﺬر اﻟﺮب ﺳﺒﻂ ﻻوي ﻟﻴﺤﻤﻠﻮ ﺗﺎﺑﻮت ﻋﻬﺪ اﻟﺮب وﻟﻜﻰ ﻳﻘﻔﻮا أﻣﺎم اﻟﺮب‬
‫ﻟﻴﺨﺪﻣﻮه وﻳﺒﺎرﻛﻮا ﺑﺎﺳﻤﻪ إﱃ ﻫﺬا اﻟﻴﻮم ﻷﺟﻞ ذﻟﻚ ﻟـﻢ ﻳﻜﻦ ﻟﻼوي ﻗﺴﻢ وﻻ ﻧﺼﻴﺐ ﻣﻊ‬
‫إﺧﻮﺗﻪ اﻟﺮب ﻫﻮ ﻧﺼﻴﺒﻪ«) ‪» .(١‬آﻧﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اوﻻد »ﻻوی« را ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﺨﺼﻮص ﮐﺮد ﺗﺎ‬
‫ﺗﺎﺑﻮت ﻋﮫﺪ ﺧﺪا را ﺣﻤﻞ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺪا ﻗﯿﺎم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و او را ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ و از ﻧﺎم او ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻣﺮوز ﺑﺮﮐﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻوﯾﮫﺎ را ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﺮادران آنھﺎ‬
‫ﺳﮫﻤﯽ از ﺗﺮﮐﻪ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﺳﮫﻢ آﻧﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -۴‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺮای ﺧﺪا ﻧﺬر ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮی ﺳﺮ را ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و داﺧﻞ ﻣﻌﺒﺪ رﻓﺘﻪ آنھﺎ‬
‫را ﻣﯽﺗﺮاﺷﯿﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ اﻣﺮوز ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﺮونآﻣﺪن از اﺣﺮام ﻣﻮھﺎ ﺗﺮاﺷﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﺗﻮرات ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻓﻬﺎ أﻧﻚ ﲢﻤﻠﲔ وﺗﻠﺪﻳﻦ اﺑﻨﺎ وﻻ ﹶﻳ ﹾﻌ ﹸﻞ ﻣﻮﺳﻰ رأﺳﻪ ﻷن اﻟﺼﺒﻲ ﻳﻜﻮن ﻧﺬﻳﺮ ﹰا ﷲ«) ‪» .(٢‬ﺣﺎﻻ‬
‫ﺗﻮ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﺷﻮی و ﻓﺮزﻧﺪی زاﯾﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﺑﺮ ﺳﺮ او ﺗﯿﻎ ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮای ﺧﺪا ﻧﺬر ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫‪ -۵‬ھﺮﮐﺲ ﺧﺎدم ﺧﺪا ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮای او ﻟﻔﻆ ﻣﻘﺎﺑﻞ و ﻧﺰد ﺧﺪا ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ) ‪.(٣‬‬
‫‪ -۶‬ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ در ﻣﻮرد ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻓﺮزﻧﺪ داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫آن ﻓﺮزﻧﺪی ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ و ﻣﺤﺒﻮب ﺑﺎﺷﺪ) ‪.(٤‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اول اﯾﻨﮑﻪ داﻧﺴﺘﻦ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺿﺮوری اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﻧﺬر ﺑﺮای ﺧﺪا ﯾﮏ ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ھﺮدو‬
‫ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ؛ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﻼن ﻓﺮزﻧﺪ را در ﻓﻼن ﻣﻌﺒﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺒﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎی آن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ او ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺪﻣﺖ و ﻣﺠﺎورت آن ﻣﻌﺒﺪ از‬
‫ﺧﺎﻧﻪ اﺧﺮاج ﮔﺮدد؛ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺟﺎﻧﻮران ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از آن‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ واﻗﻌﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﺗﻮرات از زﺑﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻮرات‪ ،‬اﺻﺤﺎح ‪ – ۱۰‬آﯾﻪ ‪ ۸‬و ‪.۹‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻮرات ﻗﻀﺎة‪ ،‬اﺻﺤﺎح ‪.۱۴ ،۱۳‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻮرات‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﻋﺪد‪ ۲۰ /۱۶ /۶ ،‬ﺳﻔﺮ ﺗﮑﻮﯾﻦ ‪ ۱۷‬و ﺗﺜﻨﯿﻪ ‪.۸ – ۱۰‬‬
‫‪ -٤‬ﺗﻮرات‪ ،‬ﺗﮑﻮﯾﻦ‪ ۲۲ ،‬آﯾﺖ ‪.۲‬‬
 ‫‪١٤٥‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫» ﹼ‬
‫ﻷن ﱄ ﻛﻞ ﺑﻜﺮ ﰲ ﺑﻨﻲ إﴎاﺋﻴﻞ ﻣﻦ اﻟﻨﺎس واﻟﺒﻬﺎﺋﻢ«) ‪» .(١‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻮد اول اﻧﺴﺎن و‬
‫ﯾﺎ ﺟﺎﻧﻮر ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻣﺨﺘﺺ ﻣﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ً‬
‫در ھﻤﯿﻦ »اﺻﺤﺎح ﺗﻮرات« ﺻﺮﯾﺤﺎ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ﺑﻮد‪ :‬ﺗﻮ از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻻوﯾﮫﺎ را ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﺧﺪا ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﻦ ﺗﺎ ﺑﺮای ﺧﺪا ﻣﺨﺘﺺ‬
‫ً‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦھﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ دو ﮔﺎو دﺳﺖ ﻧﮫﻨﺪ و ﮔﺎوھﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪) .‬ﻣﺨﺘﺼﺮا از اﺻﺤﺎح(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ در ﺧﻮاب دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﻓﺮزﻧﺪش را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر‬
‫از آن ھﻤﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻌﺒﺪ ﺑﮕﻤﺎرد‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻧﺨﺴﺖ آن ﺧﻮاب‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫را ﻋﯿﻨﯽ و واﻗﻌﯽ داﻧﺴﺖ و ﻟﺬا ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻋﯿﻨﺎ ﺑﺮ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪا ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫آن ﺧﻮاب ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﺑﻮده؛ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﺮای ﺧﺪﻣﺖ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺧﺪا ﻣﺨﺘﺺ ﮐﺮد و ﺷﺮطھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﺑﺠﺎ آورد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮارد ﻓﻮق و ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮐﺮدن آنھﺎ در ذھﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ذﯾﻞ ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺗﻮﻟﺪ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﻟﺪ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﻮﻧﮑﻪ ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺷﺮط اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اوﻟﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ ﺣﮑﻤﯽ داده ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺗﻤﺎم اﻣﻮال ارث ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺑﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و ﻣﺎدرش ھﺎﺟﺮه‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ َﻣﺸﮏ آب داد و آنھﺎ را رواﻧﻪ دﯾﺎر ﻏﺮﺑﺖ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺒﺪ ﻧﺒﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۳‬در ﺧﺎﻧﺪآنﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺗﺎ ﻣﺪتھﺎ اﯾﻦ رﺳﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﻮی ﺳﺮ را‬
‫ﻧﻤﯽﺗﺮاﺷﯿﺪﻧﺪ و اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎن اﺣﺮام ﻣﻮھﺎ را ﻧﻤﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﯾﺎدﮔﺎر ھﻤﺎن ﺳﻨﺖ اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و ﻧﺬر در ﻓﺮھﻨﮓ ﻣﻠﺖ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ‬
‫را ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای‬
‫ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ‪ .‬در ﺗﻮرات ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ را‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮﻟﺪ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ ﺑﺸﺎرت داد‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻟﻴﺖ إﺳﻤﻌﻴﻞ ﻳﻌﻴﺶ‬

‫‪ -١‬ﻋﺪد اﺻﺤﺎح ‪.۷ -۸‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٤٦‬‬

‫أﻣﺎﻣﻚ« )ﮐﺎش اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻮ زﻧﺪه ﻣﯽﺑﻮد(! در ﺗﻮرات ھﺮﮐﺠﺎ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ‬
‫آﻣﺪه‪» ،‬زﻧﺪهﻣﺎﻧﺪن در ﻣﻘﺎﺑﻞ« در ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﺤﺒﻮﺑﺘﺮﯾﻦ و ﻋﺰﯾﺰﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺗﻮرات‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ داﺳﺘﺎن ﯾﮏﻃﺮﻓﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ وﯾﮋﮔﯽھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ و ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺳﺤﻖ »ﻣﻈﮫﺮ وﻋﺪه و ﻋﮫﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ« اﺳﺖ) ‪ .(١‬ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ »دﻋﻮت‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ« اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ دﻋﺎ و ﺧﻮاھﺶ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ) ‪ .(٢‬و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﮫﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎم او را اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ از دو ﻟﻔﻆ ﻣﺮﮐﺐ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻤﯿﻊ« و »اﯾﻞ«‪ .‬ﻣﻌﻨﺎی ﺳﻤﻊ »ﺷﻨﯿﺪن« و ﻣﻌﻨﺎی »اﯾﻞ« ﺧﺪا اﺳﺖ) ‪.(٣‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ دﻋﺎی اﺑﺮاھﯿﻢ را ﺷﻨﯿﺪ‪ .‬در ﺗﻮرات ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪» :‬در ﺑﺎرۀ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ دﻋﺎﯾﺖ را ﺷﻨﯿﺪم« ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ را ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ ﺑﺸﺎرت داد‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ در آن‬
‫ﻣﻮﻗﻊ ﻧﯿﺰ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را ﺑﻪ ﯾﺎد آورد‪ .‬ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬دﺳﺘﻮری ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ در ﺑﺎرۀ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻓﺮزﻧﺪ داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در آن اﯾﻦ ﺷﺮط و ﻗﯿﺪ ھﻢ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﻮﺑﺘﺮﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ذﺑﯿﺢ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻣﮋدۀ ﺗﻮﻟﺪ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ را داد‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺑﺸﺎرت را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ او داد ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻧﺴﻞ وی ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﻋﮫﺪ ﺧﻮاھﻢ ﺑﺴﺖ‪ .‬در‬
‫ﺗﻮرات ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪» :‬آﻧﮕﺎه ﺧﺪا ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﺴﺮت ﺳﺎره ﺑﺮاﯾﺖ ﻓﺮزﻧﺪی‬
‫ﻣﯽزاﯾﺪ و ﻧﺎم آن اﺳﺤﻖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻦ ﻋﮫﺪ اﺑﺪی ﺑﺎ ﻧﺴﻞ او ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ اﺟﻤﺎل اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻮرات ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻗﺼﺪ‬
‫ﮐﺮد ﺗﺎ ﻓﺮزﻧﺪ را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﺪا داد ﮐﻪ دﺳﺖ ﻧﮕﮫﺪار‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻓﺮﺷﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺧﺪا ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻮﻧﮑﻪ ﺗﻮ ﭼﻨﺎن ﮐﺎری اﻧﺠﺎم دادی و ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﻮدت را ﻧﮕﻪ‬

‫‪ -١‬ﺗﻮرات‪ ،‬ﺗﮑﻮﯾﻦ ‪ ۱۷‬و ‪.۱۸‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻮرات‪ ،‬ﺗﮑﻮﯾﻦ اﺻﺤﺎح ‪ ۱۷‬و ‪.۱۸‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﮑﻮﯾﻦ اﺻﺤﺎح ‪ ۱۷‬و ‪.۱۸‬‬
 ‫‪١٤٧‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫ﻧﺪاﺷﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽدھﻢ و ﻧﺴﻞ ﺗﻮ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺘﺎرهھﺎی آﺳﻤﺎن و رﯾﮓھﺎی‬

‫ﺳﺎﺣﻞ درﯾﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ«) ‪.(١‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﻢ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در وﻗﺖ ﺑﺸﺎرت ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ھﻢ‬
‫اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﺴﻞ او را ﺑﺎﻗﯽ ﺧﻮاھﻢ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﺮای ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ وی داده ﺷﻮد) ‪ .(٢‬اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را ذﺑﯿﺢ ﻗﺮار دھﯿﻢ و ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻧﺼﻮص ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻨﻄﺒﻖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺗﻌﺎرﺿﯽ ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﻣﺤﺒﻮﺑﺘﺮ و در وﻗﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎﻟﻎ و ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺑﻠﻮغ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﻧﺴﻞ او ﺑﺸﺎرت داده ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬در‬
‫ً‬
‫ﺗﻮرات ﺻﺮﯾﺤﺎ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن اﺑﺮاھﯿﻢ ﻓﺮزﻧﺪ اول ﺧﻮد را ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﻧﺴﻞ او وﻋﺪه داده ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﺜﺮت ﻧﺴﻞ ﭘﺎداش ھﻤﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫ذﺑﯿﺢ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ وﻋﺪه ﮐﺜﺮت ﻧﺴﻞ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﺎق در وﻗﺖ وﻻدت‬
‫او داده ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻧﻌﺎم و ﯾﺎ ﻓﺪاﮐﺎری ﻧﺒﻮد‪.‬‬

‫ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه‬
‫‪ -۱‬در ﺗﻮرات ﻣﺤﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ »ﻣﺮﯾﺎ« ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ھﻤﺎن‬
‫ﺟﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﮑﻞ ﺣﻀﺮت ﺳﻠﯿﻤﺎن در آﻧﺠﺎ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ھﻤﺎن ﺟﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻪ دار زده ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ اروﭘﺎﯾﯽ اﯾﻦ ھﺮدو‬
‫ادﻋﺎ را اﺷﺘﺒﺎه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪» .‬ﺳﺮاﺳﺘﺎﻧﻠﯽ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ھﻨﮕﺎم ﺻﺒﺢ‪ ،‬از ﺧﯿﻤﮥ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﻓﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا او را دﺳﺘﻮر داده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻮه »ﻣﻮرﯾﺎ« ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬آن ﻃﻮری ﮐﻪ ﯾﮫﻮد ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ ﻃﺒﻖ ﺗﺼﻮر‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﻌﺒﺪ ﻗﺒﺮ ﻣﻘﺪس اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﯿﺎس ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻌﯿﺪ اﺳﺖ و ﺑﻌﯿﺪﺗﺮ از‬
‫ً‬
‫آن ادﻋﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺟﺒﻞ ﻋﺮﻓﺎت ﻣﯽداﻧﻨﺪ) ‪ .(٣‬ﻏﺎﻟﺒﺎ اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﺮ ﮐﻮه‬
‫»ﺟﺮﯾﺰﯾﻢ« ﻗﺮار دارد و آن ﺟﺎی ﻣﺸﺎﺑﮫﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻮرات ﺗﮑﻮﯾﻦ اﺻﺤﺎح ‪ ۲۲‬آﯾﺖ ‪.۱۵‬‬

‫ّ‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦ ھﻢ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪآنﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﮑﻮﯾﻦ‬
‫اﺻﺤﺎح ‪ ۲۵‬آﯾﻪ ‪.۱۱‬‬
‫‪ -٣‬اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن »ﻣﯿﻨﺎ« را ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻧﻪ ﻋﺮﻓﺎت را‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٤٨‬‬
‫از ﻣﻔﮫﻮم ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮدن ادﻋﺎی ﯾﮫﻮد و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ ادﻋﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ آن ﺑﻌﺪا ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺧﺘﻼﻓﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺗﻌﯿﯿﻦ »ﻣﻮرﯾﺎ« ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺧﺘﻼف دﯾﮕﺮی را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻟﻔﻆ ﻧﺎم ﺟﺎﯾﯽ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﻣﻔﮫﻮم وﺻﻔﯽ دارد‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺘﺮﺟﻤﯿﻦ آن را ﻟﻔﻆ ﻣﺸﺘﻖ‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻟﺤﺎظ در ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﺴﺨﻪھﺎی ﺗﻮرات ﺑﻪ »ﺑﻠﻮﻃﺎت ﻋﺎﻟﯿﻪ« و در‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻪ »زﻣﯿﻦ ﺑﻠﻨﺪ« و در ﻧﺴﺨﻪھﺎی دﯾﮕﺮی ﺑﻪ »ﻣﻘﺎم اﻟﺮوﯾﺎ« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از اﻓﺮاد ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ و ﺻﺎﺋﺐ اﻟﺮأی آن را ﻧﺎم ﻣﮑﺎﻧﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻟﻔﻆ آن را ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﺛﺮ ﻃﻮل زﻣﺎن و ﺑﯽﺗﻮﺟﮫﯽ ھﯿﺌﺖ و‬
‫ً‬
‫ﺷﮑﻞ ﻟﻔﻆ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و »ﻣﻮرﯾﺎ« »ﻣﻮره« ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ در زﺑﺎن‬
‫ﻋﺒﺮاﻧﯽ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ھﺮدو ﻟﻔﻆ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ھﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﻣﻮره« در ﺗﻮرات ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﺷﺪه ﮐﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب واﻗﻊ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»وﻛﺎن ﺟﻴﺶ اﳌﺪﻳﺎﻧﻴﲔ ﺷﻤـﺎﻟﻴﻬﻢ ﻋﻨﺪ ﺗﻞ ﻣﻮرة ﰲ اﻟﻮادي«) ‪» .(١‬و ﺳﭙﺎه ﻣﺪﯾﺎﻧﯿﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎل ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻮه ﻣﻮره در وادی ﺑﻮد«) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم وﻗﺎﯾﻊ و ﻗﺮاﺋﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ ﻣﻮره ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ »ﻣﺮوه«‬
‫ﻧﺎم ﮐﻮھﯽ در ﻣﮑﻪ ﻣﻌﻈﻤﻪ اﺳﺖ و در ﺣﺎل ﺣﺎﻇﺮ در آﻧﺠﺎ ﻣﺮاﺳﻢ ﺳﻌﯽ ﺑﻪﺟﺎ آورده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬رواﯾﺎت ﻋﺮب‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦھﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﯿﺎس و‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﺑﺪون ﺻﺤﺖ واﻗﻌﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﻔﺼﯿﻞ آن ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺷﺮح اﺳﺖ‪ :‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺮوه اﺷﺎره ﮐﺮده‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﮐﻮهھﺎی ﻣﮑﻪ و درهھﺎی آن ﻣﺤﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫اﻧﺪ«) ‪ .(٣‬در زﻣﺎن رﺳﻮل اﮐﺮم ج در »ﻣﺮوه« ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در »ﻣﯿﻨﺎ« ﻋﻤﻞ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ از ﻣﮑﻪ ﺳﻪ ﻣﺎﯾﻞ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ .‬ﺑﺎزھﻢ آنﺣﻀﺮت ج ﻣﺮوه را‬
‫ﻣﺤﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ در ھﻤﺎﻧﺠﺎ‬
‫ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻗﻀﺎة اﺻﺤﺎح ‪ ،۷‬آﯾﺖ ‪.۲۰‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺪﯾﻦ ﺟﺰو ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب اﺳﺖ و ﻋﺮب را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺪﯾﺎﻧﯿﻮن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و زﻣﯿﻦ ﻣﺪﯾﻦ از ﺟﻨﻮب ﺗﺎ‬
‫ﺷﻤﺎل ﯾﻤﻦ اﺳﺖ و آنھﺎ اوﻻد ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢاﻧﺪ ﮐﻪ از ﻗﻄﻮرا ﺑﻮدﻧﺪ )ﺿﻤﯿﻤﮥ ﺑﺎﺋﺒﻞ ص – ‪.(۱۱۴‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺆﻃﺎ اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‪.‬‬
 ‫‪١٤٩‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫يق ‪] ﴾٣٣‬اﻟﺤﺞ‪.[۳۳ :‬‬ ‫﴿ ُ� َّم َ� ُِّل َها ٓ إ َ� ۡٱ�َ ۡي ۡ َ‬

‫ت ٱلعت ِ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﭘﺲ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه آنھﺎ ﺧﺎﻧﮥ ﮐﮫﻦﺳﺎل )ﮐﻌﺒﻪ( اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ۡ َ‬ ‫َ‬
‫﴿ه ۡديَۢ� َ�ٰل ِغ ٱلك ۡع َب ِة﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۹۵ :‬‬
‫»ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ رﺳﺪ«‪.‬‬
‫»ﻣﺮوه« روﺑﺮوی ﮐﻌﺒﻪ و ﻧﺰدﯾﮏ آن اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ آﯾﺎت ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻞ اﺻﻠﯽ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ؛ » ِﻣ َﻨﺎ« ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺜﺮت و ازدﺣﺎم ﺣﺠﺎج ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺪود ﮐﻌﺒﻪ ﺗﺎ ﻣﻨﺎ وﺳﻌﺖ داده ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﯾﺎدﮔﺎر ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﻗﻮم ﯾﮫﻮد از ﻧﺴﻞ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ ذﺑﯿﺢ ﻣﯽﺑﻮد ﯾﮏ‬
‫ﯾﺎدﮔﺎر و رﺳﻤﯽ از وی در ﻧﺰد آنھﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ در ﺧﺎﻧﺪآنﺣﻀﺮت‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان روﺣﺎﻧﯽ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬
‫رﺳﻢھﺎی ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﻞ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ دارای ﺗﻤﺎم ﯾﺎدﮔﺎرھﺎی‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﺣﺞ ﻓﺮﯾﻀﮥ ﺑﺰرگ اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﯾﺎدﮔﺎر ھﻤﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ آن‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﺼﺪ ﮐﺮد ﺗﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻓﺮزﻧﺪ را ﺑﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ اﻋﻼم ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺪا داد ‪ -‬ای اﺑﺮاھﯿﻢ! ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪» :‬ﻣﻦ‬
‫ﺣﺎﺿﺮم«) ‪ (١‬در وﻗﺖ ﺣﺞ ﮐﻪ ﻗﺪم ﺑﻪ ﻗﺪم ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﻟﺒﯿﮏ ﮔﻔﺘﻪ و راه ﻣﯽروﻧﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ھﻤﺎن اﻟﻔﺎظ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آنھﺎ ھﻤﺎن »ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮم« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪.(٢‬‬
‫‪ -۲‬در ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ را ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮای ﺧﺪا ﻧﺬر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬او ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﻣﻌﺒﺪ ﯾﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه را ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﻣﯿﺎن ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﮐﻪ ھﻔﺖ ﺑﺎر ﺳﻌﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﺎن ﯾﺎدﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﯾﮑﯽ از ﻓﺮاﯾﺾ ﻧﺬر اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻓﺮا رﺳﯿﺪن اﯾﺎم ﻧﺬر ﻣﻮھﺎ را‬
‫ﻧﻤﯽﺗﺮاﺷﯿﺪﻧﺪ و ﮐﻮﺗﺎه ھﻢ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ رﺳﻢ و ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ وﻗﺘﯽ از اﺣﺮام ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﻮھﺎ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮده و ﯾﺎ‬

‫‪ -١‬ﺗﻮرات ﺗﮑﻮﯾﻦ‪ ،‬اﺻﺤﺎح ‪ ۲۲‬آﯾﻪ ‪.۱‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻮرات ﻻوﯾﯿﻦ‪ ،‬اﺻﺤﺎح ‪ ۸‬آﯾﻪ ‪.۲۷‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٥٠‬‬
‫َُّ َ ُُ َ ُ‬
‫وس� ۡم﴾‬ ‫ﻣﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﯾﻦ ﺷﻌﺎر ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪�﴿ :‬ل ِ ِق� رء‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪.[۲۷ :‬‬
‫‪ -۴‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﺣﺞ واﺟﺐ و ﯾﺎدﮔﺎر ھﻤﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫ََََۡ ُ ۡ َ‬
‫ي� ‪] ﴾١٠٧‬اﻟﺼﺎﻓﺎت‪.[۱۰۷ :‬‬ ‫﴿وفدي�ٰه بِذِب ٍح ع ِظ ٖ‬
‫»ﻣﺎ در ﻋﻮض ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ او دادﯾﻢ«‪.‬‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ دﻻﯾﻞ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﺗﺼﺮﯾﺤﺎت و ﮐﻨﺎﯾﺎت ﺗﻮرات ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻗﻄﻌﺎ ذﺑﯿﺢ‬
‫ً‬
‫ﺑﻮدن ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻔﺴﺮﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎھﺎ رواﯾﺖ ﯾﮫﻮدﯾﺎن را‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ واﻗﻌﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ زﯾﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َّ ۡ َ‬
‫��ٰ ُه‬ ‫� ‪ ١٠٠‬فب‬‫ٱل�ٰلِح َ‬ ‫َ َّ‬
‫ب ِ� مِن‬ ‫ِب إ َ ٰ� َر ّ� َسيَ ۡهدِين ‪َ ٩٩‬ر ّب َه ۡ‬ ‫ََ َ ّ َ ٌ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وقال إ ِ ِ� ذاه ِ‬
‫ََۡ ِ َ ّٓ َۡ َ َ‬ ‫� أَ َ‬
‫� إ ِ ِّ ٓ‬
‫� قَ َال َ� ٰ ُب َ َّ‬ ‫ب ُغ َ�ٰ� َحل ِي� ‪ ١٠١‬فَلَ َّما بَلَ َغ َم َع ُه َّ‬
‫� أذ�ُك‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ام‬‫ن‬‫م‬ ‫ٱل‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬
‫ى‬ ‫ر‬ ‫ٱلس ۡ َ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ ٍ‬
‫َ‬
‫َ ُ ۡ َ َ‬
‫ى﴾ ]اﻟﺼﺎﻓﺎت‪.[۱۰۲-۹۹ :‬‬ ‫فٱنظر ماذا ت َر ٰ ۚ‬
‫»و ﮔﻔﺖ )اﺑﺮاھﯿﻢ( ھﻤﺎﻧﺎ ﻣﻦ ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﯽروم‪ ،‬او ﺑﻪ زودی ﻣﺮا راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﻓﺮزﻧﺪی ﺻﺎﻟﺢ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ‪ ،‬ﭘﺲ او را ﺑﻪ ﭘﺴﺮی ﺑﺮدﺑﺎر ﻧﻮﯾﺪ دادﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ھﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﻪ ﺣﺪی رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ او راه ﻣﯽرﻓﺖ )اﺑﺮاھﯿﻢ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﻓﺮزﻧﺪم! ﻣﻦ در ﺧﻮاب دﯾﺪم ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮ را دارم ]ﺑﺮای ﺧﺪا[ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﭘﺲ ﻧﻈﺮ ﺗﻮ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﯿﺴﺖ«؟‬
‫در آﯾﻪ ﻓﻮق ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﺮای ﻃﻠﺐ ﻓﺮزﻧﺪ دﻋﺎ ﮐﺮد و ﺧﺪا ﻗﺒﻮل‬
‫ﮐﺮد و ھﻤﺎن ﻓﺮزﻧﺪی ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺷﺪ‪ .‬از ﺗﻮرات ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪی ﮐﻪ در اﺛﺮ‬
‫دﻋﺎی ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺳﺖ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﻧﺎم او‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﺎرۀ او درﺧﻮاﺳﺖ اﺑﺮاھﯿﻢ را ﺷﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ از وی ذﮐﺮی ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﺎق‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺗﻔﺼﯿﻞ و اﺧﺘﺘﺎم واﻗﻌﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻮﻟﺪ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﺎق ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ً‬
‫ﻗﻄﻌﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺳﺤﺎق‪ .‬ﻧﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ »ﻣﺴﻠﻢ« ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﻧﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ÷‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده ﺑﻮد؛ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َُۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ّ َّ َ َ ُ ۡ ۡ َ َ ُ َ َ َّ ٰ ُ ُ ۡ‬
‫ِيم هو سمٮ�م ٱلمسل ِ ِم� مِن �بل﴾ ]اﻟﺤﺞ‪.[۷۸ :‬‬ ‫﴿مِلة أ�ِي�م إِب�ٰه ۚ‬
 ‫‪١٥١‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫»آﯾﯿﻦ ﭘﺪرﺗﺎن اﺑﺮاھﯿﻢ اﺳﺖ‪ ،‬او )اﻟﻠﻪ( ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ )در ﮐﺘﺐ ﺳﺎﺑﻘﻪ( و در اﯾﻦ )ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ(‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪ«) ‪.(١‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﮕﺬاری از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ از ﺳﻮی ﺧﺪا در ﺑﺎرۀ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺗﻮ ﻓﺮﻣﺎن داده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻈﺮ ﺗﻮ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ اﺳﺘﻘﻼل و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮔﺮدن ﺧﻢ ﮐﺮد‬
‫و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺮم ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ .‬در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺧﺪا ﻟﻔﻆ »اﺳﻠﻤﺎ« را ﺑﮑﺎر ﺑﺮد ﮐﻪ از اﺳﻼم‬
‫ََ َٓ َ‬
‫ﻣﺄﺧﻮذ اﺳﺖ و ﻣﻔﮫﻮم آن »ﺗﺴﻠﯿﻢ« و ﺳﭙﺮدن اﺳﺖ‪﴿ :‬فل َّما أ ۡسل َما﴾ ]اﻟﺼﺎﻓﺎت‪.[۱۰۳ :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ ﭼﻮن آن ھﺮدو ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎھﮑﺎر و ﮐﺎرﻧﺎﻣﮥ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ و ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ † ﺗﺴﻠﯿﻢ و رﺿﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﭘﺴﺮ ھﺮدو ﺑﺪون ﻋﺬر ﺳﺮ‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻓﺮود آوردﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ وﺻﻒ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺑﺎرﮔﺎه اﻟﮫﯽ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻌﺎر ﻣﺬھﺒﯽ‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ و ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ † ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ‬
‫ﺴﻠﻢ« ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ُ‬
‫ﻧﺎم ﭘﯿﺮوان ﺧﻮد را »ﻣ ِ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﺜﺎر و اﺳﻼم در واﻗﻊ اﻟﻔﺎظ ﻣﺘﺮادﻓﯽ ھﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ دﻟﯿﻠﯽ اﺳﺖ ﻗﺎﻃﻊ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﻮد را ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮده ﺑﻮد و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﻖ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻟﻘﺐ ﺑﻪ اوﻻد و ﻧﺴﻞ او ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﻢ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ÷ ﻓﺮﻣﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻓﺮزﻧﺪ داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ھﺪف و ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﯽ از آن ﭼﻪ ﺑﻮد؟‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن زﻣﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻓﺮزﻧﺪانﺷﺎن را ﺑﺮای ﻣﻌﺒﻮدان ﺧﻮد ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﺮ ﺷﺒﻪ ﻗﺎره ھﻨﺪوﺳﺘﺎن اﯾﻦ رﺳﻢ در ھﻨﺪ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬

‫ﻓﺎﻋﻞ » َﺳ ّﻤﯽ« را ﺣﻀﺮت‬

‫‪ -١‬در ﺻﻔﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻔﺴﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻗﺮب ﻟﻔﻆ‪ِ ،‬‬
‫‪ ‬ﻗﺮار دادهاﻧﺪ؛ از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﻣﺴﻠﮏ اﺑﻦ زﯾﺪ و ﺣﻀﺮت ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ و اﺑﻮﺣﯿﺎن‬ ‫اﺑﺮاھﯿﻢ‬
‫ھﻤﯿﻦ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺠﺎھﺪ‪ ،‬ﺿﺤﺎک‪ ،‬ﻗﺘﺎده و ﺳﻔﯿﺎن‬
‫ﻣﺮﺟﻊ ﺿﻤﯿﺮ را »اﻟﻠﻪ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎم ﺷﻤﺎ را ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺒﻞ از ﻧﺰول ﻗﺮآن‬
‫ﻣﺴﻠﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد و در اﯾﻦ ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را ﻣﺴﻠﻢ ﻗﺮار داد‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٥٢‬‬
‫اﺳﻼم ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺣﻀﺮت اﺳﺎﻋﯿﻞ ﻧﯿﺰ از ھﻤﯿﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽھﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﮔﻤﺎن اﺷﺘﺒﺎه آﺷﮑﺎر و ﺧﻄﺎی ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﻮاﺑﯽ ﮐﻪ اﻧﺒﯿﺎ † ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ (١ ):‬ﻋﯿﻨﯽ و‬
‫ً‬
‫ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ‪ .‬در ﺧﻮاب ﻋﯿﻨﯽ‪ :‬ھﻤﺎن ﭼﯿﺰی ﻣﻘﺼﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﻮاب ﻋﯿﻨﺎ ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬

‫‪ -١‬در اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﺼﻨﻒ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ دارد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﺼﻨﻒ ﻣﺤﺘﺮم ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﺧﻮابھﺎ ﺑﺮ دو ﻧﻮع ھﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﻋﯿﻨﯽ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﺻﻮرت واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﻋﯿﻨﺎ ﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد و دﯾﮕﺮی‬
‫ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﺻﻮرت واﻗﻌﻪ‪ ،‬در ﯾﮏ وﺿﻌﯿﺖ ﺗﺸﺒﯿﮫﯽ و ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ‪ ،‬ﻇﺎھﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﻋﻠﻤﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﯽ از ﻗﺴﻢ دوم ﺧﻮاب‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﺜﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫‪ ‬ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺧﻮد را در ﺻﻮرت ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه و‬‫آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺧﻮاب ﺣﻀﺮت ﯾﻮﺳﻒ‬
‫ﺑﺮادران را در ﺻﻮرت ﺳﺘﺎره ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد و ﯾﺎ ﺧﻮاب رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﮐﻪ »وﺑﺎی« ﻣﺪﯾﻨﻪ را در ﺻﻮرت‬
‫ﭘﯿﺮزﻧﯽ دﯾﺪﻧﺪ و ﺷﮫﺪای اﺣﺪ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺎوھﺎی ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪ ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺪث ﺧﻄﺎﺑﯽ‪ ،‬در »ﻣﻌﺎﻟﻢ اﻟﺴﻨﻦ« ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪» :‬وﺑﻌﺾ اﻟﺮؤﻳﺎ ﻣﺜﻞ ﻳﴬب ﻟﻴﺘﺄول ﻋﲆ اﻟﻮﺟﻪ‬
‫اﻟﺬي ﳚﺐ أن ﻳﴫف إﻟﻴﻪ ﻣﻌﻨﻰ اﻟﺘﻌﺒﲑ ﰲ ﻣﺜﻠﻪ و ﺑﻌﺾ اﻟﺮؤﻳﺎ ﻻ ﳛﺘﺎج إﱃ ذاﻟﻚ ﺑﻞ ﻳﺄﰐ ﻛﺎﳌﺸﺎﻫﺪة«‪.‬‬
‫)ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪» (۴۰۲ /۳‬ﺑﻌﻀﯽ ﺧﻮابھﺎ ﺗﻤﺜﯿﻠﯽاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺜﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻧﺸﺎن داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ آن ﻃﻮری ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﺧﻮابھﺎ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺸﺎھﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬اﻣﺎم اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺑﻦ اﻟﻌﺮﺑﯽ در »اﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن« اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را‬
‫‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﺑﻌﻀﯽ از رؤﯾﺎھﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﭘﯿﺮاﻣﻮن رؤﯾﺎی ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ‬
‫ﻧﺎمھﺎﯾﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﻋﯿﻨﯽ و ﺗﺼﺮﯾﺤﯽ ﮐﻪ ﻟﻔﻆ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﯿﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ( و ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﻨﯿﻪھﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﯾﮏ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﻌﻨﻮی‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت دﯾﮕﺮ واﻗﻌﻪ ھﻢ ﺷﮑﻠﯽ ﻧﺸﺎن داده‬
‫‪ ‬از ﻧﻮع دوم ﺧﻮاب )ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮاب ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ( ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﯾﻦ ﺧﻮاب ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ‬
‫)اﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن ‪ ۱۰۱۶ /۲‬ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ(‪.‬‬
‫ﻣﺤﻘﻖ و ﮔﺮدآورﻧﺪه ﻣﺤﺘﺮم ﺳﯿﺮه‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ از ﺑﻌﻀﯽ ﻋﻠﻤﺎ ﺧﻮاب ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ را‬
‫‪ ‬اﯾﻦ ﺧﻮاب ﺧﻮد‬ ‫ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﻻزم ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ‬
‫را ﮐﻪ ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺧﻄﺎی اﺟﺘﮫﺎدی ﺧﻮد ﻋﯿﻨﯽ و ﺣﻘﯿﻘﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺖ و ﺑﺮای ﻋﻤﻞ ﺑﺮ آن‬
‫ً‬
‫ﺑﻌﯿﻨﻪ آﻣﺎده ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ دﻗﯿﻘﺎ رأس ﻣﻮﻋﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﺮ ﺧﻄﺎی اﺟﺘﮫﺎدیاش آ ﮔﺎه ﮐﺮد و از‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﻧﻤﻮدن ﺷﺨﺺ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ او را ﺑﺎزداﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﻋﻮض ﺟﺎﻧﻮری ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪‬‬
‫ذوق و ﻧﻈﺮ ﺑﻨﺪه در اﯾﻦ ﻣﻮرد از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻄﺎی اﺟﺘﮫﺎدی ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ‬
‫‪ ‬ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺎر از ﻣﺤﺒﺖ اﻟﮫﯽ ﺑﻮد ﻧﻪ در اﺛﺮ‬‫ﺧﻮدداری ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ؛ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ‬
‫ً‬
‫ﺧﻄﺎی اﺟﺘﮫﺎدی‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در اﺛﺮ ﻏﻠﺒﮥ ﺷﻮق اﻃﺎﻋﺖ و ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﻋﻤﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ اﻟﮫﯽ ﮐﺎﻣﻼ‬
 ‫‪١٥٣‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫و در ﺧﻮاب ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻤﺜﯿﻞ و ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺑﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ دﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد از آن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪت را ﺑﺮای‬
‫ﺧﺪﻣﺖ و ﺗﻮﻟﯿﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﺬر ﮐﻦ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ آن ﻓﺮزﻧﺪ در ﮐﺎر و ﺷﻐﻞ دﯾﮕﺮی‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ و وﺟﻮد وی ﺑﺮای ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ وﻗﻒ ﺷﻮد‪ .‬در‬
‫ﺟﺎھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی از ﺗﻮرات ﻟﻔﻆ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮای ھﻤﯿﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت‬
‫ً‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ آن ﺧﻮاب را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﯿﻨﯽ ﺗﺼﻮر ﻧﻤﻮد و ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻋﯿﻨﺎ ﺑﺮ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻮر ﺧﻄﺎی اﺟﺘﮫﺎدی ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﯿﺰ ﺳﺮ ﺑﺰﻧﺪ )و ﮔﺮﭼﻪ‬
‫آن ﺧﻄﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ آن آ ﮔﺎھﯽ و ﺗﻨﺒﻪ ﻣﯽدھﺪ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻀﺮت‬

‫ً‬
‫ﺑﻌﯿﻨﻪ و ﺑﻠﻔﻈﻪ آﻣﺎده ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ در اﯾﻦ آزﻣﺎﯾﺶ اﻟﮫﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮد و از اﯾﻦ ﺷﺒﮫﻪ و ﻓﺮﯾﺐ ﻧﻔﺲ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎی ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻓﺮزﻧﺪ او را ﺑﺮای ﺧﺪﻣﺖ و ﺗﻮﻟﯿﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ وﻗﻒ ﮐﺮد و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺄوﯾﻞ ﺟﺎن ﻓﺮزﻧﺪ از‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﭘﺎک و ﺑﺮی ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﺧﻮد اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را در اﻟﻔﺎظ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫�إبۡ َ�ٰه ُ‬ ‫َ‬
‫ِيم‬ ‫واﺿﺢ ﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ و اﻗﺪام او ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ واﻗﻊ ﺷﺪ و ﻧﺪا آﻣﺪ‪ِ ٰٓ ﴿ :‬‬
‫� ُؤا ْ ٱل ۡ ُمب ُ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫ٓ َّ َ َ َ َ ۡ‬
‫َ‬
‫� ‪َ ١٠٦‬وف َديۡ َ�ٰ ُه بِذِبۡ ٍح‬ ‫ِ‬ ‫ِ� ‪ ١٠٥‬إ ِ َّن َ�ٰ َذا ل ُه َو ٱ�َ َ ٰٓ‬
‫سن َ‬ ‫‪ ١٠٤‬قَ ۡد َص َّد ۡق َ‬
‫ت ٱ ُّلر ۡءيَا ۚ إِنا ك�ٰل ِك � ِزي ٱل ُمح ِ‬
‫ً‬ ‫َ‬
‫ظِي� ‪] ﴾١٠٧‬اﻟﺼﺎﻓﺎت‪» [۱۰۷-۱۰۴ :‬ای اﺑﺮاھﯿﻢ! ﴿‪ ﴾۱۰۴‬ﯾﻘﯿﻨﺎ ﺧﻮاب )ﺧﻮﯾﺶ( را ﺗﺤﻘﻖ‬ ‫ع ٖ‬
‫ً‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪی‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ ﻣﺎ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را ﭘﺎداش ﻣﯽدھﯿﻢ‪ ﴾۱۰۵﴿ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎ اﯾﻦ )ﺧﻮاب(‬
‫آزﻣﺎﯾﺸﯽ آﺷﮑﺎر ﺑﻮد‪ ﴾۱۰۶﴿ .‬و او را ﺑﻪ ذﺑﺢ ﺑﺰرﮔﯽ ﻓﺪا دادﯾﻢ‪ .«﴾۱۰۷﴿ .‬و ﺳﻨﺖ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﻣﺖ ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺻﻮرت ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ واﺟﺐ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺜﯿﻞ و ﭘﯿﺮوی از رأی و ﻧﻈﺮ آن‬
‫دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﻌﻀﯽ اﺳﺒﺎب دﯾﻨﯽ و ﻋﻠﻤﯽ آن را روﯾﺎی ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ‬
‫‪ ‬ﺑﺮ آن ﻋﻤﻞ‬ ‫ﻋﺎﻣﮥ ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ روﯾﺎ را ﻋﯿﻨﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬در ﻋﯿﻦ آن ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻓﺮزﻧﺪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد ﻋﺰم راﺳﺦ داﺷﺘﻨﺪ و ﮔﻮﯾﺎ ﻋﻤﻞ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و‬
‫در اﺟﺮای ﻓﺮﻣﺎن اﻟﮫﯽ ﻟﺤﻈﻪای ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﺣﯽ اﻟﮫﯽ ﻧﺪا داد ﮐﻪ‪ :‬ای اﺑﺮاھﯿﻢ! ﺗﻮ وﻇﯿﻔﻪات را‬
‫ً‬
‫ﮐﺎﻣﻼ اﻧﺠﺎم دادی و ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮاﺑﺖ را ﺑﻪ ﺻﻮرت واﻗﻌﯽ ﻧﺸﺎن دادی‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﻧﻤﻮدن ﻓﺮزﻧﺪت‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎی آن اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﻋﻈﯿﻢ ﻣﻠﺖ اﺑﺮاھﯿﻢ‪ ،‬در ﺷﮑﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﻧﻤﻮدن ﺟﺎﻧﻮر ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در ھﺮ ﺻﻮرت ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺟﺎﻧﻮر ﺗﻤﺜﯿﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﻔﺲ‬
‫اﺳﺖ و ﮔﻮﺷﺖ اﯾﻦ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ در روز ﻋﯿﺪ ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮﮐﺖ و ﺑﺮای دوﺳﺘﺎن ھﺪﯾﻪ و ﺑﺮای ﻓﻘﺮا و‬
‫ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ وﺳﯿﻠﮥ دﻋﻮت ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺎرف ذی اﻟﺤﺠﻪ ﺳﺎل ‪ ۱۳۵۵‬ھـ ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان »ذﺑﺢ ﻋﻈﯿﻢ« و ﻣﻌﺎرف ﺻﻔﺮ ‪ ۱۳۵۶‬ھـ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺷﺬرات« ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫)ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٥٤‬‬

‫اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ از اﻧﺠﺎم آن ﺑﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل از ﻧﯿﺖ ﺧﻮب و ﭘﺎک وی‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫سن َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ َ َّ ۡ َ ُّ ٓ َّ َ َ ۡ‬
‫� ‪] ﴾١٠٥‬اﻟﺼﺎﻓﺎت‪.[۱۰۵ :‬‬ ‫ٱلر ۡءيَا ۚ إِنا ك�ٰل ِك �زِي ٱل ُمح ِ ِ‬ ‫﴿قد صدقت‬
‫ً‬
‫»ﯾﻘﯿﻨﺎ ﺧﻮاب )ﺧﻮﯾﺶ( را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪی‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ ﻣﺎ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را ﭘﺎداش‬
‫ﻣﯽدھﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﺸﺮﯾﺢ و ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در اﯾﻨﺠﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺪف از‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺬر ﺑﺮای ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﻔﻈﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮای ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﻧﺬر ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻟﻔﻆ »ﻧﺰد ﺧﺪا ‪ -‬ﯾﺎ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺪا« ﺑﻮد‪ ،‬در ﺗﻮرات ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ دﻋﺎی زﯾﺮ را در ﺣﻖ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه ﺧﺪا ﮐﺮده ﺑﻮد‪:‬‬
‫»ﻟﻴﺖ إﺳﻤـﺎﻋﻴﻞ ﻳﻌﻴﺶ أﻣﺎﻣﻚ«) ‪» .(١‬ﮐﺎش اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ در ﻧﺰد ﺗﻮ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ ھﻤﯿﻦ درﺧﻮاﺳﺖ و آرزو ﺑﻪ او در ﺧﻮاب ﺑﺼﻮرت ﮐﻨﺎﯾﻪ و ﺗﻤﺜﯿﻞ دﺳﺘﻮر داده‬
‫ﺷﺪ ﺗﺎ ﻓﺮزﻧﺪش را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ دﻻﯾﻞ ﻗﺎﻃﻌﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ در ﺧﻮاب دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﻓﻘﻂ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﺤﺎق را‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻮرات ﺗﮑﻮﯾﻦ اﺻﺤﺎح ‪ ۷‬آﯾﻪ ‪.۱۸‬‬

 ‫ّ‬
‫ﻣﮑﮥ ﻣﻌﻈﻤﻪ‬

‫در ﺻﻔﺤﺎت ﻗﺒﻞ آﺷﮑﺎر ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ وﺿﻮح ﺛﺎﺑﺖ و روﺷﻦ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﮑﺎن و ﻣﺤﻞ ذﺑﺢ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ وادی ﻣﮑﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﻢ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ در ﻣﻮرد ﻗﺪﻣﺖ‬
‫ﻣﮑﻪ و اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ وادی ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دوران ﺑﺴﯿﺎر ﻗﺪﯾﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ﻣﻮرخ‬
‫ﻣﺘﻌﺼﺐ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ادﻋﺎی ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﺷﮫﺮ ﻓﻘﻂ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪه و در ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺪﯾﻢ ﻧﺸﺎﻧﯽ از آن ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد) ‪ .(١‬ﻻزم اﺳﺖ ﭘﯿﺮاﻣﻮن‬
‫اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻘﺪار ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺗﻮﺿﯿﺢ دھﯿﻢ‪:‬‬
‫ّ‬
‫ﻧﺎم ﻗﺪﯾﻤﯽ و اﺻﻠﯽ ﻣﮑﻪ » َﺑﮑﻪ« اﺳﺖ‪ ،‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ھﻤﯿﻦ ﻧﺎم ذﮐﺮ ﺷﺪه‪:‬‬
‫َ َّ َ ُ َ َ ٗ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َّ َ‬
‫اس ل�ِي بِبكة مبار�﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۹۶ :‬‬ ‫ضع ل ِلن ِ‬‫تو ِ‬‫﴿إِن أول �ي ٖ‬
‫»اوﻟﯿﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻘﺪس و ﺑﺎ ﺑﺮﮐﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای آدﻣﯿﺎن ﺑﻨﺎ ﻧﮫﺎده ﺷﺪه در »ﺑﮑﻪ« ﺑﻮد«‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺎب زﺑﻮر ‪ ۶ /۸۴‬ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫»از وادی ﺑﮑﻪ ﮔﺬر ﮐﺮده‪ ،‬در آﻧﭽﺎ ﭼﺎھﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ »ﻣﻮره« را ﺑﺎ ﺑﺮﮐﺎت ﺧﻮد ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻧﯿﺮوی ﻗﻮی ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮده ﻣﯽروﯾﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮاد از ﮐﻠﻤﮥ »ﺑﮑﻪ« ﻣﮑﻪ ﻣﻌﻈﻤﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ را ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫اﺳﻢ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖ ﻗﺮار دھﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎی آن »ﮔﺮﯾﻪ« ﻣﯽﺷﻮد و در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌﻨﯽ ھﻤﺎن‬
‫ﻟﻔﻆ ﻋﺮﺑﯽ »ﺑﮑﺎء« را ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﯾﮫﻮد و ﻧﺼﺎری در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ھﻤﻮاره در ﺻﺪد‬
‫از ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻی ﻣﮑﻪ ﻣﮑﺮﻣﻪ ﺑﻮده و ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺴﯿﺎری از‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻓﺮﻗﻪ‪ ،‬ﺑﮑﻪ را در ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﮔﺮﯾﻪ« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ھﺮ آدم ھﻮﺷﯿﺎری ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت وادی »ﺑﮑﺎء« ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮔﺮﯾﻪ ھﯿﭻ‬

‫‪ -١‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺛﺮ اﻧﮕﯿﺰه و ﭘﻨﺪار دﯾﻨﯽ ﻗﺪﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﻣﺬھﺒﯽ ﺧﻮد را ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻗﺪﯾﻢ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از رواﯾﺎت ﺻﺤﯿﺢ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﻨﺎی ﻣﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﻧﺴﻞ ﻗﺒﻞ از ﻣﺤﻤﺪ ج ﺗﻌﻤﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ﺑﺮای اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ »اﺻﺎﺑﻪ« اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﺎھﻢ در ﺻﺤﺖ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺤﺜﯽ ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ در اراﺋﻪ ﻧﺤﻮه اﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﺎن اﺷﺘﺒﺎھﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ آن را در اﺻﻞ ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺿﯿﺢ دادهاﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٥٦‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ داﺷﺖ؛ از ﻣﻔﮫﻮم آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﻋﺒﺎرت ﻣﺬﮐﻮر در زﺑﻮر آورده ﺷﺪه و ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬آﺷﮑﺎرا ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن ﺳﺮود‪ ،‬ﺣﻀﺮت داود ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﻌﻈﻤﻪ‪» ،‬ﻣﺮوه« و‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺷﺘﯿﺎق و ﺗﻤﻨﺎی ﻗﻠﺒﯽ ﺧﻮد را ﻇﺎھﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و آن ﻋﺒﺎرت ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﻀﺮت داود ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﺧﺪای ﺳﭙﺎھﯿﺎن! ﻣﺴﮑﻦ ﺗﻮ ﭼﻘﺪر ﺷﯿﺮﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ! ﻧﻔﺲ ﻣﻦ ﻣﺸﺘﺎق‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺎﺷﻖ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ای ﺧﺪا! ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎهھﺎی ﺗﻮ ﻣﺎﻟﮏ و‬
‫ﺧﺪای ﻣﻦ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺒﺎرک ﺑﺎد ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ در ﺧﺎﻧﮥ ﺗﻮ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺗﺴﺒﯿﺢ‬
‫ﺗﻮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ«!‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﭘﺲ از آن آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺧﺎﻧﮥ »ﺑﮑﻪ« ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﻗﺪری‬
‫ﺗﺄﻣﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت داود آرزوی رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ را اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ دارای ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ذﯾﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬از وﻃﻦ ﺣﻀﺮت داود دور ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺳﻔﺮ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -۳‬آن وادی ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺑﮑﻪ« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬در آﻧﺠﺎ »ﻣﻮره« ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ »ﺑﮑﻪ« ھﻤﺎن ﻣﮑﻪ ﻣﻌﻈﻤﻪ‬
‫و »ﻣﻮره« ھﻤﺎن »ﻣﺮوه« اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﯿﺰ آﺷﮑﺎر ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺼﺐ ﺧﺸﮏ ﯾﮫﻮدﯾﺎن‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ آنھﺎ را وادار ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﻒ اﻟﻔﺎظ و ﮐﻠﻤﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ »ﳛﺮﻓﻮن اﻟﻜﻠﻢ ﻋﻦ ﻣﻮاﺿﻌﻪ«‪.‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪای ﮐﻪ در ﺑﺎره‬ ‫دﮐﺘﺮ »ھﺴﺘﻨﮕﺲ« در ﮐﺘﺎب »دﮐﺸﻨﺮی آف دی ﺑﺎﺋﺒﻞ«‬
‫»وادی ﺑﮑﺎء« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺧﻼﺻﮥ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫از اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺮاد وﺟﻮد ﯾﮏ وادی واﻗﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺻﻮرتھﺎی ذﯾﻞ در ﺑﺎره آن‬
‫ﻣﺤﺘﻤﻞ ھﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﯾﮏ وادی اﺳﺖ ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ زاﺋﺮﯾﻦ ﺑﺮای زﯾﺎرت ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬وادی »اﺧﻮر« اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﯿﻮﻋﺎ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ۷‬آﯾﺎت ‪ ۲۶ – ۲۴‬و ﻏﯿﺮه ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -۳‬وادی »رﻓﺎﯾﻮن« اﺳﺖ ﮐﻪ در »ﺳﺎﻣﻮﯾﻞ« دوم‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ۵‬آﯾﺎت ‪ ۲۲ ،۱۸‬و ﻏﯿﺮه وﺟﻮد‬
‫دارد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﯾﮑﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﯾﮫﻮدی اﺳﺖ‪DR. Hictionary g the Babel .‬‬

 ‫‪١٥٧‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫‪ -۴‬ﻧﺎم ﯾﮏ وادی در ﮐﻮه ﺳﯿﻨﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -۵‬در آﺧﺮﯾﻦ ﻣﻨﺰل آن راه ﮐﺎروانروﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ ﺑﯿﺖ‬
‫اﻟﻤﻘﺪس ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﺷﻮد )ر‪ .‬ک ﺑﻪ ﮐﺘﺎب رﻧﯿﺎن »ﺣﯿﺎت ﻋﯿﺴﯽ« ﺑﺎب ‪.(۴‬‬
‫اﻣﺎ ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺣﺘﻤﺎﻻت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﮐﻪ دﮐﺘﺮ »ھﺴﺘﻨﮕﺲ« ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ‬
‫ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﻣﮑﻪ ﻣﻌﻈﻤﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪) .‬ھﻤﺎورق ﮐﻪ ﺳﯿﻪ ﮔﺸﺖ ﻣﺪﻋﺎ اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ!(‪.‬‬
‫ﺷﮕﻔﺘﯽ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وادیھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ آﻧﺎن ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﯽ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »ﺑﮑﺎء« ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﯾﮏ ﺣﺮف ھﻢ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺸﺘﺮک‬
‫ّ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻼف آن »ﺑﮑﺎء« و »ﺑﮑﻪ« ھﺮدو در ﻣﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪاﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺗﻔﺎوت ﮐﻤﯽ‬
‫در ﺗﻠﻔﻆ آن دو ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫در داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺟﺪﯾﺪ) ‪ (١‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﺤﻤﺪ«‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪای از ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ﭼﺎپ ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ در آن در ﻣﻮرد ﻣﮑﻪ ﻣﻌﻈﻤﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫در ﺗﻮارﯾﺦ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻧﺎم اﯾﻦ ﺷﮫﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺠﺰ اﯾﻨﮑﻪ در زﺑﻮر )‪ (۶ /۸۴‬ﻟﻔﻆ وادی‬
‫»ﺑﮑﻪ« ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث اﯾﻦ ﺷﮫﺎدت ﺗﺎرﯾﺦ را ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ و ﺷﺮقﺷﻨﺎس ﻣﻌﺮوف‬
‫ّ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮی‪ ،‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر »دوزی« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﮑﻪ ھﻤﺎن ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯽداﻧﺎن‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ آن را »ﻣﺎﮐﺮوﺑﻪ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ«) ‪.(٢‬‬
‫ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ﺑﺮ ﻧﻈﺮ اﺑﺮاز ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ »ﭘﺮوﻓﺴﻮر دوزی« اﻋﺘﻤﺎد ﻧﺪارد‪» .‬ﮐﺎرﻻﺋﻞ« در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﻮد »ھﯿﺮوزاﯾﻨﺪ ھﯿﺮوزورﺷﭗ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺳﯿﻠﺲ« ﻣﻮرخ روﻣﯽ از ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺤﺚ ﮐﺮد‪ ،‬و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻌﺒﻪ از ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺒﺪھﺎی‬
‫ﺟﮫﺎن ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮ و اﺷﺮف اﺳﺖ و ﺑﺤﺚ اﯾﻦ ﻣﻮرخ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﯿﻼد‬
‫ﻣﺴﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده ﻣﺪتھﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻣﯿﻼد ﻣﺴﯿﺢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﭘﺲ ﺑﻪﻃﻮر ﺣﺘﻢ ﺷﮫﺮ ﻣﮑﻪ ﻧﯿﺰ در ھﻤﺎن زﻣﺎنھﺎ وﺟﻮد‬
‫ً‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ھﺮﮐﺠﺎ ﻣﻌﺒﺪ ﻣﺸﮫﻮری ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن آن ﺣﺘﻤﺎ ﺷﮫﺮ و ﯾﺎ ﻗﺼﺒﻪای‬
‫وﺟﻮد ﺧﻮاھﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮی در »ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﮑﺎ ‪.۳۹۹ /۷‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٥٨‬‬
‫ﻃﻮل و ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﮑﻪ ﻣﻌﻈﻤﻪ در ﮐﺘﺎب »ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ« ﺑﻄﻠﯿﻤﻮس) ‪ (١‬ﺑﻪ ﻗﺮار‬
‫ذﯾﻞ اﺳﺖ‪» :‬ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ‪ ۷۸‬درﺟﻪ‪ ،‬ﻋﺮض ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ‪ ۶۳‬درﺟﻪ«‪.‬‬
‫ﺑﻄﻠﯿﻤﻮس از داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن دوران ﺑﺴﯿﺎر ﻗﺪﯾﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ او در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺎم »ﻣﮑﻪ« را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺳﻨﺪ دﯾﮕﺮی در ﻣﻮرد اﺛﺒﺎت ﻗﺪﻣﺖ‬
‫آن وﺟﻮد ﻧﺨﻮاھﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺪﻻل »ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث« در اﻧﮑﺎر ﻗﺪﻣﺖ ﻣﮑﻪ ﻣﻌﻈﻤﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫در »اﻻﺻﺎﺑﻪ« ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‪ :‬اوﻟﯿﻦ ﺑﻨﺎ را در ﻣﮑﻪ »ﺳﻌﯿﺪ ﯾﺎ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو« ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث از اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ آ ﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرﺧﯿﻦ در ﺟﺎھﺎی ﻣﺘﻌﺪد اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ اﻋﺮاب در زﻣﺎنھﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن در ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ﯾﺎ‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را اﺳﺎﺋﻪ ادب ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری ﻧﺰدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ھﻤﻮاره در ﺧﯿﻤﻪھﺎ و ﺳﺎﯾﺒﺎنھﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﮑﻪ ھﻤﯿﺸﻪ ﺷﮫﺮ‬
‫وﺳﯿﻊ ﺧﯿﻤﻪھﺎ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎزﺳﺎزی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‬

‫اﺑﺮ ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﺟﮫﺎﻟﺖ ﺳﺮاﺳﺮ آﺳﻤﺎن ﮔﯿﺘﯽ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﺮان‪ ،‬ھﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺮ و اروﭘﺎ‬
‫ﺗﺎرﯾﮏﺧﺎﻧﮥ دﻧﯿﺎ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﻮل ﺣﻖ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ وﺳﯿﻊ ﮐﺮه‬
‫ﺧﺎﮐﯽ ﯾﮏ ﻣﺘﺮ زﻣﯿﻦ ھﻢ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻧﺎم ﺧﺪای واﺣﺪ را‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮ زﺑﺎن آورد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ در »ﮐﻠﺪان« ﻧﺪای ﺗﻮﺣﯿﺪ‬
‫و ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ را ﺳﺮ داد‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻌﻠﻪھﺎی ﺳﺮﮐﺶ آﺗﺶ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ؛ ﺑﺮای دﻋﻮت ﺣﻖ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻮس وی ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻓﺘﺎد؛ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ رﺳﯿﺪ‪ ،‬اﺣﺪی ﺑﻪ دﻋﻮت وی‬
‫اﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﻧﮑﺮد؛ ھﺮﮐﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽاش در ﻣﯿﺎن‬
‫ھﯿﺎھﻮ و ﺷﻮرش ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺷﺮک ﺧﻔﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺻﻔﺤﻪ ﮔﯿﺘﯽ ﺑﺎ ﻧﻘﺶھﺎی ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﯾﮏ ﺑﺮگ ﺳﺎده‪ ،‬ﺑﯽرﻧﮓ و ﺧﺎﻟﯽ از ھﺮﻧﻮع ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎری ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﻧﺸﺎن اﻣﺘﯿﺎز ﺣﻖ‪ ،‬ﺛﺒﺖ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺮگ زرﯾﻦ ﻓﻘﻂ در ﺻﺤﺮای وﯾﺮان ﺣﺠﺎز ﺑﻪ‬
‫ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد ﮐﻪ ﺑﺎ داغ ﻧﻨﮓ ﺗﻤﺪن و ﻋﻤﺮان ﺑﺎﻃﻞ ھﯿﭽﮕﺎه داﻏﺪار ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت‬

‫‪ -١‬ﮐﺘﺎب ﺑﻄﻠﯿﻤﻮس در زﻣﺎن ﻋﺒﺎﺳﯽھﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮدی و اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ در ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﺧﻮد‬
‫اﻏﻠﺐ ﺑﻪ آن اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٥٩‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﺣﻀﺮت ھﺎﺟﺮه و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ را ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻋﺮاب آورد و آﻧﺎن را در آﻧﺠﺎ‬

‫اﺳﮑﺎن داد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺳﺎره )ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺗﻮرات ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ( ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ وﻓﺎت ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺟﻮاﻧﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮای اﻋﻼم‬
‫ﺣﻖ ھﻤﮑﺎری ﺑﺮای اﺑﺮاھﯿﻢ ﭘﯿﺪا ﺷﺪ‪ ،‬ھﺮدو ﺑﺎھﻢ ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻨﯿﺎد ﻧﮫﺎدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ُ‬
‫�س َ�ٰعِيل﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۲۷ :‬‬‫�ذ يَ ۡر َ� ُع إبۡ َ� ٰ ِ�ۧ ُم ٱلۡ َق َواع َِد م َِن ۡٱ�َ ۡيت ۡ‬
‫ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿‬
‫»و )ﺑﻪﯾﺎد آورﯾﺪ( ھﻨﮕﺎﻣﯽ را ﮐﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﭘﺎﯾﻪھﺎی ﺧﺎﻧﮥ )ﮐﻌﺒﻪ( را ﺑﺎﻻ‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ وﺣﯽ اﻟﮫﯽ ﻧﺪا داد‪:‬‬
‫َ‬
‫اس ب ۡ َ‬
‫ٱ� ِ ّج‬ ‫َّ‬ ‫َ ّ‬ ‫ُّ ُ‬ ‫َ َ ّ ۡ َ ۡ َ َّ ٓ َ َ ۡ َ ٓ َ َ ُّ َّ‬
‫� ل ِلطا�ِفِ� وٱلقا� ِ ِم� وٱلركعِ ٱلسجودِ ‪ ٢٦‬وأذِن ِ� ٱ� ِ ِ‬ ‫﴿وط ِهر بي ِ‬
‫َّ َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َُۡ َ َ ٗ َ َ‬
‫يق ‪] ﴾٢٧‬اﻟﺤﺞ‪.[۲۷-۲۶ :‬‬ ‫� ف ٍج ع ِم ٖ‬‫� ضام ِٖر يأ�ِ� مِن ِ‬ ‫ي�توك رِجا� و� ِ‬
‫»و ﺧﺎﻧﮥ ﻣﺮا ﺑﺮای ﻃﻮافﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﻗﯿﺎمﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و رﮐﻮع )و( ﺳﺠﻮد ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﭘﺎک‬
‫ﮔﺮدان‪ .‬و در )ﻣﯿﺎن( ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﺞ ﻧﺪا ﺑﺪه‪ ،‬ﺗﺎ ﭘﯿﺎده و )ﺳﻮار( ﺑﺮ ھﺮ )ﻣﺮﮐﺐ و( ﺷﺘﺮ‬
‫ﻻﻏﺮی از ھﺮ راه دوری ﺑﻪﺳﻮی ﺗﻮ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫در آن ﻣﻮﻗﻊ اﺑﺰار و وﺳﺎﯾﻞ ﭘﺨﺶ اﻋﻼﻣﯿﻪ و اﻃﻼﻋﯿﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺣﯿﮥ اﻃﺮاف‬
‫ﻣﮑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ وﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎ ﻓﺮﺳﻨﮓھﺎ ﻧﺸﺎﻧﯽ از وﺟﻮد آدﻣﯿﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬آواز اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎرج از ﺣﺪود ﺣﺮم ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ھﻤﺎن ﺻﺪای ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ در ﻃﻮل‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ از ﮐﺠﺎ ﺗﺎ ﮐﺠﺎ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب و ﺗﺎ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب و از زﻣﯿﻦ ﺗﺎ آﺳﻤﺎن!‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ازرﻗﯽ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﮑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ‬
‫آن را ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐﺮد ﺑﻪ ﻗﺮار ذﯾﻞ ﺑﻮد‪:‬‬
‫ارﺗﻔﺎع‪ :‬از زﻣﯿﻦ ﺗﺎ ﺳﻘﻒ‪ ۹ ،‬ﮔﺰ‪) ،‬ﺣﺪود ‪ ۴‬ﻣﺘﺮ(‬
‫ﻃﻮل‪ :‬از ﺣﺠﺮ اﺳﻮد ﺗﺎ رﮐﻦ ﺷﺎﻣﯽ ‪ ۳۲‬ﮔﺰ‪) ،‬ﺣﺪود ‪ ۱۵‬ﻣﺘﺮ(‬
‫ﻋﺮض‪ :‬از رﮐﻦ ﺷﺎﻣﯽ ﺗﺎ ﻏﺮﺑﯽ ‪ ۲۲‬ﮔﺰ‪) .‬ﺣﺪود ‪ ۱۰‬ﻣﺘﺮ(‬
‫ﭼﻮن ﺑﻨﺎی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻖ ﺑﯿﺎن ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻨﺎی ﻣﻨﮫﺪم و ﺑﯽﻧﺸﺎن ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را دوﺑﺎره ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ ج – ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﺎب ﺣﺞ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﮐﻌﺒﻪ و ﻣﮑﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﺷﻮد‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٦٠‬‬
‫»ﻓﺮزﻧﺪم! ﯾﮏ ﻗﻄﻌﻪ ﺳﻨﮕﯽ ﺑﯿﺎور ﺗﺎ در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ ﻃﻮاف ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺷﺮوع ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻗﺮار دھﻢ«‪.‬‬
‫در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﮑﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »اﻹﻋﻼم ﺑﺄﻋﻼم ﺑﯿﺖ اﻟﺤﺮام« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻓﻘﺎل إﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻹﺳﻤـﺎﻋﻴﻞ ﻋﻠﻴﻬﻤـﺎ اﻟﺼﻠﻮاة واﻟﺴﻼم‪ :‬ﻳﺎ إﺳﻤـﺎﻋﻴﻞ! اﻳﺘﻨﻲ اﳊﺠﺮ أﺿﻌﻪ‬
‫ﺣﺘﻰ ﻳﻜﻮن ﻋﻠﻤـ ﹰﺎ ﻟﻠﻨﺎس ﻳﺒﺘﺪون ﻣﻨﻪ اﻟﻄﻮاف«‪» .‬ﭘﺲ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻨﮕﯽ ﺑﯿﺎور ﺗﺎ در ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺼﺐ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم از آﻧﺠﺎ ﻃﻮاف را آﻏﺎز ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺧﺎﻧﮥ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻪ ﺳﻘﻔﯽ داﺷﺖ و ﻧﻪ دروازهای‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﻟﯿﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻪ »ﻗﺼﯽ ﺑﻦ ﮐﻼب« ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ ،‬وی ﺑﻨﺎی ﻗﺪﯾﻤﯽ را‬
‫ً‬
‫ﺗﺨﺮﯾﺐ و ﻣﺠﺪدا آن را ﺑﺎزﺳﺎزی و ﺑﺮ ﺳﻘﻒ آن ﭼﻮب ﺧﺮﻣﺎ ﻗﺮار داد) ‪.(١‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ و ﮐﺸﺶ ﻣﻌﻨﻮی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻣﺮدم رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ اﻃﺮاف آن آﻣﺪه و ﺳﮑﻮﻧﺖ‬
‫ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﺟﺮھﻢ« در آن ﺣﻮل و ﺣﻮش ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﻣﻀﺎض ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺟﺮھﻤﯽ« از ﻧﺎﻣﺪاران و ﺳﺮان آن ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺎ‬
‫دﺧﺘﺮ وی ازدواج ﮐﺮد و ﺻﺎﺣﺐ دوازده ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﺳﺎﻣﯽ آنھﺎ در ﺗﻮرات ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻋﺮاب از ﻧﺴﻞ »ﻗﯿﺪا« ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ وی »ﻧﺎﺑﺖ« ﻣﺘﻮﻟﯽ ﺧﺎن ﮐﻌﺒﻪ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ‬
‫از وﻓﺎت وی‪ ،‬ﺟﺪ او »ﻣﻀﺎض« اﯾﻦ ﻣﻨﺼﺐ را ﺑﺪﺳﺖ آورد و ﺗﻮﻟﯿﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ از ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ً‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﺎرج ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان »ﺟﺮھﻢ« رﺳﯿﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﻌﺪا ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﺧﺰاﻋﻪ« ﺑﺮ آن‬
‫ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪ و ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ھﻤﯿﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﻋﮫﺪهدار اﯾﻦ ﻣﻨﺼﺐ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﺎﻧﺪآنﺣﻀﺮت‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﺮای آﻧﺎن ﻣﺰاﺣﻤﺘﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻨﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوران ﺗﻮﻟﯿﺖ ﻗﺼﯽ ﺑﻦ ﮐﻼب‬
‫ً‬
‫ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺣﻖ آﺑﺎﯾﯽ و اﺟﺪادی ﺧﻮد را ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ آن ﺑﻌﺪا ذﮐﺮ‬
‫ُ‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺮم ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﻏﻼف اﻧﺪاﺧﺖ‪» ،‬اﺳﻌﺪ ﺗ ّﺒﻊ« ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﺣﻤﯿﺮی ﯾﻤﻦ ﺑﻮد‪ ،‬در ﯾﻤﻦ ﭼﺎدرھﺎ ﺗﮫﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در زﻣﺎن ﻗﺼﯽ ﺑﻦ ﮐﻼب ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ‬
‫ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ھﺰﯾﻨﮥ ﺗﮫﯿﮥ ﻏﻼف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ از آن ﻣﺤﻞ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻋﻼم ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺎب »اﻟﻨﺴﺐ« اﺑﻦ ﺑﮑﺎرو و اﺑﻦ ﻣﺎوردی‪.‬‬

 ‫‪١٦١‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫»ﻋﻼﻣﻪ ازرﻗﯽ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﻏﻼف اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫راوﯾﺎن اﯾﻦ رواﯾﺖ واﻗﺪی اﺳﺖ) ‪.(١‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺟﺎﺳﺎزی ﻧﻘﺶ و ﻧﮕﺎر و ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از‬
‫ﻟﻮازم ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﺮﻗﯽ ﻣﺎل و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﻦ زﺑﯿﺮ س ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺘﻮنھﺎی ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﺧﺸﺖھﺎی ﻃﻼﯾﯽ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻣﺮوان در زﻣﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮد ﺳﯽ و ﺷﺶ ھﺰار اﺷﺮﻓﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬اﻣﯿﻦ اﻟﺮﺷﯿﺪ ھﯿﺠﺪه ھﺰار اﺷﺮﻓﯽ ﻧﺬر ﮐﺮد ﺗﺎ ﭼﮫﺎر ﭼﻮب درب و ﻏﯿﺮه از ﻃﻼ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در اﻋﻼم »ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﮑﻪ« ﻃﻼﮐﺎریھﺎی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ در زﻣﺎنھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﺑﯿﺎن اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎنھﺎی ﭘﺲ از دوران ﻧﺒﻮت و‬
‫از ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺘﺎب ﻣﺎ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻗﺮص ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﻃﻼﮐﺎری ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬

‫وﻗﺘﯽ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﻮﻟﯿﺖ و ﺧﺪﻣﺖ آن آﺳﺘﺎن ﻣﺒﺎرک‪،‬‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ از ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎی ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺑﻪ دور از ﺗﻤﺎم ﻣﺸﻐﻮﻟﯿﺖھﺎ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﻧﺬر‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻧﺬرھﺎ را در ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﺑﻪ »ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ً‬
‫در ﺗﻮرات ﺑﻪ ﮐﺜﺮت آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻏﻼف »ﻗﺒﻄﯽ« ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻗﺮار داده ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﺼﺮ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از وی ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﺧﻠﯿﻔﻪای در ﻋﮫﺪ ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد ﺑﺮ ﮐﻌﺒﻪ ﻏﻼف‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ‪ .‬ﺑﻨﻮ اﻣﯿﻪ ﻏﻼف اﺑﺮﯾﺸﻤﯿﻦ؛ ﻣﺄﻣﻮن اﻟﺮﺷﯿﺪ ھﺮﺳﺎل ﺳﻪ ﻏﻼف ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ‪،‬‬
‫در زﻣﺎن ﺣﺞ »دﯾﺒﺎی اﺣﻤﺮ« در ﻣﺎه رﺟﺐ »ﻏﻼف ﻗﺒﻄﯽ« و در ﻋﯿﺪ اﻟﻔﻄﺮ »دﯾﺒﺎی ﺳﻔﯿﺪ«‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪ؛ ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ در ﻣﺼﺮ »ﺳﻠﻄﺎن ﺻﺎﻟﺢ اﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻗﻼون« ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺪ دو ﻗﺼﺒﻪ در ﻣﺼﺮ‬
‫ﺑﺮای ﺗﺄﻣﯿﻦ ھﺰﯾﻨﮥ ﻏﻼف وﻗﻒ ﮐﺮد‪ ،‬زﻣﺎﻧﯿﮑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺗﺮک در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ آﻏﺎز ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫»ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﯿﻤﺎن« ﭼﻨﺪ ﻗﺼﺒﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد‪) ،‬اﻋﻼم ﺑﺎﻋﻼم ﺑﯿﺖ اﻟﻠﻪ اﻟﺤﺮام( ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ً‬
‫ﻏﻼف ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺮ ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﻣﻔﺼﻼ در »ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان« ﺑﻼذری و »ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﮑﻪ« ازرﻗﯽ و »ﻣﻌﺠﻢ‬
‫اﻟﺒﻠﺪان« و ﻏﯿﺮه ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ از آﺧﺮﯾﻦ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ از ﺗﻤﺎم آنھﺎ ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ و ﺑﻌﺪ‬
‫از آنھﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٦٢‬‬
‫ﺑﺮ اﻧﺒﯿﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرتھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬وﺣﯽ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺧﻮاب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺒﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب »ﺑﺪء اﻟﻮﺣﯽ« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ آﻏﺎز وﺣﯽ ﺑﺮ آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮاب ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻮاب ﮔﺎھﯽ ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﯾﻮﺳﻒ ﮐﻪ آﻓﺘﺎب‪،‬‬
‫ﻣﺎه و ﺳﺘﺎرﮔﺎن را در ﺣﺎل ﺳﺠﺪه در ﺧﻮاب دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻮاب ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮد ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن اﯾﻦ ﺧﻮاب را ﻋﯿﻨﯽ و ﺣﻘﯿﻘﯽ داﻧﺴﺖ و ﺑﺮای اﻧﺠﺎم آن‬
‫آﻣﺎده ﺷﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﺮ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ و ﻓﺪاﮐﺎری ﺧﻮد اﻋﺘﻤﺎد داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﻮﺟﻮان ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺎرد را ﺑﺮ ﮔﺮدن ﺧﻮد ﻣﺸﺎھﺪه‬
‫ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻄﺎب ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ََۡ َ ّٓ َۡ َُ َ َ ُ ۡ َ َ‬
‫اذا تَ َر ٰ‬
‫َ َُ ّ َ‬
‫� أ َر ٰ‬
‫� إِ ِ ٓ‬‫﴿� ٰب َّ‬
‫ى﴾ ]اﻟﺼﺎﻓﺎت‪.[۱۰۲ :‬‬ ‫ام � ِ� أذ�ك فٱنظر م‬ ‫ى ِ� ٱلمن ِ‬
‫»ای ﻓﺮزﻧﺪ! ﻣﻦ در ﺧﻮاب ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ را دارم ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﮕﻮ ﻧﻈﺮ ﺗﻮ ﭼﯿﺴﺖ«؟‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ واﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ ٰٓ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َ ُ َ َ ُ ٓ َ ٓ َ َّ ُ َ َّ‬
‫��ن ‪] ﴾١٠٢‬اﻟﺼﺎﻓﺎت‪.[۱۰۲ :‬‬
‫جد ِ� إِن شاء ٱ� مِن ٱل� ِ ِ‬ ‫ت ٱ�عل ما تؤمر ۖ ست ِ‬ ‫﴿��ب ِ‬
‫»ﭘﺪرم‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪهای‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﻦ‪ ،‬اﮔﺮ اﻟﻠﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ‪ ،‬ﻣﺮا از ﺻﺎﺑﺮان ﺧﻮاھﯽ ﯾﺎﻓﺖ«‪.‬‬
‫ﻟﺤﻈﮥ اﺟﺮای دﺳﺘﻮر اﻟﮫﯽ ﻓﺮا رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﯾﮏ ﺳﻮ ﭘﯿﺮﻣﺮد ﻧﺎﺗﻮان ﻧﻮد ﺳﺎﻟﻪای ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از دﻋﺎھﺎی ﺻﺤﺮﮔﺎھﯽ و ﻣﻨﺎﺟﺎت ﺑﻪ درﮔﺎه اﺣﺪﯾﺖ‪ ،‬ﭼﺸﻢ و ﭼﺮاغ ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﻧﺒﻮت ﺑﻪ وی ﻋﻄﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ آن را از ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ دوﺳﺖ ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ذﺑﺢ و‬
‫ﮔﺮدن زدن ﻣﺤﺒﻮب ﺧﻮد‪ ،‬آﺳﺘﯿﻦھﺎﯾﺶ را ﺑﺎﻻ زده و ﮐﺎرد را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ در اﯾﻦ‬
‫آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﺰرگ اﻟﮫﯽ ﺳﺮﻓﺮاز ﺷﻮد و در ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از دوران‬
‫ﮐﻮدﮐﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل در آﻏﻮش ﭘﺮﻣﮫﺮ و ﻧﮕﺎهھﺎی ﻣﺤﺒﺖآﻣﯿﺰ ﭘﺪر ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺣﺎﻻ دﺳﺖ‬
‫ﻣﮫﺮﭘﺮور ﭘﺪر در اﻣﺘﺜﺎل اﻣﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﮐﺎرد را ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮدن در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ!‬
‫ﻣﻼﯾﮑﻪ‪ ،‬ﻗﺪﺳﯿﺎن‪ ،‬ﻓﻀﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ و ﻋﺎﻟﻢ ﮐﺎﯾﻨﺎت ھﻤﻪ و ھﻤﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮه روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻨﻮی‬
‫و ﺣﯿﺮﺗﻨﺎک را ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﻧﮕﺸﺖ ﺑﻪ دﻧﺪان ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ!‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﮫﺎن از ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺪس اﻟﮫﯽ ﻧﺪاﯾﯽ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﯽرﺳﺪ‪:‬‬
‫سن َ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫َ ۡ َ َّ ۡ َ ُّ ٓ َّ َ َ َ َ ۡ‬
‫� ‪] ﴾١٠٥‬اﻟﺼﺎﻓﺎت‪.[۱۰۵ :‬‬ ‫ٱلر ۡءيَا ۚ إِنا ك�ٰل ِك �زِي ٱل ُمح ِ ِ‬ ‫﴿قد صدقت‬
‫»ای اﺑﺮاھﯿﻢ! ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﻮاب ﺧﻮدت را ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ درآوردی‪ ،‬ﻣﺎ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻧﯿﮏ ﭘﺎداش ﻣﯽدھﯿﻢ«‪.‬‬
 ‫‪١٦٣‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬

‫در زﯾﺮ ﺗﯿﻎ رﻓﺖ و ﺷﮫﯿﺪش ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‬ ‫ﻃﻐﯿﺎن ﻧﺎز ﺑﯿﻦ ﮐﻪ ﺟﮕﺮﮔﻮﺷﮥ ﺧﻠﯿﻞ‬
‫ﭘﺎداش ﻓﺮزﻧﺪی ﮐﻪ ﺑﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ و ﻋﺰم و اﯾﺜﺎر ﺣﯿﺮتاﻧﮕﯿﺰی ﺧﻮد را ﺑﺮای‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ آﻣﺎده ﮐﺮد‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻨﺖ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ »ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ« ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﺎﻣﯽ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﺎدﮔﺎر در دﻧﯿﺎ و ﺧﺎﻃﺮ ﻓﺪاﮐﺎری و از ﺟﺎنﮔﺬﺷﺘﮕﯽ وی در راه ﺣﻖ ﺗﺎ‬
‫اﺑﺪ در اذھﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫***‬
 ‫ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم‬
 ‫ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻧﺴﺐ‬

‫ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻧﺴﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺑﻦ ھﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﻦ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف‪ ،‬ﺑﻦ ﻗﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻦ ﮐﻼب‪ ،‬ﺑﻦ‬
‫ﻣﺮه‪ ،‬ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ،‬ﺑﻦ ﻟﺆی‪ ،‬ﺑﻦ ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺑﻦ ﻓﮫﺮ‪ ،‬ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ،‬ﺑﻦ ﮐﻨﺎﻧﮥ‪ ،‬ﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﮥ‪ ،‬ﺑﻦ‬
‫ﻣﺪرﮐﮥ‪ ،‬ﺑﻦ اﻟﯿﺎس‪ ،‬ﺑﻦ ﻣﻀﺮ‪ ،‬ﺑﻦ ﻧﺰار‪ ،‬ﺑﻦ ﻋﺪﻧﺎن‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری »ﺑﺎب ﻣﺒﻌﺚ اﻟﻨﺒﯽ« ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻧﺴﺐ آنﺣﻀﺮت ج ﺗﺎ ھﻤﯿﻦﺟﺎ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﻣﺎم ﺑﺨﺎری در ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد از ﻋﺪﻧﺎن ﺗﺎ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻋﺪﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻦ ﻋﺪو‪ ،‬ﺑﻦ اﻟﻤﻘﻮم‪ ،‬ﺑﻦ ﺗﺎرخ‪ ،‬ﺑﻦ ﯾﺸﺤﺐ‪ ،‬ﺑﻦ ﯾﻌﺮب‪ ،‬ﺑﻦ ﻧﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺑﻦ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ،‬ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ دوازده ﻓﺮزﻧﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﺎمھﺎی آنھﺎ در ﺗﻮرات ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان »ﻗﯿﺪا« در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺠﺎز ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ھﻤﺎن‬
‫اﻧﺴﺎب ﺗﻤﺎم‬
‫ِ‬ ‫ﻧﺴﻞ ﯾﮑﯽ ﻋﺪﻧﺎن اﺳﺖ و رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﺧﺎﻧﺪان او ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻋﺮاب ﻋﻠﻢ‬
‫ﻧﺴﻞھﺎ را ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪھﺎ از ﻋﺪﻧﺎن ﺗﺎ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ھﺸﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ ﭘﺸﺖ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ از ﻋﺪﻧﺎن ﺗﺎ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻓﻘﻂ ﻧﻪ ﯾﺎ ده ﭘﺸﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ زﻣﺎن از ﺳﯿﺼﺪ ﺳﺎل‬
‫ً‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺠﺎوز ﻧﺨﻮاھﺪ ﻧﻤﻮد و اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﺎﻣﻼ ﺑﺮﺧﻼف ﺷﮫﺎدتھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﺳﮫﯿﻠﯽ در »روض اﻷﻧﻒ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»وﻳﺴﺘﺤﻴﻞ ﰲ اﻟﻌﺎدة أن ﻳﻜﻮن ﺑﻴﻨﻬﻤـﺎ أرﺑﻌﺔ آﺑﺎء أو ﺳﺒﻌﺔ ﻛﻤـﺎ ذﻛﺮ اﺑﻦ إﺳﺤﻖ أو ﻋﴩة أو‬
‫ً‬
‫ﻋﴩون ﻓﺈن اﻟـﻤﺪة أﻃﻮل ﻣﻦ ذﻟﻚ ﻛﻠﻪ«‪) .‬روض اﻷﻧﻒ‪ ،‬ص ‪» (۸‬و ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن ھﺮدو ﻧﺴﻞ‪ ،‬ﭼﮫﺎر ﯾﺎ ھﻔﺖ ﭘﺸﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ده و ﯾﺎ ﺑﯿﺴﺖ ﭘﺸﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ زﻣﺎن ﺳﭙﺮی ﺷﺪه ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺳﮫﯿﻠﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪھﺎی ﻣﺘﻌﺪد ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﺪﻧﺎن ﺗﺎ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ÷ ﭼﮫﻞ ﭘﺸﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ را داده ﺗﺎ از ھﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﻣﻨﮑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٦٨‬‬

‫ﺧﺎﻧﺪآنﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺷﻨﺪ) ‪ .(١‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺐداﻧﺎن ﻋﺮب اﻏﻠﺐ در ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪھﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﻧﺎم اﻓﺮاد ﻣﺸﮫﻮر ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻧﺎم اﻓﺮاد ﮔﻤﻨﺎم را ﻧﻤﯽآوردﻧﺪ؛ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻮن در ﺑﯿﻦ اﻋﺮاب اﯾﻦ اﻣﺮ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﻮد و‬
‫ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺪﻧﺎن از ﺧﺎﻧﺪآنﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا آنھﺎ ﻓﻘﻂ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻧﺴﺐ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﻃﻮر ﺻﺤﯿﺢ و ﻧﺎم ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺎ ﻋﺪﻧﺎن ﺑﺮﺳﺪ و ﻧﺎم ﺑﺮدن اﻓﺮاد ﺑﺎﻻﺗﺮ از‬
‫ﻋﺪﻧﺎن را ﻻزم ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﻧﺎم ﭼﻨﺪ ﻓﺮد ﻣﻌﺮوف را ﮔﺮﻓﺘﻪ و از ذﮐﺮ ﻧﺎم‬
‫ﺑﻘﯿﻪ ﮐﻪ ﻣﺸﮫﻮر ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺧﻮدداری ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب‪ ،‬اﻓﺮاد‬
‫ﻣﺤﻘﻘﯽ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻧﻮع ﺑﯿﺎن ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻧﺴﺐ آ ﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺮی در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد »ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﺴﺐﺷﻨﺎﺳﺎن ﺧﺒﺮه ﺑﺮای ﻣﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ را‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ از »ﻣﻌﺪ« ﺗﺎ »اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ«‪ ،‬ﻧﺎم ﭼﮫﻞ ﭘﺸﺖ را ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﺑﺮای‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ اﯾﻦ ادﻋﺎی ﺧﻮد‪ ،‬اﺷﻌﺎری را ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺳﺮوده ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﺷﺎھﺪ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ را ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اھﻞ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﭘﺸﺖھﺎی ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻧﺴﺐ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮد وﻟﯽ در ﻧﺎمھﺎ ﺗﻔﺎوت وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ«) ‪.(٢‬‬
‫ھﻤﯿﻦ ﻣﻮرخ در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﮫﺮ »ﺗﺪﻣﺮ« ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﮫﻮدی ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫اﺑﻮﯾﻌﻘﻮب ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد؛ او اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻧﺴﺐﻧﺎﻣﻪای ﮐﻪ ﻣﻨﺸﯽ‬

‫ً‬
‫‪» -١‬ﺳﺮ وﯾﻠﯿﺎم« ﺻﺮﯾﺤﺎ ﻗﺼﺪ اﯾﻦ را دارد ﺗﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج از ﺧﺎﻧﺪآنﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬
‫ً‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت وی ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ آرزو ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم از ﻧﺴﻞ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺗﺼﻮر ﺷﻮد و ﻏﺎﻟﺒﺎ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻮﺷﺶ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ از ﻧﺴﻞ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺳﺖ‪ ،‬در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺪا ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﻧﺴﺐﻧﺎﻣﮥ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬از ھﻤﺎن اول ﺟﻌﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد و داﺳﺘﺎنھﺎی ﺑﯽﺷﻤﺎر ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫ِ‬
‫ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻧﺼﻒ آنھﺎ در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮫﻮدی و ﻧﺼﻒ دﯾﮕﺮ در ﻗﺎﻟﺐ ﻋﺮﺑﯽ رﯾﺨﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد«‪ .‬در ﯾﮏ ﺳﻮ ﺷﺎﺋﺒﮥ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ »وﯾﻠﯿﺎم ﻣﯿﻮر« وﺟﻮد دارد و در ﺟﺎﻧﺐ دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪات‪،‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎ و آرای دهھﺎ ﻣﻮرخ اروﭘﺎﯾﯽ و ﯾﮫﻮدی ﻗﺮار دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫اﻋﺮاب و ﺷﻤﺎل و ﺣﺠﺎز را اﺑﺮاھﯿﻤﯽ اﻟﻨﺴﻞ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪) .‬ر‪ .‬ک‪ .‬ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻋﺮب‪ .‬ﻓﺎرﺳﺘﺮ(‬
‫‪ -٢‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ﻃﺒﻊ اروﭘﺎ ‪ /‬ج ‪.۱۱۱۸ /۳‬‬
 ‫‪١٦٩‬‬ ‫ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ »ارﻣﯿﺎ« آن را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﺰد ﻣﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ) ‪ .(١‬در آن ﺷﺠﺮهﻧﺎﻣﻪ ﻧﯿﺰ از ﻋﺪﻧﺎن‬
‫ﺗﺎ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﭼﮫﻞ ﻧﺎم ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻗﻄﻌﯽ و ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪﻧﺎن از ﻧﺴﻞ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‬
‫اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ج از ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺪﻧﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎی ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺮﯾﺶ‬

‫ﮔﺮﭼﻪ ﺧﺎﻧﺪان آنﺣﻀﺮت ج از ﻧﻈﺮ آﺑﺎء و اﺟﺪاد) ‪ (٢‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﻌﺰز و ﻣﻤﺘﺎز ﺑﻮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان را ﺑﺎ ﻟﻘﺐ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﻤﺘﺎز ﮐﺮد »ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﮐﻨﺎﻧﻪ« ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬

‫‪ -١‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ﻃﺒﻊ اروﭘﺎ ‪.۱۱۱۵ /۳‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﮏ ﺗﮏ ﮐﻠﻤﺎت ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺮب ﺑﺮ اﯾﻦ ادﻋﺎ ﮔﻮاه و ﺷﺎھﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث‪ ،‬ﮐﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺧﺎﻧﺪان‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج را ﻏﯿﺮ اﺻﯿﻞ و از ﻃﺒﻘﺎت ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬اﻇﮫﺎرات وی ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬
‫ً‬
‫»اﯾﻦ ﮐﺎﻣﻼ ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ از ﯾﮏ ﺧﺎﻧﺪان ﻏﺮﯾﺐ و ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻮد«‪ .‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬از اﻣﻮر ذﯾﻞ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫أ‪ -‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺮﯾﺶ در ﺣﯿﺮت ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺑﺮای آﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﺷﺮﯾﻒ و ﻣﻌﺰز ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺒﻌﻮث ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؟‬
‫ب‪ -‬در زﻣﺎن ﻣﻌﺮاج ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ آنﺣﻀﺮت ج را ﺑﻪ آن درﺧﺘﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ اﺳﺐ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ج‪ -‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج را ﺑﺎ ﻟﻔﻆ ﻣﻮﻟﯽ ﺧﻄﺎب ﮐﺮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺧﻮد را از اﯾﻦ ﻟﻘﺐ‬
‫ﻣﺒﺮی داﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫د‪ -‬در روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اﻣﺮوز اﻓﺮاد ﻧﺎﻣﺪار و ﺷﺮﯾﻒ ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ظِي� ‪ ﴾٣١‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫�ع ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ان َ َ ٰ‬
‫� َر ُجل ّم َِن ٱ ۡل َق ۡر َ�تَ ۡ َ‬ ‫َ َ ُ ْ َۡ َ ُّ َ َٰ َ ُۡ ۡ َ ُ‬
‫اﻟﻔﺎظ ﻗﺮآن ﭼﻨﯿﻦاﻧﺪ‪﴿ :‬وقالوا لو� ن ِزل �ذا ٱلقرء‬
‫ٖ‬
‫ﮐﻔﺎر ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺮآن ﭼﺮا ﺑﺮ ﯾﮑﯽ از رؤﺳﺎی دو ﺷﮫﺮ »ﻣﮑﻪ و ﻃﺎﺋﻒ« ﻧﺎزل ﻧﺸﺪ؟ ﻋﻈﯿﻢ و‬
‫ﺷﺮﯾﻒ دو ﮐﻠﻤﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻟﻔﻆ ﻋﻈﯿﻢ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬اﻋﺮاب ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﻘﺘﺪر و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‬
‫ﻋﻈﯿﻢ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻣﻨﮑﺮ ﺷﺮاﻓﺖ آنﺣﻀﺮت ج ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﮑﺮ ﻣﻘﺎم و ﺛﺮوت وی ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫اﺳﺘﺪﻻل دوم ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ھﺮ ﺳﺨﻦ دﺷﻤﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﺤﯿﺢ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﮐﻔﺎر ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫دﯾﻮاﻧﻪ‪ ،‬ﺟﺎدوﺷﺪه‪ ،‬و ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺪام ﯾﮏ از اﯾﻦھﺎ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮد؟ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج از‬
‫ﻟﻔﻆ ﻣﻮﻟﯽ و ﺳﯿﺪ ﺗﺒﺮی ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﺮا ﺳﯿﺪ و ﻣﻮﻻ ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻻ و ﺳﯿﺪ ﺧﺪا اﺳﺖ« در ﻗﺮآن ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻮﻻ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﺮاﻓﺖ ﺧﺎﻧﺪان آنﺣﻀﺮت ج از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل اﺧﯿﺮ ھﻢ ﺣﯿﺮتآور اﺳﺖ! از‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٧٠‬‬
‫ﻋﺪهای از ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻟﻘﺐ ﻗﺮﯾﺶ ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ ﺑﻪ »ﻓﮫﺮ« رﺳﯿﺪ و ﻓﻘﻂ ﻓﺮزﻧﺪان او ﻗﺮﯾﺸﯽ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ ﻋﺮاﻗﯽ در »ﺳﯿﺮت ﻣﻨﻈﻮم« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﮫــــﺎ واﻷ ﮐﺜــــﺮون اﻟﻨﻀــــﺮ‬ ‫اﻣــــﺎ ﻗــــﺮﯾﺶ ﻓﺎﻷﺻــــﺢ ﻓﮫــــﺮ‬

‫ﻗﺼﯽ‬
‫ﺑﻌﺪ از »ﻧﻀﺮ«‪ِ » ،‬ﻓ ّﮫﺮ« و ﺑﻌﺪ از »ﻓﮫﺮ«‪» ،‬ﻗﺼﯽ ﺑﻦ ﮐﻼب« ﻋﻈﻤﺖ و اﻗﺘﺪار ﻓﻮق‬
‫اﻟﻌﺎدهای ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در آن دوران ﻣﺘﻮﻟﯽ ﺣﺮم »ﺧﻠﯿﻞ ﺧﺰاﻋﯽ« ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺼﯽ ﺑﺎ دﺧﺘﺮ‬
‫ﺧﻠﯿﻞ ﮐﻪ ﻧﺎم وی »ﺣﺒﯽ« ﺑﻮد ازدواج ﮐﺮد؛ در اﺛﺮ اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻠﯿﻞ ھﻨﮕﺎم ﻣﺮگ‬
‫وﺻﯿﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻮﻟﯿﺖ ﺣﺮم اﻟﮫﯽ ﺑﻪ ﻗﺼﯽ ﺳﭙﺮده ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﯾﻦ ﻣﻨﺼﺐ ھﻢ از‬
‫آن وی ﺷﺪ‪ .‬ﻗﺼﯽ ﻣﺮﮐﺰی ﺑﺮای اﻧﺠﺎم ﻣﺸﻮرت ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮد و آن را »دار اﻟﻨﺪوه« ﻧﺎم‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﺮای ﺟﻨﮓ آﻣﺎده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در ھﻤﺎن‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﮔﺮد ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎھﻢ ﻣﺸﻮرت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﮐﺎروانھﺎ از ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ازدواج و ﻣﺮاﺳﻢ دﯾﮕﺮ در آﻧﺠﺎ ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺼﯽ ﺧﺪﻣﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪای ﺑﺮای‬
‫ً‬
‫ﻣﺮدم اﻧﺠﺎم داد ﮐﻪ ﺗﺎ ﻣﺪتھﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﺎدﮔﺎر وی ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ »ﺳﻘﺎﯾﻪ« و‬
‫»رﻓﺎده« ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﺼﺐ ﻣﺘﻮﻟﯿﺎن ﺣﺮم ﺑﻮد ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ وی ﺑﻨﯿﺎن ﻧﮫﺎده ﺷﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﺮای ﻓﺮاھﻢ آوردن ﻣﺨﺎرج ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ و اﻃﻌﺎم ﺣﺠﺎج و ﻋﻤﺮان و آﺑﺎداﻧﯽ ﺣﺮم‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬
‫اﻓﺮاد ﻗﺮﯾﺶ را ﮔﺮد آورد و ﺧﻄﺒﻪ زﯾﺮ را اﯾﺮاد ﮐﺮد‪:‬‬
‫»ﻣﺮدم از ﻓﺮﺳﻨﮓھﺎ ﺑﺮای زﯾﺎرت ﺣﺮم ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﯽ آﻧﺎن وﻇﯿﻔﻪ ﻗﺮﯾﺶ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻗﺮﯾﺶ ھﺰﯾﻨﮥ ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ از آن ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﺣﺠﺎج در ﻣﮑﻪ و ِﻣﻨﺎ ﻃﻌﺎم‬
‫داده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺣﻮضھﺎی ﭼﺮﻣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﺎم ﺣﺞ از آب ﭘﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺠﺎج‬
‫از آنھﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪» .‬ﻣﻌﺸﺮ ﺣﺮام« ﻧﯿﺰ از اﺧﺘﺮاﻋﺎت ﻗﺼﯽ ﺑﻦ ﮐﻼب اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﺎم‬

‫آن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﺪم اﺻﺎﻟﺖ ﻧﮋادی آنﺣﻀﺮت ج ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد؟ »ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث« اﯾﻦ دﻻﯾﻞ را از »ﻧﻮﻟﺪﯾﮑﻪ« ﮐﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن ﻣﻌﺮوف آﻟﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪) .‬اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ھﻤﻪ آﻓﺘﺎب اﺳﺖ(!‪.‬‬
‫‪ -١‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۹۰ /۱‬‬
‫‪ -٢‬ﺳﻘﺎﯾﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آب زﻣﺰم دادن ﺑﻪ ﺣﺠﺎج و رﻓﺎده‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺘﻈﺎم و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻏﺬا و ﻃﻌﺎم ﺑﺮای ﺣﺠﺎج‪.‬‬
 ‫‪١٧١‬‬ ‫ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬

‫ﺣﺞ ﺑﺮ آن ﭼﺮاغ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب »اﻟﻌﻘﺪ اﻟﻔﺮﯾﺪ« ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻗﺼﯽ آﻧﻘﺪر‬
‫ﺷﮫﺮت و اﻋﺘﺒﺎر ﮐﺴﺐ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽھﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻟﻘﺐ ﻗﺮﯾﺶ ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ ﺑﻪ او اﻃﻼق‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ »اﺑﻦ ﻋﺒﺪرﺑﻪ« در »ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﯾﺪ« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪:‬‬
‫ﭼﻨﻮن ﻗﺼﯽ‪ ،‬ھﻤﮥ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﺪان را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و در اﻃﺮاف ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ اﺳﮑﺎن داد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ او را »ﻗﺮﯾﺶ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﺗﻘﺮﯾﺶ« ﺟﻤﻊﮐﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ھﻤﯿﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﺑﻪ او » ُﻣ َﺠ ﱢﻤﻊ« ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑـــــــﻪ ﲨـــــــﻊ اﷲ اﻟﻘﺒﺎﺋـــــــﻞ ﻣـــــــﻦ ﻓﻬـــــــﺮ‬ ‫ﻗﺼ ــﻲ أﺑــﻮﻛﻢ ﻣــﻦ ﻳﺴــﻤﻰ ﳎﻤﻌــﺎ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰی«‪» ،‬ﻋﺒﺪ ﺑﻦ ﻗﺼﯽ«‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫ﻗﺼﯽ ﺷﺶ ﻓﺮزﻧﺪ داﺷﺖ‪» :‬ﻋﺒﺪاﻟﺪار«‪» ،‬ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف«‪» ،‬‬
‫»ﺗﺨﻤﺮ‪ّ ،‬ﺑﺮه«‪ ،‬ﻗﺼﯽ ھﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﺗﻮﻟﯿﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖھﺎی ﺣﺮم را ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺪار ﮐﻪ از‬
‫ھﻤﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ وﻟﯽ ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ ﺑﻮد واﮔﺬار ﮐﺮد؛ ﻟﮑﻦ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻗﺼﯽ رﯾﺎﺳﺖ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و ﺧﺎﻧﺪان رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﻧﺴﻞ اوﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف ﺷﺶ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬از آن ﻣﯿﺎن ھﺎﺷﻢ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ھﻤﻪ و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﺑﻮد‪ .‬او ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻮﻟﯿﺖ ﺣﺮم ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺪار ﺳﭙﺮده ﺷﺪه‪ ،‬از ﺧﺎﻧﺪان او ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا آﻧﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﺰرگ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادۀ ﻋﺒﺪاﻟﺪار از ﺳﭙﺮدن ﺗﻮﻟﯿﺖ ﺣﺮم‬
‫ﺑﻪ ھﺎﺷﻢ اﻧﮑﺎر ورزﯾﺪ و دو ﻃﺮف ﺑﺮای ﺟﻨﮓ آﻣﺎده ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺲ از ﻣﺬاﮐﺮه ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺳﻘﺎﯾﻪ و رﻓﺎده )ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﺣﺠﺎج( از ﻋﺒﺪاﻟﺪار ﭘﺲ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ھﺎﺷﻢ داده ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺗﺬﮐﺮه ﻣﻔﺼﻞ ﻗﺼﯽ ﺑﻦ ﮐﻼب در ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ج ‪ /۱‬ﻃﺒﻊ ﻟﯿﺪن ﺳﺎل ‪ ۱۳۲۲‬از ص ‪ ۳۶‬ﺗﺎ ص‬
‫‪ ۴۲‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪ ،‬در ﺑﺎرۀ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﻪ ﻗﺮﯾﺶ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬
‫ﺟﻤﻊﮐﺮدن اﺳﺖ و ﻗﺼﯽ ﻣﺮدم را در ﯾﮏ ﮔﺮوه ﮔﺮد آورد‪ ،‬ﻟﺬا ﻗﺮﯾﺶ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺎم ﯾﮏ ﻧﻮع ﻣﺎھﯽای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺎھﯽھﺎ را ﻣﯽﺧﻮرد و ﭼﻮن ﻗﺼﯽ ﺳﺮدار ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﺎھﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺎم ﻗﺼﯽ و ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮی اﺳﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ »اﻣﺎم ﺳﮫﯿﻠﯽ« اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم ﻗﺒﯿﻠﻪای ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ اﻋﺮاب ﻗﺒﺎﯾﻞ را ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﺟﺎﻧﻮران ﻧﺎﻣﮕﺬاری ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺮ و ﻏﯿﺮه‪ .‬ﻣﺆرﺧﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺟﺎﻧﻮران‬
‫را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم آنھﺎ ﻣﺸﮫﻮر ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺗﺎرﯾﺦھﺎی ﻋﺮﺑﯽ ذﮐﺮی از اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٧٢‬‬

‫ﻫﺎﺷﻢ‬
‫ھﺎﺷﻢ وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ ،‬ﺣﺠﺎج را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﺣﺴﻦ ﻃﻌﺎم‬
‫داده‪ ،‬ﺣﻮضھﺎی ﭼﺮﻣﯽ را ﭘﺮ از آب ﻣﯽﮐﺮد و در ﮐﻨﺎر زﻣﺰم و در ﻣﺤﻞ ِﻣﻨﺎ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﺳﺮو ﺳﺎﻣﺎن داد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﯿﺼﺮ روم ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ھﺮﮔﺎه ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻤﻠﮑﺖ وی ﮐﺎﻻی ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺑﺒﺮﻧﻨﺪ و ﺗﺠﺎرت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از آﻧﺎن ﻣﺎﻟﯿﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﺒﺸﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ و اﻣﺘﯿﺎزی ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫اﻋﺮاب در زﻣﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﯾﻤﻦ و در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﺎم و آﺳﯿﺎی ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﺮای ﺗﺠﺎرت‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در آن زﻣﺎن »آﻧﮑﺎرا« ﮐﻪ ﺷﮫﺮ ﻣﺸﮫﻮری در آﺳﯿﺎی ﻣﯿﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ‬
‫اﻣﭙﺮاﻃﻮری ﻗﯿﺼﺮ ﺑﻮد) ‪ ،(١‬ﺗﺠﺎر ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮای ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ؛ ﻗﯿﺼﺮ ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ‬
‫ﻋﺰت و اﺣﺘﺮام ﺑﻪ آﻧﺎن ﺧﻮش آﻣﺪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬در ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻋﺮاب‪ ،‬راهھﺎ اﻣﻦ ﻧﺒﻮد‪ .‬ھﺎﺷﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ رﻓﺖ و ﺑﺎ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺘﻌﺪد وارد ﻣﺬاﮐﺮه ﺷﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان‬
‫ً‬
‫ﺗﺠﺎری ﻗﺮﯾﺶ ﮔﺰﻧﺪی رﺳﺎﻧﺪه ﻧﺸﻮد و ﻣﺘﻘﺎﺑﻼ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ وﺳﺎﯾﻞ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﻗﺒﺎﯾﻞ را‬
‫ﻧﺰد آنھﺎ ﺑﺮده و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﺎ وﺟﻮد راھﺰﻧﯽ ﺑﺴﯿﺎر و‬
‫ﻋﺪم اﻣﻨﯿﺖ راهھﺎ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻋﺮاب‪ ،‬ﮐﺎروان ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻗﺮﯾﺶ ھﻤﻮاره ﺑﺎ اﻣﻦ و اﻣﺎن ﺳﻔﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و از ﺗﻌﺮض راھﺰﻧﺎن ﻣﺼﻮن ﺑﻮد) ‪.(٢‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر در ﻣﮑﻪ ﻗﺤﻂ ﺳﺎﻟﯽ روی داد‪ ،‬ھﺎﺷﻢ ﻧﺎنھﺎ را ﺧﺮد و رﯾﺰ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﻣﯽداد‪ ،‬از آن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ھﺎﺷﻢ« ﻣﺸﮫﻮر ﺷﺪ‪ .‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺧﺮد و رﯾﺰﮐﺮدن را‬
‫»ھﺸﻢ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ھﺎﺷﻢ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ آن اﺳﺖ) ‪.(٣‬‬
‫ﯾﮑﺒﺎر ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ ﺷﺎم ﺳﻔﺮ ﮐﺮد و در ﻣﺴﯿﺮ راه در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد‪ ،‬در آﻧﺠﺎ‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎزار داﯾﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎزار رﻓﺖ‪ ،‬زﻧﯽ زﯾﺒﺎ را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺣﺮﮐﺎت وی‬
‫ﺷﺮاﻓﺖ و ھﻮﺷﻤﻨﺪی ﻧﻤﻮدار ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ زن از ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﺑﻨﯽﻧﺠﺎر و ﻧﺎم او » َﺳﻠﻤﯽ« اﺳﺖ‪ ،‬ھﺎﺷﻢ ﭘﯿﺎم ازدواج ﺑﻪ وی داد‪ ،‬او ﻗﺒﻮل ﮐﺮد و ﻣﺮاﺳﻢ‬
‫ازدواج اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ھﺎﺷﻢ ﭘﺲ از ازدواج ﺑﻪ ﺷﺎم رﻓﺖ و در ﻣﺤﻞ »ﻏﺰه« وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺳﻠﻤﯽ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آورد‪ ،‬ﻧﺎﻣﺶ را »ﺷﯿﺒﻪ« ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺮای ﻣﺪت ‪۸‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﺷﮫﺮ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﺗﺮﮐﯿﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﻣﺎﻟﯽ اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻗﺎﻟﯽ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی ‪.۱۰۸۹ – ۱۰۸۸ /۳‬‬
 ‫‪١٧٣‬‬ ‫ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ّ‬
‫ﺳﺎل در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﮕﮫﺪاری و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮادر ھﺎﺷﻢ ُﻣﻄﻠﺐ از ﻗﻀﯿﻪ ازدواج و وﺟﻮد‬
‫ً‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮادرش آ ﮔﺎه ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻓﻮرا ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﻓﺖ و ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮی ﺑﺮادرزادۀ ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺖ‪،‬‬
‫»ﺳﻠﻤﯽ« از آﻣﺪن وی ﻣﻄﻠﻊ و او را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮدش دﻋﻮت ﮐﺮد و ﺗﺎ ﺳﻪ روز از وی‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻧﻤﻮد‪ .‬ھﺎﺷﻢ ﭘﺲ از ﭼﮫﺎر روز ﺗﻮﻗﻒ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ھﻤﺮاه ﺑﺎ »ﺷﯿﺒﻪ« ﻋﺎزم ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﮑﺮﻣﻪ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺳﻦ ﺷﯿﺒﻪ ھﺸﺖ ﺳﺎل ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪ‪ ،‬ﺷﯿﺒﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤ ّﻄﻠﺐ« ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎی ﻟﻔﻈﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ »ﻏﻼم ﻣﻄﻠﺐ« اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬ ‫ُ‬ ‫»‬
‫ﻟﺤﺎظ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران در ﺑﺎرۀ وﺟﻪ ﺗﺴﻤﯿﮥ آن اﻗﻮال ﺑﺴﯿﺎری ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ‬
‫آنھﺎ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷﯿﺒﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮاﺟﻌﺖ از ﻣﺪﯾﻨﻪ در آﻏﻮش »ﻣﻄﻠﺐ« ﺑﺰرگ‬
‫ﺷﺪه و ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻃﺒﻖ ﻋﺮف و ﻣﺤﺎورۀ ﻋﺮب ﺑﻪ »ﻏﻼم ﻣﻄﻠﺐ« ﺷﮫﺮت ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺎه زﻣﺰم را ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﺪﺗﯽ ﭘﺮ از‬
‫ﺧﺎک ﺷﺪه و ﻣﻔﻘﻮداﻻﺛﺮ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ و از ﻧﻮ آن را ﺣﻔﺮ و آﻣﺎده ﺑﮫﺮهﺑﺮداری‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ دارای ده ﭘﺴﺮ ﺷﻮد و ﻋﻤﺮ وی آﻧﻘﺪر ﮐﻔﺎف ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ آﻧﺎن را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﻮان ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ را در راه ﺧﺪا ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ آرزوﯾﺶ را ﺑﺮآورده ﺳﺎﺧﺖ و ھﺮده ﭘﺴﺮ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ آورد و‬
‫ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﺎورﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ده ﻧﻔﺮ ﻗﺮﻋﻪ ﺑﯿﺎﻧﺪاز و ﺑﺒﯿﻦ ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺗﻔﺎق ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ« ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه او را ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ﺑﺮد‪ .‬ﺧﻮاھﺮان ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮐﻪ ھﻤﺮاه او ﺑﻮدﻧﺪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ و زاری ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪر‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬در ﻋﻮض او ده ﺷﺘﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻦ و او را رھﺎ ﺳﺎز‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﻣﺠﺎور ﺧﺎﻧﮥ ﺧﺪا‬
‫ً‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﯿﺎن ده ﺷﺘﺮ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻗﺮﻋﻪ ﺑﯿﺎﻧﺪاز‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ اﯾﻦ ﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻇﺎھﺮ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺟﺎی ده ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ ﺷﺘﺮ ﻧﺬر ﮐﺮد و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ھﺮﺑﺎر ده ﺷﺘﺮ‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد آنھﺎ ﺑﻪ ﯾﮏﺻﺪ ﺷﺘﺮ رﺳﯿﺪ و ھﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻗﺮﻋﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻇﺎھﺮ ﻣﯽﺷﺪ و ﭼﻮن ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﺑﯿﻦ ﯾﮏﺻﺪ ﺷﺘﺮ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﯾﮏﺻﺪ ﺷﺘﺮ ﻇﺎھﺮ ﺷﺪ و آنھﺎ را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮد و اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ از‬
‫ﻣﺮگ ﻧﺠﺎت ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻮد؛ اﯾﻦ رواﯾﺖ »واﻗﺪی« اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺷﺘﺮھﺎ‬
‫را در ﻋﻮض ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﺗﺠﻮﯾﺰ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ده و ﯾﺎ ﯾﺎزده ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ در اﺛﺮ اﻧﺘﺼﺎب ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ اﺳﻼم و ﯾﺎ‬
‫ﮐﻔﺮ ﺷﮫﺮت وﯾﮋهای ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮﻟﮫﺐ‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه س و‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٧٤‬‬
‫ً‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس س‪ .‬ﻋﻤﻮﻣﺎ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم اﺻﻠﯽ اﺑﻮﻟﮫﺐ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻟﻘﺐ‬
‫را آنﺣﻀﺮت ج ﯾﺎ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮ وی ﻧﮫﺎدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫»اﺑﻦ ﺳﻌﺪ« در »ﻃﺒﻘﺎت« ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻟﻘﺐ را ﺧﻮد ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮﻟﮫﺐ داده ﺑﻮد و ﻋﻠﺖ آن زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد اﺑﻮﻟﮫﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن اﻋﺮاب رﺧﺴﺎر زﯾﺒﺎ را‬
‫»ﺷﻌﻠﻪ آﺗﺶ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و در ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﯿﺰ »آﺗﺸﯿﻦ رﺧﺴﺎر« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﺠﺎت ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ در ﻓﮑﺮ ازدواج وی ﺑﺮآﻣﺪ‪» .‬آﻣﻨﻪ« دﺧﺘﺮ وھﺐ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻠﻪ زھﺮه در ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﺪانھﺎی ﻗﺮﯾﺶ ﻣﻤﺘﺎز ﺑﻮد) ‪ (١‬و ﻧﺰد ﻋﻤﻮی‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬وھﯿﺐ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻧﺰد وھﯿﺐ رﻓﺖ و آﻣﻨﻪ را ﺑﺮای ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮد‪ ،‬وھﯿﺐ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮد و ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ .‬در ھﻤﺎن ﻣﻮﻗﻊ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ »ھﺎﻟﻪ« ﮐﻪ دﺧﺘﺮ دﯾﮕﺮ وھﯿﺐ ﺑﻮد ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه س از‬
‫ﺷﮑﻢ ھﺎﻟﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪» .‬ھﺎﻟﻪ« از ﻧﻈﺮ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی‪ ،‬ﺧﺎﻟﮥ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦ‬
‫ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه س ﭘﺴﺮﺧﺎﻟﻪ آنﺣﻀﺮت ج اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ »ﺷﺎه داﻣﺎد« ﺗﺎ ﺳﻪ روز در ﺧﺎﻧﮥ ﭘﺪر زن ﻣﺴﺘﻘﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺗﺎ ﺳﻪ روز در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد آﻣﺪ‪ .‬در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺳﻦ او‬
‫ً‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ اﻧﺪﮐﯽ از ھﻔﺪه ﺳﺎل ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮد) ‪ .(٢‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﺮای ﺗﺠﺎرت ﻋﺎزم ﺷﺎم ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎم‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮد‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ و ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪ؛ وﻗﺘﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ از اﯾﻦ‬
‫ﺧﺒﺮ آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ ﺧﻮد »ﺣﺎرث« را ﺑﺮای اﻃﻼع از ﺣﺎل وی ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪،‬‬
‫ﺣﺎرث ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﻓﺖ و درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ وﻓﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ در ﻣﯿﺎن‬
‫اﻋﻀﺎی ﺧﺎﻧﻮاده از ھﻤﻪ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺮگ وی ﺑﺎﻋﺚ ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﻓﺮاوان ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ در ﺗﺮﮐﮥ ﺧﻮد ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﯾﮏ ﮐﻨﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم ام اﯾﻤﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﻤﮥ‬
‫اﯾﻦھﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ارث ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ) ‪ ،(٣‬ﻧﺎم اﺻﻠﯽ ام اﯾﻤﻦ »ﺑﺮﮐﺔ« ﺑﻮد‪.‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬ﺳﯿﺮه اﺑﻦ ھﺸﺎم ﺑﺮ ﺣﺎﺷﯿﻪ زاداﻟﻤﻌﺎد ‪) .۸۵ /۱‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬

‫‪ -٢‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۱۲۲ /۱‬‬
‫‪ -٣‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪) .۶۲ /۱‬ﺳﻠﯿﻤﺎن(‬
 ‫درﺧﺸﺶ ﻧﻮر ﺣﻖ‬
‫در ﻇﻠﻤﺖﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫در ﭼﻤﻦزار زﻣﺎن ﺑﺎرھﺎ ﺑﮫﺎرھﺎی روح ﭘﺮور‬
‫از راه رﺳﯿﺪه و ﺑﻪ ﺟﺎنھﺎ ﻧﺸﺎط ﺑﺨﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﺮخ روزﮔﺎر‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﺑﺰم ﻋﺎﻟﻢ را ﭼﻨﺎن‬
‫آراﺳﺘﻪ ﮐﻪ ﻧﮕﺎهھﺎ ﺧﯿﺮه ﺷﺪهاﻧﺪ!‬
 ‫وﻻدت ﺑﺎ ﺳﻌﺎدت‬

‫اﻣﺮوز ﻓﺮارﺳﯿﺪن آن زﻣﺎن ﻧﻮراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮ ﮐﮫﻨﺴﺎل زﻣﺎن وﺻﻞ آن را از ھﺰاران‬
‫ﺳﺎل ﻗﺒﻞ روزﺷﻤﺎری ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن زﻣﺎن و ﺳﯿﺎرهھﺎی اﻓﻼک در اﺷﺘﯿﺎق ھﻤﯿﻦ‬
‫روز از ازل َد َوران داﺷﺘﻪ و ﭼﺸﻢ ﺑﻪ راه رﺳﯿﺪن آن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮخ ﮐﮫﻦ از ﻣﺪتھﺎ ﭘﯿﺶ‪،‬‬
‫ﺑﺮای دﻣﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﺻﺒﺢ ﺟﺎنﻧﻮازی‪ ،‬ﭘﮫﻠﻮھﺎی ﺷﺐ و روز را ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺰم‬
‫آراﯾﯽھﺎی ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر‪ ،‬ﻧﻮآوریھﺎی ﻋﻨﺎﺻﺮ‪ ،‬ﻓﺮوغ اﻧﮕﯿﺰیھﺎی ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺪرتﻧﻤﺎﯾﯽھﺎی اﺑﺮ و ﺑﺎد‪ ،‬ﭘﺮﺗﻮ اﻓﮑﻨﯽھﺎی اﻧﻔﺎس ﭘﺎک ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺪس‪ ،‬ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺑﺮاھﯿﻢ‪ ،‬ﺟﻤﺎل‬
‫ﯾﻮﺳﻒ‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰه ﻃﺮازی ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺟﺎنﻧﻮازی ﻣﺴﯿﺢ‪ ،‬ھﻤﻪ و ھﻤﻪ ﺑﺮای اﯾﻦ در اﺳﺘﻤﺮار‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎﻻھﺎی ﮔﺮاﻧﺒﮫﺎ ﺑﻪ درﺑﺎر ﭘﺎدﺷﺎه دو ﺟﮫﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر آﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻣﺪاد اﻣﺮوز ھﻤﺎن ﺻﺒﺢ ﺟﺎنﻧﻮاز‪ ،‬ھﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ ھﻤﺎﯾﻮن و ھﻤﺎن زﻣﺎن ﻓﺮحاﻧﮕﯿﺰ و‬
‫ﺷﺎدﻣﺎن ﻓﺮا رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اﯾﻦ روز ارزﻧﺪهﺗﺮﯾﻦ و ﺧﺠﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ روز ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران در ﭘﯿﺮاﯾﮥ ﺑﯿﺎن ﻣﺤﺪود ﺧﻮد درﺑﺎره اﯾﻦ ﺷﺐ ﻧﻮراﻧﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ :‬در ﺷﺐ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﮫﺎرده ﺑﺮج از اﯾﻮان ﮐﺴﺮی ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻓﺮو رﯾﺨﺖ؛ آﺗﺸﮑﺪه ﻓﺎرس ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺸﺖ‪،‬‬
‫درﯾﺎی ﺳﺎوه ﺧﺸﮑﯿﺪ؛ اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ اﯾﻮان ﮐﺴﺮی‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺼﺮھﺎی ﺳﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻓﻠﮏ ﮐﺸﯿﺪه اﺑﮫﺖ و ﻋﻈﻤﺖ ﻋﺠﻢ‪ ،‬ﺷﺄن و ﺷﻮﮐﺖ روم‪ ،‬اوج و ﺗﻤﺪن ﭼﯿﻦ ﻓﺮو رﯾﺨﺖ‪،‬‬
‫و ﻧﻪ ﻓﻘﻂ آﺗﺸﮑﺪۀ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺟﮫﻨﻢ ﺷﺮ‪ ،‬آﺗﺸﮑﺪۀ ﮐﻔﺮ‪ ،‬آذرﮐﺪۀ ﺿﻼﻟﺖ و ﮔﻤﺮاھﯽ‪ ،‬ﺳﺮد‬
‫و ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺸﺖ‪ .‬از ﺑﺘﺨﺎﻧﻪھﺎ ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر ﺧﺎک ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺘﮑﺪهھﺎ ﺑﺎ ﺧﺎک ﯾﮑﺴﺎن‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﯿﺮازۀ ﻣﺠﻮﺳﯿﺖ از ھﻢ ﮔﺴﯿﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺮگھﺎی ﺧﺰان دﯾﺪۀ ﻧﺼﺮاﻧﯿﺖ ﯾﮑﺎﯾﮏ ﻓﺮو‬
‫رﯾﺨﺖ‪ ،‬ﺷﻮرش ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬در ﭼﻤﻦزار ﺳﻌﺎدت ﺑﮫﺎر آﻣﺪ‪ ،‬ﺷﻌﺎعھﺎی آﻓﺘﺎب‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﺑﻪ ھﺮ ﺳﻮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬آﯾﻨﻪ اﺧﻼق اﻧﺴﺎﻧﯽ از ﭘﺮﺗﻮ ﻗﺪس ﻧﻮراﻓﺸﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮد و‬
‫درﺧﺸﯿﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾﺘﯿﻢ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺟﮕﺮﮔﻮﺷﻪ آﻣﻨﻪ‪ ،‬ﺷﺎه ﺣﺮم‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﻋﺮب‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنروای ﻋﺎﻟﻢ‪،‬‬
‫ﺳﺮدار دو ﺟﮫﺎن‪:‬‬
‫ﺧــــﺘﻢ رﺳــــﻞ‪ ،‬ﺧــــﺎﺗﻢ ﭘﯿﻐﻤﺒــــﺮان‬ ‫ﺷﻤﺴــﮥ ﻧــﻪ ﻣﺴــﻨﺪ ھﻔــﺖ اﺧﺘــﺮان‬
‫ھــﺮدو ﺟﮫــﺎن ﺑﺴــﺘﮥ ﻓﺘــﺮاک اوﺳــﺖ‬ ‫ﺮﺳﻞ ﮐﻪ ﺧـﺮد ﺧـﺎک اوﺳـﺖ‬ ‫اﺣﻤﺪ ُﻣ َ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٧٨‬‬
‫از اﻟــــــﻒ آدم و ﻣــــــﯿﻢ ﻣﺴــــــﯿﺢ‬ ‫زﺑـــﺎن ﻓﺼـــﯿﺢ‬
‫ِ‬ ‫اﻣـــﯽ و ﮔﻮﯾـــﺎ ﺑـــﻪ‬
‫ﭘــﯿﺶ دھــﺪ ﻣﯿــﻮه‪ ،‬ﭘــﺲ آرد‪ ،‬ﺑﮫــﺎر‬ ‫رﺳــﻢ ﺗــﺮﻧﺞ اﺳــﺖ ﮐــﻪ در روزﮔــﺎر‬
‫از ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺪس ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﻣﮑﺎن ﺗﺸﺮﯾﻒ ﻓﺮﻣﺎی ﻋﺰت و ﺟﻼل ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫أﻟﻠﻬﻢ ﺻﻞ ﻋﻠﻴﻪ وﻋﲆ آﻟﻪ وأﺻﺤﺎﺑﻪ وﺳﻠﻢ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ وﻻدت‬
‫در ﻣﻮرد ﺗﺎرﯾﺦ دﻗﯿﻖ وﻻدت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج رﯾﺎﺿﯽدان ﻣﻌﺮوف ﻣﺼﺮی‪،‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ ﻓﻠﮑﯽ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﺎ دﻻﯾﻞ رﯾﺎﺿﯽ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج در روز دوﺷﻨﺒﻪ ‪ ۹‬رﺑﯿﻊ اﻻول )ﻋﺎم اﻟﻔﯿﻞ( ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ / ۲۰‬آورﯾﻞ‬
‫ً‬
‫ﺳﺎل ‪ ۵۷۱‬ﻣﯿﻼدی ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ) ‪ .(١‬ﻧﺎم اﯾﺸﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﻋﻤﻮﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم را ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫دوران ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺷﯿﺮ داد ﻣﺎدر ﮔﺮاﻣﯽ اﯾﺸﺎن آﻣﻨﻪ ﺑﻮد و ﭘﺲ از‬
‫دو ﺳﻪ روز‪ ،‬ﺛﻮﯾﺒﻪ )ﮐﻨﯿﺰ اﺑﻮﻟﮫﺐ( ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺷﯿﺮ داد) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺤﻤﻮد ﻓﻠﮑﯽ‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻼﺻﮥ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم وﻓﺎت ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺮدﺳﺎل آنﺣﻀﺮت ج ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺮاھﯿﻢ‪،‬‬
‫ﮐﺴﻮف ﺷﺪ و اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل دھﻢ ھﺠﺮی و ﺳﺎل ﺷﺼﺖ و ﺳﻮم از ﺳﻦ اﯾﺸﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻃﺒﻖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻗﻮاﻋﺪ رﯾﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﻮف ﺳﺎل دھﻢ ھﺠﺮی در ھﻔﺘﻢ ژوﺋﯿﻪ ﺳﺎل‬
‫‪ ۶۳۲‬ﻣﯿﻼدی‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۸‬و ‪ ۳۰‬دﻗﯿﻘﻪ رخ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ -‬از اﯾﻦ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﻤﺮی ﺳﯿﺰده ﺳﺎل ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺎل‬
‫ﺗﻮﻟﺪ اﯾﺸﺎن ‪ ۵۷۱‬ﻣﯿﻼدی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻠﻢ ھﯿﺌﺖ‪ ،‬ﯾﮑﻢ رﺑﯿﻊ اﻻول ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ دوازدھﻢ‬
‫آورﯾﻞ ‪ ۵۷۱‬ﻣﯿﻼدی ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫د‪ -‬در ﺗﺎرﯾﺦ وﻻدت آنﺣﻀﺮت ج اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻨﻘﺪر ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎه رﺑﯿﻊ اﻻول و‬
‫روز دوﺷﻨﺒﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺗﺎرﯾﺦ در روزھﺎی ‪ ۸‬ﺗﺎ ‪ ۱۲‬ﻣﻨﺤﺼﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫ھـ‪ -‬در ﺗﺎرﯾﺦھﺎی ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻣﺎه رﺑﯿﻊ اﻻول‪ ،‬روز ﻧﮫﻢ‪ ،‬روز دوﺷﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬وﻻدت اﯾﺸﺎن ﯾﻘﯿﻨﺎ‬
‫در ‪ ۲۰‬آورﯾﻞ ‪ ۵۷۱‬ﻣﯿﻼدی ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب »ﯾﺤﺮم ﻣﻦ اﻟﺮﺿﺎﻋﺔ ﻣﺎ ﯾﺤﺮم ﻣﻦ اﻟﻨﺴﺐ«‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
 ‫‪١٧٩‬‬ ‫درﺧﺸﺶ ﻧﻮر ﺣﻖ در ﻇﻠﻤﺖ ﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ﺣﻠﯿﻤﻪ ﺳﻌﺪﯾﻪ‪:‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺛﻮﯾﺒﻪ‪ ،‬ﺣﻠﯿﻤﻪ ﺳﻌﺪﯾﻪ اﯾﺸﺎن را ﺷﯿﺮ داد‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ در آن‬
‫زﻣﺎن در ﻣﯿﺎن ﻃﺒﻘﮥ اﺷﺮاف و ﺑﺰرﮔﺎن رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻮزادان ﺷﯿﺮﺧﻮار ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫آﺑﺎدیھﺎ و ﻣﺤﻠﻪھﺎی اﻃﺮاف ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ رﺳﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬در‬
‫ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬زﺑﺎن ﻓﺼﯿﺢ ﻋﺮﺑﯽ و ﺑﻼﻏﺖ آن را ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ و‬
‫وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻣﺨﺼﻮص ﻧﮋاد ﻋﺮب ﻧﯿﺰ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫اﺷﺮاف ﻋﺮب ﺗﺎ ﻣﺪت ﻣﺪﯾﺪی ﺑﻪ اﯾﻦ رﺳﻢ و رواج ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ دوراﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ دﻣﺸﻖ را ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار داده و در ﺷﺄن و ﺷﻮﮐﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﮐﺴﺮی و ﻗﯿﺼﺮ رﻗﺎﺑﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎن آﻧﺎن در ﺧﺎﻧﻪھﺎی اﻋﺮاب ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻧﺸﯿﻦ ﭘﺮورش‬
‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬از آن ﻣﯿﺎن وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪ ﺗﺎ دوران‬
‫ﻃﻔﻮﻟﯿﺖ را در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ﺑﺎدﯾﻪ ﻧﺸﯿﻦ ﺳﭙﺮی ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا او ﺗﻨﮫﺎ ﮐﺴﯽ از ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﯽ‬
‫اﻣﯿﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺗﮑﻠﻢ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺻﺤﯿﺢ و ﻓﺼﯿﺢ ﻧﺒﻮد) ‪.(٢‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﻃﺒﻖ ﻋﺮف و رواج ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬زﻧﺎن داﯾﻪ و ﺷﯿﺮده‪ ،‬ﺳﺎﻟﯽ دو ﺑﺎر از اﻃﺮاف‬
‫روﺳﺘﺎھﺎ ﺑﻪ ﺷﮫﺮ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و اﺷﺮاف و ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﮫﺮ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎن ﺷﯿﺮﺧﻮار ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻣﯽﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ روز ﭘﺲ از ﺗﻮﻟﺪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮ ﺣﺴﺐ رﺳﻢ و ﻋﺮف ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺪ‬
‫زن از ﻗﺒﯿﻠﮥ »ھﻮازن« ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻮﯾﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻮدﮐﺎﻧﯽ وارد ﻣﮑﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ً‬
‫ﻣﯿﺎن آﻧﺎن »ﺣﻠﯿﻤﻪ ﺳﻌﺪﯾﻪ« ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ ھﯿﭻ ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﺮای ﺷﯿﺮدادن در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر وی ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ) ‪ .(٣‬ﻣﺎدر آنﺣﻀﺮت ج ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ »ﺣﻠﯿﻤﻪ ﺳﻌﺪﯾﻪ«‬

‫ً‬
‫‪ -١‬اﻣﺎم ﺳﮫﯿﻠﯽ اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ را ﻣﻔﺼﻼ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻓﺼﯿﺢ ھﺴﺘﻢ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﯽﺳﻌﺪ ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻪام‪) .‬اﻟﺮوش اﻻﻧﻒ ‪/۱‬‬
‫‪» ۱۰۹‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«(‪ .‬آﻗﺎی »وﯾﻠﯿﺎم ﻣﯿﻮر« در ﮐﺘﺎب »زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺤﻤﺪ« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪» :‬وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﺟﺴﻤﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب و از اﺧﻼق ﻋﺎﻟﯽ و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺪت ﭘﻨﺞ ﺳﺎل در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺑﻨﯽﺳﻌﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺧﻄﺎﺑﻪ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ وی در ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب اﻟﮕﻮ و‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪ«‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ ‪ ۶ /۵‬ﭼﺎب ﻟﯿﺪن‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
‫‪ -٣‬ﺳﮫﯿﻠﯽ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪ :‬از ﻧﻈﺮ اﻋﺮاب‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ اﺟﺮت در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﯿﺮدادن ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﺎن ﻋﻤﻞ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﺎﻧﻪای ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯽﺷﺪ و ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ »اﳊﺮة ﻻ ﺗﺎﻛﻞ ﺑﺜﺪﻳﻴﻬﺎ« ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺳﮫﯿﻠﯽ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﺮده ﮐﻪ در آن ﺳﺎل ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ روی داده ﺑﻮد و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺣﻠﯿﻤﻪ و‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٨٠‬‬

‫ﺑﺴﭙﺎرد‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن آنﺣﻀﺮتج ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻠﯿﻤﻪ در ﺗﺤﻮﯾﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﺸﺎن ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﭼﻮن ﻃﻔﻞ ﺷﯿﺮﺧﻮار دﯾﮕﺮی ﺑﺮای ﺷﯿﺮ دادن و ﭘﺮورش ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده‬
‫ﻧﺸﺪ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﺎﻟﯽ ھﻢ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺎﮔﻮار ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر درﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻀﺮت آﻣﻨﻪ را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و رﺳﻮل اﮐﺮم ج را ﺗﺤﻮﯾﻞ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺣﻠﯿﻤﻪ دﺧﺘﺮی ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم »ﺷﯿﻤﺎء« داﺷﺖ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج را ﺑﺴﯿﺎر دوﺳﺖ ﻣﯽداﺷﺖ و ﺑﺎ او ﺑﺎزی ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺣﻠﯿﻤﻪ ﺑﻌﺪ از دو ﺳﺎل ﻣﺤﻤﺪ ج را ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آورد و ﺑﻪ ﻣﺎدر ﮔﺮاﻣﯽاش ﺗﺤﻮﯾﻞ داد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﭼﻮن در آن روزھﺎ در ﻣﮑﻪ ﺑﯿﻤﺎری وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬آﻣﻨﻪ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد داد ﺗﺎ اﯾﺸﺎن‬
‫ً‬
‫را دوﺑﺎره ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮد‪ .‬ﺣﻠﯿﻤﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺪدا آنﺣﻀﺮت را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد‪ .‬در ﺑﺎره اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻧﺰد ﺣﻠﯿﻤﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﺑﻦ اﺳﺤﻖ‬
‫ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ج ﺷﺶ ﺳﺎل ﻧﺰد ﺣﻠﯿﻤﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﯿﻠﮥ »ھﻮازن« در ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺑﻼﻏﺖ ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در »ﻃﺒﻘﺎت«‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﯽﻓﺮﻣﻮﻧﺪ‪» :‬ﻣﻦ از ھﻤﮥ ﺷﻤﺎ ﻓﺼﯿﺢﺗﺮ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ از‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺮﯾﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﻢ و زﺑﺎن ﻣﻦ زﺑﺎن ﺑﻨﯽﺳﻌﺪ اﺳﺖ«) ‪.(١‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺣﻀﺮت ﺣﻠﯿﻤﻪ را ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ دوﺳﺖ ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ وﻗﺘﯽ ﻧﺰد‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻣﺎدر‪ ،‬ﻣﺎدر‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎن‪ ،‬اﺳﺘﻘﺒﺎل و ﺑﺎ وی اﻇﮫﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ داﺳﺘﺎنھﺎی ﺟﺎﻟﺐ ﺑﻌﺪا ذﮐﺮ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺣﻀﺮت ﺣﻠﯿﻤﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻧﺒﻮت آنﺣﻀﺮت ج وﻓﺎت ﮐﺮد«‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا »اﺑﻦ اﺑﯽ‬
‫ﺧﯿﺜﻤﻪ« در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد »اﺑﻦ ﺟﻮزی«‪ ،‬در »ﺣﺪاء«‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻣﻨﺬری در »ﻣﺨﺘﺼﺮ‬
‫ﺳﻦ اﺑﯽ داوود« و »اﺑﻦ ﺣﺠﺮ« در »اﺻﺎﺑﻪ« ﺑﻪ اﺳﻼم آوردن ﺣﻀﺮت ﺣﻠﯿﻤﻪ ﺳﻌﺪﯾﻪ‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ »ﻣﻐﻠﻄﺎﯾﯽ« در ﺑﺎرۀ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺳﻼم وی‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫»اﻟﺘﺤﻔﺔ اﳉﺴﻴﻤﺔ ﰲ إﺛﺒﺎت إﺳﻼم ﺣﻠﻴﻤﺔ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ) ‪.(٢‬‬

‫ﻗﺒﯿﻠﮥ او ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﻋﮫﺪهدار اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﺳﺎل‪،‬‬
‫زﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر از اﻃﺮاف ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻋﻤﻮم اﻋﺮاب اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﻣﻌﯿﻮب‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻃﺮز ﻓﮑﺮ ﻓﻘﻂ در ﻣﯿﺎن ﻃﺒﻘﺎت اﺷﺮاف و ﺣﮑﺎم وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -١‬ﺑﻨﯽﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻗﺒﯿﻠﮥ ھﻮازن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٢‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۱۶۶ /۳‬‬
 ‫‪١٨١‬‬ ‫درﺧﺸﺶ ﻧﻮر ﺣﻖ در ﻇﻠﻤﺖ ﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ﺷﻮھﺮ ﺣﻀﺮت ﺣﻠﯿﻤﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺪر رﺿﺎﯾﯽ آنﺣﻀﺮت ج ﺣﺎرث اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰی ﻧﺎم‬
‫داﺷﺖ و ﺑﻌﺪ از ﺑﻌﺜﺖ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪ و ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮدﯾﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺣﺎرث ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ج آﻣﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؟ آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬روزی ﻓﺮا ﺧﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد آﻧﭽﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ راﺳﺖ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺣﺎرث ﻣﺸﺮف ﺑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮادران و ﺧﻮاﻫﺮان رﺿﺎﻋﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‬

‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭼﮫﺎر ﺑﺮادر و ﺧﻮاھﺮ رﺿﺎﻋﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ اﺳﺎﻣﯽ آﻧﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ«‪» ،‬اﻧﯿﺴﻪ«‪» ،‬ﺣﺬﯾﻔﻪ« و »ﺣﺬاﻓﻪ« ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﻘﺐ »ﺷﯿﻤﺎء« ﻣﺸﮫﻮر ﺑﻮد‪ .‬اﺳﻼم‬
‫آوردن ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ و »ﺷﯿﻤﺎء« ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﺎل ﺑﻘﯿﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ در ﮐﻮدﮐﯽ‬

‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻦ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﺷﺶ ﺳﺎﻟﮕﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎدرش او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪» .‬ﺳﻠﻤﯽ« ھﻤﺴﺮ ھﺎﺷﻢ و‬
‫ﻣﺎدر ﺑﺰرگ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ از ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﯽ ﻧﺠﺎر در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آﻣﻨﻪ ﻧﺰد آﻧﺎن اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺳﻔﺮ ام اﯾﻤﻦ‪ ،‬داﯾﮥ آنﺣﻀﺮت ج ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ھﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻮرﺧﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎدر‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ھﻤﺎن ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﮐﻪ َﺟ َّﺪ اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﺑﻨﯽ ّﻧﺠﺎر داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺳﻔﺮ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﻧﺴﺒﺖ دوری ﺑﻮد و ﺑﻌﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ آن ارﺗﺒﺎط‬
‫اﻧﺪک ﺑﺎﻋﺚ ﭼﻨﺎن ﺳﻔﺮ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻨﺪه‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮥ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت آﻣﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر زﯾﺎرت آراﻣﮕﺎه ﺷﻮھﺮ ﺧﻮد »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ« ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬آﻣﻨﻪ ﺗﺎ ﻣﺪت ﯾﮏ ﻣﺎه در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬در ﻣﺤﻞ‬
‫»اﺑﻮاء«) ‪ (٢‬وﻓﺎت ﮐﺮد و در ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪» .‬ام اﯾﻤﻦ« ھﻤﺮاه ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ‬
‫ﻣﮑﻪ آﻣﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﺧﺎﻃﺮهھﺎی زﯾﺎدی از دوران اﻗﺎﻣﺖ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﯾﺎد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪھﺎ‬
‫و ﭘﺲ از ھﺠﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺎر از ﻣﺤﻞ »ﺑﻨﯽ ﻋﺪی« ﮔﺬر ﮐﺮده ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬اﻹﺻﺎﺑﺔ ﻓﻲ أﺣﻮال اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ‪ ،‬ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ ‪.۲۸۳ /۱‬‬

‫‪ -٢‬ﻧﺎم ﻣﺤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از »ﺟﺨﻢ« ‪ ۲۳‬ﻣﺎﯾﻞ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٨٢‬‬
‫َ‬
‫ﻣﺎدرم در ھﻤﯿﻦ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ھﻤﺎن ِﺑ ْﺮﮐﮥ آﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺷﻨﺎ ﮐﺮدن را‬
‫ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺪان ﺑﺎ دﺧﺘﺮﮐﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻧﯿﺴﻪ« ﺑﺎزی ﻣﯽﮐﺮدم) ‪.(١‬‬

‫ﺗﮑﻔﻞ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‬

‫ﭘﺲ از وﻓﺎت ﻣﺎدر ﮔﺮاﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺗﮑﻔﻞ آنﺣﻀﺮت ج را ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﺮ ﻋﮫﺪه‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و اﯾﺸﺎن ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ وی ھﻤﺮاه و در ﮐﻨﺎر اﯾﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ) ‪ .(٢‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ در ﺳﻦ‬
‫ھﺸﺘﺎد و دو ﺳﺎﻟﮕﯽ وﻓﺎت ﮐﺮد و در »ﺣﺠﻮن« ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ھﻢ اﮐﻨﻮن‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﻠﻪھﺎی ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﺑﺰرگ ﺷﮫﺮ ﻣﮑﻪ اﺳﺖ و در آن ﺧﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﻋﺮﯾﺾ ﺑﺎ ﭘﻞھﺎی زﯾﺎدی‬
‫اﺣﺪاث ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ؛ در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺣﻀﺮت ج ھﺸﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎم ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزۀ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ ھﻤﺮاه ﺑﻮدﻧﺪ و از ﺷﺪت ﻣﺤﺒﺖ و ﻏﻢ‬
‫ﺟﺪاﯾﯽ اﺷﮏ ﻣﯽرﯾﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم وﻓﺎت‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺗﮑﻔﻞ آنﺣﻀﺮت ج را‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد »اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ« ﺳﭙﺮد‪ .‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ ﻣﮫﻢ ﻋﻤﻞ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ً‬
‫)ﺷﺮح آن ﺑﻌﺪا ﺑﯿﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ(‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎﺻﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﯽ‬
‫ھﺎﺷﻢ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﺴﯿﺎری از اﻣﺘﯿﺎزات ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد را از دﺳﺖ‬
‫دادﻧﺪ و اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ روزی ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻗﺘﺪار دﻧﯿﻮی‪ ،‬ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﺑﺮ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﯽ ھﺎﺷﻢ‬
‫ﻏﻠﺒﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد‪» .‬ﺣﺮب« ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻌﺮوف »اﻣﯿﻪ« ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺮﺳﯽﻧﺸﯿﻦ ﻣﺴﻨﺪ رﯾﺎﺳﺖ‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪.۱۷۳ /۱‬‬

‫‪ -٢‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ آنﺣﻀﺮت را ﺑﺴﯿﺎر دوﺳﺖ و ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽداﺷﺖ از ﻣﺴﻠﻤﺎت اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮای‬
‫»ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث« اﯾﻦ اﻣﺮ ھﻢ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬او اﻇﮫﺎر ﻣﯽدارد »آن ﭘﺴﺮ ﯾﺘﯿﻢ ﺣﺎل و وﺿﻊ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ و در اواﺧﺮ ﯾﮏ ﺑﺎر ﻋﻤﻮﯾﺶ ﺣﻤﺰه در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﻃﻨﺰ او را ﻏﻼم ﭘﺪر ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺑﻮد«‪) .‬زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺤﻤﺪ ص ‪.(۴۹ – ۴۵‬‬
‫»ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث« ﺧﻮد اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح اﯾﻦ داﺳﺘﺎن آﻧﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﺨﺎری )ﻏﺰوه ﺑﺪر و ﺧﻤﺲ( ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬از ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺑﺪر‬
‫دو ﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﺮاب ﺣﺮام ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷﺮاب ﻧﻮﺷﯿﺪه و ﻣﺴﺖ ﺑﻮد از آﻧﺠﺎ ﮔﺬر ﮐﺮد و ﺷﮑﻢ ﺷﺘﺮ را ﭘﺎره و دل و ﺟﮕﺮ آن را ﮐﺒﺎب‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺰد ﺣﻤﺰه رﻓﺖ و او را ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮد‪ .‬ﺣﻤﺰه در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﯽ‬
‫ﺷﺪﯾﺪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬در ھﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ آن اﻟﻔﺎظ را ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ از ﭼﻨﯿﻦ داﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮ ﯾﮏ‬
‫ادﻋﺎی ﭘﻮچ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﻮد؟‬
 ‫‪١٨٣‬‬ ‫درﺧﺸﺶ ﻧﻮر ﺣﻖ در ﻇﻠﻤﺖ ﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺷﺪ و از ﻣﻨﺎﺻﺐ رﯾﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺼﺐ »ﺳﻘﺎﯾﻪ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آب دادن ﺑﻪ ﺣﺠﺎج‬

‫در دﺳﺖ ﻋﺒﺎس ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﮑﻔﻞ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ دارای ده ﻓﺮزﻧﺪ از ھﻤﺴﺮان ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺪر‬
‫آنﺣﻀﺮت ج و اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ از ﯾﮏ ﻣﺎدر ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ آنﺣﻀﺮت را‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﮑﻔﻞ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻗﺮار داد‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻗﺪری ﻣﺤﺒﺖ و ﻋﻄﻮﻓﺖ‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ھﻨﮕﺎم ﺧﻮاب اﯾﺸﺎن را ﮐﻨﺎر ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﺑﺎﻧﯿﺪ و‬
‫ﭼﻮن ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ً‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻦ آنﺣﻀﺮت ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﻪ ده‪ ،‬دوازده ﺳﺎل رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان را ﺑﻪ ﭼﺮاﮔﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﻌﺮوف ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﺑﻪ زﻋﻢ ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭼﻮن‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺮای آنﺣﻀﺮت ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﻗﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪﭼﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮔﻤﺎرد! وﻟﯽ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮاﻧﯿﺪن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﻧﺰد اﻋﺮاب ﮐﺎری ﭘﺴﺖ و ﻣﺎﯾﮥ ﻋﯿﺐ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪان اﺷﺮاف و اﻣﺮاء ﻧﯿﺰ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻣﯽﭼﺮاﻧﯿﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﻧﺸﺎط زﻧﺪﮔﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ُ ُ َ َ َ َۡ َ ُ َ‬ ‫ََ ُ ۡ َ ََ ٌ‬
‫حون ‪] ﴾٦‬اﻟﻨﺤﻞ‪.[۶ :‬‬ ‫�ال حِ� ت ِر�حون وحِ� ��‬ ‫﴿ول�م �ِيها‬
‫»و در آنھﺎ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ )زﯾﻨﺖ و( زﯾﺒﺎﺋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﺎﻣﮕﺎھﺎن )از ﺻﺤﺮا( ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺻﺒﺤﮕﺎھﺎن )ﺑﻪ ﺻﺤﺮا( ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪای ﺑﺮای ﮔﻠﻪﺑﺎﻧﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺧﺎﻃﺮۀ آن ﺷﻐﻞ ﺳﺎده و ﺑﺎ ذوق را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬روزی ھﻤﺮاه ﺑﺎ اﺻﺤﺎب‬
‫ﺑﻪ ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺗﺸﺮﯾﻒ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺻﺤﺎب ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻋﻠﻒھﺎی ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آن ﻋﻠﻒھﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﻧﮓﺷﺎن ﺧﻮب ﺳﯿﺎه ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻮﺷﻤﺰه ﺗﺮﻧﺪ و اﯾﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫دوراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻨﯿﻦ ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ در اﯾﻨﺠﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻣﯽﭼﺮاﻧﯿﺪم) ‪.(١‬‬

‫‪ -١‬در ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ص ‪ ۸‬و ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﮐﺘﺎب »اﻹﺟﺎرۀ« اﯾﻦ ﻗﻮل رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ در ﻣﻘﺎﺑﻞ »ﻗﺮارﯾﻂ« ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان اھﻞ ﻣﮑﻪ را ﻣﯽﭼﺮاﻧﯿﺪم«‪ ،‬در ﺑﯿﺎن ﻣﻔﮫﻮم‬
‫ﻗﺮارﯾﻂ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺷﯿﺦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ﺳﻮﯾﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺮارﯾﻂ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻗﯿﺮاط‪ ،‬و ﻗﯿﺮاط ﻧﺎم ﺟﺰﯾﯽ از درھﻢ ﯾﺎ دﯾﻨﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ وی ﻣﻔﮫﻮم ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٨٤‬‬

‫ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺷﺎم در ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ‬

‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﭘﯿﺸﮥ ﺗﺠﺎرت داﺷﺖ و ﻗﺮﯾﺶ ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﯽ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت‬
‫ً‬
‫ﺑﻪ ﺷﺎم ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺳﻦ آنﺣﻀﺮت ج ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ دوازده ﺳﺎل ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺷﺎم را داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳﺨﺘﯽھﺎی ﺳﻔﺮ و ﯾﺎ ھﺮ ﻋﻠﺖ‬
‫دﯾﮕﺮی ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ آنﺣﻀﺮت را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﺎم ﺑﺒﺮد‪ .‬وﻟﯽ اﯾﺸﺎن ﺑﺎ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﭼﻨﺎن‬
‫اﻧﺲ و اﻟﻔﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ ،‬اﺷﮏ در ﭼﺸﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪ ج ﺣﻠﻘﻪ‬
‫زد و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﺮدن وی آوﯾﺨﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺮادرزادهاش‬
‫رﻧﺠﯿﺪه ﺧﺎﻃﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا اﯾﺸﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﺑﯿﺎن ﻋﻤﻮم ﻣﻮرﺧﺎن‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﻣﻌﺮوف »ﺑﺤﯿﺮای راھﺐ« در ھﻤﯿﻦ ﺳﻔﺮ ﭘﯿﺶ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮح آن ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه‪:‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ » ُﺑﺼﺮی«) ‪ (١‬رﺳﯿﺪ ﺑﻪ ﺻﻮﻣﻌﮥ ﯾﮏ راھﺐ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم » ُﺑﺤﯿﺮا«‬
‫وارد ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ راھﺐ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﺎھﺪۀ آنﺣﻀﺮت ج اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺳﯿﺪاﻟﻤﺮﺳﻠﯿﻦ اﺳﺖ« ﻣﺮدم ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ از ﮐﺠﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ؟‬
‫او در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺷﻤﺎ از ﮐﻮه ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﻣﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم درﺧﺘﺎن و ﺳﻨﮓھﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ داﺳﺘﺎن در ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮه از ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻌﺠﺐ‬
‫اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﯿﺎن آن اﺷﺘﯿﺎق و ﻋﻼﻗﻪ دارﻧﺪ!‬
‫» ِﺳﺮوﯾﻠﯿﺎم ﻣﯿﻮر«‪» ،‬درﯾﭙﺮ«‪» ،‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث« و دﯾﮕﺮان ھﻤﻪ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن را در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺘﺤﯽ ﻋﻈﯿﻢ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ و ﻣﺪﻋﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﻘﺎﯾﻖ و اﺳﺮار‬

‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺟﺮت‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﻣﺮدم را ﻣﯽﭼﺮاﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫»ﺑﺨﺎری« اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﮐﺘﺎب »اﻹﺟﺎرة« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ »اﺑﺮاھﯿﻢ ﺣﺮﺑﯽ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻗﺮارﯾﻂ ﻧﺎم ﻣﺤﻠﯽ ﻧﺰدﯾﮏ »اﺟﯿﺎد« اﺳﺖ‪» ،‬اﺑﻦ ﺟﻮزی« ھﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ‪» .‬ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ً‬
‫ﯾﻤﯿﻨﯽ« در ﺗﺸﺮﯾﺢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻔﺼﻼ ﺑﺤﺚ ﻧﻤﻮده و ﺑﺎ دﻻﯾﻞ ﻗﻮی ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻧﻈﺮ »اﺑﻦ ﺟﻮزی«‬
‫ً‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ )ﻋﯿﻨﯽ ‪ (۶۳۱ /۶‬در »ﻧﻮر اﻟﻨﺒﺮاس« ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻔﺼﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪه و ھﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -١‬اﯾﻦ ﻣﺤﻞ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺎم ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٨٥‬‬ ‫درﺧﺸﺶ ﻧﻮر ﺣﻖ در ﻇﻠﻤﺖ ﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ﻣﺬھﺐ ﺧﻮﯾﺶ را از ھﻤﺎن راھﺐ آﻣﻮﺧﺖ و اﺳﺎس ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺳﻼم را ﺑﺮ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ وی ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎن ﻧﮫﺎد و ﺗﻤﺎم اﺻﻮل اﺳﺎﺳﯽ اﺳﻼم ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﯿﻞ ھﻤﺎن ﻧﮑﺎت ھﺴﺘﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ‬
‫داﺳﺘﺎن در رواﯾﺖ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در آن ﺑﺤﺚ از ﺗﻌﻠﯿﻢ‬
‫ﺑﺤﯿﺮا ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ دور از ﻋﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﯽ دوازده ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬
‫اﺳﺮار دﯾﻦ اﺳﻼم در ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎه و آنھﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ راھﺐ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﮐﻪ زﺑﺎﻧﺶ‬
‫را ھﻢ ﻧﻤﯽداﻧﺪ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺷﻮد! و اﮔﺮ اﻣﺮی ﺧﺎرق اﻟﻌﺎده ﺑﻮده ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ زﺣﻤﺖ و ﺗﻌﻠﯿﻢ‬
‫»ﺑﺤﯿﺮا« ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﻃﺮق آن ﻣﺮﺳﻞ ھﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ راوی‬
‫اول در زﻣﺎن واﻗﻌﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮده و ﻧﺎم آن ﻧﯿﺰ در رواﯾﺎت ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺘﻨﺪﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻦ رواﯾﺖ در »ﺗﺮﻣﺬی« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ اﻣﺮ در ﻣﻮرد آن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺗﺮﻣﺬی در ﺑﺎرۀ آن رواﯾﺖ اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ ﮐﻪ »ﺣﺴﻦ« و »ﻏﺮﯾﺐ« اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻘﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬رﺗﺒﮥ »ﺣﺴﻦ« از‬
‫رﺗﺒﻪ ﺣﺪﯾﺚ »ﺻﺤﯿﺢ« ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ و ﭼﻮن »ﻏﺮﯾﺐ« ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ رﺗﺒﻪاش از آنھﻢ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ »ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻏﺰوان« اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎری او را‬
‫)ﻣﻮرد اﻃﻤﯿﻨﺎن( داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﮐﺜﺮ اھﻞ ﻓﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وی اﻇﮫﺎر ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎدی‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» .‬ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ« در »ﻣﯿﺰان اﻻﻋﺘﺪال« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪» -١‬درﯾﭙﺮ« در ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺮﮐﮥ ﻋﻠﻢ و ﻣﺬھﺐ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﺤﯿﺮا« در ﺧﺎﻧﻘﺎه » ُﺑﺼﺮی« ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﻓﮑﺎر‬
‫ﻓﺮﻗﮥ »ﻧﺴﻄﻮری« را ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ذھﻦ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﻮی و ﮔﯿﺮای اﯾﺸﺎن ﻧﻪ ﻓﻘﻂ از‬
‫ً‬
‫اﻓﮑﺎر ﻣﺬھﺒﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از اﻓﮑﺎر ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﺮﺑﯽ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺷﺪﯾﺪا ﻣﺘﺄﺛﺮ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻃﺮز ﻋﻤﻞ ﺑﻌﺪی اﯾﺸﺎن‬
‫ﺷﺎھﺪ روﺷﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺬھﺒﯽ ﻧﺴﻄﻮریھﺎ )ﻧﺎم ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﻗﻪھﺎی ﻣﺴﯿﺤﯽ‬
‫اﺳﺖ(‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪی اﯾﺸﺎن را ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪.‬‬
‫»ﺳﺮوﻟﯿﺎم ﻣﯿﻮر« ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﮐﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻔﺮ و اﻧﺰﺟﺎری ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج از‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﻃﺮح دﯾﻦ ﺟﺪﯾﺪی را ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاری ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﮥ ھﻤﺎن ﺳﻔﺮ و ﺗﺠﺮﺑﻪھﺎ و‬
‫ﻣﺸﺎھﺪات ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺎرع اﺳﻼم از اﺳﺎﺗﯿﺪ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﻋﻠﻢ‬
‫ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﺎن وﻟﻮﻟﻪای از ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺗﻨﻔﺮی از ﺗﺜﻠﯿﺖ ﮐﻪ در ﺗﮏ ﺗﮏ‬
‫ﺻﻔﺤﺎت ﻗﺮآن ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ‪ ،‬در ﻗﻠﺐﺷﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٨٦‬‬
‫»ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ« اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻨﮑﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻨﮑﺮﺗﺮ از ﺗﻤﺎم آنھﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در آن داﺳﺘﺎن »ﺑﺤﯿﺮا« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» -۳‬ﺣﺎﮐﻢ« در »ﻣﺴﺘﺪرک« ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﺖ‪» .‬ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ« در »ﺗﻠﺨﯿﺺ اﻟﻤﺴﺘﺪرک« اﯾﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﮥ »ﺣﺎﮐﻢ« را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از وﻗﺎﯾﻊ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را »ﻣﻮﺿﻮع«‪ ،‬دروغ و ﺟﻌﻠﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪارم ‪.‬‬
‫‪ -۴‬در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺑﻼل و ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻧﯿﺰ در آن ﺳﻔﺮ‬
‫ً‬
‫ھﻤﺮاه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻼل اﺻﻼ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺧﺮدﺳﺎل ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۵‬آﺧﺮﯾﻦ راوی اﯾﻦ داﺳﺘﺎن »اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی« اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺳﻔﺮ ﺣﻀﻮر‬
‫راوی ﻣﺎﻓﻮق ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ »ﺗﺮﻣﺬی« ﺳﻨﺪی‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ و ﻧﺎم ِ‬
‫ﮐﻪ در »ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﻧﯿﺰ »ﻣﺮﺳﻞ« و ﯾﺎ »ﻣﻌﻀﻞ« اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ »ﻣﺮﺳﻞ« اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﯽای ﮐﻪ در آن واﻗﻌﻪ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺎم ﺻﺤﺎﺑﯽ‬
‫را ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ »ﻣﻌﻀﻞ« اﺳﺖ‪ ،‬در آن راوی ﻧﺎم دو راوی ﻣﺎﻓﻮق‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺎم »ﺗﺎﺑﻌﯽ« و »ﺻﺤﺎﺑﯽ« را ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی اﻋﺘﻤﺎد ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺑﻪ راوﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫ً‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ھﻤﺮاھﯽ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﺑﻼل در آن ﺳﻔﺮ ﻗﻄﻌﺎ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪﻃﻮر اﺷﺘﺒﺎھﯽ در‬
‫رواﯾﺖ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ادﻋﺎی »ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ« ﮐﻪ ﺗﻤﺎم راوﯾﺎن اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ »ﻣﺴﺘﻨﺪ« ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺑﺎرۀ »ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻏﺰوان«‬
‫ﺧﻮد »اﺑﻦ ﺣﺠﺮ« در »ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻟﺘﮫﺬﯾﺐ« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»او ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎ ﻣﯽﺷﺪ و از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ھﻢ ﻣﺸﮑﻮک اﺳﺖ ﮐﻪ از »ﻣﻤﺎﻟﯿﮏ« رواﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫از »ﻣﻤﺎﻟﯿﮏ« ﯾﮏ رواﯾﺖ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آن را دروغ و »ﻣﻮﺿﻮع« ﻣﯽداﻧﻨﺪ ‪.‬‬

‫‪» -١‬ﻧﺒﺮاس ﻓﯽ ﺷﺮح ﻋﯿﻮن اﻟﺴﯿﺮ« ﻻﺑﻦ ﺳﯿﺪ اﻟﻨﺎس‪ ،‬زرﻗﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺰان اﻻﻋﺘﺪال‪ ،‬اﺻﺎﺑﻪ )ﺗﺬﮐﺮه‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻏﺰوان( ﻣﺴﺘﺪرک ﺣﺎﮐﻢ ﻣﻊ ﺗﻠﺨﯿﺺ )‪» (۶ /۵ /۲‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
 ‫‪١٨٧‬‬ ‫درﺧﺸﺶ ﻧﻮر ﺣﻖ در ﻇﻠﻤﺖ ﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ ﻓﺠﺎر‬

‫از ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﻨﮓھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ اﺑﺘﺪای اﺳﻼم ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب وﺟﻮد داﺷﺖ؛ ﺟﻨﮓ »ﻓﺠﺎر« از‬
‫ھﻤﻪ ﻣﺸﮫﻮرﺗﺮ و ﺧﻄﺮﻧﺎکﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن ﻗﺮﯾﺶ و ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻗﯿﺲ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮای اﯾﻦ ﺟﻨﮓ دﺳﺘﻪھﺎی ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺟﻨﮕﯽ آﻣﺎده ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﺪار‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ھﺎﺷﻢ‪ ،‬زﺑﯿﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻮد و رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ھﻤﺎن دﺳﺘﻪ ﺷﺮﮐﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﻨﮓ ﺑﺰرﮔﯽ درﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﻗﯿﺲ و ﺳﭙﺲ ﻗﺮﯾﺶ ﭘﯿﺮوز ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﻓﺮﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه و ﺳﭙﻪﺳﺎﻻر ﻗﺮﯾﺶ ﺣﺮب ﺑﻦ‬
‫اﻣﯿﻪ )ﭘﺪر اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن و ﺟﺪ اﻣﯿﺮ ﻣﻌﺎوﯾﻪ( ﺑﻮد؛ و ﭼﻮن در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﺣﻖ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻗﺮﯾﺶ و‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ آﺑﺮو و ﺣﯿﺜﯿﺖ ﺧﺎﻧﺪان آﻧﺎن در ﻣﯿﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﯿﺰ در آن ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ »اﺑﻦ ھﺸﺎم« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ﮐﺴﯽ را‬
‫ً‬
‫ﻣﻮرد ﺿﺮب ﻗﺮار ﻧﺪادﻧﺪ‪» .‬اﻣﺎم ﺳﮫﯿﻠﯽ« ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﺷﺨﺼﺎ ﻧﺠﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫»وإﻧﻤـﺎ ﻟـﻢ ﻳﻘﺎﺗﻞ رﺳﻮل اﷲ ﻣﻊ أﻋﻤـﺎﻣﻪ ﰲ اﻟﻔﺠﺎر وﻗﺪ ﺑﻠﻎ ﺳﻦ اﻟﻘﺘﺎل ﻷﻧـﻬﺎ ﻛﺎﻧﺖ ﺣﺮب‬
‫ﻓﺠﺎر وﻛﺎﻧﻮا أﻳﻀﺎ ﻛﻠﻬﻢ ﻛﻔﺎرا وﱂ ﻳﺄذن اﷲ ﳌﺆﻣﻦ أن ﻳﻘﺎﺗﻞ إﻻ ﻟﻴﻜﻮن ﻛﻠﻤﺔ اﷲ ﻫﻲ اﻟﻌﻠﻴﺎ«‪.‬‬
‫»و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﻧﺠﻨﮕﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺟﻨﮕﯿﺪن رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫اﯾﻦ ﺟﻨﮓ در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻧﯿﺰ ﻃﺮﻓﯿﻦ درﮔﯿﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﺑﺮﺗﺮی دﯾﻦ ﺧﻮد داده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ »ﺟﻨﮓ ﻓﺠﺎر« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام ﺑﻪ وﻗﻮع‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﺟﻨﮕﯿﺪن در آن ﻣﺎهھﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫‪ -١‬ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﻣﻔﺼﻠﯽ ﺑﺮ داﺳﺘﺎن »ﺑﺤﯿﺮای راھﺐ« در ﺟﻠﺪ ﺳﻮم ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺣﯿﺜﯿﺖ‬
‫رواﯾﺘﯽ ﻋﻤﻮم دﻻﯾﻞ و ﻣﻌﺠﺰات ﻣﺸﮫﻮر« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
 ‫ﺣﻠﻒ اﻟﻔﻀﻮل ﯾﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﺟﻮاﻧﻤﺮدان‬

‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﻨﮓھﺎی ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،‬ھﺰاران ﺧﺎﻧﻮاده را ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدی ﮐﺸﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺸﺘﺎر و‬

‫ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی ﺟﺰو اﺧﻼق و اﻓﺘﺨﺎرات ﻣﻠﯽ و ﻗﺒﯿﻠﻪای اﻋﺮاب ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺸﺎھﺪه‬
‫اﯾﻦ وﺿﻊ اﺳﻒﺑﺎر‪ ،‬در ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﻌﻀﯽ از ﺟﻮاﻧﻤﺮدان و اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎن‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰۀ ﺻﻠﺢ و اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺟﻨﮓ ﻓﺠﺎر‪ ،‬زﺑﯿﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﮐﻪ ﻋﻤﻮی رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫و رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﺳﺎزش و ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن را ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫»ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ«‪» ،‬زھﺮه« و »ﺗﯿﻢ« در ﺧﺎﻧﮥ »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺪﻋﺎن« ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﺑﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﯾﮏ از ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﻈﻠﻮم ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ھﯿﭻ ﻇﺎﻟﻢ و ﺳﺘﻤﮑﺎری ﻧﺒﺎﯾﺪ در‬
‫ﻣﮑﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج در اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ راﺟﻊ ﺑﻪ آن ﭼﻨﯿﻦ اﻇﮫﺎر‬
‫ﻧﻈﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻢ آن ﭘﯿﻤﺎن را ﺑﺎ ﺷﺘﺮان ﺳﺮخرﻧﮓ ﻋﻮض ﮐﻨﻢ و اﮔﺮ ﺣﺎﻻ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮم‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ«) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﻪ آن ﭘﯿﻤﺎن »ﺣﻠﻒ اﻟﻔﻀﻮل« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﻧﺎم ﺗﻤﺎم ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬاران آن‪ ،‬از ﻣﺎده‬
‫»ﻓﻀﻞ« ﻣﺸﺘﻖ ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »ﻓﻀﯿﻞ ﺑﻦ ﺣﺎرس«‪» ،‬ﻓﻀﯿﻞ ﺑﻦ وداﻋﻪ« و »ﻣﻔﻀﻞ«) ‪ (٣‬اﯾﻦ‬
‫اﻓﺮاد از ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﺟﺮھﻢ« و »ﻗﻄﻮرا« ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﭼﻪ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ و ﺧﺎﻃﺮۀ آن در‬
‫ً‬
‫اذھﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺠﺪدا ﺑﺮای اﺟﺮای آن ﺑﺎھﻢ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ و از اﯾﻦ ﻟﺤﺎظ‬
‫اﺳﺎﻣﯽ ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬاران ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آن ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎزﺳﺎزی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‬

‫دﯾﻮار ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻗﺎﻣﺖ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن ارﺗﻔﺎع داﺷﺖ و ﺑﺪون ﺳﻘﻒ ﺑﻮد )ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺎ ﻋﯿﺪﮔﺎهھﺎ را ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ(‪ .‬و ﭼﻮن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﮐﻌﺒﻪ در ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻘﺎت ‪.۸۶ /۱‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﺘﺪرک ‪) ۲۲۰ /۶‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
‫‪» -٣‬اﻣﺎم ﺳﮫﯿﻠﯽ« در ﺳﻨﺪ »ﺣﺎرث ﺑﻦ اﺳﺎﻣﻪ« ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ از آن ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد در آن ﭘﯿﻤﺎن‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ :‬ﺗﺮد »اﻟﻔﻀﻮل ﻋﻠﯽ أھﻠﮫﺎ« و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻟﺤﺎظ ﻧﺎم آن ﺣﻠﻒ اﻟﻔﻀﻮل ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٩٠‬‬
‫و ھﻨﮕﺎم ﺑﺎران‪ ،‬آب ﺷﮫﺮ در ﺣﺮم ﮔﺮد ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از وﯾﺮاﻧﯽ در ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ً‬
‫ﻓﻮﻗﺎﻧﯽاش دﯾﻮاری ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرﻓﺖ و ﻣﮑﺮرا ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ آﺳﯿﺐ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻘﺮر ﺷﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻓﻌﻠﯽ ﺗﺨﺮﯾﺐ و ﺑﺎ‬
‫ً‬
‫اﺳﺘﺤﮑﺎم ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﺎزﺳﺎزی ﺷﻮد‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ در ھﻤﺎن روزھﺎ در ﺑﻨﺪرﮔﺎه ﺟﺪه‪ ،‬ﯾﮏ ﮐﺸﺘﯽ‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ اﺻﺎﺑﺖ ﮐﺮده و درھﻢ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ از آن آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﯿﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﻐﯿﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺪه رﻓﺖ و ﺗﺨﺘﻪھﺎی آن ﮐﺸﺘﯽ ﺑﻪ ﮔﻞ ﻧﺸﺴﺘﻪ را ﮔﺮد آورد‪ .‬در ﮐﺸﺘﯽ ﯾﮏ‬
‫ﻣﻌﻤﺎر روﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺑﺎﻗﻮم« ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯿﺪ او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آورد و ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ‬
‫اﺗﻔﺎق ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎزﺳﺎزی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را آﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺴﻤﺖھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ آن‬
‫را ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ھﻤﻪ از ﺷﺮف و اﻣﺘﯿﺎز اﯾﺠﺎد ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ زﻣﺎن ﻧﺼﺐ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺰاع و ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺳﺨﺘﯽ در ﻣﻮرد‬
‫اﯾﻨﮑﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﻨﮓ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﻧﺼﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﻣﯿﺎن ﺳﺮان اﻗﻮام درﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ھﺮﮐﺲ‬
‫آن او ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ از ﻧﯿﺎم ﺑﯿﺮون‬ ‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ اﯾﻦ اﻓﺘﺨﺎر از ِ‬
‫ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺮاب آن دوران رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﺮگ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻇﺮﻓﯽ را ﭘﺮ از ﺧﻮن ﮐﺮده دﺳﺖھﺎی ﺧﻮد را در آن ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﺎن روی‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺼﺐ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺗﺎ ﻣﺪت ﭼﮫﺎر روز اداﻣﻪ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬روز ﭘﻨﺠﻢ »اﺑﻮ اﻣﯿﻪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه ﻣﺨﺰوﻣﯽ« ﮐﻪ ﺳﺎﻟﺨﻮردهﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮد ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﺮد‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮدا ﺻﺒﺢ وارد ﺻﺤﻦ ﮐﻌﺒﻪ ﺷﻮد او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داور‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﮕﯽ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬روز ﺑﻌﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن ﻧﮕﺎهھﺎیﺷﺎن ﺑﺮ ﺟﻤﺎل ﺟﮫﺎنآرای رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج )ﮐﻪ از در ﺻﻔﺎ و ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺗﻮارﯾﺦ‪ ،‬از ﺑﺎب اﻟﺴﻼم وارد ﺷﺪ( اﻓﺘﺎد‪،‬‬
‫ً‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺮای ﺧﻮد ﮔﻮارا ﻧﺪﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﺎ و ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ از ﺷﺮف و اﻓﺘﺨﺎر ﻧﺼﺐ‬
‫ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد دادﻧﺪ ﮐﻪ از ھﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﯾﮏ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﺷﻮد و آنﺣﻀﺮت ﭘﺎرﭼﻪای ﭘﮫﻦ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد در آن ﻗﺮار داده و‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ھﺮﯾﮏ از ﺳﺮان و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ ﯾﮏ ﮔﻮﺷﮥ آن را ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ »ﺣﺠﺮ« را‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ »رﮐﻦ« ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ دﺳﺖ ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد ﺳﻨﮓ را در ﺟﺎی آن ﻧﺼﺐ‬
 ‫‪١٩١‬‬ ‫درﺧﺸﺶ ﻧﻮر ﺣﻖ در ﻇﻠﻤﺖ ﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(١‬اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﮔﻮﯾﺎ اﺷﺎرهای ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺳﻨﮓ ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫دﯾﻦ اﻟﮫﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﺳﺖھﺎی ﻣﺒﺎرک اﯾﺸﺎن ﻧﺼﺐ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﺸﻤﮑﺶھﺎی ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ ﭼﯿﺰی ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﯿﻨﯽ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن داده ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺎ ﺳﻘﻒ آن ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫ﮐﻤﺒﻮد ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮔﻮﺷﻪای از ﺑﻨﺎی ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و اﻃﺮاف آن‬
‫دﯾﻮاری ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪ ﺗﺎ در ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ داﺧﻞ ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺮوز‬
‫ﺑﻪ آن ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه »ﺣﻄﯿﻢ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ ﻗﺼﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ دﯾﻮار ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه را ﺗﺨﺮﯾﺐ ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ را از ﻧﻮ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻮر ﮐﻪ ﺗﺨﺮﯾﺐ دﯾﻮار ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﺷﺎﯾﺪ در اذھﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﺛﺮ‬
‫ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﯽ ﺑﺮ ﺟﺎی ﮔﺬارد‪ ،‬از ﺗﺨﺮﯾﺐ آن ﺧﻮدداری ﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(٣‬‬

‫اﻧﺘﺨﺎب ﭘﯿﺸﮥ ﺗﺠﺎرت‬

‫ً‬
‫اﻋﺮاب‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﯽاﺳﻤﺎﻋﯿﻞ از ھﺰاران ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻇﮫﻮر اﺳﻼم‬
‫ﭘﯿﺸﮥ ﺗﺠﺎرت داﺷﺘﻨﺪ) ‪» .(٤‬ھﺎﺷﻢ« ﺟﺪ ﺑﺰرگ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﭘﯿﻤﺎنھﺎی‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﺮده و ﻣﻨﺒﻊ درآﻣﺪ و اﻣﺮار ﻣﻌﺎش آنھﺎ را ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻋﻤﻮی آنﺣﻀﺮت ﻧﯿﺰ ﺑﺎزرﮔﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﺳﻦ رﺷﺪ‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﺷﻐﻠﯽ ﺑﮫﺘﺮ از ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ ﻧﻈﺮش ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ .‬در‬
‫دوران ﮐﻮدﮐﯽ و ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺎ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در ﭼﻨﺪ ﺳﻔﺮ ﺗﺠﺎری ھﻤﺮاه و ﺗﺠﺮﺑﯿﺎﺗﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ُ .‬ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و اﺧﻼق ﭘﺴﻨﺪﯾﺪۀ اﯾﺸﺎن زﺑﺎﻧﺰد ﺧﺎص و ﻋﺎم‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺎل اﻟﺘﺠﺎرۀ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﺨﺺ اﻣﺎﻧﺖداری‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ ﻃﯿﺎﻟﺴﯽ ‪ ۱۸ /۱‬و ﻣﺴﺘﺪرک ﺣﺎﮐﻢ ‪) ۴۵۸ /۱‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﻦ آﺧﺮﯾﻦ ﺳﻨﮓ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻧﺒﻮت ھﺴﺘﻢ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺗﮑﻤﯿﻞﮐﻨﻨﺪه دﯾﻦ و ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ھﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ در »ﺳﯿﺮه اﺑﻦ ھﺸﺎم«‪» ،‬ﻃﺒﻘﺎت« و »ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی« ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﻔﺮق و در »زرﻗﺎﻧﯽ« ﺟﻠﺪ‬
‫اول ص ‪ ۲۳۶‬ﺗﺎ ‪ ۲۴۰‬ﯾﮑﺠﺎ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪ .‬داﺳﺘﺎن اﺧﯿﺮ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪:‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﺗﻌﻤﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﯿﺰ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﺳﻨﮓھﺎ را‬
‫ﺑﺮ دوش ﻣﺒﺎرک ﺣﻤﻞ ﮐﺮده ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺷﺎﻧﮥ ﻣﺒﺎرک زﺧﻤﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺗﻮرات‪ ،‬ﺗﮑﻮﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺼﻪ ﯾﻮﺳﻒ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٩٢‬‬

‫ﺳﭙﺮده و در ﻣﻨﺎﻓﻊ آن ﺷﺮﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎق ﻓﺮاوان اﯾﻦ ﻧﻮع ﺷﺮﮐﺖ را‬
‫ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﮔﻮاھﯽ و اﻇﮫﺎرات ﺷﺮﮐﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ آنﺣﻀﺮت ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ اﺣﺎدﯾﺚ و‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺬﮐﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﺎ اﻣﺎﻧﺖداری و درﺳﺘﮑﺎری ﮐﺎﻣﻞ اﯾﻦ‬
‫ﺷﻐﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺶ از ھﺮﭼﯿﺰ از ﻣﺤﺎﺳﻦ اﺧﻼق ﯾﮏ ﺗﺎﺟﺮ‪ ،‬وﻓﺎی ﺑﻪ ﻋﮫﺪ و وﻋﺪه ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻗﺒﻞ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮت »ﺗﺎﺟﺮ اﻣﯿﻦ« ﻣﮑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ و اﻟﮕﻮی‬
‫اﺧﻼﻗﯽ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻤﺴﺎء‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب اﻇﮫﺎر‬
‫ﻣﯽدارد‪ :‬ﭘﯿﺶ از ﺑﻌﺜﺖ ﺑﺎ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﻌﺎﻣﻠﻪای اﻧﺠﺎم داده و ﺑﺮای اﻧﻌﻘﺎد ﮐﺎﻣﻞ آن‬
‫ً‬
‫وﻋﺪه ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدم‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ ﺗﺎ ﺳﻪ روز وﻋﺪۀ ﺧﻮد را ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﻧﻤﻮدم‪ ،‬روز ﺳﻮم ﺑﻪ ﯾﺎد اﻓﺘﺎدم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻞ وﻋﺪه رﻓﺘﻪ و دﯾﺪم ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت در آﻧﺠﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ‬
‫ﺧﻼف وﻋﺪۀ ﻣﻦ ﺧﻢ ﺑﻪ اﺑﺮو ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺗﻮ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ِ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اذﯾﺖ ﻣﯽﺷﺪی‪ ،‬ﻣﺪت ﺳﻪ روز اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮم«) ‪.(١‬‬
‫آنﺣﻀﺮت در اﻣﻮر ﮐﺴﺐ و ﺗﺠﺎرت ھﻤﯿﺸﻪ ﺧﻮشﺣﺴﺎب ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶ از ﺑﻌﺜﺖ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺳﺎﺑﻘﮥ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺳﺎﺋﺐ‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﻣﺒﺎرک اﯾﺸﺎن ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺮدم او را ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻦ او را از ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻢ‪ .‬ﺳﺎﺋﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﻗﺮﺑﺎﻧﺖ ﺑﺎد! ﺷﻤﺎ ﺷﺮﯾﮏ ﺗﺠﺎری ﻣﻦ ﺑﻮدﯾﺪ و‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ درﺳﺘﮑﺎر ﺑﻮدﯾﺪ‪» ،‬ﻓﻜﻨﺖ ﻻ ﺗﺪاوي وﻻ ﲤﺎري«) ‪.(٢‬‬
‫ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐ ﻣﺨﺰوﻣﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﺻﺤﺎب ﻧﯿﺰ ﺷﺮﯾﮏ ﺗﺠﺎری آنﺣﻀﺮت ﺑﻮد‪.‬‬
‫وی ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ اﻟﻔﺎظ ﺑﻪ درﺳﺘﮑﺎری و ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﮥ اﯾﺸﺎن ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﺪ) ‪.(٣‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت ﺳﻔﺮھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ »ﺷﺎم«‪ُ » ،‬ﺑﺼﺮی« و »ﯾﻤﻦ«‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺳﻨﻦ اﺑﯽ داود ‪ ۳۲۶ /۲‬ﮐﺘﺎب اﻻدب‪ ،‬ﺑﺎب ﻓﯽ اﻟﻮﻋﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻮ داود ‪.۳۱۷ /۲‬‬
‫‪ -٣‬اﺻﺎﺑﻪ ‪ ۳۵۳ /۵‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐ‪.‬‬
 ‫‪١٩٣‬‬ ‫درﺧﺸﺶ ﻧﻮر ﺣﻖ در ﻇﻠﻤﺖ ﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ازدواج ﺑﺎ ﺧﺪﯾﺠﻪ‬
‫ﺧﺪﯾﺠﻪ ﺑﺎﻧﻮی ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ و ﻋﻔﯿﻒ‪ ،‬از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ واﻻﯾﯽ ﻧﺰد اﻋﺮاب ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻧﺴﺐ او در ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﯾﻦ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻮی آنﺣﻀﺮت ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺧﺪﯾﺠﻪ ﻗﺒﻞ از ازدواج ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ً‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج دو ﺑﺎر ﺷﻮھﺮ ﮐﺮده ﺑﻮد؛ ﺑﻌﺪا ﺑﯿﻮه ﺷﺪ و ﭼﻮن ﯾﮏ زن ﺑﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖ و‬
‫دارای اﺧﻼق ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﻮد‪ ،‬در دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﻣﺮدم او را ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻃﺎھﺮه« )ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ و‬
‫ﻋﻔﯿﻔﻪ( ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬در »ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ« ﻣﺮﻗﻮم اﺳﺖ‪:‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﮐﺎﻻھﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺧﺪﯾﺠﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازۀ ﺗﻤﺎم ﮐﺎﻻھﺎی آﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺳﻦ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل‬
‫رﺳﯿﺪه ﺑﻮد و ھﻤﻮاره در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﻐﻞ و ﭘﯿﺸﮥ‬
‫ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺮ و ﮐﺎر داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖداری‪ ،‬درﺳﺘﮑﺎری‪ ،‬راﺳﺘﮕﻮﯾﯽ‪،‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ اﺧﻼﻗﯽ اﯾﺸﺎن زﺑﺎﻧﺰد ﺧﺎص و ﻋﺎم ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اھﻞ ﻣﮑﻪ او‬
‫را ﻟﻘﺐ »اﻣﯿﻦ« داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﺧﺪﯾﺠﻪ« ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮم‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽدادم دو ﺑﺮاﺑﺮ آن را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪھﻢ؛ ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻻھﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺷﺎم‬
‫ً‬
‫ﺑﺒﺮﯾﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و ﮐﺎﻻھﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺧﺪﯾﺠﻪ را ﺑﻪ » ُﺑﺼﺮی« ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ‬
‫ﺳﻪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺧﺪﯾﺠﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺎم ازدواج داد‪ .‬ﭘﺪر ﺧﺪﯾﺠﻪ وﻓﺎت ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻋﻤﻮﯾﺶ »ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﺳﺪ« در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﺑﻮد‪ .‬زﻧﺎن ﻋﺮب اﯾﻦ ﺣﻖ را داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺎرۀ ﻣﺴﺎﺋﻞ ازدواج و زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و وارد ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺷﻮﻧﺪ و در اﯾﻦﺑﺎره‬
‫ھﯿﭻ ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ ﺑﺮای زﻧﺎن ﺑﺎﻟﻐﻪ و ﻏﯿﺮﺑﺎﻟﻐﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺧﺪﯾﺠﻪ ﺑﺎ ﺑﻮدن ﻋﻤﻮﯾﺶ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺪﻣﺎت ازدواج را ﺧﻮدش ﺗﺮﺗﯿﺐ داد‪ .‬رأس ﻣﻮﻋﺪ ﻣﻘﺮر‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ و ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎی‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ ﻗﺮﯾﺶ ھﻤﺮاه ﺑﺎ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ ﺧﺪﯾﺠﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺧﻄﺒﮥ ﻧﮑﺎح را‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮد و ﻣﺒﻠﻎ ﭘﺎﻧﺼﺪ درھﻢ ﻃﻼﯾﯽ ﻣﮫﺮﯾﻪ ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﯾﺪ؛ در ﺑﻌﻀﯽ از رواﯾﺎت ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺪر ﺧﺪﯾﺠﻪ زﻧﺪه ﺑﻮد و ﻣﺮاﺳﻢ ﻧﮑﺎح در ﺣﻀﻮر وی اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ او در اﺛﺮ‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﺮاب ﻧﺸﺌﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ھﻮش آﻣﺪ و از ﺟﺮﯾﺎن ازدواج آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ‬
‫ﮔﺸﺖ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬اﯾﻦ وﺻﻠﺖ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ و در ﺷﺄن ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎم »ﺳﮫﯿﻠﯽ« ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ و دﻟﯿﻞ ﻗﺎﻃﻊ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﭘﺪر ﺣﻀﺮت ﺧﺪﯾﺠﻪ ﻗﺒﻞ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٩٤‬‬
‫از »ﺟﻨﮓ ﻓﺠﺎر« وﻓﺎت ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪای ﮐﻪ ﺧﺪﯾﺠﻪ در آن ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺮوز ھﻢ‬
‫)ﻃﺒﻖ رواﯾﺎت ﻃﺒﺮی( ﺑﻪ ﻧﺎم او ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮ ﻣﻌﺎوﯾﻪ س آن را ﺧﺮﯾﺪاری‬
‫ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﻦ ﺧﺪﯾﺠﻪ ھﻨﮕﺎم ازدواج‪ ،‬ﭼﮫﻞ ﺳﺎل ﺑﻮد و از دو ﺷﻮھﺮ‬
‫ً‬
‫ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬دو ﭘﺴﺮ و ﯾﮏ دﺧﺘﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺎم و ﺣﺎﻻت ﻣﻔﺼﻞ آنھﺎ ﺑﻌﺪا ﺑﯿﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻓﺮزﻧﺪان آنﺣﻀﺮت ج ﺟﺰ اﺑﺮاھﯿﻢ از ﺧﺪﯾﺠﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻻت ﻣﻔﺼﻞ آﻧﺎن در‬
‫ﺻﻔﺤﺎت آﯾﻨﺪه ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ) ‪.(٢‬‬

‫روﯾﺪادﻫﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪه‬
‫آﻧﭽﻪ ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ وﻗﺎﯾﻌﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎرﯾﺨﯽ آنھﺎ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺮﺗﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦھﺎ وﻗﺎﯾﻊ ﻣﺘﻔﺮق دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺳﺎل‬
‫آنھﺎ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﮔﺮدآوری آنھﺎ در ﯾﮑﺠﺎ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺮﺗﺐ ﻣﻮزونﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﯿﺮ ﺳﻔﺮ‬
‫ً‬
‫اھﻞ ﻣﮑﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﯿﺮ و ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ً‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻔﺮھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺷﺮح ﺳﻔﺮ ﺷﺎم و ُﺑﺼﺮی ﻗﺒﻼ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن اﻧﺠﺎم ﺳﻔﺮھﺎی اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺟﺎھﺎی دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در آن‬
‫زﻣﺎن در ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻋﺮاب‪ ،‬در ﺟﺎھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺎزار ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آن ﺟﺎھﺎ‬
‫»ﺟﻌﺎﺷﺘﻪ« اﺳﺖ ﮐﻪ »اﺑﻦ ﺳﯿﺪاﻟﻨﺎس« آن را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺎھﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪﯾﺠﻪ آنﺣﻀﺮت را ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪» ،‬ﺟﺮش« در ﯾﻤﻦ اﺳﺖ‪ .‬و ﻃﺒﻖ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ »ﺣﺎﮐﻢ« در »ﻣﺴﺘﺪرک« و ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت دو ﺑﺎر ﺑﻪ »ﺟﺮش« ﺗﺸﺮﯾﻒ‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ و ھﺮﺑﺎر ﺧﺪﯾﺠﻪ ﯾﮏ ﺷﺘﺮ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﺳﺘﻤﺰد ﻣﯽداد) ‪ .(٣‬ﺑﻌﺪ از ﺑﻌﺜﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن و ﺳﻔﺮای ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب از دور و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﺣﻀﻮر‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬از آن ﺟﻤﻠﻪ ھﯿﺌﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ »ﻋﺒﺪاﻟﻘﯿﺲ« از ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﻮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬

‫‪ -١‬وﻗﺎﯾﻊ ازدواج ﺧﺪﯾﺠﻪ در »ﺳﯿﺮه اﺑﻦ ھﺸﺎم«‪» ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ« و »ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی« ﺑﺎ اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﺗﻔﺼﯿﻞ و‬
‫اﺟﻤﺎل‪ ،‬اﺛﺒﺎت و ﻧﻔﯽ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻮاھﺪ و ﻗﺮاﯾﻦ‪ ،‬رواﯾﺖ ﻣﻌﺘﻤﺪ را ذﮐﺮ ﮐﺮدهام‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫آ ﮔﺎھﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ زرﻗﺎﻧﯽ ‪ ۲۳۲ /۱‬ﺗﺎ ‪ ۲۳۶‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -٢‬از ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪﯾﺠﻪ ﻓﻘﻂ ﻃﺒﺮی ﺑﺤﺚ ﮐﺮده‪ ،‬در اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ )ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس( ﻓﻘﻂ وﻗﺎﯾﻊ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻧﻮر اﻟﻨﺒﺮاس ﻓﯽ ﺷﺮح اﺑﻦ ﺳﯿﺪاﻟﻨﺎس‪.‬‬
 ‫‪١٩٥‬‬ ‫درﺧﺸﺶ ﻧﻮر ﺣﻖ در ﻇﻠﻤﺖ ﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ﻧﺎم ھﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ھﺮ ﺷﮫﺮ ﺑﺤﺮﯾﻦ‪ ،‬از اوﺿﺎع و اﺣﻮال آن ﺟﻮﯾﺎ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻌﺠﺐ‬
‫اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺣﺎل و وﺿﻊ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺎ را از ﻣﺎ ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽداﻧﯿﺪ؟! اﯾﺸﺎن ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ً‬
‫ﻣﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﻤﺎ را ﮐﺎﻣﻼ ﺳﯿﺮ ﮐﺮدهام) ‪.(١‬‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮ ﻋﻠﻮم ﻏﯿﺒﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺪ دارﻧﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ )ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﻟﻠﻪ(‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺗﻤﺎم اﻃﻼﻋﺎت و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت را از ﺳﯿﺮ و ﺳﻔﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﻗﺪم ﺟﻠﻮﺗﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬آنﺣﻀﺮت ﺳﻔﺮ درﯾﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﺮده ﺑﻮد‪،‬‬
‫دﻟﯿﻞ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺣﺮﮐﺖ و رﻓﺘﺎر ﮐﺸﺘﯽھﺎ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﭘﯿﺪاﯾﺶ‬
‫ﻃﻮﻓﺎنھﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه ﮐﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آن )ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﻟﻠﻪ( ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﺎھﺪات و ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﺷﺨﺼﯽ در آن ﻧﻘﺶ دارﻧﺪ) ‪ .(٢‬ﻣﻮرخ ﻣﺬﮐﻮر اﯾﻦ ادﻋﺎ را‬
‫ﻣﯿﺖ« را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮده‬ ‫ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺮح ﮐﺮده ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ھﻢ ﺗﺸﺮﯾﻒ ﺑﺮده و »ﺑﺤﺮ ّ‬
‫اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ از اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ ﺧﺎﻟﯽ اﻧﺪ) ‪.(٣‬‬

‫اﺟﺘﻨﺎب و دوری از ﻣﺮاﺳﻢ ﺷﺮک‬

‫ً‬
‫ﯾﻘﯿﻨﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج در دوران ﮐﻮدﮐﯽ و ﺟﻮاﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ از‬
‫ﺷﺮﮐﺖ در ﻣﺮاﺳﻢ ﺷﺮک و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ دوری ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ اﯾﺸﺎن‬
‫ﻣﻘﺪاری ﻏﺬا از ﮔﻮﺷﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﯾﮑﯽ از ﺑﺖھﺎ ذﺑﺢ ﺷﺪه ﺑﻮد آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ج‬
‫از ﺧﻮردن آن ﺧﻮدداری ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪ .(٤‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﻣﺪﻋﯽ اﻧﺪ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﻋﻘﺎﯾﺪ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪) ۲۰۶ /۴‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ‪.۵۷/‬‬
‫‪ -٣‬اﮔﺮ ﻣﻮرﺧﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪھﺎی آﻧﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ وﻗﺎﯾﻊ را ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ رواﯾﺖ ﺳﻔﺮ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺼﺮ از رواﯾﺎت ﺧﻨﺪهآور ﻋﺼﺮ ﺗﺎرﯾﮏ و‬
‫ً‬
‫اﻧﺤﻄﺎط اروﭘﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺳﻔﺮ درﯾﺎﯾﯽ ﻗﻄﻌﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ رواﯾﺖ ﺳﻔﺮ ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس را ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺸﺎھﺪۀ »ﺑﺤﺮ ﻣﯿﺖ« ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﻣﺤﻞ وﻗﻮع‬
‫آن ﻣﯿﺎن ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب و ﺷﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر از آﻧﺠﺎ ﮔﺬر ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
‫‪ -٤‬در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺒﺨﺎری »ﺑﺎب اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ« ذﮐﺮ »زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧﻔﯿﻞ« اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را اﻣﺎم ﺑﺨﺎری و در‬
‫»اﺑﻮاب« ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در اﻟﻔﺎظ آن اﺟﻤﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﺴﻨﺪ »اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ« ج ‪ ۱۸۹ /۱‬رواﯾﺘﯽ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج زﯾﺪ را ﺑﻪ ﺧﻮردن آن ﻏﺬا‬
‫دﻋﻮت ﮐﺮد‪ .‬زﯾﺪ از ﺗﻨﺎول آن ﺧﻮدداری ﻧﻤﻮد و ﺳﭙﺲ از آن ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ھﯿﭽﮕﺎه آنﺣﻀﺮت از‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٩٦‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﭘﯿﺪا ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺑﻌﺜﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ و ﻃﺮز ﻋﻤﻞ اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺶ از ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬ھﻤﺎن‬
‫ﻃﺮز ﻋﻤﻞ ﺧﺎﻧﺪان و ھﻤﺸﮫﺮﯾﺎن وی ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اوﻟﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد را ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰی‬
‫ﻧﺎﻣﮕﺬاری ﮐﺮد) ‪.(١‬‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ را »اﻣﺎم ﺑﺨﺎری« در »ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﻐﯿﺮ« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﻣﻔﮫﻮم آن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪات آنﺣﻀﺮت اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺧﺪﯾﺠﻪ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ ﺑﻮد‪ ،‬او ﻧﺎم ﭘﺴﺮ ﺧﻮد را ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰی ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﭼﻮن‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ھﻨﻮز ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮت ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﻧﺎم ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﯽ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﺖ و درﺳﺘﯽ اﯾﻦ رواﯾﺖ در واﻗﻊ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﻨﺪ‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ »اﻣﺎم ﺑﺨﺎری« در »ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﻐﯿﺮ« ﺧﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ‬
‫راوی آن اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ اﺑﯽ اوﯾﺲ« ﺷﮫﺮت دارد و ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ او را ﻣﻌﺘﻤﺪ و ﻣﻮﺛﻖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﻤﻊ زﯾﺎدی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وی ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮح زﯾﺮ اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ‪ :‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و ﭘﺪر او ھﺮدو ﺿﻌﯿﻒاﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻣﺨﻠﻂ‪ :‬او دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و اﺻﻼ اﻋﺘﺒﺎری ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻧﺴﺎﯾﯽ‪ :‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺿﻌﯿﻒ و ﻏﯿﺮ ﻣﻮﺛﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ ﻣﺮوزی‪ :‬او ﮐﺬاب اﺳﺖ‪.‬‬
‫دارﻗﻄﻨﯽ‪ :‬ﻣﻦ او را ﺑﺮای رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪.‬‬
‫ﺳﯿﻒ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ :‬او اﺣﺎدﯾﺚ دروﻏﯿﻦ ﺟﻌﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ ﺷﯿﺐ‪ :‬او ﻧﺰد ﻣﻦ اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه در اﻣﺮی اﺧﺘﻼف ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻣﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ در آن ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻌﻞ ﻣﯽﮐﺮدم‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﭘﯿﺶ از ﻧﺒﻮت ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫ﺑﺖھﺎ را ﻣﻮرد ﻧﮑﻮھﺶ ﻗﺮار ﻣﯽداد و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎدﺷﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫آن ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﺮد) ‪.(٢‬‬

‫ﻏﺬاھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺬر ﺑﺖھﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﺨﻮردﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﺎل راوﯾﺎن اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ھﺮﺣﺎل‪ ،‬در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری اﯾﻦ رواﯾﺖ اﻋﺘﺒﺎری ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪» -١‬ﻋﺰی« ﻧﺎم ﯾﮑﯽ از ﺑﺖھﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺴﺘﺮ ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ﺑﺮﺧﻼف اﯾﻦ ﯾﮏ ادﻋﺎی ﺣﯿﺮتآوری ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺮای اﺛﺒﺎت آن ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
 ‫‪١٩٧‬‬ ‫درﺧﺸﺶ ﻧﻮر ﺣﻖ در ﻇﻠﻤﺖ ﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ‬

‫ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ ﻣﻮﺣﺪان‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺷﮑﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺑﻌﺜﺖ آنﺣﻀﺮت ج اﻧﻮار ﺧﻔﯿﻒ ﻓﯿﺾ‬
‫اﻟﮫﯽ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب و در دلھﺎی ﺑﻌﻀﯽ از اﻓﺮاد ﺟﺎی ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ »ﻗﯿﺲ ﺑﻦ‬
‫ﺳﺎﻋﺪه«‪» ،‬ورﻗﻪ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ«‪» ،‬ﻋﺒﯿﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ«‪» ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﻟﺤﻮﯾﺮث« و »زﯾﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧﻔﯿﻞ« از ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺧﻮدداری ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ) ‪ .(١‬آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ »زﯾﺪ« ﻣﻼﻗﺎت‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﺬﮐﺮۀ آن در »ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری« ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪» .‬ورﻗﻪ« آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‬
‫را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﭼﻮﻧﮑﻪ ﭘﺴﺮﻋﻤﻮی ﺧﺪﯾﺠﻪ ﺑﻮد و در ﻣﮑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﮔﻤﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت او را ﻧﯿﺰ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺑﻌﻀﯽ از رواﯾﺎت آﻣﺪه ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت از‬

‫ﻓﺮﯾﺒﮑﺎری ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰﺗﺮی ﺷﺪه و اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ‪ :‬رﺳﻮل اﮐﺮم و ﺧﺪﯾﺠﻪ ﻗﺒﻞ از ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﺘﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻋﺰی ﻧﺎم داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﻣﺒﺮده ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ادﻋﺎی ﺧﻮد‪ ،‬رواﯾﺘﯽ از »ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ‬
‫ﺣﻨﺒﻞ« )ج ‪ (۲۲۲ /۴‬ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺪﺛﻨﻲ ﺟﺎر ﳋﺪﳚﺔ ﺑﻨﺖ ﺧﻮﻳﻠﺪ أﻧﻪ ﺳﻤﻊ اﻟﻨﺒﻲ ج‬
‫وﻫﻮ ﻳﻘﻮل ﳋﺪﳚﺔ‪ :‬أي ﺧﺪﳚﺔ! واﷲ ﻻ أﻋﺒﺪ اﻟﻼت واﻟﻌﺰ￯ واﷲ ﻻ أﻋﺒﺪ أﺑﺪ ﹰا ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺘﻘﻮل ﺧﺪﳚﺔ‪:‬‬
‫ﺣﻞ ﻟﻼت ﺣﻞ اﻟﻌﺰ￯ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﺎﻧﺖ ﺻﻨﻤﻬﻢ اﻟﺘﻲ ﻛﺎﻧﻮا ﻳﻌﺒﺪون ﺛﻢ ﻳﻀﻄﺠﻌﻮن«‪.‬‬
‫ﺑﺮاﯾﻢ ﯾﮑﯽ از ھﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺧﺪﯾﺠﻪ دﺧﺘﺮ ﺧﻮﯾﻠﺪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ از رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﯾﺠﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﺧﺪﯾﺠﻪ! ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ھﯿﭽﮕﺎه ﻻت و ﻋﺰی را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﺨﻮاھﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺧﺪﯾﺠﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻻت و ﻋﺰی را رھﺎ ﮐﻦ! )ﯾﻌﻨﯽ ذﮐﺮی از آنھﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎور!( او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻت و ﻋﺰی‬
‫ﺑﺖھﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺮبھﺎ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب آنھﺎ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﺮﮐﺲ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﻧﺪک آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق ﻟﻔﻆ »ﮐﺎﻧﻮا« ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﮫﻮم آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮبھﺎ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن آنھﺎ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﯿﻐﮥ ﺗﺜﻨﯿﻪ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرﻓﺖ ﻧﻪ ﺻﯿﻐﮥ ﺟﻤﻊ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬در ﺧﻮد اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺗﻨﻔﺮ و‬
‫اﻧﺰﺟﺎر ﺷﺪﯾﺪ آنﺣﻀﺮت از ﻻت و ﻋﺰی ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﯿﺰ ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺰی ﯾﮏ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮیرﻧﮓ ذﺑﺢ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در ﺗﺄﯾﯿﺪ آن ھﯿﭻ ﺳﻨﺪی ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﻇﮫﺎرات »واﻟﺴﻮن« ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮده اﺳﺖ‪) .‬رﺟﻮع ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ص ‪ ۶۸‬ﺗﺎ‬
‫‪ (۷۰‬در »ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان« ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﺎبھﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن آﻣﺪه‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در آﻧﺠﺎ اوﻻ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺪون ﺳﻨﺪ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺛﺎﻧﯿﺎ از »ﮐﻠﺒﯽ« ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دروﻏﮕﻮﯾﺎن‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -١‬در »ﺳﯿﺮه اﺑﻦ ھﺸﺎم« ص ‪ ،۷۶‬ﻏﯿﺮ از »ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﺳﺎﻋﺪه« ﻧﺎم و ﺣﺎﻻت ﺑﻘﯿﻪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫»ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری« از »زﯾﺪ« ﻧﯿﺰ ﺑﺤﺚ ﺷﺪه‪ .‬ﺗﺬﮐﺮۀ »ﻗﯿﺲ« در ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺎبھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ و ادﺑﯿﺎت ﺑﻪ‬
‫ﮐﺜﺮت ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪١٩٨‬‬
‫دوﺳﺘﺎن وی ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در اﮐﺜﺮ ﮐﺘﺐ ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب و در ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ »ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﺳﺎﻋﺪه« در » ُﻋﮑﺎظ« ﺧﻄﺒﻪ ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد را اﯾﺮاد ﮐﺮد‪ ،‬رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﻧﯿﺰ در آﻧﺠﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ آن ﺧﻄﺒﻪ را ﻋﻠﻤﺎی ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب‬
‫ً‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ و ﭼﻮﻧﮑﻪ ﺟﻤﻼت آن ﻇﺎھﺮا ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻮرهھﺎی آﺧﺮ ﻗﺮآن ﮐﻮﭼﮏ و دارای‬
‫وزن و ﻗﺎﻓﯿﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ ادﻋﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻃﺮز ﺑﯿﺎن‬
‫ﻗﺮآن را از او آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ! ﺑﻌﻀﯽ از ﺟﻤﻼت آن ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺪ‪:‬‬
‫»أﻳـﻬﺎ اﻟﻨﺎس! اﺳﻤﻌﻮا ووﻋﻮا! وإذا وﻋﻴﺘﻢ ﻓﺎﻧﺘﻔﻌﻮا! أﻧﻪ ﻣﻦ ﻋﺎش ﻣﺎت‪ ،‬وﻣﻦ ﻣﺎت ﻓﺎت‬
‫وﻣﺎ ﻫﻮ آت آت‪ ،‬ﻣﻄﺮ وﻧﺒﺎت‪ ،‬وأرزاق وأﻗﻮات وآﺑﺎء وأﻣﻬﺎت وأﺣﻴﺎء وأﻣﻮات‪ ،‬وﲨﻴﻊ‬
‫وأﺷﺘﺎت‪ ،‬إن ﰲ اﻟﺴﻤـﺎء ﳋﱪا وإن ﰲ اﻷرض ﻟﻌﱪ ﻟﻴﻞ داج‪ ،‬وﺳﻤـﺎء ذات أﺑﺮاج! وﺑﺤﺎر ذات‬
‫أﻣﻮاج‪ ،‬ﻣﺎﱄ أر￯ اﻟﻨﺎس ﻳﺬﻫﺒﻮن ﻓﻼ ﻳﺮﺟﻌﻮن‪ ،‬أرﺿﻮا ﺑﺎﳌﻘﺎم ﻓﺄﻗﺎﻣﻮا؟ أم ﺗﺮﻛﻮا ﻫﻨﺎك ﻓﻨﺎﻣﻮا؟‬
‫أﻳﻦ ﻣﻦ ﺑﻨﻲ وﺷﻴﺪ؟ وزﺧﺮف وﺑﺨﻞ؟ وﻋﺪ اﳌﺎل واﻟﻮﻟﺪ‪ ،‬أﻳﻦ ﻣﻦ ﺑﻐﻰ وﻃﻐﻰ«؟‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎن »ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﺳﺎﻋﺪه« و ﺧﻄﺒﻪ او را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﻣﻔﺼﻞ و ﺑﺎ ﻋﺒﺎرات‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ »ﺑﻐﻮی«‪» ،‬ازدی«‪» ،‬ﺑﯿﮫﻘﯽ«‪» ،‬ﺣﺎﻓﻆ« و ﻏﯿﺮه ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ رواﯾﺖ آن‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ و ﻣﻮﺿﻮع )وﺿﻊ ﮐﺮده ﺷﺪه( اﺳﺖ‪ .‬راوﯾﺎن آن ﻋﻤﻮﻣﺎ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ دروﻏﮕﻮ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ »ﻋﻼﻣﻪ ﺳﯿﻮﻃﯽ« در »ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت« ﺗﻤﺎم ﻃﺮق آن را ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮده و در ﻣﻮرد راوﯾﺎن آن ﺑﺤﺚ ﻧﻤﻮده و اﻇﮫﺎرات »ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ«‪» ،‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ« و ﻏﯿﺮه‬
‫ً‬
‫را در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﻔﺼﻼ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺠﺐآور اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺎ ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﺎ در ھﺮ ﻃﺮﯾﻖ آن ﯾﮏ‬
‫راوی وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻮﺿﻮع وﺿﻊ و ﺟﻌﻞ ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ! ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن‬
‫ﻣﺸﺘﺮک آن »ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج« اﺳﺖ‪» .‬اﺑﻦ ﻣﻌﯿﻦ« ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬او دروﻏﮕﻮ و‬
‫ﺧﺒﯿﺚ اﺳﺖ«‪» .‬اﺑﻦ ﻋﺪی« ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬او ﺣﺪﯾﺚ »ھﺮﯾﺴﻪ« را وﺿﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ از راوﯾﺎن آن »ﺳﻌﺪ اﺑﻦ ھﺒﯿﺮه« اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او »اﺑﻦ ﺣﺒﺎن« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪:‬‬
‫ﻃﺒﻖ اﻇﮫﺎرات اﻓﺮاد ﻣﻌﺘﻤﺪ‪ ،‬او اﺣﺎدﯾﺚ دروﻏﯿﻦ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد و آنھﺎ را ﺑﺎ ﺧﻮدش‬
‫»وﺿﻊ و ﺟﻌﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮد« و ﯾﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﺮاﯾﺶ وﺿﻊ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ راوﯾﺎن آن »ﻗﺎﺳﻢ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ و اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ« ھﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ھﺮدو در »وﺿﻊ« ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺮوفاﻧﺪ و ﺳﺎﺑﻘﮥ‬
‫ﺑﺪی دارﻧﺪ‪» ،‬ﺑﯿﮫﻘﯽ« در ﻣﻮرد اﯾﻦ رواﯾﺖ داﺳﺘﺎن ﻣﻔﺼﻠﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ در آن ﻣﺬﮐﻮر‬
 ‫‪١٩٩‬‬ ‫درﺧﺸﺶ ﻧﻮر ﺣﻖ در ﻇﻠﻤﺖ ﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ س ﺗﻤﺎم ﺧﻄﺒﮥ »ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﺳﺎﻋﺪه« را از ﺑﺮ داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﮐﻼ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ) ‪» .(١‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ« ﻧﯿﺰ اﯾﻦ رواﯾﺖ و ﻃﺮق آن را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و آن را‬
‫ﺿﻌﯿﻒ ﻗﺮار داده اﺳﺖ) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺼﯿﻞ ﮐﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ در »اﻟﻼﻟﯽ اﻟﻤﺼﻨﻮﻋﺔ« ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ص ‪ ۹۵‬ﺗﺎ ‪ ۱۰۰‬ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﮑﺘﻪای ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ :‬در دوران ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ و ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس اﯾﻦ ذوق و ﻃﺮز ﺗﻔﮑﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان و ﺧﻄﯿﺒﺎن آن ﻋﺼﺮ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادﻧﺪ ﺗﺎ اﺷﻌﺎر و ﺧﻄﺒﻪھﺎی ﻏﯿﺮ واﻗﻌﯽ‬
‫ﺟﻌﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎﻋﺮان و ﺧﻄﯿﺒﺎن دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ و ﯾﺎ آﻏﺎز اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ دھﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫اﺳﺤﻖ از آن دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﭼﻮن »اﻣﺎم ﺑﺨﺎری« در »ﺟﺰء اﻟﻘﺮاءۀ« از وی رواﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ روش ﻋﺎم او ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ در ﻣﯿﺰان اﻻﻋﺘﺪال )ﻃﺒﻊ ﻣﺼﺮ ص ‪ (۹۲‬از‬
‫ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادی رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان آن زﻣﺎن وﻗﺎﯾﻊ ﻣﻐﺎزی را ﻣﯽداد ﺗﺎ در‬
‫ﺑﺎرۀ آنھﺎ اﺷﻌﺎر ﺑﺴﺎزﻧﺪ؛ آﻧﮕﺎه آن اﺷﻌﺎر را در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﺑﻦ ھﺸﺎم اﺷﻌﺎر زﯾﺎدی از‬
‫ﺧﺪﯾﺠﻪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬اﻣﯿﺔ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺼﻠﺖ و اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ از ﻃﺮز ﺑﯿﺎن آنھﺎ ﺑﻪ وﺿﻮح ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن اﺷﻌﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن زﻣﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﮑﺘﮥ ﻋﺠﯿﺐ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ھﺸﺎم اﯾﻦ‬
‫اﺷﻌﺎر را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و در ﻣﻮرد ﺑﯿﺸﺘﺮ آنھﺎ اﻇﮫﺎر ﻣﯽدارد‪ :‬ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﻓﻦ ﺷﻌﺮ و ﺳﺨﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ‬
‫ً‬
‫اﺷﻌﺎر را ﺟﻌﻠﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ! ﻣﺜﻼ در ﺑﺎرۀ ﺳﺮﯾﻪ ﻋﺒﯿﺪه ﺑﻦ ﺣﺎرث )در اﺑﻦ ھﺸﺎم ‪ (۳ /۲‬ﻗﺼﯿﺪهای از‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬وأﻛﺜﺮ أﻫﻞ اﻟﻌﻠﻢ واﻟﺸﻌﺮ ﻳﻨﻜﺮ ﻫﺬه اﻟﻘﺼﻴﺪة ﻷﰊ ﺑﻜﺮ«‬
‫)ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻞ ﻋﻠﻢ و ﺷﻌﺮ اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه را از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ(‪ .‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺟﻌﻞ و وﺿﻊ اﺷﻌﺎر ﺑﺮای‬
‫ھﺪفھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮای اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در آن ﻣﺠﻠﺲھﺎ و ﯾﺎ در آن اﺷﻌﺎر‪،‬‬
‫ً‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻌﺜﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﻮﻋﯽ ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ و ﯾﺎ اﻣﺮی ﮐﻪ ﻣﺆﯾﺪ اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ‬
‫ھﻤﯿﻦ ﺧﻄﺒﮥ »ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﺳﺎﻋﺪه« در آن اﯾﻦ ﺟﻤﻼت ﻧﯿﺰ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﻇﻠﻜﻢ أو أﻧﻪ ﻓﻄﻮﺑﻰ ﳌﻦ آﻣﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻓﻬﺪاه ووﻳﻞ ﳌﻦ ﺧﺎﻟﻔﻪ وﻋﺼﺎه اﻟﻼﱃ اﳌﺼﻨﻮﻋﺔ‪ .‬ص ‪) «۲۸‬وﻗﺖ ﻇﮫﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﻣﺒﺎرک ﺑﺎد ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ وی اﯾﻤﺎن آورد و او وی را ھﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ و زﯾﺎن ﺑﺎد ﺑﺮای ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از او‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ(‪ .‬ﻗﺼﯿﺪهای ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻗﺼﯿﺪه ﻻﻣﯿﻪ«‪ ،‬اﺑﻦ ھﺸﺎم و‬
‫ً‬
‫دﯾﮕﺮان ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻼ »ﻣﻮﺿﻮع« و »ﺟﻌﻠﯽ« اﺳﺖ‪ .‬اﺷﻌﺎر ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ آن ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻘﺼــــــــــﺮ ﻋﻨـــــــــﻪ ﺳـــــــــﻮرة اﳌﺘﻄـــــــــﺎول‬ ‫ﻓﺄﺻــــــــﺒﺢ ﻓﻴﻨــــــــﺎ أﲪــــــــﺪ ﰲ أروﻣــــــــﻪ‬

‫وأﻇﻬـــــــﺮ دﻳﻨـــــــ ﹰﺎ ﺣﻘـــــــﻪ ﻏـــــــﲑ ﺑﺎﻃـــــــﻞ‬ ‫ﻓﺄﻳـــــــــــﺪه رب اﻟﻌﺒـــــــــــﺎده ﺑﻨﺼــــــــــــﺮه‬

‫)ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﻮﺿﻮع و ﺟﻌﻠﯽ ﻗﺮاردادن ﺳﺮ ﺗﺎ ﭘﺎی اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﺟﻌﻠﯽ ﻗﺮاردادن‬
‫ً‬
‫اﮐﺜﺮ آن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ دو ﺷﻌﺮ از اﺷﻌﺎر آن در ﺻﺤﺎح ﻧﯿﺰ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺨﺎری و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎب »اﻻﺳﺘﺴﻘﺎء« »اﺑﻦ اﺳﺤﻖ« اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٠٠‬‬

‫دوﺳﺘﺎن ﺧﺎص‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻧﺒﻮت ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوﺳﺘﺎن ﺧﺎص آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﮕﯽ دارای اﺧﻼق‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ واﻻﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻣﯿﺎن آﻧﺂنﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ س ﮐﻪ ﺳﺎﻟﯿﺎن‬
‫ﻣﺘﻤﺎدی رﻓﯿﻖ و ﯾﺎر ﻧﺰدﯾﮏﺷﺎن ﺑﻮد‪ ،‬در ﺻﻒ ﻣﻘﺪم دوﺳﺘﺎن ﺧﺎص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ) ‪ .(١‬ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام ﭘﺴﺮﻋﻤﻮی ﺣﻀﺮت ﺧﺪﯾﺠﻪ و از ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﻧﯿﺰ از‬
‫دوﺳﺘﺎن ﺧﺎص آنﺣﻀﺮت ﺑﻮد‪ .‬وی ﻋﮫﺪهدار ﻣﻨﺼﺐ »رﻓﺎدة« ﺣﺮم و ﺻﺎﺣﺐ »داراﻟﻨﺪوه«‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﺸﺮف ﺑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم »داراﻟﻨﺪوه« را ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻨﯽ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل از‬ ‫ﻣﺒﻠﻎ ﯾﮑﺼﺪ ھﺰار درھﻢ ﻓﺮوﺧﺖ و ﺗﻤﺎم آن ﻣﺒﻠﻎ را ﺻﺪﻗﻪ ﮐﺮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ ّ‬

‫اﺳﺖ‪» :‬و ﺑﻌﺾ أھﻞ اﻟﻌﻠﻢ ﺑﺎﻟﺸﻌﺮ ﯾﻨﮑﺮ أﮐﺜﺮھﺎ« ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺎھﺮان ﺷﻌﺮ ﺻﺤﺖ اﮐﺜﺮ اﯾﻦ اﺷﮑﺎر‬
‫را اﻧﮑﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ آنھﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در ﺑﺎرۀ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻣﻌﺎد ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ‬
‫آن اﺷﻌﺎر ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای اﺳﻼم ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬از ﺧﻮاﻧﺪن اﺷﻌﺎری ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻣﯿﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺼﻠﺖ« ﺷﮫﺮت دارﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﮔﻮﯾﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﻗﺮآن را در ﺟﻠﻮ ﺧﻮد ﻗﺮار داده و آن اﺷﻌﺎر را ﺳﺮوده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ‪:‬‬
‫إﱃ اﷲ ﻓﺮﻋــــــﻮن اﻟــــــﺬي ﻛــــــﺎن ﻃﺎﻏﻴــــــﺎ‬ ‫ﻓﻘﻠـــــﺖ ﻟـــــﻪ‪ :‬ﻓﺎذﻫـــــﺐ وﻫـــــﺎرون ﻓـــــﺎدﻋﻮا‬

‫ﺑــــــﻼ ﻋﻤــــــﺪ أرﻓــــــﻖ إذا ﺑــــــﻚ ﺑﺎﻧﻴــــــﺎ‬ ‫وﻗـــــــﻮﻻ ﻟـــــــﻪ آأﻧـــــــﺖ رﻓﻌـــــــﺖ ﻫـــــــﺬه‬

‫ﻣﻨــــــﲑا إذا ﻣــــــﺎ ﺟﻨــــــﻪ اﻟﻴــــــﻞ ﻫﺎدﻳــــــﺎ‬ ‫وﻗــــــﻮﻻ ﻟــــــﻪ آأﻧــــــﺖ ﺳــــــﻮﻳﺖ وﺳــــــﻄﻬﺎ‬
‫ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد )ص ‪ ۲۷‬ﺗﺎ ‪ (۶۳‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﻇﮫﺎر ﻣﯽدارد‪» :‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﺷﻌﺎر ﻗﺪﯾﻢ ﺑﺎ اﺳﻮﻟﺐ و روش ﻗﺮآن ھﻤﺎھﻨﮓ ﺷﺪه ﺑﻮد«‬
‫آنھﺎ دﯾﺪه و داﻧﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﯿﺮﺧﻮاھﯽ و ﺣﻤﺎﯾﺖ از اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﯾﯽ اﻣﺮوز‪ ،‬از آن ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آنﺣﻀﺮت ج ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﻓﮑﺎر ﺧﻮد را ﺣﺘﯽ روش ﺑﯿﺎن آنھﺎ را از ﺧﻄﺒﺎ و ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ادﺑﯿﺎت و ﻓﻦ رواﯾﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آن اﺷﻌﺎر و ﺧﻄﺒﻪھﺎ‬
‫ﺟﻌﻠﯽ و ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اروﭘﺎ ھﻨﻮز از ﻓﻦ ادب و رواﯾﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﯾﺎدی دارد و ﻣﺪت ﻣﺪﯾﺪی ﻻزم‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ آن آﺷﻨﺎ ﺷﻮد و ﭼﻮن آن زﻣﺎن ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬اروﭘﺎ از آﺷﮑﺎرﺷﺪن ذوق ﻓﺎﺳﺪ و ﻗﻀﺎوت‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ ﺧﻮد ﺷﺮﻣﻨﺪه ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» -١‬اﺻﺎﺑﻪ« ذﮐﺮ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ )ﻧﺎم ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻮد(‪ .‬در »اﺻﺎﺑﻪ« ﺗﺤﺖ اﯾﻦ ﻧﺎم‪ ،‬ﺣﺎﻻت‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻠﺪ ‪) (۳۴۱ /۲‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
 ‫‪٢٠١‬‬ ‫درﺧﺸﺶ ﻧﻮر ﺣﻖ در ﻇﻠﻤﺖ ﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ‬

‫آنﺣﻀﺮت ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮد) ‪ .(١‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ھﺸﺘﻢ ھﺠﺮی ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﻟﮑﻦ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ﻣﺤﺒﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای داﺷﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر در ﮐﻨﺎر ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫ﮐﺎﻻھﺎی »ذوﯾﺰن« ﺑﻪ ﺣﺮاج ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺧﻠﻌﺖ ﻧﻔﯿﺴﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬آن را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﭘﻨﺠﺎه اﺷﺮﻓﯽ ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﺮده ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﻣﺪﯾﻨﻪ آورد و ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫اﯾﺸﺎن ھﺪﯾﻪ ﮐﻨﺪ؛ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﻦ ھﺪﯾﮥ ﻣﺸﺮﮐﺎن را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﯿﻤﺖ آن‬
‫را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﯽ ﺧﺮﯾﺪاری ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد« او ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر آن را ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮوﺧﺖ) ‪.(٢‬‬
‫»ﺿﻤﺎد ﺑﻦ ﺛﻌﻠﺒﻪ« از ﻗﺒﯿﻠﮥ »ازد«‪ ،‬در زﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﭘﯿﺸﮥ ﻃﺒﺎﺑﺖ و ﺟﺮاﺣﯽ داﺷﺖ‪،‬‬
‫او ﻧﯿﺰ از دوﺳﺘﺎن ﺧﺎص آنﺣﻀﺮت ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺑﻌﺜﺖ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪ و آنﺣﻀﺮت ج را‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺣﺎل راه رﻓﺘﻦ ھﺴﺘﻨﺪ و ﺟﻤﻌﯽ از ﮐﻮدﮐﺎن اﯾﺸﺎن را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻔﺎر ﻣﮑﻪ آنﺣﻀﺮت ج را دﯾﻮاﻧﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﺸﺎھﺪۀ اﻧﺒﻮه ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬ﺿﻤﺎد ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﺸﺎن دﯾﻮاﻧﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت آﻣﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ! ﻣﻦ‬
‫ﺑﯿﻤﺎری دﯾﻮاﻧﮕﯽ را ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ! آنﺣﻀﺮت ﺑﻌﺪ از ﺑﯿﺎن ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎی اﻟﮫﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﻣﻔﯿﺪ و ﻣﺆﺛﺮی اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﮥ آنھﺎ ﺿﻤﺎد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را »ﻣﺴﻠﻢ‬
‫و ﻧﺴﺎﯾﯽ« ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ در ﻣﺴﻨﺪ »اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ« )‪ (۳۰۲ /۱‬ﺑﺎ‬
‫ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﺮﮐﺎی ﺗﺠﺎری و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ آنﺣﻀﺮت ج ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐ ﻣﺨﺰوﻣﯽ ﺑﻮد‪،‬‬
‫»ﻣﺠﺎھﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ« ﻣﻔﺴﺮ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻏﻼم »ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐ« ﺑﻮد‪ .‬وی اﻇﮫﺎر ﻣﯽدارد ﮐﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺎی ﺗﺠﺎری ﺧﻮد ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺧﻮشﺣﺴﺎب ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ھﯿﭽﮕﺎه‬
‫ﮐﺸﻤﮑﺶ و ﯾﺎ ﺟﺪاﻟﯽ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ وﻗﻮع ﻧﻤﯽﭘﯿﻮﺳﺖ) ‪.(٣‬‬

‫‪» -١‬اﺻﺎﺑﻪ« ذﮐﺮ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام ‪) ۳۴۹ /۱‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪.۴۰۳ /۳‬‬
‫‪ -٣‬اﺳﺘﯿﻌﺎب ‪ ۵۳۷ /۲‬و اﺻﺎﺑﻪ )ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬
 ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﮫﺮ ﻣﮑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺑﺰرگ ﺷﺮک و‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻮد‪ .‬در داﺧﻞ ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﺳﯽﺻﺪ و ﺷﺼﺖ ﺑﺖ ﻧﺼﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺘﯿﺎز و اﻓﺘﺨﺎر‬
‫ﺧﺎﻧﺪان آنﺣﻀﺮت ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﻮﻟﯽ و ﮐﻠﯿﺪدار آن ﺑﺘﮑﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ھﯿﭽﮕﺎه در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺖھﺎ ﺳﺮ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻓﺮود ﻧﯿﺎورد و در ﻣﺮاﺳﻢ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺧﺮاﻓﯽ‬
‫ﺟﺎھﻠﯿﺖ ھﺮﮔﺰ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﺮد؛ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻨﮑﻪ در ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﯾﻞ از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم اﻣﺘﯿﺎز‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺿﺎﺑﻄﻪ را ﻣﻘﺮر ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﺎم ﺣﺞ‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎت ﺑﺮای‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺑﯿﺮون ﺑﺮای ﻃﻮاف ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﻟﺒﺎس وﯾﮋۀ ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻋﺮﯾﺎن ﻃﻮاف ﮐﻨﻨﺪ!‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻃﻮاف ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺮﯾﺎن رواج ﭼﺸﻤﮕﯿﺮی ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج در اﻧﺠﺎم اﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬ھﯿﭽﮕﺎه از ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮد ﭘﯿﺮوی ﻧﮑﺮد) ‪.(٢‬‬
‫ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب اﻓﺴﺎﻧﻪﺳﺮاﯾﯽ ﺑﺴﯿﺎر رواج داﺷﺖ‪ ،‬ﺷﺐھﺎ ﻣﺮدم از ﺗﻤﺎم ﮐﺎرھﺎ ﺧﻮد را‬
‫ﻓﺎر غ ﮐﺮده و در ﯾﮏ ﻣﮑﺎن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب از ﻣﮫﺎرت وﯾﮋهای‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ،‬داﺳﺘﺎنﺳﺮاﯾﯽ را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺷﻮر و ﺷﻮق ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺐ ﺑﻪ داﺳﺘﺎنھﺎﯾﺶ ﮔﻮش ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬در دوران ﮐﻮدﮐﯽ ﯾﮏ ﺑﺎر آنﺣﻀﺮت ج ﻗﺼﺪ‬
‫ً‬
‫ﺷﺮﮐﺖ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺠﻠﺴﯽ را ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﺗﻔﺎﻗﺎ در ﻣﺴﯿﺮ راه‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺮوﺳﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﻤﺎﺷﺎ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮاب اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺪار ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫دﯾﺪﻧﺪ ﺻﺒﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ) ‪ .(٣‬ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺗﻔﺎﻗﯽ روی داد‪ ،‬در ﻃﻮل ﻣﺪت ﭼﮫﻞ‬
‫ﺳﺎل ﻓﻘﻂ دو ﺑﺎر ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺼﺪی ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ھﺮدو ﺑﺎر دﺳﺖ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﻟﮫﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل‬
‫ﮔﺸﺘﻪ و ﺗﻔﮫﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﺷﺄن و ﻋﻈﻤﺖ ﺗﻮ از اﯾﻦ اﻣﻮر و ﻣﺸﻐﻮﻟﯿﺖھﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ«) ‪.(٤‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ھﺸﺎم ‪.۶۷ /۱‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ھﺸﺎم ‪.۶۹ /‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﺰار و ﻣﺴﺘﺪرک ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻧﺴﯿﻢ اﻟﺮﯾﺎض ‪ ،۶۰۹ /۱‬ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﮑﺒﺮی ‪) ۸۸ /۱‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺳﺮ وﯾﻠﯿﺎم ﻣﯿﻮر‪ ،‬در ﮐﺘﺎب »زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺤﻤﺪ ج« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺗﻤﺎم ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺎدات و‬
‫اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮ و ﭘﺎﮐﯿﺰۀ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻣﮑﻪ ﮐﻤﯿﺎب ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻔﻖ اﻧﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٠٦‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن اﯾﻦ از ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﯾﮏ ﻓﻄﺮت ﺳﺎﻟﻢ و ﺳﺮﺷﺖ ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮای ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺰاری‬
‫ﯾﮏ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﭘﯽرﯾﺰی ﯾﮏ دﯾﻦ ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻨﺼﺐ ﻋﻈﯿﻢ رھﺒﺮی دو ﺟﮫﺎن ﭼﯿﺰی‬
‫دﯾﮕﺮ ﻻزم ﺑﻮد؛ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ھﻤﺎن زﻣﺎن ﺟﻤﻌﯽ از اھﻞ ﺣﻖ و ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ )ورﻗﻪ‪،‬‬
‫زﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﻮﯾﺮث( ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻓﺮود آوردن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﻤﺎدات‬
‫ﺑﯽﺷﻌﻮر ﯾﮏ ﻋﻤﻞ اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ھﻤﮕﯽ آﻧﺎن ﺑﺮای ﺗﻼش و ﺟﺴﺘﺠﻮی دﯾﻦ ﺣﻖ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺘﺤﯿﺮ ﺑﺎ دﯾﻮار ﯾﺄس و ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪه از‬ ‫ﺑﻪ ﺗﮑﺎﭘﻮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﺮﮔﺸﺘﻪ و‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻨﺰل ﻣﻘﺼﻮد ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ورﻗﻪ و ﻋﺜﻤﺎن آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و زﯾﺪ‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﻇﮫﺎر ﻣﯽداﺷﺖ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﮔﺮ ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮ را‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﺮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﺮدم« دارﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﺸﻐﻮﻟﯿﺖھﺎی دﻧﯿﻮی ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺖ‪ ،‬ﮐﺎر و ﮐﺴﺐ اﯾﺸﺎن ﺗﺠﺎرت ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺘﻌﺪدی داﺷﺖ‪ ،‬اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺠﺎرت ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ‬
‫آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﺴﭙﺎرد‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﺸﺎﻏﻞ ﺑﻮد‪ .‬دﻧﯿﺎ و ﺗﻤﺎم‬
‫اﻣﻮر و ﻣﺘﺎع آن در ﻧﻈﺮ اﯾﺸﺎن ھﯿﭻ و ﭘﻮچ ﺟﻠﻮه ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ھﻨﻮز از ﻣﻄﻠﻮب ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫ﺧﺒﺮی ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻏﺎر ﺣﺮا ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺠﻠﯽﮔﺎه ﻇﻠﻤﺖﮐﺪۀ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺳﻪ ﻣﺎﯾﻞ از ﻣﮑﮥ ﻣﮑﺮﻣﻪ ﻏﺎری وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ آن »ﻏﺎر ﺣﺮاء« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪،‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻣﺎهھﺎ در آﻧﺠﺎ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و ﺧﺪا را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﺮد و در ﺟﮫﺎن ھﺴﺘﯽ‪،‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﻔﮑﺮ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻮاد ﺧﻮراﮐﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﯽﺑﺮد و ﭼﻮن ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﻏﺬای ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را ﻓﺮاھﻢ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ و ﻣﺸﻐﻮل ﻋﺒﺎدت و ﺗﻔﮑﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در »ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻏﺎر »ﺣﺮاء« ﺗﺸﺮﯾﻒ ﺑﺮده‪،‬‬
‫ﺗﺤﻨﺚ« )ﻋﺒﺎدت( ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻧﻮﻋﯿﺖ اﯾﻦ ﻋﺒﺎدت آنﺣﻀﺮت ج در ﻋﯿﻨﯽ ﺷﺮح ﺻﺤﯿﺢ‬ ‫» ّ‬
‫ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻗﻴﻞ‪ :‬ﻣﺎ ﻛﺎن ﺻﻔﺔ ﺗﻌﺒﺪه؟ أأﺟﻴﺐ ﺑﺄن ذﻟﻚ ﻛﺎن ﺑﺎﻟﺘﻔﻜﺮ واﻹﻋﺘﺒﺎر«‪» .‬اﯾﻦ ﺳﺆال ﭘﯿﺶ‬
‫آﻣﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯿﺖ ﻋﺒﺎدت آنﺣﻀﺮت ﭼﻪ ﺑﻮد؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﻔﮑﺮ و ﻋﺒﺮتﭘﺬﯾﺮی‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫‪٢٠٧‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫اﯾﻦ ھﻤﺎن ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﺪ اﯾﺸﺎن اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﻗﺒﻞ از ﻧﺒﻮت اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ ،‬و‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد‪ ،‬در ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ؛ وﻟﯽ‬
‫ﭼﻮن ھﻤﮕﯽ از ﻧﻈﺮھﺎ ﻏﺎﯾﺐ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� ل َِّ�ِي َ� َط َر َّ َ َ‬ ‫ِ� ‪ ٧٦‬إ ّ� َو َّج ۡه ُ‬ ‫﴿ َ�ٓ أُح ُّ‬
‫ت َوٱ��ض﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪:‬‬
‫ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ت َو ۡج ِ َ‬ ‫ِِ‬
‫ِب ٱ�فِل َ‬
‫‪.[۷۹-۷۶‬‬
‫»ﻣﻦ ﭼﯿﺰھﺎی ﻓﻨﺎﺷﻮﻧﺪه را دوﺳﺖ ﻧﺪارم‪ ...‬ﻣﻦ رﺧﻢ را ﺑﻪﺳﻮی آن ذاﺗﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ‬
‫آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ را آﻓﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻋﺒﺎدت آنﺣﻀﺮت ج را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬در‬
‫ھﺮﺟﺎ ﭼﻪ در ﺳﻔﺮ و ﭼﻪ در ﺣﻀﺮ‪ ،‬در دل ﻣﺤﻤﺪ ھﺰاران ﺳﺆال ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﺪ« ﻣﻦ ﭼﻪ‬
‫ھﺴﺘﻢ؟ اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎھﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻧﺒﻮت ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻪ؟ ﻣﻦ ﺑﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﻋﻘﯿﺪه و ﺑﺎور‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ؟ آﯾﺎ ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓھﺎی ﮐﻮه ﺣﺮا‪ ،‬ﻗﻠﻪھﺎی ﺳﺮ ﺑﻪ ﻓﻠﮏ ﮐﺸﯿﺪۀ ﮐﻮه ﻃﻮر‪،‬‬
‫وﯾﺮاﻧﻪھﺎ و ﻣﯿﺎدﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆاﻻت ﭘﺎﺳﺦ داده؟ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ! ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻨﺒﺪ ﮔﺮدان‪،‬‬
‫ﮔﺮدش ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن درﺧﺸﺎن‪ ،‬اﺑﺮھﺎی ﺑﺎرانزا‪ ،‬و‪ ...‬ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆالھﺎ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻧﺪاده اﺳﺖ«) ‪.(١‬‬

‫آﻏﺎز وﺣﯽ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ آنﺣﻀﺮت آﻣﺎدﮔﯽ و اﺳﺘﻌﺪاد ﻻزم را ﺑﺮای ﻧﺰول وﺣﯽ ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺸﻒ اﺳﺮار ﻋﺎﻟﻢ در ﺧﻮاب و رؤﯾﺎ ﺑﺮای اﯾﺸﺎن آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ در ﺧﻮاب ﻣﯽدﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ روز روﺷﻦ ﻧﻤﻮدار ﻣﯽﺷﺪ) ‪ .(٢‬ﯾﮏ روز در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻋﺒﺎدت و ﺗﻔﮑﺮ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮥ وﺣﯽ ﻧﺰد وی آﻣﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ‬ ‫ۡ‬ ‫ك َّٱ�ِي َخلَ َق ‪َ ١‬خلَ َ‬ ‫َۡۡ ۡ َّ َ‬
‫ٱ� َ ٰ‬
‫�� َن م ِۡن عل ٍق ‪ ٢‬ٱق َرأ َو َر ُّ�ك ٱ�� َر ُم ‪٣‬‬ ‫ِ‬ ‫ق‬ ‫﴿ٱقرأ بِٱس ِم ر� ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ َ ۡ‬
‫ٱل َقلَ ِم ‪َ ٤‬ع َّل َ‬ ‫َّ‬
‫ٱ� َ ٰ‬
‫�� َن َما ل ۡم َ� ۡعل ۡم ‪] ﴾٥‬اﻟﻌﻠﻖ‪.[۵-۱ :‬‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ل‬‫ع‬ ‫ِي‬
‫ٱ�‬

‫‪ -١‬ﮐﺎرﻻﯾﻞ‪» ،‬ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎن« ﺗﺬﮐﺮه رﺳﻮل اﮐﺮم ج‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﯾﮑﯽ از اﻧﻮاع وﺣﯽ ﺧﻮاب اﺳﺖ‪ .‬در اﺑﺘﺪای ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اول ﻣﺎ ﺑﺪء ﺑﻪ رﺳﻮل اﷲ ج‬
‫اﻟﺮوﻳﺎ اﻟﺼﺎﳊﺔ ﰲ اﻟﻨﻮم« و در ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻌﺒﯿﺮ آن اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٠٨‬‬
‫»)ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( ﺑﺨﻮان ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺮوردﮔﺎرت ﮐﻪ )ھﺴﺘﯽ را( آﻓﺮﯾﺪ‪) *.‬ھﻤﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﻪ( اﻧﺴﺎن‬
‫را از ﺧﻮن ﺑﺴﺘﻪ آﻓﺮﯾﺪ‪ *.‬ﺑﺨﻮان‪ ،‬و ﭘﺮوردﮔﺎرت )از ھﻤﻪ( ﺑﺰرﮔﻮارﺗﺮ اﺳﺖ‪) *.‬ھﻤﺎن( ﮐﺴﯽﮐﻪ‬
‫ﺑﻮﺳﯿﻠﮥ ﻗﻠﻢ )ﻧﻮﺷﺘﻦ( آﻣﻮﺧﺖ‪ *.‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎن آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ آﻣﻮﺧﺖ«‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از ﻋﻈﻤﺖ و ﺟﻼل اﻟﮫﯽ ﻣﺒﮫﻮت ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ روی داده ﺑﻮد ﺑﺮای ﺧﺪﯾﺠﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ .‬ﺧﺪﯾﺠﻪ اﯾﺸﺎن را‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ ﺑﻮد ﺑﺮد؛ »ورﻗﻪ«‬
‫ﻧﺰد »ورﻗﻪ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ« ﮐﻪ از داﻧﺎﯾﺎن ﻋﺮب و ِ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﺮﯾﺎن را از آنﺣﻀﺮت ﺷﻨﯿﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺟﺎی ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﯿﺶ‬
‫آﻏﺎز ﻧﺒﻮت‪ ،‬و ھﻤﺎن ﻧﺎﻣﻮﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻮﺳﯽ ÷ ﻓﺮود آﻣﺪه ﺑﻮد) ‪ .(١‬در رواﯾﺘﯽ‬
‫آﻣﺪ ِ‬‫ِ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ھﻢ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻀﻄﺮب و وﺣﺸﺖزده ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺪﯾﺠﻪ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻀﻄﺮب و ﻧﮕﺮان ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ھﻤﺮاه ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫اﯾﺸﺎن را ﻧﺰد »ورﻗﻪ« ﺑﺮد‪» ،‬ورﻗﻪ« ﻧﺒﻮﺗﺶ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ آنﺣﻀﺮت ج اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﺮ زﺑﺎن آورد‪» :‬ﻣﻦ ﻣﻀﻄﺮب و ھﺮاﺳﺎﻧﻢ« وﻟﯽ‬
‫ﭘﺮﺗﻮ ﻋﻈﻤﺖ و ﺟﻼل اﻟﮫﯽ )و ﺗﺼﻮر ﻋﻈﻤﺖ‬ ‫اﯾﻦ ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ھﺮاس و اﯾﻦ اﺿﻄﺮاب‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ِ‬
‫ﺒﻮت( ﺑﻮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد؟ ﻧﺎﻣﻮس اﻋﻈﻢ ﺑﻪ او ﭼﻪ ﮔﻔﺖ؟‬ ‫ﺑﺎرﮔﺮان ﻧ ّ‬
‫ِ ِ‬
‫در ﻏﺎر ﺑﺮ او ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ؟ اﯾﻦھﺎ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان آنھﺎ را در ﻗﺎﻟﺐ اﻟﻔﺎظ‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ داد‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﮐﺘﺎب »اﻟﺘﻌﺒﯿﺮ« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﺗﺎ ﭼﻨﺪ روز‪ ،‬ﻧﺰول‬
‫ﻣﺠﺪد وﺣﯽ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻗﻠﮥ ﮐﻮه ﻣﯽرﻓﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺧﻮد را از آﻧﺠﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ اﻧﺪازد‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ روﺑﺮوﯾﺶ ﻣﯽآﻣﺪ و اﻇﮫﺎر ﻣﯽداﺷﺖ‪» :‬ای ﻣﺤﻤﺪ! ﺗﻮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﺪا ھﺴﺘﯽ« آﻧﮕﺎه در وﺟﻮد وی آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬دوﺑﺎره وﻗﺘﯽ ﻧﺰول‬
‫وﺣﯽ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﮐﻤﺎ ﻓﯽ اﻟﺴﺎﺑﻖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺎﻻی ﮐﻮه ﻣﯽرﻓﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺧﻮد را از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ اﻧﺪازد‪ ،‬ﺑﺎز ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻣﯽآﻣﺪ و او را ﺗﺴﻠﯽ و آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽداد و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ واﻗﻌﯽ اﻟﻠﻪ ھﺴﺘﯽ‪.‬‬

‫‪ -١‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺑﺎب »ﺑﺪء اﻟﻮﺣﯽ« و ﮐﺘﺎب »اﻟﺘﻌﺒﯿﺮ« اﯾﻦ رواﯾﺖ از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪل ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪل ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬در اﺻﻄﻼح ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ‬
‫ﻣﺮﺳﻞ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺣﺠﺖ و ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن راوی ﻣﺘﺮوک‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﺮﺳﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ از ﺻﺤﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٠٩‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫اول ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬اﯾﻦ اﻋﺘﺮاض ﻣﻌﺘﺮﺿﯿﻦ را ﻧﻘﻞ‬

‫ﺷﺮح ﺑﺨ ِﺶ ِ‬ ‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در‬
‫ِ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در رﺳﺎﻟﺖ و ﻧﺒﻮﺗﺶ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و در ﺣﺎل ﺷﮏ‬
‫و ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﺴﻠﯽ ﯾﮏ ﻣﺴﯿﺤﯽ آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ«؟‬
‫ﺳﭙﺲ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ آن اﯾﻦ ﺟﻮاب را از ﺳﻮی ﯾﮑﯽ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﻌﺮوف ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻧﺒﻮت ﯾﮏ اﻣﺮ ﻋﻈﯿﻢ و ﺑﺎرﮔﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺤﻤﻞ ﯾﮏ ﺑﺎرۀ آن ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺨﺴﺖ آنﺣﻀﺮت ج از ﻃﺮﯾﻖ ﺧﻮاب و رؤﯾﺎھﺎی ﺻﺎﻟﺤﻪ ﺑﺎ آن ﻣﺄﻧﻮس ﮔﺸﺖ و‬
‫ً‬
‫ﭼﻮن ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺑﺮای اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮﺷﺘﮥ وﺣﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎ ﻣﻀﻄﺮب و ھﺮاﺳﺎن‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺪﯾﺠﻪ اﯾﺸﺎن را ﺗﺴﻠﯽ داد‪ .‬ﺳﭙﺲ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ »ورﻗﻪ« ﺑﻌﺜﺖ او را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﯾﻘﯿﻦ و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﺪث ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﻠﻤـﺎ ﺳﻤﻊ ﻛﻼﻣﻪ أﻳﻘﻦ ﺑﺎﳊﻖ واﻋﱰف ﺑﻪ«‪» .‬ھﺮﮔﺎه ورﻗﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﮔﻮش داد‪،‬‬
‫اﯾﺸﺎن ﯾﻘﯿﻦ ﮐﺮد و ﺑﻪ آن اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮد«‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻣﺤﺪث ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺳﻠﺴﻠﮥ وﺣﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ آنﺣﻀﺮت‬
‫آﻣﺎدﮔﯽ ﻻزم را ﺑﺮای ﺣﻤﻞ ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﺑﺎر ﻧﺒﻮت ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ«) ‪.(١‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ در »ﺗﺮﻣﺬی« ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻗﺒﻞ از ﻧﺒﻮت در ﺳﻔﺮ ﺷﺎم زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در » ُﺑﺼﺮی« در زﯾﺮ درﺧﺘﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﺷﺎﺧﻪھﺎی آن درﺧﺖ ﺑﻪﺳﻮی آنﺣﻀﺮت ﺧﻢ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن »ﺑﺤﯿﺮا« ﺑﻪ ﻧﺒﻮت‬
‫اﯾﺸﺎن ﯾﻘﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫و در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ آن ﺳﻨﮕﯽ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻢ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﻧﺒﻮت ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫و در ﮐﺘﺐ »ﺻﺤﺎح« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺶ از ﻧﺒﻮت ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺳﯿﻨﮥ آنﺣﻀﺮت را ﭼﺎک‬
‫ﮐﺮده و آﻟﻮدﮔﯽھﺎی ﺟﺴﻤﯽ را ﺧﺎرج ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮای رواﯾﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ رواﯾﺎت ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﯿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺎھﺪۀ ﻓﺮﺷﺘﻪ‬
‫وﺣﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎن اﻣﺮی ﺑﻮد ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت از آن ﻣﻀﻄﺮب و وﺣﺸﺖزده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از‬
‫ﺗﺴﻠﯽ و ﺗﺴﮑﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎزھﻢ‪ ،‬در ﻧﻮﺑﺖھﺎی ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬ﻣﻀﻄﺮب و ھﺮاﺳﺎن ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد را از ﺑﺎﻻی ﮐﻮه ﺑﯿﻨﺪازد و ﺿﺮورت اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﭼﻨﺪﯾﻦ‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺨﺎری ‪.۳۱۷ /۱۲‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢١٠‬‬
‫ﺑﺎر اﯾﺸﺎن را اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﺪھﺪ؟ آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪی ﺑﺮای دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان در اﺑﺘﺪای‬
‫وﺣﯽ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ؟ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ÷ از درﺧﺖ اﯾﻦ آواز را ﺷﻨﯿﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺧﺪا ھﺴﺘﻢ«‬
‫آﯾﺎ او در ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ؟‬
‫ﻧﯿﺎزی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره از ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ و دﯾﮕﺮان ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از‬
‫ھﺮﭼﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺑﺮرﺳﯽ را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد ﮐﻪ اﺻﻞ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪ »ﻣﺮﻓﻮع‬
‫ﻣﺘﺼﻞ« اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ اﯾﻦ رواﯾﺖ از ﺑﻼﻏﺎت »اﻣﺎم زھﺮی« اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫»زھﺮی« ﺑﻪ اﻧﺘﮫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻧﻤﯽرود‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎرﺣﺎن ﺑﺨﺎری اﯾﻦ را ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺛﺒﻮت ﭼﻨﯿﻦ واﻗﻌﮥ ﻣﮫﻤﯽ ﺳﻨﺪ »ﻣﻨﻘﻄﻊ« ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺷﺪﻧﺪ‬

‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ و رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼت ﺳﺨﺘﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ وﻇﯿﻔﮥ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازۀ‬
‫وﻇﯿﻔﮥ ﺣﻀﺮت ﻣﺴﯿﺢ ﻣﯽﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻗﻮم ﺧﻮد از ﺳﺮزﻣﯿﻦﺷﺎن ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ‬
‫و وﻇﯿﻔﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ج اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺴﻌﻮد و ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫َ‬
‫ﻋﺮب‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ را‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻮر اﺳﻼم ﻣﻨﻮر ﺳﺎزد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺪرﯾﺠﯽ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮد را آﻏﺎز ﮐﺮد‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ راز ﺧﻄﺮﻧﺎک و ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﻧﺰد ﭼﻪ‬
‫ً‬
‫ﮐﺴﯽ اﻓﺸﺎ ﺷﻮد؟ ﺑﺮای اﯾﻦ ھﺪف ﻓﻘﻂ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﮐﺴﺎﻧﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﺎ‬
‫ھﻢﻧﺸﯿﻨﯽ و ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻣﺴﺘﻔﯿﺾ ﺷﺪه و ﺗﻤﺎﻣﯽ زواﯾﺎی اﺧﻼﻗﯽ و ﻋﺎدات اﯾﺸﺎن‬
‫را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﻗﺒﻠﯽ ادﻋﺎی آنﺣﻀﺮت را ﺻﺤﯿﺢ و راﺳﺖ‬
‫ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻓﺮاد ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﺧﺪﯾﺠﻪ ھﻤﺴﺮ ﮔﺮاﻣﯽ آنﺣﻀﺮت‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖﯾﺎﻓﺘﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﻮد؛ »زﯾﺪ« ﻏﻼم آزادﺷﺪه و ﺧﺎص اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﯾﺎر و‬
‫ھﻤﻨﺸﯿﻦ ﻗﺪﯾﻤﯽ آنﺣﻀﺮت) ‪.(١‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﯾﻦ ﭘﯿﺎم را ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺧﺪﯾﺠﻪ اﺑﻼغ ﮐﺮد‪) ،‬او از ﻗﺒﻞ ﻣﺆﻣﻨﻪ ﺑﻮد(‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ و ھﻤﮕﯽ ﺑﺎ ﺻﺪق دل آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎور ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢ اﻧﺴﺎب‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺪﺑﯿﺮ و اھﻞ ﺟﻮد و ﺳﺨﺎ ﺑﻮد‪» .‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ«‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻓﺮدی ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ِ ،‬‬

‫‪ -١‬ﺗﺬﮐﺮه اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮران در »اﺻﺎﺑﻪ« ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

 ‫‪٢١١‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺳﻼم آورد‪ ،‬دارای ﭼﮫﻞ ھﺰار درھﻢ ﺛﺮوت ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اوﺻﺎف و ﮐﻤﺎﻻت در ﻣﮑﻪ اﺛﺮ و ﻧﻔﻮذ زﯾﺎدی داﺷﺖ و ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﮫﺮ در ھﺮ اﻣﺮی ﺑﺎ‬
‫وی ﻣﺸﻮرت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬راوﯾﺎن ﺳﯿﺮه اﻇﮫﺎر ﻣﯽدارﻧﺪ‪ :‬از ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن‪،‬‬
‫ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص )ﻓﺎﺗﺢ اﯾﺮان( و‬
‫ﺣﻀﺮت ﻃﻠﺤﻪ ش ﺑﺎ ﺗﺸﻮﯾﻖ و دﻋﻮت ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ س اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ) ‪ .(١‬ﺑﻪ واﺳﻄﮥ‬
‫او آوازۀ دﻋﻮت اﺳﻼم ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻮش دﯾﮕﺮان ﻣﯽرﺳﯿﺪ و روز ﺑﻪ روز ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬از ﮔﺮوه ﺳﺎﺑﻘﯿﻦ اوﻟﯿﻦ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺎر‪ ،‬ﺧﺒﺎب ﺑﻦ ارت‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص‪ ،‬ﻃﻠﺤﻪ‪ ،‬ارﻗﻢ‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻈﻌﻮن‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه و ﺻﮫﯿﺐ روﻣﯽ ش ﻣﻌﺮوﻓﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮی دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ و دﻋﻮت ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر‬
‫اﺣﺘﯿﺎط ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺤﺮﻣﺎن ﺧﺎص ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ از ﺟﺮﯾﺎن ﻧﺒﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج آ ﮔﺎه‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﭼﻮن وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ درهای ﻣﯽرﻓﺖ و ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد‪» .‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ« ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪» :‬آنﺣﻀﺮت ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ را در ﺣﺮم ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫اﯾﻦ ﻧﻤﺎز در آﯾﯿﻦ ﻗﺮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﺰ و ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد«) ‪ ،(٢‬ﯾﮏ ﺑﺎر آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﻋﻠﯽ در درهای‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ از آﻧﺠﺎ ﮔﺬﺷﺖ و از روش ﺟﺪﯾﺪ ﻋﺒﺎدت آﻧﺎن ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد و در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻓﺮو رﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﭼﻪ دﯾﻨﯽ اﺳﺖ؟‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬دﯾﻦ ﺟﺪ ﻣﺎ اﺑﺮاھﯿﻢ ھﻤﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﯾﻦ را‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮم‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺷﻤﺎ ﻣﺠﺎز ھﺴﺘﯿﺪ و ﮐﺴﯽ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ اﯾﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻧﺨﻮاھﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﮫﻢ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ؟ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و‬
‫ﻣﻌﺎﻧﺪان ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻋﻠﺖ آن اﮐﺮاه و اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﯿﺮوی ﻗﮫﺮﯾﻪ و ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻔﺼﻠﯽ در ﻗﺴﻤﺖھﺎی دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب ﻣﻄﺮح ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻻزم‬
‫اﺳﺖ ﯾﮑﯽ از ﺟﻨﺒﻪھﺎی ﺧﺎص آن در ھﻤﯿﻦﺟﺎ ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ در‬
‫ّ‬
‫اﺑﺘﺪای اﺳﻼم زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ از دﺳﺖ دادن ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﭼﻪ ﻗﺸﺮی و دارای ﭼﻪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖھﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ؟‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ھﻤﻪ اﺳﻼم آوردﻧﺪ‪ ،‬دارای وﯾﮋﮔﯽھﺎی ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ اﯾﻦ‬

‫‪ -١‬اﻟﺮﯾﺎض اﻟﻨﻀﺮة ﻟﻤﺤﺐ اﻟﻄﺒﺮی ‪.۵۷ /‬‬

‫‪ -٢‬ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ ‪) ۲۱ /۲‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢١٢‬‬
‫ً‬
‫اﺷﺘﺮاک در ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺪﯾﺪا ﺑﺎ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻌﺪا ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۱‬اﻏﻠﺐ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﻼم ﻣﯽآوردﻧﺪ ﮐﻪ از ﻗﺒﻞ در راه ﺗﻼش و ﺟﺴﺘﺠﻮی ﺣﻖ و‬
‫ً‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﺮﮔﺮدان ﺑﻮده و ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ اﻓﺮاد ﻧﯿﮏ اﻧﺪﯾﺶ و دارای اﺧﻼﻗﯽ ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
‫ً‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ س در دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻔﺖ‪ ،‬ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ‪،‬‬
‫راﺳﺘﮕﻮﯾﯽ و اﻣﺎﻧﺖداری ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪» .‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻈﻌﻮن« ﻃﺒﻊ زاھﺪاﻧﻪای‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺗﺸﺮف ﺑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﺮاب را ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ از‬
‫اﺳﻼم ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ رھﺒﺎﻧﯿﺖ را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج او را ﻣﻨﻊ ﮐﺮد‪.‬‬
‫»ﺻﮫﯿﺐ« ﺗﺮﺑﯿﺖﺷﺪۀ ﺧﺎﻧﮥ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺪﻋﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم‬
‫ﺷﺮاب را ﺗﺮک و وﻓﺎت ﻧﻤﻮد‪» .‬اﺑﻮذر« ﺷﺸﻤﯿﻦ ﯾﺎ ھﻔﺘﻤﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪ‪ ،‬داﺳﺘﺎن اﺳﻼمآوردن او ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫از ﻗﺒﻞ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ را ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﻮد و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ دﻟﺨﻮاه ﺑﺪون ﺗﻘ ّﯿﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ روش‬
‫ﺧﺎص ﻧﺎم ﺧﺪا را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورد و ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺑﻌﺜﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم ج را‬
‫ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮادرش را ﺑﺮای درﯾﺎﻓﺖ ﺧﺒﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬او ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮرهھﺎﯾﯽ از ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﮔﻮش ﻓﺮا داد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎز ﮔﺸﺖ و‬
‫ﺑﻪ اﺑﻮذر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺷﺨﺼﯽ را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻣﺮدم او را ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ وﻟﯽ او ﻣﺮدم‬
‫را ﺑﻪﺳﻮی ﻣﮑﺎرم اﺧﻼق دﻋﻮت ﻣﯽدھﺪ و ﮐﻼﻣﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻗﺒﯿﻞ ﺷﻌﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﭼﯿﺰی دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ ،‬روش ﺗﻮ ﺑﺎ او ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮذر ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ً‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺧﻮدش ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﻓﺖ و ﺳﺨﻨﺎن آنﺣﻀﺮت را ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ از اﯾﺸﺎن ﺷﻨﯿﺪ و‬
‫ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬وی در ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ از رواﺑﻂ و اﻣﻮر دﻧﯿﻮی دوری ﻣﯽﺟﺴﺖ و‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ِﮔﺮدآوری ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﺮای ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫وﺟﻮد ھﻤﯿﻦ اﻧﮕﯿﺰه و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖھﺎی ﺧﺎﺻﯽ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن در دوران ﺧﻼﻓﺖ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ او ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﺮد ﺗﺎ در »رﺑﺬه« ﺧﺎرج از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮐﻨﺪ) ‪.(١‬‬

‫‪ -١‬داﺳﺘﺎن اﺳﻼمآوردن اﺑﻮذر در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎ اﻧﺪک اﺧﺘﻼﻓﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻦ از ھﺮدوی آنھﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهام‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﺮک ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢١٣‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫‪ -۲‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪۀ »اﺣﻨﺎف« ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺣﻨﺎف ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺖھﺎ را ﺗﺮک ﮐﺮده و ﺧﻮد را‬
‫ﭘﯿﺮو دﯾﻦ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﺟﺰ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﻣﺠﻤﻞ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﺴﺘﺠﻮ و ﺗﻼش ﺣﻖ‪ ،‬ﺳﺮﮔﺮدان و ﻣﺘﺤﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﻓﺮاد »زﯾﺪ« ﺑﻮد ﮐﻪ ذﮐﺮش ﻗﺒﻼ ﮔﺬﺷﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از ﺑﻌﺜﺖ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج وﻓﺎت ﮐﺮد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ او »ﺳﻌﯿﺪ« در زﻣﺎن ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ زﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬او‬
‫راھﻨﻤﺎﺋﯽھﺎی ﭘﺪر را ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺸﺪهای را )ﮐﻪ ﭘﺪرش در ﺗﻼش و ﺟﺴﺘﺠﻮی آن ﺑﻮد و در ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺣﺎل رﺧﺖ ﺳﻔﺮ از ﺟﮫﺎن ﺑﺮﺑﺴﺖ( ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ھﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ھﯿﭻﯾﮏ از آﻧﺎن ﻋﮫﺪهدار‬
‫ﻣﻨﺼﺒﯽ از ﻣﻨﺎﺻﺐ ﺑﺰرگ ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ آنھﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﺛﺮوت و ﻣﻨﺼﺐھﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺎر‪ ،‬ﺧﺒﺎب‪،‬‬
‫اﺑﻮﻓﮑﯿﮫﻪ‪ ،‬ﺻﮫﯿﺐ و ﻏﯿﺮه‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت ج آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺮم‬
‫ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ ﺗﻤﺴﺨﺮ و اﺳﺘﮫﺰا اﻇﮫﺎر ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ٓ‬ ‫َ َ ٰٓ ُ َ ٓ َ َّ َّ ُ َ َ‬
‫ٱ� عل ۡي ِهم ّ ِم ۢن بَ ۡين َِنا﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[۵۳ :‬‬ ‫﴿أ�ؤ�ءِ من‬
‫»آﯾﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ اﯾﻨﺎن ﻣﻨﺖ ﻧﮫﺎده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﮐﻔﺎر و ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬اﻓﻼس و ﺗﮫﯿﺪﺳﺘﯽ آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﻘﯿﺮ آنھﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ھﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻗﺒﻞ از دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﺳﻼم ﻣﻔﺘﺨﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎل و ﻣﻘﺎم دلھﺎی آﻧﺎن را ﺳﺨﺖ و ﺳﯿﺎه ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ُ ،‬ﻋﺠﺐ و ﺧﻮدﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬آﻧﺎن را از‬
‫ﭘﺬﯾﺮش ﺣﻖ و ﺗﺴﻠﯿﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎزدارد‪ ،‬آنھﺎ از اﯾﻦ ﺑﯿﻢ و ھﺮاﺳﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺖھﺎ را رھﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ و ﻣﻨﺼﺒﯽ از ﻣﻨﺎﺻﺐ ﺑﺰرگ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫را از دﺳﺖ ﺧﻮاھﻨﺪ داد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ دلھﺎی آﻧﺎن از ھﺮﻧﻮع آﻟﻮدﮔﯽ ﭘﺎک ﺷﺪه ﺑﻮد و اﻧﻮار ﺣﻖ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ آنھﺎ ﭘﺮﺗﻮ‬
‫ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﭘﯿﺮوان ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ از ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ‬
‫و ﻣﺤﺮوم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﯿﺮوان و ﭘﺮﭼﻤﺪاران آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺎھﯿﮕﯿﺮان‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوان ﺣﻀﺮت ﻧﻮح ﮐﻔﺎر ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻠﻨﯽ اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢١٤‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ َ ٰ َ َّ َ َ ٗ ّ ۡ َ َ َ َ َ َ ٰ َ َّ َ َ َ َّ َّ َ ُ َ ُ‬
‫ِين ه ۡم أ َراذِ�َا بَاد َِي ٱ َّلرأ ِي َو َما‬ ‫﴿ما نرٮك إِ� ��� مِثلنا وما نرٮك ٱ�بعك إ ِ� ٱ�‬
‫َ ۡ َ ۡ َ ُ ُّ ُ ۡ َ‬ ‫ََ ٰ َ ُ َ َ‬
‫� ‪] ﴾٢٧‬ھﻮد‪.[۲۷ :‬‬ ‫� ٰ ِذ� َ‬
‫ِ‬ ‫ى ل� ۡم عل ۡي َنا مِن فض� بل �ظن�م‬ ‫نر‬
‫»ﻣﺎ ﺗﻮ را ﺟﺰ ﺑﺸﺮی ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮدﻣﺎن ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬و ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوی‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ )ﮔﺮوھﯽ( ارازل )ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﺎن( ﺳﺎده ﻟﻮح )ﻗﻮم( ﻣﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻤﺎ را دروﻏﮕﻮ ﻣﯽﭘﻨﺪارﯾﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﯿﺸﺘﺎزان ﻣﮑﺘﺐ اﻧﺴﺎن ﺳﺎز اﺳﻼم از اﯾﻤﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻗﻮی و ﻣﺴﺘﺤﮑﻤﯽ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ً‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ؛ )ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ آن ﺑﻌﺪا ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ( ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاریھﺎی ﺷﺪﯾﺪ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺼﺎﯾﺐ و ﻣﻈﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺗﻄﻤﯿﻊ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺑﻪ ﻣﺎل و ﻣﻘﺎم‪ ،‬ھﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦھﺎ‬
‫ﻋﻘﯿﺪه راﺳﺦ آﻧﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻧﺴﺎﺧﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ دﺳﺖ ھﻤﺎن اﻓﺮاد‬
‫ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﺷﺄن و ﺷﻮﮐﺖ ﻗﯿﺼﺮ و ﮐﺴﺮی درھﻢ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮی و ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ وﻇﯿﻔﮥ ﺗﺒﻠﯿﻎ و دﻋﻮت را‬ ‫آنﺣﻀﺮت ج ﺗﺎ ﻣﺪت ﺳﻪ ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ّ‬
‫ُ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺒﻮت از اﻓﻖ ﮔﯿﺘﯽ ﺑﺎﻻ رﻓﺖ‪ ،‬دﺳﺘﻮر‬
‫ﺻﺮﯾﺢ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ع ب َما تُ ۡؤ َم ُر َوأ ۡعر ۡض َعن ٱل ۡ ُم ۡ�� َ‬
‫َ ۡ َ ۡ‬
‫ِ� ‪] ﴾٩٤‬اﻟﺤﺠﺮ‪.[۹۴ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿فٱصد ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ۡ َ َ َ َ ۡ َۡ‬
‫﴿وأنذِر عشِ �تك ٱ�قر�ِ� ‪] ﴾٢١٤‬اﻟﺸﻌﺮاء‪.[۲۱۴ :‬‬
‫»ﺑﻪ آﻧﭽﻪ اﻣﺮ ﺷﺪهای آن را آﺷﮑﺎرا ﺑﯿﺎن ﮐﻦ و از ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ دوری ﮔﺰﯾﻦ ‪ -‬و‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﯾﮏ ﺧﻮد را ﺑﯿﻢ ده«‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﺮ ﺑﺎﻻی ﮐﻮه ﺻﻔﺎ رﻓﺖ و ﻧﺪا ﺳﺮ داد‪ :‬ﯾﺎ ﻣﻌﺸﺮ ﻗﺮﯾﺶ! ﭘﺲ از اﯾﻦ‬
‫ﻧﺪا‪ ،‬ﻣﺮدم ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﺳﭙﺎھﯽ ﺑﺰرگ از ﭘﺸﺖ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻮه ﺑﻪﺳﻮی ﺷﻤﺎ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎور ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟« ھﻤﮕﯽ اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬آری! ﭼﻮن‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ ﺗﻮ را راﺳﺘﮕﻮ دﯾﺪهاﯾﻢ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﭘﺲ ﻣﻦ اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﻢ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺬاب ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ«‪ .‬ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﮐﻼم ﺗﻤﺎم آﻧﺎن‬
‫ً‬
‫)ﮐﻪ اﺑﻮﻟﮫﺐ ﻋﻤﻮی آنﺣﻀﺮت ج ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺑﻮد( ﺷﺪﯾﺪا ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪه از وی روی‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ) ‪.(١‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺒﺨﺎری ‪.۷۰۲ /۲‬‬

 ‫‪٢١٥‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻋﻠﯽ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﯾﮏ دﻋﻮت ﻃﻌﺎم را ﻓﺮاھﻢ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ اﻗﺪام ﻋﻤﻠﯽ در راﺳﺘﺎی دﻋﻮت ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ دﻋﻮت ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻤﺰه‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻋﺒﺎس‪ ،‬ھﻤﮕﯽ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺻﺮف‬
‫ﻃﻌﺎم رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و اﻋﻼم داﺷﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﭼﯿﺰی را آوردهام ﮐﻪ درﺑﺮدارﻧﺪه‬
‫ﺳﻌﺎدت و ﺧﻮﺑﯽھﺎی دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در ﺗﺤﻤﻞ اﯾﻦ ﺑﺎر ﮔﺮان ﻣﺮا ﯾﺎری‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«؟ ﻣﺠﻠﺲ را ﺳﮑﻮﺗﯽ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ از ﺟﺎﯾﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و‬
‫اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎری ﭼﺸﻢ ﻣﺒﺘﻼ ھﺴﺘﻢ و از ﻧﻈﺮ ﺟﺴﻤﯽ ﻧﺤﯿﻒ و ﻻﻏﺮ و از‬
‫ھﻤﻪ ﺧﺮدﺳﺎلﺗﺮم‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ از ﺗﻮ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد) ‪.(١‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮه ﺑﺮای ﻗﺮﯾﺶ ﺣﯿﺮتآور ﺑﻮد ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ )ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﻧﻮﺟﻮان ﺳﯿﺰده‬
‫ﺳﺎﻟﻪای اﺳﺖ( دارﻧﺪ درﺑﺎره ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﮫﺎن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ! ﻟﺬا ﺣﻀﺎر ﺑﺪون اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ً‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻨﺪﯾﺪن ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪا ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺮای آﻧﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮد آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬درﺳﺖ و راﺳﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮوه ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﮫﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﺗﻌﺪادﺷﺎن‬
‫ﺑﯿﺶ از ﭼﮫﻞ ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺣﺮم ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ رﻓﺘﻪ و ﺗﻮﺣﯿﺪ را‬
‫اﻋﻼم ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ از ﻧﻈﺮ ﮐﻔﺎر ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺗﻮھﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﺮم ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺎﮔﮫﺎن ﻏﻮﻏﺎﯾﯽ ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﺷﺪ و ﻣﺮدم از ھﺮﺳﻮ ﺑﺮ آنﺣﻀﺮت ھﺠﻮم آوردﻧﺪ‪» ،‬ﺣﺎرث ﺑﻦ اﺑﯽ ھﺎﻟﻪ« رﺑﯿﺐ آنﺣﻀﺮت‬
‫در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ از ﺟﺮﯾﺎن آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﺧﻮاﺳﺖ آنﺣﻀﺮت را از دﺳﺖ ﮐﻔﺎر‬
‫ﻧﺠﺎت دھﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ھﺮﺳﻮ ﻣﻮرد ﺿﺮﺑﺎت ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ درﺟﻪ رﻓﯿﻊ ﺷﮫﺎدت‬
‫ﻧﺎﯾﻞ ﮔﺸﺖ‪ .‬اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ ﺧﻮن در اﺳﻼم ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﮑﻪ ﺑﺎ آن رﻧﮕﯿﻦ ﺷﺪ) ‪.(٢‬‬

‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ آن‬

‫ﺷﮫﺮ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ وﺟﻮد ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ در آن‪ ،‬ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام زﯾﺎد ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻮﻟﯿﺖ و ھﻤﺠﻮاری ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻋﺮبھﺎ ﺳﻠﻄﻪ و اﻗﺘﺪار ﻣﺬھﺒﯽ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﻪ »آل اﻟﻠﻪ« ﯾﻌﻨﯽ »ﻋﯿﺎل و ﺧﺎﻧﺪان ﺧﺪا« ﻣﻌﺮوف ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﻃﺒﺮی در »ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی«‪ ۱۰۷۱ /۳ ،‬و در ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ۶۸ /۱۹ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﺎر ﺑﻦ‬
‫ﻗﺎﺳﻢ و ﻣﻨﮫﺎل ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬راوی اول ﺷﯿﻌﻪ و ﻣﺘﺮوک اﺳﺖ‪ ،‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ وﺟﻮه‬
‫ﺿﻌﻒ و وﺿﻊ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ )ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻹﺻﺎﺑﺔ ﻓﯽ اﺣﻮال اﻟﺼﺤﺎﺑﮥ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺣﺎرث ﺑﻦ اﺑﯽ ھﺎﻟﻪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢١٦‬‬
‫ﺳﺒﺐ ھﻤﯿﻦ راﺑﻄﻪ و اﻣﺘﯿﺎز‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖھﺎ و ﻣﻨﺼﺐھﺎی واﻻ و ﻣﺘﻌﺪدی داﯾﺮ ﮔﺸﺘﻪ و‬
‫ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﺪانھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺮﯾﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻔﺼﯿﻞ آن ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻻن زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺴﺌﻮل‬ ‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‬ ‫ﻣﻨﺼﺐ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ‬ ‫ﺗﻮﻟﯿﺖ ﮐﻠﯿﺪداری ﺧﺎﻧﻪ‬ ‫ﺣﺠﺎﺑﻪ‬
‫ﮐﻌﺒﻪ‬
‫ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻮﻓﻞ‬ ‫ﻏﺬادادن ﺑﻪ ﺣﺎﺟﯿﺎن‬ ‫رﻓﺎده‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس‬ ‫ﺑﻨﯽ ھﺎﺷﻢ‬ ‫ﺗﮫﯿﻪ آب ﺣﺠﺎج در اﯾﺎم‬ ‫ﺳﻘﺎﯾﻪ‬
‫ﺣﺞ‬
‫ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﺔ‬ ‫ﺑﻨﯽ اﺳﺪ‬ ‫ﻣﺸﺎوره‬
‫اﻻﺳﻮد‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ‬ ‫ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ‬ ‫داوری ﺧﻮنﺑﮫﺎ‬ ‫دﯾﻪ و ﻣﻐﺎرم‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان اﻣﯿﻪ‬ ‫ﭘﺮﭼﻤﺪاری و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ‬ ‫ﻋﻘﺎب‬
‫ﺳﭙﺎه‬
‫وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺨﺰوم‬ ‫ﻧﻈﻢ دادن ﺑﻪ ﺧﯿﻤﻪ و‬ ‫ﻗﺒﻪ‬
‫ﺧﺮﮔﺎه‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺪی‬ ‫اﻧﺠﺎم ﺳﻔﺎرت‬ ‫ﺳﻔﺎرت‬
‫ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻣﯿﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﺟﻤﺢ‬ ‫ﻗﺮﻋﻪاﻧﺪازی‬ ‫ازﻻم و اﯾﺴﺎر‬
‫ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻗﯿﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﺳﮫﻢ‬ ‫ﺧﺰاﻧﻪداری‬ ‫اﻣﻮال‬
‫در اﺑﺘﺪای اﺳﻼم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺰو ﺳﺮان و ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮده و اھﻞ ﻣﮑﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﻋﻈﻤﺖ و اﻗﺘﺪار آﻧﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‪:‬‬
‫* اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺣﺮب )ﭘﺪر ﺣﻀﺮت ﻣﻌﺎوﯾﻪ(‪ ،‬ﭘﺪر وی )ﺣﺮب( در ﺟﻨﮓ ﻓﺠﺎر ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه‬
‫ﺳﭙﺎه ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪.‬‬
‫* اﺑﻮﻟﮫﺐ )ﻋﻤﻮی آنﺣﻀﺮت ج(‬
‫* اﺑﻮﺟﮫﻞ ﺑﺮادرزادۀ وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه و ﺳﺮدار ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺧﻮد ﺑﻮد‪.‬‬
‫* وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه )ﭘﺪر ﺣﻀﺮت ﺧﺎﻟﺪ( ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺳﺮدار ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪.‬‬
‫* ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ ﺳﮫﻤﯽ )ﭘﺪر ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص(‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ اﺛﺮ و ﺑﺎﻧﻔﻮذ و‬
‫دارای ﺛﺮوت و ﻓﺮزﻧﺪان زﯾﺎدی ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪٢١٧‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫* ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ )ﺟﺪ ﻣﺎدری اﻣﯿﺮ ﻣﻌﺎوﯾﻪ س( ﺷﺨﺼﯽ ﺷﺮﯾﻒ و از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﮑﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦھﺎ‪ ،‬اﺳﻮد ﺑﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬اﺳﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﯾﻐﻮث‪ ،‬ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﮐﻠﺪه‪،‬‬
‫ّ‬
‫اﺧﻨﺲ ﺑﻦ ﺷﺮﯾﻖ ﺛﻘﻔﯽ‪ ،‬أﺑﯽ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ و ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﻌﯿﻂ ﻧﯿﺰ از ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎی ﻣﺘﻨﻔﺬ و‬
‫ﻣﻌﺘﻤﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺧﺎﻧﺪان ھﺎﺷﻢ و ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ رﻗﯿﺐ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻣﺪتھﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ رﻗﺎﺑﺖ ﺷﺪﯾﺪی ﺑﯿﻦ آﻧﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ رﻗﺎﺑﺖھﺎ ﻣﻮارد زﯾﺮ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬رﺳﻢ و ﻋﺎدت اﻗﻮام ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﺸﺪه و ﺗﻨﺪﺧﻮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮ ﻗﯿﺎم و ﺣﺮﮐﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ً‬
‫ﻋﻠﯿﻪ رﺳﻢ و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻧﯿﺎﮐﺎن آنھﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺷﺪﯾﺪا ﺗﺤﺮﯾﮏ و ﺧﺸﻢ آنھﺎ را‬
‫ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آنھﺎ ﻓﻘﻂ زﺑﺎﻧﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد و ﻋﻄﺶ اﻧﺘﻘﺎم را ﺟﺰ ﺧﻮن‬
‫ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺮوز ﮐﺸﻮر ھﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺪی ﺑﺎﻓﺮھﻨﮓ و ﻣﺘﻤﺪن‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺬھﺒﯽ داﻣﻦزده ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻏﻮﻏﺎﯾﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻗﺪرت و ﺳﻠﻄﻪ و ﻧﻈﻢ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻓﻌﻠﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮن ﻣﯽﺑﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺮبھﺎ از ﻣﺪتھﺎ ﭘﯿﺶ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺖھﺎ ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﯾﺎدﮔﺎر ﺧﻠﯿﻞ ﺑﺖﺷﮑﻦ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﺑﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ آنھﺎ » ُھ ُﺒﻞ«‪ ،‬در آن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺖ ﻣﺎﻟﮏ ھﺮﻧﻮع ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪) ،‬و ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪۀ ﻣﺸﺮﮐﺎن( ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎراﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﯽداد‪ ،‬در‬
‫ﻣﻌﺮﮐﻪھﺎی ﺟﻨﮓ ﻓﺘﺢ و ﻧﺼﺮت ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﻣﯽآورد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ذات ﮔﺮاﻣﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ً‬
‫)اﻟﻌﯿﺎذ ﺑﺎﻟﻠﻪ( اﺻﻼ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﯾﺎ وﺟﻮدش ﺑﯽاﺛﺮ و ﻣﻌﻄﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۲‬وﻇﯿﻔﮥ اﺻﻠﯽ اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮدﺳﺎﺧﺘﻦ و ﺷﮑﺴﺘﻦ ﻓﻮری اﯾﻦ ﻃﻠﺴﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮدیای‬
‫ﮐﻪ ھﻤﺮاه ﺑﺎ آن ﻋﻈﻤﺖ اﻗﺘﺪار و ﺳﻠﻄﮥ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻗﺮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ ﺗﻤﺎم در ﻣﻘﺎﺑﻞ دﻋﻮت و ﺣﻖ و ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺧﻄﺮ زﯾﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻧﺎﺣﯿﻪ اﺳﻼم را اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮدار ﺑﺰرگ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ »ﺣﺮب ﺑﻦ اﻣﯿﻪ« در ﺟﻨﮓ »ﻓﺠﺎر« ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه و ﺳﭙﮫﺴﺎﻻر ﻟﺸﮑﺮ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ »ﺣﺮب« ﻓﺮزﻧﺪ او اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ و اﺳﺘﻌﺪاد ﺗﺼﺎﺣﺐ اﯾﻦ ﻣﻨﺼﺐ‬
‫ﺑﺰرگ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه ﺑﺎ ﻟﯿﺎﻗﺖ‪ ،‬اﺛﺮ و ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد آن ﻣﻨﺼﺐ را‬
‫ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮﺟﮫﻞ‪ ،‬ﺑﺮادرزادۀ او و در ﻣﯿﺎن ﻗﺮﯾﺶ از اﻣﺘﯿﺎز و اﻋﺘﺒﺎر ﺧﺎﺻﯽ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢١٨‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻨﺼﺐ ﭘﺪر را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ‬
‫ﺳﺮدار ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﻟﺨﻮردهﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد در ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ‪» ،‬اﺑﻮﻟﮫﺐ« ﻋﻤﻮی ﺣﻘﯿﻘﯽ آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺳﮫﻢ »ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ« ﺑﻮد ﮐﻪ ﺛﺮوت و ﻓﺮزﻧﺪان زﯾﺎدی‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬زﻣﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺮﯾﺶ در دﺳﺖ ھﻤﯿﻦ ﺳﺮداران و ﺳﺮان ﺑﻮد و اﯾﻨﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﻼم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺷﺪﯾﺪی از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ »اﺳﻮد‬
‫اﺑﻦ ﻣﻄﻠﺐ«‪» ،‬أﺳﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﯾﻐﻮث«‪» ،‬ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﺣﺎرث«‪» ،‬اﻣﯿﺔ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ« و »ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﯽ‬
‫ﻣﻌﯿﻂ« زﯾﺮ ﻧﻔﻮذ آنھﺎ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﻧﺎم آﻧﺎن در ﺻﻒ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﺳﻼم‬
‫در ھﺮﺟﺎ ﻇﺎھﺮ و ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻨﺼﺒﯽ ھﻤﭽﻮن ﻣﻨﺼﺐ ﺑﺰرگ ﻧﺒﻮت ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺳﺮان و ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﮑﻪ و ﯾﺎ ﻃﺎﺋﻒ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫َ َ ُ ْ َۡ َ ُ ّ َ َٰ َ ۡ ُ ۡ َ ُ َ َٰ َ ُ ّ َ َ ۡ َ َ ۡ َ‬
‫ۡ‬
‫ي� ‪] ﴾٣١‬اﻟﺰﺧﺮف‪.[۳۱ :‬‬ ‫﴿وقالوا لو� ن ِزل �ذا ٱلقرءان � رج ٖل مِن ٱلقر�ت ِ‬
‫� ع ِظ ٍ‬
‫»و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﯾﮑﯽ از ﻣﺮدان ﺑﺰرگ اﯾﻦ دو ﺷﮫﺮ »ﻃﺎﺋﻒ و ﻣﮑﻪ« ﻧﺎزل‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﯿﺎن ﻋﺮبھﺎ ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﮐﺮﺳﯽ رﯾﺎﺳﺖ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ و ﺿﺮوریﺗﺮﯾﻦ ﺷﺮط ﮐﺜﺮت اوﻻد‬
‫و ﺛﺮوت ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اوﻻد ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬اﻗﻮام وﺣﺸﯽ )در ھﻨﺪ ﻧﯿﺰ( ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ دارای ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺑﺮﮐﺎت ﺟﮫﺎن آﺧﺮت ﻣﺤﺮوم ﺧﻮاھﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ھﻨﺪوھﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺠﺎت ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺼﯿﺐ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اوﺻﺎف و‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ رﯾﺎﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬وﻟﯿﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﻐﯿﺮة‪ ،‬اﻣﯿﺔ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ‪ ،‬ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ ﺳﮫﻤﯽ و اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺛﻘﻔﯽ‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج از اﯾﻦ اوﺻﺎف ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬داﻣﻦ ﻣﺒﺎرک اﯾﺸﺎن از ﻏﺒﺎر ﻣﺎل و ﺛﺮوت‬
‫ﭘﺎک ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان ﭘﺴﺮ ﻧﯿﺰ از ﯾﮑﯽ دو ﺳﺎل ﺑﯿﺸﺘﺮ زﻧﺪه ﻧﻤﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۳‬ﻗﺮﯾﺶ ﻃﺒﻌﺎ از ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺗﻨﻔﺮ و اﻧﺰﺟﺎر داﺷﺖ‪ ،‬زﯾﺮا »اﺑﺮھﻪ اﺷﺮم« )ﺷﺎه ﺣﺒﺸﻪ(‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻧﮫﺪام ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ ﻗﺮﯾﺶ اﯾﺮاﻧﯿﺎن را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﺟﻨﮓ‬
‫اﯾﺮان و روم‪ ،‬ﺑﺎ روﻣﯿﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮده و ﻓﺘﺢ از آن اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن‬
 ‫‪٢١٩‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﮔﺸﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪوھﮕﯿﻦ و ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه اﯾﻦ‬

‫آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫�ض َوهم ّ ِم ۢن َ�ع ِد غلب ِ ِه ۡم َس َيغل ُِبون ‪ �ِ ٣‬بِضعِ‬
‫وم ‪ ٓ�ِ ٢‬أد� ٱ� ِ‬ ‫ٱلر ُ‬
‫ت ُّ‬‫﴿غل َِب ِ‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َُۡ َ ۢ َۡ ُ َََۡ َۡ َ ُ ُۡ ۡ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َّ ۡ َ‬
‫ُ‬
‫� ٱ�ِۚ﴾‬ ‫ِسنِ� ۗ ِ�ِ ٱ�مر مِن �بل و ِمن �ع ۚد و�وم� ِ ٖذ �فرح ٱلمؤمِنون ‪ ٤‬بِن ِ‬
‫]اﻟﺮوم‪.[۵-۲ :‬‬
‫»روﻣﯿﺎن در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺷﻤﺎ ﻣﻐﻠﻮب ﺷﺪﻧﺪ و آﻧﺎن ﭘﺲ از ﻣﻐﻠﻮب ﺷﺪن‪ ،‬در ﺳﺎلھﺎی آﯾﻨﺪه‬
‫ﺑﻪ زودی ﭘﯿﺮوز ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﺧﺘﯿﺎر ﺗﻤﺎم اﻣﻮر در ﻗﺒﻞ و آﯾﻨﺪه در دﺳﺖ اﻟﻠﻪ اﺳﺖ و در‬
‫آن روز ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﮐﻤﮏ اﻟﻠﻪ ﺷﺎدﻣﺎن ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﯿﺎن اﺳﻼم و ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ وﺟﻮه ﻣﺸﺘﺮک زﯾﺎدی وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از ھﻤﻪ اﯾﻨﮑﻪ در‬
‫آن زﻣﺎن‪ ،‬ﻗﺒﻠﮥ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ از ھﺠﺮت آنﺣﻀﺮت ج در ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﻣﻨﻮره ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﻗﺒﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﻗﺮﯾﺶ ﻓﮑﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ آنﺣﻀﺮتج ﻗﺼﺪ دارﻧﺪ آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ را رواج دھﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب دﺷﻤﻨﯽ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ و ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖھﺎی ﺧﺎﻧﺪاﻧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو ﻗﺒﯿﻠﻪ از ﻣﯿﺎن ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻗﺮﯾﺶ دارای ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﺎص اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ ﺷﺪﯾﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ و ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد و ﺑﺮ ﺣﺮﯾﻔﺶ ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ ﺑﺮﺗﺮی داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ وی اﯾﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان از ﯾﮏ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﻤﺘﺎز ﻣﺤﺮوم ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎس‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد وﻟﯽ اھﻞ ﺟﻮد و ﺳﺨﺎ ﻧﺒﻮد؛ اﺑﻮﻟﮫﺐ ﺿﻌﻒ اﺧﻼﻗﯽ داﺷﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ‬
‫روزﺑﻪروز ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﺶ ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺷﺪ و اﻗﺘﺪارش ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ ﻧﺒﻮت آنﺣﻀﺮت ج‬
‫را ﭘﯿﺮوزی ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮای ﺣﺮﯾﻒ و رﻗﯿﺐ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ‪ ،‬ﺳﺮان‬
‫آن ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﻨﮓ ﺑﺪر‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺟﻨﮓھﺎی دﯾﮕﺮ را‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻪراه اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ آنھﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻋﮫﺪه داﺷﺖ‪» ،‬ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﻌﯿﻂ«‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج دﺷﻤﻨﯽ ﻣﯽورزﯾﺪ و ھﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮ ﮔﺮدن آنﺣﻀﺮت‬
‫ﺷﮑﻤﺒﻪ ﺷﺘﺮ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﺑﻨﯽﻣﺨﺰوم« ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻗﺮﯾﺶ رﻗﺎﺑﺖ داﺷﺖ‪ ،‬رﺋﯿﺲ اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ‪،‬‬
‫»وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه« ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻧﯿﺰ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و دﺷﻤﻨﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ آنﺣﻀﺮت ج‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٢٠‬‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬در اﺛﻨﺎی ﯾﮏ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﺟﮫﻞ اﯾﺮاد ﮐﺮد‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬روزی »اﺧﻨﺲ ﺑﻦ ﺷﺮﯾﻖ« ﻧﺰد اﺑﻮﺟﮫﻞ رﻓﺖ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻧﻈﺮ ﺗﻮ در‬
‫ﺑﺎره ﻣﺤﻤﺪ ﭼﯿﺴﺖ؟ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ و ﺑﻨﻮ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف )ﺧﺎﻧﺪان ھﺎﺷﻢ( ھﻤﻮاره ﺣﺮﯾﻒ و‬
‫رﻗﯿﺐ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮدهاﯾﻢ‪ ،‬آنھﺎ ﺿﯿﺎﻓﺖ ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎھﻢ ﺿﯿﺎﻓﺖ ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﯾﻢ‪ ،‬آنھﺎ ﺧﻮن‬
‫ﺑﮫﺎ دادﻧﺪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ دادﯾﻢ؛ آﻧﺎن ﮐﺮم و ﺑﺨﺸﺶ ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﺎ ﺑﯿﺶ از آنھﺎ ﮐﺮم و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪،‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺎ دوﺷﺎدوش آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﻣﺪﻋﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی و ﻧﺒﻮت ھﺴﺘﻨﺪ!‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﻣﺎ ھﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﻤﺎن ﻧﺨﻮاھﯿﻢ آورد«) ‪.(١‬‬
‫‪ -۵‬ﯾﮏ ﻋﻠﺖ ﺑﺰرگ دﺷﻤﻨﯽ آﻧﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ رذاﺋﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺘﯽ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻐﺮوران و ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﺧﻼق ﭘﺴﺖ و‬
‫رذﯾﻠﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﻟﮫﺐ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﻤﺘﺎز ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺣﺮم ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﮐﻌﺒﻪ ﯾﮏ آھﻮی ّزرﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﺮﻗﺖ ﺑﺮده و آن را ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﻮد) ‪» .(٢‬اﺧﻨﺲ ﺑﻦ‬
‫ﺷﺮﯾﻖ« ﮐﻪ ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﺑﻨﯽزھﺮه و از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﺮب ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦﭼﯿﻦ و‬
‫دروﻏﮕﻮ ﺑﻮد‪» ،‬ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﺣﺎرث« ﺳﺨﺖ ﺑﻪ دروﻏﮕﻮﯾﯽ ﻋﺎدت داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺳﺮدﻣﺪاران و ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﮔﺮﻓﺘﺎر اﻋﻤﺎل زﺷﺖ و اﺧﻼق رذﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ را ﻣﻮرد ﻧﮑﻮھﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬و از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ‬
‫رذاﻟﺖ و ﭘﺴﺘﯽ آن اﻋﻤﺎل و اﺧﻼق ﺑﺪ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﻈﻤﺖ و اﻗﺘﺪار آﻧﺎن‬
‫روزﺑﻪروز ﻣﺘﺰﻟﺰل ﮔﺸﺘﻪ و رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدادﻧﺪ؛ در ﻗﺮآن‬
‫ﻣﺠﯿﺪ اﻋﻼﻣﯿﻪھﺎ و ھﺸﺪارھﺎی ﺷﺪﯾﺪی ﻋﻠﯿﻪ اﯾﻦ رھﺒﺮان ﮐﻔﺮ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻃﺮز ﺑﯿﺎن‬
‫آن ﺟﻨﺒﮥ ﻋﻤﻮﻣﯽ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺮدم ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ روی ﺳﺨﻦ ﺑﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ َّ ّ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ‬ ‫� َح َّ�ف َّمه� ‪َ ١٠‬ه َّماز َّم َّشآء ب َ‬ ‫َ َ ُ ۡ ُ َّ‬
‫ِي�‬
‫� معت ٍد أ� ٍ‬‫ِ‬ ‫خ‬‫ِل‬ ‫ل‬ ‫اعٖ‬‫ن‬‫م‬ ‫‪١١‬‬ ‫ي�‬
‫ٖ‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫ِۢ‬ ‫ٖ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫﴿و� ت ِطع‬
‫َ‬
‫‪ُ �ُ ١٢‬ت ّل َ� ۡع َد َ�ٰل َِك َز�ِي� ‪ ١٣‬أن َ� َن ذَا َمال َو َ�ن َ‬
‫� ‪] ﴾١٤‬اﻟﻘﻠﻢ‪.[۱۴-۱۰ :‬‬ ‫ٖ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِۢ‬
‫»و ﭘﯿﺮوی ﻧﮑﻦ از ھﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪﺧﻮرﻧﺪۀ ﭘﺴﺖ‪ ،‬ﻋﯿﺐﮔﻮی ﺳﺨﻦﭼﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎزدارﻧﺪه ﺧﯿﺮ‪ ،‬از ﺣﺪ‬
‫ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﻨﺪۀ ﮔﻨﺎھﮑﺎر درﺷﺖ ﺧﻮی ﺑﺪﻧﺎم اﯾﻨﮑﻪ ھﺴﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎل و ﭘﺴﺮان«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺳﯿﺮه اﺑﻦ ھﺸﺎم ‪.۱۰۸/‬‬

‫‪ -٢‬در ﺧﺰاﻧﮥ ﺣﺮم از ﻣﺪتھﺎ ﯾﮏ آھﻮی ﻃﻼﯾﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬اﺑﻮﻟﮫﺐ آن را دزدﯾﺪ و ﻓﺮوﺧﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‬
‫اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را در ﻣﻌﺎرف ‪ ۵۵/‬ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٢١‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ ۡ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ َ‬

‫اص يَةٖ � ٰذِب َ ٍة خ اطِئَةٖ ‪﴾١٦‬‬ ‫﴿� ل � ِن ل ۡم ي َنت هِ ل ن س ف ع ۢ� ب ِٱ�َّ ِ‬
‫اص يَ ةِ ‪ ١٥‬ن ِ‬
‫]اﻟﻌﻠﻖ‪.[۱۶ -۱۵ :‬‬
‫ً‬
‫»اﮔﺮ ﺑﺎز ﻧﯿﺎﯾﺪ )و دﺳﺖ از ﺷﺮارت ﺑﺮ ﻧﺪارد( ﻣﺤﻘﻘﺎ ﻧﺎﺻﯿﻪاش )ﻣﻮی ﭘﯿﺸﺎﻧﯽاش( را‬
‫ﺧﻮاھﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ و ﮐﺸﯿﺪ‪) .‬ھﻤﺎن( ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ دروﻏﮕﻮی ﺧﻄﺎ ﮐﺎر را«‪.‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺑﺮای ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز‪ ،‬روش ﻣﻼﯾﻢﺗﺮی اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻮد وﻟﯽ وﺟﻮد ﮐﺒﺮ و ﻧﺨﻮت‪،‬‬
‫اﻓﺘﺨﺎر ﺑﻪ ﻣﺎل و ﻣﻘﺎم و ﺗﺼﻮر ﺟﺎهﻃﻠﺒﯽ‪ ،‬ﻻزﻣﻪاش ﯾﮏ ﺿﺮﺑﮥ ﮐﺎری ﺑﻮد ﺗﺎ آﻧﺎن را آ ﮔﺎه‬
‫ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺳﺮان و ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ََ َ ُ ٗ‬ ‫ٗ‬ ‫ِيدا ‪َ ١١‬و َج َع ۡل ُ َ َ ٗ َّ‬ ‫َۡ ََ ۡ َ َۡ ُ َ ٗ‬
‫� ش ُهودا ‪١٣‬‬ ‫ت ُ�ۥ ما� م ۡم ُدودا ‪ ١٢‬و�ن ِ‬ ‫﴿ذر ِ� ومن خلقت وح‬
‫َ ٗ‬ ‫َ ٓ َّ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ُّ َ ُ َ ۡ ٗ‬
‫يدا ‪َّ �ُ ١٤‬م َ� ۡط َم ُع أ ۡن أز َ‬
‫�د ‪ ۖ � ١٥‬إِن ُهۥ �ن ��ٰت ِ َنا عن ِيدا ‪﴾١٦‬‬ ‫ِ‬ ‫ومهدت �ۥ �م ِه‬
‫]اﻟﻤﺪﺛﺮ‪.[۱۶-۱۱ :‬‬
‫»)ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ!( ﻣﺮا ﺑﺎ ﮐﺴﯽﮐﻪ او را ﺗﻨﮫﺎ آﻓﺮﯾﺪهام واﮔﺬار‪ ﴾۱۱﴿ .‬و )ھﻤﺎنﮐﻪ( ﻣﺎل ﻓﺮاوﻧﯽ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻗﺮار دادم‪ ﴾۱۲﴿ .‬و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ )در ﺧﺪﻣﺖ او و( ﺑﺎ او ھﺴﺘﻨﺪ‪ ﴾۱۳﴿ .‬و‬
‫ھﻤﻪ وﺳﺎﯾﻞ )و اﻣﮑﺎﻧﺎت( زﻧﺪﮔﯽ را در اﺧﺘﯿﺎرش ﻗﺮار دادم‪ ﴾۱۴﴿ .‬ﺑﺎز )ھﻢ( ﻃﻤﻊ دارد‬
‫ﮐﻪ )ﺑﺮآن( ﺑﯿﻔﺰاﯾﻢ‪ ﴾۱۵﴿ .‬ھﺮﮔﺰ‪) ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ( ﺑﯽﮔﻤﺎن او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻣﺎ‬
‫دﺷﻤﻨﯽ )و ﻋﻨﺎد( دارد«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﺎت ﻣﺨﺎﻃﺐ »وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه« ﺳﺮدﻣﺪار ﺑﺰرگ ﻗﺮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ از‬
‫ً‬
‫زﺑﺎن ﺷﺨﺼﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻇﺎھﺮا ﻣﺎل و ﻣﻘﺎﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﺖ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و دﺷﻤﻨﯽ ﻗﺮﯾﺶ و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﺮبھﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج اﯾﻦ ﺑﻮد‪ :‬ﻣﻌﺒﻮداﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﺳﺎﻟﯿﺎن دراز ﺣﺎﺟﺖروای آﻧﺎن ﺑﻮده و در ﻣﻘﺎﺑﻞ آنھﺎ ھﺮ روز ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﺑﺮ ﺧﺎک‬
‫ﻣﯽﺳﺎﯾﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺳﻼم ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن آﻧﺎن را ﻣﺤﻮ و ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد و در ﺣﻖ آنھﺎ اﻋﻼم داﺷﺖ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ ۡ َ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ب َج َه َّن َم﴾ ]اﻷﻧﺒﯿﺎء‪.[۹۸ :‬‬
‫ٱ�ِ َح َص ُ‬ ‫ون‬
‫﴿إِن�م وما �عبدون مِن د ِ‬
‫»ﺷﻤﺎ و ھﺮآﻧﭽﻪ ﺑﺠﺰ اﻟﻠﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ھﯿﺰم ﺟﮫﻨﻢ ھﺴﺘﯿﺪ«‪.‬‬

‫اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداری ﻗﺮﯾﺶ‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ اﺳﺒﺎب ﮐﻪ ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ ﺑﺮای ﺗﮫﯿﯿﺞ و ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آوردن ﻗﺮﯾﺶ ﮐﺎﻓﯽ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﺷﮑﺎر ﻧﻤﻮدن دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ‪ ،‬ﺧﻮﻧﺮﯾﺰیھﺎی ﺳﺨﺘﯽ آﻏﺎز‬
‫ﺷﻮد؛ ﻟﮑﻦ ﻗﺮﯾﺶ از ﺧﻮد ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ داری ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ دﻻﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٢٢‬‬
‫ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن در ﺟﻨﮓھﺎی داﺧﻠﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪه و ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ »ﻓﺠﺎر« ﺑﻪ ﻗﺪری‬
‫ﻋﺎﺟﺰ و ﻧﺎﺗﻮان ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﻧﺎم ﺟﻨﮓ ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻌﺼﺐ و ﺣﻤﯿﺖ ﻗﺒﯿﻠﻪای‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻣﻘﺘﻮل ﺑﺪون ﺗﺤﻘﯿﻖ و‬
‫َ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺘﻘﺎم و ﺧﻮﻧﺨﻮاھﯽ‪ ،‬ﻗﺪ َﻋﻠﻢ ﻣﯽﮐﺮد و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫آﺗﺶ ﺟﻨﮓ ﺧﺎﻣﻮش ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺮای ﻗﺮﯾﺶ اﻣﺮی آﺳﺎن ﺑﻮد‬
‫ً‬
‫وﻟﯽ آنھﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﺣﺘﻤﺎ از آﻧﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮاھﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ؛ واﻧﮕﮫﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺪرﯾﺞ ﺗﻤﺎم اھﻞ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﮐﮥ ﺟﻨﮓ و ﮐﺸﺘﺎر ﮐﺸﯿﺪه ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدی از اﻓﺮاد ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﺸﺮف ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ھﯿﭻ‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪای ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ دو ﻧﻔﺮ از ﻣﯿﺎن آن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا اﮔﺮ اﺳﻼم ﺟﺮم ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﺠﺮم ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دهھﺎ ﻓﺮد ﻣﺠﺮم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و از‬
‫ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن ﺗﻤﺎم آنھﺎ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدی از ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ‬
‫اﻓﺮادی ﺑﺰرگﻣﻨﺶ و ﺧﻮﺷﺨﻮی ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺮارت ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ )ﺑﻪ رﻏﻢ‬
‫ﺧﻮد( ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻟﺴﻮزی‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﻼم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آنھﺎ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ وﻗﺘﯽ رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﯽ ج دﻋﻮت اﺳﻼم و ﻧﮑﻮھﺶ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ را ﻋﻠﻨﯽ و آﺷﮑﺎر‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﻣﻌﺘﻤﺪان و ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺰد اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺑﺮدﻧﺪ؛ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻼﻃﻔﺖ و ﻧﺮﻣﯽ ﺑﺎ آنھﺎ ﺻﺤﺒﺖ و آﻧﺎن را ﺗﻔﮫﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن اﻧﮕﯿﺰۀ ﺟﺪال و‬
‫ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آنﺣﻀﺮت ج از ادای ﻓﺮﯾﻀﮥ دﻋﻮت ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﺎز ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫اﯾﻦ ﮔﺮوه دوﺑﺎره ﻧﺰد اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ رﻓﺘﻪ و از رﻓﺘﺎر و اﻋﻤﺎل آنﺣﻀﺮت ج ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎر ﺗﻤﺎم ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﯾﻌﻨﯽ »ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ«‪» ،‬ﺷﯿﺒﻪ«‪» ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن«‪» ،‬ﻋﺎص ﺑﻦ ھﺸﺎم«‪،‬‬
‫»اﺑﻮﺟﮫﻞ«‪» ،‬وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه« و »ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ« ﺑﺎھﻢ ھﻤﺮاه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺑﺮادرزادهات ﺑﻪ ﻣﻌﺒﻮدان ﻣﺎ ﺗﻮھﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎﮐﺎن ﻣﺎ را ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ را‬
‫ﻧﺎدان و اﺣﻤﻖ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﻣﺎ ﻣﺎﻧﻊ اﯾﺠﺎد ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻤﺎ‬

‫َُ ۡ ََۡۡ َ َُۡ َََۡ َ َ‬

‫�ٔ ۡون � ۡن ُه﴾‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮدم را از آزار‬
‫ً‬
‫‪ -١‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ در ﺣﻖ آﻧﺎن ﻧﺎزل ﮔﺸﺖ‪﴿ :‬وهم �نهون �نه و�‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﻣﻨﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻗﺒﻮل ﻧﺒﻮت اﯾﺸﺎن ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺻﺎﺑﻪ‪،‬‬
‫ذﮐﺮ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق )ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
 ‫‪٢٢٣‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ً‬
‫ھﻢ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان آﻣﺪه ﻋﻠﻨﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺎ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد و ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻃﺮﻓﯿﻦ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود«‪.‬‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺎ زﯾﺮﮐﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ وﺿﻊ وﺧﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻗﺮﯾﺶ ﺑﯿﺶ‬
‫از اﯾﻦ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺨﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد و ﻣﻦ ھﻢ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﻢ؛ ﻟﺬا ﺑﺎ‬
‫ﺟﻤﻠﮥ ﮐﻮﺗﺎھﯽ آنﺣﻀﺮت ج را ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داد‪» :‬ﻋﻤﻮ ﺟﺎن! ﺑﺮ ﻣﻦ ﭼﻨﺎن‬
‫ﺑﺎری ﻗﺮار ﻣﺪه ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﻢ آن را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻢ«‪ .‬ﺣﺎﻣﯽ و ﻣﺪاﻓﻊ ﻇﺎھﺮی رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﺛﺒﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺳﺴﺘﯽ‬
‫و ﻟﺮزش ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﺷﮏ در دﯾﺪﮔﺎن ﻣﺒﺎرﮐﺶ ﺣﻠﻘﻪ زده ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻤﻮ ﺟﺎن! ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦھﺎ در ﯾﮏ دﺳﺖ ﻣﻦ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫و در دﺳﺖ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺎه را ﻗﺮار دھﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎن را در اﺧﺘﯿﺎرم‬
‫ﮔﺬارﻧﺪ( ﺑﺎزھﻢ ﻣﻦ از ﺗﺒﻠﯿﻎ آﯾﯿﻦ اﺳﻼم و ﺗﻌﻘﯿﺐ ھﺪف ﺧﻮد ﺑﺎز ﻧﺨﻮاھﻢ آﻣﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺸﮑﻼت ﭘﯿﺮوز آﯾﻢ و ﺑﻪ ھﺪف ﻧﮫﺎﯾﯽ ﺑﺮﺳﻢ و ﯾﺎ در راه ھﺪف ﺟﺎن ﺳﭙﺎرم«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﺎر ﺟﺎذب و ھﯿﺠﺎنآور آنﺣﻀﺮت ج ﭼﻨﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮی ﺑﺮ ﻗﻠﺐ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮔﺬارد ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد ﺗﻤﺎم ﺧﻄﺮاﺗﯽ ﮐﻪ در ﮐﻤﯿﻦ او ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪون اﺧﺘﯿﺎر ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮﺳﺎن‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاﯾﺖ اﯾﺠﺎد زﺣﻤﺖ ﮐﻨﺪ«) ‪.(١‬‬

‫آزار و اذﯾﺖ ﻗﺮﯾﺶ‬

‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻪ دﻋﻮت اﺳﻼم ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﺮای ﻗﺘﻞ آنﺣﻀﺮت ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﺮوع ﺑﻪ اذﯾﺖ و آزار آنﺣﻀﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫راه اﯾﺸﺎن ﺧﺎر ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﺟﺴﻢ ﭘﺎک اﯾﺸﺎن ﻧﺠﺎﺳﺖ و ﭘﻠﯿﺪی ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر آنﺣﻀﺮت در ﺣﺮم ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﯽ‬
‫ﻣﻌﯿﻂ ﺷﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﮔﺮدن ﻣﺒﺎرک اﻧﺪاﺧﺖ و ﭼﻨﺎن ﺑﻪﺳﻮی ﺧﻮد ﮐﺸﯿﺪ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﺮ زاﻧﻮ‬
‫اﻓﺘﺎد؛ ﻗﺮﯾﺶ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﺮای ﭼﻪ اﯾﻦ ھﻤﻪ آزارھﺎ را ﺗﺤﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ھﺪف از آن ﺑﻪ دﺳﺖآوردن ﻣﺎل و ﻣﻘﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت آﻣﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ای ﻣﺤﻤﺪ! ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ؟ آﯾﺎ رﯾﺎﺳﺖ ﻣﮑﻪ و‬
‫ﯾﺎ ازدواج در ﯾﮏ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺰرگ و ﯾﺎ ﻣﺎل و ﺛﺮوت را ﻣﯽﺧﻮاھﯽ؟ ﻣﺎ ھﻤﮥ اﯾﻦھﺎ را در‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ھﺸﺎم ‪ ،۸۹/‬اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎ اﺧﺘﺼﺎر ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٢٤‬‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﺗﻮ ﻗﺮار ﻣﯽدھﯿﻢ و ﺑﺮ اﯾﻦ ھﻢ راﺿﯽ ﺧﻮاھﯿﻢ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﮑﻪ ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﺖ و دﻋﻮت ﺑﻪ اﺳﻼم دﺳﺖ ﺑﺮدار‪ .‬ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ در اﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﺧﻮد ﯾﻘﯿﻦ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻄﻤﯿﻊ و ﺗﺸﻮﯾﻖھﺎ‪ ،‬آﯾﻪھﺎی ﻗﺮآﻧﯽ‬
‫ذﯾﻞ ﻧﺎزل ﺷﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ۡ َّ َ ٓ َ ۠ َ َ ‪َ ْ ُ َ ۡ َ ٞ َ ٞ ٰ َ ۡ ُ ُ ٰ َ ٓ َ َّ َّ َ ٰٓ َ ُ ۡ ُ ُ ۡ ّ ٞ‬‬
‫يم ٓوا إ ِ ۡ�هِ‬‫﴿قل إِ�ما �نا �� مِثل�م يو� إِ� ��ما إِ�ه�م إِ�ه �ٰحِد فٱستقِ‬
‫َ ۡ ۡ‬
‫ٱس َتغفِ ُروهُ ۗ﴾ ]ﻓﺼﻠﺖ‪.[۶ :‬‬‫و‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﺎ ﻣﻦ ﺑﺸﺮی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﻣﻦ اﯾﻦ اﻣﺮ وﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ﺷﻤﺎ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪﺳﻮی او ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﯿﺪ و از او ﻃﻠﺐ ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎھﺎن ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َۡ َ ۡ َ َۡ َ ُ َ َُ ٓ َ َ ٗ َ َ‬ ‫َ ََ َۡ َ‬ ‫ُ ۡ َ َّ ُ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ‬
‫نداد�ۚ �ٰل ِك‬ ‫� و�علون �ۥ أ‬‫﴿قل أ�ِن�م ��فرون بِٱ�ِي خلق ٱ��ض ِ� يوم ِ‬
‫� ‪] ﴾٩‬ﻓﺼﻠﺖ‪.[۹ :‬‬ ‫َر ُّب ۡٱل َ�ٰلَم َ‬
‫ِ‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ ،‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﮐﻔﺮ ﻣﯽورزﯾﺪ ﺑﻪ آن ذاﺗﯽ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ را در دو روز آﻓﺮﯾﺪه و ﺑﺮای او‬
‫ﺷﺮﯾﮑﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدھﯿﺪ؛ او ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻋﺘﺒﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﯽ دﮔﺮﮔﻮن و ﺗﻐﯿﯿﺮﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪ ،‬و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﮐﻼﻣﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﯿﺰی دﯾﮕﺮ اﺳﺖ! ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را‬
‫ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮدش واﮔﺬارﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ او در ھﺪﻓﺶ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮد و ﺑﺮ اﻋﺮاب ﻏﻠﺒﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺰت و ﺳﺮﺑﻠﻨﺪی ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﻋﺮاب او را ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد؛‬
‫اﻣﺎ ﻗﺮﯾﺶ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﻋﺘﺒﻪ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺳﻼمآوردن ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه‪) ،‬ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﺑﻌﺜﺖ(‬

‫ﺣﻤﺰه از ﻋﻤﻮھﺎی آنﺣﻀﺮت‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ج ﻣﺤﺒﺖ و اﻟﻔﺘﯽ ﺧﺎص‬
‫داﺷﺖ‪ .‬او ﻓﻘﻂ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﺳﺎل از آنﺣﻀﺮت ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ھﻢﺑﺎزی ﺑﻮد‪ ،‬ھﺮدو از‬
‫ﭘﺴﺘﺎن »ﺛﻮﯾﺒﻪ« ﺷﯿﺮ ﺧﻮرده ﺑﻮدﻧﺪ و از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﺎھﻢ ﺑﺮادر رﺿﺎﻋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻤﺰه ھﻨﻮز‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﮑﻦ ھﺮﮔﻮﻧﻪ اﻗﺪام آنﺣﻀﺮت ج را ﺑﺎ دﯾﺪۀ ﻣﺤﺒﺖ و اﺣﺘﺮام‬
‫ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رزم و ﺻﯿﺪ و ﺷﮑﺎر‪ ،‬ﻋﻼﻗﮥ ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺖ؛ ﺻﺒﺢ زود ﺗﯿﺮ و ﮐﻤﺎن را‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ و ﺗﻤﺎم روز ﺑﻪ ﺷﮑﺎر ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﮕﺎه ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺮم رﻓﺘﻪ ﻃﻮاف ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ھﺮﯾﮏ از ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﺟﻠﺴﺎت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪای در ﺻﺤﻦ ﺣﺮم‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﻧﺰد آﻧﺎن رﻓﺘﻪ و اﺣﻮالﭘﺮﺳﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﻧﺰد آﻧﺎن‬
 ‫‪٢٢٥‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﺎ ھﻤﻪ ﻧﺴﺒﺖ رﻓﺎﻗﺖ و دوﺳﺘﯽ داﺷﺖ و ھﻤﮥ ﻣﺮدم ﻗﺪر و‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺖ او را ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﯽآوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﻗﺴﺎوت و ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫از ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ھﻢ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر آن ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪ .‬ﯾﮏ روز اﺑﻮﺟﮫﻞ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺳﺨﺖ ﻧﺎﺳﺰا‬
‫ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ ﺳﺎﺣﺖ ﻣﻘﺪﺳﺶ ﺟﺴﺎرت ﮐﺮد؛ ﮐﻨﯿﺰی )ﮐﻨﯿﺰ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺪﻋﺎن( ﺷﺎھﺪ‬
‫ﻣﺎﺟﺮا ﺑﻮد؛ وﻗﺘﯽ ﺣﻤﺰه از ﺷﮑﺎر ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه‬
‫ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﯿﺮ و ﮐﻤﺎن را ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻪ ﺣﺮم آﻣﺪ و ﺑﻪ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهام« اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻋﻼم ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺷﺪﯾﺪ از آنﺣﻀﺮت اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﭼﻮن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ آﻣﺪ‪ ،‬در ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ دﯾﻦ ﻧﯿﺎﮐﺎن را ﯾﮏ ﺑﺎره رھﺎ ﮐﻨﻢ؟ ﺗﻤﺎم‬
‫روز را در ھﻤﯿﻦ ﺗﺮدﯾﺪ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﭙﺮی ﮐﺮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﺪﺑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم ﭘﯽﺑﺮد و ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﺸﺮف ﺷﺪ) ‪ ،(١‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از ﭼﮫﺎر روز ﮐﻪ از‬
‫اﺳﻼمآوردن ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ اﺳﻼم درآﻣﺪ‪.‬‬

‫اﺳﻼمآوردن ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ )ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﺑﻌﺜﺖ(‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺒﻮت از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺠﺎز ﻃﻠﻮع ﮐﺮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه س ﺑﯿﺴﺖ و ھﻔﺖ ﺳﺎل ﺳﻦ داﺷﺖ) ‪.(٢‬‬
‫ﺧﺎﻧﻮادۀ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺗﻮﺳﻂ »زﯾﺪ« )ﭘﺪر ﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬داﻣﺎد ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ( ﺑﺎ ﻧﺪای ﺗﻮﺣﯿﺪ‬
‫ﻣﺄﻧﻮس ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ ﺳﻌﯿﺪ ﻓﺮزﻧﺪ زﯾﺪ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪ و ﺑﺎ‬
‫»ﻓﺎﻃﻤﻪ« ﺧﻮاھﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ازدواج ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻧﯿﺰ اﺳﻼم آورد؛ در‬
‫اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان‪ ،‬ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻧﻌﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ« ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻤﺎن آورده ﺑﻮد؛ وﻟﯽ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ھﻨﻮز ﺑﺎ اﺳﻼم ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺻﺪای اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﺷﺶ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﮐﻪ اﺳﻼم آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬

‫‪ -١‬ﻋﻤﻮم ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن داﺳﺘﺎن اﺳﻼمآوردن ﺣﻤﺰه را ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ داﺳﺘﺎن اﺧﯿﺮ را ﻓﻘﻂ در‬
‫»روض اﻷﻧﻒ« ﺗﺎﻟﯿﻒ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺳﮫﯿﻠﯽ ﻣﻐﺮﺑﯽ ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -٢‬داﺳﺘﺎن اﺳﻼمآوردن ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ را در »اﻟﻔﺎروق« ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪام‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻋﯿﻨﺎ ھﻤﺎن‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌﻀﯽ اﻟﻔﺎظ و ﯾﺎ ﺟﻤﻼت ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ )ﮔﺮدآورﻧﺪه‪ ،‬رواﯾﺎت دﯾﮕﺮ‬
‫داﺳﺘﺎن اﺳﻼمآوردن ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ را در ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ ﺟﻠﺪ ﺳﻮم ﺑﺎب اﺳﺘﺠﺎﺑﺔ اﻟﺪﻋﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٢٦‬‬
‫ﺳﺨﺖ دﺷﻤﻨﯽ ورزﯾﺪ‪» .‬ﻟﺒﯿﻨﻪ« ﮐﻨﯿﺰی از آن ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ او را‬
‫ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﻣﻮرد ﺿﺮب و ﺷﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽداد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺲ از‬
‫رﻓﻊ ﺧﺴﺘﮕﯽ دوﺑﺎره ﺧﻮاھﻢ زد« ﻋﻼوه ﺑﺮ »ﻟﺒﯿﻨﻪ« ﺑﺎ ھﺮﮐﺲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬از زد و ﺧﻮرد ﺑﺎ او درﯾﻎ ﻧﻤﯽورزﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﺳﻼم ﭼﻨﺎن ﻟﺬت و ﻣﺰهای داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫ھﺮﮐﺲ آن را ﻣﯽﭼﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ آن را از دﺳﺖ ﻧﻤﯽداد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ھﻤﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﺘﮕﯿﺮیھﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را از اﺳﻼم ﻣﻨﺼﺮف ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﮫﺎﯾﺖ ﭼﺎرهای ﺟﺰ‬
‫اﯾﻦ ﻧﺪﯾﺪ ﮐﻪ )ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﻟﻠﻪ( رﺳﻮل اﮐﺮم ج را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺧﻮد را ﺣﻤﺎﯾﻞ‬
‫ﮐﺮد و ﺑﻪﺳﻮی آنﺣﻀﺮت ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫از ﺳﻮی ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﻗﻀﺎ ﻧﺪاﯾﯽ رﺳﯿﺪ‪ :‬آﻣﺪ آن ﯾﺎری ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫در ﻣﯿﺎن راه »ﻧﻌﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ« را ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻌﯿﻢ ﭼﻮن ﻗﯿﺎﻓﻪاش را دﯾﺪ‪ ،‬اﻇﮫﺎر‬
‫داﺷﺖ‪ :‬ﻗﺼﺪ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ را داری؟ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﯽروم ﺗﺎ ﻣﺤﻤﺪ ج را ﺑﮑﺸﻢ! ﻧﻌﯿﻢ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮد را اﺻﻼح ﮐﻦ و از ﺧﺎﻧﻮادهات آ ﮔﺎه ﺷﻮ؛ زﯾﺮا ﺧﻮاھﺮت‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﺷﻮھﺮش ھﺮدو ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﺸﻢ ﺳﺮاﭘﺎی وﺟﻮد‬
‫ﻋﻤﺮ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﻋﺎزم ﺧﺎﻧﮥ ﺧﻮاھﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن از‬
‫ورود ﺑﺮادرش ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ ﺳﮑﻮت اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد و ورﻗﯽ را ﮐﻪ آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن در آن‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺨﻔﯽ ﮐﺮد وﻟﯽ ﻋﻤﺮ ﺻﺪای او را ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﺧﻮاھﺮش ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫زﻣﺰﻣﻪای ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻢ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻮد؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﯿﺰی ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪهام ﮐﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ھﺮدو از دﯾﻦ آﺑﺎ و اﺟﺪادی ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاﯾﺪ؟ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷﻮھﺮ ﺧﻮاھﺮ ﺧﻮد ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد؛‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻪ ﯾﺎری ﺷﻮھﺮش ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺧﻮاھﺮش را ﻧﯿﺰ ﻣﻀﺮوب و ﻣﺠﺮوح ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﺪﻧﺶ ﺧﻮنآﻟﻮد ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺤﺒﺖ و ﻋﺸﻖ ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﯾﻦھﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻮاھﺮش اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪» :‬آری‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهاﯾﻢ و ھﺮﭼﻪ از دﺳﺘﺖ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﺑﺪه! اﻣﺎ اﺳﻼم ھﺮﮔﺰ از ﻗﻠﺐ ﻣﺎ ﺑﯿﺮون ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﺮه دﻟﺨﺮاش ﺧﻮاھﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺴﻤﯽ ﺧﻮنآﻟﻮد و ﭼﺸﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮﻧﺒﺎر‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮادر‬
‫اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ را ﺳﺨﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار داد؛ ﻧﮕﺎه ﻣﺤﺒﺖآﻣﯿﺰی ﺑﻪﺳﻮی ﺧﻮاھﺮ‬
‫ّ‬
‫اﻓﮑﻨﺪ‪ ،‬دﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮن از ﺑﺪﻧﺶ ﺟﺎری اﺳﺖ‪ ،‬رﻗﺖ ﺑﺮ او ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ و درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد‪:‬‬
‫»آﻧﭽﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن دھﯿﺪ« ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﺮﮔﯽ را ﮐﻪ در آن آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
 ‫‪٢٢٧‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫ﺷﺪه ﺑﻮد آورد و در ﺟﻠﻮﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎت ذﯾﻞ ﺑﺮ‬
‫آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ٱ�ك ُ‬
‫ِيم ‪] ﴾١‬اﻟﺤﺪﯾﺪ‪.[۱ :‬‬ ‫�ز ۡ َ‬
‫�ض َو ُه َو ۡٱل َعز ُ‬ ‫َّ َ َ َ ۡ‬
‫ت وٱ� ِ �‬
‫َّ َ‬
‫﴿ َس َّب َح ِ�ِ ما ِ� ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬
‫ِ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪان ھﺮ ﻟﻔﻈﯽ ﻗﻠﺒﺶ دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ رﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ْ َّ‬
‫و�ِۦ﴾ ﺑﺪون اﺧﺘﯿﺎر اﻋﻼم داﺷﺖ‪:‬‬ ‫﴿ َءام ُِنوا بِٱ� ِ َو َر ُس ِ‬
‫»أﺷﻬﺪ أن ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ وأﺷﻬﺪ أن ﳏﻤﺪ ﹰا ﻋﺒﺪه ورﺳﻮﻟﻪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻀﺮت »ارﻗﻢ« ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻮه ﺻﻔﺎ ﭘﻨﺎھﻨﺪه‬
‫در ﺧﺎﻧﻪ را زد‪ ،‬ﭼﻮن ﺣﺎﻣﻞ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺑﻮد؛ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺖ و ِ‬
‫در ﺗﺮدﯾﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪» :‬ﺑﮕﺬارﯾﺪ وارد ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﺣﺴﻦ‬
‫ﻧﯿﺖ آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﻘﺪم او را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽدارﯾﻢ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺳﺮش را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺧﻮدش از‬
‫ﺗﻦ ﺟﺪا ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد«‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ وارد ﺷﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺟﻠﻮ رﻓﺖ و داﻣﻨﺶ را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻋﻤﺮ! ﺑﺎ ﭼﻪ ھﺪﻓﯽ آﻣﺪهای؟ ﺻﺪای ھﯿﺒﺖﻧﺎک آنﺣﻀﺮت‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻟﺮزه‬
‫درآورد‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺧﻀﻮع ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﯾﻤﺎنآوردن آﻣﺪهام« آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺪون‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺗﮑﺒﯿﺮ )اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ( ﮔﻔﺖ و ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺻﺪای آنھﺎ ﮐﻮهھﺎی ﻣﮑﻪ را ﺑﻪ ﻟﺮزده درآورد) ‪.(١‬‬

‫اﺳﻼم ﻋﻤﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮﮐﺖ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬

‫اﺳﻼمآوردن ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س ﺗﺤﻮل ﺟﺪﯾﺪی در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗﺎ‬
‫آن ﻣﻮﻗﻊ ﺣﺪود ﭼﮫﻞ ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﮫﻠﻮان ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب‪ ،‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﺣﻤﺰه‪ ،‬ﺳﯿﺪ اﻟﺸﮫﺪاء ﻧﯿﺰ اﯾﻤﺎن آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻓﺮاﯾﺾ‬
‫ﻣﺬھﺒﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻠﻨﯽ اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ‬
‫ً‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺮوﯾﺪن ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬او ﻋﻠﻨﺎ‬
‫اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﮐﻔﺎر و ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ ﺷﺪت ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وی ﺑﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﻤﺮدی و اﺳﺘﻮاری ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺒﺎرزه ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ در ﺧﺎﻧﻪ‬

‫‪ -١‬اﻧﺴﺎب اﻻﺷﺮاف ﺑﻼذری‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺴﺎﮐﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٢٨‬‬
‫ﮐﻌﺒﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ،‬اﺑﻦ ھﺸﺎم اﯾﻦ داﺳﺘﺎن را ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﻠﻤـﺎ أﺳﻠﻢ ﻋﻤﺮ ﻗﺎﺗﻞ ﻗﺮﻳﺸ ﹰﺎ ﺣﺘﻰ ﺻﲆ ﻋﻨﺪ اﻟﻜﻌﺒﺔ وﺻﻠﻴﻨﺎ ﻣﻌﻪ«‪» .‬ﭘﺲ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﺮ اﺳﻼم آورد‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ﻣﺒﺎرزه ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و ﻣﺎ ھﻢ ﺑﺎ وی‬
‫ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﯾﻢ«) ‪.(١‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪ‪ ،‬ﻏﻮﻏﺎﯾﯽ در‬
‫ً‬
‫ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬اﺗﻔﺎﻗﺎ ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ وارد ﺷﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﭼﻪ ﻏﻮﻏﺎ و ﺷﻮرﺷﯽ‬
‫اﺳﺖ؟ ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ از دﯾﻦ اﺟﺪادی ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﻦ ﻋﻤﺮ را در ﭘﻨﺎه ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدھﻢ«‪.‬‬

‫ﺷﮑﻨﺠﻪ و آزار ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬

‫ﻋﺰم راﺳﺦ‪ ،‬ارادۀ ﻗﻮی و ﻧﯿﺮوی ﮐﺎری‪ ،‬ﺟﻮھﺮ اﺻﻠﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻮده و اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﺴﯿﻦ اﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ھﻤﯿﻦ اوﺻﺎف‪ ،‬ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﻮدار ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺷﮑﻞ‬
‫وﺣﺸﺘﻨﺎک‪ :‬ﺳﺨﺖدﻟﯽ‪ ،‬ﺑﯽرﺣﻤﯽ‪ ،‬درﻧﺪهﺧﻮﯾﯽ و ﺳﻔﺎﮐﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و رﺳﻮل اﮐﺮم ج و ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ در ﺣﻤﺎﯾﺖ و‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺧﻮد ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺸﻢ و ﮐﯿﻨﻪ ﻗﺮﯾﺶ از ھﺮﺳﻮ ﻣﺘﻮﺟﻪ آن دﺳﺘﻪ از‬
‫ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﯾﺎر و ﯾﺎوری ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ ﻏﻼم و ﮐﻨﯿﺰ و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ در آن دﯾﺎر ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﭘﺪرانﺷﺎن از ﯾﮑﯽ دو ﭘﺸﺖ ﭘﯿﺶ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺎن ﺿﻌﯿﻒ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻋﻈﻤﺖ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ آﻧﺎن را ﭼﻨﺎن ﻣﻮرد ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ از آوردن‬
‫ﻧﻈﯿﺮ آن اﺣﺴﺎس ﺷﺮم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺴﯿﺎر آﺳﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻋﺮاب را از‬
‫وﺟﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺎک و ﺻﺎف ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻏﺮﯾﺰۀ اﻧﺘﻘﺎم آﻧﺎن ﺑﺎ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ اﻣﺮ اﺷﺒﺎع‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد ﭘﺎﯾﺒﻨﺪی و اﺳﺘﻮاری ﺑﺮ دﯾﻦ ﺧﻮد‪ ،‬از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺘﺨﺎر ﺑﺮای ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺤﺴﯿﻦ و‬
‫ﺗﻤﺠﯿﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ از ﻣﺮگ و ﺷﮫﺎدت اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻓﺮدوﺳﯽ در آﻏﺎز ﺷﺎھﻨﺎﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ﺑﯿﺎراﺳـــﺖ ﮔﯿﺘـــﯽ ﭼـــﻮ ﺑـــﺎغ ﺑﮫـــﺎر‬ ‫ﻋﻤــــــﺮ ﮐــــــﺮد اﺳــــــﻼم را آﺷــــــﮑﺎر‬
 ‫‪٢٢٩‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫ﺷﺄن و ﻋﻈﻤﺖ ﻗﺮﯾﺶ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺟﺎدۀ اﺳﻼم ﻣﻨﺤﺮف ﮔﺸﺘﻪ‪،‬‬
‫آﯾﯿﻦ ﻗﺮﯾﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و از دﯾﻦ ﺧﻮد اﻇﮫﺎر ﺑﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ھﺪف ﻗﺮﯾﺶ‬
‫از ﺷﮑﻨﺠﻪ و آزار‪ ،‬ﺑﻪ آزﻣﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺳﻄﺢ اﯾﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻋﺸﻖ و ﻋﻼﻗﮥ آنھﺎ را ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬اﻓﺮادی ﻧﯿﺰ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از اﯾﻨﮑﻪ آﯾﯿﻦ آنھﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آﺑﺎء و اﺟﺪادﺷﺎن ﺗﺤﻘﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪاﯾﺎن آنھﺎ رو ﺑﻪ زوال ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آﻧﺎن ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﻪ اﻇﮫﺎر ﺗﺄﺳﻒ و ﺣﺴﺮت ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻌﺪادی از اﻓﺮاد ﺑﻪ اﺧﺘﻼل ﻣﻐﺰی دﭼﺎر‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻘﺒﻪ‪ ،‬ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ و ﻏﯿﺮه از ھﻤﯿﻦ دﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﺑﻮﺟﮫﻞ‪ ،‬اﻣﯿﻪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ و‬
‫ﻏﯿﺮه در ﺻﻒ آزاردھﻨﺪﮔﺎن و ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻨﺠﻪدادن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﯿﻮهﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﭘﺲ از ﻋﻠﻨﯽﺷﺪن دﻋﻮت اﺳﻼم‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ ﮐﺎرﻧﺎﻣﮥ وﺣﺸﺘﻨﺎک ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺧﻮد را آﻏﺎز‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ھﻨﮕﺎم ﻇﮫﺮ و در ﮔﺮﻣﺎی ﺳﻮزان ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب ﮐﻪ زﻣﯿﻦ رﯾﮓزار‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎﺑﻪای‬
‫ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻈﻠﻮم و ﺑﯿﭽﺎره را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺮ رﯾﮓھﺎی داغ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺎﻧﺪﻧﺪ و‬
‫ﺳﻨﮓ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ و داﻏﯽ ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪھﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﭘﮫﻠﻮ ﻋﻮض ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫رﯾﮓھﺎی ﺳﻮزان را ﺑﺮ ﺑﺪنﺷﺎن ﻗﺮار داده‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﺎ آھﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آﺗﺶ داغ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬داغ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(١‬اﯾﻦ ﺑﻼھﺎ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﯽﭘﻨﺎه وارد ﻣﯽﺷﺪ وﻟﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ آزار و ﺷﻨﺠﻪھﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪» -۱‬ﺣﻀﺮت ﺧﺒﺎب ﺑﻦ ارت« او از اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺗﻤﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬در زﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﺑﺮده ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪» ،‬اﻣﺎم اﻧﻤﺎر« او را ﺧﺮﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در‬
‫ﺧﺎﻧﮥ ﺣﻀﺮت ارﻗﻢ ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺒﺎب ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﻓﻘﻂ ﺷﺶ ﺗﺎ‬
‫ھﻔﺖ ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ او را ﺷﮑﻨﺠﻪھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﯾﮏ‬
‫روز ﺑﺮ روی اﺧﮕﺮھﺎی داغ او را ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺸﺖ ﺧﻮد را ﺗﮑﺎن‬
‫دھﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﭘﺎھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪاش ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺗﮑﺎن ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫اﯾﻨﮑﻪ اﺧﮕﺮھﺎ در زﯾﺮ ﭘﺸﺖ او ﺳﺮد ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺒﺎب ﺑﻌﺪ از ﻣﺪتھﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‬

‫ً‬
‫‪ -١‬اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ را اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﺑﯿﺎن ﺣﺎﻻت ﺑﻼل و ﺻﮫﯿﺐ ﻣﻔﺼﻼ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ۳/‬ﺗﺬﮐﺮة‬
‫أﺻﺤﺎب ﺑﺪر‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٣٠‬‬

‫داﺳﺘﺎن را ﺑﺮای ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ وی ﻧﺸﺎن‬

‫ﻣﯽداد ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﮑﻪھﺎی ﭘﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد) ‪ .(١‬ﺧﺒﺎب در دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ‬
‫ﭘﯿﺸﮥ آھﻨﮕﺮی داﺷﺖ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ از ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺮدم ﻃﻠﺒﮑﺎر ﺑﻮد‪ ،‬از آﻧﺎن‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻃﻠﺒﺶ را ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪھﮑﺎران در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻣﺤﻤﺪ روی ﻧﮕﺮداﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺸﯿﺰی ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺨﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬او ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺰ! ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺑﻤﯿﺮﯾﺪ و دوﺑﺎره زﻧﺪه ﺷﻮﯾﺪ) ‪.(٢‬‬
‫‪» -۲‬ﺣﻀﺮت ﺑﻼل« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺑﻼل ﻣﺆذن« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬اھﻞ ﺣﺒﺸﻪ و ﻏﻼم »اﻣﯿﻪ‬
‫ﺑﻦ ﺧﻠﻒ« ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﯿﻪ در ﮔﺮﻣﺎی ﺷﺪﯾﺪ ﻧﯿﻤﺮوز او را روی رﯾﮓھﺎی داغ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺑﺎﻧﯿﺪ و ﺳﻨﮓ ﺑﺰرﮔﯽ روی ﺳﯿﻨﻪاش ﻗﺮار ﻣﯽداد ﺗﺎ ﺗﮑﺎن ﻧﺨﻮرد و ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﺳﻼم را رھﺎ ﮐﻦ و ﮔﺮﻧﻪ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ وﺿﻊ ﺧﻮاھﯽ ﻣﺮد‪ .‬وﻟﯽ در ھﻤﺎن‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺶ ﮐﻠﻤﻪ »اﺣﺪ« ﺟﺎری ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ »اﻣﯿﻪ« دﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺑﻼل ﺑﻪ‬
‫ھﯿﭻ وﺟﻪ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻧﻤﯽﺷﻮد و دﺳﺖ از اﺳﻼم ﺑﺮﻧﻤﯽدارد‪ ،‬رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮔﺮدﻧﺶ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﭽﻪھﺎ داد ﺗﺎ او را در ﮐﻮﭼﻪھﺎی ﺷﮫﺮ ﺑﮕﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬در ھﻤﺎن‬
‫ﺣﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺶ ﻟﻔﻆ »اﺣﺪ«‪» ،‬اﺣﺪ« ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪» -۳‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ«‪ ،‬اھﻞ ﯾﻤﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺪرش »ﯾﺎﺳﺮ« ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪ‪،‬‬
‫اﺑﻮﺣﺬﯾﻔﮥ ﻣﺨﺰوﻣﯽ ﮐﻨﯿﺰ ﺧﻮد‪» ،‬ﺳﻤﯿﻪ« را ﺑﻪ ﻧﮑﺎﺣﺶ درآورد‪ .‬ﻋﻤﺎر از او ﻣﺘﻮﻟﺪ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از وی ﻓﻘﻂ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ اﺳﻼم‬
‫آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ او را ﺑﺮ رﯾﮓھﺎی داغ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺪری ﻣﯽزدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯽھﻮش ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدر وی ﻧﯿﺰ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻤﯿﻪ« ﻣﺎدر ﻋﻤﺎر ﺑﻮد‪ ،‬او را اﺑﻮﺟﮫﻞ ﺑﻪ ﺟﺮم اﺳﻼمآوردن ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﻧﯿﺰه‬ ‫‪» -۴‬ﺣﻀﺮت ّ‬

‫زد ﮐﻪ ﺟﺎن ﺑﻪ ﺟﺎن آﻓﺮﯾﻦ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫‪» -۵‬ﺣﻀﺮت ﯾﺎﺳﺮ« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺻﮫﯿﺐ روﻣﯽ« ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در اﺻﻞ روﻣﯽ‬
‫ُ ّ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺪرش »ﺳﻨﺎن« از ﺟﺎﻧﺐ ﮐﺴﺮی‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ »اﺑﻠﻪ« ﺑﻮد و ﻗﺒﯿﻠﻪاش در‬
‫»ﻣﻮﺻﻞ«) ‪ (٣‬زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر روﻣﯿﺎن ﺑﺮ آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪه‪،‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ۳/‬ﺗﺬﮐﺮه ﺧﺒﺎب‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪» ۶۹ /۲‬ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن«‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﻮﺻﻞ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﯾﮑﯽ از ﺷﮫﺮھﺎی ﻋﺮاق اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
 ‫‪٢٣١‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫ﺗﻌﺪادی از ﻣﺮدم ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬در آن ﻣﯿﺎن ﺻﮫﯿﺐ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬او در روم ﺑﺰرگ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺗﮑﻠﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻋﺮبھﺎ او را ﺧﺮﯾﺪاری ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آورد‪ ،‬در آﻧﺠﺎ‬
‫»ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺪﻋﺎن« وی را ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﺮد و آزاد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج دﻋﻮت اﺳﻼم را آﻏﺎز ﻧﻤﻮد‪ ،‬او و ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر آنﺣﻀﺮت‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن آﻧﺎن را ﺑﻪ اﺳﻼم ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و آنھﺎ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻗﺪری او را ﺷﮑﻨﺠﻪ ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﻮاﺳﺶ ﻣﺨﺘﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ھﺠﺮت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ھﺠﺮت ﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺎل و ﻣﺘﺎع‬
‫ﺧﻮد را رھﺎ ﮐﻨﯽ‪ ،‬او ﺑﺎ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪» -۶‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮ ﻓﮑﯿﮫﻪ« ﻏﻼم ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻣﯿﻪ ﺑﻮد و ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﻼل ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﻣﯿﻪ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎھﺎﯾﺶ را ﺑﺎ رﯾﺴﻤﺎن ﺑﺴﺖ و ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬او را‬
‫ﮐﺸﺎن‪ ،‬ﮐﺸﺎن ﺑﺮده ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ داغ ﺑﺨﻮاﺑﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﮐﺮﻣﯽ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ‬
‫راه ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬اﻣﯿﻪ ﺑﻪ اﺑﻮﻓﮑﯿﮫﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪای ﺗﻮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ؟ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪای‬
‫ﻣﻦ و ﺗﻮ اﻟﻠﻪ اﺳﺖ« اﻣﯿﻪ ﭼﻨﺎن ﮔﻠﻮﯾﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺸﺮد ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﺷﺪ ﺟﺎن‬
‫داده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪاش ﺳﻨﮓ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽ ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ زﺑﺎن از دھﺎﻧﺶ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪» -۷‬ﺣﻀﺮت ﻟﺒﯿﻨﻪ« ﮐﻨﯿﺰی ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س آن ﺑﯽﭼﺎره را ﺑﻪ ﻗﺪری ﻣﯽزد ﮐﻪ‬
‫ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮ ﺗﻮ رﺣﻢ ﻧﮑﺮدم‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪم‪ .‬وی اﻇﮫﺎر‬
‫ﻣﯽداﺷﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻮ ﻣﺴﻤﺎن ﻧﺸﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺗﻮ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮاھﺪ ﮔﺮﻓﺖ) ‪.(٢‬‬
‫‪» -۸‬ﺣﻀﺮت زﻧﯿﺮه« ﮐﻨﯿﺰی از ﺧﺎﻧﺪان ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س ﺑﻮد و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد‪ ،‬او را ﺧﻮب ﮐﺘﮏ ﻣﯽزد‪ ،‬اﺑﻮﺟﮫﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺪری او را ﺑﻪ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ زد ﮐﻪ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽاش را از دﺳﺖ داد‪.‬‬
‫‪» -۹‬ﺣﻀﺮت ﻧﮫﺪﯾﻪ و ﺣﻀﺮت ام ﻋﺒﯿﺲ« اﯾﻦ ھﺮ دو ﮐﻨﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺮم‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎنﺷﺪن‪ ،‬ﺷﮑﻨﺠﻪھﺎ و ﻣﺸﻘﺎت ﺳﺨﺘﯽ را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ در ﺑﯿﺎن »ﺗﻌﺬﯾﺐ اﻟﻤﺴﺘﻀﻌﻔﯿﻦ« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪ :‬ﻋﻤﺎر زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت در ﺧﺎﻧﻪ ارﻗﻢ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻤﺎن آورد‪ .‬و ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﯿﺶ از ﺳﯽ ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٣٢‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ از ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ س اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن و ﺑﯽﭘﻨﺎھﺎن را ﻧﺠﺎت داد‪ .‬ﺑﻼل‪ ،‬ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻓﮫﯿﺮه‪ ،‬ﻟﺒﯿﻨﻪ‪ ،‬ﻧﮫﺪﯾﻪ و ام ﻋﺒﯿﺲ را ﺑﺎ‬
‫ﺑﮫﺎی ﮔﺰاف ﺧﺮﯾﺪاری و آزاد ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﯾﻦھﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ آنھﺎ ﺷﮑﻨﺠﻪھﺎی‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦھﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ھﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد آزار و اذﯾﺖ ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن ﮐﻪ ﻓﺮدی ُﻣﺴﻦ و دارای ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﯾﺶ او را ﺑﺎ رﯾﺴﻤﺎن ﻣﯽﺑﺴﺖ و ﻣﯽزد) ‪ .(١‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮذر ھﻔﺘﻤﯿﻦ ﻧﻔﺮی‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ اﺳﻼم ﺧﻮد را اﻋﻼم ﮐﺮد‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ او را‬
‫زدﻧﺪ و ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ) ‪.(٢‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ ﺑﻦ ﻋﻮام )ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻧﻔﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ( اﺳﻼم آورد‪ ،‬ﻋﻤﻮﯾﺶ‬
‫او را در ﺣﺼﯿﺮ ﻣﯽﭘﯿﭽﺎﻧﺪ و در ﺑﯿﻨﯽاش دود وارد ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ ﭘﺴﺮ‬
‫ﻋﻤﻮ و داﻣﺎد ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ او را ﺑﺎ رﯾﺴﻤﺎن ﺑﺴﺖ) ‪.(٣‬‬
‫ّ‬
‫وﻟﯽ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﻈﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﯽرﺣﻤﯽھﺎی ﺳﺨﺖ و ﺳﻔﺎﮐﯽھﺎی وﺣﺸﺘﻨﺎک‪ ،‬ھﯿﭽﯿﮏ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ در ﻃﯽ راه ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﺧﻼق ﻣﺤﻤﺪ ج ﭼﻨﺎن ﺷﻮر و‬
‫ﻣﺴﺘﯽ دﯾﻨﯽ در ﭘﯿﺮوان اﯾﺸﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﯿﺴﯽ ﻣﺴﯿﺢ از آن‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﯿﺴﯽ را ﺑﻪ دار زدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺮوان او ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت‬
‫و ﺷﻮر ﻣﺬھﺒﯽ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ و رھﺒﺮ ﺧﻮد را در دام ﻣﺮگ ﺗﻨﮫﺎ رھﺎ ﮐﺮده و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻈﻠﻮم ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫ِ‬ ‫رﻓﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺮوان ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ج ِﮔﺮد‬
‫و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺠﺎت وی‪ ،‬ﺟﺎنھﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮه اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻤﺎم‬
‫دﺷﻤﻨﺎن ﭘﯿﺮوز ﺷﺪﻧﺪ«) ‪.(٤‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺗﺬﮐﺮۀ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﺨﺎری ‪ ۵۴۵ /۱‬ﺑﺎب اﺳﻼم اﺑﯽ ذر‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﺨﺎری ‪ ۱۰۲۷/‬ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮد »ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫‪ -٤‬آﭘﺎﻟﻮﺟﯽ ﮔﺎد ﻓﺮی ﻣﯿﮕﻨﺲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اردو ‪ ۶۶ /‬و ‪) ۶۷‬ﭼﺎپ ﺑﺮﯾﻠﯽ ھﻨﺪ ﺳﺎل ‪ ۱۸۷۳‬م(‪.‬‬
 ‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﺠﺮت ﺑﻪ ﺳﻮی ﺣﺒﺸﻪ‬

‫)ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻌﺜﺖ(‬

‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ روزﺑﻪروز ﺟﻮر و ﺟﻔﺎی ﻗﺮﯾﺶ ﺷﺪت ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﺟﺎن ﻧﺜﺎران اﺳﻼم را راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪﺳﻮی ﺣﺒﺸﻪ ھﺠﺮت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺒﺸﻪ‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺗﺠﺎرت و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻗﺒﻞ ﺑﺎ اوﺿﺎع آﻧﺠﺎ آﺷﻨﺎﯾﯽ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺮبھﺎ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﺒﺸﻪ‪» ،‬ﻧﺠﺎﺷﯽ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف او ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻌﺮوف‬
‫ﺑﻮد) ‪ .(١‬ﻓﺪاﺋﯿﺎن اﺳﻼم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ھﺮﻧﻮع آزار و ﺷﮑﻨﺠﻪ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ و از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﮐﺎﺳﮥ‬
‫ﺻﺒﺮ آﻧﺎن ﻟﺒﺮﯾﺰ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻧﺠﺎم ﻓﺮاﯾﺾ ﻣﺬھﺒﯽ در ﻣﮑﻪ ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ھﯿﭽﮑﺲ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺣﺮم ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‬
‫ً‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﯾﻦ ﻓﺮﯾﻀﻪ را ﺣﺘﻤﺎ ﺑﺠﺎ ﻣﯽآورم‪ ،‬ﻣﺮدم او را ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ او ﺑﺎز‬
‫ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺑﺮاھﯿﻢ در ﺣﺮم رﻓﺖ و اﯾﺴﺘﺎد و ﺗﻼوت ﺳﻮره اﻟﺮﺣﻤﻦ را ﺷﺮوع ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﻔﺎر از‬
‫ھﺮﺳﻮ ھﺠﻮم آوردﻧﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ زدن ﺑﺮ ﺳﺮ و ﺻﻮرﺗﺶ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺗﻼوت ﮐﺮد‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ وﻗﺘﯽ از آﻧﺠﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﭼﮫﺮهاش ﻣﺠﺮوح ﺷﺪه ﺑﻮد) ‪.(٢‬‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ س ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻘﺎم و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از دﯾﮕﺮ ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ رﺗﺒﮥ‬
‫ﮐﻤﺘﺮی ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﺮآن را ﺑﺎ آواز ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ھﺠﺮت ﮔﺮﻓﺖ) ‪ .(٣‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﺰرگ ھﺠﺮت اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ھﺮ ﻧﻘﻄﻪای ﮐﻪ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻧﻮار و ﺑﺮﮐﺎت اﺳﻼم در آﻧﺠﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ راھﻨﻤﺎﯾﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﯾﺎزده ﻣﺮد و ﭼﮫﺎر‬
‫زن ﮐﻪ اﺳﺎﻣﯽﺷﺎن ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ھﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن ﺑﺎ ھﻤﺴﺮ ﻣﺤﺘﺮم ﺧﻮد »رﻗﯿﻪ« دﺧﺘﺮ ﮔﺮاﻣﯽ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻣﻌﺮب از ﻟﻔﻆ ﻧﺠﻮش ﺣﺒﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم ﻧﺠﺎﺷﯽ »اﺻﺤﻤﻪ« ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﻮت اﻟﻨﺠﺎﺷﯽ‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی ‪» ۱۱۸۸ /۳‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﺨﺎری ﺑﺎب اﻟﮫﺠﺮة إﻟﯽ اﻟﻤﺪﯾﻨﺔ‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٣٤‬‬
‫‪ -۲‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﺎ ھﻤﺴﺮ ﺧﻮد »ﺳﮫﻠﻪ ﺑﻨﺖ ﺳﮫﯿﻞ« ﭘﺪرش ﻋﺘﺒﻪ‬
‫ﺳﺮدار ﻣﻌﺮوف ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن از دﺷﻤﻨﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺮک ﺧﺎﻧﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ ﺑﻦ ﻋﻮام ﭘﺴﺮ ﻋﻤﮥ رﺳﻮل اﮐﺮم ج و ﯾﮑﯽ از ﺻﺤﺎب ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺣﻀﺮت ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ ﻧﻮۀ ھﺎﺷﻢ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻣﺸﮫﻮر و از ﻋﺸﺮه ﻣﺒﺸﺮه اﺳﺖ‪ ،‬او از‬
‫ﻗﺒﯿﻠﮥ زھﺮه ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻻﺳﺪ ﻣﺨﺰوﻣﯽ از اﺻﺤﺎب ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ھﻤﺴﺮ‬
‫ﺧﻮد »ام ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻨﺖ اﺑﯽ اﻣﯿﺔ« ھﺠﺮت ﻧﻤﻮد‪ .‬اﯾﻦ ھﻤﺎن ام ﺳﻠﻤﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫از وﻓﺎت )ﺷﻮھﺮش( اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﻧﮑﺎح آنﺣﻀﺮت ج درآﻣﺪ‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻈﻌﻮن ﺟﻤﺤﯽ از اﺻﺤﺎب ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﺑﺎ ھﻤﺴﺮ ﺧﻮد ﻟﯿﻠﯽ ﺑﻨﺖ اﺑﯽﺣﺸﻤﻪ )از ﺳﺎﺑﻘﯿﻦ اوﻟﯿﻦ؛ و‬
‫در ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن در ﺳﻔﺮ ﺣﺞ او را ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮد‪) .‬اﺻﺎﺑﻪ(‬
‫‪ -۹‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺳﺒﺮه ﺑﻦ اﺑﯽرھﻢ‪ ،‬ﻣﺎدرش » ّﺑﺮه« ﻋﻤﮥ آنﺣﻀﺮت ج و از ﺳﺎﺑﻘﯿﻦ در‬
‫اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در اﺻﺎﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬او در ھﺠﺮت دوم‪ ،‬ھﺠﺮت‬
‫ﮐﺮد) ‪.(١‬‬

‫‪ -١‬در ﻣﻮرد ﺗﻌﺪاد ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻨﯽ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦﺑﺎر ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ھﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﻘﺪاری اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﺳﺤﻖ از ﻣﺮدان‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ده ﻧﻔﺮ را ﻧﺎم ﺑﺮده و درﺑﺎره ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ وی‬
‫در ھﺠﺮت اول ھﻤﺮاه ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ھﺠﺮت دوم ھﻤﺮاه ﺑﻮد )ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪ ،(۱۴۳ /۷‬واﻗﺪی ﻧﺎم‬
‫ﯾﺎزده ﻧﻔﺮ از ﻣﺮدان را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و اﺑﻮﺳﺒﺮه و اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ را از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورده اﺳﺖ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ را ﺟﺰو ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﻣﯽداﻧﺪ؛ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ واﻗﺪی دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎھﯽ‬
‫ﺑﺰرگ ﺷﺪه و آن اﯾﻨﮑﻪ‪ :‬ﯾﺎزده ﻣﺮد را ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺣﺒﺸﻪ ﻗﺮار داده وﻟﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺎم آنھﺎ را ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﺮده دوازده ﻧﻔﺮ را ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ )زرﻗﺎﻧﯽ ﻋﻠﯽ‬
‫اﻟﻤﻮاھﺐ ‪ ،(۳۱۴ /۱‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ اﯾﻦ ﺧﻄﺎی واﻗﺪی را ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪،(۱۴۳ /۷‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ واﻗﺪی ذﮐﺮ ﮐﺮده ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ )اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ،(۱۳۶ /۱‬اﺑﻦ ﺳﯿﺪاﻟﻨﺎس‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از زھﺮی دوازده ﻧﻔﺮ را ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ‪ ،‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﺳﻠﯿﻂ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ )ﻋﯿﻮن اﻻﺛﺮ ‪ .(۱۱۵ /۱‬ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدان را‬
 ‫‪٢٣٥‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫‪ -۱۰‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ،‬در ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎم زھﺮی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ او ھﺠﺮت ﮐﺮده اﺳﺖ‪) .‬اﺻﺎﺑﻪ(‬
‫‪ -۱۱‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬از اﺻﺤﺎب ﻣﺸﮫﻮر و از ﻣﺠﺘﮫﺪﯾﻦ ﺻﺤﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ در ﻣﺎه رﺟﺐ ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻌﺜﺖ از ﻣﮑﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﺣﺒﺸﻪ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﺣﺴﻦ اﺗﻔﺎق ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪر ﺟﺪه رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬دو ﮐﺸﺘﯽ ﺗﺠﺎرﺗﯽ آﻣﺎده‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮاﯾﮥ اﻧﺪک‪ ،‬ﺳﻮار ﺑﺮ ﮐﺸﺘﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ھﺮ ﻧﻔﺮ‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﭘﻨﺞ درھﻢ ﮐﺮاﯾﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻗﺮﯾﺶ از ھﺠﺮت اﯾﻦ ﮔﺮوه از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آ ﮔﺎه‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻓﺮادی را ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺗﻌﻘﯿﺐﮐﻨﻨﺪﮔﺎن زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﺪرﮔﺎه رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﯽ ﺣﺎﻣﻞ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺎﺣﻞ ﺟﺪه را ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﻮد) ‪.(١‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻮرﺧﺎن اﻇﮫﺎر ﻣﯽدارﻧﺪ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﻣﯽ و ﭘﻨﺎھﮕﺎھﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻓﮫﺮﺳﺖ آنھﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد اﻓﺮاد ﻣﺘﻌﺪدی از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ دارای ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﺣﺎﻣﯿﺎن ﻣﻘﺘﺪری ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن از ﻗﺒﯿﻠﮥ‬
‫ﺑﻨﯽاﻣﯿﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺘﺪرﺗﺮﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬زﺑﯿﺮ و ﻣﺼﻌﺐ از ﻗﺒﯿﻠﮥ آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف و اﺑﻮﺳﺒﺮه اﻓﺮاد ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‬
‫ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ ﻗﺮﯾﺶ ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺑﯽﭘﻨﺎه و ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻓﺮادی ﮐﻪ از ﻗﺒﺎﯾﻞ‬
‫ﻣﮫﻢ و ﻣﻘﺘﺪر ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﻇﻠﻢ و ﺗﻌﺪی ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﻧﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ ﻣﻈﻠﻮم واﻗﻊ ﺷﺪه و ﺑﺮ ﺑﺴﺘﺮ اﺧﮕﺮھﺎ‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻼل‪ ،‬ﻋﻤﺎر‪ ،‬ﯾﺎﺳﺮ و ﻏﯿﺮه در ﮔﺮوه ﻣﮫﺎﺟﺮان ﺣﺒﺸﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮرد! ﻟﺬا ﯾﺎ ﺑﯽﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺪی رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ و ﺗﻮان ﺳﻔﺮ را‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ از درد و ﺷﮑﻨﺠﻪ در راه اﺳﻼم ﭼﻨﺎن ﻟﺬﺗﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺖ داده ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺗﺮک آن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮐﻪ ﻏﯿﺮ ﭘﯽﻧﺒﺮد ﻟﺬت ﺧﺪﻧﮓ ﺗﻮ را‬ ‫دﻟﻢ ز ﺟﻮر ﺗﻮ آﺳﻮده اﺳﺖ و ﻣﯽﻧﺎﻟﻢ‬

‫دوازده ﻧﻔﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو و ﺳﮫﯿﻞ ﺑﻦ ﺑﯿﻀﺎ‪ ،‬ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ ﺣﺎرث و ھﺎﺷﻢ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮو را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ )زرﻗﺎﻧﯽ ‪ .(۳۱۴ /۱‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ زﻧﺎن ھﺠﺮتﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ھﻤﺴﺮ اﺑﻮﺳﺒﺮه‪ ،‬ام ﮐﻠﺜﻮم‬
‫ﺑﻨﺖ ﺳﮫﯿﻞ و داﯾﮥ آنﺣﻀﺮت ج ام اﯾﻤﻦ را ﻧﯿﺰ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻼت در ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٣٦‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﯿﻤﻨﺖ وﺟﻮد ﻧﺠﺎﺷﯽ در ﺣﺒﺸﻪ زﻧﺪﮔﯽ آرام و ﺗﻮأم ﺑﺎ آزادی را‬
‫ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺧﺒﺮ راﺣﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﮔﻮش ﺳﺮان ﻣﮑﻪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬آﺗﺶ ﺧﺸﻢ و ﮐﯿﻨﻪ در‬
‫ﻗﻠﺐ آﻧﺎن ﺷﻌﻠﻪور ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎھﻢ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻧﻈﺮ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﻪ درﺑﺎر‬
‫ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ وی ﻣﺬاﮐﺮه ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻣﺠﺮﻣﺎن را از ﮐﺸﻮر ﺧﻮد ﺧﺎرج ﮐﻨﺪ‪ ،‬دو‬
‫ﻓﺮد ﮐﺎرآزﻣﻮده‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص )ﻓﺎﺗﺢ ﻣﺼﺮ( را ﺑﺮای اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(١‬و ﺑﺎ ﺗﮫﯿﻪ ھﺪاﯾﺎی ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮای ﻧﺠﺎﺷﯽ و درﺑﺎرﯾﺎن وی آن دو را ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ) ‪ .(٢‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ رﻓﺘﻨﺪ و ﭘﯿﺶ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺷﺎه ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وزرا‬
‫و ﮐﺸﯿﺶھﺎی درﺑﺎر ﻣﻼﻗﺎت ﻧﻤﻮده‪ ،‬ھﺪاﯾﺎ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮدﻧﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻌﺪادی از‬
‫اﻓﺮاد ﻧﺎدان ﻣﺎ دﺳﺖ از روش ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮد ﺑﺮداﺷﺘﻪ و آﯾﯿﻦ ﺟﺪﯾﺪی اﺧﺘﺮاع ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ آنھﺎ‬
‫را از ﺷﮫﺮ ﺧﻮد ﺑﯿﺮون ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺎﻻ آﻧﺎن ﺑﻪ ﮐﺸﻮر ﺷﻤﺎ آﻣﺪه و ﭘﻨﺎھﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻓﺮدا در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﺑﺎ ﺷﺎه ﻣﺬاﮐﺮاﺗﯽ ﺧﻮاھﯿﻢ داﺷﺖ و ﺗﻘﺎﺿﺎﯾﯽ ﻣﻄﺮح ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺧﻮاھﺸﻤﻨﺪﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺎ ھﻤﮑﺎری ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﮔﻔﺘﻪھﺎی ﻣﺎ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻓﺮدای آن روز ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ درﺑﺎر ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و از وی درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﺮﻣﺎن و ﻓﺮارﯾﺎن ﻣﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﺤﻮﯾﻞ دھﯿﺪ‪ ،‬اھﻞ درﺑﺎر ﻧﯿﺰ از درﺧﻮاﺳﺖ آﻧﺎن ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﺎر آﻧﺎن را ﺗﺄﯾﯿﺪ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را اﺣﻀﺎر ﮐﺮد و از آﻧﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﭼﻪ دﯾﻨﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﺮدهاﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ اﺳﺖ؟ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻣﯿﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ )ﺑﺮادر‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎر دوم ھﺠﺮت ﮐﺮده ﺑﻮد( را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﺨﻨﮕﻮ اﻧﺘﺨﺎب و ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ داد و آﻏﺎز ﺳﺨﻦ ﮐﺮد‪:‬‬
‫»أﯾﮫﺎ اﻟﻤﻠﮏ! ﻣﺎ ﮔﺮوھﯽ ﻧﺎدان و ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺖ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬از ﻣﺮدار دوری‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ھﻤﻮاره دﻧﺒﺎل ﮐﺎرھﺎی زﺷﺖ ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ھﻤﺴﺎﯾﻪھﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﺎ اﺣﺘﺮام و ﺣﺮﻣﺘﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺘﯿﻢ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺿﻌﯿﻒ و ﺑﯽﭘﻨﺎه ﻣﻮرد‬
‫ﻇﻠﻢ و اﺳﺘﺜﻤﺎر زورﻣﻨﺪان ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬روزﮔﺎری ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻪﺳﺮ ﺑﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﮥ درﺧﺸﺎﻧﯽ در درﺳﺖﮐﺎری‪ ،‬ﭘﺎﮐﯽ و راﺳﺘﮕﻮﯾﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ او ﻣﺎ‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ‪) ۲۰۲ /۱‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ھﺸﺎم ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ ﮐﻪ آن ھﺪاﯾﺎ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و از ﮐﺘﺐ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎل ﺗﺠﺎرت‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺎم و ﺟﺎھﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺖ ﺑﻮد‪) .‬در ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ آن‬
‫ھﺪاﯾﺎ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺴﻨﺪ اھﻞ ﺑﯿﺖ(‪.‬‬
 ‫‪٢٣٧‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫را ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ دﻋﻮت ﻧﻤﻮد و دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺖھﺎ را رھﺎ ﮐﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫راﺳﺘﮕﻮ ﺑﺎﺷﯿﻢ و از ﺧﻮنرﯾﺰی و ﺧﻮردن ﻣﺎل ﯾﺘﯿﻢ دوری ﺟﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ھﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﻢ و ﮐﺎرھﺎی ﻧﺎروا را ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﺪھﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‬
‫و زﮐﺎت ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن آورده‪ ،‬ﺷﺮک و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ را ﺗﺮک ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬و‬
‫از ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل و ﮐﺎرھﺎی ﺑﺪ ﺑﺎزآﻣﺪﯾﻢ‪ .‬روی اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﺎ دﺷﻤﻨﯽ ورزﯾﺪه ﻣﺎ‬
‫را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ دوﺑﺎره ﺑﻪ ھﻤﺎن ﮔﻤﺮاھﯽ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﻧﺠﺎﺷﯽ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻘﺪاری از ﮐﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺨﻮان!‬
‫ّ‬
‫ﺣﻀﺮت ﺟﻌﻔﺮ آﯾﺎﺗﯽ ﭼﻨﺪ از ﺳﻮرۀ »ﻣﺮﯾﻢ« ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن رﻗﺖ ﺑﺮ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻃﺎری ﺷﺪ و اﺷﮏ‬
‫از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺟﺎری ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻼم و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﯿﺴﯽ آورده اﺳﺖ‪ ،‬از ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﻮر‪ ،‬ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻗﺮﯾﺶ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪» :‬ﺑﺮوﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ھﺮﮔﺰ اﯾﻦ ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﺨﻮاھﻢ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫روز ﺑﻌﺪ دوﺑﺎره »ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص« ﺑﻪ درﺑﺎر ﺷﺎه رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﺎھﺎ‪ ،‬اﯾﻦھﺎ در ﺑﺎرۀ‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﻣﺴﯿﺢ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺳﺎزﮔﺎری ﻧﺪارد؟ ﻧﺠﺎﺷﯽ‬
‫رھﺒﺮ ھﻮﺷﻤﻨﺪ ﺣﺒﺸﻪ‪ ،‬دوﺑﺎره ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را اﺣﻀﺎر ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆال ﭘﺎﺳﺦ دھﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻤﺎﻧﺎن ﺗﺮدﯾﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺧﺸﻢ و ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی ﻧﺠﺎﺷﯽ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻀﺮت ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺨﻨﮕﻮی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ واﻗﻌﯿﺖ را‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﻓﻠﺬا‪ ،‬آنھﺎ ﺑﻪ درﺑﺎر ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎﺷﯽ رو ﺑﻪ آنھﺎ ﮐﺮد و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻘﯿﺪۀ ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﯿﺴﯽ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺮﯾﻢ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺟﻌﻔﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻨﺪه و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا و ﮐﻠﻤﺔ اﻟﻠﻪ اﺳﺖ« ﻧﺠﺎﺷﯽ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪:‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻋﯿﺴﯽ ﻣﺴﯿﺢ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ دﯾﮕﺮ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ!‬
‫وزﯾﺮان و ﮐﺸﯿﺶھﺎ ﮐﻪ در درﺑﺎر ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﺎر‬
‫ﺷﺎه را ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﺎه ﺣﺒﺸﻪ ﺑﻪ آنھﺎ ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻧﮑﺮد‪ ،‬در ﻧﮫﺎﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ ﮐﺎﻣﻞ در ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﺘﺪرک ﺣﺎﮐﻢ ‪ ۳۱۰ /۲‬ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ »ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ﺑﺮای ھﺠﺮت ﺑﻪﺳﻮی ﺣﺒﺸﻪ ﻋﻠﺘﯽ دور از ﻋﻘﻞ و ﻗﯿﺎس ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ً‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ج دﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﺪ و ﻗﺒﻼ ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮد »اﺑﺮھﻪ‬
‫اﻻﺷﺮم« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﮫﺪام ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪه ﺣﺒﺸﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺷﺎه ﺣﺒﺸﻪ را‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٣٨‬‬
‫ً‬
‫در ھﻤﺎن دوران ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺒﺸﻪ ﺣﻤﻠﻪ آورد‪ ،‬ﺷﺎه ﺣﺒﺸﻪ ﺷﺨﺼﺎ ﺑﺮای‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ وی ﺑﯿﺮون رﻓﺖ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﺸﻮرت ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ ﺑﺮود و ﺧﺒﺮی‬
‫ﺑﯿﺎورد و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﺎزی ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﻢ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ از ھﻤﻪ ﮐﻢﺳﻦ و ﺳﺎلﺗﺮ ﺑﻮد وﻟﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻋﻼم آﻣﺎدﮔﯽ ﻧﻤﻮد؛ ﺑﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﮥ ﻣﺸﮏھﺎی ﺑﺎدی از رود ﻧﯿﻞ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد و ﺧﻮد را ﺑﻪ رزﻣﮕﺎه رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮای ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزی ﻧﺠﺎﺷﯽ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ روز ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‬
‫و ﺧﺒﺮ ﭘﯿﺮوزی ﻧﺠﺎﺷﯽ را ﻧﻮﯾﺪ داد) ‪.(١‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ھﺸﺘﺎد و ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ھﺠﺮت ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ در‬
‫ﺣﺒﺸﻪ ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن و آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻔﺎر‬
‫ﻣﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺧﺒﺮ اﮐﺜﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺧﺎک ﺣﺒﺸﻪ را ﺗﺮک ﮔﻔﺘﻪ‪،‬‬
‫رھﺴﭙﺎر ﻣﮑﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ھﻨﮕﺎم ورود‪ ،‬آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺰارش دروغ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻌﻀﯽ‬
‫از آﻧﺎن ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و اﮐﺜﺮ آنھﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ وارد ﻣﮑﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﺪ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻧﯿﺮو و ﺗﻮان ﻗﺮﯾﺶ در ھﻢ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮای ھﻤﯿﻦ‬
‫ً‬
‫ھﺪف ﺑﻪ ﺑﮫﺎﻧﮥ ھﺠﺮت‪ ،‬ﯾﺎران ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪا ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮدش ﺑﺮ ﻣﮑﻪ ﺗﺴﻠﻂ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﺎﮐﻢ آن ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﯿﺰی ﻧﺨﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا از ﻗﺼﺪ و ارادۀ ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﯾﮏ ﻣﻄﻠﺐ دور از واﻗﻌﯿﺖ و ﭘﻮچ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺒﺮده در ﺑﺎرۀ ﮔﻔﺘﮕﻮی ﺟﻌﻔﺮ ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺷﯽ از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫اﻇﮫﺎر ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ آﺷﻨﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫زﯾﺮا اوﻻ ﻣﺮدم ﺣﺒﺸﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎ و ﺑﻼ ﺗﮑﻠﻒ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ را ﻣﯽﻓﮫﻤﯿﺪﻧﺪ؛ ﭼﻮن زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﺣﺒﺸﯽ ﺑﺎھﻢ‬
‫ً‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺛﺎﻧﯿﺎ در درﺑﺎرھﺎی ﺷﺎھﺎن ﻣﺘﺮﺟﻢ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﮔﻔﺘﮕﻮی اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻗﯿﺼﺮ روم ﻣﺘﺮﺟﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺎری ﺑﺎب ﺑﺪء اﻟﻮﺣﯽ »ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ در ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪ ۲۰۲ /۱‬ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪ ،‬اﺑﻦ ھﺸﺎم ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻃﺒﺮی و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺘﮕﻮی ﺟﻌﻔﺮ و ﻧﺠﺎﺷﯽ را ﺑﯿﺎن ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﮥ رواﯾﺖ اﻣﺎم اﺑﻦ‬
‫ﺣﻨﺒﻞ و اﺑﻦ ھﺸﺎم ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق‪ ،‬زھﺮی‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﻟﺤﺎرث ﺑﻦ‬
‫ھﺸﺎم ﻣﺨﺰوﻣﯽ‪ ،‬ام ﺳﻠﻤﻪ‪ .‬اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ از راوﯾﺎن ﺛﻘﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ام ﺳﻠﻤﻪ ھﻤﺴﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﺳﺖ و‬
‫ﺧﻮدش در آن ﺳﻔﺮ ھﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬در آن زﻣﺎن در ﻧﮑﺎح آنﺣﻀﺮت ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ھﻤﺴﺮ اول ﺧﻮد‬
‫اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ھﺠﺮت ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٣٩‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫اﻓﺴﺎﻧﮥ ﻏﺮاﻧﯿﻖ‬
‫رواﯾﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺣﺒﺸﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی و اﮐﺜﺮ ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎبھﺎ ﻋﻠﺖ ﺷﺎﯾﻊﺷﺪن ﺧﺒﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎنﺷﺪن‬
‫ﮐﻔﺎر ﻣﮑﻪ را ﭼﻨﯿﻦ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬روزی رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﺣﺮم ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮﮐﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ در آﻧﺠﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ رﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ُۡ‬
‫ا�َ َة ٱ� ۡخ َر ٰٓ‬
‫ى‪] ﴾٢٠‬اﻟﻨﺠﻢ‪.[۲۰ :‬‬
‫َ‬
‫﴿ َو َم َن ٰوة ٱ�َّ ِ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن اﯾﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﺮ زﺑﺎن اﯾﺸﺎن آورد‪:‬‬
‫»ﺗﻠﻚ اﻟﻐﺮاﻧﻴﻖ اﻟﻌﲆ وإن ﺷﻔﺎﻋﺘﻬﻦ ﻟﱰﲡﻰ«‪».‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺖھﺎ ﻣﻌﻈﻢ و ﻣﺤﺘﺮم ھﺴﺘﻨﺪ‬
‫و ﺷﻔﺎﻋﺖ آنھﺎ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺳﺠﺪه ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﮐﻔﺎر ﻧﯿﺰ ﺳﺠﺪه ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪) ،‬ﻗﺴﻤﺖ آﺧﺮ اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﮐﻔﺎر ﺗﻤﺎم ﺟﻦ و اﻧﺲ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ﺳﺠﺪه ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﺨﺎری »ﺑﺎب ﻗﻮﻟﻪ ﻓﺎﺳﺠﺪوا ﷲ واﻋﺒﺪوا« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺴﻤﺖھﺎی‬
‫دﯾﮕﺮ آن ﺑﺎﻃﻞ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ) ‪ .(١‬اﮐﺜﺮ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﺰرگ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﻋﯿﺎض‪،‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻋﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ ﻣﻨﺬری و ﻋﻼﻣﻪ ﻧﻮوی آن را ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﻮﺿﻮع داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫وﻟﯽ ﺟﺎی ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺑﺎ ﺳﻨﺪ آن ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻃﺒﺮی‪ :‬اﺑﻦ اﺑﯽﺣﺎﺗﻢ‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﻤﻨﺬر‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﺮدوﯾﻪ‪ ،‬اﺑﻦ اﺳﺤﺎق‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ اﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ‬
‫و اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ از اﻓﺮاد ﻣﻌﺮوفاﻧﺪ) ‪ .(٣‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ و ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ‬
‫ھﻤﭽﻮن ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﮐﻪ ﻣﺘﺨﺼﺺ و ﻣﺘﺒﺤﺮ در ﻓﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺻﺤﺖ اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ اﺻﺮار دارد! ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد) ‪.(٤‬‬

‫‪ -١‬ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ ﻧﺠﻢ »ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬

‫‪ -٢‬زرﻗﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ و ﺷﻔﺎی ﻗﺎﺿﯽ ﻋﯿﺎض و ﻋﯿﻨﯽ ﺷﺮح ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ ﻧﺠﻢ و ﻧﻮر‬
‫اﻟﻨﺒﺮاس ﻋﻼﻣﻪ ﻧﻮوی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻻ ﻳﺼﺢ ﻓﻴﻪ ﳾء ﻻ ﻣﻦ ﺟﻬﺔ اﻟﻨﻘﻞ وﻻ ﻣﻦ ﺟﻬﺔ اﻟﻌﻘﻞ« ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﻋﯿﻨﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻓﻼ ﺻﺤﺔ ﻟﻪ ﻧﻘﻼ وﻻ ﻋﻘﻼ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ و زرﻗﺎﻧﯽ‪ ،‬واﻗﻌﻪ ھﺠﺮت ﺣﺒﺸﻪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬زرﻗﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﻮاھﺐ ‪.۳۳۰ /۱‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٤٠‬‬

‫»وﻗﺪ ذﻛﺮﻧﺎ إن ﺛﻼﺛﺔ أﺳﺎﻧﻴﺪ ﻣﻨﻬﺎ ﻋﲆ ﴍط اﻟﺼﺤﻴﺢ وﻫﻲ ﻣﺮاﺳﻴﻞ ﳛﺘﺞ ﺑﻤﺜﻠﻬﺎ ﻣﻦ ﳛﺘﺞ‬
‫ﺑﺎﻟـﻤﺮاﺳﻴﻞ«‪.‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎر ﻣﮑﻪ ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ ھﺮﮔﺎه رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻗﺮآن را ﺗﻼوت‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻮر و ﻏﻠﻐﻠﻪ ﺑﻪراه ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و از ﺳﻮی ﺧﻮد ﺟﻤﻼﺗﯽ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫آﯾﮥ ذﯾﻞ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪﺳﻮی اﯾﻦ واﻗﻌﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َّ ُ َ ۡ َ‬ ‫َۡ ْ‬
‫ان َوٱلغ ۡوا �ِيهِ ل َعل� ۡم �غل ُِبون ‪] ﴾٢٦‬ﻓﺼﻠﺖ‪.[۲۶ :‬‬ ‫َ َۡ َُ ْ َ َ َُۡۡ‬
‫﴿� �سمعوا ل ِ�ٰذا ٱلقرء ِ‬
‫ﻋﺎدت ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ را ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻤﻼت را ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫»واﻟﻼت واﻟﻌﺰ￯ وﻣﻨﺎة اﻟﺜﺎﻟﺜﺔ اﻷﺧﺮ￯ ﻓﺈﳖﻦ اﻟﻐﺮاﻧﻴﻖ اﻟﻌﲆ وإن ﺷﻔﺎﻋﺘﻬﻦ ﻟﱰﲡﻰ«) ‪.(١‬‬
‫»ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻻت و ﻋﺰی و ﺑﺖ ﺳﻮم ﻣﻨﺎت! اﯾﻦھﺎ واﻻ و ﮔﺮاﻣﯽ ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫آنھﺎ اﻣﯿﺪ ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫ﺑﺮای رواﯾﺖ ﻓﻮق ﺗﻮﺟﯿﮫﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮح ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج‬
‫آﯾﺎت ﻓﻮق ﺳﻮره »واﻟﻨﺠﻢ« را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﮐﻔﺎر اﯾﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ را در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ آنﺣﻀﺮت ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺪاری دور ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺒﮫﻪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻼت از زﺑﺎن آنﺣﻀﺮت ج ادا ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺎﯾﻊ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮای آﻧﺎن ﭼﻨﯿﻦ واﻧﻤﻮد ﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ از ﺳﻮی آنﺣﻀﺮت آن ﺟﻤﻠﻪھﺎ را ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ در ﻃﯽ رواﯾﺎت اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﺻﻮرت اﺻﻠﯽ آن ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ زﺑﺎن آنﺣﻀﺮت ج اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ را ﺟﺎری ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻮﻧﮑﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن از زﺑﺎن دﯾﮕﺮان ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫رواﯾﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﯾﮏ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُۡ‬
‫ى‪ ﴾٢٠‬ﺧﻰﺸ اﻟـﻤﺮﺸ�ﻮن أن ﻳﺄﻲﺗ‬ ‫ا�َ َة ٱ� ۡخ َر ٰٓ‬ ‫َ‬
‫»ﻗﻴﻞ‪ :‬إﻧﻪ ﻟـﻤـﺎ وﺻﻞ إﱃ ﻗﻮﻟﻪ ﴿ َو َم َن ٰوة ٱ�َّ ِ‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ �ﻲﺸء ﻳﺬم آﻬﻟﺘﻬﻢ ﻓﺒﺎدروا إﻰﻟ ذلﻚ الﺎﻠﻜم ﻓﺨﻠﻄﻮه ﻲﻓ ﺗﻼوة اﻨﻟﻲﺒ ج ﻰﻠﻋ ﺎﻋدﺗﻬﻢ ﻲﻓ‬
‫ﻗﻮﻬﻟﻢ ﻻ �ﺴﻤﻌﻮا ﻬﻟﺬا اﻟﻘﺮآن واﻟﻐﻮا ﻓﻴﻪ أو اﻤﻟﺮاد ﺑﺎلﺸﻴﻄﺎن ﺷﻴﻄﺎن اﻹ�ﺲ«‪» .‬ﺑﻌﻀﯽھﺎ‬

‫‪ -١‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻟﻔﻆ »ﻋﺰی«‪.‬‬

 ‫‪٢٤١‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ُۡ‬
‫ى‪ ﴾٢٠‬ﻣﺸﺮﮐﺎن‬‫ا�َ َة ٱ� ۡخ َر ٰٓ‬ ‫َ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ رﺳﯿﺪ ﴿ َو َم َن ٰوة ٱ�َّ ِ‬
‫اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﻻ ﻣﺬﻣﺖ و ﻧﮑﻮھﺶ ﻣﻌﺒﻮدان آنھﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬روی اﯾﻦ‬
‫اﺣﺴﺎس ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ و ﺷﺘﺎب ﻗﺮاﺋﺖ را ﺑﺮ آنﺣﻀﺮت ﻏﻠﻂ ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﺟﻤﻼت را در ﻃﯽ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ آنﺣﻀﺮت ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋﺎدت آنھﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻗﺮآن ﮔﻮش‬
‫ﻧﺪھﯿﺪ و در آن ﺷﻮر و ﻏﻠﻐﻠﻪ راه اﻧﺪازﯾﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ از ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن اﻧﺴﯽ ﻣﺮاد اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﻫﺠﺮت دوم ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺣﺒﺸﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد اذﯾﺖ و آزار ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﻔﺎر ﻣﮑﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ دوﺑﺎره ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ھﺠﺮت ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﺎﻻ ھﺠﺮت ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد‪،‬‬
‫ً‬
‫ﮐﻔﺎر ﺷﺪﯾﺪا اﯾﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﺣﺪود ﯾﮑﺼﺪ ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﺑﻪ ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ از‬
‫ﻣﮑﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ و در ﺣﺒﺸﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره‬
‫ً‬
‫ھﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ ﻓﻮرا ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻨﺪ و آنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ در ﺳﺎل ھﻔﺘﻢ‬
‫ھﺠﺮی‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم آﻧﺎن را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻇﻠﻢ و ﺗﺠﺎوز ﮐﻔﺎر ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن و ﺑﯽﭘﻨﺎھﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ س ﻧﯿﺰ ﮐﻪ از‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎﻋﻈﻤﺖ و ﻣﻘﺘﺪری ﺑﻮد و ﺣﺎﻣﯽ و ﯾﺎوران زﯾﺎدی داﺷﺖ‪ ،‬از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﮐﻔﺎر ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﮓ آﻣﺪه ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﻗﺼﺪ ھﺠﺮت ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ را ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ »ﺑﺮک اﻟﻐﻤﺎد« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ‬
‫ﭘﻨﺞ روز راه از ﻣﮑﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﯾﻤﻦ اﺳﺖ‪ ،‬رﺳﯿﺪ ﺑﺎ »اﺑﻦ اﻟﺪﻏﻨﻪ« ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﻗﺎره«‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻼﻗﺖ ﮐﺮد‪ .‬او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﮐﺠﺎ ﻣﯽروی؟ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮس اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪» :‬ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻦ‬
‫ﻣﺮا در ﻣﮑﻪ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺪ دارم ﺗﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪای ﺑﺮوم و ﻣﺸﻐﻮل ﻋﺒﺎدت اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﺷﻮم«‪» .‬اﺑﻦ اﻟﺪﻏﻨﻪ« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻣﮑﻪ اﺧﺮاج ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﻮ را اﻣﺎن‬
‫ﻣﯽدھﻢ؛ آﻧﮕﺎه ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ در ﭘﻨﺎه و ﺣﻤﺎﯾﺖ وی ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﻟﺪﻏﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬
‫آﻣﺪ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد و ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺷﺨﺼﯽ را از ﻣﮑﻪ اﺧﺮاج‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﮫﻤﺎنﻧﻮازی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎور ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺻﻠﻪرﺣﻤﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻣﺼﺎﯾﺐ و ﻣﺸﮑﻼت ﺑﻪ داد آدﻣﯽ ﻣﯽرﺳﺪ؟« آنھﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺷﺮﻃﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﮑﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن را در ﻧﻤﺎزھﺎ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻼت در ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ھﺠﺮت دوم را ذﮐﺮ‬
‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺨﺘﺼﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٤٢‬‬
‫را ﺑﺎ آواز ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺎ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﮐﻨﺎر ﺧﺎﻧﮥ ﺧﻮد ﻣﺴﺠﺪی ﺳﺎﺧﺖ و در‬‫ﭼﻨﺪ روزی ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ّ‬
‫آن‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺸﻮع و ﺧﻀﻮع ﻗﺮآن را ﺑﺎ آواز ﺑﻠﻨﺪ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬وی ﺧﯿﻠﯽ ﻧﺮمدل ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر‬
‫رﻗﯿﻖ اﻟﻘﻠﺐ و ﻣﮫﺮﺑﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﻗﺮآن را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺪون اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ؛ زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن ﮐﻔﺎر او را در اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮده ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺰد »اﺑﻦ اﻟﺪﻏﻨﻪ« رﻓﺘﻪ و از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬او ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﻣﻦ از ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﻣﺎن و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺗﻮ ﻧﺪارم) ‪.(١‬‬

‫ﻣﺤﺎﺻﺮۀ اﻗﺘﺼﺎدی )ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻌﺜﺖ(‬

‫وﻗﺘﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم در ﺣﺎل ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﮔﺴﺘﺮش روزاﻓﺰون اﺳﺖ‪،‬‬
‫و اﻓﺮادی ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ و ﺣﻤﺰه ش ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﭘﻨﺎه‬
‫داده و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آﻧﺠﺎ در آزادی ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺎﮐﺎم و‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻮﻓﻖ از ﺣﺒﺸﻪ ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ و روزﺑﻪروز ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﺗﺶ ﺧﺸﻢ‬
‫و ﮐﯿﻨﻪ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد آﻧﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺣﯿﻠﻪ و ﭼﺎره ﺟﺪﯾﺪی اﻧﺪﯾﺸﯿﺪﻧﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ از ﻃﺮﯾﻖ »ﻣﺤﺎﺻﺮۀ اﻗﺘﺼﺎدی« آنﺣﻀﺮت ج و ﺧﺎﻧﺪان او را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار داده ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎﺑﻮدی ﺑﮑﺸﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ از ﻧﻔﻮذ و ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻧﯿﺖ ﺷﻮم‪ ،‬ﺳﺮان ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﮔﺮدھﻢ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ و ﺑﻪ‬
‫ﺧﻂ »ﻣﻨﺼﻮر ﺑﻦ ﻋﮑﺮﻣﻪ« ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬آن را اﻣﻀﺎء ﻧﻤﻮده و ﺑﺮ در ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ آوﯾﺰان ﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ھﺮﮔﻮﻧﻪ ارﺗﺒﺎط و ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ و ھﻮاداران ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و داد و ﺳﺘﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﮐﺴﯽ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﺎ آﻧﺎن ارﺗﺒﺎط زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ و وﺻﻠﺖ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﻻزم اﻻﺟﺮاء اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﺤﻮﯾﻞ دھﻨﺪ ﺗﺎ او را ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﻢ) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺑﺎب ھﺠﺮت ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﻋﮫﺪﻧﺎﻣﻪ را ﻃﺒﺮی‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﻏﯿﺮه ﻣﻔﺼﻼ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﮐﻪ‪ :‬آﻧﺎن ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺗﺤﻮﯾﻞ دھﻨﺪ ﺗﺎ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٤٣‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﺑﻪ »ﺷﻌﺐ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ« )درهای ﮐﻪ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﮐﻮهھﺎی ﻣﮑﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ( رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺳﮑﻨﯽ ﮔﺰﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎ ﺳﻪ ﺳﺎل‬
‫در ﺣﺎل ﻣﺤﺎﺻﺮه و ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺑﻪﺳﺮ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دوران ﭼﻨﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮردن‬
‫ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ از اﺻﺤﺎب ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺮگ‬
‫درﺧﺘﺎن را ﻣﯽﺧﻮردﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ زﻣﺎن اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳﮫﯿﻠﯽ در »روض اﻷﻧﻒ«‬
‫ﺑﻪ آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺒﯽ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺑﻮدم ﭘﻮﺳﺖ ﺧﺸﮑﯿﺪه ﺷﺘﺮی را دﯾﺪم‪ ،‬آن را ﺑﺮداﺷﺘﻢ و ﺷﺴﺘﻢ و ﺑﺮ آﺗﺶ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آن را ﮐﻮﺑﯿﺪه و ﺑﺎ آب ﻣﺨﻠﻮط ﮐﺮدم و ﺧﻮردم) ‪.!(١‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻟﮥ‬
‫ﺟﮕﺮﺧﺮاش آﻧﺎن ﺑﻪ ﮔﻮش ﻗﺮﯾﺶ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬آنھﺎ ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪﻧﺪ و ﺷﺎدی ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﺎن ﮐﻪ از ﻋﺎﻃﻔﻪ و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺣﻢ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬روزی »ﺣﮑﯿﻢ‬
‫ﺑﻦ ﺣﺰام« ﺑﺮادرزادۀ ﺧﺪﯾﺠﻪ ﻣﻘﺪاری ﮔﻨﺪم ﺗﻮﺳﻂ ﻏﻼم ﺧﻮد ﺑﺮای ﺧﺪﯾﺠﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪،‬‬
‫ً‬
‫اﺑﻮﺟﮫﻞ دﯾﺪ و ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎﻧﻊ از ارﺳﺎل آن ﺷﻮد‪ ،‬اﺗﻔﺎﻗﺎ »اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮی« از ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬او‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮد وﻟﯽ ﻋﺎﻃﻔﻪاش ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮای ﻋﻤﮥ ﺧﻮد ﻣﻘﺪاری‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻏﻠﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺗﻮ ﭼﺮا ﻣﺎﻧﻊ از آن ﻣﯽﺷﻮی؟ اﯾﻦ وﺿﻊ رﻗﺖﺑﺎر ﺗﺎ ﺳﻪ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم اداﻣﻪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج و ھﻮاداران وی ھﻤﮥ اﯾﻦ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ و رﻧﺞھﺎ را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ از دﺷﻤﻨﺎن را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار داد و ﻋﺎﻃﻔﮥ آﻧﺎن‬
‫را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﺾ آن ﭘﯿﻤﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫»ھﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻋﺎﻣﺮی« ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ و از اﻓﺮاد ﻣﻤﺘﺎز ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬او ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﺑﺮای ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﮔﻨﺪم و ﺧﻮارﺑﺎر ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬روزی ﻧﺰد »زھﯿﺮ«‬
‫ﻧﻮۀ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬زھﯿﺮ! آﯾﺎ ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻏﺬا ﺑﺨﻮری و ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎسھﺎ‬
‫را ﺑﭙﻮﺷﯽ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺗﻮ ﮔﺮﺳﻨﻪ و ﺑﺮھﻨﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ زھﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ آن ﻋﮫﺪﻧﺎﻣﻪ را ﻧﻘﺾ ﮐﻨﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻣﻦ ھﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ را ﭘﺎره ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد‪» .‬ھﺸﺎم« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮ ھﻤﺮاھﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ھﺮدو ﻧﺰد »ﻣﻌﻄﻢ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺪی« رﻓﺘﻨﺪ و ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﺎ وی در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ؛ او ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ھﻤﮑﺎری ﺑﺎ آنھﺎ‬
‫اﻋﻼم آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺮد‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ »اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮی«‪» ،‬اﺑﻦ ھﺸﺎم« و »زﻣﻌﺔ ﺑﻦ اﻻﺳﻮد« ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬

‫‪ -١‬روض اﻻﻧﻒ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٤٤‬‬
‫آﻧﺎن اﻋﻼم ھﻤﮑﺎری ﻧﻤﻮدﻧﺪ و روز ﺑﻌﺪ ھﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺣﺮم رﻓﺘﻨﺪ‪» ،‬زھﯿﺮ« رو ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﮐﺮد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اھﻞ ﻣﮑﻪ! آﯾﺎ اﯾﻦ ﺷﺮط اﻧﺼﺎف و ﺟﻮاﻧﻤﺮدی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ در آﺳﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﯿﻢ و‬
‫ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ در ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻊ اﺳﻒﺑﺎری ﺑﻪﺳﺮ ﺑﺮﻧﺪ؟ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻋﮫﺪﻧﺎﻣﮥ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ‬
‫ﭘﺎره ﺷﻮد و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪» .‬اﺑﻮﺟﮫﻞ« در آن ﻣﯿﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺤﺘﺮم اﺳﺖ؛ از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ »زﻣﻌﻪ« ﺑﻪ ﯾﺎری زھﯿﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ‬
‫دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ راﺿﯽ ﻧﺒﻮدﯾﻢ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻄﻢ از ﻓﺮﺻﺖ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻋﮫﺪﻧﺎﻣﻪ را ﭘﺎره ﮐﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻋﺪی ﺑﻦ ﻗﯿﺲ‪ ،‬ﻣﻌﻄﻢ ﺑﻦ ﻋﺪی‪ ،‬زﻣﻌﻪ‬
‫ﺑﻦ اﺳﻮد و اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮی ھﻤﺮاه ﺑﺎ زھﯿﺮ ﻣﺴﻠﺢ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻧﺰد ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ رﻓﺘﻨﺪ و آﻧﺎن را از دره‬
‫ﺧﺎرج ﮐﺮده ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎیﺷﺎن ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ) ‪ .(١‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎل دھﻢ ﺑﻌﺜﺖ اﺳﺖ؛ در ھﻤﺎن ﺳﺎل واﻗﻌﻪ ﻣﻌﺮاج ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﮐﻪ داﺳﺘﺎن ﻣﻔﺼﻞ آن در ﺟﻠﺪ‬
‫ﺳﻮم ﺑﯿﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬در ھﻤﺎن زﻣﺎن ﻧﻤﺎزھﺎی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﻓﺮض ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫وﻓﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ و ﺧﺪﯾﺠﻪ‪) ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ ﺑﻌﺜﺖ(‬

‫آنﺣﻀﺮت ج ﺗﺎزه از ﺷﻌﺐ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﭼﻨﺪ روزی ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺟﻮر و ﻇﻠﻢ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ در اﻣﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺑﺎ ﺣﺎدﺛﻪ ﺗﻠﺦ و ﻧﺎﮔﻮار دﯾﮕﺮی ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺣﺎﻣﯿﺎن و‬
‫دﻟﺴﻮزاﻧﯽ ھﻤﭽﻮن ﺣﻀﺮت ﺧﺪﯾﺠﻪ و اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎم وﻓﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻧﺰد وی رﻓﺖ‪ .‬اﺑﻮﺟﮫﻞ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽاﻣﯿﻪ از ﻗﺒﻞ آﻧﺠﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ« را ﺑﮕﻮ ﺗﺎ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ اﯾﻤﺎﻧﺖ ﮔﻮاھﯽ دھﻢ«‪ .‬اﺑﻮﺟﮫﻞ‬
‫و اﺑﻦ اﺑﯽاﻣﯿﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ! آﯾﺎ از دﯾﻦ ﭘﺪر ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺷﻮی؟‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺮه اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮ دﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻣﯽﻣﯿﺮم‪ ،‬آﻧﮕﺎه رو ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﮐﺮد‬
‫و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ آن ﮐﻠﻤﻪ را ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ از ﻣﺮگ ﺗﺮﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺮاﯾﺖ دﻋﺎی ﻣﻐﻔﺮت ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪا ﻣﺮا ﻣﻨﻊ ﮐﻨﺪ«) ‪.(٢‬‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ً‬
‫‪ -١‬اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن را ﻣﻔﺼﻼ اﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬ﻃﺒﺮی و ﻏﯿﺮه ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬داﺳﺘﺎن اﺧﯿﺮ را ﻓﻘﻂ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺑﺎب اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ ﺟﻤﻠﻪ اﺧﯿﺮ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٤٥‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫اﺑﻦ اﺳﺤﺎق رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ھﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻟﺐھﺎی اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس )ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ھﻨﻮز ﺑﻪ اﺳﻼم ﻧﮕﺮوﯾﺪه ﺑﻮد( ﮔﻮش ﺧﻮد را ﺑﻪ وی ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﮐﺮد و آﻧﭽﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺷﻨﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻠﻤﻪای ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن آن دﻋﻮت ﻣﯽدادﯾﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ دارد آن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫روی اﯾﻦ اﺳﺎس در ﻣﻮرد اﯾﻤﺎن اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن رواﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺎری ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ وی ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻃﺒﻖ اﺻﻮل‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری ﻗﺎﺑﻞ ﺣﺠﺖ و اﺳﺘﻨﺎد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ راوی آﺧﺮ آن ّ‬
‫ﻣﺴﯿﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ھﻨﮕﺎم وﻓﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻋﯿﻨﯽ در ﺷﺮح اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﺮﺳﻞ اﺳﺖ«) ‪ .(٢‬در‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﻌﺒﺪ و ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس وﺟﻮد‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮدو ﺛﻘﻪاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در وﺳﻂ ﯾﮏ راوی ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ھﺮدو رواﯾﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪی در ﯾﮏ رﺗﺒﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ) ‪.(٣‬‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ از رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺳﯽ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وی‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺒﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺶ رﻓﺖ‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﻤﻮ ﺟﺎن! از ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮده ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ ﻣﺮا ﺷﻔﺎ دھﺪ‪،‬‬

‫‪ -١‬ﺳﯿﺮه اﺑﻦ ھﺸﺎم ‪.۱۴۶/‬‬

‫‪ -٢‬ﻋﯿﻨﯽ ﮐﺘﺎب اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ ‪) ۲۰۰ /۴‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻨﺪه ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬زﯾﺮا آﺧﺮﯾﻦ راوی ﺑﺨﺎری ﻣﺴﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﺻﺤﺎﺑﯽ از ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺮاﺳﯿﻞ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺣﺠﺖاﻧﺪ و رواﯾﺖ اﺑﻦ‬
‫اﺳﺤﻖ ﻣﻨﻘﻄﻊ اﺳﺖ و راوی ﺗﺮک ﺷﺪه ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮد اﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﻧﯿﺰ از ﻧﻈﺮ اﺳﺘﻨﺎد در ﺳﻄﺢ‬
‫ﺑﺎﻻﯾﯽ ﻗﺮار ﻧﺪارد‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ھﺮدو رواﯾﺖ در ﯾﮏ ﺳﻄﺢ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ در‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ رواﯾﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﺴﯿﺐ‪ ،‬از ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وی از رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا! ﺑﻪ ﻋﻤﻮﯾﺖ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ از ﺳﻮی ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﺳﻮدی رﺳﯿﺪ؟ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫او از ﺷﻤﺎ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن در ﺑﺎرۀ ﺷﻤﺎ ﭘﺮﺧﺎش ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»او ﻓﻘﻂ ﺗﺎ ﻗﻮزک ﭘﺎھﺎ در آﺗﺶ دوزخ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ اﺛﺮ آن ﺑﻪ ﻣﻐﺰش ﻧﯿﺰ ﺧﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻦ ﻧﺒﻮدم او در ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ دوزخ ﻣﯽﺑﻮد«‪ .‬از اﯾﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورده ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری ﻧﯿﺰ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‬
‫»ﺑﺎب ﻗﺼﺔ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ )ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٤٦‬‬
‫آنﺣﻀﺮت دﻋﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و وی ﺷﻔﺎ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻔﺘﻪھﺎﯾﺖ را‬
‫ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻪھﺎی ﺧﺪا را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﯽ‪ ،‬او ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪھﺎﯾﺖ‬
‫را ﻗﺒﻮل ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد«) ‪.(١‬‬
‫ﭼﻨﺪ روزی از وﻓﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪﯾﺠﻪ ھﻤﺴﺮ ﻋﺰﯾﺰ آنﺣﻀﺮت ج ﻧﯿﺰ‬
‫دارﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺖ‪ .‬در ﺑﻌﻀﯽ از رواﯾﺎت ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬او ﻗﺒﻞ از اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ وﻓﺎت ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﺣﺎﻣﯽ و ﻏﻤﺨﻮارش را از دﺳﺖ داد‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﯾﺎران‬
‫ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دوران ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دوران ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد‬
‫آنﺣﻀﺮت ج آن ﺳﺎل را »ﻋﺎم اﻟﺤﺰن« )ﺳﺎل ﻏﻢ و اﻧﺪوه( ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺧﺪﯾﺠﻪ در ﺳﺎل دھﻢ ﺑﻌﺜﺖ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و در ﺳﻦ ﺷﺼﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﮕﯽ‬
‫وﻓﺎت ﮐﺮد‪ ،‬و در ﻣﮑﺎن »ﺣﺠﻮن« ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت در ﻗﺒﺮش ﻓﺮود آﻣﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫آن ﻣﻮﻗﻊ ھﻨﻮز ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎره ﻣﺸﺮوع ﻧﺸﺪه ﺑﻮد) ‪.(٣‬‬
‫ﭘﺲ از وﻓﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ و ﺧﺪﯾﺠﻪ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ از ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﯿﻢ و ھﺮاﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺑﯽرﺣﻤﯽ و ﺷﻘﺎوت آنﺣﻀﺮت را ﻣﻮرد اذﯾﺖ و آزار ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر اﯾﺸﺎن‬
‫راه ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد ﺷﻘﯽ و ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺑﺮ ﻓﺮق ﻣﺒﺎرک آنﺣﻀﺮت ﺧﺎک رﯾﺨﺖ‪،‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ ھﻤﺎن ﺣﺎل ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮان ﮔﺮاﻣﯽ وﺿﻊ رﻗﺖﺑﺎر ﭘﺪر را‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد‪ ،‬آب آورد و ﺳﺮ ﻣﺒﺎرک را ﺷﺴﺖ و از ﻓﺮط ﻣﺤﺒﺖ ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮد و اﺷﮏ‬
‫ﻣﯽرﯾﺨﺖ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ وی ﺗﺴﻠﯽ دادﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬دﺧﺘﺮ ﺟﺎن! ﮔﺮﯾﻪ ﻧﮑﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ از‬
‫ﭘﺪرت ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد«) ‪.(٤‬‬

‫ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻃﺎﺋﻒ‬
‫ﻣﺤﯿﻂ ﻣﮑﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﺧﺘﻨﺎق و ﻣﻈﺎﻟﻢ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮ آنﺣﻀﺮت ﺗﻨﮓ ﺷﺪه و از اھﻞ ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﺄﯾﻮس ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ »ﻃﺎﺋﻒ« ﺑﺮوﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﺳﻼم‬
‫دﻋﻮت دھﻨﺪ‪ .‬در ﻃﺎﺋﻒ اﻣﯿﺮان و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﺰرﮔﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺧﺎﻧﺪان‬

‫‪ -١‬اﻹﺻﺎﺑﺔ ﻓﻲ أﺣﻮال اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ﺗﺬﮐﺮه اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﻔﺎﺻﯿﻞ در اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﻃﺒﺮی اﺑﻦ ھﺸﺎم ذﮐﺮ وﻓﺎت ﺣﻀﺮت ﺧﺪﯾﺠﻪ‪.‬‬
 ‫‪٢٤٧‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ّ‬
‫ﻋﻤﯿﺮ‪ ،‬رﺋﯿﺲ و رھﺒﺮ دﯾﮕﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﻮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻧﺰد ﺳﻪ ﺑﺮادر از ﺳﺮان و ﻣﺘﻨﻔﺬان آﻧﺠﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎمھﺎی‪ -۱ :‬ﻋﺒﺪ ﯾﺎﻟﯿﻞ‪ -۲ .‬ﻣﺴﻌﻮد‪ -۳ .‬ﺣﺒﯿﺐ‪ ،‬رﻓﺖ و آﻧﺎن را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت داد‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺨﯽ ﮐﻪ آن ﺳﻪ ﺑﺮادر دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﮐﻮدﮐﺎﻧﻪ و اﺣﻤﻘﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺧﺪا‬
‫ﺗﻮ را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه‪ ،‬ﻏﻼف ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ را ﭼﺎک ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫دوﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪» :‬آﯾﺎ ﺑﺮای ﺧﺪا ﻏﯿﺮ از ﺗﻮ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد«؟‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺗﻮ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪۀ ﺧﺪا و راﺳﺘﮕﻮ ﺑﺎﺷﯽ ردّ‬
‫ﮔﻔﺘﺎر ﺗﻮ ﺧﻼف ادب و ﺑﺎﻋﺚ ﻋﺬاب ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ و اﮔﺮ در اﯾﻦ ادﻋﺎ دروﻏﮕﻮ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ‬
‫ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ ﻧﯿﺴﺘﯽ«‪.‬‬
‫آنھﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪھﺎ ﺑﺴﻨﺪه ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ وﻟﮕﺮدان و اوﺑﺎﺷﺎن ﻃﺎﺋﻒ را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺷﻮرش ﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻮرد ﺗﻤﺴﺨﺮش ﻗﺮار دھﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اراذل و اوﺑﺎش‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن وی‬
‫ِﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت از آﻧﺠﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ وی ﺷﻮرﯾﺪه و ﺑﺮ ﭘﺎھﺎی ﻣﺒﺎرک‬
‫ﺳﻨﮓ زدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻌﻠﯿﻦ ﻣﺒﺎرک ﺧﻮنآﻟﻮد ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﺪنﺷﺎن ﻣﺠﺮوح ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﺮاﺣﺎت ﺷﺪﯾﺪ ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬آنھﺎ ﺑﺎزوی ﻣﺒﺎرک را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ راه ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺳﻨﮓﺑﺎران را ﺷﺮوع ﮐﺮده ﻓﺤﺶ و ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﺗﻤﺴﺨﺮ و اﺳﺘﮫﺰاء ﻃﺒﻞ ﻣﯽزدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﯾﮏ ﺑﺎغ اﻧﮕﻮر ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ »ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ« ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و‬
‫آنھﺎ از ﺗﻌﻘﯿﺐ وی ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪﻧﺪ‪» .‬ﻋﺘﺒﻪ« ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ از ﮐﻔﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮدی ﺷﺮﯾﻒ و‬
‫دارای ﻣﻨﺎﻋﺖ ﻃﺒﻊ ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت را در آن ﺣﺎل ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﻮﺷﻪھﺎﯾﯽ از‬
‫اﻧﮕﻮر در ﺳﺒﺪ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﻏﻼم ﺧﻮد »ﻋﺪاس« داده‪ ،‬ﻧﺰد اﯾﺸﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺳﻔﺮ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ آنﺣﻀﺮت را ھﻤﺮاھﯽ ﻣﯽﮐﺮد) ‪.(٢‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ھﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻃﺎﺋﻒ ﭼﻨﺪ روزی در ﻣﺤﻞ »ﻧﺨﻠﻪ« ﺗﻮﻗﻒ ﻓﺮﻣﻮده‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ »ﻏﺎر ﺣﺮاء« ﺗﺸﺮﯾﻒ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺮای »ﻣﻄﻌﻢ ﺑﻦ ﻋﺪی« ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ در ﭘﻨﺎه‬
‫و ﺣﻤﺎﯾﺖ وی ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻋﺮف و رﺳﻢ ﻋﺮبھﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ از آﻧﺎن‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﻨﺎھﻨﺪﮔﯽ و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ دﺷﻤﻦ ﺑﻮد‪ ،‬او را ﭘﻨﺎه داده و ﺣﻤﺎﯾﺘﺶ‬

‫ً‬
‫‪ -١‬اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻔﺼﻼ در ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ و در ﻃﺒﺮی و اﺑﻦ ھﺸﺎم ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۵۱۶ /۱‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٤٨‬‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻣﻌﻄﻢ اﯾﻦ درﺧﻮاﺳﺖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻣﺴﻠﺢ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺣﺮم ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻌﻢ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺣﺮم آﻣﺪ و‬
‫اﻋﻼم ﮐﺮد‪» :‬ﻣﻦ ﻣﺤﻤﺪ ج را ﭘﻨﺎه دادهام«‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺣﺮم آﻣﺪه ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردﻧﺪ و در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻄﻌﻢ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ او را ھﻤﺮاھﯽ و ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻣﻄﻌﻢ در ﺣﺎل ﮐﻔﺮ و ﭘﯿﺶ از ﻏﺰوۀ ﺑﺪر وﻓﺎت ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺣﺴﺎن ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ درﺑﺎر‬
‫رﺳﺎﻟﺖ ﺑﻮد در ﻣﺮگ وی ﻣﺮﺛﯿﻪای ﺳﺮود؛ زرﻗﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻣﺮﺛﯿﻪ را در ﺑﺤﺚ ﻏﺰوه ﺑﺪر ﻧﻘﻞ‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺳﺮودن اﯾﻦ ﻣﺮﺛﯿﻪ در ﺑﺎره ﻣﻄﻌﻢ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﻋﻤﻞ ﻣﻄﻌﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻮد«‪.‬‬

‫دﻋﻮت ﻗﺒﺎﯾﻞ در ﺑﺎزارﻫﺎی ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب‬

‫در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب از ھﺮﺳﻮ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ؛ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﺰد‬
‫ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ رﻓﺘﻪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﻣﯽداد‪ ،‬ﻋﺮبھﺎ رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺟﺸﻦھﺎ و اﺟﺘﻤﺎﻋﺎﺗﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﻮده و از ﺟﺎھﺎی دور‪ ،‬ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺘﻌﺪد در آن‬
‫ﺟﺸﻦھﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ آنﺣﻀﺮت ﻧﯿﺰ در آن اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت و ﺑﺎزارھﺎی ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻧﺎم‬
‫»ﻋﮑﺎظ«‪» ،‬ﻣﺠﻨﻪ« و »ذواﻟﻤﺠﺎز« را ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮان و‬
‫ﺳﺨﻦﺳﺮاﯾﺎن‪ ،‬در آن ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺷﺮﮐﺖ ﺟﺴﺘﻪ و ﺑﺎ ﺳﺮودن اﺷﻌﺎر ﺣﻤﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻋﺸﻘﯽ و ﺑﺎ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽھﺎی ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺤﻔﻞ را ﮔﺮم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب ﮐﻪ در آن اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬ﺑﻨﯽﻋﺎﻣﺮ«‪» ،‬ﻣﺤﺎرب«‪» ،‬ﻓﺰاره«‪» ،‬ﻏﺴﺎن«‪ّ » ،‬ﻣﺮة«‪،‬‬

‫‪ -١‬ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ از دو دﯾﺪ ﻣﺘﻀﺎد ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد؟! »ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث« اﯾﻦ ﺳﻔﺮ آنﺣﻀﺮت را )ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﻟﻠﻪ( ﺑﺮ ﺳﻮء ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﻧﺴﻨﺠﯿﺪﮔﯽ اﯾﺸﺎن‬
‫ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻃﺎﺋﻒ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﮑﻪ و ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻗﺮﯾﺶ ﻗﺮار داﺷﺖ و اﺷﺮاف و ﺳﺮان‬
‫ﻗﺮﯾﺶ در آﻧﺠﺎ ﺑﺎغ و ﻣﺰرﻋﻪ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اھﻞ ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ وی ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﺮدم ﻃﺎﺋﻒ اﻣﯿﺪ اﺟﺎﺑﺖ دﻋﻮت و ھﻤﮑﺎری ﻏﯿﺮ ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ »ﺳﺮوﯾﻠﯿﺎم‬
‫ﻣﯿﻮر« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ج ﺑﺮ اﺛﺮ اﯾﻤﺎن ﻗﻮی و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ و ﻋﺪم ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ‪،‬‬
‫ﯾﮑﻪ و ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﮫﺮ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد و وﻇﯿﻔﻪ دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ اﺳﻼم را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﯿﺪ‪) ،‬واﻟﻔﻀﻞ ﻣﺎ‬
‫ﺷﮫﺪت ﺑﻪ اﻻﻋﺪاء(‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ .۱۴۲/‬ﻣﻘﺪاری از ﻣﻄﺎﻟﺐ از ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺠﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ھﺸﺎم اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ!‬
 ‫‪٢٤٩‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫»ﺣﻨﯿﻔﻪ«‪» ،‬ﺳﻠﯿﻢ«‪» ،‬ﻋﻠﺲ«‪» ،‬ﺑﻨﯽﻧﻀﺮ«‪» ،‬ﮐﻨﺪه«‪» ،‬ﮐﻠﺐ«‪» ،‬ﺣﺎرث ﺑﻦ ﮐﻌﺐ«‪» ،‬ﻋﺬره«‬

‫و »ﺣﻀﺎرﻣﻪ«‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻧﺰد ھﻤﮥ آﻧﺎن ﺗﺸﺮﯾﻒ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﺑﻮﻟﮫﺐ ھﻤﻪ ﺟﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﺪ و ﭼﻮن‬
‫آنﺣﻀﺮت در اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬اﺑﻮﻟﮫﺐ ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و اﻋﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه و دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ«) ‪ .(١‬ﺑﻨﯽﺣﻨﯿﻔﻪ در ﯾﻤﺎﻣﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﺎ‬
‫ً‬
‫ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺗﻠﺨﯽ و درﺷﺘﯽ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‪» ،‬ﻣﺴﯿﻠﻤﻪ ﮐﺬاب« ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ادﻋﺎی‬
‫ﻧﺒﻮت ﮐﺮد‪ ،‬رﯾﯿﺲ ھﻤﯿﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻮد) ‪ ،(٢‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﺑﻨﯽذھﻞ ﺑﻦ ﺷﯿﺒﺎن«‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ھﻤﺮاه ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ ﻣﻔﺮوق ﮔﻔﺖ‪ :‬آن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﮐﻪ ﺗﺬﮐﺮۀ او را ﺷﻨﯿﺪهای ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ؟ ﻣﻔﺮوق رو ﺑﻪﺳﻮی آنﺣﻀﺮت ﮐﺮد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮادر ﻗﺮﯾﺸﯽ! ﺗﻮ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؟ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺧﺪا ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و ﻣﻦ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ او ھﺴﺘﻢ« ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﺎت را ﺗﻼوت ﮐﺮد‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡٗ‬ ‫ُ ۡ َ َ َ ۡ ْ َ ۡ ُ َ َ َّ َ َ ُّ ُ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َّ ُ ۡ ُ ْ‬
‫َ‬
‫��وا بِهِۦ ش�ٔاۖ َو�ِٱل َ� ٰ ِ َ�يۡ ِن‬ ‫﴿قل �عالوا �تل ما حرم ر��م علي�مۖ �� � ِ‬
‫ۡ َ ٰ ٗ َ َ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ َ ۡ َ ٰ َ ُ ّ ۡ ۡ َ ٰ َّ ۡ ُ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َّ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ُ ْ‬
‫إِح�ناۖ و� �قتلوا أو�د�م مِن إِم� ٖق �ن نرزق�م �ياهمۖ و� �قر�وا‬
‫ق‬ ‫ٱ� إ َّ� ب ۡ َ ّ‬ ‫ۡٱل َف َ�ٰح َِش َما َظ َه َر م ِۡن َها َو َما َ� َط َن َو َ� َ� ۡق ُتلُوا ْ ٱ�َّ ۡف َس َّٱل� َح َّر َم َّ ُ‬
‫ٱ� ِ �‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۖ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬
‫�ٰل ِ� ۡم َو َّصٮٰ�م بِهِۦ ل َعل� ۡم � ۡعقِلون ‪] ﴾١٥١‬اﻷﻧﻌﺎم‪.[۱۵۱ :‬‬
‫»ﺑﮕﻮ ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﺑﯿﺎﺋﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﺮﻣﺎت ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻢ‪ ،‬اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ او ﭼﯿﺰی را‬
‫ﺷﺮﯾﮏ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن را از ﺑﯿﻢ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫ﻧﺮﺳﺎﻧﯿﺪ؛ ﻣﺎ ﺷﻤﺎ و آﻧﺎن را روزی ﺧﻮاھﯿﻢ داد‪ ،‬و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪیھﺎی ﻇﺎھﺮی و ﺑﺎﻃﻨﯽ‬
‫ﻧﺮوﯾﺪ و اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺎﻧﺶ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫ﻧﺮﺳﺎﻧﯿﺪ؛ اﯾﻦ اﺳﺖ آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ آن ﺗﻮﺻﯿﻪ ﮐﺮده ﺷﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻋﻘﻞ آﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻗﺒﺼﯿﻪ« در آﻧﺠﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬‫ّ‬ ‫ﺳﺮان اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ‪» ،‬ﻣﻔﺮوق«‪» ،‬ﻣﺜﻨﯽ« و »ھﺎﻧﯽ ﺑﻦ‬
‫آﻧﺎن ﮐﻼم آنﺣﻀﺮت را ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﯿﻦ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﺮک ﻓﻮری دﯾﻦ و آﯾﯿﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺪتھﺎ ﺑﺮ آن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬زودﺑﺎوری اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ و ﺳﯿﻄﺮۀ ﮐﺴﺮی‪،‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﺘﺪرک ﺣﺎﮐﻢ ‪) ۱۵ /۱‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ھﺸﺎم‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٥٠‬‬
‫ﺷﺎه اﯾﺮان ھﺴﺘﯿﻢ و ﺑﺎ وی ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ‪،‬‬
‫آنﺣﻀﺮت راﺳﺘﮕﻮﯾﯽ و ﺻﺪاﻗﺖ آﻧﺎن را ﺳﺘﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ از دﯾﻦ ﺧﻮدش ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«) ‪ .(١‬ﻧﺰد ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﺑﻨﯽﻋﺎﻣﺮ« رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺑﺤﯿﺮة ﺑﻦ ﻓﺮاس« ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﻮﻋﻈﮥ آنﺣﻀﺮت را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﻦ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب را ﺗﺴﺨﯿﺮ ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه‬
‫از آنﺣﻀﺮت ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺎ از ﺗﻮ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ و ﺗﻮ ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎﻧﺖ ﭘﯿﺮوز ﺷﻮی‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺗﻮ رھﺒﺮی ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ واﮔﺬار ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ؟ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ در اﺧﺘﯿﺎر اﻟﻠﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺳﯿﻨﮥ ﺧﻮد را آﻣﺎج ﺣﻤﻼت اﻋﺮاب ﻗﺮار دھﯿﻢ و ﺣﮑﻮﻣﺖ و رﯾﺎﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ دﯾﮕﺮان ﺑﯿﻔﺘﺪ! ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ) ‪.(٢‬‬

‫اذﯾﺖ و آزار ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬

‫ً‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ﺷﺪﯾﺪا ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‬
‫وی را آنﭼﻨﺎن ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار دھﻨﺪ ﮐﻪ از دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ اﺳﻼم دﺳﺖ ﺑﺮدارد‪ ،‬از ﺳﻮء‬
‫اﺗﻔﺎق‪ ،‬ﮐﻔﺎری ﮐﻪ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ھﻤﺴﺎﯾﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﺑﻮﺟﮫﻞ‪ ،‬اﺑﻮﻟﮫﺐ‪ ،‬اﺳﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪ‬
‫ﯾﻐﻮث‪ ،‬وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه‪ ،‬اﻣﯿﺔ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ‪ ،‬ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﺣﺎرث‪ ،‬ﻣﻨﺒﻪ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج‪ ،‬ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﯽ‬
‫ﻣﻌﯿﻂ و ﺣﮑﻢ اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻌﺎص‪ ،‬ھﻤﮕﯽ از اﺷﺮاف و ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان‬
‫ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت دﺷﻤﻨﯽ ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ) ‪ .(٣‬آﻧﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ راه آنﺣﻀﺮت ﺧﺎر ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ در ﺣﺎل ﺳﺠﺪه ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻣﺒﺎرک‪ ،‬ﺷﮑﻤﺒﮥ‬
‫ﭘﺮ از ﻧﺠﺎﺳﺖ آورده ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎل ﺑﺮ ﮔﺮدن آنﺣﻀﺮت اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﭼﻨﺎن ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ آﺛﺎر زﺧﻢ ﺑﺮ ﮔﺮدنﺷﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻧﯿﺮوی ﻣﻌﻨﻮی و روﺣﯽ آنﺣﻀﺮت را‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺟﺎدوﮔﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ادﻋﺎی ﻧﺒﻮت را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬دﯾﻮاﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﭼﻮن از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد وﻟﮕﺮد و اوﺑﺎش‪ِ ،‬ﮔﺮد آﻣﺪه‪،‬‬

‫‪ -١‬روض اﻻﻧﻒ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻃﺒﺮی ‪» ۱۳۰۵ /۳‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪.۱۳۴ /۱‬‬
 ‫‪٢٥١‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫اﯾﺸﺎن را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(١‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮآن را ﺑﺎ آواز ﺑﻠﻨﺪ‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺧﺪا ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﺎری آنﺣﻀﺮت در ﺣﺮم ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﻧﯿﺰ آﻧﺠﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﺟﮫﻞ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎش ﯾﮑﯽ ﻣﯽرﻓﺖ ﺷﮑﻤﺒﻪای ﭘﺮ از ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﯽآورد و ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬آن را ﺑﺮ ﭘﺸﺖ و ﮔﺮدﻧﺶ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻋﻘﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﯾﻦ ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻢ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ رﻓﺖ و ﺷﮑﻤﺒﻪای ﻣﻤﻠﻮ از ﻧﺠﺎﺳﺖ آورد و ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آنﺣﻀﺮت ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺸﺎھﺪۀ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮه ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻨﺪﯾﺪﻧﺪ و اﻇﮫﺎر ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ از اﯾﻦ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن آﮔﺎه ﺷﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ ﺣﺪود ﺷﺶ ﺳﺎل ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﻦ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻪﺳﻮی آنﺣﻀﺮت‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد؛ ﺷﮑﻤﺒﻪ را ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻪ ﻋﻘﺒﻪ ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺖ و ﺑﺮ او ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد) ‪.(٣‬‬
‫وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت ج در اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﻣﺮدم را ﺑﻪﺳﻮی اﺳﻼم دﻋﻮت‬
‫ﻣﯽداد‪ ،‬اﺑﻮﻟﮫﺐ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺎﺳﺘﻦ از ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﺨﻨﺎن اﯾﺸﺎن‪ ،‬اﻋﻼم ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‬
‫دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ«‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﯾﮏ ﺑﺎر زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ھﻨﻮز ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدم ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﺑﺎزار »ذو اﻟﻤﺠﺎز« در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم رﻓﺖ و‬
‫اﻋﻼم ﮐﺮد‪ :‬ای ﻣﺮدم! ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ« اﺑﻮﺟﮫﻞ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺒﺎرک اﯾﺸﺎن‬
‫ﺧﺎک ﻣﯽرﯾﺨﺖ‪ ،‬اﻋﻼم ﻧﻤﻮد‪ :‬ﺑﻪ دام ﻓﺮﯾﺐ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ ،‬او ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻻت و ﻋﺰی را رھﺎ ﮐﻨﯿﺪ) ‪.(٤‬‬
‫ً‬
‫اذﯾﺖ و آزاری ﮐﻪ در ﻃﺎﺋﻒ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر آنﺣﻀﺮت ج در ﺣﺮم ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻘﺒﻪ ﺷﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﮔﺮدن‬
‫ً‬
‫اﯾﺸﺎن ﭘﯿﭽﺎﻧﺪ و آن را ﻣﺤﮑﻢ ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ وارد ﺷﺪ و ﺑﺎزوی آنﺣﻀﺮت را‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬از دﺳﺖ ﻋﻘﺒﻪ رھﺎ ﺳﺎﺧﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺶ‬
‫ﻓﻘﻂ اﯾﻨﺴﺖ‪ :‬ﺧﺪا ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺑﯽھﻤﺘﺎﺳﺖ«) ‪!(٥‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪.۳۰۲ /۱‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪.۶۸۶ /‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬اﺑﻮاب اﻟﻄﮫﺎرۀ واﻟﺼﻠﻮۀ واﻟﺠﺰﯾﮥ واﻟﺠﮫﺎد – ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ و زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۲۹۴ /۱‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪.۲۳ /۴‬‬
‫‪ -٥‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﺎﻟﻘﯽ اﻟﻨﺒﯽ و اﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻤﮑﮥ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٥٢‬‬
‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﻈﺮ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﻃﺒﻘﺎت‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن آنﺣﻀﺮت‬
‫ﺑﻮده و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺻﺪد اذﯾﺖ و آزار اﯾﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‪» :‬اﺑﻮﺟﮫﻞ«‪» ،‬اﺑﻮﻟﮫﺐ«‪،‬‬
‫»اﺳﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﯾﻐﻮث«‪» ،‬ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﻋﺪی«‪» ،‬وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه«‪» ،‬اﻣﯿﺔ اﺑﻦ‬
‫ﺧﻠﻒ«‪» ،‬اﺑﻮﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﻓﺎﮐﮫﺔ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه«‪» ،‬ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ«‪» ،‬ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﺣﺎرث«‪» ،‬ﻣﻨﺒﻪ ﺑﻦ‬
‫اﻟﺤﺠﺎج«‪» ،‬زھﯿﺮ ﺑﻦ اﺑﯽاﻣﯿﻪ«‪» ،‬ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﺳﯿﻔﯽ«‪» ،‬اﺳﻮد ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻻﺳﺪ«‪» ،‬ﻋﺎص ﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻋﺎص«‪» ،‬ﻋﺎص ﺑﻦ ھﺎﺷﻢ«‪» ،‬ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﻌﯿﻂ«‪» ،‬اﺑﻦ اﻻﺻﺪی ھﺬﻟﯽ«‪،‬‬
‫»ﺣﮑﻢ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻌﺎص«‪» ،‬ﻋﺪی ﺑﻦ ﺣﻤﺮاء«‪ ،‬ھﻤﮥ اﯾﻦھﺎ ھﻤﺴﺎﯾﮥ آنﺣﻀﺮت و ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﺎن‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻮادث و روﯾﺪادھﺎی زﻧﺪﮔﯽ ﻣﮑﯽ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮای آنﺣﻀﺮت دردﻧﺎک و ﺣﺴﺮتآور ﺑﻮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺗﻌﺠﺐآور ﻧﺒﻮد‪ .‬ﭼﻮن در ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﮫﺎن‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮی ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺻﺪاھﺎی ﻧﺎﻣﺄﻧﻮس‬
‫و ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﺎ رﻏﺒﺖ و اﺷﺘﯿﺎق‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻧﻮح ÷ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ھﺰار ﺳﺎل‬
‫ﺑﺎ ﺗﻨﻔﺮ و وﺣﺸﺖ ﻗﻮم ﺧﻮد از دﻋﻮت ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻮﻧﺎن ﮔﮫﻮارۀ داﻧﺶ و ﺗﮫﺬﯾﺐ و‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻣﻌﻠﻢ ﺟﮫﺎن در ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ھﻤﺎن داﻧﺸﮑﺪه‪» ،‬ﺳﻘﺮاط« ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺟﺎم زھﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ ÷ ﻣﻨﻈﺮۀ »دار زدن« ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آﻧﭽﻪ اﻋﺮاب و ﻗﺮﯾﺶ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪای ﻏﯿﺮﻋﺎدی از زﻧﺠﯿﺮۀ ﺣﻮادث‬
‫روزﮔﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺎی ﺗﺪﺑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﺣﻮادث و در ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﺑﺎ ﺣﺎدﺛﻪ آﻓﺮﯾﻨﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج از ﺧﻮد ﭼﻪ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻠﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﻘﺮاط ﺟﺎم زھﺮ را ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻧﻮح ÷ ﮐﺎﺳﮥ ﺻﺒﺮش ﻟﺒﺮﯾﺰ ﮔﺸﺖ و‬
‫ﻃﻮﻓﺎن ﺳﮫﻤﮕﯿﻨﯽ را درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﺟﮫﺎن وﯾﺮان و ﻧﺎﺑﻮد‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ ÷ ﯾﮏ ﮔﺮوه ﺳﯽ‪ ،‬ﭼﮫﻞ ﻧﻔﺮه ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و ﻃﺒﻖ رواﯾﺖ‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﻪ دار ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وﻇﯿﻔﮥ ﺳﺮور ﮐﺎﺋﻨﺎت ج ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﯾﻦھﺎ ﺑﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت »ﺧﺒﺎب ﺑﻦ ارت« از ﺷﮑﻨﺠﻪ و آزار ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﺗﻨﮓ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج‬
‫رﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﭼﺮا ﺷﻤﺎ در ﺣﻖ اﯾﻦھﺎ دﻋﺎی ﺑﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟ رﺧﺴﺎر ﻣﺒﺎرک آنﺣﻀﺮت‬
‫َ‬
‫ﻗﺮﻣﺰ ﺷﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ا ّره ﺑﺮ ﺳﺮ آنھﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫از وﺳﻂ دو ﻧﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ از اداﻣﮥ راه ﺧﻮد ﺑﺎز ﻧﺎﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ اﻣﺮ را‬
 ‫‪٢٥٣‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎی ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﺷﺘﺮﺳﻮار از »ﺻﻨﻌﺎ« ﺗﺎ »ﺣﻀﺮﻣﻮت« )ﯾﮑﻪ و ﺗﻨﮫﺎ(‬
‫ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺟﺰ از ﺧﺪا از ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﯿﻢ و ھﺮاس ﻧﺨﻮاھﺪ داﺷﺖ) ‪.!(١‬‬

‫ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﺧﺎﻧﺪان اﻧﺼﺎر‬

‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﻼم در ﻣﮑﻪ ﻃﻠﻮع ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ اﺷﻌﻪھﺎی ﻧﻮراﻧﯽ آن در اﻓﻖ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫درﺧﺸﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺎم اﺻﻠﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ »ﯾﺜﺮب« اﺳﺖ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺖ و در‬
‫آﻧﺠﺎ ﺳﮑﻨﯽ ﮔﺰﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺪﯾﻨﺔ اﻟﻨﺒﯽ« ﯾﻌﻨﯽ »ﺷﮫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ« ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم »ﻣﺪﯾﻨﻪ« اﺧﺘﺼﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در دوران ﺑﺴﯿﺎر ﮐﮫﻦ‪ ،‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﺑﻪ آﻧﺠﺎ آﻣﺪه ﺳﮑﻨﯽ ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺴﻞ آنھﺎ ﺗﮑﺜﯿﺮ ﺷﺪ و اﻃﺮاف و ﺣﻮاﻟﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﯿﺰ در ﺗﺼﺮف آنھﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬آﻧﺎن در‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ و اﻃﺮاف آن ﻗﻠﻌﻪھﺎی ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺑﻨﺎ ﻧﮫﺎده‪ ،‬در آنھﺎ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪) ،‬در ﺑﺎره‬
‫ﻗﻮم ﯾﮫﻮد در ﺻﻔﺤﺎت آﯾﻨﺪه ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫اﻧﺼﺎر در اﺻﻞ‪ ،‬اھﻞ ﯾﻤﻦ و از ﺧﺎﻧﺪان »ﻗﺤﻄﺎن« ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﯾﻤﻦ‪ ،‬ﺳﯿﻞ‬
‫ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﮐﻪ آن را »ﺳﯿﻞ ﻋﺮم« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬آﻣﺪ دو ﺑﺮادر ﺑﻪ ﻧﺎمھﺎی »اوس« و »ﺧﺰرج« از‬
‫ﯾﻤﻦ ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺳﮑﻮﻧﺖ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺗﻤﺎم اﻧﺼﺎر از ﻧﺴﻞ‬
‫ھﻤﯿﻦ دو ﺑﺮادر ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ) ‪ .(٢‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻪ ﯾﺜﺮب آﻣﺪ‪ ،‬ﯾﮫﻮد از اﻗﺘﺪار و ﻣﻨﺰﻟﺖ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻠﻪھﺎی اﻃﺮاف ﻣﺪﯾﻨﻪ در اﺧﺘﯿﺎر آنھﺎ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﭼﻮن ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫ﮐﺜﺮت اوﻻد‪ ،‬ﺣﺪود ﺑﯿﺴﺖ ﻗﺒﯿﻠﻪ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺗﺎ ﻣﻨﺎﻃﻖ دور دﺳﺖ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺤﻠﻪھﺎ و ﻗﻠﻌﻪھﺎﯾﯽ ﺑﻨﺎ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺼﺎر ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺟﺪا از ھﻢ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ آنھﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﯾﮫﻮدﯾﺎن ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ‬
‫وﺿﻊ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﺟﻤﻌﯿﺖ ﯾﮫﻮدﯾﺎن زﯾﺎد ﺷﺪ و اﻗﺘﺪار ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪان اﻧﺼﺎر ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺳﺮان ﯾﮫﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻧﺎم »ﻓﻄﯿﻮن« ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﻋﯿﺎش و ﺑﯽﻋﻔﺖ ﺑﻮد‪ ،‬او اﯾﻦ دﺳﺘﻮر را‬
‫ﺻﺎدر ﮐﺮد‪ :‬ھﺮ دوﺷﯿﺰهای ﮐﻪ ﻋﺮوس ﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ در ﺑﺴﺎط ﻋﯿﺶ او ﻗﺪم ﻧﮫﺎده ﺑﺎ وی‬
‫ﺧﻠﻮت ﮔﺰﯾﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮫﻮد اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻧﺼﺎر از آن ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در آن‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﺎ ﻟﻘﻲ اﻟﻨﺒﯽ وأﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﻦ اﻟﻤﺸﺮﮐﯿﻦ‪ ،‬ذﮐﺮ أﯾﺎم اﻟﺠﺎھﻠﯿﺔ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻧﺴﺐ اﻧﺼﺎر و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ زﻧﺪﮔﯽ آنھﺎ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ در وﻓﺎء اﻟﻮﻓﺎء ‪ ۱۱۶ /۱‬ﺗﺎ ‪ ۱۵۲‬ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٥٤‬‬
‫زﻣﺎن ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺮوﺳﯽ ﺧﻮاھﺮ ﯾﮑﯽ از ﺳﺮان اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﻋﺠﻼن« ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮاھﺮ در روز ﻋﺮوﺳﯽ از ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮادر ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﻋﺠﻼن ﺑﯽﺣﺠﺎب و ﻋﺮﯾﺎن ﮔﺬر‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻪ ﻏﯿﺮت آﻣﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮاﯾﺶ ﮔﺮان ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺰد ﺧﻮاھﺮ آﻣﺪ و او را ﺳﺨﺖ‬
‫ﻧﮑﻮھﺶ و ﻣﻼﻣﺖ ﮐﺮد‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟﺒﺘﻪ! آﻧﭽﻪ ﻓﺮدا ﺑﺮاﯾﻢ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ از اﯾﻦ ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺑﻮد«‪ .‬روز ﺑﻌﺪ ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﻋﺮوس ﺑﻪ ﺧﻠﻮﺗﮕﺎه »ﻓﻄﯿﻮن« ﺑﺮده ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﮏ ﻟﺒﺎس زﻧﺎﻧﻪ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪ و ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺧﻮاھﺮ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ زﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ ﻓﻄﯿﻮن رﻓﺖ‪ ،‬و در ﯾﮏ اﻗﺪام‬
‫ﻏﺴﺎﻧﯽھﺎ‬‫ﻣﺘﮫﻮراﻧﻪ »ﻓﻄﯿﻮن« را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺎم ﻓﺮار ﮐﺮد‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ّ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﺎﮐﻢ آﻧﺎن »اﺑﻮﺟﺒﻠﻪ« ﺑﻮد‪ ،‬او ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ ﺳﭙﺎھﯽ‬
‫ﻋﻈﯿﻢ رواﻧﮥ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺪ و ﺳﺮان اوس و ﺧﺰرج را اﺣﻀﺎر ﮐﺮد و ﺑﻪ آﻧﺎن ھﺪاﯾﺎ و ﺧﻠﻌﺖ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺳﺮان ﯾﮫﻮد را دﻋﻮت ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺗﻤﺎم آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺷﻮﮐﺖ و ﻗﺪرت ﯾﮫﻮد در ھﻢ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪ و اﻧﺼﺎر ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮو‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫آﻧﺎن در ﻣﺪﯾﻨﻪ و اﻃﺮاف آن آﺑﺎدیھﺎ و ﻣﺤﻠﻪھﺎی زﯾﺎدی ﺑﻨﺎ ﮐﺮدﻧﺪ؛ »اوس« و‬
‫»ﺧﺰرج« ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎھﻢ ﻣﺘﺤﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﻄﺮت و ﺳﺮﺷﺖ ﻋﺮبھﺎ‪،‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر درﮔﯿﺮی و ﺟﻨﮓ داﺧﻠﯽ ﺷﺪﯾﺪی ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺒﺮدھﺎی ﺧﻮﻧﯿﻨﯽ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ ﻧﺒﺮد ﺧﻮﻧﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺒﺮد »ﺑﻌﺎث« ﺑﻮد ﮐﻪ در آن ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﻣﻌﺮوف و‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن ﻃﺮﻓﯿﻦ در ﺟﻨﮓ ﮐﺸﺘﻪ و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آن اﻧﺼﺎر ﺑﺴﯿﺎر ﺿﻌﯿﻒ و ﻧﺎﺗﻮان‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ ﻧﺰد ﻗﺮﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﻗﺮﯾﺶ آنھﺎ را ﺣﻠﯿﻒ و‬
‫ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد ﻗﺮار دھﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﻣﺎﻧﻊ از اﻧﻌﻘﺎد ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ اﻧﺼﺎر ﺑﺖھﺎ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺠﺎﻟﺴﺖ و آﻣﯿﺰش ﺑﺎ ﯾﮫﻮد ﺑﺎ ﻧﺒﻮت و‬
‫ﮐﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ رﻗﯿﺐ ﯾﮫﻮد ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎزھﻢ ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و ﮐﻤﺎل ﻋﻠﻤﯽ آﻧﺎن اﻋﺘﺮاف داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮫﻮد در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﮑﺘﺐھﺎی ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آنھﺎ »ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺪارس« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﺗﻮرات در آنھﺎ ﺗﺪرﯾﺲ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ) ‪ .(٢‬اﻧﺼﺎر‪ّ ،‬اﻣﯽ و ﺟﺎھﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﺮﺗﺮی ﻋﻠﻤﯽ ﯾﮫﻮد‪ ،‬آﻧﺎن را ﺗﺤﺖ‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرتھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در »وﻓﺎء اﻟﻮﻓﺎء« ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﺨﺎری ‪ ۱۰۲۷ /۲‬ﮐﺘﺎب اﻹﮐﺮاه‪ ،‬ﺑﺎب ﻓﯽ ﺑﯿﻊ اﻟﻤﮑﺮه و ﻧﺤﻮه ﻓﯽ اﻟﺤﻖ و ﻏﯿﺮه )ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
 ‫‪٢٥٥‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪی ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮای ﯾﮏ ﻓﺮد اﻧﺼﺎری ﻓﺮزﻧﺪی زﻧﺪه ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺬر‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻓﺮزﻧﺪش زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﯾﮫﻮدﯾﺖ درآورد) ‪.(١‬‬
‫ً‬
‫ﯾﮫﻮد ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﻣﺒﻌﻮث ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯽ از اﻧﺼﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم »ﺳﻮﯾﺪ اﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ« ﻧﺴﺨﻪای از ﮐﺘﺎب »اﻣﺜﺎل ﻟﻘﻤﺎن« را ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد و آن را‬
‫ّ‬
‫ﮐﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺖ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج از ﺣﻀﻮر او در ﻣﮑﻪ‬
‫ً‬
‫اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺷﺨﺼﺎ ﻧﺰد وی رﻓﺖ‪ ،‬او »اﻣﺜﺎل ﻟﻘﻤﺎن« را ﺑﺮای آنﺣﻀﺮت ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﺰد ﻣﻦ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﭼﯿﺰ ﺑﺎارزشﺗﺮی وﺟﻮد دارد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﭼﻨﺪ آﯾﻪ از‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﻮﯾﺪ ﺗﺤﺴﯿﻦ و ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮐﺮد) ‪ .(٢‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎز ﮔﺸﺖ در‬
‫»ﺟﻨﮓ ﺑﻌﺎث« ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪» .‬ﺳﻮﯾﺪ« در ﻓﻦ ﺷﻌﺮ و‬
‫ﺳﭙﺎھﯽﮔﺮی ﻣﮫﺎرت ﺗﺎم داﺷﺖ‪ ،‬ﻋﺮبھﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدی »ﮐﺎﻣﻞ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و از ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﮫﺖ ﺑﺎ ﻟﻘﺐ »ﮐﺎﻣﻞ« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪ) ‪.(٣‬‬
‫در ﺟﻨﮓھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ اوس و ﺧﺰرج ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬اوس ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪،‬‬
‫ﺳﺮان و ﻣﻌﺘﻤﺪان اوس ﻧﺰد ﻗﺮﯾﺶ رﻓﺘﻨﺪ و درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺰرج ﺗﺤﺖ‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺮﯾﺶ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن آنھﺎ »اﯾﺎس ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ« ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫از آﻣﺪن آنھﺎ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰد آﻧﺎن رﻓﺖ و آﯾﺎﺗﯽ ﭼﻨﺪ از ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺮای آﻧﺎن‬
‫ﺗﻼوت ﮐﺮد‪» .‬اﯾﺎس« ﺑﻪ ھﻤﺮاھﺎن ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﺑﺮای ھﺪﻓﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫آﻣﺪهاﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آن ھﺪف ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ھﯿﺌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﯿﺲ ﻣﻘﺪاری ﺳﻨﮕﺮﯾﺰه ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﺻﻮرﺗﺶ زد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ﻧﯿﺎﻣﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن »ﺟﻨﮓ ﺑﻌﺎث« ﭘﯿﺶ آﻣﺪ و »اﯾﺎس« ﭘﯿﺶ از ھﺠﺮت آنﺣﻀﺮت ج‬
‫وﻓﺎت ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم وﻓﺎت ﺑﺮ زﺑﺎن اﯾﺎس ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺟﺎری ﺑﻮد) ‪.(٤‬‬

‫ِين﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ [۲۵۶ :‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﻮد‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫َٓ َۡ َ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﮐﺘﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺤﺖ آﯾﮥ‪ �﴿ :‬إِكراه ِ� ٱ� ِ‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺪاﯾﻪ واﻟﻨﮫﺎﯾﻪ اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ ‪) ۱۴۷ /۳‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﺬﮐﺮۀ ﺳﻮﯾﺪ در اﺑﻦ ھﺸﺎم ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در روض اﻻﻧﻒ ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮی ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫اﺻﺎﺑﻪ ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬اﻣﺎ در ﻧﺴﺐ او اﺧﺘﻼف اﺳﺖ و ﺑﺤﺜﯽ از »اﻣﺜﺎل ﻟﻘﻤﺎن« ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮی ﻧﯿﺰ داﺳﺘﺎن ﺳﻮﯾﺪ را ﺑﺎ اﺷﻌﺎر وی آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮی ‪.۲۰۷/‬‬
‫‪ -٤‬در ﻃﺒﺮی و اﺻﺎﺑﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬در اﺻﺎﺑﻪ ﻣﺮﻗﻮم اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺬﮐﺮه اﯾﺎس را اﻣﺎم‬
‫ﺑﺨﺎری در ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺒﯿﺮ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺪاﯾﮥ ‪) ۱۴۸ /۳‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٥٦‬‬

‫آﻏﺎز ﮔﺮاﯾﺶ اﻧﺼﺎر ﺑﻪ اﺳﻼم )ﺳﺎل دﻫﻢ ﺑﻌﺜﺖ(‬

‫ً‬
‫ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺎدت ﻣﺒﺎرک آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺮ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه اﺳﺘﻮار ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ‪ ،‬ﻧﺰد ﺳﺮان ﻗﺒﺎﯾﻞ رﻓﺘﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﻣﯽدادﻧﺪ؛ در رﺟﺐ ﺳﺎل‬
‫دھﻢ ﺑﻌﺜﺖ ﻧﯿﺰ ﻧﺰد ﻗﺒﺎﯾﻞ رﻓﺘﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت دادﻧﺪ‪ .‬در »ﻋﻘﺒﻪ« ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ »ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻌﻘﺒﺔ« در آﻧﺠﺎ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﺧﺰرج« را‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎم و ﻧﺴﺐ آﻧﺎن را ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺧﺰرﺟﯽ« ھﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت دادﻧﺪ و آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺮای آنھﺎ ﺗﻼوت ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن رو ﺑﻪ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮐﺮده ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﯾﮫﻮد در اﯾﻦ اﻣﺮ از ﺷﻤﺎ ﺳﺒﻘﺖ ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ« آﻧﮕﺎه‬
‫ھﻤﮕﯽ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪﻧﺪ) ‪ ،(١‬آنھﺎ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺎﻣﯽﺷﺎن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦھﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ از اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺆﻟﻔﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮۀ‬
‫اﺳﻼم آنھﺎ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﮥ اوﻟﯽ« ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺮای ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﮐﺘﺐ‬
‫ﺳﯿﺮه ﻣﻮﺟﺐ اﺿﻄﺮاب و ﺗﺮدﯾﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﻣﺴﺘﺪرک ﺣﺎﮐﻢ ‪ ،۶۲۴ /۲‬اﺑﻦ‬
‫ﮐﺜﯿﺮ ﻋﻠﯽ ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﯿﺎن ‪ (۴۴۳ /۹‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ اول دوازده ﻧﻔﺮ ﺣﻀﻮر‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺧﺘﻼف رواﯾﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺼﻨﻔﯿﻦ ﺳﯿﺮت ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد را در ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ دوم‬
‫دوازده ﻧﻔﺮ و ﺑﻌﻀﯽ ‪ ۷۳‬ﻧﻔﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ در آﻏﺎز‪ ،‬ﺷﺶ ﯾﺎ ھﺸﺖ ﻧﻔﺮ از اھﻞ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬واﻗﻌﻪ ﻗﺒﻮل اﺳﻼم آنھﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ اوﻟﯽ« ﻣﻌﺮوف‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »آﻏﺎز ﮔﺮاﯾﺶ اﻧﺼﺎر ﺑﻪ اﺳﻼم« اﺳﺖ و در ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﮐﻪ ﯾﺎزده ﯾﺎ دوازده ﻧﻔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن »ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ اوﻟﯽ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﺳﯿﺮت ﺣﻠﺒﯿﻪ(‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎدة ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ ﺑﻪ وﺿﻮح ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻛﻨﺎ أﺣﺪ ﻋﴩ ﰲ اﻟﻌﻘﺒﺔ اﻷوﱃ ﻣﻦ اﻟﻌﺎم اﳌﻘﺒﻞ«‬
‫)ﻣﺴﺘﺪرک ‪ (۶۲۴ /۲‬در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎده »ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﮥ اوﻟﯽ« را در »اﻟﻌﺎم اﻟﻤﻘﺒﻞ« ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﺎل آﯾﻨﺪه ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در آن ﯾﺎزده ﻧﻔﺮ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺒﻞ از آن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎ »ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ اوﻟﯽ« ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺑﺘﺪای اﺳﻼم اﻧﺼﺎر را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ اوﻟﯽ« ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺑﯿﻌﺖ‬
‫ﻋﻘﺒﻪ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ھﻤﯿﻦ و دﯾﮕﺮی آن ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪای ﮐﻪ در آن ﯾﺎزده ﯾﺎ دوازده ﻧﻔﺮ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‬
‫و ﺳﻮم آﻧﮑﻪ ھﻔﺘﺎد و ﺳﻪ ﻧﻔﺮ در آﻧﺠﺎ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ھﺮﺳﻪ واﻗﻌﻪ را ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻪ‬
‫ﺳﺎل ﮐﻪ در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺑﺘﺪای اﺳﻼم اﻧﺼﺎر را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »آﻏﺎز‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ اﻧﺼﺎر ﺑﻪ اﺳﻼم« ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬آن ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪای را ﮐﻪ در آن ﯾﺎزده ﻧﻔﺮ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان »ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ اوﻟﯽ« و آﻧﮑﻪ در آن ھﻔﺘﺎد و ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪» ،‬ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ ﺛﺎﻧﯿﻪ« ذﮐﺮ‬
 ‫‪٢٥٧‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫‪ -۱‬اﺑﻮاﻟﮫﯿﺜﻢ ﺑﻦ ﺗﯿﮫﺎن‬
‫اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ از اﺻﺤﺎب ﮐﻪ در ﺳﺎل اول‬ ‫‪ -۲‬اﺑﻮ اﻣﺎﻣﻪ اﺳﻌﺪ ﺑﻦ زراره‬
‫ھﺠﺮی وﻓﺎت ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در ﺑﺪر وﻓﺎت ﮐﺮد‪.‬‬ ‫‪ -۳‬ﻋﻮف ﺑﻦ ﺣﺎرث‬
‫ھﻤﺎن ﻣﻘﺪاری را ﮐﻪ از ﻗﺮآن ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ‬ ‫‪ -۴‬راﻓﻊ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﻋﺠﻼن‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ او آﻣﻮﺧﺖ‪ ،‬در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫در ھﺮﺳﻪ ﻋﻘﺒﺎت ھﻤﺮاه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ -۵‬ﻗﻄﺒﺔ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﺣﺪﯾﺪه‬
‫اﯾﻦ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻏﯿﺮ از ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻣﺸﮫﻮر‪ ،‬ﺟﺎﺑﺮ‬ ‫‪ -۶‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رﯾﺎب‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﺳﺖ‪ ،‬در ﻏﺰوه ﺑﺪر و ﻏﯿﺮه ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ) ‪.(١‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ‪) ،‬ﺳﺎل ﯾﺎزدﻫﻢ ﺑﻌﺜﺖ(‬

‫در ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬دوازده ﻧﻔﺮ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده و در »ﻋﻘﺒﻪ« ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ﻣﻼﻗﺎت و‬
‫ّ‬
‫ﺑﯿﻌﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ُﻣﺒﻠﻐﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آﻣﻮزش اﺣﮑﺎم اﺳﻼم‪ ،‬ھﻤﺮاه‬
‫ﺑﺎ آنھﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ اﻋﺰام ﺷﻮد‪ .‬رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﯽ ج »ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ« را ﺑﺮای ﺗﻌﻠﯿﻢ و‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ آﻧﺎن ﺗﻌﯿﻦ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺼﻌﺐ ﻧﻮۀ ھﺎﺷﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف و از ﺳﺎﺑﻘﯿﻦ در‬
‫اﺳﻼم و ﭘﺮﭼﻤﺪار ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺑﻮد‪ ،‬او ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ و در ﺧﺎﻧﮥ اﺳﻌﺪ ﺑﻦ زراره ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫اﺷﺮاف و ﺳﺮان ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪ‪ .‬ھﺮروز ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر ﻣﯽرﻓﺖ و ﻣﺮدم را‬
‫ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﻣﯽداد‪ ،‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ را ﺑﺮای آﻧﺎن ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬روزاﻧﻪ ﯾﮑﯽ دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪ‬
‫اﺳﻼم ﻣﺸﺮف ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﺎ »ﻗﺒﺎ« اﺳﻼم در ﺗﮏ ﺗﮏ ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺧﺎﻧﻮادهھﺎﯾﯽ از ﻗﺒﺎﯾﻞ »ﺧﻄﻤﻪ«‪» ،‬واﺋﻞ«‪» ،‬واﻗﻒ« ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻤﯿﺲ ‪ ۳۱۷ ،۳۱۶ ،۳۰۶ /۱‬و زرﻗﺎﻧﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻮاھﺐ ‪۳۶۷ ،۳۶۲ /۱‬‬
‫)ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
‫‪ -١‬اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ در ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ از زرﻗﺎﻧﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ وی ﺗﻤﺎم رواﯾﺎت‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ را در ﯾﮏ ﺟﺎ ﮔﺮدآوری ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﺗﻌﺪاد اﯾﻦ اﻓﺮاد را ھﺸﺖ ﻧﻔﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﺪ در ﻃﺒﻘﺎت ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﺳﻌﺪ ﺑﻦ زراره و اﺑﻮاﻟﮫﯿﺜﻢ از ﻗﺒﻞ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪) ،‬ﻃﺒﻘﺎت ‪(۲۲ /۳‬‬
‫واﻗﺪی ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ ﮐﻪ اﺳﻌﺪ ﺑﻦ زراره ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﻓﺘﻪ و اﯾﻤﺎن‬
‫آورد‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽھﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی اﺑﻮاﻟﮫﯿﺜﻢ ﺑﻦ ﺗﯿﮫﺎن ﻧﺎم ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻧﺎﺑﯽ را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎی ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ رﯾﺎب‪ ،‬ﻋﺒﺎدة ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ را ﻧﺎم ﺑﺮدهاﻧﺪ‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٥٨‬‬
‫ً‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ را در ﻃﺒﻘﺎت ﻣﻔﺼﻼ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ رﺋﯿﺲ‬
‫ﻗﺒﯿﻠﮥ اوس ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﻪ از وی اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺼﻌﺐ ﻧﺰد او‬
‫رﻓﺖ و وی را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت داد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻌﻠﻞ ورزﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺼﻌﺐ‬
‫آﯾﺎﺗﯽ ﭼﻨﺪ از ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ از وی‪،‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﮥ اوس اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ‪.‬‬

‫دوﻣﯿﻦ ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ )ﺳﺎل دوازدﻫﻢ ﺑﻌﺜﺖ(‬

‫ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ‪ ،‬ھﻔﺘﺎد و ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از اﻧﺼﺎر ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ در ﻋﻘﺒﮥ‬
‫ﻣﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺮ دﺳﺖ اﯾﺸﺎن ﺑﯿﻌﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﺒﺎس ﮐﻪ ھﻨﻮز ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ھﻤﺮاه ﺑﻮد‪ ،‬او ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻧﺼﺎر ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ای ﺧﺰرﺟﯿﺎن! ﻣﺤﻤﺪ ج ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ ھﻤﯿﺸﻪ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ دﺷﻤﻨﺎن از وی ﺣﻤﺎﯾﺖ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﺎﻻ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺳﺮﺣﺪ ﺟﺎن از وی دﻓﺎع و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻓﺒﮫﺎ! و ﮔﺮﻧﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺣﺎﻻ از وی دﺳﺖ ﺑﺮدارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺑﺮاء ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬ﻣﺎ در ﺳﺎﯾﮥ ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ ﺑﺰرگ ﺷﺪهاﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﮫﺎن اﺑﻮاﻟﮫﯿﺜﻢ در ﻣﯿﺎن ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﭘﺮﯾﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ! ﻣﺎ و ﯾﮫﻮد ﺑﺎھﻢ‬
‫ﭘﯿﻤﺎن و رواﺑﻂ دارﯾﻢ؛ ﺑﻌﺪ از ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن و رواﺑﻂ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺷﻤﺎ ﻏﻠﺒﻪ و ﺗﺴﻠﻂ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎ را رھﺎ ﮐﺮده و ﺑﻪ وﻃﻦ ﺧﻮد ﺑﺎز‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﺗﺒﺴﻢ ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮن ﺷﻤﺎ ﺧﻮن‬
‫ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ از ﻣﻦ و ﻣﻦ از ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻢ«‪ .‬ﺳﭙﺲ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬دوازده ﻧﻔﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه از ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﯿﺪ‪ ،‬آنھﺎ ﻧﻪ ﻧﻔﺮ از ﺧﺰرج و ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از اوس را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺎﻣﯽ آﻧﺎن ﻃﺒﻖ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬اﺳﯿﺪ ﺑﻦ ﺣﻀﯿﺮ )ﭘﺪر وی در ﺟﻨﮓ ﺑﻌﺎث رﺋﯿﺲ و ﺳﺮدار ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻮد(‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺑﻮاﻟﮫﯿﺜﻢ ﺑﻦ ﺗﯿﮫﺎن‬
‫‪ -۳‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﺧﯿﺜﻤﻪ )در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۴‬اﺳﺪ ﺑﻦ زراره )ﺗﺬﮐﺮه وی ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬او اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻮد و در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ‬
‫ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﻟﺮﺑﯿﻊ )در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺑﻪ ﻓﯿﺾ ﺷﮫﺎدت ﻧﺎﯾﻞ آﻣﺪ(‪.‬‬
 ‫‪٢٥٩‬‬ ‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬

‫‪ -۶‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رواﺣﻪ )از ﺷﺎﻋﺮان ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﻨﮓ ﻣﻮﺗﻪ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ(‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده )ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻣﻌﺮوف و ﻧﺎﻣﺪاری اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﻘﯿﻔﮥ ﺑﻨﯽﺳﺎﻋﺪه ﻧﺨﺴﺖ‬
‫او ادﻋﺎی ﺧﻼﻓﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد(‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﻣﻨﺬر ﺑﻦ ﻋﻤﺮو )در ﺑﺌﺮ ﻣﻌﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ(‪.‬‬
‫‪ -۹‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻣﻌﺮور )در ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ از ﺳﻮی اﻧﺼﺎر ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﻗﺒﻞ از‬
‫ھﺠﺮت آنﺣﻀﺮت وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ(‪.‬‬
‫‪ -۱۰‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو )در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫‪ -۱۱‬ﻋﺒﺎد ﺑﻦ اﻟﺼﺎﻣﺖ )ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻣﺸﮫﻮری اﺳﺖ و اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺴﯿﺎری از وی رواﯾﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -۱۲‬راﻓﻊ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ )در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج از اﻧﺼﺎر ﺑﯿﻌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ زﯾﺮ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺷﺮک ﻧﻮرزﻧﺪ‪ ،‬دزدی و زﻧﺎ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻧﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﺗﮫﻤﺖ ﻧﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎر زﺷﺖ اﻧﺠﺎم ﻧﺪھﻨﺪ و در ﮐﺎرھﺎی ﻧﯿﮏ از آنﺣﻀﺮت اﺗﺒﺎع و ﭘﯿﺮوی‬
‫ﮐﻨﻨﺪ) ‪ .(١‬وﻗﺘﯽ اﻧﺼﺎر ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ زراره ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮادران! آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﺑﺮ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ اﯾﻦ ﺑﯿﻌﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﮥ اﻋﻼم ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻋﺮب و‬
‫ﻋﺠﻢ‪ ،‬ﺟﻦ و اﻧﺲ اﺳﺖ! ھﻤﮕﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری! ﻣﯽداﻧﯿﻢ و ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫دوازده ﻧﻔﺮی ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻘﯿﺐ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﮕﯽ از ﺳﺮان ﻗﺒﺎﯾﻞ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺳﻼمآوردن آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﮥ اﺳﻼمآوردن ﺗﻤﺎم اﻧﺼﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﺻﺒﺢ آن روز ﺧﺒﺮ ﺑﯿﻌﺖ‬
‫اﻧﺼﺎر در ﻋﻘﺒﻪ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻤﺒﯽ در ﻣﯿﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺻﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮای‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻧﺰد اﻧﺼﺎر آﻣﺪﻧﺪ و از آنھﺎ ﮔﻼﯾﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن دﯾﮕﺮ ھﻤﺮاھﺎن آن ھﻔﺘﺎد‬
‫و ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﺟﺮﯾﺎن اﻃﻼع ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ و آن را ﺗﮑﺬﯾﺐ‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی در ﻣﯿﺎن ﺑﻮد‪ ،‬از ﻣﺎ ﻣﺨﻔﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﻧﺼﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻨﺪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ ﭘﻨﺎھﮕﺎھﯽ ﺑﺮای اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ھﺠﺮت ﮐﻨﻨﺪ؛ وﻗﺘﯽ ﻗﺮﯾﺶ از ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺎﺧﺒﺮ‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮه ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ‬
‫اوﻟﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ دوم‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ از آنھﺎ ﺑﯿﻌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺼﺎر از اﯾﺸﺎن ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ آورﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٦٠‬‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﻣﮫﺎﺟﺮت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ﺑﮫﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ھﺠﺮت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ‪،‬‬
‫اﮐﺜﺮ آنھﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻠﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻓﻼس و ﺗﮫﯿﺪﺳﺘﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ھﺠﺮت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﻣﺪﺗﯽ در ﻣﮑﻪ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺷﺄن آﻧﺎن ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ٓ ۡ‬ ‫َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ ّ َ َ ّ َ ٓ َ ۡ ۡ َ ٰ َّ َ ُ ُ َ‬
‫ِين َ�قولون َر َّ� َنا أخ ِر ۡج َنا م ِۡن‬ ‫ٱلرجا ِل وٱلنِساءِ وٱلوِل� ِن ٱ�‬
‫﴿وٱلمستضعفِ� مِن ِ‬
‫َّ َ ۡ ُ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬
‫�ٰ ِذه ِ ٱلق ۡر َ�ةِ ٱلظال ِ ِم أهل َها﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۷۵ :‬‬
‫»و ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎﻧﯽ از ﻣﺮدان و زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ را از اﯾﻦ ﺷﮫﺮی‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن آن ﺳﺘﻤﮑﺎرﻧﺪ ﺑﯿﺮون ﮐﻦ«‪.‬‬

‫****‬
‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻫﺠﺮت‬
‫)ﺳﺎل اول ھﺠﺮی(‬
 ‫ﻗﺼﺪ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪف‬
‫ِ‬ ‫ﺗﺮک دﯾﺎر ﺑﻪ‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺪای ﭼﮑﺎﭼﮏ ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎی دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ دﻋﻮت ﺣﻖ‪ ،‬از‬
‫ھﺮﺳﻮ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬رھﺒﺮ ﺑﺸﺮﯾﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ راه ﻣﺪﯾﻨﻪ را در ﭘﯿﺶ‬
‫ﺧﻮد رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﮐﻪ ھﺪف اﺻﻠﯽ ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ آن ﺳﺘﻤﮑﺎران ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ‬ ‫ﮔﯿﺮﻧﺪ؛ وﻟﯽ ِ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن اﻟﮫﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺑﺎ ﻧﻔﻮذی ﮐﻪ از اﻃﺮاف ﻣﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺘﺨﺮاﻧﻪ و‬
‫داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺣﻔﺎﻇﺖ آنﺣﻀﺮت را ﺑﺮ ﻋﮫﺪه ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﯿﻠﮥ »دوس«‬
‫دارای دژ ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑﻮد‪ ،‬رﯾﯿﺲ آن ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﻃﻔﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو« آن را در اﺧﺘﯿﺎر آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻗﺮار داد و ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ھﺠﺮت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آنﺣﻀﺮت ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ از ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺑﻨﯽھﻤﺪان اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد را ﻣﻄﺮح ﮐﺮد و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬آن‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺎل آﯾﻨﺪه ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﺧﻮاھﺪ‬
‫رﺳﯿﺪ) ‪ ،(٢‬ﻟﯿﮑﻦ دﺳﺖ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺨﺮ و ﺷﺮف را ﺑﺮای اﻧﺼﺎر اﺧﺘﺼﺎص داده ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﻗﺒﻞ از ھﺠﺮت ﺧﻮاب دﯾﺪ ﮐﻪ »دار اﻟﮫﺠﺮة« ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﺷﺎداب اﺳﺖ‪،‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ آن ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﮫﺮ »ﯾﻤﺎﻣﻪ« و ﯾﺎ »ھﺠﺮ« ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺳﻌﺎدت ﻧﺼﯿﺐ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺪ) ‪.(٣‬‬
‫ﺳﺎل ﯾﺎزدھﻢ ﺑﻌﺜﺖ آﻏﺎز ﺷﺪ و اﮐﺜﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ھﺠﺮت ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺣﺎل ﻓﺮﻣﺎن اﻟﮫﯽ ﺻﺎدر ﺷﺪ و آنﺣﻀﺮت ج ﻧﯿﺰ رﺧﺖ ﺳﻔﺮ ھﺠﺮت ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ داﺳﺘﺎن‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺬاب و ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻟﺤﺎظ اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ‪ /‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻧﺘﺨﺎب اﺧﺘﺼﺎر‬
‫در ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﺶ آن را ﺑﺎ ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﯿﻞ و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﯿﺶ از ھﻔﺖ‪ ،‬ھﺸﺖ ﺳﺎل ﺳﻦ ﻧﺪاﺷﺖ وﻟﯽ اﻇﮫﺎرات او‬
‫در واﻗﻊ اﻇﮫﺎرات رﺳﻮل اﮐﺮم ج و ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از آنھﺎ ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ او در ﺑﺪو واﻗﻌﮥ ھﺠﺮت ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ‪ ۵۸/‬ﺑﺎب اﻟﺪﻟﯿﻞ ﻋﻠﯽ أن ﻗﺎﺗﻞ ﻧﻔﺴﻪ ﻻ ﯾﮑﻔﺮ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﺘﺪرک ‪ ،۶۱۳ /۲‬زرﻗﺎﻧﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻮاھﺐ ‪.۳۵۹ /۱‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب ھﺠﺮة اﻟﻨﺒﯽ ج )ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
 ‫‪٢٦٣‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻫﺠﺮت‬

‫وﻗﺘﯽ ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﺳﻼم‬
‫در آﻧﺠﺎ روز ﺑﻪروز رو ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش اﺳﺖ‪ ،‬در »داراﻟﻨﺪوه« )ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﺑﺮﮔﺰاری ﺟﻠﺴﺎت‬
‫ﻣﺸﻮرﺗﯽ و ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮی ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد( ﺟﻠﺴﮥ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ دادﻧﺪ‪ ،‬در آن ﺟﻠﺴﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺳﺮان ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋﻘﺒﻪ‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ ،‬ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻦ ﻣﻌﻄﻢ‪ ،‬ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﮐﻠﺪه‪،‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮی‪ ،‬اﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬زﻣﻌﺔ ﺑﻦ اﺳﻮد ﺑﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام‪ ،‬اﺑﻮﺟﮫﻞ‪ ،‬ﻧﺒﯿﻪ و‬
‫ﻣﻨﺒﻪ‪ ،‬اﻣﯿﺔ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ و ﻏﯿﺮه ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺷﻮر و ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ ھﺮﮐﺪام ﻧﻈﺮی اراﯾﻪ‬
‫داد‪ .‬ﯾﮑﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬دﺳﺖ و ﭘﺎی ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﺎ زﻧﺠﯿﺮ ﺑﺴﺘﻪ و او را زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬دﯾﮕﺮی ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺒﻌﯿﺪش ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﺑﻮﺟﮫﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ اﻓﺮادی اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮﻧﺪ و ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ ﺑﺮ وی ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮده او را از ﭘﺎی درآورﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﻮنﺑﮫﺎی او‬
‫ﻣﯿﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻨﯽھﺎﺷﻢ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد را ھﻤﮕﯽ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﺗﻔﺎق آراء ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪ‪ .‬اﻓﺮاد‬
‫ﻣﻨﺘﺨﺐ‪ ،‬ﺷﺘﺎبزده ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ آنﺣﻀﺮت رﺳﺎﻧﺪه و آن را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺮبھﺎ ورود‬
‫ﺑﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ را ﮐﻪ زن در آﻧﺠﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﯿﺐ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﯿﺮون ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آنﺣﻀﺮت از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون روﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖﺷﺎن را اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻋﺪاوت دﯾﺮﯾﻨﻪای داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺑﺴﯿﺎری از آﻧﺎن ﺑﺮ‬
‫اﺛﺮ اﻋﺘﻤﺎدی ﮐﻪ ﺑﺮ آنﺣﻀﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﻮال و ﮐﺎﻻھﺎی ﺧﻮد را ﻧﺰد اﯾﺸﺎن اﻣﺎﻧﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬و از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖھﺎی زﯾﺎدی ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ِﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﯾﺸﺎن از‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻗﺮﯾﺶ آ ﮔﺎه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬روی اﯾﻦ اﺳﺎس ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ را ﻃﻠﺒﯿﺪه ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ھﺠﺮت داده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻋﺎزم ﻣﺪﯾﻨﻪ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺸﺐ در ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻦ ﺑﺨﻮاب و‬
‫َ‬
‫» ُﺑﺮد« )ﺷﺎل( ﻣﺮا ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم ﺧﻮاب روی ﺧﻮد ﻣﯽﮐﺸﯿﺪم‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﮑﺶ و ﻓﺮدا ﺻﺒﺢ‬
‫ﺗﻤﺎم اﻣﺎﻧﺎت را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن آﻧﺎن ﺑﺴﭙﺎر‪ .‬ﺷﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ اﻃﻼع‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻔﺎر ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ آنﺣﻀﺮت ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و اﻣﺸﺐ ﺑﺴﺘﺮ ﺧﻮاب اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻣﻮرد‬
‫ھﺠﻮم َﭘﺴﺖ ﻃﯿﻨﺘﺎن ﻣﮑﻪ واﻗﻊ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎھﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ُ‬
‫در ﻧﻈﺮ ﻓﺎﺗﺢ ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬آن ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ﮔﻞﺧﺎﻧﻪای ﺟﻠﻮه ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫دو ﯾﺎر ﻫﻤﺴﻔﺮ در وادی ﻋﺸﻖ‬

‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج دو ﺳﻪ روز ﭘﯿﺶ از ھﺠﺮت‪ ،‬ھﻨﮕﺎم ﻇﮫﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ رﻓﺖ‬
‫و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻌﻤﻮل در را زد‪ ،‬ﭘﺲ از ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه وارد ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬در‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٦٤‬‬
‫ﻣﻮرد اﻣﺮی ﺑﺎھﻢ ﻣﺸﻮرت ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻟﺬا ﺧﺎﻧﻪ را ﺗﺨﻠﯿﻪ ﮐﻦ! اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﺟﺰ اھﻞ ﺑﯿﺖ ﺷﻤﺎ دﯾﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪) ،‬در آن ﻣﻮﻗﻊ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﺪ آنﺣﻀﺮت درآﻣﺪه‬
‫ﺑﻮد(‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزۀ ھﺠﺮت داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﺴﺮت اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﭘﺪرم ﻓﺪاﯾﺖ ﺑﺎد! آﯾﺎ ﺷﺮف ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ و ھﻢرﮐﺎﺑﯽ ﺷﻤﺎ ﻧﺼﯿﺒﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آری! اﺑﻮﺑﮑﺮ از ﭼﮫﺎر ﻣﺎه ﻗﺒﻞ دو ﺷﺘﺮ را ﺑﺮای ﺳﻔﺮ ھﺠﺮت‬
‫ﺤﺴﻦ‬ ‫آﻣﺎده ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﯾﮑﯽ از آنھﺎ را ﺷﻤﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪ُ .‬ﻣ‬
‫ِ ِ‬ ‫َ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﮔﻮارا ﻧﻤﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺣﺴﺎن ﮐﺴﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻗﯿﻤﺖ‬
‫ﺣﺎﺿﺮم آن را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﻢ؛ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺧﺮدﺳﺎل ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺧﻮاھﺮش ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎء ﻣﺎدر ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﺗﻮﺷﮥ ﺳﻔﺮ را ﻣﮫﯿﺎ ﮐﺮد و ﻏﺬای دو‬
‫َ‬
‫ﺎق« )ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ( ﺧﻮد را ﭘﺎره ﮐﺮد و ﺑﺎ آن دھﺎﻧﮥ‬ ‫ﺳﻪ روز را در ﮐﯿﺴﻪای ﻗﺮار داد و » ِﻧ ِ‬
‫ﻄ‬
‫ﮐﯿﺴﻪ را ﺑﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ھﻤﺎن اﻓﺘﺨﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ از او ﺑﺎ ﻟﻘﺐ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫»ذ ُات ﱢاﻟﻨﻄﺎﻗﯿﻦ« ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد) ‪.(١‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻔﺎر ﺧﺎﻧﮥ آنﺣﻀﺮت را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻮاب‬
‫ﻓﺮو رﻓﺘﻨﺪ و آنﺣﻀﺮت در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن در ﺧﻮاب ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون ﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ای ﻣﮑﻪ! ﺗﻮ از ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎن ﺑﺮاﯾﻢ ﻋﺰﯾﺰﺗﺮ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزۀ اﻗﺎﻣﺖ در ﺗﻮ را ﻧﻤﯽدھﻨﺪ«‪ .‬ﺑﺎ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ از ﻗﺒﻞ ﻗﺮار‬
‫َ‬
‫ﮐﻮه ﺛﻮر« ﺑﻮد ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﻏﺎر اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ھﺮدو ﺑﻪ ﻏﺎری ﮐﻪ در » ِ‬
‫وﺟﻮد دارد و زﯾﺎرﺗﮕﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﮫﺎن اﺳﺖ) ‪.(٢‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮐﻪ ﻧﻮﺟﻮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺐھﺎ در ﻏﺎر ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﺑﺎﻣﺪادان‪،‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ھﻮا ﺗﺎرﯾﮏ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﯽرﻓﺖ و از ﺗﺼﻤﯿﻢ و اﻗﺪاﻣﺎت ﻗﺮﯾﺶ اﻃﻼع ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﮐﺮده ﺷﺎﻣﮕﺎه ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ج و ﭘﺪرش ﻣﯽآﻣﺪ و ﺑﻪ آنھﺎ اﻃﻼع ﻣﯽداد‪ .‬ﻏﻼم و ﭼﻮﭘﺎن‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺷﺐھﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان را ﺑﺮای ﭼﺮا ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺣﻮل و ﺣﻮش ﻣﯽﺑﺮد و ﻣﺴﯿﺮﺷﺎن را‬
‫ﻃﻮری ﻗﺮار ﻣﯽداد ﮐﻪ از ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻏﺎر ﻋﺒﻮر ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ آنﺣﻀﺮت و اﺑﻮﺑﮑﺮ از ﺷﯿﺮ آنھﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻏﺬای آنھﺎ ﺗﺎ ﺳﻪ روز ھﻤﯿﻦ ﺷﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻦ ھﺸﺎم ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﮫﺠﺮة‪.‬‬

‫ً‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﻏﺎر ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺳﻪ ﻣﺎﯾﻞ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﮑﻪ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻗﻠﻪ ﮐﻮه ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﯾﮏ ﻣﺎﯾﻞ ارﺗﻔﺎع دارد ﮐﻪ‬
‫درﯾﺎ از ﺑﺎﻻی آن ﻗﺎﺑﻞ روﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪» ۳۸۰ /۱‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
 ‫‪٢٦٥‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻫﺠﺮت‬

‫»اﺳﻤﺎء« دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ھﺮ ﺷﺐ ﻏﺬا ﺗﮫﯿﻪ ﮐﺮده ﺑﻪ ﻏﺎر ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز را‬
‫در ﻏﺎر ﺳﭙﺮی ﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺑﺎﻣﺪادان وﻗﺘﯽ ﮐﻔﺎر ﺑﻪﺟﺎی رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ را ﺑﺮ رﺧﺘﺨﻮاب ﻣﺸﺎھﺪه‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬او را دﺳﺘﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﺣﺮم ﺑﺮده اﻧﺪﮐﯽ زﻧﺪاﻧﯽ و ﺳﭙﺲ رھﺎﯾﺶ ﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(٢‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺗﻼش‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم و ﯾﺎر ﻏﺎر او ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﺮﺳﻮ اﻓﺮادی را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻏﺎر‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪای ﭘﺎی آنھﺎ را ﺷﻨﯿﺪه اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﺷﺪ و ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﻋﺮض‬
‫ﮐﺮد‪ :‬دﺷﻤﻦ آﻧﻘﺪر ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه ﮐﻪ اﮔﺮ زﯾﺮ ﭘﺎی ﺧﻮد را ﺑﻨﮕﺮد‪ ،‬ﻣﺎ را ﺧﻮاھﺪ دﯾﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت‬
‫َ َۡ‬
‫� َز ۡن إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� َم َع َنا﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[۴۰ :‬اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﻣﺒﺎش اﻟﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪�﴿ :‬‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺎر ﻧﺰدﯾﮏ ﻏﺎر آﻣﺪﻧﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ وارد ﻏﺎر ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ در دھﺎﻧﮥ ﻏﺎر درﺧﺘﯽ روﯾﯿﺪ و ﺷﺎﺧﻪھﺎی آن‪ ،‬دھﺎﻧﮥ ﻏﺎر را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و دو‬
‫ﮐﺒﻮﺗﺮ ﺑﻪ دھﺎﻧﮥ ﻏﺎر آﻣﺪه آﺷﯿﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺗﺨﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﮐﺒﻮﺗﺮان ﺣﺮم از ﻧﺴﻞ ھﻤﺎن‬
‫دو ﮐﺒﻮﺗﺮﻧﺪ‪) .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﻨﮑﺒﻮت آﻣﺪ و ﺑﺮ دھﺎن ﻏﺎر ﺗﺎرھﺎﯾﯽ ﺗﻨﯿﺪ( اﯾﻦ رواﯾﺖ را »ﻣﻮاھﺐ‬
‫ً‬
‫ﻟﺪﻧﯿﻪ« ﻣﻔﺼﻼ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬زرﻗﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺰاز و ﻏﯿﺮه ﻣﺄﺧﺬ آن را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﺗﻤﺎم اﯾﻦ رواﯾﺎت ﺑﯽاﺳﺎس اﻧﺪ‪ .‬راوی اﺻﻠﯽ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪» ،‬ﻋﻮن ﺑﻦ ﻋﻤﺮو« اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫وی ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻣﻌﯿﻦ اﻣﺎم ﻓﻦ اﺳﻤﺎء اﻟﺮﺟﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻻ ﳾء« )ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻮچ و ھﯿﭻ(‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او ﻣﻨﮑﺮ اﻟﺤﺪﯾﺚ و ﻣﺠﮫﻮل اﺳﺖ‪ .‬راوی دﯾﮕﺮ اﯾﻦ رواﯾﺖ‬
‫»اﺑﻮﻣﺼﻌﺐ ﻣﮑﯽ« اﺳﺖ و او ﻧﯿﺰ ﻣﺠﮫﻮل اﻟﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ در ﻣﯿﺰان‬
‫اﻻﻋﺘﺪال در ﺗﺬﮐﺮه »ﻋﻮن ﺑﻦ ﻋﻤﺮو« ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﻗﻮال را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﺧﻮد اﯾﻦ رواﯾﺖ را‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ) ‪.(٣‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ روز ﭼﮫﺎرم از ﻏﺎر ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧﺪ‪» ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ارﯾﻘﻂ« را ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﻔﺎر و‬
‫ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان راھﻨﻤﺎ در ﻗﺒﺎل اﺟﺮت ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬او در ﺟﻠﻮ ﺑﻮد و آنھﺎ را‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺪﯾﻨﻪ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﮐﺎﻣﻞ راه رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬روز دوم ھﻨﮕﺎم ﻇﮫﺮ‪،‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻼت در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺑﺎب اﻟﮫﺠﺮۀ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺎب ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻟﻤﮫﺎﺟﺮﯾﻦ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻃﺒﺮی ‪» ۱۲۳۴ /۳‬س«‪.‬‬
‫‪ -٣‬در ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﯽ ‪ ۳۰۷ /۳‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺣﯿﺜﯿﺖ رواﯾﺘﯽ دﻻﯾﻞ و ﻣﻌﺠﺰات ﻋﻤﻮﻣﯽ« اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٦٦‬‬

‫ﮔﺮﻣﺎی ﺳﺨﺘﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﺳﺎﯾﻪای اﺳﺘﺮاﺣﺖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻃﺮاف ﻧﮕﺎه ﮐﺮد ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮕﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪای داﺷﺖ‪ ،‬از ﻣﺮﮐﺐ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪه آﻧﺠﺎ را‬
‫ﺟﺎرو زد و ﺷﺎل ﺧﻮد را ﮔﺴﺘﺮاﻧﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ ﻣﯿﺴﺮﺷﺪن ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﻼش اﻓﺘﺎد‪ ،‬در ھﻤﺎن ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ رﺳﯿﺪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺎ‬
‫ﭘﺴﺘﺎن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪی را ﺗﻤﯿﺰ ﮐﻨﺪ؛ آﻧﮕﺎه ﻣﻘﺪاری ﺷﯿﺮ از او ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ج آورد و‬
‫ﻣﻘﺪاری آب ﺑﺎ آن ﻣﺨﻠﻮط ﮐﺮده ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻧﻮﺷﯿﺪه ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫وﻗﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﻓﺮا رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻓﺘﺎب ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا از آﻧﺠﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ اﻋﻼم ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﻣﺤﻤﺪ ج و ﯾﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﺮده ﺑﯿﺎورد ﯾﮑﺼﺪ‬
‫ﺷﺘﺮ ﺟﺎﯾﺰه ﺑﻪ او داده ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ) ‪» .(٢‬ﺳﺮاﻗﻪ ﺑﻦ ﺟﻌﺸﻢ« از اﯾﻦ ﻣﮋدﮔﺎﻧﯽ آ ﮔﺎه ﺷﺪ ﺑﻪ‬
‫دام ﺣﺮص اﻓﺘﺎد و آﻧﺎن را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺮاﻗﻪ آﻧﺎن را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫رﺳﺎﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﺳﺐ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺗﯿﺮی از ﺗﺮﮐﺶ ﺑﯿﺮون آورد و ﻓﺎل ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﺟﻮاب‪» ،‬ﺧﯿﺮ« درآﻣﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﯾﮑﺼﺪ ﺷﺘﺮ در ﻧﻈﺮ وی ﭼﻨﺎن ارزش داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﮥ »ﺗﯿﺮ ﻓﺎل« اﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﻧﮑﺮد‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﺮ اﺳﺐ ﺳﻮار ﺷﺪ و ﺑﻪﭘﯿﺶ ﺗﺎﺧﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺎر ھﻢ‬
‫دﺳﺖھﺎی اﺳﺐ ﺗﺎ زاﻧﻮھﺎ در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو رﻓﺖ‪ ،‬از اﺳﺐ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و دوﺑﺎره ﻓﺎل ﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﺗﯿﺮ ﻓﺎل« درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻋﺰم و ھﻤﺘﺶ ﭘﺴﺖ ﮔﺮدﯾﺪ و‬ ‫ِ‬ ‫»‬ ‫از‬ ‫را‬ ‫ﻗﺒﻠﯽ‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‬ ‫ھﻤﺎن‬ ‫ﻣﺠﺪدا‬
‫ﯾﻘﯿﻦ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ دﺳﺖﻏﯿﺒﯽ در ﮐﺎر اﺳﺖ و ﺳﻮء ﻗﺼﺪش ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫آنﺣﻀﺮت آﻣﺪ و اﻋﻼﻣﯿﻪ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﺮای اﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و درﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺎن‬
‫ﮐﺮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ »ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻓﮫﯿﺮه« ﻏﻼم اﺑﻮﺑﮑﺮ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺶ اﻣﺎن ﻧﺎﻣﻪای‬
‫ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻓﮫﯿﺮه ﺑﺮ ﻗﻄﻌﻪای از ﭼﺮم‪ ،‬اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪ را ﻧﻮﺷﺖ) ‪.(٣‬‬
‫از ﺣﺴﻦ اﺗﻔﺎق‪ ،‬ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از ﺷﺎم ﮐﺎﻻی ﺗﺠﺎرت ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ؛ در ﻣﯿﺎن راه ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد و ﭼﻨﺪ دﺳﺖ‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻼت در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺑﺎب ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻟﻤﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -٢‬ﺳﺮاﻗﻪ ﺑﻌﺪا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﺮان ﻓﺘﺢ ﺷﺪ و زﯾﻮرآﻻت ﮐﺴﺮی ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ دﺳﺘﻮاﻧﮥ ﮐﺴﺮی را ﺑﻪ وی ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب ھﺠﺮة اﻟﻨﺒﯽ ج‪ .‬از اﯾﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻣﻮاﻗﻊ اﺿﻄﺮاری ﻧﯿﺰ ﻗﻠﻢ و دوات‬
‫ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ھﻤﺮاه ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪٢٦٧‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻫﺠﺮت‬

‫ﻟﺒﺎس ﮔﺮانﺑﮫﺎ ﮐﻪ در آن ﺳﻔﺮ ﻏﺮﺑﺖ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ ﻏﯿﺮ ﻣﺘﺮﻗﺒﻪای ﺑﻮد ﺑﻪ آﻧﺎن ھﺪﯾﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‬
‫در ﻃﺒﻘﺎت‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎزل و ﻣﺮاﺣﻞ آن ﺳﻔﺮ ﻣﻘﺪس را ﯾﺎدداﺷﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در ﻧﻘﺸﮥ‬
‫اﻣﺮوزی ﻧﺸﺎﻧﯽ از آنھﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد وﻟﯽ ارادﺗﻤﻨﺪان از ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎم آنھﺎ ﻟﺬت ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﺣﺰار«‪» ،‬ﺛﻨﯿﺔ اﻟﻤﺮة«‪» ،‬ﻟﻘﻒ«‪» ،‬ﻣﺪﻟﺠﺔ«‪» ،‬ﻣﺮﺣﺞ«‪» ،‬ﺣﺪاﺋﺪ«‪» ،‬اذاﺧﺮ«‪» ،‬راﺑﻎ« )اﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﻞ اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﺣﺠﺎج ﻗﺮار دارد‪ ،‬در آﻧﺠﺎ آنﺣﻀﺮت ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ(‬
‫»ذاﺳﻠﻢ«‪» ،‬ﻋﺜﺎﻧﯿﻪ«‪» ،‬ﻗﺎﺣﻪ«‪» ،‬ﻋﺮج«‪» ،‬ﺟﺪوات«‪» ،‬رﮐﻮﺑﺔ«‪» ،‬ﻋﻘﯿﻖ«‪ّ » ،‬‬
‫ﺣﺠﺎﺑﺔ«‪.‬‬

‫ﻃﻠﻮع ﻣﺎه ﭼﻬﺎرده از اﻓﻖ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬

‫از ﻣﺪتھﺎ ﻗﺒﻞ ﺧﺒﺮ ﺣﺮﮐﺖ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﮫﺮ‬
‫ً‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮐﺎﻣﻼ ﭼﺸﻢ اﻧﺘﻈﺎر و ﻏﺮق در ﺳﺮور و ﺷﺎدی ﺑﻮد‪ ،‬اﻃﻔﺎل ﻣﻌﺼﻮم ﺑﺎ اﻓﺘﺨﺎر و ﺷﻮر و‬
‫ﺷﻮق ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﻣﯽآﯾﻨﺪ! ﻣﺮدم ھﺮروز ﺑﺎ ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ‬
‫از ﺷﮫﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪه در ﻣﺤﻠﯽ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﺗﺎ ﻧﯿﻤﺮوز اﻧﺘﻈﺎر ﮐﺸﯿﺪه ﺑﺎ ﺣﺴﺮت‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮏ روز ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮدی از ﯾﮫﻮدﯾﺎن از ﺑﺎﻻی ﻗﻠﻌﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻮﮐﺐ آنﺣﻀﺮت را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد و ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﻦ ﺗﺸﺨﯿﺺ داد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺗﺎزه وارد‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪» :‬ای اﻋﺮاب! ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﺑﻮدﯾﺪ آﻣﺪ« ﺑﺎﻧﮓ ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ از ﺗﻤﺎم ﺷﮫﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺼﺎر ﺧﻮد را ﻣﺴﻠﺢ ﻧﻤﻮده ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل اﯾﺸﺎن‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ؛ در ﺳﻪ ﻣﺎﯾﻠﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻠﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ آن »ﻋﺎﻟﯿﻪ« و »ﻗﺒﺎء« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫آﻧﺠﺎ ﻗﺒﺎﯾﻞ زﯾﺎدی از اﻧﺼﺎر زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ھﻤﮥ آﻧﺎن ﻣﮫﻢﺗﺮ ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﻮف«‬
‫و رﺋﯿﺲ آن »ﮐﻠﺜﻮم ﺑﻦ اﻟﮫﺪم« ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ آﻧﺠﺎ وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪ از ﻓﺮط ﻣﺴﺮت و ﺷﺎدی ﻧﺪای »اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ« ﺳﺮ دادﻧﺪ و اﯾﻦ اﻓﺘﺨﺎر ﻧﺼﯿﺐ »ﮐﻠﺜﻮم«‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺮور دو ﺟﮫﺎن ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﯽ او را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻣﯿﮫﻤﺎن وی ﺷﺪ‪ .‬اﻧﺼﺎر از ھﺮﺳﻮ‪ ،‬ﮔﺮوه‬
‫ﮔﺮوه ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت اﯾﺸﺎن ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﻋﺮض ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫اﮐﺜﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ھﺠﺮت ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ او‬
‫ﻓﺮود آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه‪ ،‬ﻣﻘﺪاد‪ ،‬ﺧﺒﺎب‪ ،‬ﺳﮫﯿﻞ‪ ،‬ﺻﻔﻮان‪ ،‬ﻋﯿﺎض‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺨﺮﻣﻪ‪ ،‬وھﺐ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺮ ﺑﻦ اﺑﯽﺳﺮح و ﻋﻤﯿﺮ ﺑﻦ ﻋﻮف ش ھﻨﻮز ﻣﯿﮫﻤﺎن او‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،۵۶/ ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺳﯿﺮه ﻧﺒﻮی ‪.۱۵۸/‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٦٨‬‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ) ‪ .(١‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ س ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬از ﺳﻔﺮ آنﺣﻀﺮت از ﻣﮑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ ،‬او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫آﻧﺠﺎ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﻮرﺧﯿﻦ و ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﻓﻘﻂ ﭼﮫﺎر روز در آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﭼﮫﺎرده روز ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬و ھﻤﯿﻦ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﺤﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﺮای اھﻞ ﻗﺒﺎ ﻣﺴﺠﺪی ﺑﻨﯿﺎد ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻗﻄﻌﻪ زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ در‬
‫آن ﺧﺮﻣﺎ ﺧﺸﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﮐﻠﺜﻮم ﺑﻮد‪ .‬در ھﻤﺎن زﻣﯿﻦ ﺷﺎﻟﻮدۀ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﺎ دﺳﺖ ﻣﺒﺎرک آنﺣﻀﺮت رﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬و در ﺷﺄن ھﻤﯿﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺮآن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫ى م ِۡن أَ َّول يَ ۡو� أَ َح ُّق أَن َ� ُق َ‬
‫وم �ِي �هِ �ِيهِ رِ َجال � ُِّبون‬ ‫� ٱ�َّ ۡق َو ٰ‬ ‫َّ َ ۡ ٌ ُ ّ َ َ َ‬
‫جد أسِس‬
‫ِ ٍ‬ ‫﴿لمس ِ‬
‫�ن ‪] ﴾١٠٨‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۱۰۸ :‬‬
‫ۡ‬
‫ِب ٱل ُم َّط ّهر َ‬ ‫أَن َ� َت َط َّه ُر ۚوا َو َّ ُ‬
‫ٱ� ُ� ُّ‬ ‫ْ‬
‫ِِ‬
‫»اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﺠﺪی ﮐﻪ از روز اول ﺑﺮ ﺗﻘﻮا ﺑﻨﯿﺎن ﻧﮫﺎده ﺷﺪه ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ در آن‬
‫ﻗﯿﺎم ﮐﻨﯽ‪ .‬در آن ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺮداﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﺎن را دوﺳﺖ دارد«‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻧﯿﺰ در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴﺠﺪ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﮐﺎرﮔﺮان ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ھﻨﮕﺎم ﺑﺮداﺷﺘﻦ‬
‫ﺳﻨﮓھﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻤﺮ ﻣﺒﺎرک ﺧﻢ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ارادﺗﻤﻨﺪان و ﯾﺎران ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻣﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﺖ ﺑﺎد! ﺷﻤﺎ ﺧﻮد را زﺣﻤﺖ ﻧﺪھﯿﺪ ﻣﺎ آنھﺎ را ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛‬
‫آنﺣﻀﺮت درﺧﻮاﺳﺖ آنھﺎ را ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ دوﺑﺎره ﺳﻨﮕﯽ دﯾﮕﺮ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮد) ‪.(٢‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رواﺣﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد‪ ،‬او ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﮔﺎرﮔﺮان ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و ﭼﻮن ﺧﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺷﻌﺎر را ﻣﯽﺳﺮود‪:‬‬
‫وﻳﻘـــــــﺮأ اﻟﻘـــــــﺮآن ﻗﺎﺋﻤــــــــﺎ وﻗﺎﻋـــــــﺪ ﹰا‬ ‫أﻓﻠــــــﺢ ﻣــــــﻦ ﻳﻌــــــﺎﻟﺞ اﻟـــــــﻤﺴﺎﺟﺪ‬
‫»وﻻ ﻳﺒﻴﺖ اﻟــﻠﻴﻞ ﻋــﻨﻪ راﻗـــﺪ ﹰا«‪» .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و در ھﺮ ﺣﺎل ﻗﺮآن‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺷﺐھﺎ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ«‪.‬‬
‫) ‪(٣‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﯿﺰ در ﻗﺎﻓﯿﮥ اﺷﻌﺎر ﺑﺎ وی ھﻢﺧﻮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮه ﮐﻠﺜﻮم ﺑﻦ ھﺪم‪.‬‬

‫‪ -٢‬وﻓﺎء اﻟﻮﻓﺎء‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻃﺒﺮاﻧﯽ ﮐﺒﯿﺮ ‪.۱۸۰ /۱‬‬
‫‪ -٣‬وﻓﺎء اﻟﻮﻓﺎء‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺷﯿﺒﻪ ‪.۱۸۱ /۱‬‬
 ‫‪٢٦٩‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻫﺠﺮت‬

‫ورود اﺳﻼم ﺑﻪ »ﻗﺒﺎ« ﺳﺮآﻏﺎز ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ دوران ﺟﺪﯾﺪی از اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﺑﺎ اھﺘﻤﺎم ﺧﺎﺻﯽ ﺗﺎرﯾﺦ آن را ﯾﺎدداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﮐﺜﺮ ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻣﺘﻔﻖاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت در ھﺸﺘﻢ رﺑﯿﻊ اﻻول ﺳﺎل ﺳﯿﺰدھﻢ ﺑﻌﺜﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ ۲۰‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺳﺎل ‪۶۲۲‬‬
‫ﻣﯿﻼدی وارد ﻗﺒﺎ ﺷﺪﻧﺪ؛ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ ﺧﻮارزﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ روز ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ‬
‫ﭼﮫﺎرم ﺗﯿﺮﻣﺎه ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ دھﻢ ﻣﺎه اﯾﻠﻮل ﺳﺎل ‪ ۹۲۳‬اﺳﮑﻨﺪری ﺑﻮد) ‪.(١‬‬
‫ﻣﻮرخ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ھﯿﺌﺖ و رﯾﺎﺿﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺑﺮ ج ﺳﺮﻃﺎن‪ ۲۳ :‬درﺟﻪ و ‪ ۶‬دﻗﯿﻘﻪ‬
‫زﺣﻞ در ﺑﺮج اﺳﺪ‪ ۲ :‬درﺟﻪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺘﺮی در ﺑﺮج ﺣﻮت‪ ۶ :‬درﺟﻪ‪.‬‬
‫زھﺮه در ﺑﺮج اﺳﺪ‪ ۱۳ :‬درﺟﻪ‪.‬‬
‫ﻋﻄﺎرد در ﺑﺮج اﺳﺪ‪ ۱۵ :‬درﺟﻪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﭼﮫﺎرده روز )در روز ﺟﻤﻌﻪ() ‪ (٢‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪﺳﻮی ﺷﮫﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫در ﻣﺴﯿﺮ راه در ﻣﺤﻠﻪ ﺑﻨﯽﺳﺎﻟﻢ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬در ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪای اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ و اوﻟﯿﻦ ﺧﻄﺒﮥ آنﺣﻀﺮت در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬از ﺗﺸﺮﯾﻒﻓﺮﻣﺎﯾﯽ آنﺣﻀﺮت آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ھﺮﺳﻮ ﺑﺎ ﺷﻮر و ﺷﺎدی ﻓﻮق‬
‫اﻟﻌﺎدهای ھﺠﻮم آوردﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﯽﻧﺠﺎر ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان آنﺣﻀﺮت‪ ،‬ﻣﺴﻠﺢ ﺷﺪه ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل‬
‫آﻣﺪﻧﺪ) ‪ ،(٣‬ﻓﺪاﺋﯿﺎن اﺳﻼم از ﻗﺒﺎ ﺗﺎ ﻣﺪﯾﻨﻪ در دو ﻃﺮف راه‪ ،‬ﺻﻒ ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﺎﯾﻞ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺼﺎر در ﻣﺴﯿﺮ راه ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪای ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﻋﺮض ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬ای‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا! اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺎل‪ ،‬ھﻤﮕﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻤﺎﺳﺖ«‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﺗﺸﮑﺮ ﮐﺮده‬
‫دﻋﺎی ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻣﻮﮐﺐ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ »ﺗﺜﻨﯽة اﻟﻮداع« ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺎل و ھﻮاﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬زﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺮدان‪ ،‬ﺟﻮاﻧﺎن‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬ھﻤﮕﯽ ﺑﻪ‬

‫‪ -١‬ﻋﯿﻨﯽ ﺷﺮح ﺑﺨﺎری ‪ .۳۵۴ /۲‬در ﻋﯿﻨﯽ ﻃﺒﻊ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻪﻃﻮر اﺷﺘﺒﺎھﯽ ‪ ۷۳۳‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ آن ‪ ۹۳۳‬اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪﺟﺎی دھﻢ ﻣﺎه اﯾﻠﻮل‪ ،‬ﺑﯿﺴﺘﻢ آن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺧﻮارزﻣﯽ روز ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ را ﯾﻘﯿﻦ ﮐﺮده وﻟﯽ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺟﺪﯾﺪ روز دوﺷﻨﺒﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﮔﺮ ﻃﺒﻖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺧﻮارزﻣﯽ روز ورود‪ ،‬ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﭼﮫﺎرده روز‪ ،‬ﺟﻤﻌﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺘﻌﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٧٠‬‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل آنﺣﻀﺮت ﺑﯿﺮون آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺎن ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﺎمھﺎ رﻓﺘﻪ اﯾﻦ اﺷﻌﺎر را‬
‫ﻣﯽﺳﺮودﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣــــــــﻦ ﺛﻨﻴــــــــﺎت اﻟــــــــﻮداع‬ ‫ﻃﻠـــــــــﻊ اﻟﺒـــــــــﺪر ﻋﻠﻴﻨـــــــــﺎ‬
‫ﻣــــــــــــﺎ دﻋــــــــــــﻰ ﷲ داع‬
‫) ‪(١‬‬
‫وﺟـــــــﺐ اﻟﺸـــــــﻜﺮ ﻋﻠﻴﻨـــــــﺎ‬
‫دﺧﺘﺮﮐﺎن ﺧﺮدﺳﺎل ﻃﺒﻞ ﻣﯽزدﻧﺪ و اﯾﻦ ﺳﺮود را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻳﺎ ﺣﺒﺬا ﳏﻤﺪ ﹰا ﻣﻦ ﺟﺎر‬ ‫ﻧﺤﻦ ﺟﻮار ﻣﻦ ﺑﻨﻲ اﻟﻨﺠﺎر‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آن دﺧﺘﺮﮐﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﺮا دوﺳﺖ دارﯾﺪ؟ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫آری! اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻦ ھﻢ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ دارم«‪.‬‬

‫اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﺎﻧﮥ ﺣﻀﺮت اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎری ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺟﺰو ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﻮﮐﺐ ﻧﺒﻮی ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺷﺪﯾﺪی ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ و ھﺮﮐﺲ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ او رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ اﻓﮑﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪،‬‬
‫ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﺷﺮف و اﻓﺘﺨﺎر ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺐ اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎری ﮔﺮدﯾﺪ) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬وﻓﺎء اﻟﻮﻓﺎء ‪ .۱۸۷ /۱‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺷﻌﺎر ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬زرﻗﺎﻧﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺟﺎﻣﻌﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ اﻋﺘﺮاض‬
‫اﺑﻦ ﻗﯿﻢ ﮐﻪ »ﺛﻨﯿﺔ اﻟﻮداع« در ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺎم واﻗﻊ اﺳﺖ ﻧﻪ در ﺟﺎﻧﺐ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮاھﺐ‬
‫ﻣﺮﻗﻮم اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ اﺷﻌﺎر را ﺣﻠﻮاﻧﯽ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺷﺮاﯾﻂ ﺷﯿﺨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ اﯾﻦ‬
‫اﺷﻌﺎر ﻣﻨﻘﻮلاﻧﺪ وﻟﯽ در ﻏﺰوه ﺗﺒﻮک‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو رواﯾﺖ ﺗﻨﺎﻗﻀﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ھﺮدو‬
‫ﻣﻮﻗﻊ اﯾﻦ اﺷﻌﺎر ﺳﺮوده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻧﺎم اﺑﻮ اﯾﻮب ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻹﺻﺎﺑﺔ ﻓﻲ أﺣﻮال اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﻧﺎم از وی ذﮐﺮ ﺷﺪه و اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﮐﺜﺮ ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮه و ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ھﺮﮐﺲ ﺧﻮاھﺎن اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ او ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺷﺘﺮ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮدش وا ﮔﺬارﯾﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺠﺎ‬
‫زاﻧﻮ زﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﺧﻮاھﻢ رﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻮن او از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا ﻣﺄﻣﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺘﺮ ﺑﯿﺮون ﺧﺎﻧﮥ اﺑﻮاﯾﻮب‬
‫زاﻧﻮ زد‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ آنﺣﻀﺮت ھﻤﺎﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎب اﻟﮫﺠﺮۀ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم در ﻣﻮرد ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﯽ از آنﺣﻀﺮت ﮐﺸﻤﮑﺶ واﻗﻊ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻧﺰد ﺑﻨﯽ ﻧﺠﺎر اﻗﺎﻣﺖ ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﻢ‪ ،‬زﯾﺮا آنھﺎ داﯾﯽھﺎی ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ اﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻋﻤﺪا ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮاﯾﻮب از ھﻤﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎم ﺑﺨﺎری در ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﻐﯿﺮ‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﺎﻣﺖ در ﺧﺎﻧﮥ اﺑﻮاﯾﻮب ﺑﺮ اﺛﺮ ھﻤﺎن ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪٢٧١‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻫﺠﺮت‬

‫ﺧﺎﻧﮥ اﺑﻮاﯾﻮب دو ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺎﻻﯾﯽ را ﺑﺮای آنﺣﻀﺮت آﻣﺎده ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺑﺮای ﺳﮫﻮﻟﺖ ﻣﻼﻗﺎتﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺑﻮاﯾﻮب در‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪ روز دو ﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﻏﺬا ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد و آﻧﭽﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﻨﺎول آنﺣﻀﺮت‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬او و ھﻤﺴﺮش ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن اﻧﮕﺸﺘﺎن آنﺣﻀﺮت در ﻏﺬا‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬اﺑﻮاﯾﻮب ﺑﻪﻃﻮر ﺗﺒﺮک اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺧﻮد را در ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﻗﺮار ﻣﯽداد‪ .‬ﯾﮏ روز‬
‫ﺑﻪﻃﻮر اﺗﻔﺎﻗﯽ ﮐﻮزۀ آب در ﻃﺒﻘﻪ ﻓﻮﻗﺎﻧﯽ ﺷﮑﺴﺖ و اﯾﻦ ﺧﻄﺮ اﺣﺴﺎس ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا آب‬
‫ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻧﻔﻮذ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎﻋﺚ اذﯾﺖ آنﺣﻀﺮت ج ﺷﻮد‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻟﺤﺎف ﺑﺮای‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬اﺑﻮاﯾﻮب آن را روی آبھﺎ اﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ آبھﺎ را ﺟﺬب ﮐﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﺪت ھﻔﺖ ﻣﺎه در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی‬
‫ً‬
‫و ﺣﺠﺮهھﺎی اﻃﺮاف آن آﻣﺎده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻌﺪا‬
‫ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﯾﺪ و اﺑﻮراﻓﻊ »ﻏﻼم ﺧﻮد« دو‬
‫ﺷﺘﺮ و ﻣﺒﻠﻎ ﭘﺎﻧﺼﺪ درھﻢ داده و آنھﺎ را ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻮادۀ آنﺣﻀﺮت را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ« ﻧﺎﻣﻪای ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﺎدر و‬
‫ﺧﻮاھﺮان ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯿﺎورد‪ ،‬از دﺧﺘﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج رﻗﯿﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن در ﺣﺒﺸﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬زﯾﻨﺐ ﺑﻪ وی اﺟﺎزۀ ﻣﮫﺎﺟﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﻧﺪاد‪ ،‬زﯾﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻓﻘﻂ ﻓﺎﻃﻤﻪ‪،‬‬
‫ام ﮐﻠﺜﻮم و اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ »ﺳﻮده« را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯿﺎورد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل ھﻤﺮاه‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮادر ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ) ‪.(٢‬‬

‫ﺑﻨﺎی ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی و ﺣﺠﺮهﻫﺎی ازواج ﻣﻄﻬﺮات‬

‫ﺑﻌﺪ از اﻗﺎﻣﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﻣﺪﯾﻨﻪ اوﻟﯿﻦ ﮐﺎری ﮐﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮای ﻋﺒﺎدت و اﻧﺠﺎم ﻓﺮاﯾﺾ دﯾﻨﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻣﺤﻞ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدت ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ھﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت و‬
‫ﯾﺎراﻧﺶ ﻧﻤﺎز را اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(٣‬زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی در آﻧﺠﺎ اﺣﺪاث ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺑﻨﯽﻧﺠﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ در آن ﺗﻌﺪادی ﻗﺒﺮ و ﭼﻨﺪ درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪،‬‬

‫‪ -١‬اﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮۀ اﺑﻮاﯾﻮب‪ ،‬زرﻗﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻮﯾﻮﺳﻒ )ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬وﻓﺎء اﻟﻮﻓﺎء(‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺟﺰء ﻧﺴﺎء ‪.۴۳/‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻮداود‪ ،‬ﺑﺎب ﺑﻨﺎء اﻟﻤﺴﺠﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٧٢‬‬

‫آنﺣﻀﺮت ج آنھﺎ را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻃﻠﺒﯿﺪ و آﻧﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﺎ آن ﻗﻄﻌﻪ زﻣﯿﻦ را‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ؛ آﻧﮕﺎه اﺑﻮاﯾﻮب ﻗﯿﻤﺖ زﻣﯿﻦ را ﺑﻪ آنھﺎ ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﮐﺮد؛ ﻗﺒﺮھﺎ ﻧﺒﺶ ﺷﺪﻧﺪ و زﻣﯿﻦ ھﻤﻮار ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﻧﻘﺸﮥ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﯿﺎده ﺷﺪ و ﮐﺎر ﺳﺎﺧﺖ آن‬
‫آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﺳﺮور ﮐﻮﻧﯿﻦ ج ﻧﯿﺰ ھﻢدوش ﺑﺎ ﯾﺎران ﺧﻮد ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮد؛ اﺻﺤﺎب ﺳﻨﮓ‬
‫ﻣﯽآوردﻧﺪ و اﯾﻦ ﺳﺮود را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻓـــــــــﺎﻏﻔﺮ اﻷﻧﺼـــــــــﺎر واﻟــــــــــﻤﻬﺎﺟﺮة‬ ‫اﻟﻠﻬـــﻢ ﻻ ﻋـــﻴﺶ إﻻ ﻋـــﻴﺶ اﻵﺧـــﺮة‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻧﯿﺰ ﺳﺮود ﻓﻮق را ﺑﺎ آﻧﺎن زﻣﺰﻣﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺎﻣﻠﯽ از ﺳﺎدهزﯾﺴﺘﯽ در اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪدور از ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﮑﻠﻒ ﺑﺎ‬
‫دﯾﻮارھﺎﯾﯽ از ﺧﺸﺖ ﺧﺎم‪ ،‬ﺳﻘﻔﯽ از ﻟﯿﻒ و ﺷﺎﺧﻪھﺎی درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ و ﺳﺘﻮنھﺎﯾﯽ از ﺗﻨﮥ‬
‫درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ! ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﻗﺮار داده ﺷﺪ؛ وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺒﻠﻪ از ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺑﻪﺳﻮی ﺑﯿﺖ اﻟﻠﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬در ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬دری ﺑﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﭼﯿﺰی ﺟﺰ ﺧﺎک ﻧﺒﻮد‪ ،‬ھﻨﮕﺎم ﺑﺎران‪،‬‬
‫ِﮔﻞ آﻟﻮد ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﺻﺤﺎﺑﻪ از ﺑﯿﺮون ﺑﺎ ﺧﻮد ﺳﻨﮕﺮﯾﺰهھﺎﯾﯽ آورده و ھﺮﯾﮏ در ﻣﺤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮد آنھﺎ را ﻓﺮش ﮐﺮد؛ آنﺣﻀﺮت ج آن را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎ ﺳﻨﮕﺮﯾﺰهھﺎ ﻓﺮش ﺷﻮد‪ ،‬در ﮔﻮﺷﻪای از ﻣﺴﺠﺪ‪» ،‬ﺻﻔﻪای« ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ در‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﮑﺎن و ﻣﺄواﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺼﻞ ﺑﺎ آن ﺣﺠﺮهھﺎﯾﯽ ﺑﺮای ازواج ﻣﻄﮫﺮات در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻓﻘﻂ ﺣﻀﺮت ﺳﻮده و ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ب ﺑﻪ ازدواج آنﺣﻀﺮت درآﻣﺪه‬
‫ً‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﻓﻘﻂ دو ﺣﺠﺮه ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪا ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ازواج ﺷﺮف ھﻤﺴﺮی ﺑﺎ‬
‫آنﺣﻀﺮت را ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺠﺮهھﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد آﻧﺎن از ﺧﺸﺖ ﺧﺎم و ﭘﻨﺞ ﺣﺠﺮه ﺑﺎ‬
‫ﭼﻮب و ﻟﯿﻒ درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ؛ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﺎﺧﺖ ﺣﺠﺮهھﺎ از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﺣﺠﺮهھﺎی ام ﺳﻠﻤﻪ‪ ،‬ام ﺣﺒﯿﺒﻪ‪ ،‬زﯾﻨﺐ‪ ،‬ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﯿﻤﻮﻧﻪ و زﯾﻨﺐ ﺑﻨﺖ ﺟﺤﺶ )رﺿﯽ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻋﻨﮫﻦ(‪ ،‬در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﻤﺎﻟﯽ و ﺣﺠﺮهھﺎی ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ ،‬ﺻﻔﯿﻪ و ﺳﻮده )رﺿﯽ اﻟﻠﻪ ﻋﻨﮫﻦ(‬
‫روﺑﺮوی آنھﺎ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻤﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﮫﺠﺮۀ و ﺑﺎب اﻟﺤﺞ‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺒﯿﻮع‪ ،‬ﻋﯿﻨﯽ ‪ ۳۵۷ /۲‬و زرﻗﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺳﯿﺮه ﻧﺒﻮی ‪.۱۶۱/‬‬
 ‫‪٢٧٣‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻫﺠﺮت‬

‫ﺣﺠﺮهھﺎ ﻃﻮری ﺑﺎ ﻣﺴﺠﺪ اﺗﺼﺎل داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ اﻋﺘﮑﺎف‬

‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮ ﻣﺒﺎرک را از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآوردﻧﺪ و ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﮐﻪ در ﺣﺠﺮهھﺎ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آن را ﻣﯽﺷﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻃﻮل ﺣﺠﺮهھﺎ ده ذراع )ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ﻣﺘﺮ( و ﻋﺮض آنھﺎ‬
‫ﺷﺶ ﺗﺎ ھﻔﺖ ذراع )ﺣﺪود ﺳﻪ ﺗﺎ ﺳﻪ و ﻧﯿﻢ ﻣﺘﺮ( ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻘﻒ آنھﺎ ﺑﻪ ﻗﺪری ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫دﺳﺖ آدﻣﯽ ﺑﻪ آن ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دروازهھﺎ ﭘﺮده آوﯾﺰان ﺑﻮد) ‪ ،(١‬ﭼﺮاﻏﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺷﺐھﺎ در‬
‫آنھﺎ روﺷﻦ ﺷﻮد‪ ،‬از ﺳﺮان و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺎرة ﺑﻦ ﺣﺰام و اﺑﻮاﯾﻮب ھﻤﺴﺎﯾﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آنھﺎ ﺑﺮای آنﺣﻀﺮت ج ﺷﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و اﯾﺸﺎن ﺑﺮ ھﻤﺎن ﺷﯿﺮھﺎ اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده‪ ،‬ھﺮ ﺷﺐ‬
‫وﻗﺖ ﺷﺎم‪ ،‬ﻇﺮف ﺑﺰرﮔﯽ از ﻏﺬا ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ در آن ﺧﻮرﺷﺖ‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﺷﯿﺮ و ﮔﺎھﯽ روﻏﻦ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد) ‪.(٢‬‬
‫ﻣﺎدر ﺣﻀﺮت اﻧﺲ »ام اﻧﺲ« ﺗﻤﺎم داراﯾﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج اھﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج‬
‫ﻗﺒﻮل ﮐﺮده و آنھﺎ را ﺑﻪ داﯾﮥ ﺧﻮد »ام اﯾﻤﻦ« ﺑﺨﺸﯿﺪﻧﺪ و ﺧﻮد‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ در ﻓﻘﺮ و ﻓﺎﻗﻪ و‬
‫ﺳﺎدهزﯾﺴﺘﯽ را ﺗﺮﺟﯿﺢ دادﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ اذان‬
‫ﻣﺮﮐﺰ و ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ ﺗﻤﺎم ﻋﺒﺎدات در اﺳﻼم‪ ،‬وﺣﺪت ﻗﻠﺒﯽ و اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺎ آن ھﻨﮕﺎم ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﺒﻮدن ﻧﺸﺎﻧﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮای ﺗﻌﯿﯿﻦ وﻗﺖ و زﻣﺎن ﻣﻌﯿﻦ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ(‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ از ﻧﻈﺮ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰی‪ ،‬ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺗﺨﻤﯿﻦ وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ادای ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﯽﺑﺮﻧﺎﻣﮕﯽ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻓﺮادی ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم را در وﻗﺖ ﻣﻘﺮر‬
‫ﺑﺮای ﺑﺮﮔﺰاری ﻧﻤﺎز از ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻋﺚ زﺣﻤﺖ و‬
‫ﻣﺸﮑﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺻﺤﺎﺑﻪ را ﺑﺮای ﻣﺸﻮرت در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﺎت‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﺮﭼﻤﯽ روی ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣﺸﺎھﺪۀ آن ﺑﻪﺳﻮی ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬روش اﻋﻼم ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن و ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ‬
‫ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آنﺣﻀﺮت اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎدات را ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق س‬

‫ً‬
‫‪ -١‬ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺣﺠﺮهھﺎ در اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ۱۱ /۸‬و وﻓﺎء اﻟﻮﻓﺎء ﻣﻔﺼﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻨﺴﺎء ‪.۱۱۶‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٧٤‬‬
‫ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد »اذان« را داد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد را ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫ﺑﻼل دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ اذان ﮔﻮﯾﺪ) ‪.(١‬‬
‫اذان از ﯾﮏ ﺳﻮ اﻋﻼم ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮای ادای ﻧﻤﺎز و از ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺑﺎر دﻋﻮت ﻋﻠﻨﯽ‬
‫در ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺘﺐ ﺻﺤﺎح ﺳﺘﻪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد اذان را ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ داد‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آن را در ﺧﻮاب دﯾﺪه ﺑﻮد‪ .‬در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ اذان در ﺧﻮاب ﺗﻠﻘﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬رواﯾﺘﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ) ‪ .(٢‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻓﻘﻂ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﺻﺪای ﺑﻮق و ﺻﺪای زﻧﮓ ﻧﺎﻗﻮس ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ اذان‬
‫را ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد داد و آنﺣﻀﺮت ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺸﻮرت او ﺑﻪ ﺑﻼل دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ اذان ﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬و از‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﯾﺪن ﺧﻮاب ذﮐﺮی ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺆاﺧﺎت ﯾﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺮادری‬

‫ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ھﻨﮕﺎم ھﺠﺮت از ﻣﮑﻪ ﺑﯽﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن آﻣﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ‬
‫ّ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﻣﺮﻓﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﻔﯽ از ﻣﮑﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﭼﯿﺰی از ﻣﺎﯾﺤﺘﺎج اوﻟﯿﻪ زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎی اﻧﺼﺎر در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﯾﮏ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰی ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎ ﻧﺬر و ﺻﺪﻗﻪ ﺑﻪﺳﺮ ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺎر و ﮐﺴﺐ ﺧﻮﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻣﺮار‬

‫‪ -١‬اﺑﻮداود ﺑﺎب ﺑﺪء اﻻذان و ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب اﻻذان‪ .‬در ﺑﺨﺎری واﻗﻌﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ زﯾﺪ ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺗﺮﻣﺬی و ﻧﺴﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم رواﯾﺎت و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎره و ﺻﻮرت ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻈﺮ دﯾﮕﺮان ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﺮﮔﺰاری‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬اذان اﻋﻼم ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﺨﺎری اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﻣﺬﮐﻮراﻧﺪ‪» :‬أو ﻻ ﺗﺒﻌﺜﻮن رﺟ ﹰ‬
‫ﻼ ﻳﻨﺎدي ﺑﺎﻟﺼﻠﻮة«‬
‫ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺮای ﻧﻤﺎز اﻋﻼم ﮐﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﻈﺮ او را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺟﻤﻠﮥ‬
‫»اﻟﺼﻠﻮة ﺟﺎﻣﻌﺔ« اﻋﻼم ﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ از آن رﺳﻮل اﮐﺮم ج و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از ﺻﺤﺎﺑﻪ اذان را در ﺧﻮاب‬
‫دﯾﺪﻧﺪ و آنﺣﻀﺮت آن را از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮده ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻃﺒﻖ آن ﺑﻪ اذان راﯾﺞ و ﻣﻌﻤﻮل‬
‫دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ‪ .‬در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری‪ ،‬ﻧﻮوی‪ ،‬زرﻗﺎﻧﯽ و روض اﻻﻧﻒ‪ ،‬ﺑﺎب ﺑﺪء اﻻذان‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﻔﺼﻞ ﺑﺎ ﻣﺄﺧﺬ و ﺳﻨﺪ ﻣﺬﮐﻮرﻧﺪ‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
 ‫‪٢٧٥‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻫﺠﺮت‬
‫ً‬
‫ﻣﻌﺎش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﮐﺎﻣﻼ دﺳﺖ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج اراده‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﯿﺎن آنھﺎ و اﻧﺼﺎر راﺑﻄﮥ اﺧﻮت و ﺑﺮادری اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﺎر ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺴﺠﺪ در ﺷ ُﺮف ﺗﮑﻤﯿﻞ و اﺗﻤﺎم ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺼﺎر را اﺣﻀﺎر‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺟﻠﺴﻪای ﻣﺮﮐﺐ از اﻧﺼﺎر و ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ در ﺧﺎﻧﮥ ﺣﻀﺮت اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﮐﻪ آن‬
‫ﻣﻮﻗﻊ ده ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﭼﮫﻞ و ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻧﺼﺎر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦھﺎ ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از اﻧﺼﺎر و‬
‫ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ را دوﺗﺎ دوﺗﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮادر دﯾﻨﯽ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﮥ ﺑﺮادر‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﯾﮏ از اﻧﺼﺎر ﺑﺮادر ﻣﮫﺎﺟﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮد و‬
‫ﺗﻤﺎم داراﯾﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ او ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻧﺼﻒ اﯾﻦھﺎ ﻣﺎل ﺗﻮ و ﻧﺼﻒ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﺎل ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﺮادر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬دو زن‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬او ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ را ﻃﻼق ﻣﯽدھﻢ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ وی ازدواج‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺎ ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺗﺸﮑﺮ‪ ،‬از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ اﻣﺮ اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻣﺎل و داراﯾﯽ اﻧﺼﺎر‪ ،‬زﻣﯿﻦ و ﻧﺨﻠﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ ،‬درھﻢ و دﯾﻨﺎری ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ) ‪ ،(٢‬آنھﺎ ﺑﻪ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎغھﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﺑﺮادران ﻣﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ‬
‫ﺗﺎﺟﺮ و ﺑﺎزرﮔﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﺎ ﺷﻐﻞ ﮐﺸﺎورزی آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻟﺤﺎظ‬
‫آنﺣﻀﺮت اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد آنھﺎ را رد ﮐﺮد‪ ،‬اﻧﺼﺎر ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮐﺎر و زﺣﻤﺖ ﮐﺸﺎورزی را ﺧﻮد ﻣﺎ‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و آﻧﭽﻪ ﻣﺤﺼﻮل از آنھﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﺑﺮادران ﻣﮫﺎﺟﺮ ﻣﺎ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ اﯾﻦ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ) ‪.(٣‬‬
‫اﯾﻦ اﺧﻮت و راﺑﻄﻪ ﺑﺮادری ﺻﻮرت واﻗﻌﯽ و ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫اﻧﺼﺎری وﻓﺎت ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺎل و داراﯾﯽ او ﺑﻪ ﺑﺮادر ﻣﮫﺎﺟﺮش ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﺑﺮادران ﺗﻨﯽ ﻓﺮد ﻓﻮت‬
‫ﺷﺪه از آن ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ در واﻗﻊ ﻋﻤﻞﮐﺮدن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﮫﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‪:‬‬

‫ً‬
‫‪ -١‬ذﮐﺮ ﻣﺆاﺧﺎة و اﺳﺎﻣﯽ اﻓﺮاد ﻣﻔﺼﻼ در اﺑﻦ ھﺸﺎم ‪ ،۱۷۸/‬و واﻗﻌﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف در ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ‪ ،‬ﺑﺎب اﯾﺨﺎء اﻟﻨﺒﯽ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪.۳۱۳/ ،‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪.۳۱۲/‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٧٦‬‬
‫ٱ�ِ َو َّٱ� َ‬
‫َّ‬ ‫سه ۡم � َ‬ ‫َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ ٰ َ ُ ْ َ ۡ َ ٰ ۡ َ َ ُ‬
‫ِين‬ ‫يل‬
‫ِ ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫نف‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين ءامنوا وهاجروا و�هدوا بِأم�ل ِ ِهم وأ‬
‫ك َ� ۡع ُض ُه ۡم أَ ۡو ِ�َا ٓ ُء َ� ۡ‬
‫َ َ ْ َّ َ َ ُ ٓ ْ ُ ْ َ ٰٓ َ‬
‫ض﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۷۲ :‬‬ ‫ٖ �‬ ‫ع‬ ‫ءاووا ون�وا أو�� ِ‬
‫»ھﻤﺎﻧﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ھﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ و ﺟﮫﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﺎلھﺎی ﺧﻮﯾﺶ و‬
‫ﺟﺎنھﺎی ﺧﻮﯾﺶ در راه اﻟﻠﻪ و آﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﭘﻨﺎه دادﻧﺪ و ﯾﺎری ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫آﻧﺎن وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺑﺪر‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ از ﻧﻈﺮ ﻣﺎﻟﯽ و ﻣﺎﯾﺤﺘﺎج ﺧﻮدﮐﻔﺎ ﺷﺪه و دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎزی‬
‫ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﻧﺼﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫ُ َ َ‬ ‫ُ ُ ْ َۡ‬
‫ام َ� ۡعض ُه ۡم أ ۡو ٰ� ب ِ َب ۡع ٖض﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۷۵ :‬‬
‫﴿ َوأ ْولوا ٱ� ۡر َح ِ‬
‫از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺿﺎﺑﻄﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﺎل اﻧﺼﺎر از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﮐﺘﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ﭼﮫﺎرم ھﺠﺮی زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﯽﻧﻀﯿﺮ از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد ﺑﯿﺮون راﻧﺪه‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و زﻣﯿﻦھﺎ و ﻧﺨﻠﺴﺘﺎنھﺎﯾﺸﺎن در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫اﻧﺼﺎر را ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ آنھﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﯽﺑﻀﺎﻋﺘﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ رﺿﺎﯾﺖ‬
‫دارﯾﺪ زﻣﯿﻦھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از ﺑﻨﯽﻧﻀﯿﺮ ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ ﺑﻪ آنھﺎ ﺑﺪھﯿﻢ و ﺷﻤﺎ زﻣﯿﻦھﺎ و‬
‫ﺑﺎغھﺎی ﻧﺨﻞ ﺧﻮد را ﭘﺲ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬اﻧﺼﺎر اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬زﻣﯿﻦھﺎی ﻣﺎ ﻣﺎل آنھﺎﺳﺖ و‬
‫) ‪(١‬‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻦھﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺪھﯿﺪ!‬
‫ﺟﮫﺎن‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﯾﺜﺎر و از ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ اﻧﺼﺎر اﻓﺘﺨﺎر ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ‬
‫ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ھﻤﻪ ﮔﺬﺷﺖ و اﯾﺜﺎر اﻧﺼﺎر ﭼﻪ واﮐﻨﺸﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ؟‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ اﻣﻮال و داراﯾﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ‬
‫و درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺼﻒ آنھﺎ را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وی اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ در داراﯾﯽ ﺗﻮ‬
‫ﺑﺮﮐﺖ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﺪﯾﻨﻪ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻦ! ﺳﻌﺪ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ او را ﺑﻪ »ﻗﯿﻨﻘﺎع« ﺑﺎزار‬
‫ﻣﻌﺮوف ﻣﺪﯾﻨﻪ راھﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺖ و ﻣﻘﺪاری روﻏﻦ و ﭘﻨﯿﺮ ﺧﺮﯾﺪ و‬
‫ﺑﺎ آن ﺗﺠﺎرت ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻃﯽ ﭼﻨﺪ روز‪ ،‬درآﻣﺪی ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ آن ھﺰﯾﻨﻪھﺎی‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﻃﺒﻊ اروﭘﺎ ‪.۲۰/‬‬

 ‫‪٢٧٧‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻫﺠﺮت‬

‫ازدواج ﺧﻮد را ﺑﭙﺮدازد و) ‪ (١‬رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﭼﻨﺎن در ﺷﻐﻞ ﺗﺠﺎرت ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﮐﺮد و در ﮐﺴﺐ‬
‫ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻣﻮﻓﻖ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ )ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮدش‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺮ ﺧﺎک دﺳﺖ ﺑﮕﺬارم‪ ،‬ﻃﻼ ﻣﯽﺷﻮد(‬
‫ﮐﺎﻻھﺎ و اﻣﻮال ﺗﺠﺎرت او ﺑﺮ ھﻔﺘﺼﺪ ﺷﺘﺮ ﺣﻤﻞ و روزی ﮐﻪ وارد ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻏﻮﻏﺎﯾﯽ‬
‫در ﺷﮫﺮ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮔﺸﺖ) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﻐﺎزه داﯾﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ در »ﺳﻨﺢ« ﺑﻮد و‬
‫در آﻧﺠﺎ ﺑﺰازی )ﭘﺎرﭼﻪ ﻓﺮوﺷﯽ( ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن در ﺑﺎزار »ﺑﻨﯽﻗﯿﻨﻘﺎع« ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ‬
‫و ﻓﺮوش ﺧﺮﻣﺎ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ) ‪ .(٣‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺠﺎرت ﺷﺪ) ‪ .(٤‬و داﻣﻨﮥ ﺗﺠﺎرت و‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽاش ﺗﺎ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد) ‪ .(٥‬ﺳﺎﯾﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرتھﺎی ﮐﻮﭼﮏ و‬
‫ﺑﺰرگ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم درﺑﺎرۀ ﮐﺜﺮت رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺑﻮھﺮﯾﺮه اﻋﺘﺮاض ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا دﯾﮕﺮ اﺻﺤﺎب اﯾﻨﻘﺪر ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؟ او‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺗﻘﺼﯿﺮ ﻣﻦ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﭼﯿﺴﺖ؟ آنھﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺠﺎرت و ﮐﺴﺐ و‬
‫ﮐﺎر در ﺑﺎزار ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻦ ﺷﺐ و روز در ﺑﺎرﮔﺎه ﻧﺒﻮت ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻢ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺧﯿﺒﺮ ﻓﺘﺢ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﻧﺨﻠﺴﺘﺎنھﺎی اﻧﺼﺎر را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺠﮫﺎد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ْ‬
‫َ َ َ َّ ُ َ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ َّ َ ُ َ‬
‫ﺎﺟﺮون‬‫ﺎل أﻫ ِﻞ ﺧﻴﺮﺒ‪ ،‬واﻧﺮﺼف إِﻰﻟ الﻤ ِﺪﻳﻨ ِﺔ‪ ،‬رد الﻤﻬ ِ‬ ‫ﷲ ج لﻤﺎ ﻓﺮغ ِﻣﻦ ﻗِﺘ ِ‬ ‫»أن رﺳﻮل ا ِ‬
‫ُ ََ ُ ُ‬
‫ﻮﻫ ْﻢ ﻣ ْﻦ ﺛ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َْ‬
‫اﻷﻧ ْ َﺼﺎر َﻣﻨَﺎﺤﺋَ ُ‬
‫ﺎر ِﻫ ْﻢ«‪».‬وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت ج از ﺟﻨﮓ‬ ‫ﻤ‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﻧ‬‫ﺎﻛ‬ ‫ﻲﺘ‬‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫ُ‬
‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِإﻰﻟ‬
‫ﺧﯿﺒﺮ ﻓﺎرغ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﻧﺨﻠﺴﺘﺎنھﺎی اﻧﺼﺎر را ﮐﻪ ﺑﻪ آنھﺎ ھﺪﯾﻪ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺮد ﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺸﮑﻞ ﻣﺴﮑﻦ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺼﺎر زﻣﯿﻦھﺎی ﺧﺎﻟﯽ از ﻣﺴﮑﻦ‬
‫و ﺑﺪون زراﻋﺖ ﺧﻮد را ﮐﻪ در ﺟﻮار ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن واﮔﺬار ﮐﺮدﻧﺪ و‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن در دو ﺟﺎ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺒﯿﻮع و ﺑﺎب ﮐﯿﻒ آﺧﯽ اﻟﻨﺒﯽ ج ﺑﯿﻦ‬
‫اﻟﻤﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻻﻧﺼﺎر‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻮﻟﯿﻤﮥ وﻟﻮ ﺑﺸﺎۀ‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
‫‪ -٢‬اﺳﺪاﻟﻐﺎﺑﻪ ‪.۳۱۵ – ۳۱۴ /۳‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪.۱۳۰ /۳‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪.۴۰۰ /۴‬‬
‫‪ -٥‬اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪.۳۴۷ /۳‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٧٨‬‬
‫آنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ ﺧﻮد ﭼﻨﺪ اﺗﺎق را ﺑﻪ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ‪ ،‬ﺣﺎرﺛﺔ ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮد را ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮد‪ .‬اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﻪ‬
‫ﺑﻨﯽزھﺮه در ﭘﺸﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی ﺳﮑﻨﯽ ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﻗﻠﻌﻪای در‬
‫آنﺟﺎ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ ﺑﻦ ﻋﻮام ﯾﮏ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺰرگ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻘﺪاد و ﻋﺒﯿﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺟﻨﺐ ﺧﺎﻧﻪھﺎی اﻧﺼﺎر‪ ،‬زﻣﯿﻦھﺎﯾﯽ واﮔﺬار ﺷﺪ) ‪ .(١‬اﺳﺎﻣﯽ ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺆاﺧﺎت و ﺑﺮادری‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮادر دﯾﻨﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح‬
‫ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ) ‪:(٢‬‬
‫از اﻧﺼﺎر‪:‬‬ ‫از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ‪:‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺧﺎرﺟﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ اﻧﺼﺎری‬ ‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺘﺒﺎن ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ اﻧﺼﺎری‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‬
‫ﺣﻀﺮت اوس ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ اﻧﺼﺎری‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن‬
‫ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ اﻧﺼﺎری‬ ‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺟﺮاح‬
‫ﺣﻀﺮت ﺳﻼﻣﺔ ﺑﻦ دﻗﺶ‬ ‫ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ ﺑﻦ اﻟﻌﻮام‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎری‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ‬
‫ﺣﻀﺮت ﺣﺬﯾﻔﺔ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻨﺬر ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‬ ‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮذر ﻏﻔﺎری‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮدرداء‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮ روﯾﺤﻪ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺑﻼل‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎد ﺑﻦ ﺑﺸﺮ‬ ‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧﻔﯿﻞ‬
‫راﺑﻄﮥ اﺧﻮت ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن دادن ﺑﻪ ﻣﮫﺎﺟﺮان ﺑﯽﺧﺎﻧﻤﺎن و‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺿﺮورت ﻣﻘﻄﻌﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪه ﺑﻮد؛ اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻋﻤﻞ وﺳﯿﻠﻪای‬
‫ﺑﺮای ﺗﮑﻤﯿﻞ اھﺪاف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﺳﻼم ﻋﺒﺎرت از ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺗﮫﺬﯾﺐ اﺧﻼق‬
‫و ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺳﺖ؛ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﯿﺎز ﺑﻪ وزراء‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺗﺪﺑﯿﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ و‬
‫ﺳﭙﻪﺳﺎﻻران ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ و ﻣﯿﻤﻨﺖ ﺷﺮف ﺻﺤﺒﺖ و ھﻤﻨﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﻔﺎﺻﯿﻞ در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره ﻣﻮﺟﻮد اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﺑﻦ ھﺸﺎم ‪.۱۷۹/‬‬
 ‫‪٢٧٩‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻫﺠﺮت‬

‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﯾﻦ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖھﺎ و اﺳﺘﻌﺪادھﺎ در ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و اﯾﻦ ﺻﻼﺣﯿﺖ‬
‫را داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺮﺑﯿﺖ آﻧﺎن دﯾﮕﺮ ﺻﺎﺣﺒﺎن اﺳﺘﻌﺪاد ھﻢ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﺑﺸﺮی را ﺑﻪﺳﻮی ھﺪاﯾﺖ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺳﻮق دھﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺧﻮت اﺳﻼﻣﯽ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﺳﺘﺎد و‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در اﯾﺠﺎد راﺑﻄﮥ ّ‬
‫ﺷﺎﮔﺮد‪ ،‬آن ھﻤﺎھﻨﮕﯽ رﻓﺘﺎری و ﺳﻠﯿﻘﻪای ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺮﺑﯿﺖ ﭘﺬﯾﺮی ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮاﻋﺎت‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد ﻗﻀﯿﮥ ﻋﻘﺪ اﺧﻮت ﺑﯿﻦ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯿﺎن ھﺮدو ﻧﻔﺮی ﮐﻪ ﺑﺎھﻢ ﺑﺮادر ﻗﺮار داده ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﺗﻔﺎھﻢ ﺳﻠﯿﻘﻪای و رﻓﺘﺎری‬
‫و ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻠﺤﻮظ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪ .‬ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ از دﯾﺪﮔﺎه ﺳﻄﺤﯽ و ﻧﻈﺮی ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ ﺷﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪارﯾﻢ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎھﯽ ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻃﺒﺎﯾﻊ و‬
‫ﺳﻠﯿﻘﻪھﺎی دهھﺎ ﻧﻔﺮ ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ از وﯾﮋﮔﯽھﺎ و‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮت ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ از ﻋﺸﺮۀ ﻣﺒﺸﺮه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺪر او »زﯾﺪ« ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ﭘﯿﺮو آﯾﯿﻦ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ و ﮔﻮﯾﺎ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺟﯿﺶ اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ در آﻏﻮش وی ﺗﺮﺑﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺷﻨﯿﺪن دﻋﻮت اﺳﻼم ﺑﻪ آن ﻟﺒﯿﮏ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﺎدرش ﻧﯿﺰ ھﻤﺮاه‬
‫ﺑﺎ او ﯾﺎ ﻗﺒﻞ از او ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س در ﺧﺎﻧﮥ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ و ﺑﺎ ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫او ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮاﯾﺶ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ و اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮادر ﻗﺮار داده ﺷﺪﻧﺪ؛‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻢ و ﻓﻀﻞ از ﻓﻀﻼی ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻪ او »ﺳﻴﺪ اﳌﺴﻠﻤﲔ« ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬از ﻣﻨﺸﯿﺎن ﺑﺎرﮔﺎه ﻧﺒﻮت و در ﻓﻦ ﻗﺮاﺋﺖ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺸﻮا و ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ ﺑﻮد) ‪.(١‬‬
‫اﺑﻮﺣﺬﯾﻔﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺘﺒﺔ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ رﯾﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﺎ ﻋﺒﺎد ﺑﻦ‬
‫ﺑﺸﺮ ﺳﺮدار ﻗﺒﯿﻠﮥ اﺷﮫﻞ‪ ،‬ﺑﺮادر ﻗﺮار داده ﺷﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﻋﺒﯿﺪة ﺑﻦ ﺟﺮاح ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﺑﻪ وی ﻟﻘﺐ »اﻣﲔ اﻻﻣﺔ« داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﯾﮏ ﺳﻮ ﻓﺎﺗﺢ آﯾﻨﺪه ﺷﺎم ﺑﻮد و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‬
‫ﻋﺎﻃﻔﮥ ﭘﺪری و ﻓﺮزﻧﺪی در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﻼم‪ ،‬او را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﻧﻤﯽداد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻏﺰوۀ‬
‫ﺑﺪر وﻗﺘﯽ ﭘﺪرش در ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺣﻘﻮق ﭘﺪری را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﭘﺪر را ﻓﺪای اﺳﻼم ﻧﻤﻮد‪ ،‬راﺑﻄﮥ اﺧﻮت وی ﺑﺎ ﺳﻌﺪ اﺑﻦ ﻣﻌﺎذ رﯾﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﮥ اوس‬

‫‪ -١‬اﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ذﮐﺮ اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٨٠‬‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻌﺪ اﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ﻧﯿﺰ ﻣﻈﮫﺮ ﮐﺎﻣﻠﯽ از اﯾﺜﺎر و ﺟﺎنﻧﺜﺎری در راه اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﯽ‬
‫اﺧﻮت و ّ‬
‫اﺑﻮت‬ ‫ﻗﺮﯾﻈﻪ ﺣﻠﯿﻒ و ھﻢﭘﯿﻤﺎن او ﺑﻮد و از ﻧﻈﺮ ﻋﺮبھﺎ راﺑﻄﮥ ھﻢﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ راﺑﻄﮥ ّ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﯽ ﻗﺮﯾﻈﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﻼم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وی‬
‫ﭼﮫﺎرﺻﺪ ﻧﻔﺮ از ﺣﻠﯿﻔﺎن و ھﻢﭘﯿﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮد را ﻓﺪای اﺳﻼم ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﯿﺎن ﺑﻼل و اﺑﻮ روﯾﺤﻪ‪ ،‬ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و اﺑﻮدرداء‪ ،‬ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ و ﺣﺬﯾﻔﺔ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺼﻌﺐ و اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎری ﭼﻨﺎن وﺣﺪت و ﯾﮑﺪﻟﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺷﺎﮔﺮد‬
‫از اﺳﺘﺎد ﺑﻠﮑﻪ اﺳﺘﺎد از ﺷﺎﮔﺮد ﮐﺴﺐ ﻓﯿﺾ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف در ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﻇﺮف ﭘﺮ از ﭘﻨﯿﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻣﯽﻓﺮوﺧﺖ‪ ،‬و در ﮐﻨﺎر ﺳﻌﺪ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ﺑﺮادر دﯾﻨﯽ ﺧﻮد ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﺛﺮوت و داراﯾﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺷﺮح آن ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ .‬اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﻗﺪری‬
‫از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻧﻤﻮده و ﺣﻖ ﺑﺮادری و ﻣﮫﻤﺎنﻧﻮازی را ادا ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮی‬
‫ﺑﺮای آن ﻧﻤﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﺤﺮﯾﻦ ﻓﺘﺢ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﻧﺼﺎر را ﻃﻠﺒﯿﺪه ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻗﺼﺪ دارم ﺗﺎ آن را ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﻢ«‪ .‬اﻧﺼﺎر ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ھﻤﺎن ﻣﻘﺪار زﻣﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮادران ﻣﮫﺎﺟﺮ ﻣﺎ داده ﺷﻮد آﻧﮕﺎه ﻣﺎ ﻗﺒﻮل ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد) ‪.(١‬‬
‫ً‬
‫در ﯾﮑﯽ از روزھﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺷﺪﯾﺪا‬
‫ﮔﺮﺳﻨﻪ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت از اھﻞ ﺑﯿﺖ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰی ﺑﺮای ﺧﻮردن ھﺴﺖ«؟‬
‫ﺟﻮاب رﺳﯿﺪ‪ :‬ﻓﻘﻂ آب ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت رو ﺑﻪ ﺣﻀﺎر ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ‬
‫ھﺴﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ؟« ﺣﻀﺮت اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ ﻋﺮض ﻧﻤﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮم«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ ﺧﻮد ﺑﺮد‪ ،‬ھﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﻏﺬای ﺑﭽﻪھﺎ ھﺴﺖ ﭼﯿﺰی دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ ﺑﻪ ھﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮاغ را ﺧﺎﻣﻮش ﮐﻦ و ھﻤﺎن ﻏﺬا را ﺟﻠﻮی ﻣﮫﻤﺎن‬
‫ﻗﺮار ﺑﺪه‪ ،‬ھﺮﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺳﺮ ﺳﻔﺮۀ ﻏﺬا ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ و ھﻤﺴﺮش ﻓﻘﻂ دﺳﺖ را ﺗﺎ ﮐﺎﺳﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﺧﺎﻟﯽ ﺑﺮ دھﺎن ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﮫﻤﺎن واﻧﻤﻮد ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ دارﻧﺪ ﻏﺬا‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺎرۀ ھﻤﯿﻦ واﻗﻌﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ۡ ُ َ َ َ ٰٓ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ ‪ٞ‬‬
‫ۚ‬
‫س ِهم ولو �ن ب ِ ِهم خصاصة﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪.[۹ :‬‬ ‫﴿و�ؤث ِرون � أنف ِ‬
‫»دﯾﮕﺮان را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدھﻨﺪ ﮔﺮﭼﻪ دﭼﺎر ﻓﻘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻓﻀﺎﯾﻞ اﻧﺼﺎر‪.‬‬

 ‫‪٢٨١‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻫﺠﺮت‬
‫ُ ّ‬
‫ﺻﻔﻪ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ّ‬
‫»اﺻﺤﺎب ُﺻﻔﻪ« در ﻓﺮھﻨﮓ و ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم اﺻﻄﻼﺣﯽ ﻣﻌﺮوف و ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻣﺮدم از ﺣﻘﯿﻘﺖ آن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ آ ﮔﺎه ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪» .‬ﺻﻔﻪ« ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺒﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و آن‬
‫ﺳﺎﯾﺒﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﮔﻮﺷﻪای از ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی‪ ،‬ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﮐﺜﺮ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﻣﺸﺎﻏﻞ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺸﻐﻠﻪھﺎی دﻧﯿﻮی از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﮐﺎر و زراﻋﺖ را ﻧﯿﺰ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻓﺮادی ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﻓﻘﻂ وﻗﻒ ﻋﺒﺎدت و ﻓﺮاﮔﯿﺮی‬
‫از ﻣﮑﺘﺐ ﺣﯿﺎت ﺑﺨﺶ اﺳﻼم و داﻧﺸﮕﺎه رﺳﺎﻟﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن زن و ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و‬
‫ھﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ازدواج ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ آن ﮔﺮوه ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﺪ؛ دﺳﺘﻪای از آﻧﺎن‬
‫روزھﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﺎﺑﺎن رﻓﺘﻪ و ھﯿﺰم ﺟﻤﻊ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮫﺮ ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﻣﯽﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﯽ ﺧﻮد‬
‫و ھﻤﺮاھﺎنﺷﺎن آذوﻗﻪای ﺗﮫﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ آﻧﺎن در روز ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه رﺳﺎﻟﺖ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ‬
‫ﺷﻨﯿﺪن ﮐﻼم اﻟﮫﯽ و اﺣﺎدﯾﺚ آنﺣﻀﺮت ﮔﻮش ﻓﺮا ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﺐھﺎ ﺑﻪ ھﻤﺎن »ﺻﻔﻪ«‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﻧﯿﺰ از اﻓﺮاد ھﻤﯿﻦ ﮔﺮوه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺮای‬
‫ھﯿﭻﯾﮏ از آﻧﺎن ﺗﮫﯿﻪ ھﻤﺰﻣﺎن‪ ،‬ازار و رداءی )دو ﺷﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی ﭘﯿﺮاھﻦ و ﺷﻠﻮار‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ( ﻣﯿﺴﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬رداء را ﻃﻮری ﺑﻪ ﮔﺮدن ﻣﯽﺑﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﺎﻻی زاﻧﻮھﺎی‬
‫آﻧﺎن آوﯾﺰان ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺼﺎر ﺧﻮﺷﻪھﺎی ﺧﺮﻣﺎ را آورده ﺑﺮ ﺳﻘﻒ آوﯾﺰان و اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ از‬
‫آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﺗﺎ دو روز ﭘﯿﺎﭘﯽ ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺮای آﻧﺎن ﻣﯿﺴﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﻧﻤﺎز اﻗﺎﻣﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ ﻧﯿﺰ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ وﻟﯽ در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺪت ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ از ﺣﺎل رﻓﺘﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺎدﻧﺪ؛‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺑﯿﺮون ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ را دﯾﻮاﻧﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ج ﺻﺪﻗﻪای ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم آن را ﺑﺮای آنھﺎ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬و‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻋﻮت و ھﺪﯾﻪ ﻃﻌﺎﻣﯽ آورده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را اﺣﻀﺎر ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺑﺎ آنھﺎ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و آن ﻃﻌﺎم را ﺗﻨﺎول ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت‪ ،‬ﺷﺐھﺎ رﺳﻮل اﮐﺮم ج آنھﺎ را‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﮫﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ھﺮﮐﺲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻮان ﺧﻮد ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻧﻔﺮ‬
‫از اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮد و ﻏﺬا ﻣﯽداد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده ﻣﺎل و‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺗﺮﻣﺬی‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﻌﯿﺸﺔ أﺻﺤﺎب اﻟﻨﺒﯽ ج‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٨٢‬‬
‫ﺛﺮوت زﯾﺎدی داﺷﺖ‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ھﺸﺘﺎد ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ ﺧﻮد ﺑﺮده ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮراﻧﺪ) ‪(١‬؛‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭼﻨﺎن ﺣﺎل آﻧﺎن را ﻣﺮاﻋﺎت ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﯾﮏﺑﺎر ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﮥ زھﺮا از‬
‫آنﺣﻀﺮت درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﭼﺮﺧﺎﻧﺪن ﺳﻨﮓھﺎی آﺳﯿﺎب‪ ،‬دﺳﺖھﺎی ﻣﻦ زﺧﻤﯽ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﮐﻨﯿﺰی ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫) ‪(٢‬‬
‫ﮐﻨﯿﺰی ﺑﺪھﻢ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؟«‬
‫ً‬
‫»اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ« ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺷﺐھﺎ ﻋﺒﺎدت و ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫ﻣﻌﻠﻤﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺰد او ﻗﺮآن را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ) ‪ .(٣‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﮫﺖ ﺑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ اﺻﺤﺎب »ﻗﺎری« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از آﻧﺎن ﺑﺮای دﻋﻮت اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﻏﺰوۀ ﻣﻌﻮﻧﻪ ھﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن ﺑﺮای ﺗﻌﻠﯿﻢ اﺳﻼم‬
‫اﻋﺰام ﺷﺪﻧﺪ؛ ﺗﻌﺪادﺷﺎن ھﻤﻮاره ﮐﻢ و زﯾﺎد ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ ﭼﮫﺎرﺻﺪ ﻧﻔﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ ﺗﻌﺪاد در ﯾﮏ وﻗﺖ و ھﻤﺰﻣﺎن در ﺻﻔﻪ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن »ﺻﻔﻪ«‬
‫ﻇﺮﻓﯿﺖ اﺳﮑﺎن ھﻤﮥ آنھﺎ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﻔﺼﻞ آنھﺎ را اﺑﻦ اﻻﻋﺮاﺑﯽ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺒﺼﺮی )ﻣﺘﻮﻓﺎی ﺳﺎل ‪ ۳۰۴‬ھﺠﺮی( ﮐﻪ اﺳﺘﺎد اﺑﻦ ﻣﻨﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ‬
‫ْ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ) ‪َ » .(٤‬ﺳﻠﻤﯽ« ﻧﯿﺰ در ﺑﯿﺎن ﺣﺎﻻت آنھﺎ ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ) ‪.(٥‬‬

‫اﻧﻌﻘﺎد ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺎ ﯾﻬﻮد ﻣﺪﯾﻨﻪ‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮ ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﺮب‪ ،‬ﯾﮫﻮد ﻣﺪﯾﻨﻪ از ﻧﮋاد ﻋﺮب ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻧﮋاد ﯾﮫﻮد‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ÷ آنھﺎ را ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ »ﻋﻤﺎﻟﻘﻪ« ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﻦ و ﺷﻮاھﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﻼم ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﯾﮫﻮد در ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ‬

‫‪ -١‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪ ۴۷ /۱‬ذﮐﺮ اﺻﺤﺎب اﻟﺼﻔﺔ واﻟﻤﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﻮی‪.‬‬

‫‪ -٢‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪ ۴۷ /۱‬ذﮐﺮ اﺻﺤﺎب اﻟﺼﻔﺔ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪.۱۳۷ /۳‬‬
‫‪ -٤‬ﺣﺎﻓﻆ ﺳﯿﻮﻃﯽ رﺳﺎﻟﮥ دو ﺻﻔﺤﻪای ﺑﻪ ﻧﺎم اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ و در آن اﺳﺎﻣﯽ ﯾﮑﺼﺪ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻟﻔﺒﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺗﺬﮐﺮۀ اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻤﻐﺎزی و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ و ﻏﯿﺮه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﻔﺮق‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬زرﻗﺎﻧﯽ از دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎبھﺎ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده و ﻣﻔﺼﻞﺗﺮ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ اﯾﻦ واﻗﻌﺎت را‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮐﺘﺐ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ از ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎی زرﻗﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮدهام؛ ھﻤﭽﻨﯿﻦ رﺟﻮع‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪.۱۳۷ /۳‬‬
 ‫‪٢٨٣‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻫﺠﺮت‬

‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﺎن در ھﯿﭻ ﺟﺎی دﻧﯿﺎ ﻧﺎم و ﻓﺮھﻨﮓ ﺧﻮد را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺪادﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ در ھﺮﮐﺠﺎی‬
‫دﻧﯿﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎمھﺎی اﺳﺮاﺋﯿﻠﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻓﺮھﻨﮓ ﻋﻤﻮﻣﯽ آنھﺎ ﯾﮫﻮدﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻧﺴﻞ ﻋﺮب ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻧﺎمھﺎی »ﻗﯿﻨﻘﺎع«‪» ،‬ﻣﺮﺣﺐ«‪» ،‬ﺣﺎرث« و ﻏﯿﺮه ﺷﮫﺮت داﺷﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‬
‫ً‬
‫ﻧﺎمھﺎ‪ ،‬ﻧﺎمھﺎی ﻋﺮﺑﯽ ﺧﺎﻟﺺ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﯾﮫﻮد ﻋﻤﻮﻣﺎ اﻓﺮادی ﺗﺮﺳﻮ و ﭘﺴﺖ ﺧﺼﻠﺖ اﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ÷ ﺑﻪ آنھﺎ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺟﮫﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ٓ َّ َ‬ ‫ب أَ َ‬
‫نت َو َر ُّ�ك ف�ٰتِ� إِنا �ٰ ُه َنا �ٰعِ ُدون ‪] ﴾٢٤‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۲۴ :‬‬
‫َ ۡ‬
‫ٱذ َه ۡ‬ ‫﴿ف‬
‫»ﺗﻮ و ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺮوﯾﺪ ﻣﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﺮﻋﮑﺲ آنھﺎ‪ ،‬ﯾﮫﻮد ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﺷﺠﺎع‪ ،‬ﺟﺴﻮر و دﻟﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ) ‪ .(١‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻗﺮاﺋﻦ و ﺷﻮاھﺪی ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ ﻣﻮرخ ﺑﺰرگ ﻧﯿﺰ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده ﮐﻪ از ﻧﮋاد ﻋﺮب‪،‬‬
‫اﻓﺮاد ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ و ﺑﻨﯽﻧﻀﯿﺮ ﯾﮫﻮدی ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺛﻢ ﻛﺎﻧﺖ وﻗﻌﺔ ﺑﻨﻲ اﻟﻨﻀﲑ‬
‫وﻫﻢ ﻓﺨﺬ ﻣﻦ ﺟﺬام إﻻ أﳖﻢ ﲥﻮدوا وﻛﺬﻟﻚ ﻗﺮﻳﻈﺔ« ‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮدی در »ﮐﺘﺎب اﻷﺷﺮاف‬
‫) ‪(٢‬‬

‫واﻟﺘﻨﺒﯿﻪ«) ‪ (٣‬رواﯾﺎﺗﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﺳﺎﮐﻦ در ﻣﺪﯾﻨﻪ از ﻗﺒﯿﻠﮥ‬
‫»ﺟﺬام« ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و زﻣﺎﻧﯽ از »ﻋﻤﺎﻟﻘﻪ« و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ آنھﺎ ﺑﯿﺰار ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ‬
‫اﯾﻤﺎن آورده و از ﺷﺎم ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺠﺎز ﮐﻮچ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن در ﻗﺎﻟﺐ ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎمھﺎی »ﺑﻨﯽﻗﯿﻨﻘﺎع«‪» ،‬ﺑﻨﯽﻧﻀﯿﺮ« و »ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ« در اﻃﺮاف ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫دژھﺎ و ﻗﻠﻌﻪھﺎی ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫دو ﻗﺒﯿﻠﮥ »اوس« و »ﺧﺰرج« از اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﻨﮓھﺎی ﺧﻮﻧﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺟﻨﮓ‬
‫»ﺑﻌﺎث« ﮐﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان آﺧﺮﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن آنھﺎ درﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺮو و ﻗﺪرت رزﻣﯽ و‬
‫ً‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد را ﮐﺎﻣﻼ از دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮫﻮد ﺳﺎﮐﻦ ﻣﺪﯾﻨﻪ ھﻤﯿﺸﻪ در ﺻﺪد اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻓﺮاھﻢ ﺷﻮد ﺗﺎ اﻧﺼﺎر ھﯿﭻﮔﺎه وﺣﺪت و اﻧﺴﺠﺎﻣﯽ ﺑﺎھﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﺸﺮﯾﻒ آوردﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﮥ ﻣﮫﻢ اﯾﺸﺎن‬

‫‪ -١‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث‪ ،‬درﺑﺎره ﯾﮫﻮد ﺑﺤﺚ ﺟﺎﻣﻌﯽ ﻣﻄﺮح ﮐﺮده و ﻧﻈﺮش ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺰرگ ﯾﮫﻮد‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ و اﻃﺮاف آن ﯾﮑﯽ دو ﺧﺎﻧﺪان ﯾﮫﻮدی اﻟﻨﺴﻞ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻋﺮبھﺎ ﮐﻪ ﯾﮫﻮدی ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫ً‬
‫آنھﺎ درآﻣﯿﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ ‪.۴۹ /۲‬‬
‫‪ -٣‬اﻻﺷﺮاف واﻟﺘﻨﺒﯿﻪ ‪ /‬ﻃﺒﻊ اروﭘﺎ ‪.۲۴۷/‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٨٤‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ راﺑﻄﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﯾﮫﻮد ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺧﻮب و دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا در اوﻟﯿﻦ‬
‫ﻓﺮﺻﺖ اﻧﺼﺎر و ﯾﮫﻮد را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﻘﯿﻦ اﯾﻦ‬
‫ً‬
‫ﻣﻌﺎھﺪه را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و اﻣﻀﺎء ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪» ،‬اﺑﻦ ھﺸﺎم« ﻣﻔﺎد ﮐﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻣﻌﺎھﺪه را ﻣﻔﺼﻼ ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ ﺧﻼﺻﻪ و ﭼﮑﯿﺪۀ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬رﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای دادن ﺧﻮنﺑﮫﺎ و ﯾﺎ ﻓﺪﯾﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺘﻞ و ﯾﺎ اﺳﯿﺮﺷﺪن ﮐﺴﯽ از‬
‫ﻗﺪﯾﻢ رواج داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ھﻤﺎن ﺻﻮرت ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﺧﻮاھﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﯾﮫﻮد در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺬھﺒﯽ ﺧﻮد آزادﻧﺪ و ھﯿﭻﮐﺲ در اﻣﻮر دﯾﻨﯽ آﻧﺎن دﺧﺎﻟﺖ‬
‫ﻧﺨﻮاھﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﯾﮫﻮد و ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ رواﺑﻂ ﺣﺴﻨﻪ ﺧﻮاھﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﯾﮫﻮد و ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺑﺮ ھﺮﯾﮏ از آﻧﺎن ﻻزم اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ و ﯾﺎری ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ھﯿﭻﯾﮏ از ﻓﺮﯾﻘﯿﻦ ﺣﻖ ﻧﺪارد اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻗﺮﯾﺶ را اﻣﺎن و ﭘﻨﺎه دھﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۶‬در ﺻﻮرت ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮ ﻓﺮﯾﻘﯿﻦ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺮﮐﺎ از آن دﻓﺎع ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۷‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﯾﻘﯿﻦ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺮﯾﻖ دﯾﮕﺮ ﻻزم‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺟﻨﮓھﺎی ﻣﺬھﺒﯽ از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ‬
‫ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫وﻗﺎﯾﻊ و روﯾﺪادﻫﺎی ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ‬

‫)ﺳﺎل اول ھﺠﺮی(‬

‫در اﯾﻦ ﺳﺎل دو ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﮫﻢ از اﻧﺼﺎر ﮐﻪ از ﻣﻘﺮﺑﺎن ﺑﺎرﮔﺎه رﺳﺎﻟﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻓﺎت‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﻀﺮت »ﮐﻠﺜﻮم ﺑﻦ ھﺪم« و ﺣﻀﺮت »اﺳﻌﺪ ﺑﻦ زراره«‪ ،‬ﮐﻠﺜﻮم آن ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ دھﮑﺪۀ ﻗﺒﺎ ﺗﺸﺮﯾﻒ آوردﻧﺪ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﮥ وی رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ‬
‫اﻓﮑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﯿﺰ در ﺧﺎﻧﮥ وی اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ و اوﻟﯿﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫در ﺟﻮار ﻣﻨﺰل وی ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﺳﻌﺪ ﺑﻦ زراره ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﮑﻪ رﻓﺖ و ﺑﺮ دﺳﺖ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮد‪ ،‬و ﻃﺒﻖ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﻓﺮد از آن‬
‫ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ در ﺑﯿﻌﺖ ﭘﯿﺶﻗﺪم ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ اﺳﻌﺪ ﺑﻦ زراره ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﻓﺘﺨﺎر ھﻢ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص وی اﺳﺖ ﮐﻪ او اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺮﮔﺰار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻮن وی ﻧﻘﯿﺐ )ﺑﺰرگ و ﺳﺮدار( ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺑﻨﯽﻧﺠﺎر ﺑﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﭘﺲ از ﻣﺮگ وی‪،‬‬
‫ﺑﻨﯽﻧﺠﺎر از آنﺣﻀﺮت ج درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی او ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﻪﻋﻨﻮان رﺋﯿﺲ‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﺼﺐ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﻮرد رﺷﮏ و ﺣﺴﺪ دﯾﮕﺮان واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺧﻮدم ﻧﻘﯿﺐ‬
‫ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻢ«) ‪ .(١‬و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﯿﺎن آنﺣﻀﺮت و ﺑﻨﯽﻧﺠﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ) ‪ ،(٢‬ﻗﺒﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ رﺷﮏ ﻧﺒﺮدﻧﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺣﺴﺎدت ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج از وﻓﺎت اﺳﻌﺪ ﺑﻦ زراره ﺳﺨﺖ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ و ﯾﮫﻮد ﺷﺮوع ﺑﻪ‬
‫ﺧﺮدهﮔﯿﺮی ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﺑﻮد‪ ،‬ھﺮﮔﺰ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻣﺘﺄﺛﺮ و رﻧﺠﯿﺪهﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن را ﺷﻨﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ً‬
‫»ﻻ أمﻠﻚ ﻨﻟﻔﻲﺴ وﻻ لﺼﺎﺣﻲﺒ ﻣﻦ اﷲ ﺷيﺌﺎ« ﻃﺒﺮی ‪» ۱۲۶۱/‬ﺑﺮای ﺧﻮدم و ﺑﺮای‬
‫رﻓﯿﻘﻢ ﻣﺎﻟﮏ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ از ﺟﺎﻧﺐ اﻟﻠﻪ ﻧﯿﺴﺘﻢ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۶۲ /۱۶۱ /‬‬

‫‪ -٢‬از ﻃﺮﯾﻖ »ﺳﻠﻤﯽ« ھﻤﺴﺮ ھﺎﺷﻢ‪) ،‬ﺟﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم( ﮐﻪ از ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﯽ ﻧﺠﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٨٦‬‬
‫ً‬
‫اﺗﻔﺎﻗﺎ در ھﻤﺎن دوران دو ﻧﻔﺮ از ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﮐﻔﺮ ﻧﯿﺰ در ﮐﺎم ﻣﺮگ ﻗﺮار رﻓﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ‬
‫»وﻟﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﯿﺮه« ﭘﺪر ﺣﻀﺮت ﺧﺎﻟﺪ و دﯾﮕﺮی »ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ ﺳﮫﻤﯽ« ﭘﺪر ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮو‬
‫ﺑﻦ ﻋﺎص‪) ،‬ﻓﺎﺗﺢ ﻣﺼﺮ( و ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ ﺣﻀﺮت ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺪرش ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ ﭘﺴﺮﻋﻤﮥ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج و ﻣﺎدرش ﺣﻀﺮت »اﺳﻤﺎء« دﺧﺘﺮ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﺧﻮاھﺮ ﻧﺎﺗﻨﯽ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آن زﻣﺎن ھﯿﭻﯾﮏ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮫﻮدیھﺎ ﺑﺮای آنھﺎ ﺟﺎدو ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﺎﻧﮓ ﺷﺎدی و ﺳﺮور ﺳﺮ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﻧﻤﺎزھﺎی ﻇﮫﺮ‪ ،‬ﻋﺼﺮ و ﻋﺸﺎء از دو رﮐﻌﺖ ﺑﻪ ﭼﮫﺎر رﮐﻌﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺳﻔﺮ ھﻤﺎن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫****‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ و آﻏﺎز ﻏﺰوات‬
‫)ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی(‬
 ‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ و آﻏﺎز ﻏﺰوات‬

‫در ﺳﺎل دوم ھﺠﺮت دو ﺗﺤﻮل ﺑﺰرگ در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم روی داد؛ ﯾﮑﯽ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس وﺣﯽ اﻟﮫﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ج ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﻮد ﯾﮏ ﻗﺒﻠﮥ ﻣﺨﺼﻮص ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﭙﺶ دلھﺎی ﭼﮫﺎرﺻﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﮫﺎن‬
‫اﺳﺖ) ‪ .(١‬دﯾﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن‪ ،‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮای‬
‫دﻓﺎع از ﺣﺮﯾﻢ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﭙﺎ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ‪) ،‬ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل دوم ﻫﺠﺮی(‬

‫ھﺮ ﻣﻠﺖ و ﻣﺬھﺐ و ھﺮ ﺗﻔﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪای‪ ،‬ﺑﺮای اﺑﺮاز وﺟﻮد و اﻋﻼم ھﻤﺒﺴﺘﮕﯽ و‬
‫وﺣﺪت ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻗﻮﻣﯽ و ﻣﺬھﺒﯽ ﺧﻮد دارای ﯾﮏ ﺷﻌﺎر ﻣﻤﺘﺎز و ﻣﺨﺼﻮص اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون آن‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺮای آن ﻣﻠﺖ و ﻣﺬھﺐ ھﻮﯾﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺗﺼﻮر ﻧﻤﻮد‪ .‬اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﺑﺮای‬
‫ﻧﺸﺎندادن وﺣﺪت و ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﻣﻠﺖ ﺧﻮد »ﻗﺒﻠﮥ ﻧﻤﺎز« را ﺷﻌﺎر ﻗﺮار داد ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ﺑﺮآوردن ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊ و در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪۀ ﺑﺴﯿﺎری از اﺳﺮار و ﺣﮑﻤﺖھﺎی اﻟﮫﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﮥ ﺑﺎرز و ﺧﺎص اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺴﺎوات‪ ،‬ﻣﺸﻮرت و وﺣﺪت ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﯾﮑﺴﺎن و ھﻢﺳﻮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﯾﻨﺪ‪ ،‬رﮐﻦ اﻋﻈﻢ دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺠﺎآوردن‬
‫آن در ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﭘﻨﺞﺑﺎر ﻓﺮض ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﺻﻮرت اﺻﻠﯽ ﻧﻤﺎز اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر دﺳﺖﺟﻤﻌﯽ‬
‫و ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ھﺰاران ﻧﻔﺮ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﯾﮏ ﻓﺮد اﯾﺴﺘﺎده از وی ﺗﺒﻌﯿﺖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻣﺎم و ﭘﯿﺸﻮا اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺗﻤﺎم ﺣﺮﮐﺎت ﻣﻘﺘﺪیھﺎ ﺑﻪ او واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﻮﺟﻪ ھﻤﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ھﻤﯿﻦ ﺿﺎﺑﻄﻪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﯾﮏ ﻗﺒﻠﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ و ﭼﻨﺎن ﻋﻈﻤﺖ و اھﻤﯿﺘﯽ ﺑﻪ آن‬
‫داده ﺷﺪ ﮐﻪ روﮐﺮدن ﺑﻪﺳﻮی آن آدﻣﯽ را از داﯾﺮۀ ﮐﻔﺮ و ﺷﺮک ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﮫﻮد و‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس را ﻗﺒﻠﮥ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ وﺟﻮد ﻣﻠﯽ و ﻣﺬھﺒﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ آﻣﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوران ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﯾﮏ و ﻧﯿﻢ ﻣﯿﻠﯿﺎرد ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫در ﺟﮫﺎن وﺟﻮد دارد‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٩٠‬‬
‫آن ﻣﮑﺎن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮای ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن و ﭘﯿﺮوان اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﺖﺷﮑﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫ﮐﻪ ﯾﺎدﮔﺎر اﺑﺮاھﯿﻢ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﻈﮫﺮ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ھﺠﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﻣﮑﻪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬دو اﻣﺮ‬
‫ﻣﮫﻢ در ﭘﯿﺶ روی داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬دﻋﻮت ﻣﺮدم ﺑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم و ﺗﺒﻠﯿﻎ وﺣﺪت ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫و زدودن آﺛﺎر ﺷﺮک و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم؛ دوم اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﺳﯿﺲ و ﺗﺠﺪﯾﺪ‬
‫ﻣﻠﺖ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﻧﯿﺎز ﺑﻮد ﮐﻪ »ﮐﻌﺒﻪ« ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫آﻧﭽﻪ ھﺪف اﺻﻠﯽ از ﻗﺒﻠﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ »اﻣﺘﯿﺎز و اﺧﺘﺼﺎص« ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﻪ ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ‬
‫و ﮐﻔﺎر ﻧﯿﺰ ﮐﻌﺒﻪ را ﻗﺒﻠﮥ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم ج روﺑﺮوی ﻣﻘﺎم‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﻪﺳﻮی ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ روی اﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ھﺮدو ﻗﺒﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻗﺒﻞ از ﻇﮫﻮر اﺳﻼم و ھﺠﺮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺷﮫﺮ دو ﮔﺮوه از ﻣﺮدم زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﮔﺮوه اول ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻠﮥ آﻧﺎن‬
‫ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻮد‪ ،‬دوﻣﯿﻦ ﮔﺮوه اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﯾﯿﻦ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬آﯾﯿﻦ ﯾﮫﻮد و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺗﺮﺟﯿﺢ داﺷﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫ً‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺗﺎ ﻣﺪت ﺷﺎﻧﺰده ﻣﺎه رو ﺑﻪﺳﻮی ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس‬
‫ﮐﺮده ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؛ وﻟﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺎزی ﻧﺒﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻗﺒﻠﮥ اﺻﻠﯽ رھﺎ ﺷﺪه ﺑﻪﺳﻮی ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آﯾﮥ ذﯾﻞ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ و‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﻗﺒﻠﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺖ‪:‬‬
‫ۡ َ َ َ َ ۡ ُ َ ُ ُ ۡ َ َ ُّ ْ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬
‫َ ۡ َۡ ُ َ َ ۡ َ ََ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ ۡ‬
‫ج ِد ٱ�ر ِام� وحيث ما كنتم فولوا‬‫﴿ومِن حيث خرجت فو ِل وجهك شطر ٱلمس ِ‬
‫َ ُ َ‬
‫ُو ُجوه� ۡم ش ۡط َرهُۥ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۵۰ :‬‬
‫»ﭘﺲ روﯾﺖ را ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﺑﮕﺮدان و ھﺮﮐﺠﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ روی ﺧﻮد را ﺑﻪﺳﻮی او‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﮫﻮد از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺳﺨﺖ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ادﻋﺎی ﺑﺮﺗﺮی‪ ،‬ﻣﺬھﺒﯽ و دﯾﻨﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮی و‬
‫ﺣﺪی ﮐﻪ ﻃﺒﻖ رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎم دﯾﻨﯽ آﻧﺎن ﻣﻌﺘﺮف ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ّ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪانﺷﺎن زﻧﺪه ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺬر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺮزﻧﺪ آﻧﺎن زﻧﺪه ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ او را ﺑﻪ‬

‫‪ -١‬آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ذﮐﺮ ﺷﺪه از ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻤﺎز و ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری اﺧﺬ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٩١‬‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ و آﻏﺎز ﻏﺰوات‬

‫ﮐﯿﺶ ﯾﮫﻮد درآورﻧﺪ‪ ،‬اﺳﻼم ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز دﯾﻨﯽ آﻧﺎن ﺿﺮﺑﻪ وارد ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻗﺒﻠﮥ اﺳﻼم‬
‫در وھﻠﮥ اول ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺑﻮد‪ ،‬آنھﺎ ﻓﺨﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﮥ آنھﺎ ارج‬
‫ﻧﮫﺎده و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪﺳﻮی آن روی ﮐﺮده ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎر ﻇﺎھﺮی‬
‫ﻧﯿﺰ از آﻧﺎن ﺳﻠﺐ ﺷﺪ و ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﮐﺎﺳﮥ ﺧﺸﻢ و ﺣﺴﺎدت آﻧﺎن ﻟﺒﺮﯾﺰ ﮔﺸﺖ و‬
‫اﯾﻦ اﺗﮫﺎم را ﻣﻄﺮح ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪ در ھﺮ اﻣﺮی ﻗﺼﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺎ را دارد‪ ،‬از اﯾﻦ‬
‫ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻠﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﻗﺼﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮ داده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪادی از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎده ﻟﻮح و‬
‫ﺿﻌﯿﻒ اﻻﯾﻤﺎن از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ دﭼﺎر ﺗﺮدﯾﺪ ﺷﺪه و ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻋﺪم اﺳﺘﻘﻼل و ﺗﺰﻟﺰل اﻋﺘﻘﺎد ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬روی اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﺒﻠﻪ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ آن و ﻣﺼﻠﺤﺖھﺎی ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬آﯾﺎﺗﯽ ﭼﻨﺪ ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﺗﺮدﯾﺪھﺎ و‬
‫ﻣﺸﮑﻼت را در اﯾﻦ ﺑﺎره از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد‪:‬‬
‫ُ ّ َّ‬ ‫َّ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ ُ ُّ َ ٓ‬
‫اس َما َولٮ ٰ ُه ۡم عن ق ِۡبلت ِ ِه ُم ٱل ِ� �نوا عل ۡي َها ۚ قل ِ�ِ‬ ‫ٱلسف َها ُء م َِن ٱ�َّ ِ‬ ‫﴿سيقول‬
‫ب‪] ﴾...‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۴۲ :‬‬ ‫ٱل ۡ َم ۡ ُ َ ۡ َ ۡ ُ‬
‫�ق وٱلمغ ِر ۚ‬ ‫ِ‬
‫»ﺑﻪزودی ﺑﯽﺧﺮدان از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰ آنھﺎ را از ﻗﺒﻠﮥﺷﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎز‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪ؟ ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب از آن اﻟﻠﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫نت َعلَ ۡي َها ٓ إِ َّ� �ِ َ ۡعل َم َمن يَ َّتب ُع َّ‬
‫ٱلر ُسول م َِّمن يَنقل ُِب‬
‫َ‬ ‫﴿ َو َما َج َع ۡل َنا ۡٱلقِ ۡبلَ َة َّٱل� ُك َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ ً َّ َ َ َّ َ َ‬ ‫َ َٰ َ‬
‫� عقِ َب ۡي �هِ �ن �نت لكبِ�ة إِ� � ٱ�ِين هدى ٱ� ۗ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۴۳ :‬‬
‫ُ‬
‫»و ﻣﺎ آن ﻗﺒﻠﻪای را ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺑﻮدی )ﻗﺒﻠﻪ( ﻗﺮار دادﯾﻢ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮای اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﺴﯽ را‬
‫ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﺷﻨﻪھﺎی ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و اﮔﺮ‬
‫ﭼﻪ اﯾﻦ )ﺣﮑﻢ( ﺟﺰ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ اﻟﻠﻪ آنھﺎ را ھﺪاﯾﺖ ﮐﺮده دﺷﻮار اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫� َّن ۡٱل َّ‬ ‫ََ‬ ‫َ َۡ ۡ‬ ‫َّ ۡ َ ۡ َّ َ ُ َ ُّ ْ ُ ُ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ۡ‬
‫� َم ۡن َء َام َن بِٱ�ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬‫و‬ ‫ب‬ ‫ِ ِ‬ ‫ر‬‫غ‬ ‫م‬ ‫ٱل‬‫و‬ ‫ق‬‫﴿ليس ٱل ِ� أن تولوا وجوه�م ق ِبل ٱلم ِ ِ‬
‫�‬
‫�‬
‫ۡ‬
‫� ُح ّبِهِۦ َذوِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬ ‫� َن َو َء َا� ٱل ۡ َم َال َ َ ٰ‬ ‫ّ‬
‫ب َوٱ�َّب ِ ِ ۧ‬
‫َ ۡ َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ‬
‫��ِكةِ وٱلكِ�ٰ ِ‬
‫ۡ‬
‫َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر وٱلم‬
‫اب﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۷۷ :‬‬
‫َّ‬ ‫ٱلسب َ َّ ٓ َ َ‬ ‫َو ۡ َ‬
‫ٱ� َ�ٰ َ ٰ َ ۡ َ َ ٰ َ َ ۡ َ َّ‬
‫ٱلرق ِ‬ ‫يل وٱلسا�ِل ِ� و ِ� ِ‬ ‫� وٱلم�كِ� وٱ�ن ِ ِ‬
‫»ﻧﯿﮑﯽ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ روی ﺧﻮد را ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﯿﮑﯽ )و‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر(ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﮐﺘﺎب )آﺳﻤﺎﻧﯽ( و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪،‬‬
‫اﯾﻤﺎن آورده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺎل )ﺧﻮد( را ﺑﺎ وﺟﻮد دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺶ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﯾﺘﯿﻤﺎن‬
‫و ﻣﺴﮑﯿﻨﺎن و واﻣﺎﻧﺪﮔﺎن در راه و ﮔﺪاﯾﺎن و در )راه آزادی( ﺑﺮدﮔﺎن ﺑﺪھﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٩٢‬‬
‫در آﯾﺎت ﻧﺨﺴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻪ ذات ﺧﻮد ﻣﻘﺼﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﮫﺖ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا در ھﺮﺟﺎ و ھﺮﺳﻤﺖ و ھﺮﺟﮫﺖ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺿﺮورت ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻗﺒﻠﻪ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ رو ﺑﻪﺳﻮی ﻗﺒﻠﻪﮐﺮدن ﺷﻌﺎر وﯾﮋهای‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﻗﻌﯽ و ﻧﻤﺎﯾﺸﯽ و ﺗﻈﺎھﺮی را از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از‬
‫اﻓﺮاد ﯾﮫﻮدی ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎﻧﻪ ﺗﻈﺎھﺮ ﺑﻪ ﻗﺒﻮل اﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﺻﻒھﺎی‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎر آﺳﺘﯿﻦ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻗﺒﻠﻪ از ﺑﯿﺖ‬
‫ً‬
‫اﻟﻤﻘﺪس ﺑﻪ ﺑﯿﺖاﻟﻠﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬راز ﻧﻔﺎق و دوروﯾﯽ آﻧﺎن ﮐﺎﻣﻼ آﺷﮑﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ھﯿﭻ‬
‫ﻣﻠﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺬھﺐ و‬‫ﻓﺮدی از ﯾﮫﻮد ﮔﻮارا و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ راﺑﻄﻪاش ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﺳﺎس ّ‬
‫وﺟﻮد او ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪) ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس( ﻗﻄﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را روﺷﻦ و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‪» :‬رو ﮐﺮدن ﺑﻪﺳﻮی ﻗﺒﻠﮥ ﺧﺎﺻﯽ‪ ،‬ﺛﻮاب و ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺛﻮاب و ﻧﯿﮑﯽ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﯾﻤﺎن و اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺤﻪ«‪.‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪی ﻏﺰوات‬
‫ﺟﺎی ﺑﺴﯽ ﺗﻌﺠﺐ و ﺷﮕﻔﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﺑﻪ ھﺮاﻧﺪازه ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫داﺳﺘﺎن ﻣﻐﺎزی را ﺑﺎ آب و ﺗﺎب زﯾﺎد ذﮐﺮ ﮐﺮده و در ﺗﺸﺮﯾﺢ و ﺗﻔﺼﯿﻞ آن ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺑﻪ ﺧﺮج‬
‫دھﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎق و ﺷﻮر ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮای آن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ،‬آرزوﻣﻨﺪ ﮔﺴﺘﺮش و ﺑﺴﻂ ﺑﯿﺸﺘﺮ آن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آنھﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺻﺪد‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﺎﺑﻮﺳﯽ وﺣﺸﺘﻨﺎک از ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ اﺳﻼم و آراﯾﺶ و ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻏﯿﺮ واﻗﻌﯽ آن‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﭼﻨﺪ ﻗﻄﺮه ﺧﻮن‪ ،‬ﻣﻼط اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ آنھﺎ را ﺧﯿﺲ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻤﻪھﺎﯾﯽ از ﺧﻮن ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻣﻮرﺧﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی را‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﻪ رﺷﺘﮥ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻣﺮﺗﺒﯽ از وﻗﻮع‬
‫ﺟﻨﮓھﺎ و ﮐﺸﺘﺎرھﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎنھﺎ را ﺑﺎ زور و اﺟﺒﺎر ﺑﻪ ﺣﻠﻘﮥ اﺳﻼم ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﭼﻮن اﯾﻦ ﻃﺮز ﺗﻔﮑﺮ ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺪارد و ﺳﺮاﺳﺮ ﻏﻠﻂ و ﭘﻮچ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻗﺒﻞ از آﻏﺎز ﺑﺤﺚ‬
‫ﻣﻐﺎزی‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻏﺰوات ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﻋﻠﺖ وﻗﻮع ﻏﺰوهھﺎ و ﻣﻘﺪﻣﺎت و وﻗﺎﯾﻊ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه در آنھﺎ ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ را ﻃﺮح‬
‫ً‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﻧﺨﺴﺖ ﻻزم اﺳﺖ ﻧﮕﺎھﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ و ﮔﺬرا ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻏﺰوهھﺎ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ روی آنھﺎ ﺑﺤﺚ ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪٢٩٣‬‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ و آﻏﺎز ﻏﺰوات‬
‫ً‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم در ﻣﮑﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آﻣﺎج دﺷﻮاریھﺎ و‬
‫ﻣﺸﮑﻼت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻗﺮار داﺷﺖ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ‪ ،‬از آنھﺎ رھﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺖ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ ﺗﺼﻮر‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در ﻣﮑﻪ ﻣﺸﮑﻼت ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺮای آنﺣﻀﺮت ج وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻟﮑﻦ‬
‫در ﻧﻮع ﺧﻮد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻘﻂ ﮐﻔﺎر و‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺸﮑﻼت و ﻣﺼﺎﯾﺐ ﭘﯿﺶروی آنﺣﻀﺮت ج و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در‬
‫ﺷﮑﻞھﺎ و ﺷﯿﻮهھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻧﻤﻮدار ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻣﮑﻪ ﯾﮏ ﻗﺒﯿﻠﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻧﺼﺎر‪ ،‬اﻗﻮام ﯾﮫﻮد ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻋﺎدات‪،‬‬
‫اﺧﻼق‪ ،‬دﯾﻦ و ﻣﺬھﺐ ﺑﺎ اﻧﺼﺎر ﺗﻔﺎوت زﯾﺎدی داﺷﺘﻨﺪ و ﺣﺮﯾﻒ ﻣﻘﺎﺑﻞ آنھﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوه ﺳﻮم ﺳﺎﮐﻦ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﯾﻌﻨﯽ )ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ( ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آنھﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮوه‬
‫ﺳﻮم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎر در آﺳﺘﯿﻦ اﺳﻼم از ھﺮ دو ﮔﺮوه ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺧﻄﺮﻧﺎکﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻔﺎوت دﯾﮕﺮی ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻗﻮﻣﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﮑﻪ ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﮫﺖ وﺟﻮد ﺣﺮم و ﺗﺄﺛﯿﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آن ﺑﺮ ﺳﺎﮐﻨﯿﻦ‬
‫اﻃﺮاف و اﮐﻨﺎف‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﻼم ﺳﺮ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻓﺮود ﻣﯽآوردﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫اﺳﻼم در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ھﺠﺮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج از ﺧﻄﺮات و ﺗﮫﺪﯾﺪھﺎی ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﺼﻮن ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه رﺳﻮل اﮐﺮم ج و ﻣﺮﮐﺰ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪ‪ ،‬آﻣﺎج ﺧﺸﻢ و ﮐﯿﻨﻪ‬
‫ﺗﻮزیھﺎی ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻗﺮﯾﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ روز ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﻣﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ُ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ« ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ھﺠﺮت رﺋﯿﺲ ﻗﺒﺎﯾﻞ اﻧﺼﺎر‬
‫ﺑﻮد و اﻧﺼﺎر ﺑﺮای ﺑﺮﮔﺰاری ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺎجﮔﺬاری او در ﺣﺎل ﺗﺪارک و آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪای‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َّ ُ ْ ُ ُ َّ ُ ْ َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ ُ‬ ‫َّ ُ‬
‫� ْﻢ َ ْ ُ ْ َ‬
‫�ن ِإﻴﻟْ� ْﻢ‬ ‫ﺎﺣﺒَﻨﺎ َو ِ�ﻧﺎ �ﻘ ِﺴ ُﻢ ِﺑﺎﷲ ﺘﻟﻘﺎ ِﺗﻠﻨﻪ أو ﺘﻟﺨ ِﺮﺟﻨﻪ أو ﻟن ِﺴ‬
‫آو�ﺘﻢ ﺻ ِ‬ ‫» ِإﻧ‬
‫َ ْ َ َ َ َّ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ُ‬
‫� ْﻢ«) ‪» .(١‬ﺷﻤﺎ ﻓﺮدی از ﻣﺎ را ﻧﺰد ﺧﻮد ﭘﻨﺎه‬ ‫ِﺑﺄﻤﺟ ِﻌﻨﺎ ﺣﻰﺘ �ﻘﺘﻞ ﻣﻘﺎ ِﺗﻠﺘ�ﻢ و�ﺴت ِﺒﻴﺢ �ِﺴﺎء‬
‫دادهاﯾﺪ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﯾﺎ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ و ﯾﺎ او را از ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺧﺮاج ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ‬
‫اﯾﻦﺻﻮرت ﻣﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬زﻧﺎن ﺷﻤﺎ را ﮐﻨﯿﺰ ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار ﺧﻮاھﯿﻢ داد«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺳﻨﻦ اﺑﯽ داود ‪ ۶۷ /۲‬ﺑﺎب ﺧﺒﺮ اﻟﻨﻀﯿﺮ‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٩٤‬‬

‫وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ رﻓﺖ‪ ،‬او را ﺗﻔﮫﯿﻢ ﮐﺮد‬
‫و ﮔﻔﺖ‪» :‬آﯾﺎ ﺗﻮ ﺑﺎ ﺑﺮادران و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﯽﭘﺮدازی«؟ ﭼﻮن ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻧﺼﺎر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج را درک ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻧﺎﻣﮥ ﻗﺮﯾﺶ ﺟﺎﻣﮥ‬
‫ً‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﻧﯿﺰ ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺎﻣﻪای ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا‬
‫ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖھﺎی ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ و ﯾﮫﻮد ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ھﻤﺎن زﻣﺎن و ﻗﺒﻞ از ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮ اﺳﺘﺮی ﺳﻮار ﺷﺪه ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻠﻪ »ﺑﻨﯽاﻟﺤﺎرث ﺑﻦ ﺧﺰرج« رﻓﺘﻨﺪ؛ در ﯾﮏ ﻣﮑﺎن و ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﺧﻮد دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯽ از‬
‫ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﯾﮫﻮد و ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ ﭼﻮن آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ آنھﺎ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﺣﺮﮐﺖ و راهرﻓﺘﻦ ﺳﻮاری اﯾﺸﺎن ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ؛ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﻦ اﺑﯽ ﭘﺎرﭼﻪای ﺑﺮ ﭼﮫﺮهاش اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺎ ﻟﺤﻨﯽ ﺗﺤﻘﯿﺮآﻣﯿﺰ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر راه‬
‫ﻧﯿﺎﻧﺪاز!« آنﺣﻀﺮت ج ﺳﻼم ﮐﺮد و آﯾﺎﺗﯽ را از ﻗﺮآن ﺗﻼوت ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬آﻗﺎ!‬
‫ﻣﻦ اﯾﻦ را ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪم‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺳﺨﻦ و ﮔﻔﺘﮥ ﺗﻮ راﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا آن را در ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺎ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﮑﻦ و ﻣﺎ را ﻣﻮرد اذﯾﺖ و زﺣﻤﺖ ﻗﺮار ﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺗﻮ ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﻦ«) ‪.(١‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺎﺋﻪ ادب و ﮔﻔﺘﺎر ﺗﺤﻘﯿﺮآﻣﯿﺰ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آورد و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ درﮔﯿﺮی و ﮐﺸﺘﺎر ﺷﻮد‪ ،‬در ﻧﮫﺎﯾﺖ آنﺣﻀﺮت ج ھﺮدو ﮔﺮوه را ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮنﺳﺮدی و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداری واداﺷﺖ‪.‬‬
‫در ھﻤﺎن دوران ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺳﺮدار ﻗﺒﯿﻠﮥ اوس )ﺳﺎﮐﻦ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ( ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻋﻤﺮه ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﮑﺮﻣﻪ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد و در آﻧﺠﺎ ﻣﯿﮫﻤﺎن اﻣﯿﺔ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯿﺎن او و اﻣﯿﮥ از ﻣﺪتھﺎ ﭘﯿﺶ رواﺑﻂ ﺣﺴﻨﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﯾﮏ روز ﺑﺎ اﻣﯿﻪ ﺑﺮای ﻃﻮاف‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ رﻓﺖ‪ ،‬در ﺑﯿﻦ راه ﺑﺎ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺟﮫﻞ از اﻣﯿﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ھﻤﺮاه اﺳﺖ؟ اﻣﯿﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻌﺪ اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮﺟﮫﻞ رو ﺑﻪ وی ﮐﺮد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺻﺎﺑﺌﯿﮫﺎ )ﮐﻔﺎر ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت و ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﺻﺎﺑﺌﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮﺗﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ( ﭘﻨﺎه دادهاﯾﺪ؟ ﻣﻦ ھﺮﮔﺰ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ وارد ﺷﻮی‪،‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ‪ ۹۳ /۲‬و ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪.‬‬

 ‫‪٢٩٥‬‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ و آﻏﺎز ﻏﺰوات‬

‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! اﮔﺮ ﺗﻮ ﺑﺎ اﻣﯿﻪ ھﻤﺮاه ﻧﺒﻮدی‪ ،‬ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪدر ﻧﻤﯽﺑﺮدی‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ‬
‫اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﺎ را از ﺣﺞ ﺑﺎزدارﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ راه ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺷﻤﺎ را ﮐﻪ از ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﺬرد ﻣﺴﺪود ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد؛ )ﻣﻨﻈﻮر راه ﺷﺎم ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ() ‪.(١‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﻗﻮام ﻋﺮب ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻮﻟﯿﺖ و ﻣﺠﺎورت ﺣﺮم ﺑﺮای ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬اﺣﺘﺮام ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﻣﺴﺎﻓﺖ از ﻣﮑﻪ ﺗﺎ ﻣﺪﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ و ﺳﻠﻄﮥ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﻧﺪ) ‪ .(٢‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ را ﻋﻠﯿﻪ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﺮﯾﮏ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﯾﻤﻦ و ﻏﯿﺮه ﺗﺎ ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ھﯿﺌﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ )ﻋﺒﺪاﻟﻘﯿﺲ( از‬‫ِ‬ ‫ﺣﻀﻮر ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی‪ ،‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﺑﺤﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﺷﺮﻓﯿﺎب ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ اﯾﻦ ھﯿﺌﺖ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻗﺒﺎﯾﻞ‬
‫ً‬
‫»ﻣﻀﺮ« ﻣﺎﻧﻊ از ﺣﻀﻮر ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺎ ﻓﻘﻂ در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﮐﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎ‬
‫ﺟﻨﮓھﺎ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﯾﻢ) ‪.(٣‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻧﯿﺰ ﺑﺴﻨﺪه ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ« را ھﺸﺪار‬
‫داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻣﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺪﺗﯽ اوﺿﺎع در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﭼﻨﺎن وﺧﯿﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺗﻤﺎم ﺷﺐھﺎ را ﺑﺎ ﺑﯿﺪاری‬
‫ﺳﭙﺮی ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺴﺎﯾﯽ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ ج أول ﻣﺎ ﻗﺪم اﻤﻟﺪﻳﻨﺔ �ﺴﻬﺮ ﻣﻦ الﻠﻴﻞ«‪» .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج در ﺑﺪو ورود‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺐھﺎ ﺑﯿﺪار ﺑﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺠﮫﺎد ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﭼﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ از ﺷﻤﺎ اﻣﺸﺐ ﭘﺎﺳﺪاری ﻣﯽﮐﻨﺪ«؟ ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ اﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص ﻣﺴﻠﺢ ﺷﺪ و ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺐ را ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ داد‪ ،‬آﻧﮕﺎه آنﺣﻀﺮت اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ رواﯾﺘﯽ‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮی در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬اﺑﺘﺪای »ﺑﺎب اﻟﻤﻐﺎزی« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬در ﺳﯿﺮه اﺑﻦ ھﺸﺎم ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪» :‬وذﻟﻚ أن ﻗﺮﻳﺸﺎ ﻛﺎﻧﻮا إﻣﺎم اﻟﻨﺎس وﻗﺎدة اﻟﻌﺮب ﻻ ﻳﻨﻜﺮون ذﻟﻚ‬
‫وﻛﺎﻧﺖ ﻗﺮﻳﺶ ﻫﻲ اﻟﺘﻲ ﻧﺼﺒﺖ اﳊﺮب ﻟﺮﺳﻮل اﷲ ج«‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﺬﮐﺮۀ وﻓﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻘﯿﺲ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺐ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٩٦‬‬

‫»ﻋﻦ أﻲﺑ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ ﻗﺎل‪ :‬ﻤﻟﺎ ﻗﺪم رﺳﻮل اﷲ ج وأﺻﺤﺎﺑﻪ اﻤﻟﺪﻳﻨﺔ وآوﺗﻬﻢ اﻷﻧﺼﺎر ورﻣﺘﻬﻢ‬
‫اﻟﻌﺮب ﻋﻦ ﻗﻮس واﺣﺪة و�ﻧﻮا ﻻ ﻳبﻴﺘﻮن إﻻ ﺑﺎلﺴﻼح وﻻ ﻳﺼﺒﺤﻮن إﻻ ﻓﻴﻪ«) ‪» .(١‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮمج و ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ و اﻧﺼﺎر آﻧﺎن را ﭘﻨﺎه دادﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻋﺮب ﺑﺮای‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آنھﺎ آﻣﺎده ﺷﺪ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻮدﻧﺪ ﺷﺐ را ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻣﻐﺎزی را از ھﻤﯿﻦ وﻗﺎﯾﻊ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﮫﺎد را‬
‫ﻣﺸﺮوع ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ھﺮ ﺷﺨﺺ واﻗﻊﺑﯿﻦ از ﻣﺤﺘﻮای ھﻤﯿﻦ رواﯾﺎت درک ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺮﯾﺎن‬
‫اﺻﻠﯽ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در »ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ« و »زرﻗﺎﻧﯽ« ﻣﺮﻗﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی‪ ،‬دوازدھﻢ ﻣﺎه ﺻﻔﺮ ﺟﮫﺎد را ﻣﺸﺮوع ﮐﺮد و در ﺳﻨﺪ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﮥ اﻣﺎم زھﺮی را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ َ َّ َ ُ َ َ ُ َ َ َّ ُ ۡ ُ ُ ْ َّ َّ َ َ َٰ‬
‫»أول آﻳﺔ ﻧﺰﻟﺖ ﰱ اﻹذن ﺑﺎﻟﻘﺘﺎل‪﴿ :‬أذِن ل ِ�ِين ي�ٰتلون بِ��هم ظل ِم ۚوا �ن ٱ� �‬
‫ِير ‪) .﴾٣٩‬زرﻗﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺴﺎﺋﯽ ‪.«(۴۴۸ /۱‬‬ ‫نَ ۡ�ه ِۡم لَ َقد ٌ‬
‫ِ‬
‫»ﯾﻌﻨﯽ اوﻟﯿﻦ آﯾﻪای ﮐﻪ در ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺟﮫﺎد ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‪ :‬أذن ﻟﻠﺬﯾﻦ‪«...‬‬
‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬اوﻟﯿﻦ آﯾﻪای ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺟﮫﺎد ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ﺑﻮد‪:‬‬
‫َّ َّ َ َ ُ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ْ َ‬
‫ِين يُ�ٰتِلون� ۡم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۹۰ :‬‬ ‫﴿و�ٰتِلوا ِ� سب ِ ِ‬
‫يل ٱ�ِ ٱ�‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﻌﻤﻖ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﻢ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ ھﺮدو آﯾﻪ‪ ،‬اﺟﺎزۀ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫داده ﺷﺪه ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺣﻤﻠﻪ و ﺟﻨﮓ از ﺳﻮی آنھﺎ آﻏﺎز ﺷﻮد؛ و اﯾﻦ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ‬
‫وﻇﯿﻔﮥ ﻣﮫﻢ‪ ،‬ﺣﺮاﺳﺖ و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از ﺧﻮد ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺼﺎر و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ از ﺷﮫﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﺟﺮم اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺼﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﭘﻨﺎه دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﻧﺎﺑﻮدی ﻣﺪﯾﻨﻪ را‬
‫ﮐﺮده و ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮای اﯾﻦ ھﺪف ﺷﻮراﻧﺪه و ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫� ٱ َّ� َ‬

‫ِين َء َام ُنوا مِن� ۡم﴾ ]اﻟﻨﻮر‪[۵۵ :‬‬ ‫‪ -١‬ﻟﺒﺎب ﻓﯽ اﺳﺒﺎب اﻟﻨﺰول ﻟﻠﺴﯿﻮﻃﯽ ﺳﻮره ﻧﻮر‪ ،‬آﯾﮥ‪َ ﴿ :‬و َع َد ٱ َّ ُ‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ در ﻣﺴﻨﺪ دارﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٩٧‬‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ و آﻏﺎز ﻏﺰوات‬

‫روی اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﺎع از ﮐﯿﺎن اﺳﻼم و ﺗﻀﻌﯿﻒ ﻗﻮای دﺷﻤﻦ‬
‫دو ﺗﺪﺑﯿﺮ اﺗﺨﺎذ ﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫اول – اﯾﻦﮐﻪ راه ﺗﺠﺎرت ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺷﺎم ﮐﻪ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺪود ﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫آﻧﺎن ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺗﻦ در دھﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ھﻤﺎن ھﺸﺪاری ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ‬
‫ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ در ﻣﮑﻪ اﺑﻮﺟﮫﻞ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﺗﮫﺪﯾﺪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫دوم – ﺑﺎ ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ در اﻃﺮاف ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎن ﺻﻠﺢ و اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻋﻤﻠﯿﺎت ﻗﺒﻞ از ﺑﺪر‬

‫ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬روی اﯾﻦ ﺟﮫﺎت ﻗﺒﻞ از ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‪ ،‬دﺳﺘﻪھﺎی ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔﺮی و ﯾﮑﺼﺪ ﻧﻔﺮی‬
‫ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ ﺑﻪﺳﻮی ﻣﮑﻪ اﻋﺰام ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺎه ﺻﻔﺮ ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺎ‬
‫ﮔﺮوھﯽ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺗﺎ ﻣﺤﻞ »اﺑﻮاء« آﻣﺪﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﺑﻨﯽﺿﻤﺮة« ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﺳﺮﯾﻪ ﺣﻤﺰه ﺑﻦ‬ ‫ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﻗﺒﻞ از ﻏﺰوۀ »اﺑﻮاء« ﺳﻪ ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ«‪» ،‬ﺳﺮﯾﻪ ﻋﺒﯿﺪة ﺑﻦ ﺣﺎرث« و »ﺳﺮﯾﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص«) ‪ ،(١‬وﻟﯽ در‬
‫ھﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦ ﻋﻤﻠﯿﺎت زد و ﺧﻮردی ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎی ﺳﯿﺮه ھﺪف اﯾﻦ ﺳﺮاﯾﺎ و‬
‫ﻋﻤﻠﯿﺎت را ﺗﮫﺪﯾﺪ ﺧﻄﻮط ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻗﺮﯾﺶ و ﮐﺎروان ﺗﺠﺎرﺗﯽ آنھﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻃﺒﻖ ﺗﮫﺪﯾﺪ ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ‪ ،‬ھﺪف اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ راه ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ آنھﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺷﺎم ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‬
‫ﺗﺎ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر اﻗﺘﺼﺎدی ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎﻧﺪﯾﻦ اﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ھﺪف اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻏﺎرﺗﮕﺮی و ﭼﭙﺎول اﻣﻮال ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ اﺗﮫﺎم ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺟﮫﺎﻟﺖ و ﻧﺎداﻧﯽ دﺷﻤﻨﺎن‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اوﻻ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ در ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم ﮔﻨﺎه ﺳﺨﺘﯽ اﺳﺖ و ﺛﺎﻧﯿﺎ ﺑﺮﺧﻼف‬
‫واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ھﯿﭻ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﺎل ﮐﺎرواﻧﯽ را ﻏﺎرت‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎ اﮔﺮ ھﺪف از اﯾﻦ ّ‬ ‫ً‬
‫ﺳﺮﯾﻪھﺎ ﻏﺎرﺗﮕﺮی و ﭼﭙﺎول اﻣﻮال ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ‬ ‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫»ﺳﻮژه« ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﮐﺎروان ﺗﺠﺎری ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ھﯿﭻﮔﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ اﯾﻦ ھﺪف ﺑﻪ‬
‫آن ﺗﻌﺮض ﻧﻮرزﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪» -١‬ﺳﺮﯾﻪ« در اﺻﻄﻼح ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﮔﺮوه و ﯾﺎ ﺳﭙﺎھﯽ را‬
‫ﺑﻪﺳﻮی دﺷﻤﻦ و ﯾﺎ ھﺪﻓﯽ دﯾﮕﺮ اﻋﺰام داﺷﺘﻪ و ﺑﺮای آن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و »ﻏﺰوه«‬
‫ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺺ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺎ آن ﮔﺮوه و ﯾﺎ ﺳﭙﺎه ھﻤﺮاه ﺑﻮده و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ‬
‫ﻋﻤﻠﯿﺎت را ﺑﺮﻋﮫﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٢٩٨‬‬

‫ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺟﻬﯿﻨﻪ‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪای در اﻃﺮاف ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮐﻪ ھﯿﺄﺗﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮای ﺑﺴﺘﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺎ آن‬
‫اﻋﺰام ﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺟﮫﯿﻨﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺳﻪ ﻣﻨﺰﻟﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ آنھﺎ ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ِ‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﮐﻔﺎر رواﺑﻂ ﯾﮑﺴﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﮐﺴﯽ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻧﮑﻨﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج در ﻣﺎه ﺻﻔﺮ ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی ﺑﺎ ﺷﺼﺖ ﻧﻔﺮ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﻪﺳﻮی‬
‫»اﺑﻮاء« ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪) ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ آن ﻏﺰوۀ اﺑﻮاء ﯾﺎ ودان واﻗﻊ ﺷﺪ( ﻣﻘﺒﺮۀ ﻣﺎدر‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﻧﯿﺰ در ھﻤﺎﻧﺠﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﺑﻮاء روﺳﺘﺎی ﺑﺰرگ »ﻓﺮع« واﻗﻊ اﺳﺖ و ﻗﺒﯿﻠﮥ‬
‫ً‬
‫»ﻣﺰﯾﻨﻪ« در ھﻤﺎﻧﺠﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد و از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ھﺸﺖ ﻣﻨﺰل )ھﺸﺘﺎد ﻣﺎﯾﻞ(‬
‫ﻗﺮار دارد و آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺤﺪودۀ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬در ھﻤﺎن ﺣﻮل و ﺣﻮش‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﮥ‬
‫»ﺑﻨﯽﺿﻤﺮه« ﻣﯽزﯾﺴﺖ و اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ آﻧﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز اﻗﺎﻣﺖ در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ »ﺑﻨﯽﺿﻤﺮه« ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﺮد‪ ،‬در آن‬
‫ﻣﻮﻗﻊ رﺋﯿﺲ ﺑﻨﯽﺿﻤﺮه »ﻣﺨﺸﯽ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺿﻤﺮی« ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻣﻌﺎھﺪه ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ ّ‬ ‫الﺮﺣ َ َ َ ٌ ْ ُ َ ّ َ ُ‬ ‫»� ا ِ ّ ْ َ ّ‬
‫ﷲ ِ َﺒﻟ ِ� ﺿ ْﻤ َﺮة‪ ،‬ﻓ ِﺈ� ُﻬ ْﻢ آ ِﻣﻨُﻮن َﻰﻠﻋ‬
‫ﻮل ا ِ‬‫ﻴﻢ‪ .‬ﻫﺬا ِﻛﺘﺎب ِﻣﻦ �ﻤ ٍﺪ رﺳ ِ‬ ‫ﷲ الﺮﻤﺣ ِﻦ ِ ِ‬
‫ّ َْ‬
‫ﷲ َﻣﺎ ﺑَﻞ ﺤﺑ ٌﺮ‬ ‫ام ُﻬ ْﻢ ّإﻻ أَ ْن ُ�َﺎر ُ‬ ‫َ ْ َ ْ ََُْ ْ ََ ّ َُ ْ ّ ْ َ ََ‬
‫ﻰﻠﻋ َﻣ ْﻦ َر َ‬
‫ﻳﻦ ا ِ‬ ‫ِ‬ ‫د‬
‫ِ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻮا‬
‫ِ ِ‬ ‫�‬ ‫أمﻮال ِ ِﻬﻢ وأ�ﻔ ِﺴ ِﻬﻢ‪ ،‬وأن لﻬﻢ اﻨﻟﺮﺼ‬
‫َ‬ ‫ُ َ ً َ ّ ّ َّ َ‬
‫إذا َد َﺎﻋ ُﻫ ْﻢ ِﻨﻟَ ْﺮﺼهِ‪ ،‬أ َﺟﺎﺑُ ُ‬
‫ﻮه‪ ...‬اﻟﺦ«) ‪» .(٢‬ﺑﻨﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﻨﺪهی ﻣﮫﺮﺑﺎن‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺻﻮﻓﺔ‪ ،‬و ِ�ن اﻨﻟ ِﻲﺒ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪای اﺳﺖ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺑﺮای ﺑﻨﻮﺿﻤﺮه‪ ،‬ﺟﺎن و ﻣﺎل آﻧﺎن در اﻣﺎن‬
‫اﺳﺖ و ھﺮﮐﺲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ از آﻧﺎن ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ دﯾﻦ‬
‫ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ و ھﺮﮔﺎه رﺳﻮل ﺧﺪا آﻧﺎن را ﺑﺮای ﯾﺎری ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ او ﺧﻮاھﻨﺪ آﻣﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻣﻐﺎزی را از ھﻤﯿﻦ واﻗﻌﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ‬
‫ً‬
‫ھﻤﯿﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﻏﺰوه ﻗﺮار داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﻌﺪ از ﯾﮏ ﻣﺎه »ﮐﺮز ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ‬
‫ﻓﮫﺮی« ﮐﻪ از ﺳﺮان ﻣﮑﻪ ﺑﻮد) ‪ ،(٣‬ﺑﻪ ﭼﺮاﮔﺎه ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان و ﺷﺘﺮان‬

‫‪ -١‬ﻣﻮرﺧﯿﻦ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻨﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﯾﻪ »ﺿﻤﺮه« را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫آﻧﺠﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﻣﺠﺪی ﺟﮫﯿﻨﯽ« رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻛﺎن ﻣﻮادﻋ ﹰﺎ ﻟﻠﻔﺮﻳﻘﲔ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ھﺮدو ﻓﺮﯾﻖ‬
‫رواﺑﻂ ﯾﮑﺴﺎن داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬روض اﻻﻧﻒ ‪۵۸ /۲‬؛ زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۴۵۶ /۱‬‬
‫‪ -٣‬اﺻﺎﺑﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮز ﻓﮫﺮی‪.‬‬
 ‫‪٢٩٩‬‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ و آﻏﺎز ﻏﺰوات‬

‫آنﺣﻀﺮت ج را ﺑﻪ ﯾﻐﻤﺎ ﺑﺮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﭘﺲ از اﻃﻼع از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع او را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮد‪،‬‬

‫ً‬
‫وﻟﯽ ﮐﺮز ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﻓﮫﺮی ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺖ و ﻣﺘﻮاری ﺷﺪ‪) .‬ﮐﺮز ﺑﻌﺪا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و در‬
‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ راه ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ(‪ .‬در ﻣﺎه ﺟﻤﺎدی اﻟﺜﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫دو ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از آن واﻗﻌﻪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ دوﯾﺴﺖ ﻧﻔﺮ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫ُ‬
‫»ذواﻟﻌﺸﯿﺮة« رﺳﯿﺪ و ﺑﺎ »ﺑﻨﯽ ﻣﺪﻟﺞ« ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺤﻞ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﻪ ﻣﻨﺰﻟﯽ در‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ »ﯾﻨﺒﻮع« ﻗﺮار دارد‪» .‬ﺑﻨﯽ ﻣﺪﻟﺞ« ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﺑﻨﯽ ﺿﻤﺮه« ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻮن‬
‫ﺑﻨﯽ ﺿﻤﺮه از ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ »ﺑﻨﯽ ﻣﺪﻟﺞ« ﺑﺎ ﺳﮫﻮﻟﺖ‪،‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﭘﯿﻤﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺎه رﺟﺐ ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی آنﺣﻀﺮت ج ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﺟﺤﺶ را ﺑﺎ دوازده ﻧﻔﺮ ﺑﻪﺳﻮی »ﺑﻄﻦ ﻧﺨﻠﻪ« ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﻣﯿﺎن ﻣﮑﻪ و ﻃﺎﺋﻒ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺖ ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز از ﻣﮑﻪ ﻗﺮار دارد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻧﺎﻣﻪای ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ داد و ﺑﻪ او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻌﺪ از دو روز آن را ﺑﺎز ﮐﺮده ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻌﺪ از دو روز ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎز‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬در آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﺑﻪ »ﺑﻄﻦ ﻧﺨﻠﻪ« ﺑﺮو‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﻦ و از اوﺿﺎع و اﺣﻮال‬
‫ً‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺎ را ﻣﻄﻠﻊ ﺳﺎز! اﺗﻔﺎﻗﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ ﮐﺎﻻھﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ از ﺷﺎم ﻣﯽآوردﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻇﺎھﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﺮ آنھﺎ ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪ و ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫اﻟﺤﻀﺮﻣﯽ« ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و دو ﻧﻔﺮ را اﺳﯿﺮ ﮐﺮد و ﮐﺎﻻھﺎ را ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ و اﻣﻮال ﻏﻨﯿﻤﺖ را ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت آورد و ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد؛‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺎزهای ﻧﺪاده ﺑﻮدم« و از ﺗﺤﻮﯾﻞ اﻣﻮال‬
‫ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻧﯿﺰ ﺧﻮدداری ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻣﻦ ﻗﺒﻮل دارم ﮐﻪ ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو واﻗﻌﻪ اول ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ھﺪف از آنھﺎ ﻏﺎرت ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ً‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﺗﻔﺎﻗﺎ ﺑﺎ آن ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﺸﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ ﻧﯿﺴﺘﻢ و ﺑﺎ ﺣﺪس و ﻗﯿﺎس ھﻢ ﮐﺎری‬
‫ﻧﺪارم‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺗﺎ ﺟﺎھﺎی ﻣﺬﮐﻮر رﻓﺖ و ﺑﺎ ﻗﺒﺎﯾﻞ آﻧﺠﺎ ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﺑﺴﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﻣﻮرﺧﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ را‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ھﻢ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪای ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ھﺪف ﻏﺎرت ﮐﺎروان ﺑﻮد ﭘﺲ‬
‫اﻟﻌﯿﺎذ ﺑﺎﻟﻠﻪ آنﺣﻀﺮت ﯾﮏ ﻓﺮد ﺑﯽﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﮐﺎروان را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ھﺪف‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻠﻮه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﺠﺮﺑﻪھﺎی ﻣﮑﺮر در ﺑﺪر ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﮐﺎروان ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪدر‬
‫ﺑﺮد و ﺑﻪ ﭼﻨﮓ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﻔﺘﺎد‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٠٠‬‬

‫»ﺻﻨﻌﺘﻢ ﻣﺎ ﻟـﻢ ﺗﺆﻣﺮوا ﺑﻪ وﻗﺎﺗﻠﺘﻢ ﰲ اﻟﺸﻬﺮ اﳊﺮام وﻟـﻢ ﺗﺆﻣﺮوا ﺑﻘﺘﺎل«‪ /).‬ﻃﺒﺮی‬
‫‪» (۱۲۷۵/‬ﺷﻤﺎ ﮐﺎری ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن دﺳﺘﻮر داده ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﯾﺪ و در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﻨﮓ ﺷﺪﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﺳﯿﺮان و ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن از ﺑﺰرﮔﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﻀﺮﻣﯽ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺣﻀﺮﻣﯽ و ھﻢﭘﯿﻤﺎن »ﺣﺮب ﺑﻦ اﻣﯿﻪ« )ﺟﺪ اﻣﯿﺮ ﻣﻌﺎوﯾﻪ س( ﺑﻮد) ‪.(١‬‬
‫ﺣﺮب ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺳﺮدار ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد و ﭘﺲ از ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ رﯾﺎﺳﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﺮ‬
‫ﻋﮫﺪه داﺷﺖ‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن و ﻧﻮﻓﻞ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ اﺳﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻮۀ ﻣﻐﯿﺮه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ) ‪ .(٢‬ﻣﻐﯿﺮه ﭘﺪر وﻟﯿﺪ و ﺟﺪ ﺣﻀﺮت ﺧﺎﻟﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺣﺮب‪ ،‬دوﻣﯿﻦ رﺋﯿﺲ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ آﺗﺶ ﺧﺸﻢ و ﮐﯿﻨﻪ ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺖ و آﻧﺎن را ﺳﺨﺖ ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺣﺲ ﺧﻮﻧﺨﻮاھﯽ آﻧﺎن ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﺑﺎﻋﺚ اﻗﺪام ﺑﺮای ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫اﻧﺘﻘﺎم و زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺮوة ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ ،‬ﺧﻮاھﺮزادۀ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﺖ ﺟﻨﮓ ﺑﺪر و ﺳﺎﯾﺮ ﺟﻨﮓھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﻀﺮﻣﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻃﺒﺮی ﻣﺮﻗﻮم اﺳﺖ‪:‬‬
‫»وﻛﺎن اﻟﺬي ﻫﺎج وﻗﻌﺔ ﺑﺪر وﺳﺎﺋﺮ اﳊﺮوب اﻟﺘﻲ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﲔ رﺳﻮل اﷲ ج وﺑﲔ ﻣﴩﻛﻲ‬
‫ﻗﺮﻳﺶ ﻓﻴﻤـﺎ ﻗﺎل ﻋﺮوة ﺑﻦ اﻟﺰﺑﲑ ﻣﺎ ﻛﺎن ﻣﻦ ﻗﺘﻞ واﻗﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﺴﻬﻤﻲ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫اﳊﴬﻣﻲ«) ‪» .(٣‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﺖ وﻗﻮع ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﻃﺒﻖ اﻇﮫﺎرات ﺣﻀﺮت ﻋﺮوة ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪،‬‬
‫ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﺤﻀﺮﻣﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ واﻗﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺳﮫﻤﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻏﺰوه ﺑﺪر ﺳﺮآﻏﺎز و رﯾﺸﮥ اﺻﻠﯽ ﺗﻤﺎم ﻏﺰوهھﺎ اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬آن را ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺑﯿﺎن ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬اﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮه ﻋﻼء ﺣﻀﺮﻣﯽ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۲۴۷/‬‬
‫‪ -٣‬ﻃﺒﺮی ‪) ۱۲۸۴ /‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
 ‫َ َ َ ۡ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ ‪ُ َّ َ َ َ َّ ْ ُ َّ َ ۖ ٞ‬‬
‫�مۡ‬ ‫﴿ولقد ن��م ٱ� بِبدرٖ وأنتم أذِلة فٱ�قوا ٱ� لعل‬
‫َۡ ُُ َ‬
‫�شكرون ‪] ﴾١٢٣‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۲۳ :‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬
‫)رﻣﻀﺎن ﺳﺎل دوم(‬
 ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫»ﺑﺪر« ﯾﮑﯽ از ﺑﺎزارھﺎی ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮ ﺳﺎل اﻓﺮاد ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻋﺮاب در‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﺮای ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و ﻣﻔﺎﺧﺮه و ﻣﺸﺎﻋﺮه ﮔﺮد ھﻢ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺤﻞ در ﻣﺴﯿﺮ راه‬
‫ً‬
‫ﺷﺎم ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻮھﺴﺘﺎﻧﯽ و ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر اﺳﺖ واﻗﻊ ﺷﺪه و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ از‬
‫ً‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره ھﺸﺘﺎد ﻣﺎﯾﻞ )ﺣﺪود ‪ ۱۳۰‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ( ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ھﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ھﺠﺮت رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺎده ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫و ﻧﺎﻣﻪای ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎن و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ آورده و ﺗﻮ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺧﻮاھﯿﻢ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬دﺳﺘﻪھﺎی ﮐﻮﭼﮑﯽ از‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﻨﺎوب ﺟﮫﺖ ﮔﺸﺖزﻧﯽ ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺪﯾﻨﻪ اﻋﺰام ﻣﯽﺷﺪ‪» ،‬ﮐﺮز ﻓﮫﺮی« ﺑﻪ‬
‫ﭼﺮاﮔﺎهھﺎی ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮده و ﻏﺎرﺗﮕﺮی ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﯾﮏ ﺣﻤﻠﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﯿﺎر‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ھﺰﯾﻨﻪ و ﻣﺨﺎرج ﮐﺎﻓﯽ ﺟﻨﮓ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﮐﺎروان‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻣﯿﻦ ھﺰﯾﻨﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺷﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺳﺮو‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ رﺧﺖ ﺳﻔﺮ ﺑﺴﺖ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ از اھﻞ ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﮐﺎﻻﯾﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺖ‪ ،‬در‬
‫آن ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮد) ‪ .(١‬ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺮدان‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻢ در اﻣﻮر ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻧﻘﺶ و‬
‫دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ دارﻧﺪ‪ ،‬در آن ﮐﺎروان ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﮐﺎروان ھﻨﻮز از ﺷﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﻧﮑﺮده‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺎدﺛﮥ ﻗﺘﻞ »ﺣﻀﺮﻣﯽ« روی داد‪ ،‬و آﺗﺶ ﺧﺸﻢ و ﮐﯿﻨﮥ ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ‬
‫ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺖ‪ .‬در ھﻤﯿﻦ اﺛﻨﺎء اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻧﺎدرﺳﺖ در ﻣﮑﻪ ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻏﺎرت ﮐﺎروان ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ از ﻏﯿﻆ و ﺧﺸﻢ ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ و داﻣﻨﻪاش ﺗﻤﺎم اﻋﺮاب را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬در اﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﯾﻦ ﻗﻮل اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪» :‬واﷲ ﻣﺎ ﺑﻤﻜﺔ ﻣﻦ ﻗﺮﻳﺶ وﻻ ﻗﺮﻳﺸﺔ ﻟﻪ ﻧﺶ وﺻﺎﻋﺪ‬
‫إﻻﺑﻌﺚ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎ« ﻣﻮرﺧﺎن در ﺻﺪد ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺒﺎب و ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ ﺳﻔﺮ ﺗﺠﺎری ﺑﺮﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا آن را‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ واﻗﻌﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ از اﯾﻦﮐﻪ ﭼﺮا اھﻞ ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺛﺮوت و داراﯾﯽ ﺧﻮد‬
‫در اﯾﻦ ﮐﺎروان ﺷﺮﮐﺖ ﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؟!‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٠٤‬‬

‫وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮای ﻣﺸﻮرت ﮔﺮد آورد و‬
‫ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﺎ آﻧﺎن در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﺟﻤﻌﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ‬
‫ﺧﻄﺎﺑﻪھﺎی ﺷﻮراﻧﮕﯿﺰی اﯾﺮاد ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آنﺣﻀﺮت ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ اﻧﺼﺎر ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫آﻧﺎن در وﻗﺖ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﺘﻌﮫﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای دﻓﺎع از آن ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﯿﺰﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده )رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ‬
‫ﺧﺰرج( از ﺟﺎﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪:‬‬
‫»آﯾﺎ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻀﺮت ﻋﺎﻟﯽ ﻣﺎ ھﺴﺘﯿﻢ؟ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن دھﯿﺪ ﻣﺎ ﺑﻪ درﯾﺎ‬
‫وارد ﺧﻮاھﯿﻢ ﺷﺪ«!‪.‬‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ و در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻣﻘﺪاد اﻋﻼم‬
‫داﺷﺖ‪» :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮم ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺷﻤﺎ و ﺧﺪاﯾﺖ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺳﺮ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاھﯿﻢ ﺟﻨﮕﯿﺪ«‪.‬‬‫ﻣﺎ از ﺟﺎﻧﺐ راﺳﺖ‪ ،‬ﭼﭗ‪ ،‬روﺑﺮو و ﭘﺸﺖ ِ‬
‫از اﯾﻦ ﮐﻼم ﻣﻘﺪاد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﺳﺨﺖ ﺷﺎدﻣﺎن ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ رﺧﺴﺎر‬
‫ﻣﺒﺎرک از ﺷﺪت ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ ﻣﯽدرﺧﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ آنﺣﻀﺮت ج در دوازدھﻢ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن اﻟﻤﺒﺎرک ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی ﺑﺎ ﺣﺪود‬
‫ﺳﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮ از ﻓﺪاﺋﯿﺎن اﺳﻼم از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺎﯾﻞ از راه را‬
‫ﭘﯿﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺳﻦ آنھﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ) ‪(١‬؛ زﯾﺮا در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاﻗﻌﯽ آنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﻦﺷﺎن ﭘﺎﯾﯿﻦ ھﺴﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮐﺎری اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﯿﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص ﻧﻮﺟﻮان ﺧﺮدﺳﺎﻟﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد و ﺑﺮادرش ﺣﻀﺮت‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص در ﮔﺮدن ﺳﺮﺑﺎز ﮐﻢ ﺳﻦ و ﺳﺎل اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﻤﺸﯿﺮ آوﯾﺰان ﻧﻤﻮد) ‪.(٢‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﺗﻌﺪاد دﻗﯿﻖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺳﯿﺼﺪ و ﺳﯿﺰده ﻧﻔﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺼﺖ ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن ﻣﮫﺎﺟﺮ و‬
‫ﺑﺎﻗﯽ از اﻧﺼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ و ﯾﮫﻮد‪ ،‬ﺧﻄﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫آنﺣﻀﺮت »اﺑﻮ ﻟﺒﺎﺑﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﺬر« را ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﻋﺪی را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﺮﺗﯿﺐ اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎ‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪.۶/‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﻨﺘﺨﺐ ﮐﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻋﺴﺎﮐﺮ‪ ،‬ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‪.‬‬
 ‫‪٣٠٥‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﺑﻪﺳﻮی ﺑﺪر ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ورود اھﻞ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دو ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺠﺴﺲ و ﮔﺮدآوری اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎمھﺎی »ﺑﺴﯿﺒﻪ« و »ﻋﺪی« ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ‬
‫ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﻞ و اﻧﺘﻘﺎل ﻗﺮﯾﺶ را ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار دھﻨﺪ و اﻃﻼﻋﺎت ﺟﻤﻊآوری ﺷﺪه را ﺑﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﻣﺴﯿﺮھﺎی »روﺣﺎء«‪» ،‬ﻣﻨﺼﺮف«‪» ،‬ذات«‪،‬‬
‫»اﺟﻼل«‪» ،‬ﻣﻌﻼت« و »اﯾﺜﻞ« ﮔﺬر ﮐﺮده‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ ھﻔﺪھﻢ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪر‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺨﺒﺮان و ﭘﯿﺶﻗﺮاوﻻن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﮔﺰارش دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺗﺎ آن ﺳﻮی وادی‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ از ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ﺳﺎز و ﺑﺮگ زﯾﺎدی ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮏ ھﺰار ﺟﻨﮕﺠﻮ‪ ،‬ﯾﮑﺼﺪ ﺳﻮار‬
‫و ﺣﻀﻮر ﺗﻤﺎم ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ‪ .‬اﺑﻮﻟﮫﺐ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻋﺬری ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﺧﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺑﺮﻧﺎﻣﮥ ﻏﺬا و آذوﻗﻪ ﻃﻮری ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ‪ ،‬ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ،‬ﻧﻀﺮ ﺑﻦ اﻟﺤﺎرث‪ ،‬اﺑﻮﺟﮫﻞ‪ ،‬اﻣﯿﻪ و‬
‫ﻏﯿﺮه ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ‪ ،‬روزاﻧﻪ ده ﺷﺘﺮ ذﺑﺢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(١‬ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ‬
‫رﺋﯿﺲ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﭙﻪﺳﺎﻻر ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪر‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎروان اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن از ﺗﻌﺮض ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮان ﻗﺒﯿﻠﻪ زھﺮه و ﻋﺪی ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﺎﻻ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮد‪ .‬اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﮥ زھﺮه و ﻋﺪی از آﻧﺎن ﺟﺪا ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن ﻗﺒﻞ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳﯿﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺳﻮق اﻟﺠﯿﺸﯽ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف اﯾﻦ‪ ،‬در ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺘﯽ ﭼﺸﻤﻪ و ﯾﺎ ﭼﺎه آﺑﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬زﻣﯿﻦ ﭼﻨﺎن رﯾﮕﺰار و ﺷﻦزار ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎھﺎی ﺷﺘﺮان در رﯾﮓھﺎ ﻓﺮو ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﺣﺒﺎب ﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﺣﻀﻮر‬
‫ﯾﺎﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اﻧﺘﺨﺎب اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﺮاﺳﺎس وﺣﯽ ﺑﻮده و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫آن؟ اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺑﺮاﺳﺎس وﺣﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﻧﺸﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺣﺒﺎب اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﭘﯿﺸﺮوی ﻧﻤﻮده و ﭼﺸﻤﻪ آب را ﺗﺼﺮف ﮐﺮده‪ ،‬ﭼﺎهھﺎ و ﭼﺸﻤﻪھﺎی اﻃﺮاف آن‬
‫را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮﯾﻢ) ‪ .(٢‬آنﺣﻀﺮت اﯾﻦ ﻧﻈﺮ را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﺑﺮ آن ﻋﻤﻞ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﺣﺴﻦ اﺗﻔﺎق‬

‫‪ -١‬ﻣﻌﺎرف اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‪ ،‬ﺑﺎب اﺳﻤﺎء اﻟﻤﻄﻌﻤﯿﻦ ﻣﻦ ﻗﺮﯾﺶ ﻓﯽ ﻏﺰاة ﺑﺪر و ﺳﯿﺮه اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻦ‬
‫ھﺸﺎم‪ ،‬ﻏﺰوه ﺑﺪر‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﺑﻦ ھﺸﺎم‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٠٦‬‬
‫و ﺑﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎران ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺎرﯾﺪ و زﻣﯿﻦ ﺳﻔﺖ ﺷﺪ و در ﺟﺎھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‪،‬‬
‫ﺣﻮﺿﭽﻪھﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺟﻤﻊﺷﺪن آب در آنھﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺮای وﺿﻮ و ﻏﺴﻞ از آنھﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ اﺣﺴﺎن ﺑﺰرگ ﺧﻮد را در آن ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ٱلس َمآءِ َما ٓ ٗء ّ ِ ُ‬
‫� َط ّ ِه َر�م﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۱۱ :‬‬
‫ََُُّ َ َۡ ُ‬
‫�م ّم َِن َّ‬ ‫﴿و��ِل علي‬
‫»و ﺧﺪاوﻧﺪ از آﺳﻤﺎن آﺑﯽ ﻧﺎزل ﮐﺮد ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ آن ﭘﺎک ﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ آب ﺗﺴﻠﻂ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﯿﺾ و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ ﺳﺎﻗﯽ ﮐﻮﺛﺮ ﻋﺎم ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺎز ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ از آﻧﺠﺎ ﺑﺮای ﺧﻮد آب ﺑﺒﺮﻧﺪ) ‪ .(١‬ﺷﺐ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رﺣﻞ اﻓﮑﻨﺪه ﺗﺎ ﺻﺒﺢ در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻮاب و اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻓﺮو رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ذات اﻗﺪس‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﺑﯿﺪار و ﻣﺸﻐﻮل دﻋﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻃﻠﻮع ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ را ﺑﺮای ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﯿﺪار ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ادای ﻧﻤﺎز در ﻣﻮﺿﻮع ﺟﮫﺎد ﺧﻄﺒﻪای اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮای ﺟﻨﮓ و رو در رو ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﯽﺗﺎب و ﺑﯽﻗﺮار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺧﯿﺮﺧﻮاھﯽ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﺑﺮای ﺟﻨﮓ و ﺧﻮنرﯾﺰی راﺿﯽ‬
‫ً‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام )ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ( ﺑﻮد‪ ،‬او ﻧﺰد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه‬
‫ﮐﻔﺮ »ﻋﺘﺒﻪ« رﻓﺖ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻮاھﯿﺪ اﻣﺮوز ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ روزی اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻨﺎﺑﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﺮد ﻧﯿﮏ ﻧﺎم و ﻣﺼﻠﺢ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ و اﯾﻦ روز‬
‫ﯾﺎدﮔﺎر ﺟﺎوداﻧﻪای ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻋﺘﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ ﺣﮑﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ ﻓﻘﻂ ﺧﻮنﺑﮫﺎی ﺣﻀﺮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬او ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﺗﻮ ﺑﻮده‪ ،‬ﻟﺬا ﺧﻮنﺑﮫﺎی او را از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﭙﺮداز‪.‬‬
‫ﻋﺘﺒﻪ ﺷﺨﺺ ﻧﯿﮏﺳﯿﺮﺗﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﻃﯿﺐ ﺧﺎﻃﺮ از ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻻزم ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ رﺿﺎﯾﺖ دھﺪ؛ ﺣﮑﯿﻢ ﭘﯿﺎم ﻋﺘﺒﻪ را ﺑﻪ اﺑﻮﺟﮫﻞ‬
‫اﺑﻼغ ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮﺟﮫﻞ در ﺣﺎل ﺑﯿﺮونآوردن ﺗﯿﺮ از ﺗﺮﮐﺶ و ﺗﺮﺗﯿﺐ آنھﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﯿﺎم‬
‫ﻋﺘﺒﻪ را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آری! ﻋﺘﺒﻪ دارد ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ارادهاش ﺳﺴﺖ ﮔﺮدﯾﺪه‪.‬‬
‫اﺑﻮﺣﺬﯾﻔﻪ ﻓﺮزﻧﺪ »ﻋﺘﺒﻪ« ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه و ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ھﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﺑﻮﺟﮫﻞ‬
‫ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮد ﺷﺎﯾﺪ ﻋﺘﺒﻪ از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش را از دﺳﺖ ﻧﺪھﺪ‪ ،‬از ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺗﻌﻠﻞ‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ھﺸﺎم ‪.۱۶ /۲‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﻨﺘﺨﺐ ﮐﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ و اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ‪.‬‬
 ‫‪٣٠٧‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﺟﮫﻞ‪ ،‬اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ ﺑﺮادر ﺣﻀﺮﻣﯽ را ﺧﻮاﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﻮن‬
‫ﺑﺮادرت دارد ﺑﻪ ھﺪر ﻣﯽرود‪ ،‬اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ ﻃﺒﻖ رﺳﻢ و ﻋﺮف ﻋﺮب ﻟﺒﺎسھﺎی ﺧﻮد را ﭘﺎره و‬
‫واﻋﻤﺎه! ّ‬
‫واﻋﻤﺎه! را ﺳﺮ داد‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ آﺗﺸﯽ‬ ‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﺎکاﻓﺸﺎﻧﯽ ﮐﺮد و ﻧﻮﺣﻪ ّ‬
‫در دل ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺖ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻋﺘﺒﻪ از ﻃﻌﻦ و ﺗﺸﻨﯿﻊ اﺑﻮﺟﮫﻞ آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮت ﺗﻤﺎم‬
‫وﺟﻮدش را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﺨﺖ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ و اﻋﻼم ﮐﺮد‪ :‬در ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ُ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ داغ ﻧﺎﻣﺮدی ﻟﮑﻪدار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آﻧﮕﺎه »ﺧﻮد« ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ ﮔﺬارد‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﮐﻠﻪاش ﺑﻪ ﻗﺪری ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺧﻮدی ﺑﺮ آن ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬در آﺧﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر‬
‫ﭘﺎرﭼﻪای ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﯿﭽﯿﺪ و ﻟﺒﺎس رزم ﭘﻮﺷﯿﺪ و ﻣﺴﻠﺢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ دﺳﺖ ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﻮن ﮐﺴﯽ آﻟﻮده‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺻﺤﺎب ﮐﺮام در ﮔﻮﺷﻪای ﺑﺮای آنﺣﻀﺮت ﺳﺎﯾﺒﺎﻧﯽ درﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ در آﻧﺠﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ را ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮ‬
‫در ﺳﺎﯾﺒﺎن ﻧﮕﮫﺒﺎن ﺷﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻧﻔﻮذ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ از ﺑﺎرﮔﺎه اﻟﮫﯽ وﻋﺪۀ ﻓﺘﺢ و ﻧﺼﺮت داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻋﺎﻟﻢ آﻣﺎده ﯾﺎری‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﭙﺎه ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﺰ در رﮐﺎب آنﺣﻀﺮت ﻗﺮار داﺷﺖ؛ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺳﺒﺎب و‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﻮل و ﻣﻘﺮرات ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ را ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺐ دادﻧﺪ‪ .‬ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ را‬
‫ﭘﺮﭼﻤﺪار ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺒﺎب ﺑﻦ ﻣﻨﺬر را ﻋﻠﻤﺪار ﺧﺰرج و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ را ﭘﺮﭼﻤﺪار ﻗﺒﯿﻠﻪ اوس‬
‫ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﺒﺢ روز ﺑﻌﺪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺻﻒ ﮐﺸﯿﺪ و آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ ﺗﯿﺮی ﮐﻪ در دﺳﺖ‬
‫ﻣﺒﺎرک داﺷﺖ ﺻﻒھﺎ را ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺮﺗﺐ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ذرهای از ﺧﻂ ﺻﻒ‪ ،‬ﺟﻠﻮ و‬
‫ﯾﺎ ﻋﻘﺐ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺷﻮر و ﻏﻮﻏﺎ در ﺟﻨﮓ ﯾﮏ اﻣﺮ ﻋﺎدی اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ آنﺣﻀﺮت اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺣﻖ ﺻﺤﺒﺖ و ﺣﺮف زدن ﻧﺪارد‪ ،‬ﺳﮑﻮت ﮐﺎﻣﻞ ﺣﮑﻢﻓﺮﻣﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ ﺳﭙﺎه ﻋﻈﯿﻤﯽ از ﮐﻔﺎر در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ورود و‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻧﯿﺰ در ﺟﻤﻊ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﺎﯾﮥ دﻟﮕﺮﻣﯽ و ﻣﺴﺮت ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﻘﺪر ﺑﺎوﻓﺎ و ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﻪ وﻋﺪه ﺑﻮدﻧﺪ!‬
‫»ﺣﺬﯾﻔﺔ ﺑﻦ اﻟﯿﻤﺎن« و »ﺣﺴﯿﻞ« دو ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب از ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﮫﺎد‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن راه ﮐﻔﺎر ﻣﺎﻧﻊ از آﻣﺪن آنھﺎ ﺷﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﺎری و ﮐﻤﮏ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽروﯾﺪ‪ ،‬آنھﺎ ﻣﻨﮑﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻌﮫﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺨﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٠٨‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت آﻣﺪه و ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎ در ھﺮﺣﺎل‪،‬‬
‫ﺑﻪ وﻋﺪهھﺎی ﺧﻮد وﻓﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻣﺎ را ﻓﻘﻂ ﯾﺎری و ﮐﻤﮏ ﺧﺪا ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ) ‪.(١‬‬
‫دو ﺻﻒ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﻣﻈﮫﺮ ﺣﻖ‪ ،‬ﻧﻮر‪ ،‬اﺳﻼم و‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻮد و دﯾﮕﺮی ﻣﻈﮫﺮ ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﻇﻠﻤﺖ‪ ،‬ﮐﻔﺮ و ﺳﺘﻢ‪:‬‬
‫َّ َ ۡ َ ٰ َ ‪ٞ‬‬‫ُ‬ ‫� ۡم َءايَة‪ � ٞ‬ف ِئَتَ ۡ� ۡٱ�َ َق َتاۖ ف َِئة‪ ٞ‬تُ َ�ٰت ِ ُل � َ‬
‫َۡ َ َ َ ُ‬
‫ى �ف َِرة﴾‬ ‫يل ٱ�ِ وأخر‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿قد �ن ل‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۳ :‬‬
‫»ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺎن ﻋﺒﺮﺗﯽ اﺳﺖ در آن دو ﮔﺮوھﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ در راه ﺧﺪا و دﯾﮕﺮی در راه‬
‫ﮐﻔﺮ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﺮۀ ﻋﺠﯿﺒﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﮫﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺳﻌﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺎھﺪ ﻧﻮر ﺗﻮﺣﯿﺪ در ھﻤﺎن‬
‫وﺟﻮدھﺎی ﻣﻌﺪود ﺑﻮد‪ .‬در ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺧﻀﻮع و ﺧﺸﻮع‬
‫ﺷﺪﯾﺪی ﻃﺎری ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ھﺮدو دﺳﺖھﺎ را ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه اﻟﮫﯽ ﮔﺴﺘﺮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺑﺎر اﻟﮫﺎ!‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ وﻋﺪه ﻓﺮﻣﻮدهای اﻣﺮوز ﺑﻪ آن وﻓﺎ ﮐﻦ«‪ ،‬از ﺑﺲ ﮐﻪ ﻣﺤﻮ در ﻧﯿﺎﯾﺶ و راز و ﻧﯿﺎز‬
‫ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر و از ﺧﻮد ﺑﯽﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎل از روی ﺷﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺒﺎرک ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺎد و‬
‫اﯾﺸﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ آن ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ ﮔﺎھﯽ ﺳﺮ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺳﺎﯾﯿﺪﻧﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺑﺎر اﻟﮫﺎ! اﮔﺮ‬
‫اﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ اﻣﺮوز ﮐﺸﺘﻪ و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺗﻮ ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻗﺮار ﻧﺨﻮاھﯽ ﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﺿﻊ و ﺣﺎل ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ و ﺑﯽﻗﺮاری آنﺣﻀﺮت را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ! ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وﻋﺪه ﺧﻮد وﻓﺎ ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ آراﻣﺶ و ﺳﮑﻮن روﺣﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ آﯾﻪ‪:‬‬
‫َ ُ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ ُ َ ُ َ ُّ َ‬
‫ٱ�بُ َر ‪] ﴾٤٥‬اﻟﻘﻤﺮ‪.[۴۵ :‬‬
‫ون ُّ‬‫﴿سيهزم ٱ�مع و�ول‬
‫»ﺑﻪ زودی اﯾﻦ ﺟﻤﻊ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺧﻮرد و ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺪ و ﻓﺘﺢ ﭘﯿﺮوزی را دادﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎه ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد اﯾﻦ آنﺣﻀﺮت ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ را از ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ و ﭘﯿﺸﺮوی ﻣﻨﻊ ﮐﺮده ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬در‬
‫ﺟﺎﯾﺘﺎن ﻗﺮار ﮔﯿﺮﯾﺪ« و ﭼﻮن دﺷﻤﻦ ﻧﺰدﯾﮏ آﯾﺪ ﺑﺎ ﺗﯿﺮ آنھﺎ را از ﭘﯿﺸﺮوی ﺑﺎزدارﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﺮﮐﻪ ﺣﯿﺮتآورﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮۀ اﯾﺜﺎر و ﻓﺪاﮐﺎری ﺑﻮد‪ .‬ھﺮدو ﺳﭙﺎه در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻮﻓﺎء ﺑﺎﻟﻌﮫﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد و اﻟﺴﯿﺮ‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‪.‬‬
 ‫‪٣٠٩‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺷﺎھﺪ اﯾﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺰﯾﺰان و ﺟﮕﺮﮔﻮﺷﻪھﺎی آﻧﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﻤﺸﯿﺮ‬
‫ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ )ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮد( در ﻣﯿﺪان ﻗﺪم ﮔﺰارد‪،‬‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ او ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮐﺸﯿﺪ و از ﺻﻒ ﺑﯿﺮون ﺷﺪ) ‪ .(١‬ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان آﻣﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش ﺣﻀﺮت ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ او ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﺧﻮن‬
‫داﯾﯽاش رﻧﮕﯿﻦ ﺷﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺟﻨﮓ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ »ﻋﺎﻣﺮ ﺣﻀﺮﻣﯽ« ﮐﻪ در ﺻﺪد ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم‬
‫ﺧﻮن ﺑﺮادرش ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﮔﺬاﺷﺖ‪» .‬ﻣﮫﺠﻊ« ﻏﻼم ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ وی‬
‫ﺑﻪ ﻣﯿﺪان آﻣﺪ و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺘﺒﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﮐﻪ از ﻃﻌﻦ و ﺗﺸﻨﯿﻊ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﺳﺨﺖ‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻞ از دﯾﮕﺮان ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﺮادر و ﭘﺴﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﯿﺪان آﻣﺪ و‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺒﺎرزه ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖھﺎی ﻣﻌﺮوف و ﻧﺎﻣﺪار‬
‫ﻧﺸﺎن اﻣﺘﯿﺎر ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺳﯿﻨﮥ ﻋﺘﺒﻪ َﭘ ِﺮ ﺷﺘﺮﻣﺮﻏﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬‫ِ‬ ‫ﺑﺎ ﯾﮏ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آﻧﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻮف‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻣﻌﺎذ و ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫رواﺣﻪ از ﺻﻒ ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻪ ﻣﯿﺪان رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺘﺒﻪ ﻧﺎم آﻧﺎن را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻓﮫﻤﯿﺪ ﮐﻪ از‬
‫اﻧﺼﺎر ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﮐﺎری ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪﺳﻮی رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ و‬
‫ﺻﺪا ﮐﺮد‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ! اﯾﻦھﺎ ھﻢﺷﺄن ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ) ‪ .(٣‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ دﺳﺘﻮر آنﺣﻀﺮت ج اﻧﺼﺎر‬
‫ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ و ﺣﻀﺮت ﻋﺒﯿﺪه ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻗﺪم‬
‫ُ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮﻧﮑﻪ ﮐﻼه ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮫﺮهھﺎیﺷﺎن ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد) ‪ .(٤‬ﻋﺘﺒﻪ‬

‫‪ -١‬اﺳﺘﯿﻌﺎب‪ ،‬ذﮐﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﮑﺮ‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ھﺸﺎم ‪.۳۸۸/‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﻔﺎظ ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺪ‪ ،‬در اﺑﻮداود ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺘﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﭘﺴﺮ‬
‫ﻋﻤﻮھﺎی ﺧﻮد ﮐﺎر دارﯾﻢ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﮐﺎری ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﯾﻦ را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ھﺪف از آن اھﺎﻧﺖ ﺑﻪ اﻧﺼﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺪف اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺎ ﻗﺼﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم از ﻗﺮﯾﺶ دارﯾﻢ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﺗﺮدﯾﺪی در اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اھﻞ ﻣﮑﻪ اﻧﺼﺎر را ھﻤﺸﺄن ﺧﻮد ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در رواﯾﺎت ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ ھﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎش ﻣﺮا ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻏﯿﺮ‬
‫از اﯾﻦ ﮐﺸﺎورزان ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ! اﻧﺼﺎر ﭘﯿﺸﮥ زراﻋﺖ و ﮐﺸﺎورزی داﺷﺘﻨﺪ و اﯾﻦ از ﻧﻈﺮ ﻗﺮﯾﺶ‬
‫اﻣﺮی ﻣﻌﯿﻮب ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -٤‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻏﺰوۀ ﺑﺪر و ﺑﺪاﯾﻪ و ﻧﮫﺎﯾﻪ اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ ‪.۲۷۳ /۳‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣١٠‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ھﺴﺘﯿﺪ؟ آﻧﺎن ﻧﺎم و ﻧﺴﺐ ﺧﻮد را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬آری! اﯾﻦھﺎ ھﻢﺷﺄن ﻣﺎ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﺘﺒﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه و وﻟﯿﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ھﺮدو ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﯿﺒﻪ ﺑﺮادر ﻋﺘﺒﻪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﯿﺪه را زﺧﻤﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و ﺷﯿﺒﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و ﻋﺒﯿﺪه را ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج آورد‪ .‬ﻋﺒﯿﺪه از آنﺣﻀﺮت ج ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﻣﻦ از ﻧﻌﻤﺖ ﺷﮫﺎدت ﻣﺤﺮوم ﺷﺪم؟‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻮ رﺗﺒﻪ ﺷﮫﺎدت را ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدی«‪ .‬ﻋﺒﯿﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﻣﺮوز‬
‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺼﺪاق اﯾﻦ ﺷﻌﺮ او ﻣﻦ ھﺴﺘﻢ) ‪:(١‬‬
‫وﻧــــــﺬﻫﻞ ﻋــــــﻦ أﺑﻨﺎﺋﻨــــــﺎ واﳊﻼﺋـــــــﻞ‬ ‫وﻧﺴـــــﻠﻤﻪ ﺣﺘـــــﻰ ﻧﺼــــــﺮع ﺣﻮﻟـــــﻪ‬
‫)ﻣﺎ ﻣﺤﻤﺪ را زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﯽﺳﭙﺎرﯾﻢ ﮐﻪ در اﻃﺮاف او ﺟﻨﮕﯿﺪه ﺑﻤﯿﺮﯾﻢ و از‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان و زﻧﺎن ﺧﻮد ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﻮﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﻋﺒﯿﺪه ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ اﻟﻌﺎص ﮐﻪ از ﺳﺮ ﺗﺎ ﭘﺎ زرهﭘﻮش ﺑﻮد از ﺻﻒ ﺧﺎرج ﺷﺪ و اﻋﻼم‬
‫ﮐﺮد‪ :‬ﻣﻦ »اﺑﻮﮐﺮش« ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ وی ﺑﯿﺮون آﻣﺪ ﺗﻤﺎم ﺑﺪن ﻋﺒﯿﺪه‬
‫در زره ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭼﺸﻢھﺎﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ »زوﺑﯿﻦ« ﺑﺮ‬
‫ﭼﺸﻢھﺎﯾﺶ زد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ) ‪ .(٢‬زوﺑﯿﻦ ﭼﻨﺎن در ﭼﺸﻤﺶ‬
‫ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ ﭘﺎھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺑﺪﻧﺶ ﮔﺬاﺷﺖ و آن را ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻞ ﺑﯿﺮون‬
‫آورد‪ ،‬وﻟﯽ ھﺮدو ﻃﺮف آن ﺧﻢ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ زوﺑﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﺎدﮔﺎر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و از ﺣﻀﺮت‬
‫زﺑﯿﺮ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج آن را ﺗﺤﻮﯾﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﻠﻔﺎی راﺷﺪﯾﻦ ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮی‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ و در آﺧﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ رﺳﯿﺪ) ‪.(٣‬‬
‫ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ در آن ﻣﻌﺮﮐﻪ زﺧﻢھﺎی ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺮداﺷﺖ و زﺧﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روی ﺷﺎﻧﻪ وی‬
‫ﺑﻮد ﭼﻨﺎن ﻋﻤﯿﻖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﮫﺒﻮدی‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﯽ در آن ﺟﺎی ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺴﺮش ﻋﺮوه‬
‫در زﻣﺎن ﮐﻮدﮐﯽ ﺑﺎ آن ﺑﺎزی ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺷﻤﺸﯿﺮی ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺷﺪﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد؛ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻪ ﻋﺮوه ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ً‬
‫‪ -١‬زرﻗﺎﻧﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ رواﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ رﺗﺒﮥ ھﻤﮥ آنھﺎ ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫ھﺮﮐﺪام اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻮد اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ذﮐﺮ ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‪.‬‬
 ‫‪٣١١‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﺷﻤﺸﯿﺮ زﺑﯿﺮ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ؟ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬آری! ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬در‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺪر دﻧﺪاﻧﻪدار ﺷﺪه‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد و اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع ﺷﻌﺮ را ﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ﺑـﻬﻦ ﻓﻠﻮل‬
‫ﻣﻦ ﻗﺮاع اﻟﻜﺘﺎﺋﺐ« آﻧﮕﺎه ﺷﻤﺸﯿﺮ را ﺑﻪ ﻋﺮوه داد‪ ،‬ﻋﺮوه آن را از ﻧﻈﺮ ﻗﯿﻤﺖ ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﻪ ھﺰار درھﻢ ﻗﯿﻤﺖﮔﺬاری ﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺘﮥ آن ﺑﺎ ﻧﻘﺮه ﺗﺰﯾﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد) ‪.(١‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﻤﻠﮥ ﻋﻤﻮﻣﯽ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﺑﺮ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺳﺮ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﻓﻘﻂ از‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺼﺮت و ﯾﺎری ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮارت اﺑﻮﺟﮫﻞ و دﺷﻤﻨﯽ و ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزی وی ﺑﺎ‬
‫اﺳﻼم زﺑﺎنزد ﺧﺎص و ﻋﺎم ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬دو ﺑﺮادر ﺟﻮان از اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﻧﺎمھﺎی ﻣﻌﺎذ و ﻣﻌﻮذ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻗﺎﻃﻊ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﺟﺎ آن ﺷﻘﯽ و ﺑﺪﺑﺨﺖ را ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ ﯾﺎ او را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ‬
‫در اﯾﻦ راه ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ در ﺻﻒ اﯾﺴﺘﺎده‬
‫ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻧﺎﮔﮫﺎن در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ و ﭼﭗ ﺧﻮد‪ ،‬دو ﻧﻮﺟﻮان را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدم‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن‬
‫آھﺴﺘﻪ در ﮔﻮﺷﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮﺟﮫﻞ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻋﻤﻮ ﺟﺎن! ﺑﺎ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﭼﻪ ﮐﺎری‬
‫داری؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺧﺪا ﻋﮫﺪ ﺑﺴﺘﻪام ﮐﻪ ھﺮﺟﺎ او را ﺑﯿﺎﺑﻢ ﯾﺎ او را ﺑﮑﺸﻢ و ﯾﺎ ﭼﻨﺎن در‬
‫اﯾﻦ راه ﺑﺠﻨﮕﻢ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮم‪ .‬ﻣﻦ ھﻨﻮز ﺑﻪ او ﺟﻮاﺑﯽ ﻧﺪاده ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻧﻔﺮ دوم ﻧﯿﺰ آھﺴﺘﻪ‬
‫در ﮔﻮﺷﻢ ھﻤﯿﻦ را ﮔﻔﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ھﺮدو ﺑﺎ اﺷﺎره ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آن ﺷﺨﺺ اﺑﻮﺟﮫﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ھﺮدو ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎھﯿﻦ ﺑﻪﺳﻮی او ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮده‪ ،‬او را ﻧﻘﺶ زﻣﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ؟ ھﺮدو ﻧﻮﺟﻮان‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ »ﻋﻔﺮاء« ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﮑﺮﻣﻪ ﭘﺴﺮ اﺑﻮﺟﮫﻞ از ﭘﺸﺖ ﺑﺮ ﻣﻌﺎذ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و ﺑﺮ ﺑﺎزوﯾﺶ‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮ زد ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎذ ﻋﮑﺮﻣﻪ را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮد وﻟﯽ او ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ در‬
‫ﺑﺮد‪ .‬ﻣﻌﺎذ در ھﻤﺎن ﺣﺎل ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن دﺳﺘﺶ آوﯾﺰان و ﻣﺎﻧﻊ ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﻮد‪ ،‬دﺳﺖ‬
‫ﺧﻮد را زﯾﺮ ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار داد و او را از ﺗﻦ ﺟﺪا ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ً‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻗﺒﻼ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﺑﺎ ﮐﻔﺎر اﻓﺮادی ھﻤﺮاهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﯿﺐ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮای‬
‫ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺤﻤﯿﻞ و اﺟﺒﺎر ﻗﺮﯾﺶ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت اﺳﺎﻣﯽ آنھﺎ را‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮی ﺑﻮد‪» .‬ﻣﺠﺬر« )ﮐﻪ ھﻢﭘﯿﻤﺎن اﻧﺼﺎر ﺑﻮد( او را دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﺬر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﻗﺘﻞ ﺗﻮ ﻣﻨﻊ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺗﻮ را رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺑﺎ وی‬
‫ﯾﮏ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ ھﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮی ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ را ھﻢ رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﻣﺠﺬر ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ذﮐﺮ ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣١٢‬‬
‫»ﺧﯿﺮ«‪ .‬اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ اﯾﻦ ﻃﻌﻨﮥ زﻧﺎن ﻋﺮب را ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮی ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﺟﺎن ﺧﻮد رﻓﯿﻘﺶ را رھﺎ ﮐﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮی اﯾﻦ ﺷﻌﺮ را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺮ ﻣﺠﺬر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺘـــــــﻰ ﻳﻤـــــــﻮت أو ﻳـــــــﺮ￯ ﺳـــــــﺒﻴﻠﻪ‬
‫ﻟـــــﻦ ﻳﺴـــــﻠﻢ اﺑـــــﻦ ﺣـــــﺮة زﻣﻴﻠـــــﻪ‬
‫ﺣﺮۀ‪ ،‬رﻓﯿﻖ ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد و ﯾﺎ راھﯽ دﯾﮕﺮ‬ ‫)اﺑﻦ ّ‬
‫ﻓﺮا روﯾﺶ ﺑﺎز ﮔﺮدد(‪.‬‬
‫از ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن ﻋﺘﺒﻪ و اﺑﻮﺟﮫﻞ ﭘﺎی ﺛﺒﺎت ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺷﺪ و اﻓﺴﺮدﮔﯽ و ﭘﮋﻣﺮدﮔﯽ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮ ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ ﻃﺎری ﮔﺸﺖ‪ .‬دﺷﻤﻦ ﺳﺮﺳﺨﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﻣﯿﻪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﻧﯿﺰ در‬
‫ِ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ وی ﻋﮫﺪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﯾﺪ‪ ،‬از وی ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ .‬در ﺑﺪر ﻓﺮﺻﺖ ﺧﻮب و ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮای‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم از آن دﺷﻤﻦ ﺧﺪا ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﭘﺎﯾﺒﻨﺪی و وﻓﺎی ﺑﻪ ﻋﮫﺪ از ﺷﻌﺎﺋﺮ اﺳﻼم‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﮕﻮﻧﻪای او را ﻧﺠﺎت دھﺪ‪ ،‬ﻟﺬا او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﮐﻮھﯽ در ھﻤﺎن ﺣﻮل و ﺣﻮش ﺑﺮد؛ اﺗﻔﺎﻗﺎ ﺣﻀﺮت ﺑﻼل او را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد و ﺑﻪ اﻧﺼﺎر‬
‫اﻃﻼع داد‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﻪﺳﻮی وی ھﺠﻮم ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﯿﻪ را ﺟﻠﻮ ﮐﺮد ﻣﺮدم او‬
‫را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﺧﻮد اﻣﯿﻪ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬
‫ﺑﻪ اﻣﯿﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮ او دراز ﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ آﻧﺎن از زﯾﺮ ﭘﺎھﺎی ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺮ وی دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫زاﻧﻮھﺎی ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﯿﺰ زﺧﻤﯽ ﮔﺮدﯾﺪ و اﺛﺮ زﺧﻢ ﺗﺎ ﻣﺪتھﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد) ‪.(١‬‬
‫ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن اﺑﻮﺟﮫﻞ‪ ،‬ﻋﺘﺒﻪ و ﻏﯿﺮه‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ ﺳﭙﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻧﺎن را‬
‫ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻋﻘﯿﻞ )ﺑﺮادر ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ( ﻧﻮﻓﻞ‪ ،‬اﺳﻮد ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫زﻣﻌﻪ و ﺑﺴﯿﺎری دﯾﮕﺮ از اﻓﺮاد ﺑﺰرگ و ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﺟﺰو اﺳﯿﺮﺷﺪﮔﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج‬
‫دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ ﯾﮑﯽ از اﺑﻮﺟﮫﻞ ﺧﺒﺮی ﺑﯿﺎورد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رﻓﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﺟﮫﻞ در ﻣﯿﺎن زﺧﻤﯽﺷﺪﮔﺎن اﻓﺘﺎده و در ﺣﺎل ﺟﺎندادن اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺗﻮ‬
‫اﺑﻮﺟﮫﻞ ھﺴﺘﯽ؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه اﯾﻦ ﭼﻪ اﻓﺘﺨﺎری اﺳﺖ؟!‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻮﮐﺎﻟﺔ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن در ﻣﺒﺤﺚ ﻣﻐﺎزی ذﮐﺮ‬
‫ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﻟﺬا ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن آن را ﻣﺸﺎھﺪه ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣١٣‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫اﺑﻮﺟﮫﻞ زﻣﺎﻧﯽ او را ﺳﯿﻠﯽ زده ﺑﻮد‪ ،‬او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺘﻘﺎم ﭘﺎھﺎﯾﺶ را ﺑﺮ ﮔﺮدن اﺑﻮﺟﮫﻞ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬اﺑﻮﺟﮫﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﭼﻮﭘﺎن! ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎش! ﭘﺎھﺎﯾﺖ را ﺑﺮ ﮔﺮدن ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪای! ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﺮش را از ﺗﻨﺶ ﺟﺪا ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮده ﺑﺮ ﻗﺪمھﺎی ﻣﺒﺎرکﺷﺎن اﻧﺪاﺧﺖ) ‪.(١‬‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﮐﻪ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ را از ﺑﻌﺪ ﻣﺎدی و اﺳﺒﺎب ﻇﺎھﺮی ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﯿﺮت‬
‫و ﺷﮕﻔﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﯾﮏ ﺳﭙﺎه ﺑﯽﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﺳﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮی ﭘﯿﺎده ﺑﺮ ﺳﭙﺎه‬
‫ﻣﺠﮫﺰی ﮐﻪ ﯾﮑﺼﺪ ﺳﻮار داﺷﺖ‪ ،‬ﻏﻠﺒﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد! وﻟﯽ ﻧﺼﺮت ﻏﯿﺒﯽ ﺑﺎرھﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﻈﺮهھﺎی‬
‫ﻋﺠﯿﺒﯽ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ در ﻗﺎﻟﺐ اﺳﺒﺎب ﻣﺎدی ﺑﺮای ﺗﺴﮑﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻇﺎھﺮ ﺑﯿﻨﺎن ﻧﯿﺰ ﻋﻮاﻣﻠﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ آنھﺎ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدھﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ وﺣﺪت ﻧﻈﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻟﺸﮑﺮ‪ – ،‬ﻋﺘﺒﻪ – ﺑﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪن‬
‫راﺿﯽ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫از اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﮥ زھﺮه ﺗﺎ ﺑﺪر آﻣﺪه و ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﺎرﻧﺪﮔﯽ ﻗﺮﯾﺶ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ در وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﯽ‬
‫ً‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺤﻞ ﺗﻤﺮﮐﺰ آنھﺎ ﮐﻼ ِﮔﻞ آﻟﻮد و ﻟﺠﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ‬
‫رﻓﺖ و آﻣﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺮﻋﻮب ﺷﺪه و ﺗﻌﺪاد ﺳﭙﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺗﺨﻤﯿﻦ زده‬
‫ََ ۡ َ ُ ّ ۡ َۡ ۡ َۡ َ ۡ َۡ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪﴿ :‬يرو�هم ِمثلي ِهم رأي ٱلع ِ‬
‫��﴾‪.‬‬
‫‪ -۴‬در ﻣﯿﺎن ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺎر ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف اﯾﻦ رﺳﻮل‬
‫ً‬
‫اﮐﺮم ج ﺷﺨﺼﺎ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺧﺎﺻﯽ داد و ﺻﻒھﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺮﺗﺐ و‬
‫ﻣﻨﻈﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺷﺐ را در آراﻣﺶ و اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺻﺒﺢ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وارد‬
‫ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎزهﻧﻔﺲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ از ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ‪ ،‬ﺷﺐ را‬
‫اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ اﺳﺒﺎب‪ ،‬ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﻧﺼﺮت اﻟﮫﯽ ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣١٤‬‬
‫از ﺟﮫﺘﯽ دﯾﮕﺮ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻇﺎھﺮ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﮐﻔﺮ ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ‪ ،‬اوﺿﺎع ﻇﺎھﺮی ﻣﻘﺘﻀﯽ و‬
‫ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﺮای ﭘﯿﺮوزی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﺑﯿﻦ ﮐﻔﺎر اﻓﺮاد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪی وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ آذوﻗﻪ‬
‫و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎه را ﺗﮫﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از اﯾﻦ ﻟﺤﺎظ ﭼﯿﺰی ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﯾﮏ ھﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻘﻂ ﺳﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺳﭙﺎه ﻗﺮﯾﺶ ﯾﮑﺼﺪ ﺳﻮار وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻘﻂ دو اﺳﺐ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻣﻌﺪودی از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺴﻠﺢ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺳﭙﺎه ﻗﺮﯾﺶ از ﺳﺮ ﺗﺎ ﭘﺎ زرهﭘﻮش ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻘﻂ‬
‫ﭼﮫﺎرده ﻧﻔﺮ ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن ﻣﮫﺎﺟﺮ و ھﺸﺖ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ از اﻧﺼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺪرت اﺻﻠﯽ ﻗﺮﯾﺶ درھﻢ ﺷﮑﺴﺘﻪ و ﺗﮏ ﺗﮏ ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ در‬
‫ﺷﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف و ﺳﭙﻪﺳﺎﻻر ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن‪ ،‬ﺷﯿﺒﻪ‪ ،‬ﻋﺘﺒﻪ‪،‬‬
‫اﺑﻮﺟﮫﻞ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮی‪ ،‬زﻣﻌﺔ ﺑﻦ اﻻﺳﻮد‪ ،‬ﻋﺎص ﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬اﻣﯿﺔ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ و ﻣﻨﺒﻪ ﺑﻦ‬
‫ﺳﺮ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ھﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ ﮐﺸﺘﻪ و‬ ‫ﺗﺎج ِ‬ ‫اﻟﺤﺠﺎج ﺳﺮور و‬
‫ِ‬
‫ھﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از اﺳﺮای ﺟﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻋﺘﺒﻪ و ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﮐﺸﺘﻪ و ﺑﻘﯿﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ اﻧﺘﻘﺎل داده ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻋﻘﯿﻞ )ﺑﺮادر ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﯽ( و اﺑﻮاﻟﻌﺎص داﻣﺎد آنﺣﻀﺮت ج ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫روش ﻣﻌﻤﻮل آنﺣﻀﺮت در ﺟﻨﮓھﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮﮐﺠﺎ ﺟﺴﺪی ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺮده ﺷﻮد) ‪ .(١‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎد ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن در اﯾﻦ‬
‫ﺟﻨﮓ دﻓﻦ ھﺮﯾﮏ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﮐﺎر ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺗﻤﺎم اﺟﺴﺎد را در ﭼﺎه ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺟﺴﺪ اﻣﯿﻪ ﭼﻮن ﺑﺎد ﮐﺮده و ﮔﻨﺪﯾﺪه ﺑﻮد و اﻣﮑﺎن اﻧﺘﻘﺎل آن‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬در ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺳﺮای ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج‬
‫در ﻣﺪﯾﻨﻪ آورده ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﮫﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﯾﮑﯽ از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺣﻀﺮت ﺳﻮده ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺎن‬
‫آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺳﻮده او را دﯾﺪ ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎر ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ھﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن ﺧﻮد را در‬
‫) ‪(٢‬‬
‫زﻧﺠﯿﺮ ﻗﺮار دادهای؟ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯽ ﺑﺠﻨﮕﯽ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮی!‬
‫اﺳﯿﺮان ﺟﻨﮕﯽ دوﺗﺎ‪ ،‬دوﺗﺎ ﯾﺎ ﭼﮫﺎرﺗﺎ‪ ،‬ﭼﮫﺎرﺗﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه و ﺑﺮای ﻧﮕﮫﺪاری ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫ﺳﭙﺮده ﺷﺪﻧﺪ و دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ آنھﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ رﻓﺘﺎر ﺷﻮد‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻏﺬا‬

‫‪ -١‬روض اﻻﻧﻒ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﺑﻦ ھﺸﺎم‪.‬‬
 ‫‪٣١٥‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮ ﺗﻐﺬﯾﻪ از ﺧﺮﻣﺎ اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن آنھﺎ اﺑﻮﻋﺰﯾﺰ ﺑﺮادر‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آن ﻣﺮد اﻧﺼﺎری ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮده ﺑﻮد ھﻨﮕﺎم ﺷﺎم و ﻧﺎھﺎر ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺧﻮدﺷﺎن ﺧﺮﻣﺎ ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻦ از اﯾﻦ ﺑﺮﺧﻮرد ﺧﻮب آﻧﺎن ﺷﺮﻣﻨﺪه ﺷﺪه ﻧﺎن را ﺑﻪ آنھﺎ ﻣﯽدادم‪ ،‬وﻟﯽ آنھﺎ از ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫آن اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪه و دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻮﺻﯿﻪ و ﺗﺄﮐﯿﺪ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﯿﺮان ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ رﻓﺘﺎر ﺷﻮد) ‪.(١‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺳﺮاء‪» ،‬ﺳﮫﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو« ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻓﺼﯿﺢ و ﺑﻠﯿﻎ ﺑﻮد و ﻋﻠﯿﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج در ﺟﻠﺴﺎت و ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻟﺐ ﺑﻪ ﺳﺨﻦھﺎی اھﺎﻧﺖآﻣﯿﺰ ﻣﯽﮔﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ! اﺟﺎزه دھﯿﺪ دو دﻧﺪان زﯾﺮﯾﻦ او را درآورﯾﻢ ﺗﺎ‬
‫دوﺑﺎره ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﻦ او را ﻣﺜﻠﻪ ﮐﻨﻢ‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ھﺴﺘﻢ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮا ﻧﯿﺰ ﻣﺜﻠﻪ ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد«) ‪ .(٢‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس‬
‫ﭘﯿﺮاھﻦ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻗﺎﻣﺘﺶ ﭼﻨﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺮاھﻦ ھﯿﭻﮐﺲ اﻧﺪازه ﺗﻦ او ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﻦ اﺑﯽ رﺋﯿﺲ اﻟﻤﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ھﻢﻗﺪ او ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺮاھﻨﺶ را ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ او داد‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ھﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺮاھﻦ ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎی ﮐﻔﻦ در ﻋﻮض ھﻤﺎن اﺣﺴﺎن ﺑﻪ او ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﻮد) ‪.(٣‬‬
‫ً‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ ﺑﺎ اﺻﺤﺎب‬
‫درﺑﺎرۀ اﺳﺮای ﺑﺪر ﻣﺸﻮرت ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آنھﺎ را ﭼﮑﺎر ﮐﻨﯿﻢ؟ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪:‬‬
‫ھﻤﮥ اﯾﻦھﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﻋﺰﯾﺰان ﻣﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا از آنھﺎ ﻓﺪﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ و آنھﺎ را رھﺎ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وی در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﻼم دوﺳﺖ و دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ و‬
‫ﻋﺰﯾﺰ و ﻧﺰدﯾﮏ‪ ،‬ھﯿﭻ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ھﻤﮥ آﻧﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ھﺮﯾﮏ از ﻣﺎ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ و ﻋﺰﯾﺰ ﺧﻮد اﻗﺪام ﮐﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﻈﺮ ﺣﻀﺮت‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺪﯾﻪ ﮔﺮﻓﺖ و آﻧﺎن را رھﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻋﺘﺎب و ﺗﮫﺪﯾﺪ‬
‫اﻟﮫﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۳۳۸/‬‬
‫‪ -٢‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۳۴۴/‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺴﮑﻮة ﻟﻸﺳﺎری ‪.۴۲۲/‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣١٦‬‬

‫يم ‪] ﴾٦٨‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[۶۸ :‬‬ ‫ِيما ٓ أَ َخ ۡذ ُ� ۡم َع َذ ٌ‬

‫اب َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫َّ ۡ َ َ ٰ ‪ُ َّ َ َ َ َ َ َّ َ ّ ٞ‬‬
‫� ۡم � َ‬ ‫﴿لو� كِ�ب مِن ٱ�ِ سبق لمس‬
‫»ﮔﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻗﺒﻠﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﮫﯽ ﻧﺒﻮد در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﭽﻪ ﻓﺪﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ«‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج و ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻋﺘﺎب اﻟﮫﯽ را ﺷﻨﯿﺪه ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ در‬
‫ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ و در اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﺑﯿﺎن ﺳﺒﺐ و ﻋﻠﺖ ﻋﺘﺎب و‬
‫ﺗﮫﺪﯾﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ در ﺗﺮﻣﺬی ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻼﺻﮥ آن ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ درﺑﺎرۀ ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺣﮑﻤﯽ ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﻃﺒﻖ ﻋﺮف و رﺳﻢ ﻣﻌﻤﻮل‬
‫ﻋﺮب‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻤﻊآوری ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻋﺘﺎب ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ً‬
‫ﭼﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻗﺒﻼ دﺳﺘﻮری ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا آن ﺟﺮم ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ از ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻼل اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن‬
‫ﻣﺠﯿﺪ ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﻋﺘﺎب‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ُ ُ ْ َّ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٗ‬
‫ح�ٰ� َط ّي ِ ٗبا ۚ﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۶۹ :‬‬ ‫﴿ف�وا مِما غن ِمتم‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ وﺿﻮح ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ آﻧﭽﻪ از ﻣﺎل و ﻣﻨﺎل ﮐﻔﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺣﻼل و‬
‫ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬از رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ و ﺗﺮﻣﺬی ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺘﺎب ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺪﯾﻪ‬
‫و ﯾﺎ ﺟﻤﻊآوری ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ‬
‫آﯾﮥ ﻓﻮق ﻧﺎزل ﺷﺪ آنﺣﻀﺮت ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻋﻠﺖ ﮔﺮﯾﻪ را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﹶﲇ ﹶأ ﹾﺻ ﹶﺤﺎ ﹸﺑ ﹶﻚ ﹺﻣ ﹾﻦ ﹶأ ﹾﺧ ﹺﺬ ﹺﻫ ﹺﻢ ا ﹾﻟ ﹺﻔﺪﹶ ا ﹶء«‪» .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ از ﺟﺎﻧﺐ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫» ﹶأ ﹾﺑﻜﻲ ﻋ ﹶﹶﲆ ا ﱠﻟﺬي ﻋ ﹶﹶﺮ ﹶض ﻋ ﹶ ﱠ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﺎرۀ ﻓﺪﯾﻪﮔﺮﻓﺘﻦ ﯾﺎراﻧﺖ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎ ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ ﻓﮫﻤﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺘﺎب ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا اﺳﯿﺮان ﺟﻨﮕﯽ‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ آنھﺎ اﯾﻦ آﯾﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َ َ َ َ ّ َ َ ُ َ َ ُ ٓ َ ۡ َ ٰ َ َّ ٰ ۡ‬
‫خ َن ِ� ٱ� ِ �‬
‫�ض﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۶۷ :‬‬ ‫� ُ�ث ِ‬ ‫� أن ي�ون �ۥ أ�ى ح‬ ‫﴿ما �ن �ِ ِ ٍ‬
‫ﺧﻼﺻﮥ اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﺧﻮب ﺟﻨﮓ و ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﯿﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و از اﯾﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از ﻗﺘﻞ و‬
‫ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی اﺳﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺸﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣١٧‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬از ھﺮﯾﮏ از اﺳﺮای ﺟﻨﮕﯽ ﻣﺒﻠﻎ ﭼﮫﺎر ھﺰار درھﻢ ﻓﺪﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و آنھﺎ‬
‫را رھﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺖ آن را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﻓﺪﯾﻪ آزاد ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ از آنھﺎ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ را ﯾﺎد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪ ﺗﺎ ھﺮﮐﺪام‬
‫از آﻧﺎن ﺑﻪ ده ﻧﻔﺮ از ﮐﻮدﮐﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ را ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪ ،‬آﻧﮕﺎه آزاد ﻣﯽﺷﻮد) ‪.(١‬‬
‫ﺣﻀﺮت زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ را از ھﻤﯿﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد) ‪.(٢‬‬
‫اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس ﺧﻮاھﺮزادۀ ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫ﻣﺎ از او ﻓﺪﯾﻪ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و ﺑﺪون ﻓﺪﯾﻪ آزادش ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬وﻟﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫اﺻﻞ ﻋﺪاﻟﺖ و ﻣﺴﺎوات اﯾﻦ درﺧﻮاﺳﺖ را ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ) ‪ ،(٣‬و او ﻧﯿﺰ ﻓﺪﯾﻪ داد‪ .‬ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻌﻤﻮل‬
‫ﻓﺪﯾﻪ ﭼﮫﺎر ھﺰار درھﻢ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪدار ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا از او ﻣﺒﻠﻎ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻓﺪﯾﻪ اﺧﺬ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎس از اﯾﻨﮑﻪ از وی ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻓﺪﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﻞ‬
‫ﻣﺴﺎوات در اﺳﻼم‪ ،‬ﻓﺮق و ﺗﻔﺎوت دور و ﻧﺰدﯾﮏ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ و ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻋﺎم و ﺧﺎص از ﻣﯿﺎن‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﯾﮏ ﺳﻮ در اﻧﺠﺎم ﻓﺮاﯾﺾ‪ ،‬ﻣﺴﺎوات اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ از ﺳﻮی‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس ﭼﻨﺎن ﺑﺮ آنﺣﻀﺮت ﻋﺎرض ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻧﮕﺎه‬
‫وﻗﺘﯽ ﺻﺪای ﻧﺎﻟﮥ ﻋﺒﺎس ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﺴﺘﻪﺷﺪن دﺳﺖ و ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﮔﻮش آنﺣﻀﺮت رﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﻣﻀﻄﺮب ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ دﺳﺖ و ﭘﺎھﺎﯾﺶ را ﺑﺎز‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه آنﺣﻀﺮت اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻌﺎص داﻣﺎد آنﺣﻀﺮت ﻧﯿﺰ ﺟﺰو اﺳﯿﺮان ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد او ﻓﺪﯾﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ھﻤﺴﺮ ﺧﻮد ﺣﻀﺮت زﯾﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﮔﺮاﻣﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﻣﮑﻪ ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﻣﺒﻠﻎ‬
‫ﻓﺪﯾﻪاش را ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت زﯾﻨﺐ ﮔﺮدن ﺑﻨﺪی را ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم ازدواج ﻣﺎدرش ﺣﻀﺮت‬
‫ﺧﺪﯾﺠﻪ ﺑﻪ او داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت آن را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺧﺎﻃﺮات ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﺮدنﺑﻨﺪ را ﮐﻪ ﯾﺎدﮔﺎر ﻣﺎدرش‬
‫ھﺴﺖ ﺑﻪ او ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﻃﯿﺐ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و آن را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ«) ‪.(٤‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ‪.۲۴۷/‬‬

‫‪ -٢‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪.۱۴/‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪.۵۷۲ /۱‬‬
‫‪ -٤‬ﻃﺒﺮی ‪ ۱۳۴۸/‬و اﺑﻮداود‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣١٨‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺎص آزاد ﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪ و ﺣﻀﺮت زﯾﻨﺐ را ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻌﺎص ﺗﺎﺟﺮ و ﺑﺎزرﮔﺎن ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﺎ ﮐﺎﻻھﺎی ﺑﺴﯿﺎری ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﺷﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬ھﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺷﺎم‪ ،‬ﮔﺸﺘﯽھﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن او را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم‬
‫اﺳﺒﺎب و ﮐﺎﻻھﺎﯾﺶ اﺳﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﺎﻻھﺎ را ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮدش ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﻧﺰد ﺣﻀﺮت زﯾﻨﺐ درآﻣﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت زﯾﻨﺐ او را ﭘﻨﺎه داد‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﺎﻻھﺎی اﺑﻮاﻟﻌﺎص را ﺑﻪ او ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﻃﯿﺐ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻤﺎم ﮐﺎﻻھﺎﯾﺶ را ﺑﻪ وی ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎر اﺑﻮاﻟﻌﺎص ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫اﺳﻼم ﮔﺮاﯾﯿﺪ‪ .‬او ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺮﯾﮑﺎن ﺗﺠﺎری ﺧﻮد ﺗﺴﻮﯾﻪ ﺣﺴﺎب ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪهام و ﺑﺮای ﺗﺴﻮﯾﻪ ﺣﺴﺎب ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ اﯾﻨﺠﺎ آﻣﺪهام ﺗﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﭙﻨﺪارﯾﺪ ﮐﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺎص ﮐﺎﻻھﺎی ﻣﺎ را ﺧﻮرد و از ﺗﺮس ﻃﻠﺒﮑﺎران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ) ‪.(١‬‬

‫ﺧﺒﺮ ﺷﮑﺴﺖ ﮐﻔﺎر و ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﮔﺮﯾﻪ و ﻧﻮﺣﻪ‬

‫وﻗﺘﯽ ﺧﺒﺮ ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﻣﺎﺗﻢ و ﻋﺰا ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬
‫ﻏﯿﺮت ﻣﻨﺎدی ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺪا داد ﮐﻪ ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺣﻖ ﮔﺮﯾﻪﮐﺮدن را ﻧﺪارد‪ .‬در آن ﺟﻨﮓ ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫اﺳﻮد ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻗﻠﺒﺶ آﮐﻨﺪه از ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﺰت و ﻏﯿﺮت ﻗﺒﯿﻠﻪای‬
‫ً‬
‫ﮔﺮﯾﻪ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ ﯾﮏ روز ﺻﺪای ﮔﺮﯾﻪای از ﯾﮏ ﻃﺮف ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺶ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻓﮑﺮ ﮐﺮد ﺷﺎﯾﺪ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ اﺟﺎزۀ ﮔﺮﯾﻪﮐﺮدن را دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻮﮐﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺒﯿﻦ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ آﯾﺎ‬
‫ﮔﺮﯾﻪﮐﺮدن ﻣﺠﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ؟ زﯾﺮا در ﺳﯿﻨﻪام آﺗﺶ ﺷﻌﻠﻪور اﺳﺖ و ﻣﯽﺧﻮاھﻢ ﺧﻮب ﮔﺮﯾﻪ‬
‫ﮐﻨﻢ ﺗﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮاﯾﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ آﻣﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬زﻧﯽ ﺷﺘﺮش را ﮔﻢ‬
‫ﮐﺮده از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از زﺑﺎن اﺳﻮد ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎر اﯾﻦ ﺷﻌﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪:‬‬
‫وﻳﻤﻨﻌﻬـــــــﺎ ﻣـــــــﻦ اﻟﻨـــــــﻮم اﻟﺴـــــــﻬﻮد‬ ‫أﺗﺒﻜــــــﻲ أن ﻳﻀــــــﻞ ﻟـــــــﻬﺎ ﺑﻌــــــﲑ‬
‫ﻋـــــــﲆ ﺑـــــــﺪر ﺗﻘـــــــﺎﴏت اﳉـــــــﺪود‬ ‫وﻻ ﺗﺒﻜــــــﻲ ﻋــــــﲆ ﺑﻜــــــﺮ وﻟﻜــــــﻦ‬

‫وﺑﻜـــــــﻰ ﺣﺎرﺛـــــــﺎ أﺳـــــــﺪ اﻷﺳـــــــﻮد‬ ‫ﻓﺒﻜــــــﻰ إن ﺑﻜﻴــــــﺖ ﻋــــــﲆ ﻋﻘﻴــــــﻞ‬

‫)ﺑﺮ ﮔﻢ ﺷﺪن ﺷﺘﺮ ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و او را ﺧﻮاب ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﮔﺮﯾﻪ ﻣﮑﻦ‪ .‬ﺑﺮ ﺑﺪر اﺷﮏ ﺑﺮﯾﺰ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﻀﺎ و ﺗﻘﺪﯾﺮ ﯾﺎری ﻧﮑﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻘﯿﻞ و ﺣﺎرث ﮔﺮﯾﻪ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺷﯿﺮ‬

‫‪ -١‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی‪.‬‬
 ‫‪٣١٩‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﺷﯿﺮان ﺑﻮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﻋﻤﯿﺮ ﺑﻦ وھﺐ در ﻣﯿﺎن ﻗﺮﯾﺶ از دﺷﻤﻨﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬او و ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻣﯿﻪ‬
‫در »ﺣﺠﺮ« ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﺮ ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺑﺪر ﻋﺰاداری ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﻔﻮان ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا! ﺣﺎﻻ دﯾﮕﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺰهای ﻧﺪارد«‪ .‬ﻋﻤﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮ ﻣﻦ وام‬
‫ﻧﻤﯽﺑﻮد و ﺑﯿﻢ ﺑﯽﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺐ ﺷﺪه و ﻣﯽرﻓﺘﻢ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪم و ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺘﻢ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪم ﻧﯿﺰ ﺟﺰو اﺳﯿﺮان در آﻧﺠﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻔﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬در‬
‫ﻓﮑﺮ وامھﺎ و ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺒﺎش‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ آنھﺎ را ﺑﺮ ﻋﮫﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮم‪ .‬ﻋﻤﯿﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ آﻣﺪ‬
‫و ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺧﻮد را زھﺮآ ﮔﯿﻦ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﻓﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻗﯿﺎﻓﻪ و ﺣﺎل ﻏﯿﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫او را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد‪ ،‬ﮔﻠﻮﯾﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺸﺮد و او را ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮد‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻋﻤﺮ! رھﺎﯾﺶ ﮐﻦ‪ .‬ﻋﻤﯿﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﯿﺎ! آﻧﮕﺎه از وی ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﭼﻪ ﻗﺼﺪی‬
‫آﻣﺪهای؟ وی اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻗﺼﺪ آزادی ﻓﺮزﻧﺪم آﻣﺪهام‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺷﻤﺸﯿﺮ‬
‫را ﭼﺮا ﺣﻤﺎﯾﻞ ﮐﺮدهای؟ ﻋﻤﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﺧﺮ ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ در ﺑﺪر ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ؟‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺗﻮ و ﺻﻔﻮان در »ﺣﺠﺮ« ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺮای ﻗﺘﻞ ﻣﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟‬
‫ﻋﻤﯿﺮ ﭼﻮن اﯾﻦ ﮐﻼم آنﺣﻀﺮت را ﺷﻨﯿﺪ ﻣﺒﮫﻮت و ﻣﺘﺤﯿﺮ ﺷﺪ و ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ!‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺗﻮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﺟﺰ ﻣﻦ و ﺻﻔﻮان ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺷﻨﯿﺪن ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ آنﺣﻀﺮت ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺒﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎنﺷﺪن ﻋﻤﯿﺮ را ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪ‪ .‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ھﺮ‬
‫ً‬
‫ﻓﺮد آن‪ ،‬در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺗﺸﻨﮥ ﺧﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻤﯿﺮ ﺑﻪ ﻗﺪری ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن‬
‫اﺳﻼم دﺷﻤﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﺎﻧﻘﺪر ﺣﺎﻻ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم دﺷﻤﻨﯽ داﺷﺖ‪ .‬در ﻣﮑﻪ دﻋﻮت اﺳﻼم‬
‫را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺖ و ﺟﻤﻊ ﮐﺜﯿﺮی را ﺑﺎ ﻧﻮر اﺳﻼم ﻣﻨﻮر ﺳﺎﺧﺖ) ‪.(١‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻋﺮوه ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ‪.۱۳۵۴/‬‬

 ‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻏﺰوۀ ﺑﺪر در ﻗﺮآن‬

‫ﯾﮑﯽ از اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺑﺮ دﯾﮕﺮ ﻏﺰوهھﺎ دارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ داﺳﺘﺎن آن را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺳﻮره اﻧﻔﺎل را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ اﺣﺴﺎﻧﺎت و اﻧﻌﺎﻣﺎت ﺧﻮد و ﺑﯿﺎن ﭘﺎرهای از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﻓﮫﻢ ﺻﺤﯿﺢ داﺳﺘﺎن ﺑﺪر‪ ،‬ھﯿﭻ ﻣﻨﺒﻌﯽ ﻣﻮﺛﻖﺗﺮ از ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺮ ﺻﻔﺤﮥ ﮔﯿﺘﯽ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪:‬‬
‫َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ َّ َ َ ُ َ َّ ُ َ َ ۡ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ُ َ ۡ َ َ‬
‫ت عل ۡي ِه ۡم‬ ‫جلت قلو�هم �ذا تل ِي‬ ‫‪﴿ -۱‬إِ�ما ٱلمؤمِنون ٱ�ِين إِذا ذكِر ٱ� و ِ‬
‫ۡ‬
‫ٱلصل ٰوة َوم َِّما َر َزق َ�ٰ ُه ۡم‬
‫َّ َ ُ ُ َ َّ َ َ‬
‫� َر ّ�ِهِ ۡم َ� َت َو�ون ‪ ٢‬ٱ�ِين يقِيمون‬
‫َّ ُ َ‬ ‫ي� ٰ ٗنا َو َ َ ٰ‬ ‫اد ۡ� ُه ۡم إ َ‬
‫ِ‬
‫َ َُٰ ُ َ َ‬
‫ءا�تهۥ ز‬
‫‪ٞ‬‬ ‫ۡ ‪ٞ‬‬ ‫َّ‬
‫ون َح ّقا ل ُه ۡم َد َر َ‬ ‫ٗ‬ ‫ۡ‬
‫ْ ٰٓ َ ُ ُ ُ ۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ‬
‫ِند َر ّ� ِ ِه ۡم َو َمغفِ َرة َورِ ۡزق‬ ‫تع َ‬ ‫�ٰ ٌ‬ ‫ۚ‬ ‫يُنفِقون ‪ ٣‬أو��ِك هم ٱلمؤمِن‬
‫َ َ ٓ َ ۡ َ َ َ َ ُّ َ ۢ َ ۡ َ ۡ َ ّ َّ َ ٗ ّ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ َ‬ ‫َكر ‪ٞ‬‬
‫ِ� ل� ٰ ِرهون‬ ‫�م ‪ ٤‬كما أخرجك ر�ك ِمن بيتِك بِٱ� ِق �ن فرِ�قا مِن ٱلمؤ ِمن‬ ‫ِ‬
‫ۡ َ ّ َ ۡ َ َ َ َ َّ َ َ َ َّ َ ُ َ ُ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َ ُ ُ َ‬ ‫ُ َٰ ُ َ َ‬
‫ت وهم ينظرون ‪٦‬‬ ‫‪ ٥‬ي�دِلونك ِ� ٱ� ِق �عد ما تب� ك��ما �ساقون إِ� ٱلمو ِ‬
‫َّ َ‬ ‫َّ ٓ َ َ ۡ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َ َ ُّ َ َ َّ َ ۡ َ َ‬ ‫ۡ َ ُ ُ ُ َّ ُ ۡ َ‬
‫ات ٱلش ۡوكةِ‬ ‫�ذ ِ‬ ‫� ��ها ل�م وتودون أن �‬ ‫�ذ يعِد�م ٱ� إِحدى ٱلطا�ِفت ِ‬
‫َ ُ ُ َ ُ ۡ َ ُ ُ َّ ُ َ‬
‫�ن ‪٧‬‬ ‫�ٰفِر َ‬ ‫ََۡ َ َ َ َ ۡ َ‬
‫ٱل‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫ط‬ ‫ق‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ِۦ‬ ‫ه‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ٰ‬ ‫ِ�‬ ‫�ل َ‬ ‫َ‬
‫ب‬ ‫ٱ� َّ‬
‫ق‬ ‫ٱ� أن ُ� َِّق ۡ َ‬ ‫ت�ون ل�م و� ِر�د‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫ۡ َ‬
‫ٱ� َّق َو ُ� ۡب ِطل ٱل َ�ٰ ِطل َول ۡو كرِهَ ٱل ُم ۡجرِ ُمون ‪ ٨‬إِذ � ۡس َتغِيثون َر َّ�� ۡم‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ۡ َ َ َ‬ ‫ح َّق ۡ َ‬ ‫ِ�ُ ِ‬
‫ٱ�ُ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ّ َ ۡ َ َ ٰٓ َ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َ ُ ۡ َ ّ ُ ُّ ُ َ ۡ‬
‫فٱستجاب ل�م � ِ� م ِمد�م بِ�ل ٖف مِن ٱلم��ِكةِ مردِ�ِ� ‪ ٩‬وما جعله‬
‫�ز‬‫ٱ� َعز ٌ‬ ‫ٱ�ِ إ َّن َّ َ‬
‫ۚ‬
‫َّ‬
‫د‬ ‫ِ‬ ‫ِن‬
‫ع‬ ‫ِن‬ ‫� إ َّ� م ۡ‬ ‫� ۡ ۚم َو َما ٱ�َّ ۡ ُ‬ ‫ُُ ُ ُ‬
‫و�‬‫ل‬ ‫ق‬ ‫ِۦ‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ى َو�ِ َ ۡط َم� َّ‬
‫ن‬ ‫� ٰ‬‫إ َّ� � ُ ۡ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ ُ َ ّ ُ ُ ُّ َ َ َ َ ٗ ّ ۡ ُ َ ُ َ ّ َ َ ۡ ُ ّ َ َّ ٓ ٓ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ٱلس َماءِ َما ٗء‬ ‫�ل علي�م مِن‬ ‫شي�م ٱ�عاس أمنة مِنه و� ِ‬ ‫ِيم ‪ ١٠‬إِذ �غ ِ‬ ‫َحك ٌ‬
‫� ۡم َو ُ�ثَ ّب َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ۡ َ َ ُ ۡ ۡ َ َّ ۡ َ ٰ َ َ ۡ َ َ َ ٰ ُ ُ‬ ‫َُّ ّ َُ‬
‫ت بِهِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ�ط ِهر�م بِهِۦ و�ذهِب عن�م رِجز ٱلشي� ِن ول ِ��ِط � قل ِ‬
‫و�‬
‫َ ُّ َ َ ۡ َ َ َ َ ّ َ َ ُ ۡ َ َ ّ ُ ْ َّ َ َ َ ْ ُ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡٱ�َ ۡق َد َ‬
‫ام ُن ۚوا َس�ل ِ�‬ ‫��ِكةِ � ِ� مع�م �ثبِتوا ٱ�ِين ء‬ ‫و� ر�ك إِ� ٱلم ٰٓ‬ ‫ام ‪ ١١‬إِذ يُ ِ‬
‫� َ� َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ ُّ ۡ َ َ ۡ ُ ْ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ ْ ۡ ُ ۡ ُ َّ‬ ‫ُُ‬
‫ان‬ ‫ٖ‬ ‫ن‬ ‫ٱ��وا مِنهم‬ ‫اق و ِ‬ ‫ٱ��وا فوق ٱ��ن ِ‬ ‫وب ٱ�ِين �فروا ٱلرعب ف ِ‬ ‫ِ� قل ِ‬
‫ٱ� َشدِيدُ‬ ‫و�ۥ فَإ َّن َّ َ‬ ‫ٱ� َو َر ُس َ ُ‬ ‫و� ۚۥ َو َمن � ُ َشاق ِق َّ َ‬ ‫ٱ� َو َر ُس َ ُ‬‫آقوا ْ َّ َ‬ ‫َ ٰ َ َ َّ ُ ۡ َ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪� ١٢‬ل ِك بِ��هم ش‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ‬ ‫�ن َعذ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ِ� ۡم فَ ُذوقُوهُ َوأ َّن ل ِل�ٰفِر َ‬ ‫َٰ ُ‬ ‫ۡ َ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا‬ ‫اب ٱ�َّارِ ‪ٰٓ ١٤‬‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫�‬ ‫‪١٣‬‬ ‫اب‬ ‫ِ‬ ‫ق‬ ‫ٱلعِ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٢٢‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬
‫ار ‪َ ١٥‬و َمن يُ َول ِ ِه ۡم يَ ۡو َم� ِ ٖذ دبُ َرهُ ٓۥ إِ�‬ ‫وه ُم ۡٱ�َ ۡدبَ َ‬
‫َ َ ُ ُ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ ٗ َ َ ُ َ ُّ ُ‬
‫إِذا لقِيتم ٱ�ِين �فروا زحفا ف� تول‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ َ ّ ٗ ّ َ َ ۡ ُ َ َ ّ ً َٰ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ َ‬
‫ب ّم َِن ٱ�ِ َو َمأ َوٮ ٰ ُه َج َه َّن ُمۖ َو�ِئ َس‬ ‫ال أو متح ِ�ا إِ� ف ِئ ٖة �قد باء بِغ ٖ‬
‫ض‬ ‫متح ِرفا لِقِت ٍ‬
‫ٱ�‬‫� َّن َّ َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ َ ٰ َّ َّ َ َ َ َ ُ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ َ‬
‫ت َو� ٰ ِ‬ ‫�ن ٱ� �تله ۚم وما رميت إِذ رمي‬ ‫� ‪ ١٦‬فلم �قتلوهم و� ِ‬ ‫ٱل ۡ َم ِص ُ‬
‫ٱ�َ‬ ‫َ ٰ ُ ۡ َ َ َّ َّ‬ ‫يع َعل ‪ٞ‬‬‫ٱ� َس ِم ٌ‬ ‫ِ� م ِۡن ُه بَ َ�ٓ ًء َح َس ًنا ۚ إ َّن َّ َ‬‫� ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫� َو ِ�ُ ۡب ِ َ‬
‫َر َ ٰ‬
‫ِيم ‪� ١٧‬ل ِ�م وأن‬ ‫ِ‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫ٓ ُ َۡۡ‬ ‫َۡ َۡ ُ ْ ََ‬ ‫ُ ُ َۡ ۡ َ‬
‫نت ُهوا � ُه َو‬ ‫حوا �ق ۡد َجا َء� ُم ٱلفت ُحۖ �ن ت‬ ‫�ن ‪ ١٨‬إِن �ستفت ِ‬ ‫�ٰفِر َ‬
‫ِ‬ ‫موهِن كي ِد ٱل‬
‫َ ُ ۡ َ ُ ُ ۡ َ ۡ ٗ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ ََّ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ ُ‬
‫� عن�م ف ِئت�م ش�ٔا ولو ك�ت وأن‬ ‫ودوا َ� ُع ۡد َولَن ُ� ۡغ ِ َ‬ ‫َُ ُ‬
‫خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡمۖ �ن �ع‬
‫ِ� ‪] ﴾١٩‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[۱۹-۲ :‬‬ ‫ٱ� َم َع ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬ ‫َّ َ‬
‫»ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻧﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه اﻟﻠﻪ ﯾﺎد ﺷﻮد دلھﺎﯾﺸﺎن ﺑﺘﺮﺳﺪ و ھﺮﮔﺎه ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن آﯾﺎت او ﺗﻼوت ﺷﻮد اﯾﻤﺎن آﻧﺎن را زﯾﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ و آﻧﺎن ﺑﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽدارﻧﺪ و از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن رزق دادهاﯾﻢ ﺧﺮج‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن راﺳﺘﯿﻦ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای آﻧﺎن ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن درﺟﺎت ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬آﻣﺮزش و‬
‫رزق ﻧﯿﮑﻮ ھﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﯿﺮون آورد ﺗﻮ را ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ از ﺧﺎﻧﻪ ﺗﻮ ﺑﺎ ﺣﻖ و ھﻤﺎﻧﺎ ﮔﺮوھﯽ‬
‫از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﺪال ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﻮ در اﻣﺮ ﺣﻖ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﺮای‬
‫آﻧﺎن ﻇﺎھﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺮگ راﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آﻧﺎن در آن ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻪ ﯾﺎدآور‬
‫ﻧﻌﻤﺖ اﻟﮫﯽ را آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﯾﮑﯽ از دو ﮔﺮوه را وﻋﺪه داد ﮐﻪ آن ﻣﺎل ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و دوﺳﺖ داﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺮوه ﻏﯿﺮ ﺟﻨﮕﯽ روﺑﺮو ﺷﻮﯾﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻖ را ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ و رﯾﺸﮥ ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﺮﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺣﻖ را ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎﻃﻞ‬
‫را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﮔﻨﺎھﮑﺎران ﻧﺎﺷﺨﻨﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﻓﺮﯾﺎد ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ از ﭘﺮودﮔﺎر‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺲ اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮد دﻋﺎی ﺷﻤﺎ را اﯾﻨﮑﻪ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد ﺷﻤﺎ را ھﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫از ﭘﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮ را ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﻃﺎری ﮐﺮد ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﭘﯿﻨﮑﯽ را ﺑﻪﻃﻮر‬
‫آراﻣﺶ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد و ﻓﺮود آورد از آﺳﻤﺎن آﺑﯽ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﺎ ﭘﺎک ﮐﻨﺪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ آن و‬
‫آﻟﻮدﮔﯽ ﺷﯿﻄﺎن را از ﺷﻤﺎ دﻓﻊ ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ دلھﺎی ﺷﻤﺎ را ﻣﺤﮑﻢ ﮐﻨﺪ و ﻗﺪمھﺎی ﺷﻤﺎ را‬
‫اﺳﺘﻮار ﺳﺎزد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﺑﻪﺳﻮی ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن وﺣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫ھﺴﺘﻢ ﭘﺲ اﺳﺘﻮار ﺳﺎزﯾﺪ ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﻪ زودی در دلھﺎی ﮐﺎﻓﺮان رﻋﺐ و وﺣﺸﺖ ﺧﻮاھﻢ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺰﻧﯿﺪ ای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﺑﺎﻻی ﮔﺮدنھﺎ و ﺑﺰﻧﯿﺪ از آﻧﺎن ھﺮ ﺑﻨﺪ و ﻣﻔﺼﻞ را‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﺎ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ھﺮﮐﺲ ﺑﺎ اﻟﻠﻪ و‬
‫رﺳﻮﻟﺶ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﺪ ﭘﺲ ھﻤﺎﻧﺎ اﻟﻠﻪ ﺳﺨﺖ ﻋﺬابدھﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ را ﺑﭽﺸﯿﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ‬
 ‫‪٣٢٣‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﮐﻪ ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮان ﻋﺬاب دوزخ ﻣﮫﯿﺎﺳﺖ‪ .‬ای ﻣﺆﻣﻨﺎن! ھﺮﮔﺎه ﺑﺎ اﻧﺒﻮه ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﮐﺮدﯾﺪ ﭘﺲ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬و ھﺮﮐﺲ در آن روز ﭘﺸﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫ﺣﻤﻠﮥ دوﺑﺎره ﯾﺎ ﺑﻪ ﮔﺮوه ﺧﻮدی ﭘﻨﺎه ﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﻤﺎﻧﺎ ﺑﺎ ﺧﺸﻢ اﻟﻠﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ و ﺟﺎﯾﮕﺎھﺶ‬
‫آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ و ﺑﺪﺟﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺷﻤﺎ ﻧﮑﺸﺘﯿﺪ آﻧﺎن را‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺸﺖ آﻧﺎن را‬
‫و ﺗﻮ ای ﻣﺤﻤﺪ! ﻧﺰدی آﻧﺎن را ﺑﻠﮑﻪ اﻟﻠﻪ زد آﻧﺎن را و ﺗﺎ ﻋﻄﺎ ﮐﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻄﺎی ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﺎ اﻟﻠﻪ ﺷﻨﻮا و داﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﯾﻦ اﺳﺖ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﺳﺴﺖﮐﻨﻨﺪه ﺣﯿﻠﻪ ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ‪ .‬ای ﮐﺎﻓﺮان! اﮔﺮ ﻣﻄﻠﺐ ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزی ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ ﭘﺲ‬
‫آﻣﺪ ﻓﺘﺢ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ و اﮔﺮ ﺑﺎز اﯾﺴﺘﯿﺪ ﭘﺲ آن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ و اﮔﺮ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ ﻣﺎھﻢ‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ و دﻓﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ از ﺷﻤﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﻤﺎ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی را ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫�ء فَأ َّن ِ َّ�ِ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ْ َ َّ َ ُ ّ َ‬
‫�‬ ‫ِلر ُسو ِل َو ِ�ِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬ ‫� َس ُهۥ َول َّ‬ ‫‪َ ﴿ -۲‬وٱعل ُم ٓوا �� َما غن ِۡمتم مِن ۡ ٖ‬
‫َّ َ َ ٓ َ َ ۡ َ َ َ ٰ َ َ‬ ‫ام ُ‬ ‫ٱلسبيل إن ُك ُ‬ ‫�كِ� َوٱبۡن َّ‬ ‫َ ََٰۡ َ ٰ َ َۡ َ‬
‫� � ۡبدِنا‬ ‫نتم بِٱ� ِ وما أنز�ا‬ ‫نت ۡم َء َ‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫� وٱلم ٰ ِ‬ ‫وٱ��‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ۡ َ َ َّ ُ َ َ ٰ ُ ّ‬ ‫ََۡ ُۡ َۡ ََۡ ََۡ‬
‫نتم بِٱل ُع ۡد َوة ِ‬ ‫ِير ‪ ٤١‬إ ۡذ أ ُ‬ ‫� ٖء قَد ٌ‬ ‫� َ ۡ‬
‫ِ‬ ‫� ِ‬ ‫ان� وٱ�‬ ‫ان يوم ٱ�� ٱ�مع ِ‬ ‫يوم ٱلفرق ِ‬
‫ُ َ َ َ ُّ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٱلر ۡك ُ‬
‫ب أ ۡسفل مِن� ۡ ۚم َول ۡو ت َواعد� ۡم �خ َتلفتُ ۡم ِ�‬
‫ََ‬ ‫ى َو َّ‬ ‫ٱل ُع ۡد َوة ِ ۡٱل ُق ۡص َو ٰ‬ ‫ۡ‬ ‫ُّ ۡ َ َ ُ‬
‫ٱ��يا وهم ب ِ‬
‫ك َ� ۢن بَ ّي ِ َنةٖ َو�َ ۡح َيٰ‬ ‫ّ َ ۡ َ َّ ُ َ ۡ ٗ َ َ َ ۡ ُ ٗ ّ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫�ن ِ�ق ِ� ٱ� أمر� �ن مفعو� ِ�هل ِك من هل‬ ‫ٱل ِمي� ٰ ِد َو� ٰ ِ‬
‫ََ َ َ ٗ‬ ‫�� ُه ُم َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫يع َعل ٌ‬ ‫ٱ� ل َ َس ِم ٌ‬
‫�ن َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ َّ َ‬
‫ٱ� ِ� منامِك قل ِي� ۖ‬ ‫ِيم ‪ ٤٢‬إِذ يُ ِر‬ ‫� � ۢن بَ ّيِنةٖ�‬ ‫من‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫� ُه ۡم َكث ٗ َّ َ ُ‬ ‫َ َۡ َ ٰ َ‬‫َ‬
‫ِيم ۢ‬‫ٱ� َس َّل َ ۚم إنَّ ُهۥ َعل ُ‬ ‫� َّن َّ َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ ُۡ‬
‫�� لفشِ لت ۡم َو�َ�ٰ َز�ت ۡم ِ� ٱ�م ِر َو� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ولو أرٮ‬
‫ِ‬
‫ََۡ ُۡ ۡ ٓ ۡ ُ ُ ۡ َ ٗ ََُ ُّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ب َذات ُّ‬
‫� ۡم ِ�ٓ‬ ‫ٱلص ُدورِ ‪� ٤٣‬ذ يُ ِر�� ُموه ۡم إِذِ ٱ�قيتم ِ� أ�ين ِ�م قل ِي� و�قل ِل‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�� ُّ� َها َّٱ� َ‬
‫ِين‬ ‫ور ‪ٰٓ َ ٤٤‬‬ ‫ٱ�ِ تُ ۡر َج ُع ۡٱ� ُم ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ ۡ ٗ‬
‫ٱ� أ ۡم ٗر� �ن َمف ُعو� ۗ ��‬ ‫� َّ ُ‬ ‫أ ۡ� ُين ِ ِه ۡم ِ�َ ۡق ِ َ‬
‫ََ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ٓ ْ َ َ ُ ۡ َ ٗ َ ۡ ُ ُ ْ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ٗ َّ َّ ُ ُ ۡ‬
‫�� ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪ ٤٥‬وأطِيعوا‬ ‫ءامنوا إِذا ل ِقيتم ف ِئة فٱثبتوا وٱذكروا ٱ� كث ِ‬
‫ٱ� َم َع‬ ‫� ۚٓوا ْ إ َّن َّ َ‬ ‫ُ ُ ۡ َ ۡ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ ُ َ َ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ُ ْ َ َ ۡ َ َ‬
‫ٱ� ورسو�ۥ و� ت�ٰزعوا �تفشلوا وتذهب رِ�ح�مۖ وٱص ِ ِ‬
‫َٓ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ ْ َ َّ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َّ‬
‫اس‬ ‫جوا مِن دِ�ٰرِهِم َ� َط ٗر� َورِئا َء ٱ�َّ ِ‬ ‫�ن ‪ ٤٦‬و� ت�ونوا كٱ�ِين خر‬ ‫ٱل�ٰ� َ‬
‫ِِ‬
‫ون ُ� ‪ٞ‬‬ ‫َّ َ َّ ُ َ َ ۡ َ ُ َ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ َ َ‬
‫ِيط ‪] ﴾٤٧‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[۴۷-۴۱ :‬‬ ‫يل ٱ�ِۚ وٱ� بِما �عمل‬ ‫و�صدون عن سب ِ ِ‬
‫»و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ھﺮآﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ از ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ ﭘﺲ ﯾﮏ ﭘﻨﺠﻢ آن ﺑﺮای اﻟﻠﻪ و‬
‫رﺳﻮﻟﺶ و ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﯾﺘﯿﻤﺎن و ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ و ﻣﺴﺎﻓﺮان اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٢٤‬‬
‫اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﺑﺮ ﺑﻨﺪۀ ﺧﻮﯾﺶ روزی ﮐﻪ ﺣﻖ از ﺑﺎﻃﻞ ﺟﺪا ﺷﺪ‬
‫روزی ﮐﻪ دو ﮔﺮوه ﺑﺎھﻢ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮدﻧﺪ و اﻟﻠﻪ ﺑﺮ ھﺮﭼﯿﺰ ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻨﺎره ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬و آنھﺎ ﺑﻪ ﮐﻨﺎرۀ دورﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ وﻋﺪه ﺟﻨﮓ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ اﻟﺒﺘﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ در ﻣﻌﯿﺎد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد ﺗﺎ ﮐﺎری را ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ھﻼک ﺷﻮد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ھﻼک ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ از ﺣﺠﺖ و‬
‫زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ از ﺣﺠﺖ و ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻨﻮا و داﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن را در ﺧﻮاب ﺑﻪ ﺗﻮ اﻧﺪک ﻧﺸﺎن داد و اﮔﺮ آﻧﺎن را زﯾﺎد ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽداد اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺰدل ﻣﯽﺷﺪﯾﺪ و در ﮐﺎر ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺰاع ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ و ﻟﯿﮑﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺳﻼﻣﺖ داﺷﺖ و ھﺮآﯾﯿﻨﻪ او ﺑﻪ رازھﺎی ﺳﯿﻨﻪھﺎ آ ﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬و آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ روﺑﺮو‬
‫ﺷﺪﯾﺪ آﻧﺎن را در ﭼﺸﻢ ﺷﻤﺎ اﻧﺪک ﻧﺸﺎن داد و ﺷﻤﺎ را در ﭼﺸﻢ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ اﻧﺪک‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﮐﺮدﻧﯽ ﺑﻮد و ﺑﻪﺳﻮی ﺧﺪا ھﻤﻪ ﮐﺎرھﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن! ھﺮﮔﺎه روﺑﺮو ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺎ ﮔﺮوھﯽ ﭘﺲ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ و اﻟﻠﻪ را ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬و از اﻟﻠﻪ و رﺳﻮل او ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﺰاع‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺰدل ﺷﻮﯾﺪ و ﻗﻮت و ﺷﻮﮐﺖ ﺷﻤﺎ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود و ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ‬
‫ھﻤﺎﻧﺎ اﻟﻠﻪ ﺑﺎ ﺻﺒﺮﮐﻨﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺒﺎﺷﯿﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد از روی‬
‫ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﯿﺮون ﺷﺪﻧﺪ و از راه ﺧﺪا ﺑﺎزﻣﯽدارﻧﺪ و ﺧﺪا ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ َ ّ َ َ ُ َ َ ُ ٓ ۡ َ ٰ َ َّ ٰ ۡ‬
‫َ‬
‫�دون ع َرض‬ ‫خ َن ِ� ٱ� ِ �‬
‫�ض ت ِر‬ ‫� ُ�ث ِ‬ ‫� أن ي�ون �ۥ أ�ى ح‬ ‫‪﴿ -۳‬ما �ن �ِ ِ ٍ‬
‫َّ‬
‫ب ّم َِن ٱ� ِ َس َب َق‬ ‫ِيم ‪َّ ٦٧‬ل ۡو َ� ك َِ�ٰ ‪ٞ‬‬‫حك ‪ٞ‬‬ ‫ٱ� َعز ٌ‬
‫�ز َ‬ ‫�د ٱ�خ َِرةَ ۗ َو َّ ُ‬ ‫ٱ� ۡ� َيا َو َّ ُ‬
‫ٱ� يُر ُ‬ ‫ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ ُ ْ َّ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٰ ٗ َ ّ ٗ َ َّ ُ ْ َّ‬
‫ٱ�َ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ َّ ُ ۡ َ ٓ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ‬
‫لمس�م �ِيما أخذ�م عذاب ع ِظيم ‪ ٦٨‬ف�وا مِما غن ِمتم ح�� طيِبا ۚ وٱ�قوا ۚ‬
‫ِيم ‪] ﴾٦٩‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[۶۹-۶۷ :‬‬ ‫ٱ� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬‫إ َّن َّ َ‬
‫ِ‬
‫»ﺳﺰاوار ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﺳﯿﺮ ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺴﯿﺎر در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﯿﺎورد‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻻی اﻧﺪک دﻧﯿﺎ را ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ و اﻟﻠﻪ آﺧﺮت را ﻣﯽﺧﻮاھﺪ و اﻟﻠﻪ ﻏﺎﻟﺐ و ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺣﮑﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﺻﺎدر ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ در آﻧﭽﻪ ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ‬
‫ﻋﺬاب ﺑﺰرگ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺨﻮرﯾﺪ از آﻧﭽﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ ﺣﻼل ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ از ﺧﺪا‪ ،‬ھﻤﺎﻧﺎ‬
‫ﺧﺪا ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪه و ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُُ ُ‬
‫ٱ� ِ� قلو�ِ� ۡم‬‫ى إن َ� ۡعلَ ِم َّ ُ‬ ‫ۡ َ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ّ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫� َ� ُّ� َها ٱ�َّ ُّ ُ ّ َ‬
‫‪ٰٓ َ ﴿ -۴‬‬
‫� قل ل ِمن ِ�ٓ �يدِي�م مِن ٱ�� ٰٓ ِ‬ ‫ِ‬
‫ٱ� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫� ۡم َو َّ ُ‬‫ُ ۡ ََۡ ۡ َ ُ‬ ‫َ ۡ ٗ ُ ۡ ُ ۡ َ ۡ ٗ ّ َّ ٓ ُ َ‬
‫ِيم ‪� ٧٠‬ن‬ ‫ۚ‬ ‫ل‬ ‫ر‬‫ِ‬ ‫ف‬‫غ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ِن�‬ ‫م‬ ‫ِذ‬‫خ�� يؤت ِ�م خ�� مِما أخ‬
 ‫‪٣٢٥‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫َُۡ ََۡ َ‬
‫� َن م ِۡن ُه ۡمۗ َو َّ ُ‬
‫ٱ� َعل ٌ‬
‫ِيم َحك ٌ‬ ‫ك َ� َق ۡد َخانُوا ْ َّ َ‬ ‫ُ ُ ْ َ ََ َ‬
‫ِيم ‪﴾٧١‬‬ ‫ٱ� مِن �بل فأم‬ ‫ي ِر�دوا خِيا�ت‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۷۱-۷۰ :‬‬
‫»ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﺑﮕﻮ‪ :‬آﻧﺎن را ﮐﻪ در دﺳﺖ ﺷﻤﺎ اﻧﺪ از اﺳﯿﺮان اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ در دلھﺎی ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽدھﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮫﺘﺮ از آﻧﭽﻪ از ﺷﻤﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﯿﺎﻣﺮزد ﺷﻤﺎ را و اﻟﻠﻪ‬
‫آﻣﺮزﻧﺪۀ ﻣﮫﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ آﻧﺎن ﻗﺼﺪ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﺎ ﺗﻮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭘﺲ ھﺮآﯾﯿﻨﻪ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﭘﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﭘﺲ ﻏﺎﻟﺐ ﮐﺮد ﺑﺮ آﻧﺎن و ﺧﺪا داﻧﺎ و ﺑﺎﺣﮑﻤﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎم ﻏﺰوه اﺣﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ اﺣﺴﺎن ﺧﻮد را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ ‪َ ُ ۡ َ ُ َّ َ َ َّ ْ ُ َّ َ ٞ‬‬
‫ٱ� ل َعل� ۡم �شك ُرون ‪﴾١٢٣‬‬ ‫﴿ولقد ن��م ٱ� بِبدرٖ وأنتم أذِلة ۖ فٱ�قوا‬
‫]آلﻋﻤﺮان‪.[۱۲۳ :‬‬
‫»ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﺪر ﺷﻤﺎ را ﯾﺎری ﮐﺮد زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺎﺗﻮان ﺑﻮدﯾﺪ؛ ﭘﺲ از اﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ ﺗﺎ ﺳﭙﺎﺳﮕﺬار ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن ﺳﺎدۀ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﺪر‪ ،‬وﻗﺖ آن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻌﻤﻖ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ھﺪف واﻗﻌﯽ از ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﻋﻤﻮم‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ھﺪف ﻏﺎرت ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد و ﯾﺎ دﻓﺎع و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﺣﻤﻠﮥ‬
‫آﻧﺎن؟ ﻣﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ آ ﮔﺎھﯽ ﮐﺎﻣﻞ دارم ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺗﺎرﯾﺦ و ﻣﺤﮑﻤﮥ ﻋﺪاﻟﺖ ﻓﺮق و ﺗﻔﺎوت‬
‫وﺟﻮد دارد‪ ،‬و اﯾﻦ را ھﻢ ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﻃﺮز داوری ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎ ﺻﺎدرﮐﺮدن رأی در ﻣﻮرد ﯾﮏ‬
‫ً‬
‫ﭘﺮوﻧﺪۀ اداری و ﯾﺎ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻐﺎﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ را ھﻢ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪام ﻧﮕﺎﺷﺘﻦ‬
‫وﻗﺎﯾﻊ و ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎوت و داوری و ﺻﺪور رأی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ واﻗﻌﮥ ﺗﺎرﯾﺨﯽ وﺿﻌﯿﺖ و ﺣﯿﺜﯿﺖ ﯾﮏ ﭘﺮوﻧﺪۀ دادﮔﺎه را ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر از داﯾﺮۀ ﮐﺎری ﺧﻮد ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ ﻗﻠﻢ را ﺑﻪﺳﻮی‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﯾﮏ ﭘﺮوﻧﺪه و داوری در ﺑﺎرۀ آن ﺳﻮق دادهام‪ .‬و از اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻋﻤﻮم‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن و ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻦ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﮐﯽ ھﻢ ﻧﺪارم‪ .‬ﺑﻪزودی‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎن را ﻓﺘﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻠﺴﻠﮥ‬
‫ﮐﻼم در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از ھﻢ ﮔﺴﺴﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻣﺎ ﺻﻮرت اﺻﻠﯽ واﻗﻌﮥ »ﺑﺪر« ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫ﺟﺮﯾﺎن از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺘﻞ »ﺣﻀﺮﻣﯽ« در ﺗﻤﺎم ﻣﮑﻪ ﻏﻮﻏﺎی اﻧﺘﻘﺎم و‬
‫ﺧﻮﻧﺨﻮاھﯽ را ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد و در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ درﮔﯿﺮیھﺎی ﻣﺤﺪودی ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﺮدو ﮔﺮوه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮﯾﺶ در ﻣﮑﻪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﺪﯾﻨﻪ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﯿﻤﻨﺎک ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاﻗﻌﯽ ﺧﺒﺮھﺎی ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻏﯿﺮ واﻗﻌﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺷﺎﯾﻌﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫)در ھﻤﯿﻦ اﺛﻨﺎ ﮐﺎروان ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻪ ﺷﺎم رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ھﻨﻮز در ﺷﺎم ﺑﻮد ﮐﻪ( اﯾﻦ‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ و ﺷﺎﯾﻊ ﮔﺸﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن و ﻏﺎرت آن را‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن از ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﭘﯿﮑﯽ را ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ اﻃﻼع دھﺪ‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺟﻨﮓ آﻣﺎده ﮐﺮد‪ .‬از ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ در ﻣﺪﯾﻨﻪ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ‬
‫ﺳﭙﺎه ﻋﻈﯿﻤﯽ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ را دارد‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻗﺼﺪ دﻓﺎع از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﺮﮐﮥ ﺑﺪر ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٢٨‬‬
‫ﺑﺮای داوری و اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ درﺳﺖ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻻزم اﺳﺖ وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻓﺮﯾﻘﯿﻦ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮﻗﻮم ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎم ﺑﺤﺚ از آنھﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻮل‬
‫ّ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ و ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ .‬وﻗﺎﯾﻊ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺷﺮح واﻗﻌﻪای ﺑﻪﻃﻮر ﺻﺮﯾﺢ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن‬
‫ھﯿﭻ رواﯾﺖ و ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻓﺮق و ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺻﺤﺖ وﺟﻮد دارد ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻠﺤﻮظ‬
‫ّ‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻨﻘﺪر ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺗﻤﺎم از ﻣﮑﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ را دارﻧﺪ‪،‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﺻﺤﺎﺑﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﺸﻮرت ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﺎ وﻟﻮﻟﻪ و ﺧﺮوش‬
‫ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه و ﺟﻨﮕﯿﺪن اﻋﻼم آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻧﻈﺮ اﻧﺼﺎر را در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ و‬
‫ﯾﺎ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن اﻧﺼﺎر ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ! آﯾﺎ روی‬
‫ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﺎ اﺳﺖ؟ ﻣﺎ از آنھﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ ÷ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺗﻮ و‬
‫ﺧﺪاﯾﺖ ﺑﺮوﯾﺪ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﻢ«‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫دھﯿﺪ ﻣﺎ ﺑﻪ آﺗﺶ و درﯾﺎ ھﺠﻮم ﺧﻮاھﯿﻢ ﺑﺮد‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﯾﻦ ھﻢ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﺎرۀ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‪:‬‬
‫َّ َ ٗ ّ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ َ‬
‫ِ� ل� ٰ ِرهون ‪] ﴾٥‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[۵ :‬‬ ‫﴿�ن فرِ�قا مِن ٱلمؤ ِمن‬
‫»ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮای ﺟﻤﻌﯽ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺟﻨﮓ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻧﺒﻮد«‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران و ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎﺻﯽ ﻧﻈﺮ اﻧﺼﺎر را ﺟﻮﯾﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪه و ﺑﺮ دﺳﺖ‬
‫ﻣﺒﺎرک اﯾﺸﺎن ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﺘﻌﮫﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه دﺷﻤﻦ ﺑﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫آورد‪ ،‬ﺑﺎ او ﻣﺒﺎرزه ﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد و اﯾﻦ ﺗﻌﮫﺪ را ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺎرج از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ اﺳﺖ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ در ﮐﺠﺎ ﭘﯿﺶ آﻣﺪﻧﺪ؟‬
‫ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺪﺷﺎن‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻪ ﭼﮫﺎر ﻣﻨﺰل دور رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ ﺳﭙﺎھﯽ از ﻣﮑﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر را ﮔﺮد‬
 ‫‪٣٢٩‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫آورد ﺗﺎ ﺑﺎ آنھﺎ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﺑﭙﺮدازد‪ .‬وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻌﺪی در ھﻤﺎﻧﺠﺎ روی دادﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﻗﻮﯾﺘﺮی‬
‫از ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮه‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺪارک و ﺷﻮاھﺪ ﻧﺰد ﻣﺎ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و آن ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ را ﺑﺮای ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮح ﻣﯽدھﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ٗ ّ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ٰ ُ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۢ َۡ َ‬ ‫َ َ ٓ َ ۡ َ َ َ َ ُّ َ‬
‫ِ‬
‫﴿كما أخرجك ر�ك من بيتِك بِٱ� ِق �ن فرِ�قا مِن ٱلمؤمن ِ� ل�رِهون ‪٥‬‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ َ ّ َ ۡ َ َ َ َ َّ َ َ َ َّ َ ُ َ ُ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َ ُ ُ َ‬ ‫َ ُ َ َ‬
‫ت وهم ينظرون ‪� ٦‬ذ‬ ‫يُ�ٰدِلونك ِ� ٱ� ِق �عد ما تب� ك��ما �ساقون إِ� ٱلمو ِ‬
‫َّ َ َ ُ ُ‬ ‫َّ ٓ َ َ ۡ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َ َ ُّ َ َ َّ َ ۡ َ َ‬ ‫َ ُ ُ ُ َّ ُ ۡ َ‬
‫ات ٱلش ۡوكةِ ت�ون‬ ‫�ذ ِ‬ ‫� ��ها ل�م وتودون أن �‬ ‫يعِد�م ٱ� إِحدى ٱلطا�ِفت ِ‬
‫َ ُ ۡ َ ُ ُ َّ ُ َ‬
‫�ن ‪] ﴾٧‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[۷-۵ :‬‬ ‫�ٰفِر َ‬‫َ َٰ َ َۡ َ َ َ َ ۡ َ‬
‫ٱل‬ ‫ر‬ ‫ب‬‫ا‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫ط‬‫ق‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ِۦ‬ ‫ه‬‫ِ‬ ‫ت‬‫ِ�‬ ‫ل‬‫�‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫ٱ� أن ُ� َِّق ۡ َ‬
‫ٱ� َّ‬ ‫ل�م و�رِ�د‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ً‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ اﯾﻦ آﯾﺎت ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۱‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﺤﻮی »واو« در »و إ ﱠن ﻓﺮﯾﻘﺎ« ﺣﺎﻟﯿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻤﻌﯽ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ ﺗﺮدﯾﺪ داﺷﺘﻪ و دو دل‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ درﺳﺖ در زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ آﻧﺎن ﭘﺲ از ﺧﺮو ج از ﻣﺪﯾﻨﻪ دﻟﮫﺮه و ﺗﺮدﯾﺪ داﺷﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬
‫ﻣﻔﮫﻮم »واو« ﺣﺎﻟﯿﻪ‪ ،‬زﻣﺎن ﺧﺮوج »ﻣﻦ اﻟﺒﯿﺖ« و ﺗﺮدﯾﺪ و دﻟﮫﺮۀ آنھﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -۲‬در آﯾﮥ ﻓﻮق ﺻﺮﯾﺤﺎ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم واﻗﻌﻪ ﺑﺪر دو ﮔﺮوه در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ ﮐﺎروان ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻗﺮﯾﺶ و دﯾﮕﺮی ﺳﭙﺎه ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ‬
‫از ﻣﮑﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪه و ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن آﯾﮥ‬
‫ﻓﻮق ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﮑﺎن ﺑﺪر رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﺪر رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎروان‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﻓﺮار ﮐﺮده و ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬وﻋﺪه‬
‫ﭘﯿﺮوزی ﺑﺮ ﯾﮑﯽ از آن دو ﺑﺮای ﺷﻤﺎ داده ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻧﺺ ﺻﺮﯾﺢ‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ھﺮدو ﮔﺮوه دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻓﻘﻂ در زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و از ھﺮدو ﮔﺮوه ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﯾﮏ ﻃﺮف اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﺎ ﮐﺎروان ﺑﺰرگ ﺗﺠﺎری از ﺷﺎم ﺑﻪﺳﻮی ﻣﮑﻪ در‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٣٠‬‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻮد و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ ﺗﺠﮫﯿﺰات و ﺳﺎزو ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ از ﻣﮑﻪ‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﮥ ﻓﻮق ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ دو ﮔﺮوه از ﮐﻔﺎر را‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ ﮐﺎروان ﺗﺠﺎری و دﯾﮕﺮی ﺳﭙﺎه ﻣﻘﺘﺪر و ﺻﺎﺣﺐ ﺷﻮﮐﺖ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ از ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﻔﮫﻮم ھﻢ در آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻦ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﺗﺠﺎری ﺣﻤﻠﻪ ﺷﻮد و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻮرد رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ٱ� أن ُ� َِّق َ‬
‫�د َّ ُ‬ ‫َّ ۡ َ َ ُ ُ َ ُ‬ ‫َ َ َ ُّ َ َ َّ َ ۡ َ َ‬
‫ٱ� َّق‬ ‫� ۡم َو ُ�ر ُ‬
‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ون‬ ‫�‬ ‫ت‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ك‬ ‫و‬ ‫ٱلش‬ ‫ات‬‫ِ‬ ‫ذ‬ ‫﴿وتودون أن ��‬
‫�ٰفِر َ‬ ‫َ َٰ َ َۡ َ َ َ َ ۡ َ‬
‫�ن ‪] ﴾٧‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[۷ :‬‬ ‫ِ‬ ‫بِ�ل ِ�تِهِۦ و�قطع دابِر ٱل‬
‫»از ﯾﮏ ﺳﻮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ را دارﻧﺪ و از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺣﻖ را ﻗﺎﺋﻢ ﮐﻨﺪ و رﯾﺸﮥ ﮐﺎﻓﺮان را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﺳﺆال اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﮐﺪام ﯾﮏ از اﯾﻦ دو اﻣﺮ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ؟‬
‫ﻃﺒﻖ ﻋﻤﻮم رواﯾﺎت‪ ،‬ﺟﻮاب اﯾﻦ ﺳﺆال ﭼﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد؟ از ﺗﺼﻮر اﯾﻦ اﻣﺮ ﻟﺮزه ﺑﺮ اﻧﺪاﻣﻢ‬
‫وارد ﻣﯽﺷﻮد!‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺣﺎﻻ ﺑﺮ ﻧﻮﻋﯿﺖ واﻗﻌﻪ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﻢ‪ ،‬واﻗﻌﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج از ﻣﺪﯾﻨﮥ‬
‫ﻣﻨﻮره ﺑﺎ ﺑﯿﺶ از ﺳﯿﺼﺪ ﺳﺮﺑﺎز ﻓﺪاﮐﺎر اﻧﺼﺎر و ﻣﮫﺎﺟﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در آن‬
‫ﻣﯿﺎن ﻓﺎﺗﺢ ﺧﯿﺒﺮ و ﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮ ﺣﻤﺰه ﺳﯿﺪاﻟﺸﮫﺪاء ﻧﯿﺰ ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮐﺪام‬
‫از آنھﺎ ﯾﮏ ﺳﭙﺎه ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ )ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻗﺮآن‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه( ﺗﻌﺪادی از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻃﻮری دﭼﺎر ﺗﺮدﯾﺪ و ھﺮاﺳﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ آﻧﺎن را در ﮐﺎم ﻣﺮگ ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ ّ َ ۡ َ َ َ َ َّ َ َ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ َ ُ َ َ‬ ‫َّ َ ٗ ّ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ َ‬
‫� ك�� َما‬ ‫�ٰدِلونك ِ� ٱ� ِق �عد ما تب‬ ‫ِ� ل� ٰ ِرهون ‪ ٥‬ي‬ ‫﴿�ن ف ِر�قا مِن ٱلمؤ ِمن‬
‫ُ ُ َ َ ۡ‬
‫ت﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۶-۵ :‬‬ ‫� َساقون إِ� ٱل َم ۡو ِ‬
‫»ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺆﻣﻨﺎن آﻣﺎده ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺤﺚ و ﺟﺪل‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺣﻖ واﺿﺢ ﮔﺸﺘﻪ ﺗﻮ ﮔﻮﯾﯽ آﻧﺎن ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺮگ ﺳﻮق داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
 ‫‪٣٣١‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫اﮔﺮ ھﺪف ﻓﻘﻂ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺮس و اﺿﻄﺮاب و دﻟﮫﺮه و دودﻟﯽ‪،‬‬
‫روی ﭼﻪ اﺳﺎﺳﯽ ﺑﻮد؟ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻓﺮاد‬
‫ﻣﻌﺪودی ﭼﻨﺪﯾﻦﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ھﯿﭽﮕﺎه ﺑﺎ‬
‫ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻧﺸﺪه و ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﺰﻧﺪی ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺎر از ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ آﻧﻘﺪر ﺗﺮس‬
‫و وﺣﺸﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺳﭙﺎه ﺳﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮی ﮐﻪ از ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﺎن ورزﯾﺪه ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎزھﻢ در اﺿﻄﺮاب و دﻟﮫﺮه ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ! اﯾﻦ ﺧﻮد دﻟﯿﻞ ﻗﺎﻃﻌﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ ﺳﭙﺎھﯽ ﻋﻈﯿﻢ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ از ﻣﮑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬آﯾﻪای دﯾﮕﺮ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در ﺑﺎرۀ واﻗﻌﻪ ﺑﺪر زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت در ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ً‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ ﻧﺴﺎء ﺻﺮﯾﺤﺎ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ َ ٰ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫ۡ َٰ ُ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ ُ ْ‬ ‫َّ َ ۡ َ‬
‫يل ٱ� ِ‬ ‫﴿� �ستوِي ٱل� ِعدون مِن ٱلمؤ ِمن ِ� �� أو ِ� ٱل�رِ وٱلم� ِهدون ِ� سب ِ ِ‬
‫� ۡٱل َ�ٰعِدِينَ‬‫َ ََۡ ۡ ََ ُ ۡ ََ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ َ َّ ُ ۡ‬
‫ٰ‬ ‫ٰ‬
‫س ِه ۚم فضل ٱ� ٱلم�هِدِين بِأم�ل ِ ِهم وأنف ِ‬
‫س ِهم‬ ‫بِأم�ٰل ِ ِهم وأنف ِ‬
‫َ ٗ‬
‫د َر َجة﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۹۵ :‬‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﻌﺬوران و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در راه ﺧﺪا ﺑﺎ‬
‫ﻣﺎل و ﺟﺎن ﺧﻮد ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺠﺎھﺪان ﺑﺎ ﻣﺎل و ﺟﺎن را ﺑﺮ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻦھﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮی داده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺨﺎری در ﺑﺎرۀ ﻣﻔﮫﻮم اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻗﻮل ﺣﻀﺮت اﺑﻦ ﻋﺒﺎس را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺪر ﺷﺮﯾﮏ ﺑﻮدﻧﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﮏ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری اﯾﻦ ھﻢ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺟﻤﻠﻪ »ﻏﯿﺮ أوﻟﯽ اﻟﻀﺮر« در آن ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ام ﻣﮑﺘﻮم رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ‬
‫و ﻋﺬر ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﯾﯽ ﺧﻮد را ﺑﯿﺎن داﺷﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ھﻤﺎﻧﺠﺎ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪» .‬ﻏﯿﺮ أوﻟﯽ اﻟﻀﺮر«‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻌﺬوران‪ .‬و اﯾﻦ دﻟﯿﻠﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد ھﺪف ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺪف ﺟﻨﮕﯿﺪن و ﺟﺎندادن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -۶‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ از ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺟﻨﮕﯿﺪن آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٣٢‬‬
‫َ َ‬ ‫َٓ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ ْ َ َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫اس َو َ� ُص ُّدون عن‬
‫جوا مِن دِ� ٰ ِرهِم َ� َط ٗر� َورِئا َء ٱ�َّ ِ‬ ‫﴿و� ت�ونوا كٱ�ِين خر‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫يل ٱ� ِ﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۴۷ :‬‬
‫سب ِ ِ‬
‫»و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد ﻣﻐﺮوراﻧﻪ و ﻧﻤﺎﯾﺸﯽ ﺑﯿﺮون آﻣﺪهاﻧﺪ و‬
‫ﻣﺮدم را از راه ﺧﺪا ﺑﺎزﻣﯽدارﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻧﺠﺎت ﮐﺎروان ﺗﺠﺎری ﺧﻮد ﺑﯿﺮون آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آنھﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎﻧﻮر و اﻇﮫﺎر ﺷﺄن و ﺷﻮﮐﺖ ﺧﻮﯾﺶ و‬
‫ﺑﺎزداﺷﺘﻦ ﻣﺮدم از دﯾﻦ ﺧﺪا ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؟ در ﺑﯿﺮون آﻣﺪن ﺑﺮای ﯾﺎری و ﻧﺠﺎت‬
‫ﮐﺎروان اﻇﮫﺎر ﺷﺄن و ﺷﻮﮐﺖ و ﻣﺎﻧﻮر ﺟﻨﮕﯽ و ﺑﺎزداﺷﺘﻦ ﻣﺮدم از راه ﺧﺪا ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪارد؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻮن در واﻗﻊ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻘﺼﻮد آنھﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻗﺪرت و ﺗﻮان ﺟﻨﮕﯽ ﺧﻮد و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از رﺷﺪ و ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم ﺑﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﺧﺮوج آﻧﺎن را ﺑﺎ ﻏﺮور و ﻧﻤﺎﯾﺶ و ﺑﺎزداﺷﺘﻦ از راه ﺧﺪا‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﻔﮫﻮم آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ رﺗﺒﮥ ﺷﺮح و ﺑﯿﺎن اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺘﺎبھﺎی‬
‫ﻣﺘﻌﺪد ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺠﻤﻞ و ﻣﻔﺼﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺣﻀﺮت ﮐﻌﺐ در ھﯿﭻ ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮی ﻣﺸﺎھﺪه ﻧﮑﺮدم ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر آنﺣﻀﺮت‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺣﻀﺮت ﮐﻌﺐ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َْ َ ََ‬
‫ﺨﺗﻠَّ ْﻒ َ� ْﻦ َر ُ‬ ‫َ َّ َ ْ َ‬
‫ﻮل اﷲ ج ِﻲﻓ ﻏ ْﺰ َو ٍة ﻏ َﺰاﻫﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺐ ﻗﺎل ﻛﻌﺐ لﻢ أ‬ ‫‪�» ‬ﻦ �ﺒﺪ اﷲ �ﻦ ﻛﻌ ٍ‬
‫َ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ٌ َ َ َّ َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ َ ِّ ُ ْ ُ َ َ‬
‫ﺨﺗﻠَّ ْﻔ ُ‬
‫ﺐ أ َﺣﺪ ﺨﺗﻠﻒ‬ ‫ﺖ ﻲﻓ ﻏﺰو ِة ﺑﺪ ٍر‪ ،‬ولﻢ �ﻌﺎﺗ‬ ‫ِإﻻ ﻏﺰو ِة �ﺒﻮك ‪ �� �� ،‬ﻛﻨﺖ‬
‫ََْ َ َُْ ْ ََ َ ْ‬ ‫َ َّ َ َ َ‬ ‫ُ ُ َ َُْ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ َ َ‬
‫�ﻨﻬﺎ‪ِ ،‬إ�ﻤﺎ ﺧﺮج اﻨﻟﻲﺒ ج ﻳ ِﺮ�ﺪ ِ�� ﻗﺮ� ٍﺶ ‪،‬ﺣﻰﺘ ﻤﺟﻊ اﷲ ﺑيﻨﻪ و�يﻨﻬﻢ ﻰﻠﻋ � ِ‬
‫�‬
‫ِﻣﻴ َﻌﺎ ٍد«‪.‬‬
‫»ﮐﻌﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺗﻤﺎم ﻏﺰوهھﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ھﻤﺮاه ﺑﻮدم ﻣﮕﺮ در ﻏﺰوه ﺗﺒﻮک و‬
‫ﻏﺰوه ﺑﺪر و ﺑﺮ ﺷﺮﮐﺖﻧﮑﻨﻨﺪﮔﺎن ﻏﺰوه ﺑﺪر ﻋﺘﺎﺑﯽ ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه؛ ﭼﻮن آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ ﮐﺎروان ﺗﺠﺎری ﻗﺮﯾﺶ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎﮔﮫﺎن آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻗﺮﯾﺶ رو‬
‫در رو ﻗﺮار داد«‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺣﻀﺮت اﻧﺲ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ھﺪف آنﺣﻀﺮت را ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻗﺮﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد‪:‬‬
 ‫‪٣٣٣‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬
‫ْ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ ََُ ْ ُ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ َ ُ َ‬
‫� ﺑَﻠﻐﻪ ِإ�ﺒَﺎل أ ِﻲﺑ ُﺳﻔﻴَﺎن ﻗﺎل‪� :‬ﺘَﻠﻜ َﻢ‬ ‫ﻮل اﷲ ﹺج َﺷ َ‬
‫ﺎو َر ِﺣ‬ ‫‪�» ‬ﻦ أ� ٍﺲ أن رﺳ‬
‫ُ ََ ََ َ‬ ‫َ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ُ َّ َ َ َّ َ ُ َ ُ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ‬
‫َ‬
‫ﺎم َﺳﻌ ُﺪ �ْ ُﻦ �ﺒَﺎدة �ﻘﺎل‪:‬‬ ‫أﺑﻮ�� ٍﺮ‪ ،‬ﻓﺄﻋﺮض �ﻨﻪ �ﻢ ﺗ�ﻠﻢ �ﻤﺮ ﻓﺄﻋﺮض �ﻨﻪ �ﻘ‬
‫ْ‬
‫َ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ََ ََ ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ُ ُ َ َ ُ َ‬
‫اﺒﻟﺤ َﺮ‬ ‫�ﻴﻀﻬﺎ‬ ‫اﺬﻟي �ﻔ ِﻲﺴ ِ�ﻴ ِﺪهِ‪ ،‬لﻮ أم ْﺮ�ﻨﺎ أن ِ‬ ‫ﷲ؟ َو ِ‬ ‫ِإﻳﺎﻧﺎ ﺗ ِﺮ�ﺪ ﻳﺎ رﺳﻮل ا ِ‬
‫ُ‬ ‫ََ َْ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ‬ ‫ََ َ ْ َ َ ََْ ََ ََْ َ ْ َ ْ‬
‫ﺮﻀ َب أ�ﺒَﺎدﻫﺎ إِﻰﻟ ﺑَ ْﺮ ِك اﻟ ِﻐ َﻤﺎ ِد ﻟﻔ َﻌﻠﻨﺎ‪ .‬ﻗﺎل‪� :‬ﻨﺪ َب َر ُﺳﻮل‬‫ﻷﺧﻀﻨﺎﻫﺎ ولﻮ أمﺮ�ﻨﺎ أن ﻧ ِ‬
‫َّ َ َ ْ َ َ ُ َ َّ َ َ ُ َ ًْ‬
‫اﷲ �ِج اﻨﻟﺎس ﻓﺎ�ﻄﻠﻘﻮا ﺣﻰﺘ ﻧﺰلﻮا ﺑﺪرا«‪.‬‬
‫»اﻧﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﺎ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﮐﺮدﻧﺪ وﻗﺘﯽ از ﺣﺮﮐﺖ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺪﯾﻨﻪ آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و اﻋﻼم آﻣﺎدﮔﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮمج ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ آﻧﺎن ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و اﻇﮫﺎر‬
‫داﺷﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا! آﯾﺎ روی ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ؟ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎن دھﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫اﺳﺐھﺎ را در درﯾﺎ ﺑﺘﺎزﯾﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد و اﮔﺮ ﺑﻔﺮﻣﺎﺋﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ »ﺑﺮک اﻟﻐﻤﺎد« ﺑﺮوﯾﻢ‬
‫ﺧﻮاھﯿﻢ رﻓﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه آنﺣﻀﺮت ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﺪر رﺳﯿﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ُ ُ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َُ ٌ ْ ُ‬ ‫ََََ ْ َ َْ ْ ََ َ َُ ْ‬
‫وه ﻓﺎﻜن‬ ‫ﺎج ﻓﺄﺧﺬ‬ ‫ﻴﻬﻢ ﻏﻼم أﺳ َﻮد ِ َﺒﻟ ِ� اﺤﻟَﺠ ِ‬ ‫‪» ‬ووردت ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ رواﻳﺎ ﻗﺮ� ٍﺶ و ِ� ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫ﺎن َوأَ ْﺻ َ‬‫َ ْ َُ َُ َ ْ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ ْ َ ُ َُ‬
‫ﺤ ِﺎﺑ ِﻪ �ﻴَﻘﻮل‪َ :‬ﻣﺎ ِﻲﻟ ِﻋﻠ ٌﻢ ِﺑﺄ ِﻲﺑ‬ ‫ﷲ ج �ﺴﺄلﻮﻧﻪ �ﻦ أ ِﻲﺑ ﺳﻔﻴ‬ ‫ﻮل ا ِ‬ ‫أﺻﺤﺎب رﺳ ِ‬
‫ﺮﺿ ُ� ُ‬‫ﻚ َ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ َ ُ َ َّ ُ ْ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﻮه‬ ‫�ﻦ ﻫﺬا أﺑﻮ ﺟﻬ ٍﻞ و�ﺘﺒﺔ وﺷيﺒﺔ وأﻣﻴﺔ �ﻦ ﺧﻠ ٍﻒ ﻓ ِﺈذا ﻗﺎل ذل ِ‬ ‫ﺳﻔﻴﺎن وﻟ ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ َ ْ ََ ْ ُ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ َ ََ ُ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﻮه �ﻘﺎل‪َ :‬ﻣﺎ ِﻲﻟ ِﺑﺄ ِﻲﺑ ُﺳﻔﻴَﺎن‬ ‫�ﻘﺎل‪� :‬ﻌﻢ أﻧﺎ أﺧ ِﺮﺒ�ﻢ ﻫﺬا أﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻓ ِﺈذا ﺗﺮ�ﻮه ﻓﺴﺄل‬
‫َ َ َ َ َ‬‫َ‬ ‫ُ ْ َ ُ َ ْ َ ُ ُ َ َّ ُ ْ َ َ‬ ‫ْ ٌ َ َ ْ َ َ َُ َ ْ‬
‫ﺎس ﻓ ِﺈذا ﻗﺎل ﻫﺬا‬ ‫�ﻦ ﻫﺬا أﺑﻮﺟﻬ ٍﻞ َو�ﺘﺒﺔ َوﺷيﺒﺔ َوأﻣﻴﺔ � ُﻦ ﺧﻠ ٍﻒ ِﻲﻓ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ِﻋﻠﻢ وﻟ ِ‬
‫َْ‬ ‫َ ٌ ُ َ ِّ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫َْ ً َ َُ ُ َ َُ ُ‬
‫اﺬﻟي �ﻔ ِﻲﺴ‬ ‫ﷲ ج ﻗﺎﺋِﻢ ﻳﺼ� ولﻤﺎ رأى ذلِﻚ اﻧﺮﺼف ﻗﺎل‪ :‬و ِ‬ ‫أﻳﻀﺎ ﺮﺿ�ﻮه ورﺳﻮل ا ِ‬
‫َ ََ ْ ُ ُ َ َ َ َ ُ ْ َ َُْ ُ ُ َ َ َ َ ُ‬
‫� ْﻢ«‪) .‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎب ﻏﺰوة‬ ‫ﺮﻀ�ﻮه ِإذا ﺻﺪﻗ�ﻢ و�ﺮﺘﻛﻮه ِإذا ﻛﺬﺑ‬ ‫ِ�ﻴ ِﺪهِ ﺘﻟ ِ‬
‫ﺑﺪر(‪.‬‬
‫»و دﺳﺘﻪای از ﺳﭙﺎه ﻗﺮﯾﺶ آﻣﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻏﻼم ﺣﺒﺸﯽ از ﺑﻨﯽﺣﺠﺎج ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن او را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﻧﻤﻮده ﺣﺎل اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن را از وی ﺟﻮﯾﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬او ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪ ﺟﻮاب‬
‫درﺳﺖ ﺑﺪھﺪ وﻟﯽ از اﺑﻮﺟﮫﻞ‪ ،‬ﻋﺘﺒﻪ‪ ،‬ﺷﯿﺒﻪ و اﻣﯿﻪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﺧﺒﺮ داد‪ .‬آﻧﮕﺎه او را زدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻋﺘﺮاف ﮐﻨﺪ‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا ﻧﺰﻧﯿﺪ ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬وﻗﺘﯽ‬
‫از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﺑﺎز ھﻤﺎن ﺟﻮاب را داد‪ ،‬دوﺑﺎره ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن او را زدﻧﺪ و او ھﻤﺎن ﺣﺮف را‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٣٤‬‬

‫ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺑﻮدﻧﺪ وﻗﺘﯽ از ﻧﻤﺎز ﻓﺎرغ ﺷﺪﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ! ھﺮﮔﺎه راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ او را ﻣﯽزﻧﯿﺪ و ﭼﻮن دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ او را رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫از ﻗﺴﻤﺖ اول ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت از ﺣﺮﮐﺖ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن آ ﮔﺎه‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺼﺎر و ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﻣﺸﻮرت ﻧﻤﻮده‪ ،‬از اﻧﺼﺎر درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻤﮏ و ﻧﺼﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ھﻢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺣﺮﮐﺖ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت در ﻣﺪﯾﻨﻪ از اﻧﺼﺎر درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﺮﮐﺖ در ﻏﺰوۀ‬
‫ﺑﺪر را ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و اﮔﺮ آنﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ درﺧﻮاﺳﺖ و‬
‫ﻣﺸﻮرت ﺧﺎرج از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﺣﻀﻮر اﻧﺼﺎر ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ!‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﭘﺲ از ﻣﺸﻮرت‪ ،‬ﻣﺮدم را‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ در ﻏﺰوه ﺑﺪر دﻋﻮت دادﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺼﺎر ﺧﺎرج از ﻣﻌﺎھﺪۀ ﻗﺒﻠﯽ و ﺑﺮﺧﻼف ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪا آنﺣﻀﺮت ﻧﻈﺮ آﻧﺎن را ﺟﻠﺐ ﮐﺮد و آنھﺎ ﺑﺮای ﺷﺮﮐﺖ در‬
‫ﺟﻨﮓ اﻋﻼم آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬دور از ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻗﺴﻤﺖ دوم ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ وﺿﻮح ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ‬
‫و ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻘﯽ دﯾﮕﺮ از ھﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻘﺼﺪﺷﺎن‪ ،‬ﮐﺎروان ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺪف ﻣﺒﺎرزه و ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻗﺮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم از اﯾﻦ‬
‫اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﮫﺎم دﯾﮕﺮی ھﻢ ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﻮد و آن اﯾﻦﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ از‬
‫ھﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﻓﻘﻂ از ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﯽ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و از‬
‫ﺣﻤﻠﮥ ﻗﺮﯾﺶ ﺧﺒﺮی ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﮐﺎروان آن ھﻤﻪ اھﺘﻤﺎم و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺳﯿﺎق واﻗﻌﻪ و ﺟﺮﯾﺎن اﻣﺮ اﯾﻦ را‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻨﺎﺳﺐ ھﻢ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت در ﻣﺪﯾﻨﻪ از ﻗﺼﺪ‬
‫ﺣﻤﻠﮥ ﮐﻔﺎر ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آﻧﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ واﻗﻌﮥ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫را ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ اﻟﻔﺎظ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد و اﺑﻦ اﺑﯽﺷﯿﺒﻪ در ﻣﺼﻨﻒ و اﺑﻦ‬
‫ﺟﺮﯾﺮ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد و ﺑﯿﮫﻘﯽ در ﮐﺘﺎب »دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮة« رواﯾﺖ ﮐﺮده و آن را »ﺻﺤﯿﺢ«‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ) ‪ .(١‬راوی آن ھﻢ ﻗﮫﺮﻣﺎن ﻣﻌﺮﮐﮥ ﺑﺪر ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪.۱۱۷ /۱‬‬

 ‫‪٣٣٥‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬
‫ْ ٌ‬ ‫َ ْ َ ٍّ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎ�ﻨﺎ ِﺑ َﻬﺎ َوﻋﻚ‬ ‫ﺎرﻫﺎ ﻓﺎﺟﺘﻮ�ﻨﺎﻫﺎ وأﺻ‬ ‫ﻲﻠﻋ ﻗﺎل‪ :‬لﻤﺎ ﻗ ِﺪﻣﻨﺎ الﻤ ِﺪﻳﻨﺔ أﺻﺒﻨﺎ ِﻣﻦ ﺛِﻤ ِ‬
‫‪�» ‬ﻦ ِ‬
‫َ َ َ َّ ُّ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ َ َّ َ َ َ َ َ َّ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺮﺸ ِ�� ﻗﺪ أ�ﺒﻠﻮا ﺳﺎر رﺳﻮل اﷲ ج‬ ‫و�ن اﻨﻟ ِﻲﺒ ج �ﺘﺨﺮﺒ �ﻦ ﺑﺪ ٍر ﻓﻠﻤﺎ ﺑﻠﻐﻨﺎ أن الﻤ ِ‬
‫َ َ ْ ََ ْ ٌ ٌْ َ َ َْ َ ُْ ْ َ َ‬
‫� ِإﻴﻟْ َﻬﺎ«‪.‬‬‫ﺮﺸ ِ�‬
‫ِإﻰﻟ ﺑﺪ ٍر‪ ،‬و�ﺪر ِﺑﺮﺌ ﻓﺴﺒﻘﻨﺎ الﻤ ِ‬
‫»ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﯾﻢ در آﻧﺠﺎ ﻣﯿﻮهھﺎﯾﯽ ﺧﻮردﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫)ﻣﺰاج( ﻣﺎ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺮﯾﺾ ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج از ﺑﺪر ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ از‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ آ ﮔﺎه ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬آﻧﮕﺎه رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪﺳﻮی ﺑﺪر ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺪر ﻧﺎم‬
‫ﭼﺎھﯽ اﺳﺖ و ﻣﺎ ﻗﺒﻞ از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳﯿﺪﯾﻢ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت از ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﻣﮑﻪ ﺑﻪﺳﻮی‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ و در ﺑﺪر رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ اﻓﮑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﺣﺘﯽ ﻧﺎﻣﯽ از ﮐﺎروان ﺗﺠﺎری اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﺮده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﺼﻮص ﻗﻄﻌﯽ‬
‫و ﺗﺼﺮﯾﺤﺎت آﺷﮑﺎر‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻل دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺎزی ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﺑﺮای اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﻪ وﻗﺎﯾﻊ ذﯾﻞ ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻗﺒﻞ از واﻗﻌﮥ ﺑﺪر رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭼﻨﺪ »ﺳﺮﯾﻪ« ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺑﯿﺴﺖ ﺗﺎ دوﯾﺴﺖ ﻧﻔﺮ‬
‫ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروانھﺎی ﻗﺮﯾﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻧﺼﺎر‬
‫در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‬
‫و ﻋﻠﺖ آن را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺼﺎر ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﺮوج از ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺗﻌﮫﺪ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺪر ھﻢ اﮔﺮ ھﺪف ﺧﺮوج از ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺼﺎر را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﻤﯽﺑﺮدﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺗﻌﺪاد اﻧﺼﺎر از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻘﻂ ھﻔﺘﺎد و ﭼﮫﺎر‬
‫ﻧﻔﺮ ﻣﮫﺎﺟﺮ و ﻣﺎﺑﻘﯽ از اﻧﺼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﻟﯿﻞ واﺿﺤﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت در ﻣﺪﯾﻨﻪ از ﺣﻤﻠﮥ ﻗﺮﯾﺶ آ ﮔﺎه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و روی اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬اﻧﺼﺎر را‬
‫ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﻋﮫﺪﻧﺎﻣﻪای ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﻌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺼﺎر در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﮐﺎرواﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺷﺎم ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬از ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮔﺬر ﻣﯽﮐﺮد و ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ و ﺗﺴﻠﻂ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف آن‪ ،‬ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﺷﺎم زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ھﺪف ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٣٦‬‬
‫ﺷﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻨﻄﻖ و دور از ﻗﯿﺎس اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎروان از‬
‫ﺷﺎم ﻣﯽآﯾﺪ و آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺟﺎی اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﺷﺎم ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮی ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﯽروﻧﺪ و ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﭘﻨﺞ ﻣﻨﺰل را ﺑﻪﺳﻮی ﻣﮑﻪ ﻃﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﺑﺮﺳﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺎروان ﻓﺮار ﮐﺮده و درﮔﯿﺮی ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻗﺮﯾﺶ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ!‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻧﺎﻣﻪای ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ و ﯾﺎران او را از ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫اﺧﺮاج ﮐﻦ و ﮔﺮﻧﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ آورده و ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺰ از ﭘﺎی درﺧﻮاھﯿﻢ آورد‪) .‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ‬
‫از ﺳﻨﻦ اﺑﯽداود(‬
‫ب‪ -‬اﺑﻮﺟﮫﻞ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺎ را ﭘﻨﺎه دادهای‪ ،‬اﮔﺮ ﻟﺤﺎظ اﻣﺎن‬
‫اﻣﯿﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪم‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﮐﺮز ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﻓﮫﺮی در ﺟﻤﺎدی اﻟﺜﺎﻧﯽ ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی ﺑﺮ ﭼﺮاﮔﺎه ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫آورد و ﺷﺘﺮھﺎی آنﺣﻀﺮت ج را ﻏﺎرت ﮐﺮد‪.‬‬
‫د‪ -‬در رﺟﺐ ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ را ﺑﺮای ﺗﺠﺴﺲ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺗﺤﺮﮐﺎت ﻗﺮﯾﺶ را زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ھـ‪ -‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ ﺑﺮﺧﻼف دﺳﺘﻮر رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﮐﺎروان ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻗﺮﯾﺶ را‬
‫دﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و دو ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﻗﺮﯾﺶ در ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم و ھﻮﯾﺪا اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎزھﻢ‪ ،‬ﻋﻄﺶ‬
‫اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽ آﻧﺎن ﻓﺮوﮐﺶ ﻧﻤﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻧﺎﻣﻪای ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ را ھﻤﺮاه ﺑﺎ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺮز ﻓﮫﺮی ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ و ﺷﺘﺮان آنﺣﻀﺮت را ﻏﺎرت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ھﻤﯿﻦ اﺛﻨﺎء آﺗﺶ ﺧﺸﻢ ﻗﺮﯾﺶ ﺷﻌﻠﻪور ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ‬
‫ﮐﺎروان آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار داده ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﮐﺸﺘﻪ و دو ﻧﻔﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن و ﻣﺘﻨﻔﺬان آﻧﺎن‬
‫را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ھﻤﻪ ﺷﻮاھﺪ و ﻗﺮاﺋﻦ و دﻻﺋﻠﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ آﯾﺎ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺻﺒﺮ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ داری ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﺻﺪد ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم‬
‫ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ؟ وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم داراﯾﯽ اھﻞ‬
‫ﻣﮑﻪ را درﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ آﻧﮕﺎه آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮای دﻓﺎع از آن ﺧﺎرج‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ وﻗﺘﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺪر ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬و اﻃﻼع ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎروان‬
‫از دﺳﺘﺒﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺮدار ﺑﺰرگ و ﺳﭙﻪﺳﺎﻻر ﻟﺸﮑﺮ آنھﺎ‪ ،‬ﻋﺘﺒﻪ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد‬
 ‫‪٣٣٧‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﻻ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪن ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮﮔﺮدﯾﻢ‪ .‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و ﺗﺮﺗﯿﺐ وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻋﺪاوت ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ ﺷﺄن و ﺑﺎ ﻧﺒﻮت رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﻮاﻓﻘﺖ دارد؟‬
‫‪ -۱‬اﻏﻠﺐ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره‪،‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ را ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮد‪ ،‬آﻧﺎن ﭼﻨﺪان اﻋﻼم آﻣﺎدﮔﯽ‬
‫ﻧﮑﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺒﺮد و ﺟﮫﺎد ﺑﺰرﮔﯽ در ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ دﺳﺖآوردن ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻧﯿﺎز‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﺑﺎ وﺟﻮدی ﮐﻪ اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻧﯿﺎزی‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزھﻢ ﺗﻌﺪاد اﻧﺼﺎر ﺷﺮﮐﺖﮐﻨﻨﺪه در‬
‫ﺟﻨﮓ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﻮد‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻧﻈﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻇﮫﺎر رﺷﺎدت و آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ و‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻘﺪاد و از اﻧﺼﺎر ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده ﺑﻮدﻧﺪ) ‪ .(١‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ﻧﺸﺪ ﺗﺎ در ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ و از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯿﺮون ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ اﯾﻦ ﺟﻮاب را در ﻣﺪﯾﻨﻪ داده ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﺪﯾﻨﻪ از اﺣﺘﻤﺎل ﺣﻤﻠﮥ‬
‫ً‬
‫ﻗﺮﯾﺶ آ ﮔﺎه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﻗﻄﻌﺎ در ﻣﺪﯾﻨﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪﺧﺼﻮص ﻧﻈﺮ اﻧﺼﺎر را در اﯾﻦﺑﺎره ﺟﻮﯾﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﻋﻤﻮم ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ )و در ﮐﺘﺐ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ( ﮐﻪ در ﻏﺰوۀ‬
‫ﺑﺪر‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺧﺮوج از ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﺑﺪر ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪادی از آﻧﺎن آﻣﺎده ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﺗﻌﻠﻞ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آنھﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ھﺪف اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﺟﮫﺎد ﯾﺎ ﻏﺰوه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺼﺎدرۀ‬
‫ﮐﺎﻻھﺎی ﮐﺎروان اﺳﺖ و ﺑﺮای اﯾﻦ ھﺪف ھﺮﮐﺲ ﻣﺨﺘﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻗﺎﻟﻮا ﻟـﻤـﺎ ﺳﻤﻊ رﺳﻮل اﷲ ج ﺑﺄﰊ ﺳﻔﻴﺎن ﻣﻘﺒ ﹰ‬
‫ﻼ ﻣﻦ اﻟﺸﺎم‪ ،‬ﻧﺪب اﻟـﻤﺴﻠﻤﲔ إﻟﻴﻬﻢ وﻗﺎل‬
‫ﻫﺬه ﻋﲑ ﻗﺮﻳﺶ ﻓﻴﻬﺎ أﻣﻮاﳍﻢ‪ ،‬ﻓﺄﺧﺮﺟﻮا إﻟﻴﻬﺎ ﻟﻌﻞ اﷲ أن ﻳﻨﻔﻠﻜﻤﻮﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺘﺪب اﻟﻨﺎس ﻓﺨﻒ‬
‫ﺑﻌﻀﻬﻢ وﺛﻘﻞ ﺑﻌﻀﻬﻢ وذﻟﻚ أﳖﻢ ﱂ ﻳﻈﻨﻮا أن رﺳﻮل اﷲ ﻳﻠﻘﻰ ﺣﺮﺑﺎ« )ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ص‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٣٨‬‬

‫‪» .(۱۲۹۲/‬ھﺮﮔﺎه رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎروان اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن از ﺷﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻃﻠﺒﯿﺪﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﺛﺮوت و داراﯾﯽ ﻗﺮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﺷﺎﯾﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﻧﺼﯿﺐ ﺷﻤﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم‬
‫آﻣﺎده ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ آنﺣﻀﺮت ﺷﺮﮐﺖ‬
‫در ﺟﻨﮕﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﺮﺧﻼف ﻧﺺ ﺻﺮﯾﺢ ﻗﺮآﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮔﺮدﯾﺪه‪:‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﺮوج از ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺎدﮔﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋﺪم‬
‫ﻧﯿﺎز ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻠﺖ آن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺷﺎﯾﺪ در ﮐﺎم ﻣﺮگ ﻓﺮو ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫ۡ َ ّ َ ۡ َ َ َ َ َّ َ َ َّ‬ ‫ُ َ ُ َ َ‬ ‫َّ َ ٗ ّ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ َ‬
‫� ك�� َما‬ ‫�ٰدِلونك ِ� ٱ� ِق �عد ما تب‬ ‫ِ� ل�ٰرِهون ‪ ٥‬ي‬ ‫﴿�ن فرِ�قا مِن ٱلمؤ ِمن‬
‫ُ ُ َ َ ۡ‬
‫ت﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۶-۵ :‬‬ ‫� َساقون إِ� ٱل َم ۡو ِ‬
‫‪ -۳‬در ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ اﺣﺎدﯾﺚ و ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮه ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭼﻮن آنﺣﻀﺮت ج از‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﯾﮏ ﻣﺎﯾﻞ )ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺑﯿﺮ اﺑﯽ ﻋﻨﺒﺔ( رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ و ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﯽ و ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﻏﺎرت ﮐﺎروان ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫را ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن در واﻗﻊ ھﺪف ﺟﮫﺎد ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮﯾﻀﮥ ﺑﺰرگ اﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در آن‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ اﻓﺮاد ﻏﯿﺮ ﺑﺎﻟﻎ را ﮐﻪ اھﻞ آن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ در اﺳﺘﯿﻌﺎب) ‪ (١‬رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت ج ﻣﺮدم را‬
‫ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮدﻧﺪ‪» ،‬ﺧﯿﺜﻤﻪ« ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﯽروم و ﺗﻮ در ﺧﺎﻧﻪ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﮐﻦ‪ .‬ﺳﻌﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪر ﺟﺎن! اﮔﺮ دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪای ﺑﻮد ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدادم‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﮫﺎدت اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ از آن ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﯿﻦ آن ﭘﺪر و‬
‫ﭘﺴﺮ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﺷﺪ و ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻌﺪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ .‬ﺳﻌﺪ در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺪف ﻏﺎرت ﮐﺎروان ﻧﺒﻮده؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺟﮫﺎد ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﺑﻮد و ﻣﺮدم آرزوﻣﻨﺪ ﺣﺼﻮل ﻧﻌﻤﺖ ﺷﮫﺎدت ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺳﺘﯿﻌﺎب‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮۀ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﺧﯿﺜﻤﻪ‪ .‬در اﺻﺎﺑﻪ و ﻃﺒﻘﺎت اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﺎ اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٣٣٩‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﺳﺒﺐ اﺻﻠﯽ وﻗﻮع ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﯾﮑﯽ از ﺧﺼﻮﺻﯿﺖھﺎی ﻗﻮﻣﯽ و ﻣﻠﯽ اﻋﺮاب اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﺷﺨﺼﯽ از اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﻪ و ﺷﻮرش ﺷﺪﯾﺪی درﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﮐﺸﺘﺎر و ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺳﻠﺴﻠﮥ ﺟﻨﮓ ﺗﺎ ﻣﺪتھﺎ ﺗﺪاوم ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﻓﺮاد زﯾﺎدی از دو ﻃﺮف‬
‫از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﺟﻨﮓ ھﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﻗﻮت ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬از ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ اﻋﺮاب‬
‫ﻣﺮدﻣﯽ ﺑﺎﺳﻮاد و ﺗﺤﺼﯿﻞﮐﺮده ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﻘﺘﻮل ﺑﺮ ﮐﺎﻏﺬ ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﯽﺷﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻧﺴﻞھﺎی ﺑﻌﺪی ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻘﺘﻮل ﺑﻪﻃﻮر ارث ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن اﯾﻦ‬
‫ﻧﺎم ﺑﻪ ﮐﻮدﮐﺎن ﺗﻠﻘﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺟﻮاﻧﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن آن را‬
‫ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﺟﻨﮓھﺎی وﯾﺮاﻧﮕﺮ و وﺣﺸﺘﻨﺎک »واﺣﺲ« و »ﺑﺴﻮس« ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﮫﻞ ﺳﺎل‬
‫اداﻣﻪ داﺷﺖ و ھﺰاران ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﺎک و ﺧﻮن ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﻮد‪ .‬در زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع اﻧﺘﻘﺎمﮔﯿﺮی »ﺛﺄر« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ و ﺑﺎاﻓﺘﺨﺎرﺗﺮﯾﻦ ﺷﻌﺎر‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻠﯽ اﻋﺮاب ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺳﺮﯾﻪ »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ«‪» ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﻀﺮﻣﯽ« ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮﻣﯽ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ و ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﺳﺮدار ﺑﺰرگ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮﻣﻨﺸﺄ و‬
‫اﻧﮕﯿﺰه ﻏﺰوۀ ﺑﺪر و ﺳﺎﯾﺮ ﻏﺰوهھﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﺣﻀﺮﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺮوه ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‬
‫ﺧﻮاھﺮزادۀ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»وﻛﺎن اﻟﺬي ﻫﺎج وﻗﻌﺔ ﺑﺪر وﺳﺎﺋﺮ اﳊﺮوب اﻟﺘﻲ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﲔ رﺳﻮل اﷲ ج وﺑﲔ ﻣﴩﻛﻲ‬
‫ﻗﺮﻳﺶ ﻓﻴﻤـﺎ ﻗﺎل ﻋﺮوة ﺑﻦ اﻟﺰﺑﲑ ﻣﺎ ﻛﺎن ﻣﻦ ﻗﺘﻞ واﻗﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﳊﴬﻣﻲ«) ‪.(١‬‬
‫»آﻧﭽﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺪر و ﺟﻨﮓھﺎی دﯾﮕﺮ را ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آنﺣﻀﺮت ج و ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻪ وﻗﻮ ع‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻮﺟﻮد آورد‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﻋﺮوه ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﻀﺮﻣﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫واﻗﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺗﻤﯿﻤﯽ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﺷﺘﺒﺎھﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ در واﻗﻌﻪ ﺑﺪر ﻧﯿﺰ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻪ وﺟﻮد آورده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬اوﻟﯿﻦ ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺑﺪر اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪ ،۱۲۸۴/‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ وی اﯾﻦ ﻗﺘﻞ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاھﺮزادۀ‬
‫ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه و ﭘﺴﺮ ﻋﻤﮥ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺎﺗﻞ »ﯾﻌﻨﯽ واﻗﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ« ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ و‬
‫ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ و ﺗﺎ آﻏﺎز ﺧﻼﻓﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺬﮐﺮه ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ و واﻗﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٤٠‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺟﻨﮓھﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﻪوﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺎﻣﻪ ﻋﺮوه اﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ درﺑﺎره ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﻧﻮﺷﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫»إن أﺑﺎ ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ ﺣﺮب أﻗﺒﻞ ﻣﻦ اﻟﺸﺎم ﰲ ﻗﺮﻳﺐ ﻣﻦ ﺳﺒﻌﲔ راﻛﺒﺎ ﻣﻦ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻗﺮﻳﺶ‬
‫ﻓﺬﻛﺮوا ﻟﺮﺳﻮل اﷲ ج وأﺻﺤﺎﺑﻪ وﻗﺪ ﻛﺎﻧﺖ اﳊﺮب ﺑﻴﻨﻬﻢ ﻓﻘﺘﻠﺖ ﻗﺘﲆ وﻗﺘﻞ اﺑﻦ اﳊﴬ ﰲ‬
‫أﻧﺎس ﺑﻨﺨﻠﺔ وأﴎت أﺳﺎر￯ ﻣﻦ ﻗﺮﻳﺶ وﻛﺎﻧﺖ ﺗﻠﻚ اﻟﻮﻗﻌﺔ ﻫﺎﺟﺖ اﳊﺮب ﺑﲔ رﺳﻮل اﷲ ج‬
‫وﺑﲔ ﻗﺮﻳﺶ وأول ﻣﺎ أﺻﺎب ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻬﻢ ﺑﻌﻀ ﹰﺎ ﻣﻦ اﳊﺮب وذﻟﻚ ﻗﺒﻞ ﳐﺮج أﰊ ﺳﻔﻴﺎن‬
‫ً‬
‫وأﺻﺤﺎﺑﻪ إﱃ اﻟﺸﺎم«‪) .‬ﻃﺒﺮی‪» .(۱۲۸۵/‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺣﺮب ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺎ ھﻔﺘﺎد ﺳﻮار ﮐﻪ ھﻤﻪ‬
‫آنھﺎ ﻗﺮﯾﺸﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺷﺎم ﻣﯽآﻣﺪ؛ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ ﺻﺤﺎﺑﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﺸﻮرت ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫و ﻗﺒﻼ ﻣﯿﺎن دو ﻃﺮف ﺟﻨﮓھﺎﯾﯽ رخ داده ﺑﻮد‪ ،‬و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﮐﻔﺎر از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﺣﻀﺮﻣﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪه و ﺗﻌﺪادی اﺳﯿﺮﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ھﻤﯿﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﺑﺎﻋﺚ ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن آنﺣﻀﺮت ج‬
‫و ﻗﺮﯾﺶ ﮔﺮدﯾﺪ و اوﻟﯿﻦ ﺣﺎدﺛﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺿﺮر و زﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ‬
‫ﺟﻨﮓ ﻗﺒﻞ از ﺣﺮﮐﺖ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن از ﺷﺎم واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد«‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦﮐﻪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن از ﺷﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آن ﺟﻨﮓ آﻏﺎز‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﺷﺎم روی داد‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﮥ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﯿﻔﯿﺖ واﻗﻌﯽ ﯾﮏ واﻗﻌﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻇﮫﺎرات و ﮔﻔﺘﻪھﺎی‬
‫ﻃﺮﻓﯿﻦ درﮔﯿﺮ در ﺟﻨﮓ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع اﻇﮫﺎرات ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪک ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ در اﯾﻦ واﻗﻌﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻇﮫﺎرات در ﺣﺪ ﮐﺎﻓﯽ وﺟﻮد‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام ﺑﺮادرزادۀ ﺣﻀﺮت ﺧﺪﯾﺠﻪ در ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ و ﺗﺎ‬
‫آن ﻣﻮﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮد؛ او ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﻨﯽ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل از رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﻮد و‬
‫اﮔﺮﭼﻪ در دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻌﺪ از ﺑﻌﺜﺖ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﺗﺪاوم داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺎ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورد‪ .‬وی از ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺼﺐ‬
‫»رﻓﺎده« )اﻃﻌﺎم زﯾﺎرتﮐﻨﻨﺪﮔﺎن( از ﻣﻨﺎﺻﺐ ﺑﺰرگ ﺣﺮم در اﺧﺘﯿﺎر او ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬او‬
‫ﻣﺎﻟﮏ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ داراﻟﻨﺪوه ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪٣٤١‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام) ‪ (١‬ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮوان ﺑﻦ ﺣﮑﻢ در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﻣﺮوان رﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺮوان از وی ﺗﮑﺮﯾﻢ و ﺗﻌﻈﯿﻢ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد و از ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و‬
‫در ﮐﻨﺎرش ﻧﺸﺴﺖ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬واﻗﻌﻪ ﺑﺪر را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬وی ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺑﯿﺎن واﻗﻌﻪ ﺑﺪر‬
‫ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﭙﺎه ﻣﺎ در ﻣﯿﺪان ﺑﺪر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻣﻦ ﻧﺰد ﻋﺘﺒﻪ رﻓﺘﻢ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫»ﻳﺎ أﺑﺎ اﻟﻮﻟﻴﺪ! ﻫﻞ ﻟﻚ أن ﺗﺬﻫﺐ ﺑﴩف ﻫﺬا اﻟﻴﻮم ﻣﺎ ﺑﻘﻴﺖ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬أﻓﻌﻞ ﻣﺎذا؟ ﻗﻠﺖ‪ :‬إﻧﻜﻢ ﻻ‬
‫ﺗﻄﻠﺒﻮن ﻣﻦ ﳏﻤﺪ إﻻ دم اﺑﻦ اﳊﴬﻣﻲ وﻫﻮ ﺣﻠﻴﻔﻚ ﻓﺘﺤﻤﻞ دﻳﺘﻪ ﻓﱰﺟﻊ ﺑﺎﻟﻨﺎس«) ‪» .(٢‬ای‬
‫اﺑﻮاﻟﻮﻟﯿﺪ! آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺧﻮشﻧﺎم ﺑﺎﺷﯽ؟ ﻋﺘﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﻗﺮﯾﺸﯽھﺎ ﻏﯿﺮ از ﺧﻮنﺑﮫﺎی اﺑﻦ ﺣﻀﺮﻣﯽ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی از ﻣﺤﻤﺪ ﻃﻠﺒﮑﺎر ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ و اﺑﻦ‬
‫ﺣﻀﺮﻣﯽ در ﭘﻨﺎه ﺗﻮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺧﻮنﺑﮫﺎی او را ﺑﭙﺮداز ﺗﺎ ھﻤﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﺘﺒﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﮑﺮد و ﺑﺮادر ﺣﻀﺮﻣﯽ‪» ،‬ﻋﺎﻣﺮ‬
‫ﺣﻀﺮﻣﯽ« را ﻃﻠﺒﯿﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺮﺻﺖ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮای ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﺷﻮ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮدم اﻋﻼن ﮐﻦ‪ .‬ﻋﺎﻣﺮ ﻃﺒﻖ ﻋﺮف ﻋﺮب ﺧﻮد را ﻋﺮﯾﺎن ﮐﺮد و ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪ :‬واﻋﻤﺮاه!‬
‫واﻋﻤﺮاه!‪.‬‬
‫در آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ وارد ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺣﻀﺮﻣﯽ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام و ﻋﺎﻣﺮ ﺣﻀﺮﻣﯽ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎم ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺘﺒﻪ و اﺑﻮﺟﮫﻞ ﮐﻪ‬
‫از ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ دم ﻣﺮگ ﺑﺮ ﮐﻔﺮ ﺑﺎﻗﯽ و اﺳﺘﻮار ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬
‫را ﻧﺒﺮد اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﺣﻀﺮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺪھﺎ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﺖ‬
‫وﻗﻮع ﻏﺰوۀ ﺑﺪر را ﻧﺠﺎت ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﺷﺎن‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻌﺘﺒﺮ و ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﯾﮏ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ‬

‫ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﺗﺠﺎری‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﯿﺰ ﺿﺮوری ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺗﻤﺎم‬
‫ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ واﻗﻌﮥ ﺻﺮﯾﺢ و آﺷﮑﺎری ﺑﻪﻃﻮر دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ؟ و ﭼﺮا در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ﻏﯿﺮه اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ‪ :‬ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ‬

‫‪ -١‬اﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮه ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۳۱۳/‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٤٢‬‬
‫ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﻮل و ﻣﻮازﯾﻦ ﺟﻨﮕﯽ در‬
‫اﮐﺜﺮ ﻏﺰوهھﺎ اﻋﻼم ﻧﻤﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﮐﺠﺎ اﺳﺖ و ﭼﻪ ھﺪﻓﯽ در ﭘﯿﺶ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺨﺎری در ﺑﯿﺎن ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻏﺰوۀ ﺗﺒﻮک اﯾﻦ ﻗﻮل ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب‬
‫ور￯ ﺑﻐﲑﻫﺎ« )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪه‪» :‬وﱂ ﻳﻜﻦ رﺳﻮل اﷲ ج ﻳﺮﻳﺪ ﻏﺰوة إﻻ ﹼ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻗﺼﺪ ﻏﺰوهای ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻞ دﯾﮕﺮی را ﺑﻪﻃﻮر ﺗﻮرﯾﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ(‪» .‬ﺗﻮرﯾﻪ« را ﺷﺎرﺣﯿﻦ ﺑﺨﺎری ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ دادهاﻧﺪ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﻮاﻗﻌﯽ اﻟﻔﺎظ ﻣﺒﮫﻢ و دو ﭘﮫﻠﻮ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻨﺪه ﺛﺒﻮت اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻗﺎﻋﺪۀ ﮐﻠﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ وﻗﺎﯾﻊ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﺟﺮﯾﺎن ﻃﻮری ﻣﺒﮫﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺣﺪس و ﮔﻤﺎنھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ‬
‫ﻣﯽزدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺑﺮای »ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﺧﯿﺜﻤﻪ« از ھﻤﺎن اول ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ھﺪف‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف اﯾﻦ‪ ،‬در ﺻﯿﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری از ھﻤﯿﻦ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺪر‪،‬‬
‫ھﺪف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻘﺪﻣﮥ ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺿﯿﺢ دادﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺴﺎ‬
‫اوﻗﺎت راوی )ﮔﺮﭼﻪ ﺻﺤﺎﺑﯽ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ( ﺑﺮداﺷﺖ و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺧﻮد را در ﻗﺎﻟﺐ واﻗﻌﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آن اﻣﺮ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﯿﻦ واﻗﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺨﺼﯽ راوی‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ او ﭼﻨﯿﻦ ﻓﮫﻤﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺪر ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﺟﺮﯾﺎن روی داده اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎنھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﻄﺮح ﮐﺮده و ﺑﺮداﺷﺖھﺎی‬
‫ً‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﻃﺒﻖ ذوق ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺟﻨﮓ ﺑﺪر‬

‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺑﺮ روی ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺬھﺒﯽ و ﻣﻠﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮ ﺟﺎی ﮔﺬاﺷﺖ و در‬
‫ﺳﺪی‬‫واﻗﻊ اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ ﻗﺪم رﺷﺪ و ﺗﺮﻗﯽ اﺳﻼم ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺳﺮان و ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ّ‬
‫آھﻨﯿﻦ در ﻣﻘﺎﺑﻞ رﺷﺪ اﺳﻼم ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن ﻋﺘﺒﻪ‬
‫و اﺑﻮﺟﮫﻞ‪ ،‬ﺗﺎج رﯾﺎﺳﺖ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮ ﺳﺮ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ و از آن زﻣﺎن در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪،‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻣﻮی آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺪرت و ﺗﻮان واﻗﻌﯽ ﻗﺮﯾﺶ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫اﺑﯽ ﺑﻦ ﺳﻠﻮل ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻋﻠﻨﺎ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﻇﺎھﺮا اﺳﻼم آورد‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﻪﺳﺮ ﺑﺮد و در ھﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﺰ وﻓﺎت ﮐﺮد‪ .‬ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب‬
 ‫‪٣٤٣‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫ﺑﺎ ﻣﺸﺎھﺪۀ اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ و ﭘﯿﺮوزی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﮑﺎن ﺧﻮرده و‬
‫ﻣﺮﻋﻮب ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﺮی ﺗﺤﻮﻻت ﻣﻨﻔﯽ ﻧﯿﺰ روی داد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ آنھﺎ در ھﺮﺣﺎل‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﯽﻃﺮف ﺧﻮاھﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ اﯾﻦ ﻓﺘﺢ ﺑﺰرگ آﺗﺶ ﮐﯿﻨﻪ را در ﺳﯿﻨﻪھﺎﯾﺸﺎن ﺷﻌﻠﻪور ﺳﺎﺧﺖ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ آن را‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺮح اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﺑﯿﺎن ﺗﻔﺼﯿﻞ وﻗﺎﯾﻊ ﯾﮫﻮد ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﻗﺒﻼ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای »ﺣﻀﺮﻣﯽ« ﻣﺎﺗﻢ و ﻋﺰا ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‪ ،‬ﺗﮏ ﺗﮏ‬
‫ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺎﺗﻢﮐﺪه ﺷﺪ و ﺑﺮای ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺑﺪر‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎن‬
‫ُ‬
‫ﻣﮑﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﯽﺗﺎب و ﺑﯽﻗﺮار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻏﺰوۀ »ﺳﻮﯾﻖ« و ﻏﺰوۀ »ا ُﺣﺪ« ﻣﻈﮫﺮ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﻮﺷﺶ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ِ‬
‫****‬
 ‫ﻏﺰوۀ ﺳﻮﯾﻖ‬

‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮدار ﺑﺰرگ ﻗﺮﯾﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و اوﻟﯿﻦ و ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪاش‪،‬‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺑﺪر ﺑﻮد‪ .‬او ھﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺸﺮﮐﺎن از ﺑﺪر ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﻣﻘﺘﻮﻟﯿﻦ ﺑﺪر را ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ھﻤﺴﺮش آﻣﯿﺰش ﻧﮑﻨﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮش‬
‫روﻏﻦ ﻧﻤﺎﻟﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺎ دوﯾﺴﺖ ﺷﺘﺮ ﺳﻮار ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬در ﻣﻮرد ﯾﮫﻮد‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از وی ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫َْ َ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد » ُﺣﯿﯽ ﺑﻦ أﺧﻄﺐ« رﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ او در را ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﮕﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎاﻣﯿﺪی ﻧﺰد‬
‫»ﺳﻼم ﺑﻦ ﻣﺸﮑﻢ« ﮐﻪ ﺳﺮدار ﯾﮫﻮد ﺑﻨﯽﻧﻀﯿﺮ و ﻣﺴﺌﻮل اﻣﻮر ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﯾﮫﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪ ،‬رﻓﺖ‬
‫او از اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﺎ ﮔﺮﻣﯽ اﺳﺘﻘﺒﺎل و ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﺮد‪ ،‬و اﺳﺮار و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ را‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻮﺿﯿﺢ داد‪ .‬ﺻﺒﺢ روز ﺑﻌﺪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ﻋﺮﯾﺾ« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﻪ ﻣﺎﯾﻠﯽ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از اﻧﺼﺎر را ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو« ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪ و ﺗﻌﺪادی ﺧﺎﻧﻪ و اﻧﺒﺎر ﻋﻠﻮﻓﻪ را ﺑﻪ آﺗﺶ ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وی ﺑﺎ اﯾﻦ اﻗﺪامھﺎ او ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪش وﻓﺎ ﻧﻤﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت ج ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬او را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آذوﻗﮥ‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن و ھﻤﺮاھﺎﻧﺶ »ﺳﻮﯾﻖ« ﺑﻮد‪ .‬از ﺷﺪت ﺗﺮس‪ ،‬ﮐﯿﺴﻪھﺎی ﺳﻮﯾﻖ را در ﻣﺴﯿﺮ راه‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ و ﺧﻮدش ﻓﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن را ﺟﻤﻊآوری ﮐﺮدﻧﺪ و از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ اﯾﻦ ﻏﺰوه‬
‫ﺑﻪ »ﻏﺰوۀ ﺳﻮﯾﻖ«) ‪ (١‬ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪.‬‬

‫ازدواج ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﮥ زﻫﺮا )ذی اﻟﺤﺠﻪ ﺳﺎل دوم(‬

‫ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺧﺮدﺳﺎلﺗﺮﯾﻦ دﺧﺘﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﺳﻦ ھﯿﺠﺪه ﺳﺎﻟﮕﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪،‬‬

‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎران ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻗﺒﻞ از‬
‫ھﻤﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری آﻣﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ھﺮﭼﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ ھﻤﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﺮد‪،‬‬
‫ً‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ وی ﻧﯿﺰ ھﻤﺎن ﺟﻮاب را دادﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻇﺎھﺮا اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در اﺻﺎﺑﻪ در ﻣﻮرد ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری از ﻓﺎﻃﻤﻪ اﮐﺜﺮ رواﯾﺎت را ﺑﯿﺎن‬

‫ﻧﺮم ﺟﻮ و ﯾﺎ ﮔﻨﺪم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺳﻮﯾﻖ ﺑﻪ آرد ِ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٤٦‬‬

‫ﮐﺮده‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ س ﻧﯿﺰ در ﺻﻒ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎران ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ در ﻣﯿﺎن‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬او ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺠﺐ و ﺣﯿﺎ ﺳﮑﻮت ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﮑﻮت ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ رﺿﺎﯾﺖ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج از ﻋﻠﯽ ﺳﺆال ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﮫﺮﯾﻪ ﻧﺰد ﺗﻮ ﭼﯿﺰی ھﺴﺖ؟ وی‬
‫اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺧﯿﺮ! آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آن زره ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ )زرھﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آورده ﺑﻮد(‪ .‬وی ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ھﻤﺎن ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻓﮑﺮ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ آن ﯾﮏ زره ﮔﺮانﺑﮫﺎﯾﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺪاﻧﻨﺪ ارزش آن ﻣﻌﺎدل ﺣﺪود ﯾﮑﺼﺪ و ﺑﯿﺴﺖ روﭘﯿﻪ )ﺑﺎ اﺣﺘﺴﺎب ﻧﺮخ ‪ ۱۷۰‬رﯾﺎل ﺑﺮای‬
‫ھﺮروﭘﯿﻪ ھﻨﺪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻗﯿﻤﺖ زره ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻣﯽﺷﻮد ‪ ۲۰۴۰۰۰‬رﯾﺎل( ﺗﻌﺠﺐ‬
‫ﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﯿﺰ داراﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم ازدواج ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ زھﺮا ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از‪ :‬ﯾﮏ ﻋﺪد ﭘﻮﺳﺖ و ﯾﮏ ﺷﺎل ﯾﻤﻨﯽ‪ .‬ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ در ﺧﺎﻧﮥ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﮐﺮم ج زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ازدواج ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن اﻧﺼﺎری ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادی از آنھﺎ را ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫اھﺪاء ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺧﺎﻧﻪھﺎی او ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪی؟ ﺣﺎﻻ ﺷﺮم دارم ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪای دﯾﮕﺮ از وی‬
‫ﺑﺨﻮاھﻢ‪ .‬ﺣﺎرﺛﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺷﻨﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪:‬‬
‫ای رﺳﻮل ﺧﺪا! ﺧﺎﻧﮥ ﻣﻦ ﻣﺎل ﺷﻤﺎﺳﺖ! ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! اﮔﺮ ﺧﺎﻧﮥ ﻣﻦ در اﺧﺘﯿﺎر و ﻣﻠﮏ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮﺷﺤﺎلﺗﺮ از اﯾﻨﻢ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر و ﻣﻠﮏ ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺧﺎﻧﻪھﺎی‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﺮد و ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ در آن ﺳﮑﻨﯽ ﮔﺰﯾﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ رﺳﻮل‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﮫﯿﺰﯾﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت زھﺮا دادﻧﺪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﯾﮏ ﺗﺨﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ از ﭼﻮب و ﻟﯿﻒ ﺧﺮﻣﺎ ﺗﮫﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ‪ -۲‬ﯾﮏ ﻋﺪد ﺗﺸﮏ ﮐﻪ‬
‫داﺧﻞ آن ﺑﻪ ﺟﺎی ﭘﻨﺒﻪ ﻟﯿﻒ ﺧﺮﻣﺎ ﻗﺮار داﺷﺖ؛ ‪ -۳‬ﻇﺮف ﭘﻮﺳﺘﯽ ﺑﺮای آب؛ ‪ -۴‬ﻣﺸﮑﯽ از‬
‫ﭘﻮﺳﺖ؛ ‪ -۵‬آﺳﯿﺎب دﺳﺘﯽ؛ ‪ -۶‬دو ﮐﻮزۀ ﮔﻠﯽ؛‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ وارد ﺧﺎﻧﮥ ﺟﺪﯾﺪ ﺷﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﻧﺰد وی رﻓﺖ‪ ،‬ﮐﻨﺎر در اﯾﺴﺘﺎد‬
‫و اﺟﺎزه ﻃﻠﺒﯿﺪ؛ آﻧﮕﺎه وارد ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪ و ﯾﮏ ﻇﺮف آب ﺧﻮاﺳﺖ و ھﺮدو دﺳﺖ را داﺧﻞ آب‬
‫ﻓﺮو ﺑﺮد و ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪ و ﺑﺎزوھﺎی ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ آب ﭘﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ را ﻃﻠﺒﯿﺪ‪ ،‬او‬
 ‫‪٣٤٧‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‬

‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ وﺟﻮدش را ﺷﺮم ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت‬
‫ﺑﺮ وی ﻧﯿﺰ آب ﭘﺎﺷﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﻪ ازدواج ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮد‬
‫درآوردهام) ‪.(١‬‬

‫روﯾﺪادﻫﺎی ﻣﺘﻔﺮق ﺳﺎل دوم ﻫﺠﺮی‬

‫ﻃﺒﻖ ﺑﯿﺎن ﻣﻮرﺧﯿﻦ‪ ،‬روزۀ ﻣﺎه ﻣﺒﺎرک رﻣﻀﺎن در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﻓﺮض ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬دﺳﺘﻮر‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﻓﻄﺮ ﻧﯿﺰ در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل اﺟﺮا ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ آنﺣﻀﺮت ج ﺧﻄﺒﻪای ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و در‬
‫آن ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺻﺪﻗﻪ ﻓﻄﺮ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ادای آن دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ‬
‫در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از آن ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﯿﺎن ﻏﺰوهھﺎ ﮐﻪ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺰوه ﺑﻨﯽﻗﯿﻨﻘﺎع ﺟﺰو روﯾﺪادھﺎی‬
‫ً‬
‫ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﺑﺎﯾﺪ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮای رﻋﺎﯾﺖ ﺗﺴﻠﺴﻞ و ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬ﺑﻌﺪا ذﮐﺮ‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻼت از ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ و اﺻﺎﺑﻪ اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫َ‬ ‫ُ ُ ُّ ۡ‬ ‫ََ َ ُ ْ ََ ََُۡ ْ ََ ُ ُ ۡ َۡ َۡ َ‬
‫﴿و� ت ِهنوا و� �زنوا وأنتم ٱ�علون إِن كنتم مؤ ِمنِ� ‪﴾١٣٩‬‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۳۹ :‬‬

‫ﻏﺰوۀ اﺣﺪ‬
 ‫ُ‬
‫ﻏﺰوۀ اﺣﺪ‬

‫ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﻋﺮبھﺎ ﺑﺮای اﻓﺮوﺧﺘﻦ آﺗﺶ ﺟﻨﮓ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺎﻟﯿﺎن دراز ﺗﺪاوم‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‪ .‬ھﺮﯾﮏ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﮐﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻏﺮﯾﺰه و ﺣﺲ اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽ‬
‫ﺑﺮای ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده‪ ،‬ﻓﺮﯾﻀﻪای اﺑﺪی ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪ و ھﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ آن‬
‫ﻓﺮﯾﻀﻪ ادا ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ھﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ آنھﺎ از ﺳﺮان و ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺲ اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽ ﺗﻤﺎم اھﻞ ﻣﮑﻪ ﻏﻠﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﮐﺎروان‬
‫ِ‬
‫ﺗﺠﺎرت ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ در دوران ﺟﻨﮓ ﺑﺪر از ﺷﺎم ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻪ و ﺳﻮد زﯾﺎدی ﻋﺎﯾﺪش ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﮥ اﺻﻠﯽ آن ﺑﯿﻦ ﺳﮫﺎﻣﺪاران ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪ و ﺳﻮد آن ﺑﻪﻃﻮر اﻣﺎﻧﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻗﺮﯾﺶ از ﻣﺎﺗﻢ و ﻋﺰای ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺑﺪر ﻓﺎرغ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ‬
‫ﻋﮑﺮﻣﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﺮاه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺰﯾﺰان و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮد را‬
‫در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر از دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن رﻓﺘﻪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ج ﻗﺒﯿﻠﮥ‬
‫ﻣﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮده‪ ،‬ﺣﺎﻻ وﻗﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا آن ﻧﻔﻊ و درآﻣﺪی ﮐﻪ از ﻣﺎل ﺗﺠﺎرت‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ھﻤﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺮج ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎدی ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻗﺒﻞ از اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن رﺳﯿﺪه ﺑﻮد؛ وﻟﯽ ﻗﺮﯾﺶ از ﻧﯿﺮو و ﻗﺪرت‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ آ ﮔﺎھﯽ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬آنھﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺠﮫﯿﺰات و ﺳﺮ و‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺟﻨﮓ ﺑﺪر رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﺑﯿﺶ از آن ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻋﺮب و اﯾﺠﺎد اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﺷﻮر و ﺷﻮق ﺟﻨﮕﯽ ﻣﯿﺎن آﻧﺎن‬
‫ﺷﻌﺮ و ﺳﺨﻨﻮری ﺑﻮد‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻗﺮﯾﺶ دو ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ ﺷﻌﺮﮔﻮﯾﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ‬
‫»ﻋﻤﺮو ﺟﻤﺤﯽ« و دﯾﮕﺮی »ﻣﺴﺎﻓﻊ«‪ .‬ﻋﻤﺮو ﺟﻤﺤﯽ در ﻏﺰوۀ ﺑﺪر اﺳﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺻﻠﮥ رﺣﻢ او را آزاد ﮐﺮد‪ .‬ﻃﺒﻖ درﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮﯾﺶ او و ﻣﺴﺎﻓﻊ از‬
‫ﻣﮑﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪه و در ﻣﯿﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺮﯾﺶ رﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﺷﻌﺮھﺎی آﺗﺸﯿﻦ ﺧﻮد اﺣﺴﺎﺳﺎت‬
‫آﻧﺎن را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻧﻤﻮده و ﺑﺮای ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺑﺪر ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ آﻣﺎده ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻋﺮاب ﺟﺎھﻠﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﮥ ﭘﺎﯾﻤﺮدی و ﻣﻘﺎوت در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺮاﺳﺎس رﺳﻮم‬
‫وﺟﻮد و ھﻤﺮاھﯽ زﻧﺎن در ﺟﻨﮓ اﺳﺖ‪ .‬در ھﺮﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ زﻧﺎن ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺮبھﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺠﺎﻋﺖ و از ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٥٢‬‬
‫ﺻﻮرت ﺷﮑﺴﺖ و ﻣﻐﻠﻮبﺷﺪن‪ ،‬زﻧﺎن آنھﺎ اﺳﯿﺮ ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺪ رﻓﺘﺎری ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از زﻧﺎن‪ ،‬آنھﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر از دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﺮای ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ و ﺑﯽﻗﺮاری ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎری از آﻧﺎن ﻧﺬر‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﺧﻮن ﻗﺎﺗﻼن ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ آﻣﺎده ﺷﺪ‪ ،‬زﻧﺎﻧﯽ از ﺧﺎﻧﺪانھﺎی ﺑﺰرگ ﻗﺮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫) ‪(١‬‬
‫آﻧﺎن ھﻤﺮاه و آﻣﺎدۀ ﺣﺮﮐﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﺳﺎﻣﯽ ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ھﻨﺪ دﺧﺘﺮ ﻋﺘﺒﻪ و ﻣﺎدر ﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮ ﻣﻌﺎوﯾﻪ س؛‬
‫‪ -۲‬ام ﺣﮑﯿﻢ ھﻤﺴﺮ ﻋﮑﺮﻣﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻮﺟﮫﻞ؛‬
‫‪ -۳‬ﻓﺎﻃﻤﺔ ﺑﻨﺖ وﻟﯿﺪ ﺧﻮاھﺮ ﺣﻀﺮت ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ؛‬
‫‪ -۴‬ﺑﺮزة دﺧﺘﺮ ﻣﺴﻌﻮد ﺛﻘﻔﯽ ﺳﺮدار ﻃﺎﺋﻒ؛‬
‫‪ -۵‬رﯾﻄﺔ ھﻤﺴﺮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص؛‬
‫‪ -۶‬ﺧﻨﺎس ﻣﺎدر ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ؛‬
‫ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه‪ ،‬ﻋﺘﺒﻪ ﭘﺪر ھﻨﺪ و ﻋﻤﻮی ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻦ ﻣﻄﻌﻢ را در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ھﻨﺪ‪ ،‬وﺣﺸﯽ را ﮐﻪ ﻏﻼم ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻮد و در ﻓﻦ ﭘﺮﺗﺎب ﻧﯿﺰه ﻣﮫﺎرت ﺧﺎﺻﯽ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﮐﺮد و ﺑﻪ او وﻋﺪه داد ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﻣﻮﻓﻘﯿﺘﺶ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ او را آزاد ﺧﻮاھﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس ﻋﻤﻮی ﮔﺮاﻣﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ در ﻣﮑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وی ﺗﻤﺎم ﺟﺮﯾﺎن و‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻗﺮﯾﺶ را ﻃﯽ ﻧﺎﻣﻪای ﺑﻪ دﺳﺖ ﯾﮏ ﭘﯿﮏ ﺳﺮﯾﻊ اﻟﺴﯿﺮ ﺑﺮای آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﺳﺘﺎد‬
‫و ﺑﻪ ﭘﯿﮏ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻇﺮف ﺳﻪ روز ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج از اﯾﻦ اﻣﺮ آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬دو ﻣﺨﺒﺮ را ﺑﻪ ﻧﺎمھﺎی اﻧﺲ و ﻣﻮﻧﺲ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ داد‬
‫ﺗﺎ از اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻗﺮﯾﺶ ﮐﺴﺐ اﻃﻼع ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج اﻃﻼع دادﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﭙﺎه ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪه و ﻣﺮﮐﺐھﺎی ﺧﻮد را در‬
‫ﮐﺸﺖزارھﺎی ﻣﺪﯾﻨﻪ )در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺮﯾﺾ( رھﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت »ﺣﺒﺎب ﺑﻦ ﻣﻨﺬر« را‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ از ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد ﻟﺸﮑﺮ ﻗﺮﯾﺶ ﺧﺒﺮی ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ وی ﭘﺲ از ارزﯾﺎﺑﯽ ﺗﻌﺪاد‬

‫‪ -١‬در ﻃﺒﺮی ‪ ۳۸۵ /۳‬و زرﻗﺎﻧﯽ ‪ ۳۰ /۴‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺷﺶ زن‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﺳﻼﻓﺔ ﺑﻨﺖ ﺳﻌﺪ و ﻋﻤﯿﺮة ﺑﻨﺖ‬
‫ً‬
‫ﻋﻠﻘﻤﻪ را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻏﯿﺮ از ﺧﻨﺎس و ﻋﻤﯿﺮه ﺑﻘﯿﻪ زﻧﺎن ﺑﻌﺪا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺎرۀ‬
‫اﺳﻼمآوردن ﺧﻨﺎس و ﻋﻤﯿﺮه اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
 ‫‪٣٥٣‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺪ‬

‫ﺗﺨﻤﯿﻨﯽ ﻟﺸﮑﺮ را ﺑﺮای آنﺣﻀﺮت ﮔﺰارش داد؛ ﭼﻮن ﺑﯿﻢ آن وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ در ﺟﺎھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻓﺮاد ﻣﺴﻠﺢ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﺣﻀﺮت‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ﻣﺴﻠﺢ ﺷﺪه و ﺗﻤﺎم ﺷﺐ را ﺑﺮای ﺣﻔﺎﻇﺖ از آنﺣﻀﺮت ج‬
‫در اﻃﺮاف ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﯽ ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺸﻮرت ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺷﯿﻮۀ دﻓﺎع از ﻣﺪﯾﻨﻪ‬

‫ﺻﺒﺢ روز ﺑﻌﺪ آنﺣﻀﺮت ج در ﺑﺎرۀ ﺷﯿﻮۀ دﻓﺎع‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﻏﻠﺐ‬
‫ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و ﻧﯿﺰ ﺑﺰرﮔﺎن اﻧﺼﺎر ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ زﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪھﺎی اﻃﺮاف ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮده ﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﻣﺮدان در داﺧﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و از ﺷﮫﺮ دﻓﺎع ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ در‬
‫ھﯿﭻ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ رأی را ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد داد) ‪ .(١‬وﻟﯽ آن ﮔﺮوه از‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫اﺻﺮار ورزﯾﺪﻧﺪ ﺗﺎ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ دﺷﻤﻦ را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار دھﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ رﻓﺘﻪ ﻟﺒﺎس رزم ﭘﻮﺷﯿﺪ و آﻣﺎده ﺣﺮﮐﺖ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت را ﻣﺴﻠﺢ و در‬
‫ﻟﺒﺎس ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ و ﻓﮑﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت را ﺑﺎ دل ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫وادار ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﻧﺎدم ﺷﺪه و ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﭘﯿﺮو ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﯿﻢ و‬
‫از ﻧﻈﺮ ﺧﻮد اﻋﻼم اﻧﺼﺮاف ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ زره‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺪ و آن را از ﺗﻦ ﺑﯿﺮون آورد ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﻧﺒﺮد ﮐﻨﺪ؛ ﻗﺮﯾﺶ روز ﭼﮫﺎرﺷﻨﺒﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ و در داﻣﻨﮥ ﮐﻮه اﺣﺪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺮﮐﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﻣﺪﯾﻨﻪ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج در روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ادا ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏ ھﺰار ﺻﺤﺎﺑﯽ از ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺸﻨﮫﺎدش ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﻧﺸﺪ‪ ،‬از ﺳﭙﺎه ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺟﺪا ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﺣﺎﻻ‬
‫ﺗﻌﺪاد ھﻔﺘﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﯾﮑﺼﺪ ﻧﻔﺮ از آنھﺎ زرهﭘﻮش ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت در ﺑﯿﺮون از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﻣﻮرد ارزﯾﺎﺑﯽ ﻗﺮار داد و اﻓﺮاد ﮐﻢﺳﻦ و ﺳﺎل‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺣﻀﺮت »زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ«‪» ،‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب«‪،‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۳۸۹ /۳‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٥٤‬‬
‫»اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری«‪» ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو« و »ﻋﺮاﺑﻪ اوﺳﯽ« ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﻋﺸﻖ و ﺷﻮق‬
‫ﻓﺪاﮐﺎری و ﺷﮫﺎدت در ﺣﺪی ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ »راﻓﻊ ﺑﻦ ﺧﺪﯾﺞ« ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﺳﻦ ﺗﻮ ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮﮔﺮدی؛ او ﺑﺮ ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎی ﺧﻮد اﯾﺴﺘﺎد ﺗﺎ ﻗﺪش ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺣﯿﻠﻪاش ﮐﺎرﺳﺎز و اﺟﺎزۀ ﺷﺮﮐﺖ ﺑﻪ وی داده ﺷﺪ‪» .‬ﺳﻤﺮه« ﮐﻪ ھﻢﺳﻦ وی ﺑﻮد‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮد و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﮐﺸﺘﯽ »راﻓﻊ« را ﻣﻐﻠﻮب ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﻪ او‬
‫اﺟﺎزۀ ﺷﺮﮐﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ اﺟﺎزه داده ﺷﻮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻣﯿﺎن آن دو ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﮐﺸﺘﯽ‬
‫ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ و ﺳﻤﺮه ﺑﻦ راﻓﻊ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮد و از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﻪ او ﻧﯿﺰ اﺟﺎزۀ ﺷﺮﮐﺖ داده ﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﮐﻮه اﺣﺪ را در ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺸﺖ ﺳﺮﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗﺮار داده ﺻﻒآراﯾﯽ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﺪار ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ »ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ« ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪ و »زﺑﯿﺮ ﺑﻦ اﻟﻌﻮام« ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه‬
‫دﺳﺘﮥ ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه آن دﺳﺘﻪ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‬
‫ﮐﻪ زرهﭘﻮش ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺟﺎﻧﺐ درهای ﮐﻪ در وﺳﻂ ﮐﻮه اﺣﺪ ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫آنﺣﻀﺮت دﺳﺘﻪای از ﺗﯿﺮاﻧﺪازان را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ در آﻧﺠﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ و‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ آﻧﺠﺎ را ﺗﺮک ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ ﺻﻔﻮف ﺧﻮد را ﻣﻨﻈﻢ ﮐﺮد‬

‫ﻗﺮﯾﺶ از ﺟﻨﮓ ﺑﺪر اﯾﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺸﮑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻈﻢ‬
‫و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺪھﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺻﻒآراﯾﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺟﺎﻧﺐ‬
‫راﺳﺖ ﻟﺸﮑﺮ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺟﺎﻧﺐ ﭼﭗ‪ ،‬ﻋﮑﺮﻣﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻮﺟﮫﻞ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه دﺳﺘﮥ‬
‫ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻣﯿﻪ ﮐﻪ از ﺳﺮان ﻣﻌﺮوف ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه‬
‫دﺳﺘﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازان ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ اﺑﯽرﺑﯿﻌﻪ و ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺮﭼﻤﺪار ﺳﭙﺎه ﻣﻘﺮر ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫دوﯾﺴﺖ اﺳﺐ »ذﺧﯿﺮه« وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم ﻧﯿﺎز از آنھﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻃﺒﺮی اﺳﺖ وﻟﯽ از ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از رواﯾﺎت ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﺖ اﺟﺎزه رﺳﯿﺪن ﺑﻪ راﻓﻊ‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﻣﮫﺎرت داﺷﺖ و ﭼﻮن رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وی اﺟﺎزۀ ﺷﺮﮐﺖ داد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ھﺸﺎم ذﮐﺮ ﻏﺰوۀ اﺣﺪ و زرﻗﺎﻧﯽ ‪ ۲۹ /۲‬و اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ ‪.۱۵ /۴‬‬
 ‫‪٣٥٥‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺪ‬

‫آﻏﺎز ﻧﺒﺮد‬
‫زﻧﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﺟﺎی زدن ﻃﺒﻞ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻧﻮاﺧﺘﻦ اﺷﻌﺎر و ﺳﺮود و زدن دف و داﯾﺮه‪،‬‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﺎن را در ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺑﺪر ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ھﻨﺪ‬
‫ھﻤﺴﺮ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ زﻧﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﭼﮫﺎرده زن ﺑﺎ وی ھﻤﺮاه ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫اﺷﻌﺎر ذﯾﻞ را ﻣﯽﺳﺮودﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻤﺸــــــــــــﻲ ﻋـــــــــــﲆ اﻟـــــــــــﻨﲈرق‬ ‫ﻧﺤــــــــــﻦ ﺑﻨــــــــــﺎت ﻃــــــــــﺎرق‬
‫أو ﺗــــــــــــــــــــﺪﺑﺮوا ﻧﻔـــــــــــــــــﺎرق‬ ‫إن ﺗﻘـــــــــــــــﻠﺒﻮا ﻧﻌـــــــــــــــــﺎﻧﻖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ دﺧﺘﺮان ﻃﺎرﻗﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﺮشھﺎی ﮔﺮانﺑﮫﺎ راه ﻣﯽروﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮ رو ﺑﻪ دﺷﻤﻦ‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎ آنھﺎ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ ﺷﻤﺎ را در آﻏﻮش ﺧﻮاھﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ و اﮔﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺷﻤﺎ ﺟﺪا ﺧﻮاھﯿﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺒﺮد اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ آﻏﺎز ﺷﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ )ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺘﻤﺪان ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد و ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﺗﺮک‬
‫ﮐﺮده ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد( ﺑﺎ ﯾﮑﺼﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔﺮ ﻗﺪم ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫ﻟﺤﺎظ زھﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽای ﮐﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ھﻤﻪ ﻣﺮدم از وی ﺗﺠﻠﯿﻞ و ﺗﮑﺮﯾﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬او ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﭘﻨﺪار ﺑﻪ ﻣﯿﺪان آﻣﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن اﻧﺼﺎر او را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج را رھﺎ ﮐﺮده ﺑﻪ وی‬
‫ﺧﻮاھﻨﺪ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان آﻣﺪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪» :‬ای ﻣﺮدم! ﻣﺮا ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ؟‬
‫ﻣﻦ اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ ھﺴﺘﻢ«‪ .‬اﻧﺼﺎر در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬آری‪ ،‬ای ﻣﺮد ﺧﺒﯿﺚ؟ ﻣﺎ ﺗﻮ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ آرزوھﺎﯾﺖ را ﺑﺮﻧﯿﺎورد«‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻃﻠﺤﻪ ﭘﺮﭼﻤﺪار ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬از ﺻﻒ ﺧﺎرج ﺷﺪ و اﻋﻼم‬
‫ﮐﺮد‪ :‬ای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن! آﯾﺎ از ﺷﻤﺎ ﮐﺴﯽ ھﺴﺖ ﮐﻪ ھﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﻣﺮا ﺑﻪ دوزخ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﯾﺎ‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ وارد ﺷﻮد؟‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ از ﺻﻒ ﺧﺎرج ﺷﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮم«‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺑﺎ‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﻪ ﻃﻠﺤﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و وی را ﻧﻘﺶ زﻣﯿﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺮادر ﻃﻠﺤﻪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ زﻧﺎن ﭘﺸﺖ ﺳﺮ وی اﺷﻌﺎر ﻣﯽﺳﺮودﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺪان وارد ﺷﺪ و ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و اﯾﻦ ﺷﻌﺮ را ﺧﻮاﻧﺪ و ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫إن ﲣﺼــــــﺐ اﻟﺼــــــﻌﺪة أو ﺗﻨــــــﺪﻗﺎ‬ ‫إن ﻋﻠـــــــﯽ أﻫـــــــﻞ اﻟﻠـــــــﻮاء ﺣﻘـــــــ ﹰﺎ‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﻃﻌﻨﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪارﯾﺪ‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٥٦‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ وﻇﯿﻔﮥ ﭘﺮﭼﻤﺪار اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺰه را ﺑﺎ ﺧﻮن رﻧﮕﯿﻦ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ آن ﻧﯿﺰ ﺷﮑﺴﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﻪ ﻣﯿﺪان آﻣﺪ و ﭼﻨﺎن ﺷﻤﺸﯿﺮی ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪاش زد ﮐﻪ ﺗﺎ‬
‫ﮐﻤﺮش ﻓﺮو رﻓﺖ‪ ،‬ھﻤﺰﻣﺎن از زﺑﺎﻧﺶ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﺎﻗﯽ ﺣﺠﺎج‬
‫ھﺴﺘﻢ« آﻧﮕﺎه ﺟﻨﮓ آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ و ﺣﻀﺮت اﺑﻮدﺟﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ‬
‫ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮدﺟﺎﻧﻪ از ﭘﮫﻠﻮاﻧﺎن ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺣﻖ اﯾﻦ را دا ﻣﯽﮐﻨﺪ«؟ ﺑﺮای‬
‫ﺣﺼﻮل اﯾﻦ ﺳﻌﺎدت دﺳﺖھﺎی زﯾﺎدی ﺑﺎﻻ رﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ اﻓﺘﺨﺎر ﻧﺼﯿﺐ اﺑﻮدﺟﺎﻧﻪ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺠﻠﯿﻞ و اﻓﺘﺨﺎر ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮه او را از ﺑﺎدۀ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺳﺮﻣﺴﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺎرﭼﻪ ﺳﺮخ رﻧﮕﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﺴﺖ و ﺑﺎ ﻏﺮور و اﺑﮫﺖ ﺗﻤﺎم از ﺻﻒ ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ روش ﺧﺪاﭘﺴﻨﺪاﻧﻪای ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮدﺟﺎﻧﻪ ﺻﻒھﺎ را ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﮐﻔﺎر را ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه و آﻧﺎن را ﻧﻘﺶ ﺑﺮ‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ »ھﻨﺪ« در ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﻧﻤﻮدار ﺷﺪ؛ ﺷﻤﺸﯿﺮ را‬
‫ﺑﺮ ﻓﺮق ﺳﺮش ﻗﺮار داد وﻟﯽ ﺑﻼدرﻧﮓ از ﺳﺮش ﺑﺮداﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻤﺸﯿﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮن ﯾﮏ زن آﻟﻮده ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻬﺎدت ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﺳﯿﺪ اﻟﺸﻬﺪا‬

‫ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﺑﺎ ھﺮدو دﺳﺖ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻣﯽزد و ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﯿﺮ ﻧﺒﺮد وی اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ از اﺟﺴﺎد ﮐﻔﺎر ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ھﻤﯿﻦ اﺛﻨﺎء »ﺳﺒﺎغ ﻏﺒﺜﺎﻧﯽ« ﻇﺎھﺮ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﻧﺪا ﮐﺮد‪ :‬ای ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺘﺎﻧﺔ اﻟﻨﺴﺎء! ﮐﺠﺎ ﻣﯽروی؟ وﺣﺸﯽ ﯾﮏ ﻏﻼم‬
‫ﺣﺒﺸﯽ ﺑﻮد و آﻗﺎﯾﺶ ﺟﺒﯿﺮ ﺑﻦ ﻣﻄﻌﻢ ﺑﻪ او وﻋﺪه داده ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﻤﺰه را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬آزادش ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ .‬او در ﮐﻤﯿﻦ ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺣﻤﺰه از‬
‫ﮐﻨﺎرش ﮔﺬﺷﺖ‪» ،‬زوﺑﯿﻦ« ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮد را ﮐﻪ از ﺳﻼحھﺎی ﻣﺨﺼﻮص ﺣﺒﺸﯽھﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺳﻮی او ﭘﺮﺗﺎب ﮐﺮد‪ ،‬زوﺑﯿﻦ ﺑﺮ ﺗﮫﯿﮕﺎه ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه اﺻﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ وﺣﺸﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﺷﺪت زﺧﻢ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد و روﺣﺶ ﺑﻪ ﻣﻠﮑﻮت‬
‫اﻋﻠﯽ ﭘﯿﻮﺳﺖ) ‪.(١‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ۱ ،‬ﺑﺎب ﻗﺘﻞ اﻟﺤﻤﺰة ‪.۵۸۳/‬‬

 ‫‪٣٥٧‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺪ‬

‫ﭘﺮﭼﻤﺪاران ﻗﺮﯾﺶ ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮی ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ھﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‬

‫ﭘﺮﭼﻢ آﻧﺎن ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺪ؛ ﯾﮑﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮی ﺑﻼدرﻧﮓ آن را ﺑﺮﻣﯽاﻓﺮاﺷﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ‬
‫از آنھﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺻﻮاب« ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ وی ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﺑﺎ‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮ ھﺮدو دﺳﺖ او را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﻮد‪ ،‬او ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد وﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﮔﻮارا ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﭘﺮﭼﻢ‬
‫ﻏﺮورآﻓﺮﯾﻦ ﻣﻠﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺧﺎک ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ وﻗﺘﯽ ﭘﺮﭼﻢ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد‪،‬‬
‫او ﺑﺎ ﺳﯿﻨﻪ ﺧﻮدش را ﺑﺮ آن اﻧﺪاﺧﺖ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ وﻇﯿﻔﻪام را ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫آوردم‪ ،‬ﺟﺎن داد) ‪ .(١‬ﭘﺮﭼﻢ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن ﺷﺠﺎع ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم »ﻋﻤﺮة ﺑﻨﺖ ﻋﻠﻘﻤﺔ« ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ و آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮدان ﻗﺮﯾﺶ از ھﺮﺳﻮ ﮔﺮد آن ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻏﺮور ﻣﺠﺪد آﻣﺎده ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﮐﻔﺎر ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﺮزﻧﺪش ﺣﻨﻈﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬او از رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﭘﺪرش ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﺑﺮود‪ ،‬وﻟﯽ رﺣﻤﺖ ﻋﺎﻟﻤﯿﺎن ج‬
‫اﯾﻦ را ﮔﻮارا ﻧﻔﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻠﯿﻪ ﭘﺪر ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮐﺸﺪ و ﺑﺮ او ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﺣﻨﻈﻠﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﺳﭙﻪﺳﺎﻻر ﮐﻔﺎر‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺷﺪاد ﺑﻦ اﻻﺳﻮد ﺑﺮ وی ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و او را ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‬
‫ھﻨﻮز ﺑﺮﺗﺮی از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻮد و ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن ﭘﺮﭼﻤﺪاران ﻗﺮﯾﺶ و ﺣﻤﻠﻪھﺎی ﺑﺮق آﺳﺎی‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ و ﺣﻀﺮت اﺑﻮدﺟﺎﻧﻪ ﭘﺎی ﺛﺒﺎت ارﺗﺶ ﮐﻔﺎر را ﻟﺮزاﻧﺪه و روﺣﯿﮥ آﻧﺎن را ﺳﺨﺖ‬
‫ﺗﻀﻌﯿﻒ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن و ﺳﺮودن اﺷﻌﺎر روﺣﯿﻪ آﻧﺎن را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﺳﺮاﺳﯿﻤﮕﯽ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺧﺎﻟﯽ ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺮوع ﺑﻪ‬
‫ﺟﻤﻊآوری ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ آن دﺳﺘﻪ از ﺗﯿﺮاﻧﺪازان ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ ﺑﺮ درهای از ﮐﻮه‬
‫اﺣﺪ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺸﺖ ﻣﻘﺮر ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﺎھﺪۀ اﯾﻦ وﺿﻊ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊﺷﺎن را ﺗﺮک ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻤﻊآوری ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫ﺟﺒﯿﺮ آﻧﺎن را از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﻊ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺗﺮک آن ﻣﻮﺿﻊ رﺿﺎﯾﺖ ﻧﺪاد‪ ،‬وﻟﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺮف‬
‫وی ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و او را ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ از ﺳﺮﺑﺎزان اﺳﻼم ﺗﻨﮫﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و از ﺑﺎﻻی ﺗﭙﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪﻧﺪ) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ھﺸﺎم و ﻃﺒﺮی ‪» ۱۴۰۱ /۳‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری – ﻏﺰوه اﺣﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٥٨‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺗﯿﺮاﻧﺪازان ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪه و آنھﺎ از آﻧﺠﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ داﻧﺴﺖ و از ﭘﺸﺖ ﮐﻮه اﺣﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ و ھﻤﺮاھﺎن او ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﺟﺎﻧﺒﺎزی ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ھﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺎ دﺳﺘﻪای از ﺳﻮاران ﺑﺎ ﺑﯽرﺣﻤﯽ ﺗﻤﺎم از ﭘﺸﺖ ﺑﺮ ﺳﭙﺎھﯿﺎن اﺳﻼم ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻤﻊآوری ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺑﺎ ﺻﺪای ﭼﮑﺎﭼﮏ‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ھﺮدو ﺳﭙﺎه درھﻢ آﻣﯿﺨﺘﻨﺪ و ﭼﻨﺎن ﺳﺮاﺳﯿﻤﮕﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﭼﯿﺮه ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﺪم ﻓﺮﺻﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ ﮐﻪ ﭘﺮﭼﻤﺪار ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻗﯿﺎﻓﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺒﯿﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ »اﺑﻦﻗﻤﺌﻪ« ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ؛ و اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻀﻄﺮب و آﺷﻔﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﻣﺮدان و ﺷﺠﺎﻋﺎن ﺑﺰرگ ھﻢ در ﺗﺰﻟﺰل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و از ﺷﺪت ﺳﺮاﺳﯿﻤﮕﯽ‬
‫ﺻﻒھﺎی ﺟﻠﻮ ﺑﺮ ﺻﻒھﺎی ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ؛ ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻧﯿﺮوھﺎی ﺧﻮدی از‬
‫ﻧﯿﺮوھﺎی دﺷﻤﻦ ﺗﺸﺨﯿﺺ داده ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪» .‬ﯾﻤﺎن« ﭘﺪر ﺣﻀﺮت ﺣﺬﯾﻔﻪ در ھﻤﯿﻦ ﮔﯿﺮ و‬
‫دار ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺪر ﻣﻦ و از ﺳﭙﺎه‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﮐﻨﺘﺮل ﺑﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ او ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ و‬
‫ﺣﻀﺮت ﺣﺬﯾﻔﻪ در ﻗﺎﻟﺐ اﯾﺜﺎر اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن! ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد«‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﺎزده ﻧﻔﺮ در ﮐﻨﺎر اﯾﺸﺎن ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ،‬ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ ﺑﻦ اﻟﻌﻮام‪ ،‬ﺣﻀﺮت‬
‫اﺑﻮدﺟﺎﻧﻪ و ﺣﻀﺮت ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ﻓﻘﻂ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻃﻠﺤﻪ و ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﺛﺮ اﯾﻦ اﺿﻄﺮاب و ﺳﺮاﺳﯿﻤﮕﯽ ﮐﻤﺮ‬
‫ھﻤﺖ اﻏﻠﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺪاﮐﺎری‪ ،‬ﺟﺎﻧﺒﺎزان ھﻢ ﺳﻮدی ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ھﺮﯾﮏ‬
‫در ﺟﺎی ﺧﻮد ﻣﺒﮫﻮت ﺷﺪه و از رﺳﻮل اﮐﺮم ج ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ اﻃﻼﻋﯽ در دﺳﺖ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ س ﺑﺎ رﺧﻨﻪ در ﻣﯿﺎن ﮐﻔﺎر و ﻧﺒﺮد ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ ﺻﻔﻮف آﻧﺎن را درھﻢ ﻣﯽﺷﮑﺴﺖ‬
‫وﻟﯽ از آنﺣﻀﺮت اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻧﺲ اﺑﻦ ﻧﻀﺮ ﻋﻤﻮی ﺣﻀﺮت اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﻧﺒﺮد ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﻣﺄﯾﻮس ﮔﺸﺘﻪ و اﺳﻠﺤﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺰدﯾﮏ آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﯾﻨﺠﺎ ﭼﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﭼﺮا ﻧﻤﯽﺟﻨﮕﯽ؟ وی اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺑﻌﺪ‬
‫از اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﻨﮕﯿﺪن ﭼﻪ ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ دارد؟ اﺑﻦ ﻧﻀﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻌﺪ از‬
 ‫‪٣٥٩‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺪ‬

‫اﯾﺸﺎن زﻧﺪﮔﯽ ھﻢ ﺑﺮای ﻣﺎ ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ ﻧﺪارد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮ ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ ﭘﯿﮑﺎر‬
‫ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ وﻗﺘﯽ ﺟﺴﺪش را ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ھﺸﺘﺎد زﺧﻢ ﺗﯿﺮ‪ ،‬ﺷﻤﺸﯿﺮ و‬
‫ﻧﯿﺰه ﺑﺮ ﺑﺪﻧﺶ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﮐﺜﺮت زﺧﻢھﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﻮاھﺮش ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻋﻼﺋﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ ﺑﻮد‪ ،‬او را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﺮد) ‪.(١‬‬
‫ﻓﺪاﺋﯿﺎن اﺳﻼم از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺟﺎﻧﺎﻧﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺒﺮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﻧﮕﺎهھﺎیﺷﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺗﻼش و ﺟﺴﺘﺠﻮی رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ آنﺣﻀﺮت‬
‫ُ‬
‫را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ و ﺻﻮرت ﻣﺒﺎرک ﮐﻼه »ﺧﻮد« ﻗﺮار داﺷﺖ وﻟﯽ ﭼﺸﻢھﺎی اﯾﺸﺎن‬
‫ﻇﺎھﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﮐﻌﺐ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪» :‬ای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن! رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫در اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ«‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮﯾﺎد ﺳﺮﺑﺎزان از ﺟﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻓﺪاﮐﺎر اﺳﻼم از ھﺮﺳﻮ ھﺠﻮم‬
‫آوردﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ھﻨﮕﺎم ﮐﻔﺎر ھﻢ ﺑﻪﺳﻮی آنﺣﻀﺮت ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ وﯾﮋه ﺿﺪ ﺣﻤﻠﻪھﺎی ذواﻟﻔﻘﺎر ﺣﻤﻠﻪ آنھﺎ را دﻓﻊ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر ﮐﻔﺎر ﺣﻤﻠﮥ ﺷﺪﯾﺪی را آﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﻮد را‬
‫ﻓﺪای ﻣﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ »زﯾﺎد ﺑﻦ ﺳﮑﻦ« ﺑﺎ ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺷﺪ و ﺗﮏ ﺗﮏ آنھﺎ ﺑﻪ دﻓﺎع ﺟﺎﻧﺎﻧﻪ از اﯾﺸﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﻪ درﺟﮥ رﻓﯿﻊ ﺷﮫﺎدت ﻧﺎﯾﻞ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ) ‪ .(٢‬ﺷﺮف و اﻓﺘﺨﺎر ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ در آن روز ﻧﺼﯿﺐ »زﯾﺎد« ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬او را ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ او را ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ﺑﺮدﻧﺪ و در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ رﻣﻖ ﺣﯿﺎت ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﻮرت ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ ﻗﺪمھﺎی ﻣﺒﺎرک آنﺣﻀﺮت ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫و در ھﻤﺎن ﺣﺎل ﺟﺎن ﺑﻪ ﺟﺎن آﻓﺮﯾﻦ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ وﻗﺖ ﺟﺎنﺳﭙﺮدن ﺑﻪ ﺳﺮش رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﯽ‬ ‫ﺑﻪ ﭼﻪ ﻧﺎز رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ز ﺟﮫﺎن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪی‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺳﺮﺑﺎزان اﺳﻼم ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮردن ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻮد ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ و اﻇﮫﺎر‬
‫داﺷﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ! اﮔﺮ ﻣﻦ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮم ﺟﺎﯾﻢ ﮐﺠﺎ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد؟ آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫در ﺑﮫﺸﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺪ و ﺑﺸﺎرت از ﺧﻮد ﺑﯽﺧﻮد ﺷﺪ و ﺑﺮ ﮐﻔﺎر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻧﺎم ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوۀ اﺣﺪ ‪ ۵۷۹/‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ‪ ۱۳۸ /۲‬ﺑﺎب ﺛﺒﻮت اﻟﺠﻨﺔ ﻟﻠﺸﮫﯿﺪ »ﺳﻠﯿﻤﺎن‬
‫ﻧﺪوی« و در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻏﺰوه ﺑﺪر ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻔﺖ ﻧﻔﺮ اﻧﺼﺎری ﺑﻮدﻧﺪ و ھﻤﮕﯽ ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از‬
‫دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٦٠‬‬
‫رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ّ‬
‫ﻗﻤﯿﻪ ﮐﻪ از ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎن ﻣﻌﺮوف ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﻒھﺎ را ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج رﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺮ ﭼﮫﺮۀ ﻣﺒﺎرک اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن دو‬
‫ُ‬
‫ﺣﻠﻘﻪ از ﮐﻼهﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﭼﮫﺮۀ ﻣﺒﺎرک ﻓﺮو رﻓﺖ‪ .‬از ھﺮﺳﻮ ﺻﺪای ﭼﮑﺎﭼﮏ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﻪ ﮔﻮش‬
‫ﺑﺴﺎن ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرﯾﺪ‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان ﻓﺪاﮐﺎر آنﺣﻀﺮت ِﮔﺮداﮔﺮد اﯾﺸﺎن ﺣﻠﻘﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﺗﯿﺮ‬
‫زدﻧﺪ‪» .‬اﺑﻮدﺟﺎﻧﻪ« ﺧﻮد را ﺳﭙﺮ اﯾﺸﺎن ﻗﺮار داد و ھﺮ ﺗﯿﺮی ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮی آنﺣﻀﺮت ﭘﺮﺗﺎب‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺸﺖ وی اﺻﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻃﻠﺤﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﯾﮏ دﺳﺖ او ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺎ ﻗﺴﺎوت و ﺑﯽرﺣﻤﯽ ﺗﻤﺎم‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮی آن‬
‫ﺣﻀﻮر ﺗﯿﺮ ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﺒﺎرک اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ‪ » :‬ﹶر ﱢب ا ﹾﻏ ﹺﻔ ﹾﺮ‬
‫ﹶﻗ ﹾﻮ ﹺﻣﻲ ﹶﻓﺈﹺ ﱠﳖﹸ ﹾﻢ ﹶﻻ ﹶﻳ ﹾﻌ ﹶﻠ ﹸﻤﻮن«) ‪) (١‬ﺑﺎر اﻟﮫﺎ! ﻗﻮم ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ آنھﺎ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻃﻠﺤﻪ از ﺗﯿﺮاﻧﺪازان ﻣﻌﺮوف و ﻣﺎھﺮ ﺑﻮد و در آن روز آﻧﻘﺪر ﺗﯿﺮ ﺑﻪﺳﻮی دﺷﻤﻦ‬
‫ﭘﺮﺗﺎب ﮐﺮد ﮐﻪ دو ﺳﻪ ﮐﻤﺎن از دﺳﺖ وی ﺷﮑﺴﺖ و ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﮫﺮه ﻣﺒﺎرک‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺳﭙﺮ ﻗﺮار داده ﺑﻮد ﺗﺎ از اﺻﺎﺑﺖ ﺗﯿﺮ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﻨﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﮔﺎھﯽ‬
‫ﺳﺮ را ﺑﺎﻻ ﺑﺮده و ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ را ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻃﻠﺤﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا! ﺳﺮ را ﺑﺎﻻ‬
‫ﻧﯿﺎورﯾﺪ ﺗﺎ ﺗﯿﺮی ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺻﺎﺑﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﯿﻨﮥ ﻣﻦ ﺳﭙﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ) ‪.(٢‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص ﻧﯿﺰ از ﺗﯿﺮاﻧﺪازان ﻣﻌﺮوف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻮد و در رﮐﺎب‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺗﺮﮐﺶ ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﻗﺮار داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺪر‬
‫و ﻣﺎدرم ﻓﺪای ﺗﻮ! ﺧﻮب ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﮐﻦ«) ‪ .(٣‬در ھﻤﯿﻦ ﺣﺎل از زﺑﺎن ﻣﺒﺎرک آنﺣﻀﺮت اﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪» :‬آن ﻗﻮم ﭼﮕﻮﻧﻪ رﺳﺘﮕﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد را ﻣﺠﺮوح ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟« اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ و آﯾﻪ ذﯾﻞ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫� ٌء﴾‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوۀ اﺣﺪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‬
‫ُ‬ ‫ك م َِن ۡٱ� ۡمر َ ۡ‬
‫َۡ َ َ َ‬
‫﴿ليس ل‬
‫ِ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﯾﺎران ﻓﺪاﮐﺎر و ﻣﻘﺎوم ﺧﻮد ﺑﺮ ﺑﺎﻻی ﮐﻮه رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ دﺷﻤﻦ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ راه ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد ﺑﺎ ﮔﺮوھﯽ از ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﻗﺼﺪ آﻧﺠﺎ را‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻏﺰوۀ اﺣﺪ ‪.۹۰ /۲‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوه اﺣﺪ ‪.۵۸۱/‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوۀ اﺣﺪ ‪.۵۸۰/‬‬
 ‫‪٣٦١‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺪ‬

‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ از اﺻﺤﺎب ﺑﺎ ﭘﺮﺗﺎب ﺳﻨﮓ ﻣﺎﻧﻊ از رﻓﺘﻦ آنھﺎ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ) ‪ .(١‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ وﻓﺎت آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺨﻠﺼﺎن و ﻓﺪاﺋﯿﺎن ﻧﺒﻮت ﺑﺎ‬
‫ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ و ﺑﯽﻗﺮاری ﺗﻤﺎم‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮی ﮐﻮه اﺣﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ زھﺮا آﻣﺪ و دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﭼﮫﺮۀ ﻣﺒﺎرک آنﺣﻀﺮت ﺧﻮن ﺟﺎری اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﺎ ﺳﭙﺮ آب آورد و ﺣﻀﺮت زھﺮا‬
‫ﺧﻮنھﺎی ﭼﮫﺮه آنﺣﻀﺮت ج را ﻣﯽﺷﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮن ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﻪای از ﺣﺼﯿﺮ را‬
‫ﺳﻮزاﻧﺪه ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ آن را ﺑﺮ ﻣﺤﻞ زﺧﻢ ﻗﺮار داد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺟﺮﯾﺎن ﺧﻮن ﺑﺎز اﯾﺴﺘﺎد) ‪.(٢‬‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﺮ ﮐﻮھﯽ ﮐﻪ روﺑﺮوی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﺎﻻ رﻓﺖ و ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ در ھﻤﯿﻦﺟﺎ ﺣﻀﻮر دارد؟‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﺟﻮاب ﻧﺪھﺪ‪ .‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﻧﺎم ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‬
‫را ﮔﺮﻓﺘﻪ آنھﺎ را ﺻﺪد ﮐﺮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺟﻮاﺑﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪:‬‬
‫»ھﻤﮕﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺗﺎب ﻧﯿﺎورد و در ﭘﺎﺳﺦ اﻋﻼم داﺷﺖ‪ :‬ای دﺷﻤﻦ ﺧﺪا! ﻣﺎ زﻧﺪه ھﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫» ﹸا ﹸ‬
‫ﻋﻞ ﻫﺒﻞ«) ‪» (٣‬ای ھﺒﻞ! ﺳﺮﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎش!«‪.‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر آنﺣﻀﺮت ج اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫»اﷲ أﻋﲆ وأﺟﻞ« »ﺧﺪاوﻧﺪ از ھﺮﭼﯿﺰ ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻟﻨﺎ اﻟﻌﺰ￯ وﻻ ﻋﺰ￯ ﻟﻜﻢ« »ﻣﺎ ُﻋ ّﺰی دارﯾﻢ و ﺷﻤﺎ ُﻋ ّﺰی ﻧﺪارﯾﺪ«) ‪.(٤‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫»اﷲ ﻣﻮﻻﻧﺎ وﻻ ﻣﻮﱃ ﻟﻜﻢ« »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻮﻻ و آﻗﺎی ﻣﺎ اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ ﻣﻮﻻ و آﻗﺎﯾﯽ ﻧﺪارﯾﺪ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی‪.۱۱ /۱۴۱۰ ،‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ذﮐﺮ ﻏﺰوۀ اﺣﺪ ‪.۵۱۴ /۲‬‬
‫‪ -٣‬ﻧﺎم ﺑﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﻧﺎم ﺑﺘﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٦٢‬‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺮوز در ﻣﻘﺎﺑﻞ روز ﺑﺪر اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن ﻣﺎ ﮔﻮش و ﺑﯿﻨﯽ ﻣﺮدﮔﺎن‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻗﻄﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ دﺳﺘﻮری ﻧﺪادهام‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ آ ﮔﺎه ﺷﺪم‪،‬‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ و ﻣﺘﺄﺳﻒ ﻧﺸﺪم) ‪.(١‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن را در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺣﻀﺮت ﺛﺎﺑﺖ و ﺣﻀﺮت‬
‫»ﯾﻤﺎن« ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪھﺎ و ﭘﻨﺎهﮔﺎهھﺎی اﻃﺮاف ﻣﺪﯾﻨﻪ اﻧﺘﻘﺎل داده ﺑﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺷﮑﺴﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﮔﻮش آنھﺎ رﺳﯿﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را رھﺎ ﮐﺮده و ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺣﺪ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ و ﺣﻀﺮت ﯾﻤﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪش ﺣﻀﺮت ﺣﺬﯾﻔﻪ ھﺮﭼﻨﺪ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺪر ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ وﺿﻌﯿﺖ‬
‫ﻃﻮری ﺑﻮد ﮐﻪ از ﮐﻨﺘﺮل ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در آﺧﺮ ﺣﻀﺮت ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻒ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪» :‬ای‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن! ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ ﮔﻨﺎه ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد«‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ دﯾﻪ او را از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ً‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ادا ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻀﺮت ﺣﺬﯾﻔﻪ آن را ﻋﻔﻮ ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻦ ھﺸﺎم اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﻣﻔﺼﻼ ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺴﺎوت در ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم‬

‫زﻧﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﭼﻨﺎن در ﻏﯿﻆ و ﺧﺸﻢ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﭘﯿﮑﺮھﺎی ﭘﺎک ﺷﮫﯿﺪان ﻧﯿﺰ‬
‫اﻧﺘﻘﺎم ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻋﻀﺎء‪ ،‬ﮔﻮش و ﺑﯿﻨﯽ آنھﺎ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ھﻨﺪ )ﻣﺎدر ﺣﻀﺮت ﻣﻌﺎوﯾﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ھﻨﻮز ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮد( ﮔﺮدﻧﺒﻨﺪی از آن ﮔﻞھﺎی ﻣﺒﺎرک و َﭘﺮ َﭘﺮ ﺗﮫﯿﻪ و‬
‫در ﮔﺮدن ﺧﻮد آوﯾﺰان ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺷﮑﻢ ﺳﺮدار رﺷﯿﺪ اﺳﻼم ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه را ﭘﺎره ﮐﺮد و‬
‫ﺟﮕﺮش را ﺑﯿﺮون آورد و ھﺮﭼﻪ ﺳﻌﯽ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ آن را ﺑﺨﻮرد ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‪ .‬در ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻪ‬
‫از وی ﺑﺎ ﻟﻘﺐ »ﺟﮕﺮﺧﻮار« ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬ھﻨﺪ در ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ً‬
‫ﺷﺪ‪ .‬داﺳﺘﺎن ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺳﻼمآوردن او ﺑﻌﺪا ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻏﺰوه اﮐﺜﺮ زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ و ام ﺳﻠﯿﻢ ﻣﺎدر‬
‫ﺣﻀﺮت اﻧﺲ ﺑﻪ ﻣﺠﺮوﺣﺎن آب ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری از اﻧﺲ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ و ام ﺳﻠﯿﻢ را دﯾﺪم ﮐﻪ ﭘﺎﭼﻪھﺎ را ﺑﺎﻻ زده‪ ،‬ﻣﺸﮏھﺎ را ﭘﺮ از آب ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺠﺮوﺣﯿﻦ آب ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺸﮏھﺎ ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ دوﺑﺎره ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻼت در ﺑﺨﺎری ﻏﺰوۀ اﺣﺪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫‪٣٦٣‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺪ‬

‫آنھﺎ را ﭘﺮ از آب ﮐﺮده ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ .‬در رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ام ﺳﻠﯿﻂ ﻣﺎدر‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪری ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﺧﺪﻣﺎت را اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد) ‪.(١‬‬
‫در ﻋﯿﻦ ﻟﺤﻈﻪای ﮐﻪ ﮐﻔﺎر ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮی ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ام ﻋﻤﺎره ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت رﺳﯿﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ دﻓﺎع از اﯾﺸﺎن ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻮن ﮐﻔﺎر‬
‫ﺑﻪﺳﻮی آنﺣﻀﺮت ھﺠﻮم ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ او ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ و ﺗﯿﺮ ﺑﻪ دﻓﺎع ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﺑﻦ ّ‬
‫ﻗﻤﯿﻪ‬
‫ﺑﻪﺳﻮی آنﺣﻀﺮت ج ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن ام ﻋﻤﺎره ﺑﻪ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ و ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮی ﮐﻪ در‬
‫دﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬او را از ﻧﺰدﯾﮏﺷﺪن ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﺎز داﺷﺖ؛ وی ﺷﻤﺸﯿﺮی ﺑﺮ ﺷﺎﻧﮥ ام‬
‫ﻋﻤﺎره زد و او را ﻣﺠﺮوح ﺳﺎﺧﺖ؛ ام ﻋﻤﺎره ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺪ ﺿﺮﺑﻪ ﺑﺮ وی ﻧﻮاﺧﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن دو‬
‫زره ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮی ﻧﮑﺮد) ‪.(٢‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت ﺻﻔﯿﻪ )ﺧﻮاھﺮ ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه( ﺧﺒﺮ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬از‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪﺳﻮی اﺣﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ وی زﺑﯿﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎش‬
‫ﺟﺴﺪ ﺣﻤﺰه را ﻧﺒﯿﻨﺪ‪ .‬زﺑﯿﺮ ﭘﯿﺎم آنﺣﻀﺮت را ﺑﻪ ﻣﺎدرش اﺑﻼغ ﮐﺮد‪ ،‬او اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫از ﺣﺎل و وﺿﻊ ﺑﺮادرم آ ﮔﺎه ﺷﺪهام‪ ،‬وﻟﯽ در راه اﻟﻠﻪ اﯾﻦ ﯾﮏ ﻓﺪاﮐﺎری ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﯿﮑﺮ ﭘﺎک ﺣﻤﺰه را ﻧﻈﺎره ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺖ‪ ،‬دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮادر در ﺧﻮنھﺎی ﺧﻮد ﻏﻠﺘﯿﺪه و اﻋﻀﺎی ﺑﺪﻧﺶ ﻗﻄﻌﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداری و‬
‫ﺳﮑﻮت »إﻧﺎ ﷲ وإﻧﺎ إﻟﻴﻪ راﺟﻌﻮن« و دﻋﺎی ﻣﻐﻔﺮت ﺧﻮاﻧﺪ) ‪.(٣‬‬
‫ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن اﻧﺼﺎر ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﺮادر و ھﻤﺴﺮش ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺒﺮ اﯾﻦ ﺣﻮادث‬
‫ﺗﮑﺎندھﻨﺪه در ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺶ رﺳﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او ھﺮﺑﺎر ﻓﻘﻂ اﻇﮫﺎر ﻣﯽداﺷﺖ‪:‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ؟ ﻣﺮدم در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آنﺣﻀﺮت در ﺧﯿﺮ و‬
‫ﻋﺎﻓﯿﺖ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ و ﭼﮫﺮۀ اﻧﻮر اﯾﺸﺎن را زﯾﺎرت ﮐﺮد‪،‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪ ۵۸۲/‬ذﮐﺮ ام ﺳﻠﯿﻂ‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ھﺸﺎم ‪ .۸۴/‬ﺣﻀﻮر ﻗﺎﻃﻊ و ﮔﺴﺘﺮده زﻧﺎن در ﻏﺰوۀ اﺣﺪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺮای‬
‫زﻧﺎن اھﻤﯿﺖ زﯾﺎدی ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪه ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺣﺘﯽ در اﻣﺮ‬
‫ﻣﮫﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﮫﺎد ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ و وﻇﺎﯾﻔﯽ را ﮐﻪ در ﺷﺄن آﻧﺎن و ﻓﺮاﺧﻮر ﺣﺎلﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺮﮐﺖ و ﺣﻀﻮر زﻧﺎن در ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﺣﺪود و ﺿﻮاﺑﻂ ﺷﺮﻋﯽ و ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
‫‪ -٣‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۴۲۱/‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٦٤‬‬

‫ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎر ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪» :‬ﻛﻞ ﻣﺼﻴﺒﺔ ﺑﻌﺪك ﺟﻠﻞ«) ‪ .(١‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﺎﻓﯿﺖ ﺑﺮای ﺗﻮ ھﺮ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ‬
‫ﺳﮫﻞ و آﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﺮادر و ھﻤﺴﺮم ھﻤﮕﯽ ﻓﺪای ﺗﻮ ﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ھﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ اﻏﻠﺐ آﻧﺎن از اﻧﺼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻓﯿﺾ ﺷﮫﺎدت ﻧﺎﯾﻞ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﭼﻨﺎن ﺣﺎل و وﺿﻌﯽ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮای ﮐﻔﻦﮐﺮدن ﺷﮫﯿﺪان ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮ ﺣﻀﺮت »ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ« را‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﻟﺨﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﭘﺎھﺎ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮش ﻟﺨﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺎھﺎﯾﺶ را ﺑﺎ ﮔﯿﺎه »اذﺧﺮ« ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮه ﭼﻨﺎن رﻗﺖآور و ﻣﻮرد ﺗﺮﺣﻢ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪتھﺎ ھﺮﮔﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﯾﺎد آن ﻣﯽاﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬اﺷﮏ در ﭼﺸﻢھﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﺣﻠﻘﻪ ﻣﯽزد‪ .‬ھﺮدو ﻧﻔﺮ از ﺷﮫﯿﺪان را ﺑﺪون ﻏﺴﻞ در ﯾﮏ ﻗﺒﺮ ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﻔﻆ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻣﻘﺪم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در آن ﻣﻮﻗﻊ ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ﻧﺸﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ آنھﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ھﺸﺖ ﺳﺎل )ﺣﺪود دو ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از وﻓﺎت(‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج از اﯾﻨﺠﺎ ﮔﺬر ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎر ﺑﺮ اﯾﺸﺎن رﻗﺖ ﻗﻠﺐ ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ و ﺳﺨﻨﺎن ﭘﺮﺳﻮزی اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری‬
‫ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ دارﻧﺪ ﺑﺎ آنھﺎ ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺧﻄﺒﻪای اﯾﺮاد ﮐﺮدﻧﺪ و در آن‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن! ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﯾﻦ ﺑﯿﻢ را ﻧﺪارم ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺑﻪﺳﻮی ﺷﺮک‬
‫ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻢ را دارم ﮐﻪ در دام ﻣﺎدﯾﺎت دﻧﯿﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﻮﯾﺪ«) ‪.(٣‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ھﺮدو ﺳﭙﺎه ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد‪ ،‬از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺟﺮاﺣﺎت ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻄﺮ اﺣﺴﺎس ﺷﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺼﻮر ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده و روﺣﯿﻪ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺠﺪد ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۴۲۵/‬‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از ﮐﺘﺎبھﺎ رواﯾﺎﺗﯽ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ از آنھﺎ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮ ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص و ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ده‬
‫ﻧﻔﺮ ده ﻧﻔﺮ از ﺷﮫﯿﺪان را ﯾﮑﺠﺎ ﻧﮫﺎده ﺑﺮآنھﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺮ ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ھﻔﺘﺎد ﺑﺎر و‬
‫در ﺑﻌﻀﯽ رواﯾﺎت ھﻔﺖ ﺑﺎر ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺮح ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻵﺛﺎر ﻃﺤﺎوی‪» ،‬ﴍح ﻣﻌﺎﲏ اﻵﺛﺎر‬
‫ﻃﺤﺎوي‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺼﻠﻮة ﻋﲆ اﻟﺸﻬﺪاء وﻧﺼﺐ اﻟﺮاﻳﺔ زﻳﻠﻌﻲ‪ ،‬ﺑﺎب أﺣﺎدﻳﺚ ﻋﲆ ﺷﻬﻴﺪ وﻣﻐﺎزي‬
‫واﻗﺪي« ‪» ۳۰۰/‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری در اﺑﻮاب ﻏﺰوۀ اﺣﺪ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣٦٥‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺪ‬

‫از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ آنھﺎ را ﺗﻌﻘﯿﺐ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟ ﺑﻼدرﻧﮓ ﯾﮏ دﺳﺘﮥ ھﻔﺘﺎدﻧﻔﺮی ﺑﺮای ﺗﻌﻘﯿﺐ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن اﻋﻼم آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫در آن ﻣﯿﺎن ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ و ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن از اﺣﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »روﺣﺎء« رﺳﯿﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻓﮑﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و دوﺑﺎره ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮآنھﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج از ﻗﺒﻞ اﯾﻦ را ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ روز ﺑﻌﺪ اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺣﻖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﻪﺳﻮی »ﺣﻤﺮاء اﻻﺳﺪ« ﮐﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ھﺸﺖ ﻣﺎﯾﻠﯽ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻗﺮار دارد ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﺧﺰاﻋﻪ« ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ اﺳﻼم ﻧﯿﺎورده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ از ﻃﺮﻓﺪاران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫»ﻣﻌﺒﺪ ﺧﺰاﻋﯽ« رﯾﯿﺲ آن ﻗﺒﯿﻠﻪ ﮐﻪ از ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﺰد اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن رﻓﺖ‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺠﺪد را‬
‫ﺑﺎ وی در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻣﻌﺒﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺣﺎﻻ از ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽآﯾﻢ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺳﺎز و‬
‫ﺑﺮﮔﯽ ﺑﺮای ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ وی ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن از ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﮑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮد ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫واﻗﻌﻪ را ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎﻗﯽ ﮐﻪ در اﻣﺮ ﺗﮑﺜﯿﺮ ﻏﺰوهھﺎ دارﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻏﺰوه ﺟﺪﯾﺪی ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‬
‫»ﻏﺰوۀ ﺣﻤﺮاء اﻻﺳﺪ« ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺎﺗﻢ و ﻋﺰا ﺑﻮد‪ .‬از ھﺮﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﮔﺬر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪای ﻣﺎﺗﻢ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﻣﺘﺄﺳﻒ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺰﯾﺰان و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ھﺮﯾﮏ از ﺷﮫﯿﺪان اﺣﺪ ﺑﺮای آنھﺎ ﻣﺎﺗﻢ و ﻋﺰاداری ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﻤﺰه ﻋﺰاداری ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺪت ﻋﺎﻃﻔﻪ و اﺣﺴﺎﺳﺎت‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎر ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎری ﺷﺪ‪» :‬أﻣﺎ ﲪﺰة ﻓﻼ ﺑﻮاﻛﻲ ﻟﻪ« »وﻟﯽ ﺑﺮای ﺣﻤﺰه ﮔﺮﯾﻪﮐﻨﻨﺪهای‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬وﻗﺘﯽ اﻧﺼﺎر اﯾﻦ را ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد رﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪ زﻧﺎن ﺧﻮد دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ آنﺣﻀﺮت رﻓﺘﻪ ﺑﺮای ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﻋﺰاداری و‬
‫ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮمج ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ رﻓﺘﻨﺪ و دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺒﻮه زﯾﺎدی از زﻧﺎن اﻧﺼﺎر‬
‫در آﻧﺠﺎ ﮔﺮد آﻣﺪهاﻧﺪ و ﺑﺮای ﺣﻤﺰه ﻋﺰاداری و ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﺑﺮای‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎری ‪» ۵۸۴/‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۴۲۸/‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٦٦‬‬
‫آﻧﺎن دﻋﺎ ﮐﺮد و از ھﻤﺪردی آنھﺎ ﺗﺸﮑﺮ و ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮای‬
‫ﻣﺮدﮔﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﻋﺮبھﺎ رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ زﻧﺎن آﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﺎ ﺻﺪای‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺮﯾﻪ و ﻧﻮﺣﻪ ﺳﺮ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﻟﺒﺎسھﺎی ﺧﻮد را ﭘﺎره ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮ و ﺻﻮرت ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽزدﻧﺪ( اﯾﻦ رﺳﻢ ﺑﺪ از ھﻤﺎن روز ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ و آنﺣﻀﺮت را اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬از اﻣﺮوز‬
‫ً‬
‫ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮای ﻣﺮدﮔﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ) ‪ .(١‬و ﺑﻌﺪا ھﻢ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎﺗﻢ و‬
‫ﻋﺰاداری ﮐﺮدن در ﺷﺄن ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ) ‪.(٢‬‬
‫در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در ﺳﻮرۀ آل ﻋﻤﺮان‪ ،‬ﻏﺰوۀ اﺣﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫روﯾﺪادﻫﺎی ﺳﺎل ﺳﻮم ﻫﺠﺮی‬

‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از روﯾﺪادھﺎی ﺳﺎل ﺳﻮم ھﺠﺮی ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬در ﺳﺎل ﺳﻮم ھﺠﺮی ﭘﺎﻧﺰدھﻢ ﻣﺎه ﻣﺒﺎرک رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﺣﺴﻦ س ﻣﺘﻮﻟﺪ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺎ ﺣﻔﺼﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﮐﻪ ﺷﻮھﺮش را در‬
‫ﻏﺰوۀ ﺑﺪر از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ ،‬ازدواج ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -۳‬ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن س ﺑﺎ ام ﮐﻠﺜﻮم دﺧﺘﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﭘﯿﻤﺎن زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ ﺑﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ارث ﻧﯿﺰ در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺮای ذوی اﻻرﺣﺎم ﺳﮫﻢ‬
‫ارث ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻘﻮق آنھﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -۵‬ﻧﮑﺎح ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ زن ﻣﺸﺮﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد و در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﺣﺮﻣﺖ‬
‫آن ﻧﺎزل ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬ﻏﺰوه اﺣﺪ‪ .‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ‪.۸۲ /۲‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ »ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫اداﻣﮥ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻏﺰوهﻫﺎ و ﺳﺮﯾﻪﻫﺎ‬

‫)ﺳﺎل ﭼﮫﺎرم ھﺠﺮی(‬

 ‫) ‪(١‬‬
‫اداﻣﮥ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻏﺰوهﻫﺎ و ﺳﺮﯾﻪﻫﺎ‬

‫ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺟﺰ ﯾﮑﯽ دو ﻗﺒﯿﻠﻪ‪ ،‬دﺷﻤﻦ اﺳﻼم ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ھﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪای ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ را آﯾﯿﻦ و دﯾﻦ ﺧﻮد ﻗﺮار داده ﺑﻮد و اﺳﻼم آﯾﯿﻦ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ را ﻣﺤﻮ‬
‫و ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﻧﻔﻮذ و ﺳﻠﻄﻪ داﺷﺖ‪ .‬در دوران ﺣﺞ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ در ﻣﮑﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻗﺮﯾﺶ آنھﺎ را ﻋﻠﯿﻪ اﺳﻼم ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻋﻠﺖ ﺑﺰرگ دﯾﮕﺮ‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊ اﻣﺮار ﻣﻌﺎش و درآﻣﺪ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ راهزﻧﯽ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی ﺑﻮد‪ .‬اﺳﻼم ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻗﻮﻻ‬
‫ً‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻤﻼ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ آنھﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﺳﻼم ﻏﻠﺒﻪ‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﺎدرﺳﺖ درآﻣﺪ آنھﺎ ﻣﺴﺪود ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺮوزی ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺗﻤﺎم ﮐﺎﻓﺮان را ﻣﺮﻋﻮب ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ‬
‫ھﺮﯾﮏ از آﻧﺎن از ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺎزآﻣﺪه ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺎر ﺧﻮد‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ اوﺿﺎع را دﮔﺮﮔﻮن ﮐﺮد و ﺑﻪ ﮐﻔﺎر ﺟﺮأت داد‬
‫ﺗﺎ دوﺑﺎره ﻋﻠﯿﻪ اﺳﻼم ﻗﯿﺎم ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﻠﺴﻠﮥ وﺳﯿﻌﯽ از ﺳﺮاﯾﺎ )ﺟﻨﮓھﺎی ﮐﻮﭼﮑﯽ( ﮐﻪ در‬
‫ﺳﯿﺮۀ ﻧﺒﻮی ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪھﺎﯾﯽ از ھﻤﯿﻦ زﻧﺠﯿﺮه ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻋﺎﻣﮥ‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ذوق و ﺳﻠﯿﻘﮥ ﺧﻮد از ﻋﻠﻞ و اﺳﺒﺎب اﯾﻦ ﺟﻨﮓھﺎ ﺑﺤﺚ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﻃﺒﻘﺎت و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ ھﺮ ﺟﻨﮓ و ﺳﺮﯾﻪ را‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺧﺎﺻﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﮐﺮده و رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫دﻓﺎع ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﻪ آن ﺳﻮ ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‬
‫در اواﯾﻞ ﻣﺤﺮم ﺳﺎلھﺎی ﭼﮫﺎرم ھﺠﺮی‪ ،‬ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ از ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻟﺤﯿﺎن )ﮐﻪ در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻮھﺴﺘﺎﻧﯽ »ﻓﯿﺪ« در ﻣﺤﻞ »ﻗﻄﻦ« زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ( ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره آﻣﺎده ﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﻄﻠﻊ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ را ﺑﺎ ﯾﮑﺼﺪ‬

‫‪ -١‬در ﻣﻮرد ﻓﻮق ﻏﺰوه و ﺳﺮﯾﻪ ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ اﺑﺮاز داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬راﺟﺢﺗﺮﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ واﻗﻌﻪای ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در آن ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻪ »ﻏﺰوه« و آن ﮐﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺷﺨﺺ‬
‫دﯾﮕﺮی را ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه آن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد »ﺳﺮﯾﻪ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٧٠‬‬
‫و ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔﺮ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر ﺑﻪ آن ﺳﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺳﻔﯿﺎن از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ آ ﮔﺎه ﮔﺸﺖ و از‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪ) ‪.(١‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ اﺑﻦ اﻧﯿﺲ‬

‫ﺑﺎر دﯾﮕﺮ در ھﻤﺎن ﻣﺎه و ﺳﺎل ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﻟﺤﯿﺎﻧﯽ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ او رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ اﻧﯿﺲ س را ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬وی ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪھﺎی‬
‫ﻇﺮﯾﻔﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺳﻔﯿﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ) ‪.(٢‬‬

‫ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﺌﺮﻣﻌﻮﻧﻪ‬
‫در ﺳﺎل ﭼﮫﺎرم ھﺠﺮی‪ ،‬ﻣﺎه ﺻﻔﺮ‪ ،‬اﺑﻮﺑﺮاء ﮐﻼﺑﯽ ﮐﻪ رﯾﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﮐﻼب ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ‬
‫ّ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ و درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﺒﻠﻐﺎﻧﯽ ﺑﺎ وی ﺑﺮای ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻗﻮم او‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻦ از ﺟﺎﻧﺐ ﻧﺠﺪیھﺎ ھﺮاس دارم‪ .‬اﺑﻮﺑﺮاء ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ ﺿﺎﻣﻦ آﻧﺎن ھﺴﺘﻢ«‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و ھﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از اﻧﺼﺎر را ﺑﺎ وی اﻋﺰام‬
‫ّ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ اﻓﺮاد ﭘﺎرﺳﺎ و دروﯾﺶ و ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﺎن از اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬روش‬
‫ﻣﻌﻤﻮل آنھﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ روز ھﯿﺰم ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﻣﯽﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ و از ﺑﮫﺎی آن ﻣﻘﺪاری ﺑﻪ‬
‫ّ‬
‫اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﻣﻘﺪاری ﺑﺮای ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺒﻠﻐﯿﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ »ﺑﺌﺮﻣﻌﻮﻧﻪ« رﺳﯿﺪﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪه‪ ،‬ﻧﺎﻣﮥ آنﺣﻀﺮت ج را‬
‫ﺑﻪ ﺣﺮام ﺑﻦ ﻣﻠﺤﺎن دادﻧﺪ و او را ﻧﺰد »ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻃﻔﯿﻞ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﮐﻼﺑﯽ ﻋﺎﻣﺮی« ﮐﻪ از‬
‫ﺳﺮان ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻧﺠﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺎﻣﺮ ﮐﻪ رﯾﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺧﻮد ﺑﻮد‪» ،‬ﺣﺮام« را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ اﻃﺮاف ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ھﻤﮕﯽ ﮔﺮد آﯾﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ » ُﻋ ّ‬
‫ﺼﯿﻪ«‪َ » ،‬رﻋﻞ«‬
‫َ‬
‫و »ذﮐﻮان« ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺑﺰرﮔﯽ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ ﻋﺎﻣﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﺮام‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺣﺮام ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ او ﺧﺒﺮی ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺧﻮد آنھﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫در ﻣﺴﯿﺮ راه ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻋﺎﻣﺮ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﻔﺎر آﻧﺎن را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮده و ھﻤﮕﯽ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ۳۵ /۲‬اﺻﻞ ﻋﺒﺎرت ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ » :‬ﹶأ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹶﺑﻠﹶﻎﹶ ﹶر ﹸﺳ ﹶ‬

‫ﻮل اﷲﹺ ج أن ﻃﻠﻴﺤﺔ وﺳﻠﻤﺔ اﺑﻨﻲ ﺧﻮﻳﻠﺪ ﻗﺪ‬
‫ﺳﺎرا ﹺﰲ ﻗﻮﻣﻬﻤـﺎ وﻣﻦ أﻃﺎﻋﻬﻤـﺎ ﻳﺪﻋﻮاﳖﻢ إﱃ ﺣﺮب ﹶر ﹸﺳﻮل اﷲﹺ ج«‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ۳۶/‬ﻋﺒﺎرت آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬وذﻟﻚ أﻧﻪ ﺑﻠﻎ رﺳﻮل اﷲ ج أن ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ‬
‫اﳍﺬﱃ ﻗﺪ ﲨﻊ اﳉﻤﻮع ﻟﺮﺳﻮل اﷲ ج«‪.‬‬
 ‫‪٣٧١‬‬ ‫اداﻣﮥ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻏﺰوهﻫﺎ و ﺳﺮﯾﻪﻫﺎ‬

‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ) ‪ .(١‬ﻓﻘﻂ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻣﯿﻪ) ‪ (٢‬را ﻋﺎﻣﺮ آزاد ﮐﺮد و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﻣﺎدرم ﺑﻪ‬
‫آزادی ﯾﮏ ﻏﻼم ﻧﺬر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﻣﻦ ﺗﻮ را آزاد ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻣﻮھﺎی ﺳﺮش‬
‫را ﺗﺮاﺷﯿﺪ و او را رھﺎ ﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪری‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ و اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ آﻧﻘﺪر ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد؛ ﯾﮏ ﻣﺎه ﺗﻤﺎم ﻋﻠﯿﻪ آن‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺘﮑﺎران و ﻇﺎﻟﻤﺎن دﻋﺎی ﺑﺪ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻣﯿﻪ وﻗﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ در ﻣﺴﯿﺮ‬
‫راه دو ﻧﻔﺮ از ﺑﻨﯽﻋﺎﻣﺮ را ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج آنھﺎ را اﻣﺎن داده ﺑﻮد و او اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻇﮫﺎر ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی ﮐﺮدﻧﺪ و ﺧﻮنﺑﮫﺎی‬
‫آﻧﺎن را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ) ‪.(٣‬‬

‫ﮐﺸﺘﺎر ﺑﯽرﺣﻤﺎﻧﻪی ﻣﺒﻠﻐﯿﻦ اﺳﻼم در »رﺟﯿﻊ«‬

‫ﮔﺮوھﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﻌﺮوف »ﻋﻀﻞ« و »ﻗﺎره« ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﺷﺮﻓﯿﺎب ﺷﺪه و ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪» :‬ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺎ ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ‬
‫ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﺎ ﻣﺎ اﻋﺰام ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﺣﮑﺎم و ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺳﻼم را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ«‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج ده ﻧﻔﺮ‬
‫از ﻣﺒﻠﻐﯿﻦ اﺳﻼم را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده ﺑﺎ آنھﺎ اﻋﺰام ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺣﻀﺮت ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ س را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺗﺒﻠﯿﻐﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﺮوه ھﻤﺮاه ﺑﺎ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن دو ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »رﺟﯿﻊ« ﮐﻪ ﯾﮏ آﺑﮕﯿﺮ ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻧﯿﺎت ﭘﻠﯿﺪ ﺧﻮد را ﻇﺎھﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و از ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺑﻨﻮ ﻟﺤﯿﺎن ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﮔﺮوه ﻣﺒﻠﻐﯿﻦ‬
‫را دﺳﺘﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﯽ ﻟﺤﯿﺎن ﺑﺎ دوﯾﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﯾﮑﺼﺪ ﻧﻔﺮ از آنھﺎ ﺗﯿﺮاﻧﺪاز‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﻨﺎھﮕﺎھﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻓﺮاز ﺗﭙﻪای ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ و‬
‫آﻣﺎدۀ دﻓﺎع از ﺧﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﯿﺮاﻧﺪازان ﺑﻪ آنھﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﻣﺎن ﺧﻮاھﯿﻢ داد؛ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﺻﻢ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ در ﭘﻨﺎه ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺸﺮک‬

‫‪ -١‬در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﮔﺮوه از اﺻﺤﺎب‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﮐﻌﺐ ﺑﻦ زﯾﺪ ﻧﯿﺰ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ .‬ﮐﻔﺎر ﻓﮑﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺷﺎﯾﺪ او‬
‫ً‬
‫ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪه وﻟﯽ ﻣﺠﺮوح ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻌﺪا در ﻏﺰوۀ ﺧﻨﺪق ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫زرﻗﺎﻧﯽ ‪» ۸۸ /۲‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻣﯿﻪ و ﻣﻨﺬر ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻘﺒﻪ اﻧﺼﺎری ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺣﺎدﺛﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﻨﺬر را ﺷﮫﯿﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻣﯿﻪ اﺳﯿﺮ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪا آزاد ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۸۹ /۲‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺪاﯾﺔ واﻟﻨﮫﺎﯾﺔ ‪ /۴‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۹۳ /۲‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٧٢‬‬
‫ﻧﻤﯽآﯾﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮت را از ﺣﺎل ﻣﺎ آ ﮔﺎه ﮐﻦ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ھﻤﺮاه ﺑﺎ ھﻔﺖ ﻧﻔﺮ از ﯾﺎران ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ﭘﺮداﺧﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ھﻤﮥ آنھﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﻗﻄﻌﻪ ﮔﻮﺷﺘﯽ از ﺑﺪن ﻋﺎﺻﻢ ﺑﺮﯾﺪه ﺑﺮای آنھﺎ ﺑﯿﺎورﻧﺪ؛‬
‫اﻣﺎ ﻗﺪرت اﻟﮫﯽ ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﺤﻘﯿﺮ و ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ ﯾﮏ ﺷﮫﯿﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺎﻓﺮان ﭘﻠﯿﺪ ﺷﺪ و ﺗﻌﺪاد‬
‫زﯾﺎدی زﻧﺒﻮر ﻋﺴﻞ را ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ از ﭘﯿﮑﺮ ﭘﺎک آن ﺷﮫﯿﺪ ﻣﻈﻠﻮم ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫اﻓﺮاد ﻗﺮﯾﺶ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺷﻮم ﺧﻮد ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﻧﺎﮐﺎم ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺣﻀﺮت »ﺧﺒﯿﺐ« و دﯾﮕﺮی ﺣﻀﺮت »زﯾﺪ ﺑﻦ دﺛﻨﻪ« اﺳﺖ ﺑﻪ وﻋﺪه و‬
‫ﺗﻌﮫﺪ ﮐﻔﺎر اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﻮده و) ‪ (١‬ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﻔﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﻔﺎر ﻋﮫﺪﺷﮑﻨﯽ ﻧﻤﻮده و آﻧﺎن‬
‫را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺧﺒﯿﺐ در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ »ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ« را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﺣﺎرث او را ﺧﺮﯾﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﭘﺪر‪ ،‬وی را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻨﺪ) ‪ .(٢‬ﺧﺒﯿﺐ ﭼﻨﺪ روزی در‬
‫ﺧﺎﻧﮥ آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﮏ روز در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﺎﻗﻮﯾﯽ در دﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻮۀ ﺣﺎرث ﺑﺎزی ﻣﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻣﺎدر ﮐﻮدک وارد ﺷﺪ و دﯾﺪ ﮐﻪ در دﺳﺖ ﺧﺒﯿﺐ ﭼﺎﻗﻮﯾﯽ اﺳﺖ) ‪ (٣‬و ﮐﻮدک ﻧﯿﺰ در‬
‫ﺟﻠﻮﯾﺶ ﻗﺮار دارد‪ .‬او ﺑﺎ ﻣﺸﺎھﺪه اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮه‪ ،‬ﺑﯿﻤﻨﺎک و ﻣﺒﮫﻮث ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺧﺒﯿﺐ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪» :‬آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ اﯾﻦ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻢ؟‬
‫اﯾﻦ اﺧﻼق و روش ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادۀ ﺣﺎرث او را ﺑﯿﺮون از ﻣﺤﺪودۀ ﺣﺮم ﺑﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬وی درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد ﺗﺎ اﺟﺎزه دھﻨﺪ ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﻗﺎﺗﻼن اﺟﺎزه‬
‫دادﻧﺪ و او دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﮐﻤﺎل اﺧﺘﺼﺎر ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ از‬
‫ﻣﺮگ‪ ،‬ﺗﺮس و واھﻤﻪ دارم‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺬاردم؛ آﻧﮕﺎه اﺷﻌﺎر زﯾﺮ را ﺳﺮود و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮﻧﺨﻮاران ﻣﮑﻪ ﺑﻪ دار ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬در ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی ﺑﺨﺎری ﻧﺎم ﻧﻔﺮ ﺳﻮم ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﻧﺎم او را ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻃﺎرق‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﺑﻌﻀﯽ از رواﯾﺎت ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ در ھﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫از ﺑﻌﻀﯽ رواﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ ﺟﻠﻮﺗﺮ رﻓﺘﻪ در ﻣﺤﻞ ﻇﮫﺮان او را ﺷﮫﯿﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۷۸ /۲‬‬
‫ً‬
‫‪ -٢‬اﺑﻮﺳﺮوﻋﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺎرث ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺧﺒﯿﺐ را ﺷﮫﯿﺪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺷﺮف‬
‫»ﺻﺤﺎﺑﯿﺖ« ﻣﻔﺘﺨﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۷۸ /۲‬‬
‫ُ ُ‬
‫‪ -٣‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺮهای در دﺳﺖ داﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪٣٧٣‬‬ ‫اداﻣﮥ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻏﺰوهﻫﺎ و ﺳﺮﯾﻪﻫﺎ‬

‫ﻋــــــﲆ أي ﺷــــــﻖ ﻛــــــﺎن ﷲ ﻣﺼـــــــﺮﻋﻲ‬ ‫وﻣـــﺎ إن أﺑـــﺎﱄ ﺣـــﲔ أﻗﺘـــﻞ ﻣﺴﻠﻤــــﺎ‬

‫ﻳﺒــــﺎرك ﻋــــﲆ أوﺻــــﺎل ﺷــــﻠﻮ ﻣـــــﻤﺰع‬ ‫وذﻟــــــﻚ ﰲ ذات اﻹﻟــــــﻪ وإن ﻳﺸــــــﺄ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻤﯿﺮم ﻏﺼﻪای ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺪام ﭘﮫﻠﻮ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮم‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺮگ‬
‫رﻗﺖ ﺑﺎر ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای ﺧﺪا اﺳﺖ و اﮔﺮ او ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺮ اﻋﻀﺎی ﻗﻄﻌﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﺷﺪۀ ﻣﻦ ﺑﺮﮐﺖ‬
‫ﻧﺎزل ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫از ھﻤﺎن زﻣﺎن رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﺨﻮاھﻨﺪ ﮐﺴﯽ را ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻮل ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻣﺮگ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ) ‪ ،(١‬و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد) ‪.(٢‬‬
‫ﻧﻔﺮ دوم ﺣﻀﺮت زﯾﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻣﯿﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﮐﺸﺘﻦ‪ ،‬او را ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﺮده ﺑﻮد و‬
‫ﻗﺮار ﺷﺪ اﻋﺪاﻣﺶ در اﺟﺘﻤﺎع ﺧﺎﺻﯽ ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺮان ﺑﺰرگ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﺣﻀﺮت زﯾﺪ ﺑﺮای ﺣﻀﻮر ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﺣﻖ آﻣﺎده ﺷﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺗﻞ‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺮد‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ ،‬رو ﺑﻪ زﯾﺪ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬راﺳﺖ ﺑﮕﻮ! آﯾﺎ‬
‫دوﺳﺖ ﻧﺪاری ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﺗﻮ ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯽ؟ وی اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻣﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ھﻢ راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺧﺎری در ﭘﺎی رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻓﺮو رود‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﺟﺎﻧﻢ ﺗﻤﺎم ﺷﻮد! آﻧﮕﺎه »ﻧﺴﻄﺎس«‪ ،‬ﻏﻼم ﺻﻔﻮان او را ﮔﺮدن زد) ‪.(٣‬‬
‫ﺳﻠﺴﻠﮥ اﯾﻦ ﺟﻨﮓھﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﯾﮫﻮد ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻮن وﻗﺎﯾﻊ و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖھﺎی‬
‫ﻗﻮم ﯾﮫﻮد ارﺗﺒﺎطھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم دارد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ وﻗﺎﯾﻊ آنھﺎ را ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ دوران ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی و ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ .‬اﺷﻌﺎر و اﮐﺜﺮ ﺟﺰﺋﯿﺎت واﻗﻌﻪ از ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوة اﻟﺮﺟﯿﻊ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﯿﺰ از ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری "ﺑﺎب ﻣﻦ ﯾﺴﺘﺄﺳﺮ و ﻣﻦ ﻟﻢ ﯾﺴﺘﺄﺳﺮ وﺻﻠﯽ رﮐﻌﺘﯿﻦ ﻋﻨﺪ اﻟﻘﺘﻞ"‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻋﻠﺖ اﺻﻠﯽ اﺳﺘﺤﺒﺎب اﯾﻦ ﻧﻤﺎز اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﺒﯿﺐ آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬آن‬
‫را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ‪) .‬ﺷﺮح ﺳﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ ﺳﺮﺧﺴﯽ ‪ (۱۵ /۱‬اﯾﻦ اﺳﺘﺤﺴﺎن رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز رﺗﺒﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ را ﺑﺨﺸﯿﺪ )اﻟﺮوض اﻷﻧﻒ ‪ (۱۷۱ /۲‬در اﺻﻄﻼع ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ »ﺗﻘﺮﯾﺮ« رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم و ﯾﺎ در ﻏﯿﺎب اﯾﺸﺎن ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد و اﯾﺸﺎن آن را‬
‫رد ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺴﻨﻮن و ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن آن ﻋﻤﻞ ﻣﻔﮫﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
‫ً‬
‫‪ -٣‬ﻧﺴﻄﺎس ﺑﻌﺪا اﺳﻼم آورد‪ .‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪» ۸۴ /۲‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
 ‫وﻗﺎﯾﻊ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی‬

‫در ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل ﭼﮫﺎرم ھﺠﺮی‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺣﺴﯿﻦ س ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و ﺣﻀﺮت زﯾﻨﺐ‬
‫ﺑﻨﺖ ﺧﺰﯾﻤﻪ از ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ھﻤﺎن ﺳﺎل ﺑﺎ وی ازدواج ﮐﺮده ﺑﻮد‪،‬‬
‫وﻓﺎت ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ زﺑﺎن ﻋﺒﺮاﻧﯽ را ﻓﺮا ﮔﯿﺮد‬
‫و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدار ﯾﮫﻮد اﻋﺘﻤﺎد و اﻃﻤﯿﻨﺎﻧﯽ ﻧﺪارم‪ .‬در ﮐﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺮﻗﻮم‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺪ در ﻣﺪت ﭘﺎﻧﺰده روز زﺑﺎن ﻋﺒﺮاﻧﯽ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره ﻣﺮدم ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺒﺮاﻧﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺎه ﺷﻮال اﯾﻦ ﺳﺎل‪،‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ ام ﺳﻠﯿﻤﻪ ازدواج ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﯾﮫﻮد ﻋﻠﯿﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﺸﺎن ﻃﺒﻖ ﺗﻮرات‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺑﻪ رﺟﻢ آن ﺷﺨﺺ ﺻﺎدر‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪) .‬ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ در ﺟﻠﺪھﺎی ﺑﻌﺪی ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ(‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ﺣﺮﻣﺖ ﺷﺮاب ﻧﯿﺰ در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ‬
‫ً‬
‫ﺑﺎره رواﯾﺎت ﺷﺪﯾﺪا ﺑﺎھﻢ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ھﺴﺘﻨﺪ؛ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﺣﮑﺎم‬
‫ﺷﺮﻋﯽ« ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫****‬
 ‫ﻣﻌﺎﻫﺪه ﺑﺎ ﯾﻬﻮد و ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آﻧﺎن‬

‫)ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺳﻮم و ﭼﮫﺎرم ھﺠﺮی(‬

‫ً‬
‫ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮫﻮد از ﻣﺪت ﻣﺪﯾﺪی ﺑﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺼﺎر‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن رواﺑﻂ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ رﻗﯿﺐ آنھﺎ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫اﻗﺘﺪار ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻨﮓ »ﺑﻌﺎث« ﻗﺪرت ﻗﺒﯿﻠﻪای اﻧﺼﺎر را درھﻢ ﺷﮑﺴﺖ و آﻧﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﻮد‬
‫را رﻗﯿﺐ و ﺣﺮﯾﻒ ﯾﮫﻮد ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮫﻮد ﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺑﻨﯽ ﻗﯿﻨﻘﺎع«‪» ،‬ﺑﻨﯽ ﻧﻀﯿﺮ« و »ﺑﻨﯽ ﻗﺮﯾﻈﻪ«‪ .‬اﯾﻦ ھﺮﺳﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪ‬
‫در اﻃﺮاف ﻣﺪﯾﻨﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اﻏﻠﺐ آنھﺎ ﮐﺸﺎورز‪ ،‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎن و ﺻﻨﻌﺘﮕﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﯽ ﻗﯿﻨﻘﺎع ﭘﯿﺸﮥ زرﮔﺮی داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺠﺎﻋﺖ و دﻻوریای ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از‬
‫دﯾﮕﺮان داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﺸﻪ دارای ﺗﺴﻠﯿﺤﺎت و ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﺼﺎر ھﻤﻮاره ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﺑﺪھﮑﺎر ﺑﻮده و زﯾﺮ ﺑﺎر ﻗﺮض آﻧﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬و آنھﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎﻟﯽ از‬
‫ً‬
‫اﺛﺮ و ﻧﻔﻮذ ﻣﺬھﺒﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﺼﺎر ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ و ﺑﯽﺳﻮاد ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آنھﺎ ﺑﻪ ﯾﮫﻮد ﺑﺎ دﯾﺪۀ اﺣﺘﺮام و ﻋﻈﻤﺖ ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ و آﻧﺎن را ﺑﯿﺶ از ﺧﻮد‬
‫دارای ﻓﺮھﻨﮓ و ﺗﻤﺪن ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮای ﻓﺮدی از اﻧﺼﺎر ﻓﺮزﻧﺪی زﻧﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺬر ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ در ﺻﻮرت زﻧﺪهﻣﺎﻧﺪن ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﯾﮫﻮد درﺧﻮاھﺪ آورد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ اﻓﺮاد زﯾﺎدی وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﯽ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﯾﮫﻮد درآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺑﺎ ﮔﺬر زﻣﺎن در ﺟﺎﻣﻌﮥ ﯾﮫﻮد اﺧﻼق زﺷﺖ ﺑﺴﯿﺎری رواج ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽھﺎی‬
‫زﻧﺪﮔﯽ آﻧﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻌﺎﻣﻼت و داد و ﺳﺘﺪ آنھﺎ ھﻤﻪ ﺟﺎ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم آن ﻣﻨﻘﻄﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺪھﮑﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن زﻣﺎم اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی اﻋﺮاب‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﻘﻂ در دﺳﺖ آنھﺎ ﺑﻮد و آﻧﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﺛﺮوتھﺎی ﮐﻼن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺑﯽرﺣﻤﯽ و ﻗﺴﺎوت‪ ،‬ﺳﻮد و ﺑﮫﺮۀ زﯾﺎدی ﺑﺮ ﻋﮫﺪۀ ﺑﺪھﮑﺎران ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان و زﻧﺎن ﻣﺮدم را در ﻗﺒﺎل وامھﺎی ﺧﻮد ﮔﺮو ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻮداود ‪ ۹ /۲‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪ ،‬ﺑﺎب اﻷﺳﯿﺮ‪.‬‬

 ‫‪٣٧٧‬‬ ‫اداﻣﮥ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻏﺰوهﻫﺎ و ﺳﺮﯾﻪﻫﺎ‬

‫ﮐﻌﺐ اﺑﻦ اﺷﺮف ﻧﯿﺰ از دوﺳﺘﺎن اﻧﺼﺎر ﺧﻮد‪ ،‬ھﻤﯿﻦ درﺧﻮاﺳﺖ را ﮐﺮده ﺑﻮد و ﺑﺎ روشھﺎی‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺮ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﻣﺮدم ﺗﺼﺮف ﻣﯽﮐﺮد) ‪ ،(١‬ﺣﺮض و آزﻣﻨﺪی آنھﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﮐﻮدﮐﺎن ﻣﻌﺼﻮم را در ﻗﺒﺎل ﺑﮫﺎی اﻧﺪک زﯾﻮرآﻻت‪ ،‬ﺑﺎ زدن ﺳﻨﮓ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﮐﺜﺮت ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬زﻧﺎ و ﻓﺤﺎﺷﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﭼﻮن ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬اﻣﯿﺮان و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺰا و ﮐﯿﻔﺮی ﺑﺮای آنھﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﯾﮏ ﯾﮫﻮدی ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪» :‬آﯾﺎ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺷﻤﺎ ﮐﯿﻔﺮ زﻧﺎ ﻓﻘﻂ‬
‫زدن ﺷﻼق اﺳﺖ«؟ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ رﺟﻢ و ﺳﻨﮕﺴﺎر اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن اﺷﺮاف ﻣﺎ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ زﻧﺎ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ھﻨﮕﺎم دﺳﺘﮕﯿﺮی‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻃﺒﻘﮥ ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﯾﺪ ﻣﺠﺎزات رﺟﻢ ﺑﻪ ﺷﻼق‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد ﺗﺎ اﺷﺮاف و ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪﻃﻮر ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ ﻣﺠﺎزات ﺷﻮﻧﺪ) ‪.(٣‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ‪ ،‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن درک ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﻻ دﯾﮕﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺟﺎﺑﺮاﻧﻪ‬
‫و ﻣﺴﺘﺒﺪاﻧﻪ آنھﺎ ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎ ﻧﺨﻮاھﺪ ﻣﺎﻧﺪ و زﻣﺎن اﻓﻮل آن ﻓﺮا رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ھﺮﻗﺪر ﮐﻪ‬
‫اﺳﻼم در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮔﺴﺘﺮش و اﺳﺘﻘﺮار ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ ھﻤﺎن اﻧﺪازه اﺑﮫﺖ و ﺷﻮﮐﺖ ﻣﺬھﺒﯽ ﯾﮫﻮد‬
‫ﮐﻪ از ﻣﺪتھﺎ ﭘﯿﺶ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬روز ﺑﻪ زوال ﻣﯽﻧﮫﺎد‪.‬‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﯾﮫﻮدﯾﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه و روز ﺑﻪ روز‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺎره ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ‪ .‬و ﺑﻪ ﻣﯿﻤﻨﺖ ﻓﺘﻮﺣﺎت روزاﻓﺰون اﺳﻼم‪ ،‬اﻧﺼﺎر‬
‫دارای ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺷﺪه و از زﻧﺠﯿﺮ وامھﺎی ﮐﻤﺮﺷﮑﻦ ﯾﮫﻮد رھﺎﯾﯽ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫راز اﺧﻼق و ﻋﺎدات رذﯾﻠﻪای ﮐﻪ داﻣﻨﮕﯿﺮ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﯾﮫﻮد ﺷﺪه ﺑﻮد و رﻋﺐ ﺛﺮوت و‬
‫ﭘﯿﺸﻮای ﻣﺬھﺒﯽ ﺑﺮ آن ﺳﺎﯾﻪ اﻓﮑﻨﺪه و در زﯾﺮ ﭘﺮده ﻗﺮار داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻓﺸﺎ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل آنھﺎ ﺗﻌﺮﺿﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ‬
‫ﺷﺪ و از آزادی ﻣﺬھﺒﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺼﺐدار ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮت‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮ‬
‫و ﻣﻮﻋﻈﻪ ﺑﺮ اﺧﻼق ﭘﺴﺖ و رذﯾﻠﻪ آنھﺎ از وﻇﺎﯾﻒ ﻧﺒﻮت ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪ و ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‬
‫از ﻋﺎدات زﺷﺖ و اﺧﻼق ﭘﺴﺖ آﻧﺎن ﺑﻪ وﺿﻮ ح ﭘﺮده ﺑﺮداﺷﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُّ‬ ‫َ َّ ٰ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ َ ۡ َ‬
‫ت﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۴۲ :‬‬
‫ِب أ�لون ل ِلسح ِ �‬ ‫﴿س�ٰعون ل ِلكذ ِ‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻗﺘﻞ ﮐﻌﺐ اﺷﺮف‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪ /۲‬ﮐﺘﺎب اﻟﺪﯾﺎت ﺑﺎب إذا ﻗﺘﻞ ﺑﺤﺠﺮ أو ﺑﻌﺼﺎ‪.‬‬
‫‪ -٣‬أﺳﺒﺎب اﻟﻨﺰول واﺣﺪی ‪ ،۱۴۵/‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ‪ ۴۹/‬ذﮐﺮ رﺟﻢ اﻟﯿﮫﻮد‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٧٨‬‬
‫ۡ ۡ ۡ‬ ‫َََ ٰ َ ٗ ُّۡ ۡ َُٰ ُ َ‬
‫ٱ�ث ِم َوٱل ُع ۡد َ� ٰ ِن﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۶۲ :‬‬ ‫� ِرعون ِ� ِ‬ ‫﴿وترى كثِ�� مِنهم �‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ََ ۡ ُ ّ ْ َ ُ ْ َ‬
‫ٱلر�َ ٰوا َوق ۡد � ُهوا � ۡن ُه َوأ�ل ِ ِه ۡم أ ۡم َ�ٰل ٱ�َّ ِ‬
‫اس بِٱل َ� ٰ ِط ِل�﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۱۶۱ :‬‬ ‫﴿وأخ ِذهِم ِ‬
‫»آﻧﺎن ﺷﻨﻮﻧﺪه دروغ و ﺳﻮدﺧﻮار ھﺴﺘﻨﺪ – و ﺑﺴﯿﺎری از آﻧﺎن را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮی‬
‫ﮔﻨﺎه و ﺗﻌﺪی از ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻟﮫﯽ ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽروﻧﺪ – )و از ﻋﺎدات زﺷﺖ آﻧﺎن(‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻮد اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از ﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﻣﻨﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎل ﻣﺮدم را ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎﺣﻖ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ ﯾﮫﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم ﺳﺨﺖ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ و ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﮐﺮد و آﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺷﮑﻞھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ اذﯾﺖ و آزار رﺳﻮل اﮐﺮم ج و ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﻼم را ﺷﺮوع ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ آنﺣﻀﺮت ج ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ھﺮﻧﻮع آزار آﻧﺎن را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِين أُوتُوا ْ ٱلۡك َِ�ٰ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫�� ٓوا أ ٗذى كث ِ ٗ‬
‫� ۚ�‬ ‫ِ� ۡم َوم َِن َّٱ� َ‬
‫ِين أ ۡ َ‬ ‫َۡ ُ‬
‫ب مِن �بل‬ ‫﴿ َولَتَ ۡس َم ُع َّن م َِن َّٱ� َ‬
‫َ ُۡ‬ ‫َ ۡ ُ ْ َ ُ ْ َ َّ َ َ‬
‫�وا َو� َّتقوا فإِن �ٰل ِك م ِۡن ع ۡز ِم ٱ� ُمورِ ‪] ﴾١٨٦‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۸۶ :‬‬ ‫�ن تص ِ‬
‫»و ﺷﻤﺎ ﺧﻮاھﯿﺪ ﺷﻨﯿﺪ از اھﻞ ﮐﺘﺎب ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد و از ﻣﺸﺮﮐﺎن آزار زﯾﺎدی و اﮔﺮ ﺻﺒﺮ و‬
‫ﺗﻘﻮا را ﭘﯿﺸﮥ ﺧﻮد ﺳﺎزﯾﺪ ﭘﺲ اﯾﻦ از اﻣﻮر ﻣﺤﮑﻢ و ﭘﺨﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻋﺎدت ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﺟﻤﻠﮥ‬
‫»اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯿﮑﻢ«‪ّ » ،‬‬
‫اﻟﺴﺎم ﻋﻠﯿﮏ« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﻣﺮگ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎد« اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮏ‬
‫ﺑﺎر ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ آن را ﺷﻨﯿﺪ و ﺳﺨﺖ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ و ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎر ﮔﻔﺖ‪» :‬ای ﺑﺪﺑﺨﺖھﺎ!‬
‫ﻣﺮگ ﺑﺮ ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺎد!« ﺷﻤﺎ ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦھﺎ ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ؟ آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آری‪،‬‬
‫وﻟﯽ ھﻤﯿﻦ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ در ﺟﻮاب آنھﺎ »ﻋﻠﯿﮏ« ﮔﻔﺘﻢ) ‪.(١‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﻧﻪ ﻓﻘﻂ از ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺮدﺑﺎری اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻣﻮر‬
‫ﻣﻌﺎﺷﺮت‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮫﻮدﯾﺎن ھﻤﺎھﻨﮓ و ﺑﺮای آﯾﯿﻦ و ﻣﺬھﺐ آﻧﺎن اﺣﺘﺮام ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺮبھﺎ‬
‫ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮھﺎی ﺳﺮﺷﺎن را »ﻓﺮق« ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫آنھﺎ را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ؛ آنﺣﻀﺮت ج ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﯾﮫﻮدﯾﺎن در اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در اﺑﻮاب ﻣﺘﻌﺪدی از ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫‪٣٧٩‬‬ ‫اداﻣﮥ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻏﺰوهﻫﺎ و ﺳﺮﯾﻪﻫﺎ‬

‫ﴚ ﹴء«) ‪.(١‬‬ ‫ﹺ ﹺ‬ ‫ﳛﺐ ﻣﻮا ﹶﻓ ﹶﻘ ﹶﺔ ﹶأﻫ ﹺﻞ اﻟﻜﹺﺘ ﹺ ﹺ‬

‫ﹶﺎب ﻓﻴﻤـﹶﺎ ﹶﻟـ ﹾﻢ ﹸﻳﺆﹾ ﹶﻣ ﹾﺮ ﻓﻴﻪ ﺑﹺ ﹶ ﹾ‬ ‫ﹾ‬
‫»وﻛ ﹶ ﹺ‬
‫ﹶﺎن ﹸ ﱡ ﹸ ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫و آنﺣﻀﺮت ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ ﯾﮫﻮد را در آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺣﮑﻢ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺎزل ﻧﻤﯽﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮫﻮدﯾﺎن روز ﻋﺎﺷﻮرا را روزه‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا اﯾﺸﺎن دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ آن روز را روزه ﮔﯿﺮﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﻨﺎزۀ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﮫﻮدی ﺗﺸﯿﯿﻊ و از ﮐﻨﺎر آنﺣﻀﺮت ﻋﺒﻮر داده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ادای اﺣﺘﺮام ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن از ﺟﺎﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ) ‪ .(٣‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﮫﻮدی‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﯽ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﺷﺪ رﺗﺒﻪ و ﻣﻘﺎم ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﻮﺳﯽ از رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮدی از اﻧﺼﺎر ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ و ﯾﮏ ﺳﯿﻠﯽ ﺑﻪ او زد‪،‬‬
‫ﺷﺨﺺ ﯾﮫﻮدی ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﺮا ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان دﯾﮕﺮ ﻃﻮری ﺑﺮﺗﺮی ﻧﺪھﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻧﻮﻋﯽ اھﺎﻧﺖ ﺑﻪ آنھﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬در روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎنھﺎ ﺑﯽھﻮش ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻦ اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاھﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻮش‬
‫ﻣﯽآﯾﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ ÷ ﭘﺎﯾﮥ ﻋﺮش را ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ) ‪.(٤‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﺣﮑﺎم اﻟﮫﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪارا و ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ اھﻞ ﮐﺘﺎب‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ٞ‬‬
‫َ ٰ َ ّ َّ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫﴿ َو َط َع ُ‬
‫ب حِل ل� ۡم﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۵ :‬‬ ‫ِين أوتوا ٱلكِ�‬
‫ام ٱ�‬
‫»و ﻃﻌﺎم اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺣﻼل اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و در ﺑﻌﻀﯽ ﺟﺎھﺎ ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ آﻧﺎن ﺑﯿﺎن و ﮔﻮﺷﺰد ﻣﯽﺷﺪ‪:‬‬
‫ّ َ َّ ۡ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰ َ ٓ ۡ َ ٰٓ َ ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َ َّ ٓ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ ُ‬
‫ت عل ۡي� ۡم َو� ِ� فضل ُت� ۡم �‬‫﴿�ب ِ� إِس�ءِيل ٱذكروا ن ِعم ِ� ٱل ِ� ��عم‬
‫ۡٱل َ�ٰلَم َ‬
‫� ‪] ﴾١٢٢‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۲۲ :‬‬ ‫ِ‬
‫»ای ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ! ﻧﻌﻤﺖ ﻣﺮا ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﯾﺎد آورﯾﺪ و اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺑﺮﺗﺮی‬
‫دادم«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪ ۸۷۷ /۲‬ﮐﺘﺎب اﻟﻠﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻔﺮق‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﺨﺎری ‪ ۵۶۲ /۱‬اﺗﯿﺎن اﻟﯿﮫﻮد اﻟﻨﺒﯽ ج ﺣﯿﻦ ﻗﺪم اﻟﻤﺪﯾﻨﻪ‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪ ۱۷۵ /۱‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﻨﺎﺋﺰ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﺨﺎری ‪ ۶۶۸ /۲‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ اﻋﺮاف‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٨٠‬‬
‫آﻧﭽﻪ در ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺒﻠﯿﻎ اﺳﻼم در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺮ آنھﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در اﯾﻦ ﺣﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ ْ َ ٰ َ َ َ َ ٓ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َّ َ ۡ ُ َ َّ َّ َ َ‬ ‫ُ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫ٱ� َو�‬ ‫ب �عالوا إِ� � ِم ٖة سواء ِۢ بيننا و�ين�م �� �عبد إِ�‬ ‫ٰ‬
‫﴿قل �أهل ٱلك ِ‬
‫ِ�‬
‫َّ َ َ َ َّ ۡ ْ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ٗ َ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ ً ۡ َ ٗ ّ ُ‬ ‫�ُ ۡ َ‬
‫ون ٱ�ِۚ فإِن تولوا �قولوا‬ ‫خذ �عضنا �عضا أر�ا�ا مِن د ِ‬ ‫�ك بِهِۦ ش�ٔا و� �ت ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ‬
‫ٱش َه ُدوا بِ�نا ُم ۡسل ُِمون ‪] ﴾٦٤‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۶۴ :‬‬
‫»ﺑﮕﻮ ای اھﻞ ﮐﺘﺎب! ﺑﯿﺎﺋﯿﺪ ﺑﻪﺳﻮی ﮐﻠﻤﻪای ﮐﻪ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ آن را ﻗﺒﻮل دارﯾﻢ و آن اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺟﺰ اﻟﻠﻪ دﯾﮕﺮ ﮐﺲ و ﯾﺎ ﭼﯿﺰی را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﮑﻨﯿﻢ و ﺑﺎ او ﺷﺮک ﻧﻮرزﯾﻢ و ھﯿﭻ ﮐﺪام از ﻣﺎ‬
‫ﺧﺪا را رھﺎ ﻧﮑﻨﯿﻢ و ﭘﺮوردﮔﺎری دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻧﺪھﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ آﻧﺎن اﻋﺮاض‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﮕﻮﺋﯿﺪ ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯿﻢ«‪.‬‬
‫ھﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻌﺘﻘﺪات و ﺗﺼﻮرات آنھﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻤﺎم اﯾﻦ‬
‫ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽھﺎ و اﻇﮫﺎر ﻟﻄﻒ و ﻣﺪارا‪ ،‬ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ و ﭘﺎداش آﻧﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهھﺎی‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﺮاﻧﺪازی و ﻧﺎﺑﻮدی اﺳﻼم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺎﯾﯿﻦآوردن اﺑﮫﺖ اﺳﻼم و ﭘﺎﯾﯿﻦآوردن ﻋﻈﻤﺖ و وﻗﺎر آن ﺑﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺬھﺐ ﺷﻤﺎ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﮫﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬
‫َ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ٰٓ ُ َ ٓ ۡ َ ٰ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫ام ُنوا﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۵۱ :‬‬ ‫﴿و�قولون ل ِ�ِين �فروا �ؤ�ءِ أهدى مِن ٱ�ِين ء‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎرﮐﺮدن دﯾﻦ اﺳﻼم و ﮐﻢاھﻤﯿﺖ ﺟﻠﻮهدادن آن در اﻓﮑﺎر‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺳﭙﺲ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و از اﺳﻼم ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺣﻖ و راﺳﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا اﯾﻦھﺎ ﭘﺲ از ﻗﺒﻮل آن از آن ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؟‬
‫ام ُنوا ْ َو ۡج َه ٱ�َّ َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫َ ُ ْ َّ ٓ ُ َ َ َ‬
‫� َّٱ� َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ َ َّ ٓ َ ‪َ ۡ ۡ َ ۡ ّ ٞ‬‬
‫ِ‬ ‫ار‬‫ه‬ ‫ل‬‫نز‬
‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ِي‬‫ٱ�‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫وا‬‫ِن‬
‫م‬ ‫ا‬ ‫ء‬ ‫ب‬
‫﴿وقالت طا�ِفة مِن أه ِل ٱلك ِ‬
‫ِ�‬
‫ج ُعون ‪] ﴾٧٢‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۷۲ :‬‬
‫َ‬ ‫َ ۡ ُ ُ ٓ ْ َ َ ُ َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ‬
‫وٱ�فروا ءاخِرهۥ لعلهم ير ِ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﺮای از ﺑﯿﻦﺑﺮدن اﺳﻼم و ﺗﻀﻌﯿﻒ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪھﺎی دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻘﺎط ﻗﻮت‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﯿﻦ دو ﻗﺒﯿﻠﮥ اﻧﺼﺎر »اوس« و »ﺧﺰرج« ﮐﻪ از ﻣﺪتھﺎ‬
‫ﺑﺎھﻢ ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ اﺳﻼم ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪه و وﺣﺪت و ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﮔﺮدﯾﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺘﻮان دوﺑﺎره ﺑﻪ آن اﺧﺘﻼﻓﺎت دﯾﺮﯾﻨﻪ داﻣﻦ زد و ﺟﻨﮓ و ﮐﺸﺘﺎر‬
‫را ﻣﯿﺎن آنھﺎ راه اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬اﺳﻼم ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺠﺪﯾﺪ‬
 ‫‪٣٨١‬‬ ‫اداﻣﮥ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻏﺰوهﻫﺎ و ﺳﺮﯾﻪﻫﺎ‬

‫ﮐﯿﻨﻪھﺎ و ﺧﺎﻃﺮات ﺗﻠﺦ ﮐﺸﺘﺎرھﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب و ﺗﺤﺮﯾﮏ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻗﺒﯿﻠﻪای‬
‫آنھﺎ اﻣﺮی ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﺳﮫﻞ و ﺳﺎده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر ﺗﻌﺪاد ﺑﺴﯿﺎری از اﻓﺮاد دو ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻣﺰﺑﻮر در ﺟﻠﺴﻪای ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﻣﺸﻐﻮل ﺻﺤﺒﺖ‬
‫ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﯾﮫﻮدی ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺘﻪ و ﺧﺎﻃﺮۀ ﺟﻨﮓ »ﺑﻌﺎث« را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن‬
‫آوردﻧﺪ‪) .‬اﯾﻦ ھﻤﺎن ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ دو ﻗﺒﯿﻠﮥ اﻧﺼﺎر‪ ،‬اوس و ﺧﺰرج در آن ﺑﺎھﻢ ﺟﻨﮕﯿﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت و ﺗﻮان آنھﺎ درھﻢ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد(‪ .‬ﯾﺎدآوری آن ﺟﻨﮓ ﺧﺎﻃﺮات‬
‫ﺗﻠﺦ ﮔﺬﺷﺘﻪ را در اذھﺎن آﻧﺎن زﻧﺪه و اﺣﺴﺎﺳﺎتﺷﺎن را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﺮد و ﯾﮏ ﺑﺎره آﺗﺶ‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﻋﺪاوت و ﮐﯿﻨﻪ ﺷﻌﻠﻪور ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﻃﻌﻦ و ﺗﺸﻨﯿﻊ ﻋﻠﯿﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺷﻤﺸﯿﺮ‬
‫ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺣﺴﻦ اﺗﻔﺎق رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﺟﺮﯾﺎن آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺘﻪ ﺑﺎ‬
‫ﭘﻨﺪ و ﻣﻮﻋﻈﻪ‪ ،‬آﺗﺶ ﺧﺸﻢ و ﻋﺪاوت دو ﮔﺮوه را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه آﯾﮥ ذﯾﻞ ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ھﺸﺪار ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ِين أوتُوا ٱلك َِ�ٰ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ُ َ ٗ‬‫ْ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫ب يَ ُردو�م َ� ۡع َد‬ ‫�قا ّم َِن ٱ� َ‬ ‫ام ُن ٓوا إِن ت ِطيعوا ف ِر‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫���ها ٱ�ِين ء‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫ي�ٰن ِ� ۡم �ٰفِ ِر� َن ‪] ﴾١٠٠‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۰۰ :‬‬ ‫إِ‬
‫»ای ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﮔﺮ ﺷﻤﺎ از ﮔﺮوھﯽ از اھﻞ ﮐﺘﺎب ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﯿﺪ آﻧﺎن ﺷﻤﺎ را ﺑﻌﺪ از اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﮐﻔﺮ ﺑﺎز ﺧﻮاھﻨﺪ ﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ً‬
‫ﮔﺮوه ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﻇﺎھﺮا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ از دﺷﻤﻨﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬رﺋﯿﺲ اﯾﻦ ﮔﺮوه »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽ ﺑﻦ ﺳﻠﻮل« ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن در ﭘﺸﺖ ﭘﺮده ﺑﻪ آنھﺎ دﺳﺖ دوﺳﺘﯽ داده و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ً‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ ÷ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ« از ﻗﺒﻞ ﺗﺤﺖ اﻟﺤﻤﺎﯾﻪ و ھﻢﭘﯿﻤﺎن‬
‫»ﺑﻨﯽ ﻧﻀﯿﺮ« ﺑﻮد؛ ﻗﺮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺶ از ﻏﺰوه ﺑﺪر ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺧﺮاج ﮐﻦ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ً‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪) ،‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪ(‪ ،‬ﭘﺲ از ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﻃﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﻪای ﺑﻪ ﯾﮫﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫»إﹺ ﱠﻧﻜﹸﻢ ﹶأﻫ ﹸﻞ ﹾ ﹺ‬
‫ﻮل ﹶﺑﻴﹾﻨﹶﻨﹶﺎ‬ ‫اﳊ ﹸﺼﻮن ﹶوإﹺ ﱠﻧﻜ ﹾﹸﻢ ﹸﺗ ﹶﻘﺎﺗ ﹸﻠ ﱠﻦ ﹶﺻﺎﺣ ﹶﺒﻨﹶﺎ ﹶأ ﹾو ﹶﻟﻨﹶ ﹾﻔ ﹶﻌ ﹶﻠ ﱠﻦ ﻛ ﹶﹶﺬا ﹶوﻛ ﹶﹶﺬا ﹶو ﹶﻻ ﹶ ﹸ‬
‫ﳛ ﹸ‬ ‫اﳊ ﹾﻠ ﹶﻘﺔ ﹶو ﹾ ﹸ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹾ ﹾ‬
‫ﹺ ﹺ‬
‫ﲔ ﹶﺧﺪﹶ ﹺم ﻧ ﹶﺴﺎﺋﻜ ﹾﹸﻢ ﹶ ﹾ‬
‫ﳾ ﹲء«‪» .‬ﺷﻤﺎ دارای اﺳﻠﺤﻪ و دژھﺎی ﻣﺤﮑﻢ ھﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﺎ‬ ‫ﹶو ﹶﺑ ﹾ ﹶ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٨٢‬‬
‫ﺣﺮﯾﻒ ﻣﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﺧﻮاھﯿﻢ ﻧﻤﻮد و ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﻣﺎ را‬
‫از دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻮارهھﺎی زﻧﺎن ﺷﻤﺎ ﻣﻨﻊ ﻧﺨﻮاھﺪ ﮐﺮد«) ‪.(١‬‬
‫اﺑﻮداود در ﺑﯿﺎن واﻗﻌﻪ ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻓﻘﻂ ﻧﺎم ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ را‬
‫ﺑﺮده اﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﮥ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺎم ﯾﮫﻮد ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺪث‬
‫ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬واﻗﻌﻪ ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ و ﺑﻨﻮ ﻗﯿﻨﻘﺎع را ﯾﮑﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻃﻮری ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺐ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؛ ﺧﻄﺮ ﺗﺮور اﯾﺸﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮫﻮد وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﺑﺮاء ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ وﻗﺖ وﻓﺎت وﺻﯿﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻦ در ﺷﺐ وﻓﺎت ﮐﻨﻢ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج را اﻃﻼع‬
‫ﻧﺪھﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا از ﺟﺎﻧﺐ ﯾﮫﻮد ﺧﻄﺮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﺣﺎدﺛﻪ‬
‫ﻧﺎﮔﻮاری ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در اﺻﺎﺑﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻮداود و ﻏﯿﺮه ﺗﻤﺎم‬
‫اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ) ‪.(٢‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬ﺳﻨﻦ اﺑﯽ داود ذﮐﺮ ﺑﻨﯽ ﻧﻀﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺨﺮاج و اﻹﻣﺎرة‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
‫‪ -٢‬ر‪ ،‬ک اﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮه ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﺑﺮاء‪.‬‬
 ‫ﻏﺰوۀ ﺑﻨﯽ ﻗﯿﻨﻘﺎع‬

‫)ﺷﻮال ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی(‬

‫ﭘﯿﺮوزی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻏﺰوۀ ﺑﺪر‪ ،‬ﯾﮫﻮد را ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻤﻨﺎک و ھﺮاﺳﺎن ﮐﺮد‪ .‬آﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ وﺿﻮح ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم روز ﺑﻪ روز ﻗﻮیﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﯾﮫﻮد‪ ،‬ﻣﺮدان‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﯽﻗﯿﻨﻘﺎع ﺑﯿﺶ از ھﻤﻪ ﺷﺠﺎعﺗﺮ و دﻟﯿﺮﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ) ‪ .(١‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ‬
‫ﺟﺮأت ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻋﻼم ﺟﻨﮓ ﮐﻨﻨﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻘﺾ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ھﺸﺎم و ﻃﺒﺮی از ﻃﺮﯾﻖ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﻗﺘﺎده‬
‫اﻧﺼﺎری را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»إن ﺑﻨﻲ ﻗﻴﻨﻘﺎع ﻛﺎﻧﻮا أول ﻳـﻬﻮد ﻧﻘﻀﻮا ﻣﺎ ﺑﻴﻨﻬﻢ وﺑﲔ رﺳﻮل اﷲ ج وﺣﺎرﺑﻮا ﻓﻴﻤـﺎ ﺑﲔ ﺑﺪر‬
‫وأﺣﺪ«‪» .‬ﺑﻨﯽ ﻗﯿﻨﻘﺎع اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﯾﮫﻮد ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا ج‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺾ ﮐﺮدﻧﺪ و در ﻓﺎﺻﻠﮥ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﯿﻦ ﺑﺪر و اﺣﺪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﺑﯿﺎن ﻏﺰوۀ ﺑﻨﻮ ﻗﯿﻨﻘﺎع ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﹶﺖ ﹶو ﹾﻗ ﹶﻌ ﹸﺔ ﹶﺑﺪﹾ ﹴر ﹶأ ﹾﻇ ﹶﻬ ﹸﺮوا ا ﹾﻟ ﹶﺒ ﹾﻐ ﹶﻲ ﹶو ﹾ ﹶ‬
‫اﳊ ﹶﺴﺪﹶ ‪ ،‬ﹶو ﹶﻧ ﹶﺒ ﹸﺬوا ا ﹾﻟ ﹶﻌ ﹾﻬﺪﹶ ﹶوا ﹾﻟـﻤـﹺ ﱠﺮ ﹶة«) ‪» .(٢‬در واﻗﻌﻪ ﺑﺪر‬ ‫» ﹶﻓ ﹶﻠ ﹼﻤـﹶﺎ ﻛﹶﺎﻧ ﹾ‬
‫ﺑﺪر ﯾﮫﻮدﯾﺎن اﻇﮫﺎر ﺷﻮرش و ﮐﯿﻨﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﯿﻤﺎن را ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫رﺧﺪاد ﯾﮏ ﺣﺎدﺛﮥ اﺗﻔﺎﻗﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪای ﺑﺮای وﻗﻮع ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن ﯾﮫﻮد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن اﻧﺼﺎر در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﺎب ﺑﺮ ﭼﮫﺮه داﺷﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺮﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻐﺎزۀ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﯾﮫﻮدﯾﺎن در ﺑﺎزار ﻣﺪﯾﻨﻪ رﻓﺖ‪ ،‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وی ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺸﺎھﺪۀ آن واﻗﻌﻪ ﻏﯿﺮﺗﺶ ﺑﻪ ﺟﻮش آﻣﺪ و آن ﯾﮫﻮدی را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﻣﺘﻘﺎﺑﻼ آن ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﻣﺎﺟﺮا آ ﮔﺎه‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﯾﮫﻮد رﻓﺘﻨﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﯿﺪ! ﻣﺒﺎدا ﻋﺬاﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اھﻞ ﺑﺪر ﻧﺎزل‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﺎزل ﺷﻮد«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪» ۱۹ /۲‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬

‫‪ -٢‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۵۳۶ /۱‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٨٤‬‬
‫آﻧﺎن ﺑﺎ ﺟﺴﺎرت ﺗﻤﺎم در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻗﺮﯾﺶ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه‬
‫ﻣﻔﮫﻮم ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ درک ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﭼﻮﻧﮑﻪ اﻋﻼم ﺟﻨﮓ و ﻧﻘﺾ ﻋﮫﺪ از ﺟﺎﻧﺐ آنھﺎ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺟﻨﮓ را آﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن در ﻗﻠﻌﻪ ﺧﻮد ﭘﻨﺎه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺗﺎ ﭘﺎﻧﺰده روز آن را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم راﺿﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ھﺮ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮐﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت در ﺑﺎرۀ آنھﺎ اﺗﺨﺎذ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاھﻨﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ھﻢﭘﯿﻤﺎن آنھﺎ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ آﻧﺎن را از وﻃﻦ ﺗﺒﻌﯿﺪ ﮐﻨﯿﺪ) ‪ .(١‬آنﺣﻀﺮت آﻧﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »اذرﻋﺎت« ﺷﺎم ﺗﺒﻌﯿﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪادﺷﺎن ھﻔﺘﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮ از آنھﺎ‬
‫زرهﭘﻮش ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺳﺎل دوم ھﺠﺮی ﻣﺎه ﺷﻮال روی داد‪.‬‬

‫ﮐﺸﺘﻦ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف )رﺑﯿﻊ اﻻول ﺳﺎل ﺳﻮم ﻫﺠﺮی(‬

‫ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف از ﺷﺎﻋﺮان ﻣﻌﺮوف ﯾﮫﻮد و ﻓﺮزﻧﺪ اﺷﺮف و از ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﻃﯽ« ﺑﻮد؛ ﭘﺪرش‬
‫در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎ ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﺷﺪ و ﭼﻨﺎن اﻋﺘﺒﺎری ﮐﺴﺐ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ دﺧﺘﺮ »اﺑﻮ راﻓﻊ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽاﻟﺤﻘﯿﻖ« ﭘﯿﺸﻮای ﯾﮫﻮد و ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ »ﺗﺎﺟﺮ اﻟﺤﺠﺎز«) ‪ (٢‬ازدواج ﮐﺮد‪ .‬ﮐﻌﺐ ﻧﺘﯿﺠﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ازدواج اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ھﻤﯿﻦ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی دوﺟﺎﻧﺒﻪ‪ ،‬ﮐﻌﺐ ﺑﺎ ﯾﮫﻮد و ﻋﺮب راﺑﻄﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﯿﺸﻪ ﺷﺎﻋﺮی از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬وی ﺑﺎ ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺖ‪ ،‬رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ رھﺒﺮﯾﺖ ﺗﻤﺎم ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﻋﺮب را ﺑﺮ ﻋﮫﺪه ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺑﺮای ﻋﻠﻤﺎ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬھﺒﯽ ﯾﮫﻮد ﺗﻨﺨﻮاه ﻣﻘﺮر ﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺗﺸﺮﯾﻒ آوردﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎی ﯾﮫﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر درﯾﺎﻓﺖ ﺷﮫﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻧﺰد ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬او از‬
‫آنھﺎ درﺑﺎرۀ آنﺣﻀﺮت ج ﺳﺆاﻻﺗﯽ ﮐﺮد و ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ آنھﺎ را در اﯾﻦ ﺑﺎره ھﻢﻧﻈﺮ و‬
‫ھﻢﻋﻘﯿﺪۀ ﺧﻮﯾﺶ دﯾﺪ‪ ،‬ﺷﮫﺮﯾﻪ آنھﺎ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮد) ‪ .(٣‬او از دﺷﻤﻨﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ‬
‫اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﻗﺮﯾﺶ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وی ﺑﺴﯿﺎر‬
‫اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﺷﺪ و ﺑﺮای ﻋﺮض ﺗﺴﻠﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﻓﺖ و ﻣﺮﺛﯿﻪھﺎی ﭘﺮﺳﻮزی ﮐﻪ در آن ﺑﻪ‬

‫‪ -١‬از اﻇﮫﺎرات ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻗﺼﺪ ﮐﺸﺘﻦ آنھﺎ را داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫اﺻﺮار ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ آﻧﭽﻪ در ﺳﻨﻨﻦ اﺑﯽداود در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب ﻗﺘﻞ اﻟﻐﺎﺋﻢ اﻟﻤﺸﺮک‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺨﻤﯿﺲ ‪.۴۶۴/‬‬
 ‫‪٣٨٥‬‬ ‫اداﻣﮥ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻏﺰوهﻫﺎ و ﺳﺮﯾﻪﻫﺎ‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﻧﯿﺰ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در وﺻﻒ آنھﺎ ﺳﺮود‪ ،‬ﻣﺮدم را ﮔﺮد ﻣﯽآورد و ﺑﺎ ﺳﻮز‬
‫و ﮔﺪاز ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺮﺛﯿﻪﺳﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ و ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮد و اھﻞ ﻣﺠﻠﺲ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ‬
‫درﻣﯽآورد‪ .‬اﺑﻦ ھﺸﺎم اﺷﻌﺎری از وی ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ اﮐﺜﺮ اﯾﻦ اﺷﻌﺎر ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن دوران اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دو ﺷﻌﺮ از آن را ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫وﻟــــــــﻤﺜﻞ ﺑـــــــﺪر ﺗﺴـــــــﺘﻬﻞ وﺗـــــــﺪﻣﻊ‬ ‫ﻃﺤﻨــﺖ رﺣــﻰ ﺑــﺪر ﻟـﻤــــﻬﻠﻚ أﻫﻠــﻪ‬
‫ذي ﲠﺠـــــــﺔ ﺗـــــــﺄو￯ إﻟﻴـــــــﻪ اﻟﻀـــــــﻴﻊ‬ ‫ﻛــﻢ ﻗــﺪ أﺻــﻴﺐ ﺑــﻪ ﻣــﻦ أﺑــﻴﺾ ﻣﺎﺟــﺪ‬
‫آﺳﯿﺎی ﺟﻨﮓ ﺑﺪر اھﻞ ﺑﺪر را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد و ﺑﺮای ﺣﺎدﺛﻪای ھﻤﭽﻮن ﺑﺪر ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻮﺣﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﺮﯾﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﭼﮫﺮهھﺎی ﺳﻔﯿﺪ و ﺷﺮﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﭘﻨﺎھﮕﺎه ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ!‪.‬‬
‫ﻣﺬﻣﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ج اﺷﻌﺎری ﺳﺮود و ﻣﺮدم را ﻋﻠﯿﻪ‬ ‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ در ّ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮی ﺑﻪ ﻗﺪری در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺮب رواج داﺷﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوز در ﮐﺸﻮرھﺎی اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽھﺎی ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎ و ﺗﺤﻠﯿﻞھﺎی روزﻧﺎﻣﻪھﺎی ﻣﻌﺮوف رواج‬
‫دارﻧﺪ) ‪ .(١‬ﯾﮏ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ را ﻋﻠﯿﻪ اﻣﺮی‬
‫ﺗﺤﺮﯾﮏ و ﻏﻮﻏﺎﯾﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬در رواﯾﺘﯽ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻌﺐ ﭼﮫﻞ ﻧﻔﺮ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬
‫ﺑﺮد و در آﻧﺠﺎ ﻧﺰد اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن رﻓﺖ و او را ﺑﺮای ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺑﺪر‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ؛ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ھﻤﺮاه ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺮم رﻓﺖ و ﺗﻤﺎم آنھﺎ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻏﻼف ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ‬

‫‪ -١‬در اﺑﻮداود ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪» :‬وﻛﺎن اﺑﻦ اﻷﴍف ﳞﺠﻮ اﻟﻨﺒﻲ ج ﳛﺮض ﻋﻠﻴﻪ ﻛﻔﺎر ﻗﺮﻳﺶ« )اﺑﻮداود ج‬
‫‪ ۲‬ﺑﺎب »ﻛﻴﻒ ﻛﺎن إﺧﺮاج اﻟﻴﻬﻮد‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﳋﺮاج واﻹﻣﺎرة«‪ .‬در اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪» :‬ﻛﺎن رﺟﻼﹰ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﹰا ﳞﺠﻮ اﻟﻨﺒﻲ ج وأﺻﺤﺎﺑﻪ وﳛﺮض ﻋﻠﻴﻪ« در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮی ‪ ۷۹ /۵‬ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫»أن ﻛﻌﺐ ﺑﻦ اﻷﴍف اﻧﻄﻠﻖ إﱃ اﳌﴩﻛﲔ ﻣﻦ ﻛﻔﺎر ﻗﺮﻳﺶ ﻓﺎﺳﺘﺠﺎﺷﻬﻢ ﻋﲆ اﻟﻨﺒﻲ ج وأﻣﺮﻫﻢ أن‬
‫ﻳﻐﺰوه«‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٨٦‬‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﺪر را ﺧﻮاھﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ) ‪ .(١‬ﮐﻌﺐ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺴﻨﺪه‬
‫ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﻔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد در ﺑﯿﺎن واﻗﻌﻪ ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫»ﻛﻌﺐ ﺑﻦ اﻷﴍف اﻟﻴﻬﻮدي اﻟﺬي أراد أن ﻳﻤﻜﺮ ﺑﺮﺳﻮل اﷲ ج«‪» .‬ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف‬
‫ﯾﮫﻮدی ﮐﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻗﺘﻞ آنﺣﻀﺮت ج را ﭼﯿﺪه ﺑﻮد«‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫ذﮐﺮ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ‬ ‫اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺎ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری در ﺑﺎب‬
‫اﺷﺮف ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﻋﮑﺮﻣﻪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻌﺐ رﺳﻮل اﮐﺮم ج را‬
‫ﺑﻪ ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ دﻋﻮت ﮐﺮد و اﻓﺮادی را ﻣﺄﻣﻮر ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت وارد ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﺣﯿﻠﮥ ﺧﺎﺻﯽ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﺪ اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﻦ و ﺷﻮاھﺪ دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﺿﻌﻒ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﺮ ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد از ﺟﺎﻧﺐ وی ﺷﺪت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﺎ ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ از وی اﻇﮫﺎر ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ ﺳﺮﺑﺎز ﻓﺪاﮐﺎر ﺑﺎرﮔﺎه رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﮐﺴﺐ ﻧﻈﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج و ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ ﺳﺮان »اوس« ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ وی ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬در رﺑﯿﻊ اﻻول ﺳﺎل ﺳﻮم ھﺠﺮی اﯾﻦ ﺟﺮﺛﻮﻣﮥ ﻓﺴﺎد از ﺻﻔﺤﮥ ﮔﯿﺘﯽ ﻧﺎﺑﻮد و ﺑﻪ‬
‫درک اﺳﻔﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ) ‪.(٣‬‬
‫ارﺑﺎب رواﯾﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺮض‬
‫ﮐﺮد‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺎ اﺟﺎزه دھﯿﺪ ﺗﺎ ھﺮﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» .‬ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﻣﻄﻠﺐ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ وی اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﻌﺐ دروغ ﮔﻮﯾﺪ و آنﺣﻀﺮت اﺟﺎزه‬
‫دادﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ‪» :‬اﳊﺮب ﺧﺪﻋﺔ« »در ﺟﻨﮓ ﻓﺮﯾﺐ دادن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ«‪ .‬وﻟﯽ در رواﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺎری ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ وﺟﻮد دارد‪» :‬ﻓﺄذن ﱄ أن أﻗﻮل« »ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه ﺑﺪه ﺗﺎ ﭼﯿﺰی‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻢ«‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﺟﺎزۀ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﻔﮫﻮم ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ً‬
‫‪ -١‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺨﻤﯿﺲ ‪ ۵۱۷/‬ﻏﺎﻟﺒﺎ اﯾﻦ ھﻤﺎن واﻗﻌﻪ ﻗﺒﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺧﻤﯿﺲ ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮی آن را‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪» ۲۵۹ /۷‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻐﺎزی ‪.۲۱/‬‬
 ‫‪٣٨٧‬‬ ‫اداﻣﮥ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻏﺰوهﻫﺎ و ﺳﺮﯾﻪﻫﺎ‬

‫ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬از ﮔﻔﺘﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ و ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫اﺧﻼق‪ ،‬ﻋﺎدات و ارادهھﺎی ﻗﻠﺒﯽ ﯾﮫﻮد ﻋﻠﯽ اﻟﻌﻤﻮم و از ﮐﻌﺐ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫روﺷﻦ و ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﭘﻨﺎه دادن ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻤﺎم ﻋﺮب را دﺷﻤﻦ ﺧﻮد‬
‫ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ‪ ،‬او ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ از ﻣﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﺻﺪﻗﺎت و ﻣﺎﻟﯿﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺣﺎﻻ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﻢ از ﺗﻮ‬
‫ﻣﻘﺪاری وام ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف‪» :‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺷﻤﺎ از دﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺳﺘﻮه درﺧﻮاھﯿﺪ آﻣﺪ‪ ،‬در ﺑﺎرۀ‬
‫وامدادن‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ زﻧﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺮو در ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﮕﺬارﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ وام ﺑﺪھﻢ«!‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ‪» :‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺴﻦ و ﺟﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ داری ﻣﺎ ﺑﺮ زﻧﺎن ﺧﻮد اﻋﺘﻤﺎدی‬
‫ﻧﺪارﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف‪» :‬ﭘﺲ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را ﮔﺮو ﺑﮕﺬارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ‪» :‬اﯾﻦ ﻣﺎﯾﮥ ﺑﺪﻧﺎﻣﯽ ﻣﺎ در ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم اﻋﺮاب ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺣﺎﺿﺮﯾﻢ اﺳﻠﺤﻪھﺎی ﺧﻮد را ﮔﺮو ﺑﮕﺬارﯾﻢ و ﺷﻤﺎ ھﻢ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ روزھﺎ ﭼﻪ ﻧﯿﺎزی‬
‫ﺑﻪ اﺳﻠﺤﻪ ھﺴﺖ«) ‪.(١‬‬
‫در رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری داﺳﺘﺎن ﻗﺘﻞ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آنھﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ و ﻣﻼﯾﻤﺖ او را از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﮫﺎﻧﮥ ﺑﻮﯾﯿﺪن ﺳﺮ او‪،‬‬
‫ﻣﻮھﺎی ﺳﺮش را ﮔﺮﻓﺘﻪ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ) ‪ .(٢‬وﻟﯽ در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮتج ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ اﺟﺎزه داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در آن ﻣﻮﻗﻊ ﻧﺰد ﻋﺮبھﺎ‬
‫ً‬
‫ﮐﺸﺘﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﯿﻠﻪھﺎ و ﺗﺪﺑﯿﺮھﺎﯾﯽ ﻋﯿﺐ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪا ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫ً‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺗﺪرﯾﺠﺎ ﺑﺮای اﺻﻼح‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ روشھﺎ و رﺳﻮم ﻋﺮب اﻗﺪام ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪ ،۱۳ /۲‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ذﮐﺮ ﻗﺘﻞ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ذﮐﺮ ﻗﺘﻞ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
 ‫ﻏﺰوۀ ﺑﻨﯽ ﻧﻀﯿﺮ‬

‫)رﺑﯿﻊ اﻻول ﺳﺎل ﭼﮫﺎرم ھﺠﺮی(‬

‫ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻋﺎﻣﺮ ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮای‬
‫ﮐﻤﮏﮔﺮﻓﺘﻦ از آﻧﺎن در ﺑﺎرۀ ﺧﻮنﺑﮫﺎی دو ﻧﻔﺮ از ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻋﺎﻣﺮ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻣﯿﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻃﺒﻖ ﭘﯿﻤﺎن ﻣﺒﻠﻐﯽ از آن را ﯾﮫﻮد ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫آنھﺎ رﻓﺖ) ‪.(١‬‬
‫آﻧﺎن ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻘﺸﻪای ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎﻻی ﺑﺎم رود و از آﻧﺠﺎ ﺳﻨﮓ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﭘﺮﺗﺎب ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮدی از ﯾﮫﻮد‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺠﺎش«) ‪ (٢‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﺎم رﻓﺖ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج از ﻣﮑﺮ و‬
‫ً‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪ آﻧﺎن آ ﮔﺎه و ﺑﯽدرﻧﮓ ﻋﺎزم ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮای ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ ﭘﯿﺎم‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﯿﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪه‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﺑﯿﻦ‬
‫ﺧﻮاھﯿﻢ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ دﺷﻤﻦ اﺳﻼم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎم ﻗﺮﯾﺶ آﻧﺎن را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺤﺮﯾﮏ و آﻣﺎده‬
‫ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزی ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﺮد‪ ،‬آنھﺎ ﻧﺰد رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﺳﯽ ﻧﻔﺮ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻨﺠﺎ ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ھﻢ ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺧﻮد ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ ،‬اﮔﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺎ ﺗﻮ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﺗﻮ اﯾﻤﺎن آورﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ اﻣﺘﻨﺎع‬
‫ﻧﺨﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد؛ ﭼﻮن آﻧﺎن از ﻗﺒﻞ ﺑﺮای ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﻃﻐﯿﺎن آﻣﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﭘﯿﺎم آﻧﺎن‪ ،‬ﺟﻮاﺑﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪» :‬ﺗﺎ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻌﺎھﺪهای ﺑﺎ ﻣﺎ‬

‫‪ -١‬ﻣﺬاﮐﺮهای ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺎ ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ در ﺑﺎرۀ دﯾﮥ دو ﻣﺮد ﻋﺎﻣﺮی ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﺗﺸﺮﯾﺢ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮏ ﺗﺸﺮﯾﺢ ھﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﻨﻒ آن را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺸﺮﯾﺢ دوم اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻼﺻﮥ‬
‫ﻣﺬاﮐﺮات آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻋﺎﻣﺮ دﯾﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد؟ و رﺳﻢ دﯾﻪ‬
‫ﻧﺰد آنھﺎ ﭼﻄﻮر اﺳﺖ؟ رواﺑﻂ ﺑﻨﯽ ﻋﺎﻣﺮ و ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺧﻮب ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺬاﮐﺮه ﺑﺎ آنھﺎ در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﻣﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬ﺳﯿﺮۀ ﺣﻠﺒﯿﻪ ‪» ۳۷۷ /۲‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦ رواﯾﺖ در اﺑﻦ ھﺸﺎم و ﻏﯿﺮه ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬زرﻗﺎﻧﯽ از ﻣﻐﺎزی ﻣﻮﺳﯽ ﻋﻘﺒﻪ ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻐﺎزی‬
‫اﺳﺖ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬وﻛﺎﻧﻮا ﻗﺪ وﺻﻠﻮا إﱃ ﻗﺮﻳﺶ ﰲ ﻗﺘﺎﻟﻪ ج ﻓﺤﻀﻮﻫﻢ ﻋﲆ اﻟﻘﺘﺎل‬
‫ودﻟﻮﻫﻢ ﻋﲆ اﻟﻌﻮرة« زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۹۳ /۲‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٩٠‬‬
‫ﻧﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اﻋﺘﻤﺎدی ﻧﺪارﯾﻢ«‪ .‬وﻟﯽ آنھﺎ از ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻋﮫﺪﻧﺎﻣﻪ ﺳﺮﺑﺎز زدﻧﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻧﺰد ﯾﮫﻮد ﺑﻨﻮ ﻗﺮﯾﻈﻪ رﻓﺘﻨﺪ و درﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺎ آنھﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺣﺠﺘﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ آنھﺎ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﻮ ﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺠﺪﯾﺪ ﭘﯿﻤﺎن ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و آنھﺎ ھﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﺎن راﺿﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺴﺘﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﻧﺸﺪﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﺮان ﺑﻨﯽ ﻧﻀﯿﺮ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و ﻣﺎ ھﻢ‬
‫ﺑﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﻋﻠﻤﺎی ﺧﻮد ﻣﯽآﯾﯿﻢ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﮏ ﺷﻤﺎ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻤﺎن ﺧﻮاھﯿﻢ آورد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﺴﯿﺮ راه از ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮﺛﻘﯽ اﻃﻼع ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮫﻮد ﻣﺴﻠﺢ ﺷﺪه و آﻣﺎدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ورود ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج) ‪ ،(٢‬اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺗﻤﺮد ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ ﻋﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آنھﺎ‬
‫ً‬
‫دارای دژھﺎی ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ و ﻇﺎھﺮا ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺴﺨﯿﺮی ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺳﺮدﺳﺘﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪﻟﻠﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﺮای آﻧﺎن ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻨﻮ ﻗﺮﯾﻈﻪ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد و ﻣﻦ ھﻢ ﺑﺎ دو ھﺰار ﺟﻨﮕﺠﻮ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاھﻢ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ .‬ﻗﺮآن‬
‫ﻣﺠﯿﺪ در اﯾﻦ ﺑﺎره اﻋﻼم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ُ َ ۡ َ ُ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ ۡ ۡ َ َ‬
‫َ‬
‫ب ل� ِ ۡن‬ ‫﴿�لم تر إِ� ٱ�ِين نا�قوا �قولون ِ ِ�خ�ٰن ِ ِهم ٱ�ِين �فروا مِن أه ِل ٱلكِ�ٰ ِ‬
‫ُ ۡ‬ ‫َ ٗ‬ ‫ِي� ۡم أَ َ‬
‫ُ‬ ‫ُ ۡ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ ُ َ َّ َ َ ُ‬
‫� ۡم َو َ� نُ ِط ُ‬
‫ح ًدا �بَدا �ن قوت ِل ُت ۡم‬ ‫يع �‬ ‫أخ ِرجتم �خرجن مع‬
‫َ َ ُ َ َّ ُ‬
‫ن�ن� ۡم﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪.[۱۱ :‬‬ ‫�‬
‫»آﯾﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادران ﮐﺎﻓﺮ ﺧﻮد از اھﻞ ﮐﺘﺎب ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺮون‬
‫ﮐﺮده ﺷﻮﯾﺪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺮون ﺧﻮاھﯿﻢ ﺷﺪ و ﻣﺎ درﺑﺎره ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﮐﺴﯽ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ً‬
‫ﻧﺨﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺟﻨﮕﯽ روی دھﺪ ﻣﺎ ﺣﺘﻤﺎ از ﺷﻤﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻼت در ﺳﻨﻦ اﺑﯽداود )ﺧﺒﺮ اﻟﻨﻀﯿﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺨﺮاج و اﻹﻣﺎرة( ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران از اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﮐﺎﻣﻼ ﻧﺎآ ﮔﺎهاﻧﺪ!‬
‫‪ -٢‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪ ۲۵۵ /۷‬ذﮐﺮ ﻏﺰوه ﺑﻨﯽ ﻧﻀﯿﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از »اﺑﻦ ﻣﺮدوﯾﻪ« ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ‪ .‬از ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻨﯽ ﻧﻀﯿﺮ ﺑﺎ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭼﯿﻨﻦ ﻗﺼﺪ ﻣﮑﺎری و ﺣﯿﻠﻪﮔﺮی داﺷﺘﻨﺪ‪» .‬ﺗﺮﲨﺔ‬
‫اﻟﺒﺎب ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺑﺎب ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻨﻲ اﻟﻨﻀﲑ وﳐﺮج رﺳﻮل اﷲ ج إﻟﻴﻬﻢ ﰲ دﻳﺔ وﻣﺎ أرادوا ﻣﻦ اﻟﻐﺪر‬
‫ﺑﺮﺳﻮل اﷲ ج«‪.‬‬
 ‫‪٣٩١‬‬ ‫اداﻣﮥ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻏﺰوهﻫﺎ و ﺳﺮﯾﻪﻫﺎ‬

‫ﺗﻤﺎم ﺗﺼﻮرات و ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽھﺎی ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ اﺷﺘﺒﺎه از آب درآﻣﺪ‪ .‬ﺑﻨﻮ ﻗﺮﯾﻈﻪ از آﻧﺎن‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪﻃﻮر آﺷﮑﺎرا در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﻼم ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم آنﺣﻀﺮت ج آﻧﺎن را ﺗﺎ ﻣﺪت ﭘﺎﻧﺰده روز ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻤﻮده و ﺗﻌﺪادی از‬
‫درﺧﺘﺎن اﻃﺮاف ﻗﻠﻌﮥ آنھﺎ را ﻗﻄﻊ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﮫﯿﻠﯽ در »روض اﻻﻧﻒ« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم درﺧﺘﺎن ﻧﺨﻞ ﻗﻄﻊ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ »ﻟﯿﻨﻪ« ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از درﺧﺘﺎن ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺮﻣﺎ‬
‫اﺳﺖ و ﻏﺬای ﻣﺘﺪاول ﻋﺮبھﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﯾﺪ؛ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫سق َ‬ ‫َۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ َ َ ُۡ ّ ّ َ َۡ َ ۡ ُ ُ َ َٓ َ ً ََ ُ‬
‫�‬ ‫� أ ُصول َِها فبِإِذ ِن ٱ�ِ َو ِ�ُخ ِز َي ٱل�ٰ ِ ِ‬
‫﴿ما �طعتم مِن ِ�ن ٍة أو ت َر�تموها قا�ِمة ٰٓ‬

‫‪] ﴾٥‬اﻟﺤﺸﺮ‪.[۵ :‬‬

‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از اﻧﺒﻮه درﺧﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﮕﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﺑﻨﯽ ﻧﻀﯿﺮ در ﻣﺤﺎﺻﺮۀ ﮐﺎﻣﻞ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﭼﯿﺰی ﺑﯿﻦ آﻧﺎن و‬
‫ﺳﭙﺎھﯿﺎن اﺳﻼم ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ ﺑﺮ ﺗﺒﻌﯿﺪ از وﻃﻦ ﺧﻮد راﺿﯽ ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺸﺮوط‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ از اﻣﻮال و داراﯾﯽھﺎی ﺧﻮد )ﺟﺰ ﺳﻼح( ھﺮﭼﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ھﻤﮕﯽ ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد را ﺗﺮک ﮐﺮده از آﻧﺠﺎ ﮐﻮ چ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺮان و ﺑﺰرﮔﺎن آنھﺎ‬
‫َْ َ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﺳﻼم ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﺤﻘﯿﻖ«‪» ،‬ﮐﻨﺎﻧﺔ ﺑﻦ اﻟﺮﺑﯿﻊ«‪ُ » ،‬ﺣﯿﯽ ﺑﻦ أﺧﻄﺐ« ﻋﺎزم ﺧﯿﺒﺮ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻗﺪری ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل و ﺗﮑﺮﯾﻢ اھﻞ ﺧﯿﺒﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺻﻒ ﺑﺰرﮔﺎن و‬
‫ً‬
‫ﺳﺮان ﺧﯿﺒﺮ ﺟﺎی ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪﻋﻨﻮان رؤﺳﺎی ﺧﯿﺒﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ) ‪ .(١‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻌﺪا ﻣﻘﺪﻣﻪای‬
‫ﺑﺮای ﻏﺰوۀ ﺧﯿﺒﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ ﺗﺮک وﻃﻦ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﺟﺸﻦ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ و ﺗﺼﻨﻌﯽ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪﺳﻮی ﺷﺎم رواﻧﻪ ﺷﺎم ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻏﺮﯾﻮ ﺷﺎدی ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ و زﻧﺎن آنھﺎ ﻃﺒﻞ ﻣﯽزدﻧﺪ و ﺳﺮود ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ھﻤﺴﺮ »ﻋﺮوة ﺑﻦ اﺳﻮد ﻋﻨﺴﯽ«‪،‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب را ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﺧﺮﯾﺪاری ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و او ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آﻧﺎن ھﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻖ ﺑﯿﺎن‬
‫اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ھﺮﮔﺰ ﭼﻨﺎن ﻣﻨﻈﺮۀ ﻋﺠﯿﺒﯽ را ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﺪف اﯾﻦ ﻣﻠﺖ زﺑﻮن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻔﮫﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از ﺗﺮک ﻣﺪﯾﻨﻪ ﭼﻨﺪان‬
‫ﻣﻠﻮل و آزرده ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﻼحھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﻗﺮارداد از ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎی ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ُ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از‪ :‬ﭘﻨﺠﺎه زره‪ ،‬ﭘﻨﺠﺎه ﻋﺪد ﮐﻼه ﺧﻮد‪ ،‬و ﺳﯿﺼﺪ و ﭼﮫﻞ ﻗﺒﻀﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ‪ .‬ھﻨﮕﺎم‬
‫ﺣﺮﮐﺖ آنھﺎ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف ﻧﯿﺰ رخ داد ﮐﻪ آن ﮔﺮوه از ﻓﺮزﻧﺪان اﻧﺼﺎر ﮐﻪ آﯾﯿﻦ ﯾﮫﻮدﯾﺖ را‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪» ۱۴۵۲/‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٩٢‬‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ ﻗﺼﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ دﯾﻨﯽ آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ِين�﴾‬ ‫ّ‬ ‫َٓ َۡ َ‬
‫اﻧﺼﺎر ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪ �﴿ :‬إِكراه ِ� ٱ� ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۲۵۶ :‬اﺑﻮداود در ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺑﺎب ﻓﯽ اﻷﺳﲑ ﻳﻜﺮه ﻋﻠﯽ اﻹﺳﻼم«‬
‫اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را از ﻃﺮﯾﻖ رواﯾﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫****‬
 ‫ﻏﺰوۀ ﻣﺮﯾﺴﯿﻊ‬
‫داﺳﺘﺎن إﻓﮏ و ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب‬

‫)ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ھﺠﺮی(‬

‫ﺗﻮﻃﺌﻪ و ﻗﯿﺎم دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ ﻗﺮﯾﺶ و ﯾﮫﻮد ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬از ﻣﮑﻪ ﺗﺎ ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﻓﺮا‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ ﻗﺒﺎﯾﻞ‬
‫»اﻧﻤﺎر« و »ﺛﻌﻠﺒﻪ« اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج از ﺟﺮﯾﺎن دﺳﯿﺴﻪﭼﯿﻨﯽ آﻧﺎن ﺑﺎﺧﺒﺮ و در دھﻢ ﻣﺎه ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ھﺠﺮی ﺑﺎ ﭼﮫﺎرﺻﺪ ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﺎ ﻣﺤﻞ »ذات اﻟﺮﻗﺎع« رﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫وﻟﯽ آﻧﺎن ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻣﺮﻋﻮب ﻓﺪاﮐﺎریھﺎ و ﺟﺎﻧﺒﺎزیھﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن‬
‫ﺧﺒﺮ ورود ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﮐﻮهھﺎی اﻃﺮاف ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫در ﻣﺎه رﺑﯿﻊ اﻻول ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ھﺠﺮی اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ در »دوﻣﺔ اﻟﺠﻨﺪل«‬
‫ﺳﭙﺎه ﺑﺰرﮔﯽ از ﮐﻔﺎر ﮔﺮد آﻣﺪه و ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ را دارﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ ﯾﮏ ھﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ از ﻣﺠﺎھﺪان اﺳﻼم ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن‬
‫اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ۴۳/‬ﻏﺰوه ذات اﻟﺮﻗﺎع‪ ،‬از ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻏﺰوه ذات اﻟﺮﻗﺎع ﺑﻌﺪ‬
‫از ﺧﻨﺪق واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮف ﻧﯿﺰ ﺑﺮای اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در ھﻤﯿﻦ ﻏﺰوه ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻏﺰوۀ ﻣﺮﯾﺴﯿﻊ ﯾﺎ ﺑﻨﯽ ﻣﺼﻄﻠﻖ‬
‫) ‪(١‬‬
‫)ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ھﺠﺮی(‬
‫»ﺧﺰاﻋﺔ« ﯾﮑﯽ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ و ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ ﺧﻮد را از‬
‫ﻧﺴﻞ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﻤﺎم اﻣﻮر از دﯾﮕﺮان‬
‫ﻣﻤﺘﺎز ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻋﺮﻓﺎت ﮐﻪ ﺧﺎرج از‬
‫ﻣﺤﺪودۀ ﺣﺮم اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎی آن در »ﻣﺰدﻟﻔﻪ« ﮐﻪ داﺧﻞ ﺣﺮم اﺳﺖ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ؛ ﻧﯿﺰ اﻣﺘﯿﺎزات دﯾﮕﺮی از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﯿﺖھﺎ‬
‫ﻟﻘﺐ ﺧﻮد را »اﺣﻤﺲ« ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آنھﺎ ﺧﻮان ﮐﺮم را ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﺴﺘﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺒﺎﯾﻞ‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺤﺪودﯾﺖھﺎ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻟﻘﺐ را اﻋﻄﺎ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﺎ آنھﺎ وﺻﻠﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ وﺻﻠﺖ و اﻓﺘﺨﺎر ﻧﺼﯿﺐ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺧﺰاﻋﻪ ﻧﯿﺰ ﮔﺮدﯾﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺗﯿﺮهھﺎی ﺧﺰاﻋﻪ‪ ،‬ﺑﻨﻮاﻟﻤﺼﻄﻠﻖ ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﺎن در ﻣﺤﻞ »ﻣﺮﯾﺴﯿﻊ« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﻧﻪ‬
‫ﻣﺎﯾﻞ )ﺣﺪود ﭘﺎﻧﺰده ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ( از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره ﻗﺮار داﺷﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬رﺋﯿﺲ اﯾﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان »ﺣﺎرث ﺑﻦ اﺑﯽ ﺿﺮار« ﺑﻮد‪ ،‬او ﺑﺎ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻗﺮﯾﺶ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺎده ﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﻀﺮت‬
‫»زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺼﯿﺐ« را ﺑﻪ آن ﻣﺤﻞ ﻓﺮﺳﺎدﻧﺪ‪ .‬او ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ‪ ،‬ﺧﺒﺮ آﻣﺎدهﺷﺪن‬
‫ﺑﻨﯽ اﻟﻤﺼﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﺎن آﻣﺎدهﺑﺎش ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺻﺎدر ﻧﻤﻮدﻧﺪ و در دوم ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن از‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ »ﻣﺮﯾﺴﯿﻊ« ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎرث و اﻓﺮاد او ﮐﻪ از آﻣﺪن آنﺣﻀﺮت آ ﮔﺎه‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﮐﻪ ﻃﺒﺮی و اﺑﻦ ھﺸﺎم ﻧﯿﺰ از وی ﺗﺒﯿﻌﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻏﺰوه را در ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻃﺒﻖ رواﯾﺖ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ در ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ واﻗﻊ ﺷﺪه‪ .‬اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ در ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺨﺎری اﯾﻦ اﺧﺘﻼف را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪﻃﻮر اﺷﺘﺒﺎھﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻪﺳﻮی اﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ‬
‫ﺳﺎل ﭼﮫﺎرم را ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪ ۳۳۶ /۷‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ و اﺑﻮﻣﻌﺸﺮ ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ را ﺗﺮﺟﯿﺢ داده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻧﯿﺰ ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ر‪ .‬ک‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ را اﺑﻦ ھﺸﺎم ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٩٦‬‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺗﺮک ﮐﺮده ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اھﻞ »ﻣﺮﯾﺴﯿﻊ« ﺻﻒآراﯾﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﭘﺲ از زد و ﺧﻮرد ﮐﻮﺗﺎھﯽ ده ﻧﻔﺮ از آنھﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ و ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه ﺣﺪود ﺷﺸﺼﺪ ﻧﻔﺮ‬
‫اﺳﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دو ھﺰار ﺷﺘﺮ و ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ھﺰار ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری) ‪ (١‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ) ‪ (٢‬ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﺑﻨﯽ اﻟﻤﺼﻄﻠﻖ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آنھﺎ ﺑﯽﺧﺒﺮ و ﻣﺸﻐﻮل‬
‫آبدادن ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ) ‪ (٣‬ﻧﯿﺰ رواﯾﺘﯽ را ﮐﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ رواﯾﺎت ﺳﯿﺮت ﺑﺮ رواﯾﺎت ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮﺗﺮی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻃﺒﻖ اﺻﻮل ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﺠﺖ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ رواﯾﺖ ﺑﻪ »ﻧﺎﻓﻊ« ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﺷﻮد و »ﻧﺎﻓﻊ« ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ در آن ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج را ﻧﯿﺰ زﯾﺎرت ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺣﮫﺖ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻃﺒﻖ اﺻﻄﻼح‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻣﻨﻘﻄﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﯾﮏ ﺟﻨﮓ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺶآﻣﺪن وﻗﺎﯾﻊ ﺧﺎﺻﯽ از ﺷﺪت اﺛﺮﮔﺬاری‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮی در ﺟﺎﻣﻌﻪ آن روز ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽھﺎی اﯾﻦ ﺟﻨﮓ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺎلﭘﺮﺳﺘﯽ و ﭼﺸﻤﺪاﺷﺖ ﺑﻪ ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ‪ ،‬در آن‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫داﻣﻦ زدن رﯾﯿﺲ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﻪ آﺗﺶ اﺧﺘﻼف‬

‫ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺖ و ﺑﺎﻃﻦ ﺧﺒﯿﺜﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﻮاره در ﺻﺪد ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰی و اﯾﺠﺎد‬
‫اﺧﺘﻼف ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮏ روز ﻣﯿﺎن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از اﻧﺼﺎر و ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﺮداﺷﺘﻦ آب‬
‫از ﯾﮏ ﭼﺸﻤﻪ‪ ،‬ﺟﺪاﻟﯽ روی داد‪ .‬اﻧﺼﺎری ﻃﺒﻖ ﻣﺮام ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻋﺮبھﺎ ﻓﺮﯾﺎد زد‪» :‬ﻳﺎ‬
‫ﻟﻸﻧﺼﺎر« »ای اﻧﺼﺎر! ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬و ﻣﮫﺎﺟﺮ ﻓﺮﯾﺎد زد‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺎﴍ اﳌﻬﺎﺟﺮﻳﻦ« »ای‬
‫ﻣﮫﺎﺟﺮان! ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ دو ﻓﺮﯾﺎد‪ ،‬دو ﮔﺮوه از اﻧﺼﺎر و ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﺮ ﺿﺪ‬

‫‪ -١‬ﺑﺎب اﻟﻌﺘﻖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد واﻟﺴﯿﺮ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺟﻠﺪ ﻣﻐﺎزی ‪.۴۶ ،۴۵/‬‬
 ‫‪٣٩٧‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﻣﺮﯾﺴﯿﻊ داﺳﺘﺎن إﻓﮏ و ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب‬

‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﺟﻨﮓ و ﮐﺸﺘﺎر ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪای آﻏﺎز ﮔﺮدد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺎﻧﻊ از آن ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ داﻧﺴﺖ و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻧﺼﺎر‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺧﻮدﺗﺎن اﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ را ﺑﺮای ﺧﻮد آوردﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ را ﭘﻨﺎه دادﯾﺪ و ﺣﺎﻻ‬
‫آنھﺎ اﺳﺒﺎب زﺣﻤﺖ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ھﻨﻮز وﻗﺖ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ دﺳﺖ از ﺣﻤﺎﯾﺖ آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮدارﯾﺪ ﺗﺎ ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج از ﺟﺮﯾﺎن آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ و ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﺟﺎزه دھﯿﺪ ﺗﺎ ﮔﺮدن اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻓﻖ را‬
‫ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ج ﯾﺎران ﺧﻮد را‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؟‬
‫ﺟﺎی ﺷﮕﻔﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﻃﺮف ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﺪت‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ و‬
‫دﺷﻤﻦ ﺳﺮﺳﺨﺖ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺳﺖ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻓﺮزﻧﺪ او ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺟﺎﻧﺒﺎزان و ﻓﺪاﮐﺎران اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ!‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﮔﻔﺘﻪھﺎی ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ آ ﮔﺎه و از آن ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺷﺎﯾﻊ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﻗﺼﺪ ﮐﺸﺘﻦ او را دارﻧﺪ؛ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ھﻤﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ‬
‫ﺧﺪﻣﺘﮕﺬار ﭘﺪرم ھﺴﺘﻢ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ دﺳﺘﻮری ھﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﺧﻮدم آن را‬
‫اﺟﺮا ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ھﻤﯿﻦ ﺣﺎﻻ ﺳﺮش را از ﺗﻨﺶ ﺟﺪا ﮐﺮده ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﻟﯽ ﺧﻮاھﻢ‬
‫آورد‪ ،‬ﻣﻦ از اﯾﻦ ﺑﯿﻤﻨﺎﮐﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻗﺘﻞ ﭘﺪرم را ﺑﺪھﯿﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﻦ‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻮاﻃﻒ ﭘﺪری و ّ‬
‫ﺣﻤﯿﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻗﺎﺗﻞ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ و ﻋﺎﻗﺒﺖ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺎ رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺗﺒﺎه ﮐﻨﻢ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ وی اﻃﻤﯿﻨﺎن دادﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﻧﺪارﻣﻢ و ﺑﺎ او ﻣﺪارا ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد) ‪ ،(٢‬اﯾﻦ وﻋﺪۀ ﻣﺪارا ﺑﺎ وی ﭼﻨﺎن ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم رﺳﯿﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻓﺎت ﮐﺮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﭘﯿﺮاھﻦ ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮای ﮐﻔﻦ او ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﮔﺰاردﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪.۷۲۸/ ،‬‬

‫‪ -٢‬اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ را ﺳﻌﺪ و ﻃﺒﺮی ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و در اﺑﻮاب ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ ﻣﺬﮐﻮرﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٣٩٨‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ از اﻗﺎﻣﮥ ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﺑﺮ آن ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از اﻟﻄﺎف و ﻋﻨﺎﯾﺎت ﺑﯿﮑﺮان رﺣﻤﺖ ﻋﺎﻟﻤﯿﺎن‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﻨﺪ!؟‬

‫داﺳﺘﺎن ازدواج آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﯽﻣﺼﻄﻠﻖ ﯾﺎ ﻏﺰوه ﻣﺮﯾﺴﯿﻊ ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ دﺧﺘﺮ »ﺣﺎرث ﺑﻦ اﺑﯽﺿﺮار« ﺳﺮدار ﺑﻨﯽﻣﺼﻄﻠﻖ ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﻖ رواﯾﺖ‬
‫اﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻤﺎم اﺳﯿﺮان ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻏﻼم و ﮐﻨﯿﺰ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ ﺗﻌﻠﻖ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از وی درﺧﻮاﺳﺖ »ﻣﮑﺎﺗﺒﺖ« ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺮا در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎل آزاد‬
‫ﮐﻦ‪ .‬ﺛﺎﺑﺖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺰد ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ﻣﺎﻟﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫ﻗﺼﺪ ﮐﺮد ﺗﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﻤﻊآوری ﮐﻤﮏ از ﻣﺮدم آن ﻣﺒﻠﻎ را ادا ﮐﻨﺪ؛ ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ج‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻧﯿﺰ در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ و ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺨﺼﯽ او را ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﺧﻮش ﺑﺮﺧﻮرد و ﺟﺬاب ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻣﻦ او را در ﺣﺎل رﻓﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدم‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦ ﻧﻤﻮدم ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ آنﺣﻀﺮت از ﺣﺴﻦ و ﺟﻤﺎل‬
‫ﻣﻦ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﺣﺴﻦ و ﺟﻤﺎل او ﻧﯿﺰ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬او ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ‬
‫آنﺣﻀﺮت رﻓﺖ و ﻣﺸﮑﻠﺶ را ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﮔﺮ از اﯾﻦ ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﺑﮫﺘﺮی ﺑﺎ ﺗﻮ ﺷﻮد ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﯽ«؟ وی ھﺪف آنﺣﻀﺮت را ﺟﻮﯾﺎ ﺷﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ از ﺟﺎﻧﺐ ﺗﻮ ﻣﺒﻠﻐﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﭙﺮدازی ادا ﮐﺮده آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﺗﻮ ازدواج‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ؟« ﺣﻀﺮت ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد را ﺑﺎ ﻃﯿﺐ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻌﯿﻦ‬
‫را ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮد و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ازدواج ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در اﺻﺎﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﺪ آن ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻧﯿﺰ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﻃﺒﻘﺎت ھﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ‬
‫ﭘﺪر ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ﻓﺪﯾﻪ آزادی وی را ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻧﻤﻮد و ﭘﺲ از آزادی‪ ،‬آنﺣﻀﺮت از‬
‫وی ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ وی ازدواج ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٣٩٩‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﻣﺮﯾﺴﯿﻊ داﺳﺘﺎن إﻓﮏ و ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب‬

‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺮﺑﺮﮐﺖ اﯾﻦ ازدواج‬

‫وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ازدواج ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﺳﺮای ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﻤﻨﺖ و اﺣﺘﺮام اﯾﻦ ازدواج ﯾﮏ ﺑﺎره آزاد ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﯿﺴﺖ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ آﻧﺎن وﺻﻠﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ﻏﻼم و ﮐﻨﯿﺰ ﺷﻮﻧﺪ) ‪.(١‬‬

‫داﺳﺘﺎن اﻓﮏ‬
‫واﻗﻌﻪ اﻓﮏ ﮐﻪ در آن ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل ﺗﮫﻤﺖ زدﻧﺪ‪ ،‬در اﺛﻨﺎی ﺟﻨﮓ‬
‫ﺑﻨﯽﻣﺼﻄﻠﻖ و ھﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از آن ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﮐﺘﺐ اﺣﺎدﯾﺚ و ﺳﯿﺮه اﯾﻦ‬
‫داﺳﺘﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ واﻗﻌﻪای ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‪ ،‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‬
‫ً‬
‫ﺻﺮﯾﺤﺎ ﭼﻨﯿﻦ ھﺸﺪار داده ﺷﺪه‪ :‬وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﯾﮏ‬
‫ﺑﮫﺘﺎن اﺳﺖ« ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ از اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﯽﺗﻮان ﻓﮫﻤﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺧﺒﺮ دروغ و ﺧﻼف واﻗﻊ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪه و ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎنھﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد) ‪.(٢‬‬
‫اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را در اﺻﻞ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺷﺎﯾﻊ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎدهﻟﻮح‬
‫ً‬
‫ﻓﺮﯾﺐ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را ﺧﻮرده و ﺑﺎ آﻧﺎن ھﻢﻧﻮا ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا ﺣﺪ ﺗﮫﻤﺖ در ﻣﻮرد آنھﺎ اﺟﺮا‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ و ﻏﯿﺮه ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ھﻢ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺻﺪر اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ داﺳﺘﺎن را ﺑﺎ آب و ﺗﺎب ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ از‬
‫آنھﺎ اﻧﺘﻈﺎر دﯾﮕﺮی وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا آﻧﺎن در ھﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﮫﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﺎ‬

‫‪ -١‬ﺳﻨﻦ اﺑﯽ داود‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻌﺘﻖ‪ ،‬ﺑﺎب ﻓﯽ ﺑﯿﻊ اﻟﻤﮑﺎﺗﺐ إذا ﻓﺴﺨﺖ اﻟﻤﮑﺎﺗﺒﺔ‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
‫‪ -٢‬در ﺑﺎره داﺳﺘﺎن اﻓﮏ و ﺗﮫﻤﺖزدن ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﺟﻤﻌﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎدهﻟﻮح ﺑﻪ ام اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ل و اﻋﻼم ﺑﺮاﺋﺖ وی از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺮوردﮔﺎر در ھﺠﺪه آﯾﻪ از ﺳﻮره ﻧﻮر‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻣﻮرﺧﺎن‪،‬‬
‫ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن و ﻣﻔﺴﺮان اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد و اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﺗﻮاﺗﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻐﺮض و ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ و در ﻣﺼﺪاق‬
‫آﯾﺎت و اﯾﻦﮐﻪ آن زن ﻋﻔﯿﻔﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاﺋﺖ او در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻮده؟ ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻓﺮوغ اﺑﺪﯾﺖ ﺟﻠﺪ دوم ص – ‪ ۱۷۸‬ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ آن زﻣﺎن ﻣﺎرﯾﻪ ﻗﺒﻄﯿﻪ و ﯾﺎ زﻧﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻏﯿﺮ از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﺷﮑﺎرﺑﻮدن ﻣﺴﺄﻟﻪ و اﺟﻤﺎع ﻣﻮرﺧﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان و ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺮدود اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و اﺳﺘﺪﻻل ﻧﺪارد‪.‬‬
‫)ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٠٠‬‬
‫ﻗﻠﻢھﺎی زھﺮآ ﮔﯿﻦ ﺧﻮد ﻋﻠﯿﻪ اﺳﻼم و ﻣﻘﺪﺳﺎت آن ﻗﻠﻢﻓﺮﺳﺎﯾﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ‬
‫ﺟﻨﮓھﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪای ﺑﻮد ﺑﺮای آن ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ دو ﻣﻠﺖ ﻋﺮب و ﯾﮫﻮد ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ راه‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﻨﮓ »اﺣﺰاب« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫****‬
 ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب‬
‫ﯾﺎ‬
‫ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‬
‫)ذی اﻟﻘﻌﺪه ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ھﺠﺮی(‬
 ‫ﺗﻮﻃﺌﻪای ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻋﻠﯿﻪ اﺳﻼم‬

‫ﻋﺪهای از اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﯿﺒﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ) ‪ (١‬ﺗﻮﻃﺌﻪ ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫َْ‬
‫را ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪» .‬ﺳﻼم ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﯿﻖ«‪ُ » ،‬ﺣﯿﯽ ﺑﻦ أﺧﻄﺐ«‪» ،‬ﮐﻨﺎﻧﺔ ﺑﻦ‬
‫رﺑﯿﻊ« و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ از ﺳﺮان ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﻌﻈﻤﻪ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﺎ در ﺟﻨﮓ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ھﻤﺮاھﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﺳﻼم را ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﮐﻪ از ﻗﺒﻞ ﺑﺮای ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮی آﻣﺎدﮔﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺪﯾﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮی آﻣﺎده ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮان ﯾﮫﻮد ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮ ﻧﺰد »ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻄﻔﺎن« رﻓﺘﻪ ﺑﻪ آنھﺎ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﮐﻤﮏ و ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﻧﺼﻒ ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺪﯾﻨﻪ را‬
‫ﺑﻪ آنھﺎ ﺧﻮاھﻨﺪ داد‪) ،‬اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻧﯿﺰ از ﭘﯿﺶ ﺑﺮﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻨﮓ و دﻧﺪان ﺗﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻏﺰوۀ »ﻣﻌﻮﻧﻪ«‪ ،‬ﻋﺎﻣﺮ رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻄﻔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﮫﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد؛ از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ اﯾﻦھﺎ ﻧﯿﺰ اﻋﻼم آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺮدﻧﺪ(‪» .‬ﺑﻨﻮ اﺳﺪ« ھﻢﺳﻮﮔﻨﺪ و‬
‫ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﻏﻄﻔﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻏﻄﻔﺎن ﺑﻪ آنھﺎ ﻧﺎﻣﻪای ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﺎن ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮای ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﻮﺳﻠﯿﻢ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی و راﺑﻄﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬روی اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬آنھﺎ ﻧﯿﺰ آﻣﺎده ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﻮﺳﻌﺪ‬
‫ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﯾﮫﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن آنھﺎ را ﻧﯿﺰ آﻣﺎده ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ ﺳﭙﺎه ﺑﺰرﮔﯽ از ﺗﻤﺎم‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺗﺸﮑﯿﻞ و ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﯿﻞ آﺳﺎ ﻋﺎزم ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺪ‪ .‬در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری‬

‫‪ -١‬در ﻃﺒﺮی ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺈن اﻟﺬي ﺟﺮ ﻏﺰوة رﺳﻮل اﷲ اﳋﻨﺪق ﻓﻴﲈ ﻗﻴﻞ ﻣﺎ ﻛﺎن ﻣﻦ إﺟﻼء رﺳﻮل اﷲ‬
‫ﺑﻨﻲ اﻟﻨﻀﲑ ﻋﻦ دﻳﺎرﻫﻢ« )ج ‪.(۱۴۶۳ /۳‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﻐﺎزی ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺐ ﻣﻐﺎزی اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪/۷‬‬
‫‪ ۳۰۱‬در ذﮐﺮ ﻏﺰوه اﺣﺰاب اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت آن را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده‪» :‬ﺧﺮج ﺣﻴﻲ ﺑﻦ أﺧﻄﺐ ﺑﻌﺪ ﻗﺘﻞ ﺑﻨﻲ اﻟﻨﻀﲑ‬
‫إﱃ ﻣﻜﺔ ﳛﺮض ﻗﺮﺷﻴ ﹰﺎ ﻋﲆ ﺣﺮب رﺳﻮل اﷲ ج وﺧﺮج ﻛﻨﺎﻧﺔ ﺑﻦ اﻟﺮﺑﻴﻊ ﺑﻦ أﰊ اﳊﻘﻴﻖ ﻳﺴﻌﻰ ﰲ ﺑﻨﻲ‬
‫ﻏﻄﻔﺎن وﳛﻀﻬﻢ ﻋﲆ ﻗﺘﺎل رﺳﻮل اﷲ ج ﻋﲆ أن ﳍﻢ ﻧﺼﻒ ﲤﺮ ﺧﻴﱪ ﻓﺄﺟﺎﺑﻪ ﻋﻴﻨﻴﺔ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ ﺑﻦ‬
‫ﺣﺬﻳﻔﺔ ﺑﻦ ﺑﺪر اﻟﻔﺰاري إﱃ ذاﻟﻚ وﻛﺘﺒﻮا إﱃ ﺣﻠﻔﺎﺋﻬﻢ ﻣﻦ ﺑﻨﻲ أﺳﺪ ﻓﺄﻗﺒﻞ إﻟﻴﻬﻢ ﻃﻠﺤﺔ ﺑﻦ ﺧﻮﻳﻠﺪ ﺑﻤﻦ‬
‫أﻃﺎﻋﻪ اﻟﺦ«‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٠٤‬‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد آﻧﺎن ده ھﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد) ‪ .(١‬اﯾﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮدان ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد) ‪.(٢‬‬
‫ﮔﺮدان ﻏﻄﻔﺎن ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ »ﻋﯿﻨﯿﺔ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ ﻓﺰاری« از ﺳﺮداران ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب‬
‫و) ‪ (٣‬ﮔﺮدان ﺑﻨﻮ اﺳﺪ ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ »ﻃﻠﯿﺤﻪ« ﻗﺮار داﺷﺖ و اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﮐﻞ‬
‫ﻗﻮای ﻣﮫﺎﺟﻢ ﺑﻮد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﯽ ج از اﯾﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻗﺮﯾﺶ و ﯾﮫﻮد آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ اﺻﺤﺎب ﺧﻮد در ﻣﻮرد ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ دﻓﺎع از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ اﯾﺮاﻧﯽ اﻻﺻﻞ ﺑﻮد و از ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﯽ و دﻓﺎﻋﯽ آ ﮔﺎھﯽ داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﯿﺮونرﻓﺘﻦ در ﻣﯿﺪان ﺻﺎف و ﺟﻨﮕﯿﺪن‪ ،‬ﺻﻼح ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم در ﯾﮏﺟﺎ ﮔﺮد آﯾﺪ و در ﻗﺴﻤﺖ آﺳﯿﺐﭘﺬﯾﺮ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺣﻤﻠﮥ دﺷﻤﻦ ﻣﯽرود‪،‬‬
‫ﺧﻨﺪق ﮐﻨﺪه ﺷﻮد ﺗﺎ دﺷﻤﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺪ از آن ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ و ﺳﺮﺑﺎزان اﺳﻼم در ﭘﺸﺖ ﺧﻨﺪق ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﭘﯿﺸﺮوی دﺷﻤﻦ ﺑﺎ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی و ﭘﺮﺗﺎب ﺳﻨﮓ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫»ﺧﻨﺪق« ﻣﻌﺮب »ﮐﻨﺪه« ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻨﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎف ﺑﻪ ﺧﺎ و ھﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺎف ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ »ﺑﯿﺪق« از ﭘﯿﺎده ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﻣﻮرد‬
‫ﭘﺴﻨﺪ ھﻤﮕﺎن واﻗﻊ ﺷﺪ و اﺳﺒﺎب و اﺑﺰار ﮐﻨﺪن ﺧﻨﺪق ﻣﮫﯿﺎ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﻧﺨﻠﺴﺘﺎنھﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنھﺎ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺎھﮕﺎه ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﻗﺴﻤﺘﯽ ﮐﻪ راه‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺎم داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﻀﺎی ﺑﯿﺮون ﺷﮫﺮ ﺑﺎز ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺎ ﺳﻪ ھﺰار ﻧﻔﺮ از ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ در ھﺸﺘﻢ ﻣﺎه ذی اﻟﻘﻌﺪه ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ‬
‫ھﺠﺮی از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺎرج و در ﻣﺤﻞ ورودی دروازه ﺷﺎم ﺑﺮای ﺣﻔﺮ ﺧﻨﺪق آﻣﺎده ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ﺣﻔﺮ ﺧﻨﺪق را ﺧﻮد آنﺣﻀﺮت ﭘﯿﺎده ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ھﺮده ﻧﻔﺮ ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ﻣﺘﺮ از ﺧﻨﺪق‬
‫ﻣﺤﻮل ﺷﺪ‪ ،‬ژرﻓﺎی ﺧﻨﺪق ﺣﺪود دو و ﻧﯿﻢ ﻣﺘﺮ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﻇﺮف ﺑﯿﺴﺖ روز ﺑﺎ ﺗﻼش‬
‫ﻣﺪاوم ﺳﻪ ھﺰار ﻣﺠﺎھﺪ ﻓﺪاﮐﺎر‪ ،‬ﮐﺎر ﺣﻔﺮ ﺧﻨﺪق ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺑﻨﺎی‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ،۴۷ /۲‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪.۳۰۱ /۷‬‬

‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﻓﻘﻂ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﻌﺮوف را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﺎن ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺑﻨﻮ ﺳﻠﯿﻢ‪ ،‬ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪ ﺷﻤﺲ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪۀ ﻗﺒﯿﻠﻪ اﺷﺠﻊ‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻦ رﺧﯿﻠﻪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺑﻨﻮ ﻣﺮه‪ ،‬ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺣﺎرث و ﻃﻠﯿﺤﻪ ﺑﻌﺪا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪ ۱۲۱ /۲‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪» ۴۷ /۲‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪» ۴۷ /۲‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
 ‫‪٤٠٥‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﺻﻒ ﮐﺎرﮔﺮان ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬در روزھﺎی ﺣﻔﺮ ﺧﻨﺪق ﻧﯿﺰ‬
‫آنﺣﻀﺮت دوﺷﺎدوش ﺳﺮﺑﺎزان اﺳﻼم ﻣﺸﻐﻮل ﮐﻨﺪن ﺧﻨﺪق ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎ ﺳﺨﺖ ﺑﻮد؛ از‬
‫ﻣﺪت ﺳﻪ روز ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ ﻏﺬاﯾﯽ ﻧﺨﻮرده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﺼﺎر و ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺧﺎکھﺎی ﺧﻨﺪق را ﺑﺮ‬
‫ﭘﺸﺖ ﺣﻤﻞ ﮐﺮده ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﯾﺨﺘﻨﺪ و از ﻓﺮط ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎ ﺻﺪای ھﻤﺎھﻨﮓ اﯾﻦ ﺷﻌﺮ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫أﺑﺪ ﹰا‬ ‫ﺑﻘﻴﻨﺎ‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫اﳉﻬﺎد‬ ‫ﻋﲆ‬ ‫ﳏﻤﺪ ﹰا‬ ‫ﺑﺎﻳﻌﻮا‬ ‫اﻟﺬﻳﻦ‬ ‫ﻧﺤﻦ‬
‫»ﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺟﺎن در ﺑﺪن دارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮ ﺟﮫﺎد ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﯿﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ«‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﯿﺰ ﺧﺎک ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﯾﺨﺘﻨﺪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﮑﻢ ﻣﺒﺎرک ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺮود را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫ﹶﺻ ﱠﻠ ﹾﻴﻨﹶﺎ‬ ‫ﹶوﻻﹶ‬ ‫ﺗ ﹶﹶﺼﺪﱠ ﹾﻗﻨﹶﺎ‬ ‫ﹶوﻻﹶ‬ ‫ﹾاﻫﺘﹶﺪﹶ ﹾﻳﻨﹶﺎ‬ ‫ﹶﻣﺎ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﹶﻟ ﹾﻮﻻﹶ‬ ‫ﹶواﷲ‬
‫ﻻﹶ ﹶﻗ ﹾﻴﻨﹶﺎ‬ ‫إﹺ ﹾن‬ ‫اﻷﹶ ﹾﻗﺪﹶ ا ﹶم‬ ‫و ﹶﺛﺒ ﹺ‬
‫ﺖ‬ ‫ﹶﻋ ﹶﻠ ﹾﻴﻨﹶﺎ‬ ‫ﹶﺳ ﹺﻜﻴﻨﹶ ﹰﺔ‬ ‫ﹶﻓ ﹶﺄﻧ ﹺﹾﺰ ﹶﻟ ﹾﻦ‬
‫ﹶ ﱢ‬
‫ﹶأ ﹶﺑ ﹾﻴﻨﹶﺎ‬ ‫ﻓﹺ ﹾﺘﻨﹶ ﹰﺔ‬ ‫ﹶأ ﹶرا ﹸدوا‬ ‫إﹺ ﹶذا‬ ‫ﹶﻋ ﹶﻠ ﹾﻴﻨﹶﺎ‬ ‫ﹶﺑ ﹶﻐ ﹾﻮا‬ ‫ﹶﻗﺪﹾ‬ ‫اﻷﹸ ﹶﱃ‬ ‫إﹺ ﱠن‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻟﻔﻆ »اﺑﯿﻨﺎ« را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬آوزﺷﺎن را ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و آن را ﺑﺎر ﺑﺎر ﺑﺮ‬
‫زﺑﺎن ﻣﯽآوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای اﻧﺼﺎر و ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺟﻤﻼت دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ــــــــﺎر ﹾك ﹺﰲ اﻷﹶﻧ ﹶﹾﺼ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ــــﻢ ﻻﹶ ﹶﺧ ﹾ ﹺ‬
‫ــــــــﺎﺟ ﹶﺮ ﹾه‬‫ــــــــﺎر ﹶواﳌﹸ ﹶﻬ‬ ‫ﹶﻓ ﹶﺒ‬ ‫ــــﲑ إ ﱠﻻ ﹶﺧ ﹾ ﹸ‬
‫ــــﲑ اﻵﺧ ﹶ‬
‫ــــﺮ ﹾه‬ ‫ﹶ‬ ‫اﻟ ﱠﻠ ﹸﻬ ﱠ‬
‫در ﻃﯽ ﺣﻔﺮ ﺧﻨﺪق ﺑﺎ ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓھﺎی ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ ﯾﮏ روز ﺑﺎ ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ھﺮﭼﻨﺪ ﺿﺮﺑﻪ زدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ آن را ﺧﺮد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﻪ روز ﻏﺬا‬
‫ﻧﺨﻮرده و ﺑﺮ ﺷﮑﻢ ﻣﺒﺎرکﺷﺎن ﺳﻨﮓ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ زدن ﺿﺮﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ آن را‬
‫درھﻢ ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ) ‪ .(١‬ﮐﺎر ﺧﻨﺪق ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در داﻣﻨﮥ ﮐﻮه »ﺳﻠﻊ« ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻨﺪق ﻣﺸﺮف ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﻒآراﯾﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪھﺎی ﺷﮫﺮ ﺑﺮده ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﭼﻮن از ﺟﺎﻧﺐ »ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ« اﺣﺘﻤﺎل و اﻧﺪﯾﺸﮥ ﺣﻤﻠﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوه اﺣﺰاب‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٠٦‬‬
‫اﺳﻠﻢ ﺑﺎ دوﯾﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﺑﺮای ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﯽ و ﺣﻔﺎﻇﺖ در آن ﺳﻮ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﯾﮫﻮد ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ھﻨﻮز ﺑﻪ ﺻﻒ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ آنھﺎ را ﺑﺮای اﯾﻦ اﻣﺮ آﻣﺎده ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬ ‫َْ َ‬
‫ُﺣﯿﯽ ﺑﻦ أﺧﻄﺐ )ﭘﺪر ﺣﻀﺮت ﺻﻔﯿﻪ( ﮐﻪ ﺳﺮدار ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ ﺑﻮد ﺷﺨﺼﺎ ﻧﺰد ﮐﻌﺐ ﺑﻦ‬
‫اﺳﺪ‪ ،‬ﺳﺮدار ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ رﻓﺖ؛ ﮐﻌﺐ از ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ وی ﺧﻮدداری ﮐﺮد‪ .‬ﺣﯿﯽ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻦ ﺳﯿﻞ ﻋﻈﯿﻢ ﺳﭙﺎه ﻋﺮب را ﮔﺮد آوردهام‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ و ﺗﻤﺎم ﻋﺮب ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﻞ ﺧﺮوﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ درآﻣﺪه و ھﺮﯾﮏ از آنھﺎ ﺗﺸﻨﻪ ﺧﻮن ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ‬
‫ﻃﻼﯾﯽ را ﻧﺒﺎﯾﺪ از دﺳﺖ داد و ھﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﻼم را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﮐﻌﺐ ھﻨﻮز آﻣﺎدۀ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬او اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ ھﻤﻮاره ﻣﺤﻤﺪ را راﺳﺘﮕﻮ ﯾﺎﻓﺘﻪام‪.‬‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ ﺑﺎ وی ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺮوت و ﺟﻮاﻧﻤﺮدی اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺟﺎدوی »ﺣﯿﯽ« ﮐﺎرﮔﺮ واﻗﻊ‬
‫ﺷﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﮐﻌﺐ ﺑﺮای ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ آﻣﺎده ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﺟﺮﯾﺎن ﻋﮫﺪﺷﮑﻨﯽ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ اﺳﺪ آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺗﻤﺎم‬
‫ﺣﺠﺖ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده دو ﺳﺮدار رﺷﯿﺪ اﺳﻼم‬
‫ً‬
‫را ﻧﺰد آنھﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ ﻧﻘﺾ ﻋﮫﺪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪،‬‬
‫ھﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از آﻧﺠﺎ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﺻﻮرت رﻣﺰ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺒﮫﻢ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ روﺣﯿﻪ‬
‫ﻣﺠﺎھﺪان اﺳﻼم از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻧﺎﮔﻮار ﺿﻌﯿﻒ ﻧﺸﻮد‪ .‬آﻧﺎن ﻧﺰد ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ رﻓﺘﻨﺪ و ﻧﻈﺮ آنھﺎ را‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﻣﻌﺎھﺪهای ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آﻧﺎن و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻄﻮف داﺷﺘﻨﺪ و ﻋﻮاﻗﺐ‬
‫ﻧﻘﺾ آن را ﯾﺎدآور ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ آن ﻟﺠﻮﺟﺎن و دروﻏﮕﻮﯾﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻣﺤﻤﺪ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‬
‫و از ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎھﺪهای اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪارﯾﻢ!‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ و‬
‫اﯾﻦ ﺳﭙﺎه ﻣﺠﮫﺰ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪ‪ ،‬و از ﺳﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺟﻨﺐ و ﺟﻮﺷﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ و ﻟﺮزه درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ آن‬
‫ﻣﻌﺮﮐﮥ وﺣﺸﺘﻨﺎک را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ََ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َۡ ََ‬ ‫ۡ َٓ ُ ّ َ ُ‬
‫ت‬‫ت ٱ�ب� ٰ ُر َو َ�لغ ِ‬ ‫﴿إِذ جا ُءو�م مِن ف ۡوق ِ� ۡم َوم ِۡن أسفل مِن� ۡم �ذ زاغ ِ‬
‫َ ۡ ُ ْ ۡ ٗ‬ ‫َُ َ ُۡ َ ۡ ۡ‬ ‫ۡ ُ ُ ُ ۡ َ َ َ َ َ ُ ُّ َ َّ ُّ ُ َ ۠‬
‫� ٱل ُمؤم ُِنون َو ُزل ِزلوا زِل َزا�‬
‫جر و�ظنون بِٱ�ِ ٱلظنونا ‪ ١٠‬هنال ِك ٱ�ت ِ‬ ‫ٱلقلوب ٱ�نا ِ‬
‫َ ٗ‬
‫شدِيدا ‪] ﴾١١‬اﻷﺣﺰاب‪.[۱۱-۱۰ :‬‬
 ‫‪٤٠٧‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‬

‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺎﻻ و از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭼﺸﻢھﺎ ﺧﯿﺮه ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫دلھﺎ ﺑﻪ ﺣﻨﺠﺮهھﺎ رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﺎری ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻤﺎنھﺎی ﻣﺸﮑﻮﮐﯽ داﺷﺘﯿﺪ‪ .‬در‬
‫آﻧﺠﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺑﺘﻼ و آزﻣﺎﯾﺶ ﺳﺨﺘﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺳﺨﺖ ﺗﮑﺎن ﺧﻮردﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﺮوھﯽ از ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺎن ارﺗﺶ اﺳﻼم ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻇﺎھﺮ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﻮﺳﻢ ﺳﺮﻣﺎ‪ ،‬ﮐﻤﺒﻮد آذوﻗﻪ‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﮕﯽھﺎی ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،‬ﺑﯽﺧﻮاﺑﯽ و‬
‫ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ھﺠﻮم ﯾﮏ ﺳﭙﺎه ﺑﺰرگ‪ ،‬ھﻤﻪ اﯾﻦھﺎ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺮار آنھﺎ را‬
‫ﻓﺎش ﮐﺮد‪ .‬آنھﺎ ﺑﺎ ﺑﮫﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﮐﺴﺐ‬
‫اﺟﺎزه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬در ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ از ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد‬
‫ﺧﺒﺮی ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و‪ ...‬و‪ ...‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻣﺎ اﺟﺎزه رﻓﺘﻦ ﺑﺪھﯿﺪ‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ َ َّ ُ ُ َ‬
‫و� َنا َع ۡو َرة ‪َ ٞ‬و َما ِ َ‬
‫�دون إِ� ف َِر ٗار� ‪] ﴾١٣‬اﻷﺣﺰاب‪.[۱۳ :‬‬‫� ب ِ َع ۡو َر�ٍ� إِن ي ِر‬ ‫﴿�قولون إِن �ي‬
‫»آﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن ﺧﺎﻟﯽ و‬
‫ﺑﯽﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ آﻧﺎن ﻗﺼﺪی ﺟﺰ ﻓﺮار از ﻣﻌﺮﮐﻪ ﻧﺪارﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﺧﻼص و ﺷﮫﺎﻣﺖ ﺳﺮﺑﺎزان اﺳﻼم را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ٱ� َو َر ُس ُ ُ‬
‫و�ۥ َو َص َد َق َّ ُ‬
‫ٱ�‬ ‫اب قَالُوا ْ َ� ٰ َذا َما َو َع َدنَا َّ ُ‬ ‫ون ۡٱ�َ ۡح َز َ‬ ‫َ َ َّ َ َ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫﴿ولما رءا ٱلمؤمِن‬
‫ِيما ‪] ﴾٢٢‬اﻷﺣﺰاب‪.[۲۲ :‬‬ ‫اد ُه ۡم إ َّ�ٓ إ َ‬
‫ي� ٰ ٗنا َو� َ ۡسل ٗ‬ ‫َ َ ُ ُُ َ َ َ َ‬
‫ورسو� ۚۥ وما ز‬
‫ِ ِ‬
‫»و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺳﭙﺎه ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ را دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ آﻧﭽﻪ ﺧﺪا و‬
‫رﺳﻮﻟﺶ ﺑﺎ ﻣﺎ وﻋﺪه ﮐﺮدهاﻧﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ اﯾﻤﺎن و اﻃﺎﻋﺖ آﻧﺎن را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﻤﻮد«‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﮫﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺷﺪﺗﯽ اداﻣﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﺗﺎ ﺳﻪ روز‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج و دﻟﯿﺮﻣﺮدان اﺳﻼم ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﯾﮏ روز ﯾﺎران ﻣﺨﻠﺺ ﺑﯽﺗﺎب‬
‫ﮔﺸﺘﻪ ﺷﮑﻢھﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﻨﮓ ﺑﺮ آنھﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ﻧﯿﺰ ﺷﮑﻢ ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی ﯾﮏ‬
‫ﺳﻨﮓ دو ﺳﻨﮓ ﺑﺮ آن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد) ‪.(١‬‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﻪ ﻗﺪری ﺷﺪﯾﺪ و ﭘﺮﺧﻄﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر آنﺣﻀﺮت ج ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ھﺴﺖ ﮐﻪ از دﺷﻤﻦ ﺧﺒﺮی ﺑﯿﺎورد؟ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺰ‬

‫‪ -١‬ﺷﻤﺎﺋﻞ ﺗﺮﻣﺬی‪ ،‬ﻋﺮبھﺎ ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺮ ﺷﮑﻢ ﺧﻮد ﺳﻨﮓ ﻣﯽﺑﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺛﺮ آن ﮐﻤﺮ ﺧﻢ ﻧﻤﯽﮔﺮدﯾﺪ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٠٨‬‬

‫ﺻﺪای ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ ﺻﺪاﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ .‬در آن ﻣﻮﻗﻊ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫زﺑﯿﺮ ﻟﻘﺐ ﺣﻮاری دادﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﺎﺻﺮهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺧﻨﺪق را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و از‬
‫ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ را داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ اھﻞ ﺑﯿﺖ آنﺣﻀﺮت و اھﻞ و ﻋﯿﺎل‬
‫اﺻﺤﺎب ﮐﺮام در داﺧﻞ ﻗﻠﻌﻪھﺎ ﭘﻨﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﺎﺻﺮهﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﺧﻨﺪق‬
‫ﻋﺒﻮر ﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ از آن ﺳﻮی ﺧﻨﺪق ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﻧﻤﻮده و ﺳﻨﮓ ﭘﺮﺗﺎب ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﺟﺎھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از ﺧﻨﺪق‪ ،‬دﺳﺘﻪھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﻤﻼت ﮐﻔﺎر ﭘﺎﺳﺦ دھﻨﺪ و ﯾﮏ دﺳﺘﻪ ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ ﺧﻮد اﯾﺸﺎن ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﻧﺪ ﺣﻠﻘﮥ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺗﻨﮓﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻀﻌﯿﻒ روﺣﯿﻪ اﻧﺼﺎر ﮔﺮدد‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺑﻨﻮ ﻏﻄﻔﺎن ﺻﻠﺢ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ھﻤﻪﺳﺎﻟﻪ ﯾﮏ ﺳﻮم از ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺪھﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎده و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ را ﮐﻪ از ﺳﺮان اﻧﺼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺣﻀﺎر ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ﻣﺸﻮرت ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ھﺮدو ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ دﺳﺘﻮر ﺧﺪا اﺳﺖ ﻣﺎ ﺣﺮﻓﯽ ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺮض ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﻢ ﮐﻪ در دوران ﮐﻔﺮ و ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺟﺮأت ﻧﮑﺮده از ﻣﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎج ﮐﻨﺪ و ﺣﺎﻻ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﻔﺘﺨﺮ ﺷﺪه و از ﻋﺰت و‬
‫ﻋﻈﻤﺖ آن ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدﯾﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﺑﺎج ﺑﺪھﯿﻢ؟!‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ارادۀ آھﻨﯿﻦ آﻧﺎن را اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﻋﮫﺪﻧﺎﻣﻪ را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ آن را ﻣﺤﻮ ﮐﺮد و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ھﺮ‬
‫ﮐﺎری ﮐﻪ از دﺳﺖ آنھﺎ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دھﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ ﺳﺮو ﺳﺎﻣﺎن ﺟﺪﯾﺪی ﺑﻪ ﺧﻮد داد و ھﺮروز ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﺎن ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ ،‬ﺿﺮار ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب و‬
‫ﺟﺒﯿﺮه ﺣﻤﻠﮥ ﻋﻤﻮﻣﯽ آﻧﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﺧﻨﺪق ﻋﺒﻮر ﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻮن‬
‫ﻋﺮض ﺧﻨﺪق ﮐﻢ ﺑﻮد‪ ،‬از آن ﻃﺮف ﺳﻨﮓ ﭘﺮﺗﺎب و ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ از اﯾﻦ‬
‫ﺣﻤﻼت ﻧﺘﯿﺠﻪای ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪﻃﻮر دﺳﺘﺠﻤﻌﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎه در‬
‫ﯾﮏﺟﺎ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﺎن و ﺳﺮان ﻗﺒﺎﯾﻞ ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ آنھﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﯾﮏ ﻧﺎﺣﯿﻪ‬
‫ﻋﺮض ﺧﻨﺪق ﮐﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا آﻧﺠﺎ را ﺑﺮای آﻏﺎز ﻧﻘﻄﻪ ﺣﻤﻠﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪.۴۷۴ /۳‬‬

 ‫‪٤٠٩‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‬

‫ﻧﺒﺮد دو ﻗﻬﺮﻣﺎن اﺳﻼم و ﮐﻔﺮ‬

‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪود‪ ،‬ﺿﺮار‪ ،‬ﺟﺒﯿﺮه و ﻧﻮﻓﻞ ﮐﻪ از ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎن ﻣﺸﮫﻮر ﻋﺮب ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺒﺎن ﺧﻮد را‬
‫ﺗﺎﺧﺘﻪ و از ھﻤﺎن ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻋﺮض ﺧﻨﺪق ﮐﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮف ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن اﺳﻼم ﭘﺮﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﮫﺮﻣﺎنﺗﺮﯾﻦ آﻧﺎن »ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪود« ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﭼﺎﻻﮐﯽ و ﻗﺪرت ﺟﻨﮕﯽ ﺑﺎ ﯾﮏ ھﺰار‬
‫ﺳﻮار ﺑﺮاﺑﺮی و ھﻤﺴﻮﺋﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر زﺧﻤﯽ ﺷﺪه و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ‬
‫وﻗﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻮھﺎی ﺧﻮد روﻏﻦ ﺳﺮ ﻧﻤﺎﻟﺪ‪ .‬در اﯾﻦ وﻗﺖ ﺳﻦ او ﻧﻮد‬
‫ﺳﺎل ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ او ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻗﺪم ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻋﺮف ﻋﺮب‪ ،‬ﻣﺒﺎرز‬
‫ﻃﻠﺒﯿﺪ و اﻋﻼم ﻧﻤﻮد‪ :‬ﮐﺴﯽ ھﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﺪ؟ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ س ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﺒﺎرزه ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ج ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﺮده و‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪود اﺳﺖ! آﻧﮕﺎه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻧﺸﺴﺖ و دﯾﮕﺮ ﺻﺪاﯾﯽ در ﭘﺎﺳﺦ وی‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪود دوﺑﺎره اﻋﻼم ﮐﺮد و ھﻤﺎن ﯾﮏ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻮش رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﺎر‬
‫ﺳﻮم ﮐﻪ ﻋﻤﺮو اﻋﻼم ﮐﺮد و ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ او را ﭘﺎﺳﺦ داد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﺮو‬
‫اﺳﺖ! ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬آری‪ ،‬ﻣﻦ او را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻋﻠﯽ س اﺟﺎزه دادﻧﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد ﺑﻪ او ﺷﻤﺸﯿﺮ‬
‫داده ﻋﻤﺎﻣﻪای ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺮ ﺳﺮش ﺑﺴﺘﻪ او را ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮو ﻣﻘﻮﻟﮥ ﻣﻌﺮوﻓﯽ‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫ً‬
‫»ھﺮﮐﺲ از ﻣﻦ در دﻧﯿﺎ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ را ﻃﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ‬
‫ﺧﻮاھﻢ داد«‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ از وی ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ واﻗﻌﺎ از ﺗﻮ اﺳﺖ؟‬
‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬آری! آﻧﮕﺎه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﻢ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮی‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو‪ :‬اﯾﻦ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‪ :‬ﺟﻨﮓ را رھﺎ ﮐﻦ و ﺑﺮﮔﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو‪ :‬ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﻃﻌﻨﮥ زﻧﺎن ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﺸﻨﻮم‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‪ :‬ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻣﻦ آﻣﺎده ﺑﺎش!‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو‪ :‬ﺧﻨﺪﯾﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬در زﯾﺮ آﺳﻤﺎن و روی زﻣﯿﻦ اﻣﯿﺪ و اﻧﺘﻈﺎر اﯾﻦ را ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﮐﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎدی ﺑﺮ ﻣﻦ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤١٠‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﭘﯿﺎده و ﻋﻤﺮو ﺳﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻤﺮو ﻏﯿﺮﺗﺶ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺷﺪ و در ﺷﺄن ﺧﻮد ﻧﺪﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ او ﺳﻮار و ﺣﺮﯾﻔﺶ ﭘﯿﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﺳﺐ ﻓﺮود آﻣﺪ و ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮ ﭘﺎھﺎی اﺳﺐ ﺷﻤﺸﯿﺮ‬
‫زد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﭘﺎھﺎﯾﺶ ﻗﻄﻊ ﺷﺪﻧﺪ؛ آﻧﮕﺎه از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ھﺴﺘﯿﺪ؟ اﯾﺸﺎن ﺧﻮد را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻗﺼﺪ ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ ﺗﻮ را ﻧﺪارم‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬وﻟﯽ ﻣﻦ ﻗﺼﺪ ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ ﺗﻮ را دارم‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﻤﺸﯿﺮ را از ﻏﻼف ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﺎ ﺳﭙﺮ ﺣﻤﻠﮥ او را دﻓﻊ ﻧﻤﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﻤﺸﯿﺮ در ﺳﭙﺮ‬
‫ﻓﺮو رﻓﺖ و ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﻣﺒﺎرک را ﻣﺠﺮوح ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺿﺮﺑﻪ ﮐﺎری ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﺸﺎن‬
‫ﺑﺮای ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽاش ﻣﯽدرﺧﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺎب ﻗﺎﻣﻮس ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ذو اﻟﻘﺮﻧﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽاش دو اﺛﺮ زﺧﻢ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﺛﺮ زﺧﻢ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪود و دﯾﮕﺮی اﺛﺮ‬
‫زﺧﻢ ﺷﻤﺸﯿﺮ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ‪ .‬ﭘﺲ از ﺣﻤﻠﮥ ﻋﻤﺮو ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺷﺎﻧﮥ ﻋﻤﺮو را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﻮد و در آن ﻓﺮو رﻓﺖ‪ .‬ھﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ اﯾﻦ ﺿﺮﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺖ و اﻋﻼم ﻓﺘﺢ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻋﻤﺮو‪ ،‬ﺿﺮار و ﺟﺒﯿﺮه ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﭼﻮن ﺑﺎ ذواﻟﻔﻘﺎر ﻋﻠﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺿﺮار را‬
‫ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮد‪ ،‬ﺿﺮار ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ زوﺑﯿﻦ ﺑﺮ وی ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮدداری ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻋﻤﺮ! آن اﺣﺴﺎن را ﺑﻪ ﯾﺎد آور! ﻧﻮﻓﻞ در ﺣﺎل ﻓﺮار داﺧﻞ ﺧﻨﺪق ﺳﻘﻮط ﮐﺮد‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﺑﻪﺳﻮی وی ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬او اﻋﻼم ﻧﻤﻮد‪ :‬ای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن! ﻣﻦ ﻣﺮگ ﺑﺎ ﺷﺮف‬
‫ﻣﯽﺧﻮاھﻢ‪) ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﻧﺒﺮد ﮐﻨﺪ – ﻣﺘﺮﺟﻢ( ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ او را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و وارد ﺧﻨﺪق ﺷﺪ و ﺑﻪ درﮐﺶ واﺻﻞ ﮐﺮد) ‪.(١‬‬
‫روز ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺘﯽ در ﭘﯿﺶ روی ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻨﮓ در ﺗﻤﺎم روز اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﮐﻔﺎر‬
‫از ھﺮﺳﻮ ﺗﯿﺮﺑﺎران و ﺳﻨﮓﺑﺎران ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮای ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ ھﻢ اﯾﻦ ﺣﻤﻼت ﻣﺘﻮﻗﻒ‬

‫‪ -١‬ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺣﺎﻻت ﺑﻪﻃﻮر اﺟﻤﺎﻟﯽ در ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺸﺮوح آن از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﺧﻤﯿﺲ اﺧﺬ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٤١١‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‬

‫ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ھﻤﺎن روزی اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ وارد ﺷﺪه ﮐﻪ ﭼﮫﺎر ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﭘﯽ از رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن روز ﻗﻀﺎ ﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪازی و ﭘﺮﺗﺎب ﺳﻨﮓ ﭼﻨﺎن ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ ﻧﯿﺮو ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﻠﻌﻪای‬
‫ﮐﻪ زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن در آن ﭘﻨﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺤﻠﻪ ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﯾﮫﻮدﯾﺎن‬
‫دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ھﻤﺮاه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﺗﺎ درب ﻗﻠﻌﻪ رﻓﺖ و در ﺻﺪد ﯾﺎﻓﺘﻦ راه ورود ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺣﻀﺮت‬
‫ﺻﻔﯿﻪ )ﻋﻤﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم( او را دﯾﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺣﺴﺎن ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﺮای ﺣﻔﺎﻇﺖ از آنھﺎ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺻﻔﯿﻪ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮو و اﯾﻦ ﯾﮫﻮدی را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎن و ﮔﺮﻧﻪ او ﺑﻪ‬
‫دﺷﻤﻨﺎن اﻃﻼع ﺧﻮاھﺪ داد) ‪ .(٢‬ﺣﻀﺮت ﺣﺴﺎن دﭼﺎر ﻋﺎرﺿﻪای ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ آن ﻋﺎرﺿﻪ ﭼﻨﺎن‬
‫در وی ﺑﯿﻢ و ھﺮاس اﯾﺠﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ از ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎم ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻟﺮزﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫اﻇﮫﺎر ﻋﺬر ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻦ اھﻞ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻮدم ﺟﺎﯾﻢ اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺻﻔﯿﻪ ﭼﻮب را از ﺧﯿﻤﻪ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺮ ﻓﺮق ﺳﺮ آن ﯾﮫﻮدی ﻓﺮو ﮐﻮﻓﺖ و او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﺣﺴﺎن رﻓﺖ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎﻻ ﺑﺮو ﻟﺒﺎسھﺎ و اﺳﻠﺤﻪاش را ﺑﯿﺎر‪ .‬ﺣﺴﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ رھﺎﯾﺶ ﮐﻦ!‬
‫ﺻﻔﯿﻪ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﺑﺮو ﺳﺮش را از ﺗﻨﺶ ﺟﺪا ﮐﻦ و از ﺑﺎﻻی دﯾﻮار ﻗﻠﻌﻪ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﻨﺪاز‬
‫ﺗﺎ ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﻣﺮﻋﻮب ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺷﮫﺎﻣﺖ را ﻧﯿﺰ ﺣﻀﺮت ﺻﻔﯿﻪ اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺳﺮش را ﺟﺪا‬
‫ﮐﺮد و از ﻗﻠﻌﻪ ﺑﯿﺮون اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﯾﮫﻮد ﻓﮑﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺷﺎﯾﺪ داﺧﻞ دژ اﻓﺮاد ﻣﺴﻠﺤﯽ ﮔﻤﺎرده‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺟﺮأت ﻧﮑﺮدﻧﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ھﺮاﻧﺪازه ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﻪ ﻃﻮل ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﺎن اﻧﺪازه ھﻤﺖ ﺳﭙﺎه ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ ﮐﺎھﺶ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و روﺣﯿﮥ آﻧﺎن ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﮫﯿﻪ آذوﻗﻪ و ﻋﻠﻮﻓﻪ ﺑﺮای ﯾﮏ ﺳﭙﺎه ده ھﺰار‬
‫ﻧﻔﺮی و ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن آنھﺎ ﮐﺎر آﺳﺎﻧﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻧﺎﮔﮫﺎن اﻣﺪاد ﻏﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻣﺪ و ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد ﺳﺮﻣﺎی ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ھﻮا ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ ﺷﺪ و ﺑﺎد ﺳﺨﺘﯽ وزﯾﺪن ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﺧﯿﻤﻪھﺎ‬
‫از ﺟﺎ ﮐﻨﺪه و دﯾﮓھﺎ از روی آﺗﺶ واژﮔﻮن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﺳﯿﻤﮕﯽ و آﺷﻔﺘﮕﯽ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای‬
‫داﻣﻨﮕﺮ ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن دﺷﻤﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ از اﯾﻦ ﺑﺎد ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﮏ ﻟﺸﮑﺮ اﻟﮫﯽ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫ً‬
‫‪ -١‬ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺷﺪﯾﺪا اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮫﺎر ﻧﻤﺎز ﻗﻀﺎ ﺷﺪ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻧﻤﺎز و ﭼﮫﺎر ﻧﻤﺎز در‬
‫ﯾﮏ روز ﻗﻀﺎ ﺷﺪ ﯾﺎ در ﭼﻨﺪ روز در زرﻗﺎﻧﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬زرﻗﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻃﺒﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺰار و اﺑﻮﯾﻌﻠﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺣﺴﻦ ﺟﻠﺪ ‪ ۲‬ص – ‪ ۱۲۹‬و اﺑﻦ ھﺸﺎم‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤١٢‬‬
‫‪ۡ ََ ٞ‬‬ ‫َ َّ َ َ ُ ۡ ٓ ۡ ُ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ ۡ ُ ْ‬
‫ام ُنوا ٱذك ُروا ن ِۡع َمة ٱ�ِ عل ۡي� ۡم إِذ َجا َءت� ۡم ُج ُنود فأ ۡر َسل َنا‬ ‫���ها ٱ�ِين ء‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ٗ َّ َ َ‬ ‫َعلَ ۡيه ۡم ر ٗ‬
‫�حا َو ُج ُنودا ل ۡم ت َر ۡوها ۚ﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪.[۹ :‬‬‫ِ ِ‬
‫»ای ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻪ را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﯾﺎد آورﯾﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن ﻧﺰد ﺷﻤﺎ آﻣﺪﻧﺪ‬
‫ﭘﺲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻃﻮﻓﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ و ﺳﭙﺎھﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آنھﺎ را ﻧﻤﯽدﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﻧﻌﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد اﺷﺠﻌﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺳﺮان ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻄﻔﺎن ﻧﺰد ﻗﺮﯾﺶ و ﯾﮫﻮد دارای‬
‫اﺣﺘﺮام ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻮد‪ .‬او ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ اﺳﻼم آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻔﺎر از آن آ ﮔﺎه ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬وی ﻧﺰد ﻗﺮﯾﺶ‬
‫و ﯾﮫﻮد رﻓﺖ و ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎ آنھﺎ ﻣﺬاﮐﺮه ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ھﺮﯾﮏ از دو ﻃﺮف‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺑﺪﺑﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ رواﯾﺖ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ‪ ،‬ﻧﻌﯿﻢ ﺑﺎ ھﺮدو ﮔﺮوه از در‬
‫اﯾﺠﺎد ﺗﻔﺮﻗﻪ‪ ،‬ﺻﺤﺒﺖھﺎﯾﯽ ﻣﻄﺮح ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﻣﯿﺎن آﻧﺎن اﺧﺘﻼف ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺪﺑﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻄﺮحﮐﺮدن ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﯾﻦ ﺗﻌﻠﯿﻢ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﺑﻮد ﮐﻪ‪» :‬اﳊﺮب ﺧﺪﻋﺔ« »ﺟﻨﮓ ﻓﺮﯾﺐ اﺳﺖ«‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﺳﻨﺪ اﯾﻦ رواﯾﺖ‬
‫ً‬
‫را ﻧﻘﻞ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻧﻘﻞ ھﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وی در ﭼﻨﺎن ﻣﺮﺗﺒﻪای ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﻨﺎد وی ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺘﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻮارد و ﺟﺮﯾﺎنھﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻌﯿﻢ ﺳﺨﻨﺎن ﮐﺬب و‬
‫ﺧﻼﻓﯽ ﻣﻄﺮح ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻔﺮﻗﻪ و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دوﮔﺎﻧﮕﯽ و ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺑﯿﻦ آنھﺎ‬
‫اﯾﺠﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در رواﯾﺖ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﯾﻦ ھﻢ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﯿﻢ ﺑﻪ ﯾﮫﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﯽروﻧﺪ و ﺷﻤﺎ در ﮐﻨﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﺑﺎﯾﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﯿﺪ و در‬
‫ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﺰاوار ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﺷﻮﯾﺪ و‬
‫ﭼﺎرهای ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪارﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺮای اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﻟﺤﻈﺎت از ﺷﻤﺎ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺮوﮔﺎن و ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺤﻮﯾﻞ دھﻨﺪ ﺗﺎ در روز ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺎر ﺟﻨﮓ را ﯾﮑﺴﺮه ﮐﻨﻨﺪ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺗﻨﮫﺎ رھﺎ ﻧﮑﺮده و ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﺗﺮک ﻧﻨﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﺮای رھﺎﯾﯽ ﮔﺮوﮔﺎنھﺎی‬
‫ﺧﻮد ﻣﺠﺒﻮر ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ رﻣﻖ ﺣﯿﺎت ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ھﻢ ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮫﻮد ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮای ﻧﻘﺾ ﭘﯿﻤﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻘﺾ ﮐﻨﯿﻢ؟ ﻟﯿﮑﻦ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ُ ،‬ﺣﯿﯽ ﺑﻦ‬
‫َْ َ‬
‫أﺧﻄﺐ رﺿﺎﯾﺖ آنھﺎ را ﺟﻠﺐ ﮐﺮد ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬او‬
‫ﺧﯿﺒﺮ را ﺗﺮک ﮐﺮده ﻧﺰد آنھﺎ ﺧﻮاھﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻗﺒﻮل ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺮای ﻗﺮﯾﺶ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ‬
 ‫‪٤١٣‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‬

‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن را اﻧﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮوز اﺧﺘﻼف و ﺗﻔﺮﻗﻪ ﻣﯿﺎن ﻃﺮﻓﯿﻦ‬
‫اﻣﺮی ﻻزﻣﯽ ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﺮای اﯾﻦ ھﺪف ﻧﯿﺎزی ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ ﺻﺤﺎﺑﻪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﮐﺬب‬
‫و ﺧﻼف واﻗﻊ را ﻣﻄﺮح ﺳﺎزد) ‪.(١‬‬
‫ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬ﺷﺪت ﺳﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪن ﻣﺤﺎﺻﺮه‪ ،‬ھﻮای ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻗﻠﺖ آذوﻗﻪ و‬
‫ﺟﺪاﺷﺪن ﯾﮫﻮد از ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦھﺎ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ و ﻣﺘﻔﺮقﺷﺪن ﺳﭙﺎه‬
‫ﮐﻔﺮ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن اﻋﻼم داﺷﺖ‪ :‬آذوﻗﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎد و ﻃﻮﻓﺎن‬
‫ھﻢ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﯽورزد‪ ،‬ﯾﮫﻮد از ﻣﺎ ﺟﺪا ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺎ اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ‪ ،‬اداﻣﮥ ﻣﺤﺎﺻﺮه‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪای ﻧﺪارد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﻃﺒﻞ ﮐﻮچ زده ﺷﻮد و از آﻧﺠﺎ ﮐﻮچ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻄﻔﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﻮچ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪھﺎی ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و اﻓﻖ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﭘﺲ‬
‫از اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺪت ﺑﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﯿﺴﺖ و دو روز ﻏﺒﺎرآﻟﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﺎف ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫َ َ َّ َّ ُ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ ۡ َ ۡ َ َ ُ ْ َ ۡ ٗ َ َ َ َّ ُ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ‬
‫ِ� ٱلقِ َتال ۚ﴾‬ ‫﴿ورد ٱ� ٱ�ِين �فروا بِغي ِظ ِهم لم �نالوا خ� ۚ� و�� ٱ� ٱلمؤ ِمن‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪.[۲۵ :‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﺎ ﺧﺸﻢ و ﺑﻐﺾ آﻧﺎن ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﻔﻌﯽ ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﻓﺮﺻﺖ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺪﺳﺖ ﻧﯿﺎوردﻧﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻌﺮﮐﻪ ارﺗﺶ اﺳﻼم ﺿﺮرھﺎی ﺟﺎﻧﯽ اﻧﺪﮐﯽ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻧﺼﺎر ﺑﺎ از‬
‫ً‬
‫دﺳﺖدادن ﺑﺎزوی ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ‪ ،‬ﻇﺎھﺮا ﺿﺎﯾﻌﮥ ﺑﺰرﮔﯽ را‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ﺳﺮدار ﺑﺰرگ ﻗﺒﯿﻠﮥ اوس در اﯾﻦ ﻏﺰوه زﺧﻤﯽ ﺷﺪ و‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺎ رواﯾﺖ ﻣﻐﺎزی ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن را ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ و اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺗﻌﺪادی از اﺷﺮاف و ﻣﻌﺘﻤﺪﯾﻦ ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﻧﺰد آﻧﺎن ﮔﺮو ﻗﺮار دھﺪ‪ .‬وﻟﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و روی اﯾﻦ اﺳﺎس ھﻤﻮاره ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺪﺑﯿﻦ و ﻏﯿﺮ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭘﯿﺎم ﺻﻠﺢ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ را ﮐﻪ از ﺧﯿﺒﺮ ﺗﺒﻌﯿﺪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎزه دھﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻧﻌﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺛﻘﻔﯽ ﮐﻪ در ھﻤﺎن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎنﺷﺪن آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج‬
‫اﯾﻦ راز و ﭘﯿﺎم ﻣﺨﻔﯽ ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ را ﺑﺎ او در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬او ﻧﺰد ﻗﺮﯾﺶ رﻓﺖ و اﯾﻦ راز را اﻓﺸﺎ ﻧﻤﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﻗﺮﯾﺶ از ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ آزردهﺧﺎﻃﺮ ﺷﺪ و راﺑﻄﻪ آنھﺎ ﺑﺎ ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺗﯿﺮه و ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ر‪.‬‬
‫ک‪ :‬ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی‪ ،‬ﺑﺎب ﻏﺰوۀ ﺧﻨﺪق‪ .‬و‪ :‬اﻟﺒﺪاﯾﺔ واﻟﻨﮫﺎﯾﺔ ج‪» ۴ ،‬ﺳﻠﯿﻤﺎن‬
‫ﻧﺪوی«‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤١٤‬‬
‫ً‬
‫ﻧﮫﺎﯾﺘﺎ ﺟﺎن ﺑﻪ ﺟﺎن آﻓﺮﯾﻦ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬داﺳﺘﺎن ﻣﺠﺮوحﺷﺪن وی ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ و ﻏﻢآور‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬در ھﻤﺎن ﻗﻠﻌﻪای ﮐﻪ ﻣﻦ ﭘﻨﺎھﻨﺪه ﺑﻮدم ﻣﺎدر‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ﻧﯿﺰ در آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻦ از ﻗﻠﻌﻪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪم و ﻗﺪم ﻣﯽزدم‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن از ﭘﺸﺖ‬
‫ﺻﺪای ﭘﺎﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪم‪ ،‬دﯾﺪم ﮐﻪ ﺳﻌﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺰه ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﺟﻮش و ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرود و اﯾﻦ ﺷﻌﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫ــﺎن ﹾاﻷﹶ ﹶﺟ ﹾ‬ ‫ــﺄس ﺑﹺﺎ ﹾﻟـﻤـــﻮ ﹺ‬ ‫ــــﺚ ﹶﻗ ﹺﻠـ ﹰ‬
‫ــﻞ‬ ‫ت إ ﹶذا ﹶﺣ ﹶ‬ ‫ﹶﻻ ﹶﺑ ﹾ ﹶ‬ ‫ﲨـ ﹾ‬
‫ــــﻞ‬ ‫ــــﻬﺪﹾ ﹾاﳍ ﹶ ﹾﻴ ﹶﺠـــــﺎ ﹶ ﹶ‬
‫ــــﻴﻼ ﹶﻳ ﹾﺸـ ﹶ‬ ‫ﹶﻟ ﱢﺒـ ﹾ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﹶ ﹾ‬
‫اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻦ ﺗﺎ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮگ ﻓﺮا رﺳﺪ از آن ھﺮاﺳﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﺎدر ﺳﻌﺪ اﯾﻦ را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪم! ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮو! زﯾﺮا ﺗﺄﺧﯿﺮ‬
‫ﮐﺮدهای‪ .‬زرھﯽ ﮐﻪ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ ﺑﻪ ﻗﺪری ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮدو دﺳﺖ او از آن‬
‫ً‬
‫ﺑﯿﺮون ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻪ ﻣﺎدر ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎش زره ﺳﻌﺪ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻣﯽﺑﻮد! اﺗﻔﺎﻗﺎ‬
‫»اﺑﻦ اﻟﻌﺮﻗﻪ« ﮐﻤﯿﻦ ﮐﺮده ﺗﯿﺮی ﺑﺮ دﺳﺘﺶ زد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن رگ ﺑﺎزوﯾﺶ ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺧﯿﻤﻪای ﺑﺮاﯾﺶ در ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی زد و او را در‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﺴﺘﺮی ﮐﺮد و از وی ﻋﯿﺎدت ﻧﻤﻮد) ‪ .(٢‬در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ زﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »رﻓﯿﺪه« ﻧﯿﺰ ﺷﺮﮐﺖ‬
‫داﺷﺖ او ﺑﺎ ﺧﻮد داروھﺎﯾﯽ آورد و زﺧﻤﯽھﺎ را ﭘﺎﻧﺴﻤﺎن و درﻣﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺧﯿﻤﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ او ﺑﻮد و وی ﻣﺴﺌﻮل ﭘﺮﺳﺘﺎری و درﻣﺎن ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﺑﺎ دﺳﺖ ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد ﻣﺤﻞ زﺧﻢ را داغ دادﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ زﺧﻢ ﻣﺘﻮرم ﺷﺪ‪ .‬دوﺑﺎره داغ‬
‫دادﻧﺪ ﺑﺎزھﻢ ﻣﻔﯿﺪ واﻗﻊ ﻧﺸﺪ) ‪ .(٣‬و ﭘﺲ از ﻧﺎﺑﻮدی ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ھﻤﺎن زﺧﻢ دارﻓﺎﻧﯽ را‬
‫وداع ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬ﻃﺒﺮی و ﺧﻤﯿﺲ‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﯾﻦ اﻇﮫﺎرات ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻤﯿﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در اﺻﺎﺑﻪ )ذﮐﺮ رﻓﯿﺪه( ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ادب اﻟﻤﻔﺮد‬
‫اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ ﮐﻪ رﻓﯿﺪه زﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺠﺮوﺣﺎن را ﻣﺪاوا ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﻧﺰد او‬
‫ﺑﺴﺘﺮی ﺷﺪ ﺗﺎ ﺗﺤﺖ درﻣﺎن ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ذﮐﺮ رﻓﯿﺪه ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺧﯿﻤﮥ او ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻧﺒﻮی ﺑﻮد و در آن ﻣﺠﺮوﺣﺎن و ﺑﯿﻤﺎران را ﻣﺪاوا ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ از رﻓﯿﺪه و ﺧﯿﻤﮥ او‬
‫ﮐﻪ ﻣﺤﻞ درﻣﺎن و ﺟﺮاﺣﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ذﮐﺮی ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺘﺪاوی‪.‬‬
 ‫‪٤١٥‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‬

‫ﻧﺎﺑﻮدی آﺧﺮﯾﻦ ﻻﻧﮥ ﻓﺴﺎد در ﻣﺪﯾﻨﻪ‬

‫ً‬
‫ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﺑﺪو ورود ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎ ﯾﮫﻮد ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻃﺒﻖ آن اﻣﻨﯿﺖ ﺟﺎن و ﻣﺎل ﯾﮫﻮد و آزادی در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺬھﺒﯽ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮای آﻧﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و آنھﺎ را ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮای ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﻃﻐﯿﺎن ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻣﺎده ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ً‬
‫ﺗﺠﺪﯾﺪ ﭘﯿﻤﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻨﻮ ﻧﻀﯿﺮ ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﻧﮫﺎﯾﺘﺎ از ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺧﺮاج ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ‬
‫ً‬
‫ﻣﺠﺪدا ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آنھﺎ اﻣﺎن داده ﺷﺪ) ‪ .(١‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ‬
‫وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫َ َْ َُ ُ‬‫َ‬ ‫َََُْ َ َ َُ َُ َ‬ ‫َ ْ ُ َ َ َ َّ َ ُ َ‬
‫ﻮد ﺑَ‬
‫ﷲج‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫ﺳ‬‫ر‬ ‫�‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺄ‬‫ﻓ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫ﺳ‬‫ر‬ ‫ﻮا‬ ‫�‬‫ﺎر‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻈ‬ ‫�‬‫ﺮ‬‫ﻗ‬ ‫و‬ ‫�‬ ‫ﻀ‬ ‫َّ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ج‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫»ﻋ ِﻦ اﺑ ِﻦ �ﻤﺮ أن �ﻬ ِ‬
‫َ‬ ‫ََ ُ َ‬
‫� َوأﻗ َّﺮ ﻗ َﺮ�ْ َﻈﺔ َو َﻣ َّﻦ َﻋﻠﻴْ ِﻬ ْﻢ«) ‪» .(٢‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮫﻮد‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﺑ ِ� اﻨﻟ ِﻀ ِ‬
‫ﺑﻨﯽﻧﻀﯿﺮ و ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ را ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮک دﯾﺎر ﮐﺮد و ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ را در ﻣﺤﻞﺷﺎن اﺟﺎزۀ ﺳﮑﻮﻧﺖ داد و ﺑﺮ آﻧﺎن اﺣﺴﺎن ﻧﻤﻮد«‪.‬‬
‫َْ َ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺮک دﯾﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮان ﺑﺰرگ آنھﺎ ُﺣﯿﯽ ﺑﻦ أﺧﻄﺐ‪،‬‬
‫اﺑﻮراﻓﻊ و ﺳﻼم ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﺧﯿﺒﺮ رﻓﺘﻪ در آﻧﺠﺎ ﺳﮑﻨﯽ ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ و ﺟﺰو ﺳﺮان ﺧﯿﺒﺮ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﻨﮓ اﺣﺰاب ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖھﺎی ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬آنھﺎ ﻧﺰد‬
‫ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﺮبزﺑﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺮ و ﻓﺮﯾﺐ آن ﻗﺒﺎﯾﻞ را ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﺮده‪ ،‬ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﻤﺎن‬
‫َْ َ‬
‫ﺧﻮد اﺳﺘﻮار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ُﺣﯿﯽ ﺑﻦ أﺧﻄﺐ آنھﺎ را ﻧﯿﺰ ﻓﺮﯾﺐ داد و ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﻘﺾ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ آنھﺎ وﻋﺪه ﮐﺮد در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ دﺳﺖ از ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ً‬
‫ﺑﺮدارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬او ﺧﯿﺒﺮ را رھﺎ ﮐﺮده ﻧﺰد آﻧﺎنھﺎ ﺧﻮاھﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻌﺪا او ﺑﻪ‬

‫‪ -١‬واﻗﺪی ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﯿﯽ ﺑﻦ اﺧﻄﺐ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ را ﺣﯿﻠﻪای از ﺟﺎﻧﺐ آنھﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫در ﻣﻮﻗﻊ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ھﻤﺮاه ﺷﺪه ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻐﺎزی واﻗﺪی ‪ ۳۶۲/‬ﮐﻠﮑﺘﻪ‪.‬‬
‫»ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
‫ً‬
‫‪ -٢‬ﺳﺮوﯾﻠﯿﺎﻣﻢ ﻣﯿﻮر اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن را ﮐﻪ ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﻋﻤﻼ در ﺟﻨﮓ اﺣﺰاب ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ً‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل روی اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی ﺑﻮد‪ ،‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺣﺘﻤﺎ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﺪ‬
‫ً‬
‫وﻟﯽ ﻗﺮآن ﺻﺮﯾﺤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬وأﻧﺰل اﻟﺬﻳﻦ ﻇﺎﻫﺮوﻫﻢ ﻣﻦ أﻫﻞ اﻟﻜﺘﺎب« ﻣﻈﺎھﺮه در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬
‫اﻣﺪاد و ﯾﺎری اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤١٦‬‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ وﻋﺪۀ ﺧﻮد ﺟﺎﻣﮥ ﻋﻤﻞ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ در ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ ﻋﻠﻨﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از‬
‫َْ َ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ دﺷﻤﻦ اﺳﻼم) ‪ُ (١‬ﺣﯿﯽ ﺑﻦ أﺧﻄﺐ را ﺑﺎ ﺧﻮد آوردﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ در ﺑﺎرۀ آﻧﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﺟﻨﮓ اﺣﺰاب ﻓﺎرغ ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ وارد ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن دادﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ اﺳﻠﺤﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﮕﺬارﻧﺪ و ﺑﻪﺳﻮی ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ از در ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ وارد ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﺼﻔﯿﻪھﺎی ﻻزم ﺑﻪ آﻧﺎن اﻣﺎن‬
‫داده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آﻧﺎن از ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ س ﺑﺎ‬
‫دﺳﺘﻪای ﭘﯿﺶ از ﺣﺮﮐﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪﺳﻮی دژ آنھﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ‬
‫ً‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻋﻠﻨﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج »ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﻟﻠﻪ« ﻓﺤﺶ و ﻧﺎﺳﺰا ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ) ‪.(٣‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻧﺎن را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺗﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد دادﻧﺪ ھﺮ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ در ﺑﺎرۀ ﻣﺎ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬آن را‬
‫ﺧﻮاھﯿﻢ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ و ﻗﺒﯿﻠﻪ او »اوس« ھﻢﺳﻮﮔﻨﺪ و ھﻢﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺮبھﺎ اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﯿﻤﺎن را از رواﺑﻂ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی ﺑﯿﺸﺘﺮ اھﻤﯿﺖ‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد آﻧﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪ اﻣﺮی‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺎزل ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج از اﺣﮑﺎم ﺗﻮرات ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺒﻠﮥ ﻧﻤﺎز‪ ،‬رﺟﻢ‪ ،‬ﻗﺼﺎص و‪ ...‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺎزل‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ اﺣﮑﺎم ﺗﻮرات ﻋﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۴۸۷ /۳‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ھﺸﺎم‪.۱۴۶ /۲ ،‬‬
‫‪ -٣‬در ﻃﺒﺮی ج ‪ ۱۴۸۵ /۳‬ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺘﻰ إذا دﻧﻰ ﻣﻦ اﳊﺼﻮن ﺳﻤﻊ ﻣﻨﻬﺎ ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻗﺒﻴﺤﺔ ﻟﺮﺳﻮل اﷲ ج‬
‫ﻣﻨﻬﻢ«‪.‬‬
 ‫‪٤١٧‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‬

‫داوری ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ در ﺑﺎرۀ ﯾﻬﻮد ﺑﻨﯽ ﻗﺮﯾﻈﻪ‬

‫ﺳﻌﺪ در ﺑﺎره آﻧﺎن ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد داد ﺗﺎ ﻣﺮدان ﺟﻨﮕﻨﺪۀ آنھﺎ اﻋﺪام ﺷﻮﻧﺪ و زﻧﺎن و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪانﺷﺎن اﺳﯿﺮ و اﻣﻮال و ﮐﺎﻻھﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮرات ﺑﻮد) ‪ .(١‬در ﺗﻮرات‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﺗﺜﻨﯿﻪ‪ ،‬ﻓﺼﻞ ‪ ۲۰‬آﯾﻪ ‪ ۱۰‬ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ آھﻨﮓ ﺷﮫﺮی ﮐﺮدی‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺻﻠﺢ دﻋﻮت ﮐﻦ و‬
‫اﮔﺮ آنھﺎ ﺻﻠﺢ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬دروازهھﺎی ﺷﮫﺮ را ﺑﺮای ﺗﻮ ﺑﺎزﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻏﻼم ﺗﻮ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد و اﮔﺮ از در ﺻﻠﺢ وارد ﻧﺸﺪﻧﺪ آﻧﺎن را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﻦ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﻮ را ﺑﺮ آنھﺎ ﭘﯿﺮوز ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺮدان ﺟﻨﮕﻨﺪۀ آنھﺎ را اﻋﺪام ﮐﻦ و زﻧﺎن‪،‬‬
‫ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ﺳﺎﯾﺮ اﻣﻮال و داراﯾﯽھﺎی آﻧﺎن ﺑﺮای ﺗﻮ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫در اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺳﻌﺪ اﯾﻦ رأی را در ﻣﻮرد آﻧﺎن ﺻﺎدر ﮐﺮد‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ رأی ﺗﻮ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ داوری آﺳﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺷﺎره ﺑﻪﺳﻮی ھﻤﯿﻦ ﺣﮑﻢ‬
‫ﺗﻮرات ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ داوری ﺑﻪ ﯾﮫﻮدﯾﺎن اﻋﻼم ﺷﺪ‪ ،‬از ﮐﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن آنھﺎ ﺟﺎری‬
‫ﮔﺸﺖ ﻧﯿﺰ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﮫﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺣﯿﯽ ﺑﻦ اﺧﻄﺐ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﯽ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻓﺴﺎدھﺎ و آﺗﺶ اﻓﺮوز اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻞ‬
‫اﻋﺪام آورده ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا اﻓﺘﺎد و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﷲ ﹶﻣﺎ ﹸﻟـﻤــﹾ ﹸﺖ ﹶﻧ ﹾﻔ ﹺﴘ ﹺﰲ ﻋﹶﺪﹶ ﹶاوﺗﹺ ﹶﻚ‪ ،‬ﹶو ﹶﻟ ﹺﻜﻨﱠ ﹸﻪ ﹶﻣ ﹾﻦ ﹶﳜ ﹸﹾﺬ ﹸل اﷲﹸ ﹸﳜ ﹶﹾﺬ ﹾل«‪».‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﻣﻦ‬
‫» ﹶأ ﹶﻣﺎ َوا ِ‬
‫از ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزی ﺑﺎ ﺗﻮ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ھﺮﮐﺲ را ﺧﻮار ﺳﺎزد‪ ،‬ﺧﻮار ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رو ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ‪ ،۷۷ /۷‬ﺑﺎب ﺟﻮاز ﻗﺘﺎل ﻣﻦ ﻧﻘﺾ اﻟﻌﮫﺪ‪ ،‬وﺟﻮاز إﻧﺰال أھﻞ اﻟﺤﺼﻦ ﻋﻠﯽ ﺣﮑﻢ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﻋﺪل أھﻞ ﻟﻠﺤﮑﻢ‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫ﻧﯿﺰ در ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﺮﺟﻊ اﻟﻨﺒﯽ ج ﻣﻦ أﺣﺰاب‪ ،‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺘﺮ‬
‫ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻮﻧﮑﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ دﺳﺖ ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ زﺧﻤﯽ‬
‫ً‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﮫﺎﯾﺘﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻣﺮگ وی ﮔﺸﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬او ﭼﻨﯿﻦ داوری ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪای در ﺑﺎره‬
‫آنھﺎ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ او ﺑﯽاﻃﻼع اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪاز ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﻌﺮﻗﻪ ﻗﺮﯾﺸﯽ ﺑﻮد ﻧﻪ ﻗﺮﯾﻈﯽ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺨﺎری و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ وﺿﻮح اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤١٨‬‬

‫إﴎ ﹺاﺋ ﹶﻴﻞ«) ‪.(١‬‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬

‫ﱠﺎس‪ ،‬إ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹶﻻ ﹶﺑ ﹾﺄ ﹶس ﺑﹺ ﹶﺄ ﹾﻣ ﹺﺮ اﷲ‪ ،‬ﻛﺘ ﹲ‬
‫ﹶﺎب ﹶو ﹶﻗﺪﹶ ﹲر ﹶو ﹶﻣ ﹾﻠ ﹶﺤ ﹶﻤ ﹲﺔ ﹶﻛ ﹶﺘﺒﹶ ﹶﻬﺎ اﷲﹸ ﻋ ﹶﹶﲆ ﹶﺑﻨﻲ ﹾ ﹶ‬ ‫» ﹶأ ﱡﻳـ ﹶﻬﺎ اﻟﻨ ﹸ‬
‫»از ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا ﻧﮕﺮان ﻣﺒﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﯾﮏ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﮫﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ذﻟﺖ و ﺧﻮاری از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻗﻄﻌﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﺑﺎرۀ ﺣﯿﯽ ﺑﻦ اﺧﻄﺐ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آورد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﺒﻌﯿﺪ ﺷﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺧﯿﺒﺮ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﯾﻦ ﻣﻌﺎھﺪه را اﻣﻀﺎء ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ج‬
‫ﮐﺴﯽ را ﻧﺼﺮت و ﯾﺎری ﻧﮑﻨﺪ) ‪ ،(٢‬او ﺧﺪا را ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﺷﺎھﺪ و ﺿﺎﻣﻦ ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮد وی در ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب‪ ،‬ﭘﺎﯾﺒﻨﺪی او را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﺎھﺪه ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد!‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻣﺠﺎزات ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﺳﻼم اﻋﺘﺮاضھﺎی ﺷﺪﯾﺪی ﻣﻄﺮح ﮐﺮده و‬
‫اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﯾﮏ رﻓﺘﺎر ﺑﯽرﺣﻤﺎﻧﻪ و ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪای ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن اﻋﻤﺎل ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﻧﮑﺎت ذﯾﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ھﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﯿﻤﺎن دوﺳﺘﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس آن ﺟﺎن و ﻣﺎل آنھﺎ در اﻣﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و از آزادی ﻣﺬھﺒﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۲‬ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻘﺎم و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ در درﺟﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻓﺮدی از ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮدی از ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻗﺮﯾﻈﯽ ﻣﻘﺘﻮل‪ ،‬اﺳﺘﺤﻘﺎق درﯾﺎﻓﺖ ﻧﺼﻒ ﺧﻮنﺑﮫﺎ را داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮنﺑﮫﺎی ﮐﺎﻣﻞ را ﺑﻪ ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﺑﺮ ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ اﺣﺴﺎن ﮐﺮده رﺗﺒﻪ و ﻣﻘﺎم آﻧﺎن را ﺑﺎ ﻣﻘﺎم ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ ﻣﺴﺎوی‬
‫اﻋﻼم ﻧﻤﻮدﻧﺪ) ‪.(٣‬‬
‫‪ -۳‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ را ﺗﺒﻌﯿﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۴‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﻧﻘﺾ ﻋﮫﺪ ﮐﺮده و در ﺟﻨﮓ اﺣﺰاب ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ﺟﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -١‬اﯾﻦ ھﺮدو رواﯾﺖ در اﺑﻦ ھﺸﺎم ﻣﻮﺟﻮد اﻧﺪ‪ .‬در ﻃﺒﺮی ﻧﯿﺰ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ھﻤﯿﻦ اﻟﻔﺎظ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻼذری ‪ ۲۲/‬اﯾﻦ رواﯾﺖ در ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﮥ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی‪ ،‬ﺑﺎب ﺑﻨﯽ ﻗﺮﯾﻈﮥ ﻧﯿﺰ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻮداود ‪ /۲‬ﮐﺘﺎب اﻟﺪﯾﺎت‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻨﻔﺲ ﺑﺎﻟﻨﻔﺲ‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
 ‫‪٤١٩‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‬

‫‪ -۵‬ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ازواج ﻣﻄﮫﺮات را ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻗﻠﻌﻪ ﭘﻨﺎه ﮔﺰﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫َْ َ‬
‫‪ُ -۶‬ﺣﯿﯽ ﺑﻦ أﺧﻄﺐ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺮم ﺷﺮارت ﺗﺒﻌﯿﺪ ﺷﺪه و ﺗﻤﺎم اﻋﺮاب را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد آوردﻧﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻘﺪﻣﻪای ﺑﺮای‬
‫ﺷﻌﻠﻪورﺷﺪن آﺗﺶ ﺟﻨﮓ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ھﻤﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﺎﯾﺎت‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از‬
‫اﯾﻦ ﺑﺮﺧﻮرد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﺪ؟‬
‫اﯾﻦ ھﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻠﺤﻮظ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻋﺮبھﺎ ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮادران ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ھﻢﭘﯿﻤﺎن اﻧﺼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﮥ اوس‬
‫ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ و ﺑﺎ ﭘﺎﻓﺸﺎری و اﺻﺮار در ﺑﺎرۀ آنھﺎ ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ‬
‫ﺳﺮدار اوس و در واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل اﺻﻠﯽ ﻣﻌﺎھﺪه ﺑﯿﻦ ﺑﻨﯽﻗﺮﯾﻈﻪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬وی در‬
‫ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺳﺨﺘﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﯽ ھﻢﭘﯿﻤﺎن او ﻣﻄﺮح ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﻣﮫﻤﯽ ﮐﻪ در ﺣﻤﺎﯾﺖ از آن‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﺪان اوس ﭘﺎﻓﺸﺎری ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ داوری ﭼﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮای آﻧﺎن اﺗﺨﺎذ ﮐﻨﺪ؟‬
‫ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﺗﻌﺪاد ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ را ﺑﯿﺶ از ﺷﺸﺼﺪ ﻧﻔﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫در ﺻﺤﺎح ﺗﻌﺪاد آﻧﺎن ﭼﮫﺎرﺻﺪ ﻧﻔﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻓﻘﻂ ﯾﮏ زن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺮم ﻗﺘﻞ اﻋﺪام ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬او از ﺑﺎﻻی دژ‪ ،‬ﺳﻨﮕﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن )ﺧﻼد( ﭘﺮﺗﺎب‬
‫ﮐﺮده او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد) ‪ .(١‬ﺷﮫﺎﻣﺖ و ﺷﺠﺎﻋﺘﯽ ﮐﻪ آن زن ھﻨﮕﺎم ﺣﻀﻮر ﺑﻪ ﻣﺤﻞ‬
‫اﻋﺪام از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﺷﺮح آن در ﺳﻨﻦ اﺑﯽداود ﭼﻨﯿﻦ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﺮای او ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺶ در ﻓﮫﺮﺳﺖ اﻋﺪام ﺷﻮﻧﺪﮔﺎن درج ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺎﻣﯽ اﻓﺮاد ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺮﺗﺐ اﻋﻼم ﻣﯽﺷﺪ و آﻧﺎن ﯾﮑﯽ ﺑﻌﺪ از دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اﻋﺪام ﺣﺎﺿﺮ و‬
‫اﻋﺪام ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬او ھﻤﮥ اﯾﻦ ﺻﺤﻨﻪھﺎ را ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎ ﺧﻮﻧﺴﺮدی ﺗﻤﺎم ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻮد و در ﺣﯿﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺪاوم ﻣﯽﺧﻨﺪﯾﺪ؛ ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺟﻼد ﻧﺎم‬
‫او را اﻋﻼم ﮐﺮد؛ او ﺑﺎ ﺧﻮﻧﺴﺮدی از ﺟﺎﯾﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و اﯾﺴﺘﺎد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ از وی‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﮐﺠﺎ ﻣﯽروی؟ او اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺟﺮﻣﯽ ﺷﺪهام‪ ،‬ﻣﯽروم ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮ آن‬
‫ﺑﺮﺳﻢ! آھﺴﺘﻪ آھﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اﻋﺪام آﻣﺪ و ﮔﺮدن را در زﯾﺮ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ل اﯾﻦ داﺳﺘﺎن را ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺣﯿﺮت و ﺑﮫﺖ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬ﻏﺰوۀ ﺑﻨﯽ ﻗﺮﯾﻈﻪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻮداود‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪ ،‬ﺑﺎب ﻗﺘﻞ اﻟﻨﺴﺎء‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٢٠‬‬

‫واﻗﻌﻪ دروﻏﯿﻦ »رﯾﺤﺎﻧﻪ«‬

‫ﺑﺴﯿﺎری از ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن‬
‫ﯾﮫﻮد ﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »رﯾﺤﺎﻧﻪ« ﮐﻪ اﺳﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ او را ﺟﺪا ﮐﻨﻨﺪ و ﭘﺲ از‬
‫ﭼﻨﺪ روز او را در ﺣﺮﻣﺴﺮای ﺧﻮد درآوردﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ آن دﺳﺘﻪ از ﻣﻮرﺧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮﻗﻮم‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﮐﻨﯿﺰان ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎم دو ﮐﻨﯿﺰ را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ رﯾﺤﺎﻧﻪ و دﯾﮕﺮی ﻣﺎرﯾﮥ ﻗﺒﻄﯿﻪ‪.‬‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺻﺤﯿﺢ ﻗﺮار داده ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﮔﻮار و ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﯽ‬
‫آن را اراﯾﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ﮐﯿﻨﻪﺗﻮز ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ رﮐﯿﮏ و ﻃﻌﻦآﻣﯿﺰی ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪» :‬ﺑﺎﻧﯽ اﺳﻼم‬
‫ﻣﻨﻈﺮۀ ﺑﻪ ﺧﻮن ﻏﻠﺘﯿﺪن ھﻔﺘﺼﺪ ﻧﻔﺮ را ﺗﻤﺎﺷﺎ ﮐﺮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ آﻣﺪ و ﺑﺮای ﺗﻔﺮﯾﺢ و‬
‫ﺷﺎدی ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد‪«...‬‬
‫وﻟﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﮐﺬب ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم رواﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ دال ﺑﺮ ورود‬
‫رﯾﺤﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺴﺮای آنﺣﻀﺮت ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از واﻗﺪی و اﺑﻦ اﺳﺤﻖ اﺧﺬ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ واﻗﺪی‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ وی ازدواج ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ از واﻗﺪی ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ در آن ﺧﻮد رﯾﺤﺎﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻓﺎﻋﺘﻘ� ّ‬
‫وﺗﺰوج ﻲﺑ«‬
‫»ﭘﺲ آنﺣﻀﺮت ﻣﺮا آزاد ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ ﻣﻦ ازدواج ﮐﺮد«‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در اﺻﺎﺑﻪ رواﯾﺘﯽ را‬
‫از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫»وﻛﺎﻧﺖ رﳛﺎﻧﺔ اﻟﻘﺮﺿﻴﺔ زوج اﻟﻨﺒﻲ ج ﺗﺴﻜﻨﻪ«‪» .‬و رﯾﺤﺎﻧﻪ ﻗﺮﻇﯿﻪ ھﻤﺴﺮ آنﺣﻀﺮت‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺼﺤﺎﺑﻪ اﺛﺮ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﻣﻨﺪه ﻣﺄﺧﺬ و ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‪ ،‬در آن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪:‬‬
‫»واﺳﺘﴪ￯ رﳛﺎﻧﺔ ﻣﻦ ﺑﻨﻲ ﻗﺮﻳﻈﺔ ﺛﻢ اﻋﺘﻘﻬﺎ ﻓﻠﺤﻘﺖ ﺑﺄﻫﻠﻬﺎ واﺣﺘﺠﺒﺖ وﻫﻲ ﻋﻨﺪ‬
‫أﻫﻠﻬﺎ«) ‪» .(١‬رﯾﺤﺎﻧﻪ اﺳﯿﺮ ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ آزاد ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه او ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادۀ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ و در‬
‫ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﭘﺮدهﻧﺸﯿﻦ ﺷﺪ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ااﻹﺻﺎﺑﺔ ﻓﻲ أﺣﻮال اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ‪ ،‬ذﮐﺮ رﯾﺤﺎﻧﻪ ‪.۳۰۹ /۴‬‬

 ‫‪٤٢١‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‬

‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪» :‬وﻫﺬه ﻓﺎﺋﺪة ﺟﻠﻴﻠﺔ أﻏﻔﻠﻬﺎ اﺑﻦ‬
‫اﻷﺛﲑ«‪ .‬از ﻋﺒﺎرت ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻦ ﻣﻨﺪه ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج او را آزاد‬
‫ﮐﺮده و او ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادۀ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن آزاده ّ‬
‫ﻣﺤﺠﺒﻪ ﺷﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ آﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﺤﻘﻖ و ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ او ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺴﺮای ﻧﺒﻮی وارد‬
‫ً‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎزھﻢ ﻗﻄﻌﺎ ﺟﺰو ﻣﻨﮑﻮﺣﺎت ﺑﻮده ﻧﻪ ﺟﺰو ﮐﻨﯿﺰان) ‪.(١‬‬

‫ازدواج آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ زﯾﻨﺐ‬

‫در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺎ ﺣﻀﺮت زﯾﻨﺐ ازدواج ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ازدواج ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ و ﻋﺎدی اﺳﺖ و ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚ آن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪» :‬ازواج ﻣﻄﮫﺮات« اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در‬
‫اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ آن را ﻣﻌﺎﻧﺪﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﯾﮏ اﻣﺮ ﺑﺰرگ و ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ و‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ وﯾﮋهای ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﺎ آب و ﺗﺎب ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای‬
‫ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺘﻘﺎد از آنﺣﻀﺮت و ﮐﺴﺮﺷﺄن اﯾﺸﺎن »ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﻟﻠﻪ« ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ‬
‫دﺳﺘﺎوﯾﺰ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ در ﭘﺮﺗﻮ‬
‫آن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ روﺷﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ آﻧﭽﻪ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم از آن ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده و ﺷﺨﺼﯿﺖ‬
‫ﻣﻘﺪس رﺳﻮل اﮐﺮم ج را زﯾﺮ ﺳﺆال ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ و ﻣﺄﺧﺬ اﺻﻠﯽ آنھﺎ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج زﯾﺪ را ﮐﻪ ﻏﻼم آزادﺷﺪۀ وی ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧﺪۀ ﺧﻮد ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ رﺳﯿﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ زﯾﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﮥ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ‬

‫‪ -١‬در ﺑﺎره ﺣﻀﺮت رﯾﺤﺎﻧﻪ ﺳﻪ ﻧﻮع رواﯾﺖ در ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮه ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻦﮐﻪ آنﺣﻀﺮت او را آزاد‬
‫ﮐﺮد و او ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادۀ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻦ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺑﻦ ﻣﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫اﯾﻦ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫رواﯾﺖ دوم اﯾﻦﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ او را آزاد و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ وی ازدواج ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وی ﻣﺎﻧﺪن ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﻨﯿﺰ در ﻣﺤﻀﺮ اﯾﺸﺎن ﺗﺮﺟﯿﺢ داد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﻨﯿﺰ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم اﯾﻦﮐﻪ آنﺣﻀﺮت او را ﻣﺨﺘﺎر ﮐﺮد و او اﺳﻼم آورد‪ ،‬آﻧﮕﺎه رﺳﻮل اﮐﺮم ج وی را آزاد و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺒﺎﻟﮥ ﻋﻘﺪ درآورد‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ واﻗﺪی اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺑﻪ ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ از واﻗﺪی‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و واﻗﺪی اﯾﻦ را اﺛﺒﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ر‪ ،‬ک‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﺒﺪاﯾﻪ اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ ‪.۳۰۵ /۵‬‬
‫ﻣﺎم زھﺮی رواﯾﺖ ازدواج را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻹﺻﺎﺑﺔ‪ ،‬ذﮐﺮ‬ ‫ا‬
‫رﯾﺤﺎﻧﻪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٢٢‬‬
‫ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح او درآورﻧﺪ‪) ،‬ﻣﺎدر زﯾﻨﺐ‪ ،‬اﻣﯿﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻮد( وﻟﯽ ﭼﻮن زﯾﺪ از‬
‫ﻏﻼﻣﺎن آزاد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﻨﺐ ﺑﺮای ازدواج ﺑﺎ وی اﻇﮫﺎر آﻣﺎدﮔﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫»و�ن رﺳﻮل اﷲ ج أراد أن ﻳﺰوﺟﻬﺎ ز�ﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﺔ مﻮﻻه ﻓﻜﺮﻫﺖ ذلﻚ«) ‪» .(١‬و رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ او را ﺑﻪ ﻧﮑﺎح زﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ﻏﻼم ﺧﻮد درآورد‪ ،‬ﭘﺲ او اﯾﻦ اﻣﺮ را‬
‫ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﻮاﺳﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﻋﻼم رﺿﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮد و ازدواج ﺑﻪ وﻗﻮع‬
‫ً‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺗﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل در ﻧﮑﺎح ﺣﻀﺮت زﯾﺪ ﺑﻮد و در اﯾﻦ ﻣﺪت ﻣﯿﺎن آﻧﺎن رﻧﺠﺶ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ وﺟﻮد داﺷﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ زﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ و از دﺳﺖ وی‬
‫ﮔﻼﯾﻪ و ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد و ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ او را ﻃﻼق دھﺪ‪.‬‬
‫»ﺟﺎء زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﺔ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ! إن زﻳﻨﺐ اﺷﺘﺪ ﻋﲇ ﻟﺴﺎﻧـﻬﺎ وأﻧﺎ أرﻳﺪ أن‬
‫أﻃﻠﻘﻬﺎ«) ‪» .(٢‬زﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا!‬
‫زﯾﻨﺐ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻦ ﻗﺼﺪ ﻃﻼق او را دارم«‪.‬‬
‫وﻟﯽ آنﺣﻀﺮت ج ھﻤﻮاره او را ﺗﻔﮫﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮد و از ﻃﻼق ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن‬
‫ﻣﺠﯿﺪ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ٓ ۡ َ َ َّ ُ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ ۡ ۡ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َُ ُ‬
‫جك َوٱت ِق‬‫﴿�ذ �قول ل ِ�ِي ��عم ٱ� عليهِ و��عمت عليهِ أمسِك عليك زو‬
‫ٱ�﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪.[۳۷ :‬‬‫َّ َ‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ او اﻧﻌﺎم ﮐﺮده و ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ او اﻧﻌﺎم ﮐﺮده ﺑﻮدی‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ‪ :‬ھﻤﺴﺮت را ﻧﮕﮫﺪار و از ﺧﺪا ﺑﺘﺮس«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت زﯾﺪ او را ﻃﻼق داد‪ .‬زﯾﻨﺐ‬
‫ھﻤﭽﻮن ﺧﻮاھﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻧﺰد اﯾﺸﺎن ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه و ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ‬
‫اﺳﺎس ازدواج ﺑﺎ زﯾﺪ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد؛ اﻣﺮی ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وی ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺷﺄن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ او‬
‫ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻨﻈﻮر رﺳﻮل اﮐﺮم ج از اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮﻗﺮاری ﻣﺴﺎوات اﺳﻼﻣﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد در دﯾﻦ اﺳﻼم ﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﺎن ﻏﻼم و آزاد وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬وﻗﺘﯽ‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ اﺣﺰاب ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﺑﯽ ﺣﺎﺗﻢ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ اﺣﺰاب ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق از ﻣﻌﻤﺮ از ﻗﺘﺎده‪.‬‬
 ‫‪٤٢٣‬‬ ‫ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب ﯾﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‬
‫ّ‬
‫زﯾﻨﺐ ﻣﻄﻠﻘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮای دﻟﺠﻮﯾﯽ و ﺗﺴﻠﯽ ﺧﺎﻃﺮ وی‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ او‬
‫ازدواج ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﻃﺒﻖ ﻋﺮف ﻋﺮب‪ ،‬ﭘﺴﺮﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻏﯿﺮﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و روی اﯾﻦ اﺳﺎس‪،‬‬
‫ّ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺗﺄﻣﻞ و ﺗﺄﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َۡ َ‬ ‫َ َ َّ ُ َ‬ ‫َۡ َ‬ ‫ِك َما َّ ُ‬‫َۡ َ‬ ‫ُۡ‬
‫ٱ� أ َح ُّق أن �شٮ ٰ ُهۖ﴾‬ ‫ٱ� ُم ۡبدِيهِ َو�� ٱ�َّاس و‬ ‫﴿ َو� ِ� ِ� �فس‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪.[۳۷ :‬‬
‫»و ﺗﻮ در دﻟﺖ ﭘﻨﮫﺎن داﺷﺘﯽ آﻧﭽﻪ را ﺧﺪاوﻧﺪ آﺷﮑﺎر ﺳﺎﺧﺖ و ﺗﻮ از ﻣﺮدم ﺑﯿﻢ داﺷﺘﯽ و‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از او ﺑﯿﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ«‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ زﯾﻨﺐ ازدواج ﮐﺮد و ﺑﺎ اﯾﻦ ازدواج ﯾﮑﯽ از رﺳﻢھﺎی دوران‬
‫ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﮐﻪ ﭘﺴﺮﺧﻮاﻧﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺴﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ‪ .‬ﺑﺪﮔﻮﯾﺎن و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺷﺮوع‬
‫ﺑﻪ ﻃﻌﻦ و ﺗﺸﻨﯿﻊ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﺟﺮای ﻓﺮاﻣﯿﻦ ﺣﻖ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪ و آﻣﺎج ﻃﻌﻨﻪھﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺳﮫﻞ و ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﺗﺼﻮﯾﺮ واﻗﻌﯽ و ﺳﺎده داﺳﺘﺎن‪.‬‬
‫اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﻌﺎﻧﺪان اﺳﻼم در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ دروغ و اﻓﺘﺮا اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﺮای آراﺳﺘﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ رﻧﮓ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را از ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻋﺎرﯾﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ! در ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺮای ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ زﯾﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ وی رﻓﺖ‪ ،‬زﯾﺪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﯾﻨﺐ ﻣﺸﻐﻮل ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻟﺒﺎس ﺑﻮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت او را‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺶ ﺟﺎری ﺑﻮد‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪:‬‬
‫ﻣﴫف اﻟﻘﻠﻮب«) ‪» .(١‬ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ اﻟﻠﻪ ﺑﺰرگ!‬
‫»ﺳﺒﺤﺎن اﷲ اﻟﻌﻈﻴﻢ ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﹼ‬
‫ﭘﺎک و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ آن ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﺮداﻧﻨﺪۀ دلھﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭼﻮن زﯾﺪ از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ زﯾﻨﺐ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ ﺷﻤﺎ واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻦ او را ﻃﻼق ﺧﻮاھﻢ داد؟ ﺑﻨﺪه اﯾﻦ رواﯾﺖ‬
‫ﺑﯿﮫﻮده و ﺟﻌﻠﯽ را ﺑﺎ دل ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮدم )ﻧﻘﻞ ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ( ھﻤﯿﻦ رواﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﺎوﯾﺰ و ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮای آن ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎن ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺻﻮل ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ رواﯾﺖ در ﭼﻪ ﭘﺎﯾﻪ و ﻣﻘﺎﻣﯽ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﻮرخ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی اﯾﻦ رواﯾﺖ را از واﻗﺪی ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دروﻏﮕﻮﯾﺎن ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬

‫‪ -١‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی‪ ،‬آﻏﺎز ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ھﺠﺮی‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٢٤‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ھﺪﻓﺶ از ﺑﯿﺎن اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ رواﯾﺎت ﺑﻪ دﺳﺖآوردن ﻣﺪارک و دﺳﺘﺎوﯾﺰ ﺑﺮای‬
‫ﺗﻌﯿﺶ و ﺑﯽﺑﻨﺪوﺑﺎری ﻋﺒﺎﺳﯽھﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ رواﯾﺎت‬ ‫ّ‬
‫ﺑﯽھﻮده و ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ آنھﺎ را ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ و اﻋﺘﻨﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و‬
‫از ﻧﻘﻞ آنھﺎ ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺷﺪﯾﺪا رد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻓﺘﺢ‬
‫اﻟﺒﺎری )در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮره اﺣﺰاب( ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﺤﺚ ﮐﺮده ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»وردت آﺛﺎر أﺧﺮ￯ أﺧﺮﺟﻬﺎ اﺑﻦ أﰊ ﺣﺎﺗﻢ واﻟﻄﱪي وﻧﻘﻠﻬﺎ ﻛﺜﲑ ﻣﻦ اﻟـﻤﻔﴪﻳﻦ ﻻ ﻳﻨﺒﻐﻰ‬
‫اﻟﺘﺸﺎﻏﻞ ﺑـﻬﺎ«‪».‬رواﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﺑﺴﯿﺎری ﻣﻮﺟﻮد اﻧﺪ ﮐﻪ آنھﺎ را اﺑﻦ ﺣﺎﺗﻢ و ﻃﺒﺮی رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫و اﮐﺜﺮ ﻣﻔﺴﺮان آنھﺎ را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و در اﯾﻦ رواﯾﺎت ﻧﺒﺎﯾﺪ ذھﻦ ﺧﻮد را ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ از ﻣﺤﺪﺛﺎن ﻣﻌﺮوف در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫»ذﻛﺮ اﺑﻦ أﰊ ﺣﺎﺗﻢ واﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻫﻬﻨﺎ آﺛﺎر ﹰا ﻋﻦ ﺑﻌﺾ اﻟﺴﻠﻒ أﺣﺒﺒﻨﺎ أن ﻧﴬب ﻋﻨﻬﺎ ﺻﻔﺤﺎ‬
‫ﻟﻌﺪم ﺻﺤﺘﻬﺎ ﻓﻼ ﻧﻮردﻫﺎ وﻗﺪ رو￯ اﻹﻣﺎم أﲪﺪ ﻫﻬﻨﺎ أﻳﻀ ﹰﺎ ﻣﻦ رواﻳﺔ ﲪﺎد ﺑﻦ زﻳﺪ ﻋﻦ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻋﻦ أﻧﺲس ﻓﻴﻪ ﻏﺮاﺑﺔ ﺗﺮﻛﻨﺎ ﺳﻴﺎﻗﻪ أﻳﻀ ﹰﺎ«‪» .‬اﺑﻦ اﺑﯽﺣﺎﺗﻢ و اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ از ﺑﻌﻀﯽ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‬
‫رواﯾﺎﺗﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ از ذﮐﺮ آنھﺎ ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦﮐﻪ ﻏﻠﻂ و دروغ‬
‫اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ‪ /‬ﻧﯿﺰ در ﺑﺎرۀ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ از اﻧﺲ رواﯾﺘﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻏﺮﯾﺐ اﺳﺖ و ﻣﺎ‬
‫ذﮐﺮ آن را ﻧﯿﺰ ﺗﺮک ﮐﺮدﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در آن زﻣﺎن اﺛﺮ و ﻧﻔﻮذ زﯾﺎدی داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﮫﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ زده ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را ﭼﻨﺎن ﺷﺎﯾﻊ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺗﮏ ﺗﮏ ﮐﻮدﮐﺎن ﻧﯿﺰ ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ ﺗﺎ ﺣﺪی ﮐﻪ ﺗﻌﺪادی از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ در ﻣﺴﺄﻟﻪ آﻟﻮده ﺷﺪﻧﺪ و ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺣﺪ ﻗﺬف زده ﺷﺪ‪ .‬ھﻤﯿﻦ‬
‫رواﯾﺎتاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺘﺎبھﺎ ﺑﺮ ﺟﺎی ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺤﺪﺛﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫آﻧﺎن ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ و داوران ﻣﺠﺎز ﻋﺪاﻟﺖ رواﯾﺖاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻣﺎم ﺑﺨﺎری‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ و ﻏﯿﺮه‪،‬‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ را اﺻﻼ ذﮐﺮ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫****‬
 ‫روﯾﺪادﻫﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪۀ ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮی‬

‫از وﻗﺎﯾﻊ ﻣﮫﻢ ﻣﺬھﺒﯽ اﯾﻦ ﺳﺎل‪ ،‬ﻧﺰول اﺣﮑﺎم ﻣﺘﻌﺪد اﺻﻼﺣﯽ در ﺑﺎرۀ زﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ آن‬
‫ﻣﻮﻗﻊ زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺎن دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ رﻓﺖ و آﻣﺪ داﺷﺘﻨﺪ و ھﻤﺎن ﻧﻮع ﻟﺒﺎس و‬
‫زﯾﻮرآﻻت ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل دﺳﺘﻮر ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ زﻧﺎن ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون روﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺎدر ﺑﺰرگ‬
‫ﻧﻘﺎﺑﺪار ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺻﻮرتﺷﺎن ﻧﯿﺰ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺷﻮد و روﺳﺮی ﺑﺮ ﺳﯿﻨﻪھﺎ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﺸﺖ‬
‫ﭘﺮده ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ و ھﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﻇﺮاﻓﺖ و ﺗﺼﻨﻊ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ درﺷﺘﯽ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ در ﺟﻠﻮ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﻇﺎھﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ زن ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧﺪه در زﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯿﺖ ازدواج ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮد‪ ،‬در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل اﯾﻦ رﺳﻢ‬
‫ﺟﺎھﻠﯽ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮐﯿﻔﺮ زﻧﺎ ﯾﮑﺼﺪ ﺿﺮﺑﻪ ﺷﻼق ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺗﮫﻤﺖزدن ﺑﻪ زﻧﺎن ﻋﻔﯿﻔﻪ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ ﯾﮏ اﻣﺮ ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺘﻌﺎرف ﺑﻮد‬
‫و ھﯿﭻ وﺳﯿﻠﻪای ﻧﺰد آن ﺿﻌﯿﻔﺎن ﺑﺮای دﻓﺎع از ﺣﺮﻣﺖ ﺧﻮد وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺳﺎل ﺣﺪ ﻗﺬف ﻧﺎزل ﮔﺸﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی آن اﺗﮫﺎم ﺑﺪون ﺷﮫﺎدت ﺷﺮﻋﯽ ﺟﺮم ﻗﺮار داده‬
‫ﺷﺪ و در ﺻﻮرت ﻋﺪم وﺟﻮد ﺷﺎھﺪ‪ ،‬روش ﻟﻌﺎن ﻣﺸﺮوع ﮔﺸﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ زن و ﺷﻮھﺮ‪ ،‬ھﺮدو‬
‫ﺑﺮای ﺻﺪاﻗﺖ و راﺳﺘﮕﻮﯾﯽ ﺧﻮد و ﮐﺬب و دروﻏﮕﻮﯾﯽ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺗﻔﺮﯾﻖ ﺷﻮد) ‪.(١‬‬
‫در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ﻧﻮﻋﯽ ﻃﻼق رواج داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن »ﻇﮫﺎر« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع ﻃﻼق ﻏﯿﺮ ﻣﺆﺛﺮ ﻗﺮار داده ﺷﺪ و ﺑﺮای آن ﮐﻔﺎره ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺗﯿﻤﻢ در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎز ﺧﻮف ﻧﯿﺰ در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ آن در‬
‫ﻣﺤﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎری ‪ ۷۰۷ /۲‬و ﺳﯿﺮت ﮔﺎزروﻧﯽ ﺧﻄﯽ‪ ،‬اﺑﻮداود ‪ ۲۱۲ /۲‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪ .۱۰۶ /۲‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﺣﮑﺎم در‬
‫ﺳﻮره ﻧﻮر ھﻤﺮاه ﺑﺎ داﺳﺘﺎن اﻓﮏ در ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ھﺠﺮی ﻧﺎزل ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ و ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻓﺘﺢ ﻋﻈﯿﻢ‬

‫)ذی اﻟﻘﻌﺪه ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی(‬

 ‫ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻓﺘﺤﯽ ﻋﻈﯿﻢ‬

‫ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﯾﮏ ﻣﻨﺰل از ﻣﮑﮥ ﻣﻌﻈﻤﻪ ﭼﺎھﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ آن »ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫و دھﮑﺪۀ آن ﻣﺤﻞ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻧﺎم ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﭼﻮن ﭘﯿﻤﺎن ﺻﻠﺢ در آن ﻣﺤﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﻪ آن واﻗﻌﻪ »ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﺑﺴﯿﺎر ﻣﮫﻢ و ﻣﻘﺪﻣﻪای ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﻣﻮﻓﻘﯿﺖھﺎی آﯾﻨﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦﮐﻪ ﻇﺎھﺮا ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﭘﯿﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﻮد و ﻋﻠﯽ اﻟﻈﺎھﺮ ﺻﻠﺢ‬
‫ﺗﺤﻤﯿﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪ آن ﻟﻘﺐ »ﻓﺘﺢ« داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻌﺒﻪ ﻣﺮﮐﺰ اﺻﻠﯽ اﺳﻼم ﺑﻮد و ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار آنﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ اﺳﺖ و ﻟﻘﺐ اﺳﻼم را ﻧﯿﺰ‬
‫َ‬ ‫ُ ۡ ۡ‬ ‫ُ َ‬
‫او ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪﴿ .‬ه َو س َّمٮٰ� ُم ٱل ُمسل ِ ِم�﴾ ]اﻟﺤﺞ‪.[۷۸ :‬‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺟﺪﯾﺪی ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﺎن ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ّ َّ َ َ ُ‬
‫ي� ۡم إبۡ َ�ٰه َ‬
‫ﺑﻌﺪی اﺑﺮاھﯿﻢ ÷‬ ‫ِ‬ ‫ھﺎی‬‫ﻧﺴﻞ‬ ‫زﻣﺎن‪،‬‬ ‫ﮔﺬر‬ ‫ﺑﺎ‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ‬ ‫‪.‬‬‫[‬‫‪۷۸‬‬ ‫]اﻟﺤﺞ‪:‬‬ ‫﴾‬ ‫ِيم‬
‫ۚ‬ ‫ِ‬ ‫﴿مِلة أ� ِ‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﻌﺒﻪ ﮐﻪ ﯾﺎدﮔﺎر اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﺎﺻﯽ ﻣﯿﺎن ﻋﺮب داﺷﺖ‬
‫و ﻗﺒﻠﮥ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻋﺮب آن را ﻣﯿﺮاث ﻣﺸﺘﺮک ﭘﺪری ﺧﻮد ﺗﺼﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﺪان ﺣﻀﺮت اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺤﻄﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﻠﺴﻠﮥ ﻧﺴﺐ آﻧﺎن از اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺟﺪا ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب در ﺗﻤﺎم ﺳﺎل ﺑﺎھﻢ ﺟﻨﮓ و ﺳﺘﯿﺰ داﺷﺘﻨﺪ و ھﻤﯿﻦ ﻏﺎرﺗﮕﺮیھﺎ ﻣﻨﺒﻊ اﻣﺮار‬
‫ﻣﻌﺎش آﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ در ﭼﮫﺎر ﻣﺎه از ﺳﺎل ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺷﮫﺮ ﺣﺮم« )ﻣﺎهھﺎی‬
‫ﺣﺮام( ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺟﻨﮓھﺎ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب از اﻃﺮاف و اﮐﻨﺎف ﺳﻔﺮ ﮐﺮده ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و آداب و رﺳﻮم‬
‫ﻋﺒﺎدی ﺧﻮد را ﺑﻪﺟﺎی ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﺧﻮن آﺷﺎم ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫زﻣﺎن ﮔﺮد ھﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮادران ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ زور از‬
‫ﻣﮑﻪ اﺧﺮاج ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺗﺼﻮر از دل آﻧﺎن ﺑﯿﺮون ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ ھﻤﺎن ﺣﻘﯽ را ﺑﺮ آﻧﺎن دارد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ دارد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻣﮑﻪ ارﺗﺒﺎط ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﮑﻪ وﻃﻦ ﻣﺤﺒﻮب و ﻗﺪﯾﻤﯽ آﻧﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٣٠‬‬

‫ﯾﺎد و ﺧﺎﻃﺮۀ ﻣﮑﻪ ھﻤﻮاره در دلھﺎی آﻧﺎن ﺟﺎی داﺷﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺑﻼل س در ﻣﮑﻪ‬
‫ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﻣﻮرد اذﯾﺖ و آزار ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﮑﻪ ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد‬
‫ﺑﺮﻣﯽآورد و ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ و اﯾﻦ اﺷﻌﺎر را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺑـــــــﻮاد وﺣـــــــﻮﱃ إذﺧـــــــﺮ وﺟﻠﻴـــــــﻞ‬ ‫أﻻ ﻟﻴـــﺖ ﺷـــﻌﺮ￯ ﻫـــﻞ أﺑﻴـــﺘﻦ ﻟﻴﻠـــﺔ‬
‫وﻫــــــﻞ ﻳﺒــــــﺪون ﱃ ﺷــــــﺎﻣﺔ وﻃﻔﻴــــــﻞ‬ ‫وﻫــــــﻞ أردن ﻳﻮﻣــــــ ﹰﺎ ﻣﻴــــــﺎه ﳎﻨــــــﺔ‬
‫»آه! آﯾﺎ آن روز ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﻨﺎر ﭼﺸﻤﻪھﺎی ﻣﺠﻨﻪ ﻓﺮود آﯾﻢ و ﺷﺎﻣﻪ و ﻃﻔﯿﻞ‬
‫در ﻣﻌﺮض دﯾﺪﮔﺎﻧﻢ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ«؟‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﺮای ﺣﻔﻆ ﺟﺎن ﺧﻮد ﻣﮑﻪ را ﺗﺮک ﻧﻤﻮده زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان را ھﻤﺎﻧﺠﺎ‬
‫رھﺎ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻧﯿﺰ ﺣﺞ ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﺑﺰرگ ﻓﺮاﯾﺾ ﭼﮫﺎرﮔﺎﻧﻪ اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻗﺼﺪ ﻣﮑﻪ را ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮای اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﺗﻔﮫﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺟﻨﮓ و ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﺣﺮام ﻋﻤﺮه ﺑﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺷﺘﺮان ھﺪاﯾﺎ را ﺑﺎ ﺧﻮد ھﻤﺮاه ﺑﺮدﻧﺪ) ‪ ،(٢‬و دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﺎ اﺳﻠﺤﻪ ﻣﺴﻠﺢ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ را ﮐﻪ از وﺳﺎﯾﻞ ﺿﺮوری ﺳﻔﺮ اﻋﺮاب اﺳﺖ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮدارد ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫در ﻧﯿﺎم ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﻮم ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و ﺑﯿﺸﺘﺮ اﻧﺼﺎر از ﻗﺒﻞ ﺑﺮای ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻔﺮ ﻣﻘﺪﺳﯽ آﻣﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ‬
‫ﺟﮫﺖ ھﺰار و ﭼﮫﺎرﺻﺪ ﻧﻔﺮ در اﯾﻦ ﺳﻔﺮ در رﮐﺎب رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ذو اﻟﺤﻠﯿﻔﺔ«‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ و اوﻟﯿﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ را ﺑﻪﺟﺎی آوردﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﮔﺮدن ﺷﺘﺮان ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺸﺎﻧﯽ‬
‫ﻗﻼده ﺑﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺧﺰاﻋﻪ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ از اﺳﻼم آوردن وی اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻼ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫اﺣﺘﯿﺎط ﻧﺰد آﻧﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ ﺗﺎ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺎروان‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺴﻔﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬او ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺧﺒﺮ داد‪ :‬ﻗﺮﯾﺶ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ را‬
‫ﮔﺮدآورده و اﻋﻼم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ج ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ اﺷﻌﺎر در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ ﻣﺬﮐﻮراﻧﺪ )ﺑﺎب ﻣﻘﺪم اﻟﻨﺒﯽ ج وأﺻﺤﺎﺑﻪ اﻟﻤﺪﯾﻨﺔ(‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن‬
‫ﻧﺪوی«‪.‬‬
‫‪ -٢‬وﺳﺎق ﻣﻌﻪ اﻟﮫﺪی وأﺣﺮم ﺑﺎﻟﻌﻤﺮة ﻟﺒﺎس اﻟﻨﺎس ﻣﻦ ﺣﺰﺑﻪ‪) .‬اﺑﻦ ھﺸﺎم(‬
 ‫‪٤٣١‬‬ ‫ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ و ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻓﺘﺢ ﻋﻈﯿﻢ‬

‫ﺧﻼﺻﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ ﺷﻮر و ﺗﻮان ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای آﻣﺎدۀ ﻣﺒﺎرزه ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﻗﺒﺎﯾﻞ اﻃﺮاف‬
‫ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد؛ ھﻤﮥ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻋﻈﯿﻤﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ؛ در ﻣﺤﻞ »ﺑﻠﺪح« ﺑﯿﺮون از ﻣﮑﻪ‬
‫ﺳﭙﺎه ﻋﻈﯿﻤﯽ ﮔﺮد آﻣﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ دوﯾﺴﺖ ﺳﻮار‬
‫ﮐﻪ ﻋﮑﺮﻣﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو آنھﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪﻣﺔ اﻟﺠﯿﺶ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ﻏﻤﯿﻢ«‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﻦ »راﺑﻎ« و »ﺟﺤﻔﻪ« واﻗﻊ اﺳﺖ وارد ﺷﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻗﺮﯾﺶ ﺧﺎﻟﺪ را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻃﻼﯾﻪدار ﻓﺮﺳﺘﺎده و او ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ﻏﻤﯿﻢ« رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺷﻤﺎ از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ »ﻏﻤﯿﻢ« ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﮔﺮد و ﻏﺒﺎری را ﮐﻪ از‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﺰد ﻗﺮﯾﺶ رﻓﺖ و آنھﺎ را از‬
‫ورود ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ »ﻏﻤﯿﻢ« آ ﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻨﺪ و در ﻣﺤﻞ »ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ« ﺧﯿﻤﻪ زدﻧﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ آب اﻧﺪک‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﻠﻘﻪ ﭼﺎھﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ در اوﻟﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ آﺑﺶ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﻌﺠﺰۀ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج آﻧﻘﺪر آب در آن ﺟﺮﯾﺎن ﭘﯿﺪا ﮐﺮد ﮐﻪ ھﻤﮥ ﻣﺮدم ﺳﯿﺮاب ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﯿﻠﮥ‬
‫ﺧﺰاﻋﻪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ اﺳﻼم ﻧﯿﺎورده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ھﻢﭘﯿﻤﺎن و رازدار اﺳﻼم ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﮫﺖ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت را از ھﺮ اﻗﺪام و ﺗﻮﻃﺌﻪای ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﺮا‬
‫ً‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آ ﮔﺎه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬رﺋﯿﺲ ﺑﺰرگ اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﺑﺪﯾﻞ ﺑﻦ ورﻗﺎء« ﺑﻮد )ﺑﻌﺪا در ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ(‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺗﺸﺮﯾﻒآوری رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﻄﻠﻊ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪:‬‬
‫»ﺳﯿﻞ ﻋﻈﯿﻤﯽ از ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺎر ﺑﻪﻃﺮف ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درآﻣﺪه و آنھﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮای‬
‫زﯾﺎرت ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﺨﻮاھﻨﺪ ﮔﺬاﺷﺖ«‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺮوﯾﺪ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻋﻤﺮه آﻣﺪهاﯾﻢ؛ ﺑﺮای ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺎﻣﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﺟﻨﮓ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﻪ ﺳﺘﻮه درآورده و آﻧﺎن را ﺳﺨﺖ ﺿﺮر رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﺼﻠﺤﺖ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻣﻌﺎھﺪۀ ﺻﻠﺢ ﺑﯿﻦ ﻣﺎ و آﻧﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد و ﮐﺎر ﻣﺮا ﺑﻪ ﻋﺮب‬
‫واﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد راﺿﯽ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ آن ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫اوﺳﺖ! ﭼﻨﺎن ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺠﻨﮕﻢ ﮐﻪ ﺳﺮم از ﺗﻨﻢ ﺟﺪا ﺷﻮد و آﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﺑﺨﻮاھﺪ داوری ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻞ ﻧﺰد ﻗﺮﯾﺶ رﻓﺖ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪:‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٣٢‬‬
‫ﻣﻦ ﺣﺎﻣﻞ ﭘﯿﺎﻣﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻢ‪ .‬اﮔﺮ اﺟﺎزه ﻣﯽدھﯿﺪ آن را اﺑﻼغ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺷﺮور ﺑﺎ ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮی ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺷﻨﯿﺪن ﭘﯿﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫اﻓﺮاد ﺳﻨﺠﯿﺪه و ﻣﺘﯿﻦ اﺟﺎزه دادﻧﺪ‪» ،‬ﺑﺪﯾﻞ« ﺷﺮاﯾﻂ آنﺣﻀﺮت را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺮوة ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺛﻘﻔﯽ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ای ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮﯾﺶ! آﯾﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﮥ ﭘﺪر و ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﮥ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮاﯾﻢ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ؟ آنھﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری!‪.‬‬
‫ﻋﺮوه ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺮ ﻣﻦ اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺎﻣﻞ دارﯾﺪ؟ ھﻤﮥ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آری!‪.‬‬
‫ﻋﺮوه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه دھﯿﺪ ﺗﺎ ﺧﻮدم ﺑﺮوم ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺬاﮐﺮه ﮐﻨﻢ‪ ،‬زﯾﺮا وی‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻌﻘﻮﻟﯽ ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺮوه ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و ﭘﯿﺎم ﻗﺮﯾﺶ را اﺑﻼغ ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ اﻇﮫﺎر‬
‫ً‬
‫داﺷﺖ‪ :‬ای ﻣﺤﻤﺪ! اﮔﺮ ﻓﺮﺿﺎ ﺷﻤﺎ ﻗﺮﯾﺶ را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮﯾﺪ آﯾﺎ ﺟﺰ اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﻗﻮم و ﻗﺒﯿﻠﻪاش را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻣﻘﻮﻟﻪ و ﻣﺜﺎﻟﯽ وﺟﻮد دارد؟‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﯿﻢ دارم اﯾﻦ اﻓﺮادی ﮐﻪ ﮔﺮد ﺗﻮ ﺟﻤﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرت ﺑﺮوز ﺟﻨﮓ‬
‫ﺗﻮ را ﺗﻨﮫﺎ رھﺎ ﮐﻨﻨﺪ و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺳﺨﻦ و ﮔﻤﺎن ﺑﺪ‬
‫ﻋﺮوه‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ و ﺑﻪ وی ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﯽ! ﻣﺎ ھﺮﮔﺰ دﺳﺖ از‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ او ﺑﺮﻧﺨﻮاھﯿﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺮوه از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﯿﺴﺖ؟ آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺮوه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﮐﻼم ﺧﺸﻦ او را ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺪﯾﻮن ﯾﮏ اﺣﺴﺎن وی ھﺴﺘﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ذﻣﻪام ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ و ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪام آن را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﻋﺮوه ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺪون ﺗﻌﺎرف و ﺑﻪﻃﻮر ﺻﺮﯾﺢ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ و ھﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺮف و‬
‫رﺳﻢ ﻋﺮب اﺳﺖ ھﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺤﺎﺳﻦ ﻣﺒﺎرک آنﺣﻀﺮت دﺳﺖ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻣﻐﯿﺮه‬
‫ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر آنﺣﻀﺮت ﻣﺴﻠﺢ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﺴﺎرت ﻋﺮوه ﺑﻪ ﺳﺎﺣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬دﺳﺘﺖ را دور ﮐﻦ و ﮔﺮﻧﻪ آن را ﻗﻄﻊ ﺧﻮاھﻢ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﻋﺮوه ﻣﻐﯿﺮه را ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای ﺣﯿﻠﻪﮔﺮ! ﻣﻦ ﺗﺎ دﯾﺮوز از ﺗﻮ دﻓﺎع و ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم‪) .‬ﻣﻐﯿﺮه ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد و ﻋﺮوه ﺧﻮنﺑﮫﺎی آﻧﺎن را ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد(‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻋﺮوه ﻋﺸﻖ و ﻋﻼﻗﮥ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدۀ اﺻﺤﺎب را ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﺨﺖ‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﻔﻞ ﻗﺮﯾﺶ رﻓﺖ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ درﺑﺎر ﺷﺎھﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
 ‫‪٤٣٣‬‬ ‫ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ و ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻓﺘﺢ ﻋﻈﯿﻢ‬

‫ﻗﯿﺼﺮ‪ ،‬ﮐﺴﺮی و ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪام‪ .‬اﯾﻦ ارادت و از ﺟﺎنﮔﺬﺷﺘﮕﯽ را در ھﯿﭻﯾﮏ از‬
‫ﯾﺎران و اﻗﻮام آنھﺎ ﻧﺪﯾﺪهام‪ .‬درﺑﺎر آنھﺎ از وﺟﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﻈﺮهھﺎﯾﯽ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اھﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﺳﮑﻮت و ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﺣﮑﻢﻓﺮﻣﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺣﺪی‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪﺳﻮﯾﺶ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺧﻮدم ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدم ﮐﻪ وﻗﺘﯽ وﺿﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﯾﺎران او ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﻗﻄﺮهھﺎی آب وﺿﻮ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ رﯾﺰد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ﺗﺒﺮک آن‬
‫را ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ آب دھﺎن ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ارادﺗﻤﻨﺪان وی ﻗﺒﻞ از اﯾﻦﮐﻪ‬
‫آب دھﺎﻧﺶ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﯿﻔﺘﺪ آن را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮ ﭼﮫﺮهھﺎی ﺧﻮد ﻣﯽﻣﺎﻟﯿﺪﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺧﺮاش ﺑﻦ اﻣﯿﻪ را ﻧﺰد ﻗﺮﯾﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺬاﮐﺮه ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﺷﺘﺮ وی را ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺐ ﺧﺎص آنﺣﻀﺮت ﺑﻮد ﭘﯽ ﮐﺮده و ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺧﺮاش را‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ اﻗﺪام ﺷﺪﻧﺪ و او ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ در ﺑﺮد‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻗﺮﯾﺶ ﻋﺪهای را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫رﺣﻤﺖ‬
‫ِ‬ ‫اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻋﻤﻞ ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺷﺮارتآﻣﯿﺰ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﮑﻦ داﯾﺮۀ ﻋﻔﻮ‬
‫ﻋﺎﻟﻤﯿﺎن ﺑﺴﯿﺎر وﺳﯿﻊ و ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ھﻤﮥ آنھﺎ را رھﺎ ﮐﺮده ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ واﻗﻌﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ۡ َۡ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ َۡ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ُ َّ‬
‫﴿ َوه َو ٱ�ِي كف �يۡد َِ� ُه ۡم عن� ۡم َو�يۡدِيَ� ۡم �ن ُهم ب ِ َب ۡط ِن َمكة مِ ۢن �ع ِد أن‬
‫َۡ َ ُ َ َ‬
‫أظف َر� ۡم عل ۡي ِه ۡ ۚم﴾ ]اﻟﻔﺘﺢ‪.[۲۴ :‬‬
‫»اوﺳﺖ آن ﮐﻪ ﺑﺎزداﺷﺖ دﺳﺖ ﮐﺎﻓﺮان را از ﺷﻤﺎ و دﺳﺖ ﺷﻤﺎ را از آﻧﺎن در ﻣﯿﺎن ﻣﮑﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﭘﯿﺮوز ﺳﺎﺧﺖ«‪.‬‬

‫ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺸﮑﻞ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺬاﮐﺮه و ﺑﻪﻃﻮر ﺻﻠﺢآﻣﯿﺰ ﺣﻞ‬
‫ﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﺑﺮای اﯾﻦ ھﺪف ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد ﺗﺎ ﻧﺰد ﻗﺮﯾﺶ رود و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺬاﮐﺮه‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وی از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﭘﻮزش ﻃﻠﺒﯿﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻗﺮﯾﺶ دﺷﻤﻦ‬
‫ﺳﺮﺳﺨﺖ ﻣﻦ ھﺴﺘﻨﺪ و ﮐﺴﯽ از ﻓﺎﻣﯿﻞ ﻣﻦ در ﻣﮑﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺗﺎ از ﻣﻦ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺸﺮوط ﺑﺎب اﻟﺸﺮوط ﻓﻲ اﻟﺠﮫﺎد واﻟﻤﺼﺎﻟﺤﺔ ﻣﻊ أھﻞ اﻟﺤﺮب وﮐﺘﺎﺑﺔ اﻟﺸﺮوط‪.‬‬
‫»ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٣٤‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن را ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد‪ .‬او در ﭘﻨﺎه و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﯾﮑﯽ از‬
‫اﻓﺮاد ﻓﺎﻣﯿﻠﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﺑﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ« وارد ﻣﮑﻪ ﺷﺪ و ﭘﯿﺎم آنﺣﻀﺮت ج را ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ‬
‫اﺑﻼغ ﮐﺮد‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ او را ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار داده از ﺑﺎزﮔﺸﺖ وی ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺧﺒﺮ و‬
‫ﺷﺎﯾﻌﻪ ﻗﺘﻞ ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج رﺳﯿﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن‬
‫اﻋﻼم داﺷﺘﻨﺪ‪» :‬ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﻓﺮض اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪ‬
‫درﺧﺘﯽ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب ﭼﻪ ﻣﺮد و ﭼﻪ زن ﺑﺮای ﺗﺠﺪﯾﺪ ﭘﯿﻤﺎن و ﻓﺪاﮐﺎری ﺗﺎ‬
‫ﺳﺮﺣﺪ ﺟﺎن دادن ﺑﺎ ﺟﻮش و ﺧﺮوش ﺗﻤﺎم ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ روﯾﺪاد ﯾﮑﯽ از وﻗﺎﯾﻊ ﻣﮫﻢ ﺗﺎﯾﺦ اﺳﻼم اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺑﯿﻌﺖ در ﺻﻔﺤﺎت ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎ ﻧﺎم‬
‫»ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان« ﺛﺒﺖ ﮔﺮدﯾﺪه و ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻼم ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُُ‬ ‫َّ َ ۡ َ َ َّ ُ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ ُ َ ُ َ َ َ ۡ َ َّ َ َ‬
‫ج َرة ِ � َعل َِم َما ِ� قلو� ِ ِه ۡم‬‫﴿لقد ر ِ� ٱ� ع ِن ٱلمؤ ِمن ِ� إِذ �بايِعونك �ت ٱلش‬
‫ِين َة َعلَ ۡيه ۡم َوأَ َ� ٰ َب ُه ۡم َ� ۡت ٗحا قَر ٗ‬
‫�با ‪] ﴾١٨‬اﻟﻔﺘﺢ‪.[۱۸ :‬‬ ‫نز َل َّ‬
‫ٱلسك َ‬ ‫َ‬
‫فَأ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻣﺆﻣﻨﺎن راﺿﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در زﯾﺮ درﺧﺖ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﯿﻌﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﭘﺲ داﻧﺴﺖ آﻧﭽﻪ در دلھﺎﯾﺸﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﮑﯿﻨﮥ رﺣﻤﺖ را ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻓﺘﺢ ﻧﺰدﯾﮑﯽ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺎداش داد«‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﻌﺪا ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺷﮫﺎدت ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن س ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻋﺰام ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهای دﯾﮕﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺮﯾﺶ‬

‫ﻗﺮﯾﺶ ﺳﮫﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ؛ او ﯾﮏ ﻓﺮد‬
‫ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬ﻓﺼﯿﺢ و ﺑﻠﯿﻎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ وی ﻟﻘﺐ »ﺧﻄﯿﺐ ﻗﺮﯾﺶ« داده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ) ‪ .(١‬ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻠﺢ ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﺪون ورود ﺑﻪ ﻣﮑﻪ از ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﺮﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺳﮫﯿﻞ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و ﺗﺎ دﯾﺮ درﺑﺎرۀ ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﻠﺢ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﮕﻮ‬
‫و ﻣﺬاﮐﺮه ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺷﺮط ﺗﻮاﻓﻖ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ و رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﯽ ﻓﺮﻣﺎن دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪» ۲۲۳ /۲‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬

 ‫‪٤٣٥‬‬ ‫ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ و ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻓﺘﺢ ﻋﻈﯿﻢ‬

‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ در اﺑﺘﺪای ﭘﯿﻤﺎن »ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﲪﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ« را ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻋﺮب از ﻗﺪﯾﻢ‬
‫ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آﻏﺎز ﻧﺎﻣﻪھﺎ »ﺑﺴﻤﻚ اﻟﻠﻬﻢ« ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﮫﯿﻞ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان آﺷﻨﺎ‬
‫ﻧﺒﻮد و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎی اﯾﻦ ھﻤﺎن ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﻠﯽ دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﻣﺎ ﻗﺎﴇ ﻋﻠﻴﻪ ﳏﻤﺪ رﺳﻮل اﷲ« »ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﺎ ﺳﮫﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪۀ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﮫﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺎ رﺳﺎﻟﺖ و ﻧﺒﻮت ﺗﻮ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﯿﻢ ﺑﺎ ﺗﻮ از در ﺟﻨﮓ و ﺟﺪال وارد ﻧﻤﯽﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺎ‬
‫ﺗﻮ را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻧﺎم ﺧﻮد و ﭘﺪرت را ﺑﻨﻮﯾﺲ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﮔﺮﭼﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺮا ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ وﻟﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ھﺴﺘﻢ«‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﺎم ﻣﺮا ﺑﻨﻮﯾﺲ و ﻟﻘﺐ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ را ﭘﺎک ﮐﻦ‪.‬‬
‫اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮی ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ از رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﯾﮏ اﻣﺮ واﺿﺢ و روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ادب ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﺮا ﯾﺎرای ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺴﺎرﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﺖ و ﻧﺒﻮت‬
‫ﺗﻮ را از ﮐﻨﺎر ﻧﺎﻣﺖ ﭘﺎک و ﻣﺤﻮ ﮐﻨﻢ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﭘﺲ اﻧﮕﺸﺖ ﻣﺮا روی آن‬
‫ﺑﮕﺬار ﺗﺎ ﺧﻮدم آن را ﭘﺎک ﮐﻨﻢ«‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ اﻧﮕﺸﺖ ﻣﺒﺎرک اﯾﺸﺎن را ﺑﺮ آن‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد آن را ﭘﺎک ﮐﺮد) ‪) .(١‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ‬
‫را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن » ّاﻣﯽ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ( و ﺑﻪ ﺟﺎی آن »اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ« ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ آدﻣﯽ روزﻣﺮه ﺑﺎ اﻣﺮ ﺧﻮاﻧﺪن و‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺳﺮ و ﮐﺎر ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦﮐﻪ درس ﻧﺨﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺮوف ﻧﺎم ﺧﻮد‬
‫آﺷﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬اﻣﯽ ﺑﻮدن آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ ھﯿﭻ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اﻣﯽ ﺑﻮدن ﯾﮑﯽ از اﻓﺘﺨﺎرات ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج اﺳﺖ و در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﯾﻦ‬
‫وﺻﻒ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺮف و اﻓﺘﺨﺎر ﺑﺮای اﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫َّ َ َ َّ ُ َ ُ َ َّ ۡ ُ‬
‫َّ‬
‫� ٱ� ِ�﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۱۵۷ :‬‬ ‫﴿ٱ�ِين يتبعون َّ‬
‫ٱلرسول ٱ� َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﻃﺮﻓﯿﻦ ﻣﯿﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻗﺮﯾﺶ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻣﻮاد‬
‫آن ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻧﺎم ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ و ﮔﻔﺘﮕﻮی وی ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در‬
‫ً‬
‫ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی‪ ،‬ﺑﺎب ﻋﻤﺮة اﻟﻘﻀﺎء اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺻﺮﯾﺤﺎ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٣٦‬‬
‫‪ -۱‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﯾﻦ ﺳﺎل از ھﻤﯿﻦﺟﺎ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ؛‬
‫‪ -۲‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﺮای ادای ﻋﻤﺮه ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﺳﻪ روز در ﻣﮑﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺎزﮔﺮدﻧﺪ؛‬
‫‪ -۳‬اﺳﻠﺤﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﯿﺎروﻧﺪ ﺟﺰ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮐﻪ آن ھﻢ در ﻧﯿﺎم ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫‪ -۴‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ ﻣﻘﯿﻢ ھﺴﺘﻨﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮوﻧﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺨﻮاھﺪ در ﻣﮑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ او ﻧﺸﻮﻧﺪ؛‬
‫‪ -۵‬اﮔﺮ ﻓﺮدی از ﮐﻔﺎر ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رود‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ او را ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ) ‪(١‬؛‬
‫‪ -۶‬ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب آزادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ھﺮﯾﮏ از ﻃﺮﻓﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﻨﺪ ﭘﯿﻤﺎن ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ در ﻇﺎھﺮ ﺷﺪﯾﺪا ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺎھﺪه ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺟﻨﺪل ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﮫﯿﻞ ﮐﻪ از ﻣﺪتھﺎ ﺑﻪ ﺟﺮم ﻣﺴﻠﻤﺎنﺷﺪن در ﻣﮑﻪ زﻧﺪاﻧﯽ ﺑﻮد‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ زﻧﺠﯿﺮ ﺑﻪ ﭘﺎی داﺷﺖ وارد ﺷﺪ؛ او از زﻧﺪان ﻓﺮار ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺳﮫﯿﻞ او را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد‪ ،‬رو ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ ﻣﻮردی اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﺘﻮای ﭘﯿﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺟﺮا درآﯾﺪ و ﻃﺒﻖ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺎﯾﺪ اﺑﻮﺟﻨﺪل را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﺤﻮﯾﻞ دھﯽ‪.‬‬
‫ً‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ھﻨﻮز ﻣﺘﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﮐﺎﻣﻼ روی ﮐﺎﻏﺬ ﻧﯿﺎﻣﺪه و ﺑﻪ اﻣﻀﺎی ﻃﺮﻓﯿﻦ‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﮫﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺿﻊ ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻠﺤﯽ را ﻧﺨﻮاھﯿﻢ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﭘﺲ او را ھﻤﯿﻦﺟﺎ رھﺎ ﮐﻦ ﺗﺎ ﻧﺰد ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺳﮫﯿﻞ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﭼﻨﺪ ﺑﺎر اﺻﺮار ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﮫﯿﻞ ﻟﺠﺎﺟﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد و‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻗﺒﻮل آن ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر آنﺣﻀﺮت ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﺟﻨﺪل ﺑﺎ ﭘﺪر ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺎزﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮐﻔﺎر ﺑﻪ اﺑﻮﺟﻨﺪل ﭼﻨﺎن ﺷﮑﻨﺠﻪ و آزار داده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻼﯾﻢ ﺷﮑﻨﺠﻪ ﺑﺮ ﺑﺪﻧﺶ ﻧﻤﻮدار‬
‫ﺑﻮد‪ .‬وی زﺧﻢھﺎی ﺑﺪﻧﺶ را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺸﺎن داد و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ای‬
‫ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎن! آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ وﺿﻊ ﻣﺮا ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﻨﯿﺪ؟ ﻣﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهام‪،‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﺮا دوﺑﺎره ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﻔﺎر ﻣﯽﺳﭙﺎرﯾﺪ؟ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﯽ و ﺑﺮآﺷﻔﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺗﺎب ﻧﯿﺎورد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮ اﻟﻠﻪ!‬
‫آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﺣﻖ ﻧﯿﺴﺘﯽ؟ اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬آری! ھﺴﺘﻢ«‪ .‬ﻋﻤﺮ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬آﯾﺎ ﻣﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺣﻖ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؟ اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬آری‪ ،‬ھﺴﺘﯿﻢ«‪ .‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ در دﯾﻦ اﯾﻦ ذﻟﺖ‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮه در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٤٣٧‬‬ ‫ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ و ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻓﺘﺢ ﻋﻈﯿﻢ‬

‫را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ؟ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ھﺴﺘﻢ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ از ﻓﺮﻣﺎن اﻟﮫﯽ‬
‫ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮا ﯾﺎری ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد«‪ .‬ﻋﻤﺮ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻃﻮاف ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد؟ اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ را ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﻮدم ﮐﻪ در ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺳﺎل ﻃﻮاف ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و ﻧﺰد اﺑﻮﺑﮑﺮ رﻓﺖ و ھﻤﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا اﺳﺖ آﻧﭽﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻟﮫﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﺮاﯾﺾ ﺧﻮد ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده و اﺣﺴﺎﺳﯽ اﻇﮫﺎر‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ھﻤﻮاره اﺣﺴﺎس ﮐﺪورت و اﺿﻄﺮاب ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺮای ﺟﺒﺮان و ﮐﻔﺎره آن‬
‫ﻧﻤﺎزھﺎی زﯾﺎدی ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬روزهھﺎ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺻﺪﻗﺎت داد و ﻏﻼﻣﺎﻧﯽ آزاد ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮارد در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺠﻤﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ آنھﺎ را‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺻﺤﻨﻪ ﯾﮏ آزﻣﺎﯾﺶ و اﻣﺘﺤﺎن ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺮای ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﺮام ﺑﻮد‪ .‬از ﯾﮏ‬
‫ً‬
‫ﺳﻮ )ﻇﺎھﺮا( ﺑﻪ اﺳﻼم اھﺎﻧﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺑﻮﺟﻨﺪل در ﻗﯿﺪ زﻧﺠﯿﺮھﺎ ﻗﺮار دارد و از ﯾﮏ ھﺰار‬
‫و ﭼﮫﺎرﺻﺪ ﺻﺤﺎﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﯾﺎری و ﻧﺼﺮت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬دلھﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺷﺪت ﻏﯿﻆ و‬
‫ﺧﺸﻢ ﺟﻮﺷﺎن و ﺧﺮوﺷﺎن اﻧﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﺷﺎرهای ﺑﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ ﺑﺮای‬
‫ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻗﺎﻃﻊ ﻣﺴﺌﻠﻪ آﻣﺎدهاﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺎھﺪه ﺑﻪ اﻣﻀﺎی ﻃﺮﻓﯿﻦ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﻋﻤﻞ ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺣﺴﺎس‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم رو ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮﺟﻨﺪل ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﻳﺎ أﺑﺎ ﺟﻨﺪل! اﺻﱪ واﺣﺘﺴﺐ ﻓﺈن اﷲ ﺟﺎﻋﻞ ﻟﻚ وﳌﻦ ﻣﻌﻚ ﻣﻦ اﳌﺴﺘﻀﻌﻔﲔ ﻓﺮﺟ ﹰﺎ‬
‫وﳐﺮﺟﺎ إﻧﺎ ﻋﻘﺪﻧﺎ ﺑﻴﻨﻨﺎ وﺑﲔ اﻟﻘﻮم ﺻﻠﺤ ﹰﺎ وإﻧﺎ ﻻ ﻧﻐﺪر ﲠﻢ«‪) .‬اﺑﻦ ھﺸﺎم( »ای اﺑﻮﺟﻨﺪل!‬
‫ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای ﺗﻮ و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن ﭼﺎره و ﻓﺮﺟﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻣﯽآورد؛ ﺣﺎﻻ ﺻﻠﺢ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺎ آنھﺎ ﻧﻘﺾ ﻋﮫﺪ ﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﺑﻮﺟﻨﺪل در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻗﯿﺪ زﻧﺠﯿﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎ ﭘﺪرش ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻓﺮﻣﺎن دادﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﻗﺮﺑﺎﻧﯽھﺎی ﺧﻮد را در ھﻤﺎﻧﺠﺎ ذﺑﺢ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫آﻧﺎن ﭼﻨﺎن ﺷﮑﺴﺘﻪﺧﺎﻃﺮ و ﻣﻀﻄﺮب ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺣﺪی ﺟﺮأت ﻧﮑﺮد اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم‬
‫دھﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را‬
‫ﺗﮑﺮار ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزھﻢ ﮐﺴﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﻧﺸﺪ و اﻗﺪام ﺑﻪ ذﺑﺢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﮑﺮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺧﯿﻤﻪ‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺸﺮوط‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٣٨‬‬
‫ﺗﺸﺮﯾﻒ ﺑﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﺎ ام اﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ام ﺳﻠﻤﻪ در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬وی اﻇﮫﺎر‬
‫داﺷﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺧﻮدﺗﺎن اﻗﺪام ﺑﻪ ذﺑﺢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﺑﺮای ﺧﺮو ج از اﺣﺮام ﻣﻮھﺎی ﺳﺮ را ﺑﺘﺮاﺷﯿﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم ﯾﻘﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮی ﭘﺪﯾﺪ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ھﻤﮕﯽ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽھﺎی ﺧﻮد را‬
‫ذﺑﺢ ﮐﺮده از اﺣﺮام ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻧﻌﻘﺎد ﺻﻠﺢ ﺗﺎ ﻣﺪت ﺳﻪ روز در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ از آﻧﺠﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻃﯽ راه ﺳﻮره ﻓﺘﺢ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫ك َ� ۡت ٗحا ُّمب ٗ‬
‫ينا ‪] ﴾١‬اﻟﻔﺘﺢ‪.[۱ :‬‬‫ِ‬ ‫﴿إِنا �تحنا ل‬
‫و آﻧﭽﻪ را ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﮑﺴﺖ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزی اﻋﻼم ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﻋﻤﺮ را اﺣﻀﺎر ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬وی ﺑﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ً‬
‫آﯾﺎ ﺣﻘﯿﻘﺘﺎ اﯾﻦ ﯾﮏ ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزی اﺳﺖ؟ اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ »آری«! در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س ﻣﻄﻤﺌﻦ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺗﺴﮑﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﻌﺪی از اﯾﻦ راز ﺳﺮﺑﺴﺘﻪ ﭘﺮده ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﮐﻔﺎر ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻤﺎس و ﺑﺮﺧﻮردی ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻻ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯿﺎن آنھﺎ ﺷﺮوع ﺷﺪ؛ ﺑﺮ اﺛﺮ رواﺑﻂ‬
‫ﻓﺎﻣﯿﻠﯽ و ﺗﺠﺎری ﮐﻔﺎر ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎهھﺎ در آﻧﺠﺎ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺧﺘﻼط و‬
‫ھﻤﻨﺸﯿﻨﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬روی ھﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪای ھﻨﮕﺎم ﮔﻔﺘﮕﻮ از ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ھﺮﯾﮏ‬
‫از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﻈﮫﺮ ﮐﺎﻣﻠﯽ از اﺧﻼص‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮ زﻧﺪهای از ھﻤﯿﻦ ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻗﻠﻮب ﮐﻔﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻪﺳﻮی اﺳﻼم ﮔﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﻣﻮرﺧﺎن از زﻣﺎن اﻧﻌﻘﺎد ﭘﯿﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺗﺎ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻣﺮدم ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺑﻪ اﺳﻼم‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ در ھﯿﭻ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺳﺮﻋﺖ و ﺷﺘﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺟﺬب اﺳﻼم ﻧﺸﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺧﺎﻟﺪ ﻓﺎﺗﺢ ﺷﺎم‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص ﻓﺎﺗﺢ ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ در ھﻤﺎن دوران‬
‫ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد‪ :‬ھﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﮑﻪ‬

‫‪ -١‬وﻗﺎﯾﻊ ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﮐﺘﺎب اﻟﺸﺮوط ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺑﺎب‬
‫ﻏﺰوات ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران از آن ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺎب ﻏﺰوات ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ از آنھﺎ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻘﯿﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎت از ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ و اﺑﻦ ھﺸﺎم اﺧﺬ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٤٣٩‬‬ ‫ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ و ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻓﺘﺢ ﻋﻈﯿﻢ‬

‫ﺑﺮود‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺮط ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺮدھﺎ ﺑﻮد‪ ،‬زنھﺎ را‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد زﻧﺎن اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َ ٓ َ ُ ُ ۡ ُ ۡ َ ُ ُ َ َ َ ۡ َ ُ ُ َّ َّ ُ ۡ َ‬
‫َ‬
‫ٱ� أعل ُم‬ ‫حنوهنۖ‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا جاء�م ٱلمؤمِ�ٰت م� ٰ ِ‬
‫ج� ٰ ٖ‬
‫ت فٱمت ِ‬
‫َ‬ ‫ّ ‪َّ ٞ‬‬ ‫ُ َ ۡ ُ َّ َ ُ‬ ‫وه َّن ُم ۡؤم َِ�ٰ َ َ َ ۡ‬
‫َ ٰ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ُ‬
‫ج ُعوه َّن إِ� ٱلكفارِ� � ه َّن حِل ل ُه ۡم َو�‬ ‫ت ف� تر ِ‬ ‫ٖ‬ ‫�ِإِي�ن ِ ِهنۖ فإِن عل ِمتم‬
‫ُ ۡ َ ُّ َ َ ُ َّ َ َ ُ ُ َّ ٓ َ َ ُ ْ َ َ ُ َ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُ ُ َّ َ ٓ‬
‫هم �ِلون لهنۖ وءاتوهم ما أنفق ۚوا و� جناح علي�م أن تنكِحوهن إِذا‬
‫ۡ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َ ۡ ُ ُ ُ َّ ُ ُ َ ُ َ ُ‬
‫وره َّنۚ َو� � ۡمسِكوا بِعِ َص ِم ٱلك َواف ِرِ﴾ ]اﻟﻤﻤﺘﺤﻨﺔ‪.[۱۰ :‬‬ ‫ءاتيتموهن أج‬
‫»ای ﻣﺆﻣﻨﺎن! وﻗﺘﯽ زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ھﺠﺮت ﻧﺰد ﺷﻤﺎ آﯾﻨﺪ آﻧﺎن را ﻣﻮرد اﻣﺘﺤﺎن ﻗﺮار‬
‫دھﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮب اﯾﻤﺎن آﻧﺎن را ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ آﻧﺎن را ﻣﺆﻣﻦ ﺗﺸﺨﯿﺺ دادﯾﺪ‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪﺳﻮی ﮐﻔﺎر ﺑﺎز ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬ﻧﻪ آﻧﺎن ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮان ﺣﻼل اﻧﺪ و ﻧﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺮای آﻧﺎن‪ ،‬و‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻔﺎر ﺑﺮ آﻧﺎن ﺧﺮج ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺪھﯿﺪ و ﮔﻨﺎھﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﻧﮑﺎح‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻣﮫﺮ آﻧﺎن را ادا ﮐﺮدﯾﺪ و زﻧﺎن ﮐﺎﻓﺮ را در ﻧﮑﺎح ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻧﺪھﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻮدﻧﺪ در ﻣﮑﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﮑﻨﺠﻪ و آزار از ﻣﮑﻪ ﻓﺮار ﮐﺮده ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ اﺳﯿﺪ )اﺑﻮ ﺑﺼﯿﺮ( ﻓﺮار ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ج دو ﻧﻔﺮ را اﻋﺰام داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﻮ ﺑﺼﯿﺮ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﺼﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺎز ﮔﺮد! وی اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﺮا ﻧﺰد ﮐﻔﺎر‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﺮا ﺑﺮ ﮐﻔﺮ اﺟﺒﺎر ﮐﻨﻨﺪ؟ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را از دﺳﺖ آﻧﺎن‬
‫رھﺎﯾﯽ ﻣﯽدھﺪ«‪ .‬ﻋﺘﺒﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎ آن دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ذو اﻟﺤﻠﯿﻔﻪ«‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آن دو ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮ دوم ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﺎﻧﺪ و ﻧﺰد‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮﺑﺼﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪:‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﻃﺒﻖ ﻣﻌﺎھﺪه ﻣﺮا ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻻ دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﻧﺪارﯾﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ﻋﯿﺺ«‬
‫ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ذوﻣﺮوة« در ﺳﺎﺣﻞ درﯾﺎ ﺑﻮد رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻈﻠﻮم و ﺳﺘﻤﺪﯾﺪه ﻣﮑﻪ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺎھﮕﺎھﯽ ﺑﺮای آﻧﺎن وﺟﻮد‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ از ﻣﮑﻪ ﻓﺮار ﮐﺮده ﺑﻪ اﺑﻮﺑﺼﯿﺮ ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﮫﯽ در آﻧﺠﺎ ﮔﺮد آﻣﺪ‪ .‬آنھﺎ ﺑﻪ ﻗﺪری ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﻗﻮی ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﮐﺎروان ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ از آن ﺣﻮل و ﺣﻮش ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺷﺎم ﮔﺬر ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ و آن را‬
‫ﻏﺎرت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٤٠‬‬

‫ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ از اﯾﻦ ﺷﺮط ﻗﺮار داد ﺑﺎزﻣﯽآﯾﯿﻢ و‬
‫ھﺮﮐﺲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮود‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎ او ﮐﺎری ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آوارهای ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﺳﺎﺣﻞ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و‬
‫دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺑﻮﺟﻨﺪل و ﯾﺎران وی ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ و ﮐﺎروان‬
‫ﻗﺮﯾﺶ از ﺣﻤﻠﻪ و ﺗﻌﺮض آﻧﺎن ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺖ) ‪.(١‬‬
‫ام ﮐﻠﺜﻮم دﺧﺘﺮ رﺋﯿﺲ ﻣﮑﻪ »ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﻌﯿﻂ« ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫آﻣﺪ‪ .‬ﻋﻤﺎره و وﻟﯿﺪ دو ﺑﺮادر وی ﻧﯿﺰ ﺑﺎ وی آﻣﺪﻧﺪ و از آنﺣﻀﺮت ج درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫او را ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت درﺧﻮاﺳﺖ آنھﺎ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آن دﺳﺘﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﮐﻪ‬
‫زﻧﺎنﺷﺎن در ﻣﮑﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و اﺳﻼم ﻧﯿﺎورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ را ﻃﻼق دادﻧﺪ‪.‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻼت را ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻤﯿﺲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﮐﺘﻔﺎء ﮐﻼﻋﯽ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ ۡ ۡ َ َ َۡ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ۡ ُ َ‬
‫يل ر�ِك بِٱ� ِكمةِ وٱلموعِظةِ ٱ�سنةِ�﴾‬
‫﴿ٱدع إِ� سب ِ ِ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪.[۱۲۵ :‬‬

‫دﻋﻮت ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫)اواﺧﺮ ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﯾﺎ آﻏﺎز ﺳﺎل ھﻔﺘﻢ(‬

 ‫دﻋﻮت ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫ﭘﯿﻤﺎن ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﻓﮑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج را از ﺟﺎﻧﺐ ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ آﺳﻮده ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬آنﺣﻀﺮت‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﺻﺖ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه‪ ،‬دﻋﻮت اﺳﻼم ﺑﻪ ﮔﻮش ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن‬
‫رﺳﺎﻧﺪه ﺷﻮد؛ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﯾﮏ روز ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻃﻠﺒﯿﺪ و ﻣﺴﺄﻟﻪ دﻋﻮت‬
‫زﻣﺎﻣﺪاران ﺟﮫﺎن را ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﮫﻢ ﺑﺮای ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ آﻧﺎن در ﻣﯿﺎن‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺧﻄﺒﻪای ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ای ﻣﺮدم! ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮا ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رﺣﻤﺖ ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮده اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎﮔﺮدان ﻋﯿﺴﯽ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻦ ﭘﯿﺎم‬
‫دﻋﻮت اﺳﻼم را ﺑﻪ ﮔﻮش ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﻗﯿﺼﺮ روم‪ ،‬ﮐﺴﺮی‪ ،‬ﺷﺎه اﯾﺮان‪ ،‬ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ و دﯾﮕﺮ زﻣﺎﻣﺪاران ﻋﺮب‬
‫ﻧﺎﻣﻪھﺎﯾﯽ ﻧﻮﺷﺖ و آﻧﺎن را ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﺗﻮﺣﯿﺪ دﻋﻮت داد‪ .‬ﺷﺶ ﻧﻔﺮ از اﻓﺮاد زﺑﺪه و ﺧﺒﺮه را‬
‫ﺑﺮای اﺑﻼغ دﻋﻮﺗﻨﺎﻣﻪھﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﻧﺘﺨﺎب ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪:(١‬‬
‫ﺑﺮای اﺑﻼغ ﭘﯿﺎم ﺑﻪ ﻗﯿﺼﺮ روم‬ ‫دﺣﯿﻪ ﮐﻠﺒﯽ‬
‫ﺑﺮای اﺑﻼغ ﭘﯿﺎم ﺑﻪ ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﯾﺰ ﺷﺎه اﯾﺮان‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺬاﻓﻪ ﺳﮫﻤﯽ‬
‫ﺑﺮای اﺑﻼغ ﭘﯿﺎم ﺑﻪ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ‬ ‫ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﻠﺘﻌﻪ‬
‫ﺑﺮای اﺑﻼغ ﭘﯿﺎم ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺷﺎه ﺣﺒﺸﻪ‬ ‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻣﯿﻪ‬
‫ﺑﺮای اﺑﻼغ ﭘﯿﺎم ﺑﻪ ﺳﺮان ﯾﻤﺎﻣﻪ‬ ‫ﺳﻠﯿﻂ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﺷﻤﺲ‬
‫ﺑﺮای اﺑﻼغ ﭘﯿﺎم ﺑﻪ ﺣﺎرث ﻏﺴﺎﻧﯽ رﯾﯿﺲ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬ ‫ﺷﺠﺎع ﺑﻦ وھﺐ اﺳﺪی‬
‫ﻏﺴﺎﻧﯽھﺎ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﺎم ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪه روﻣﯿﺎن را ﺷﮑﺴﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺬﮐﺮه اﯾﻦ اﻣﺮ در ﺳﻮره روم ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ھﺮﻗﻞ ﺷﺎه روم ﺑﺮای ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﺎ‬
‫ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺗﻤﺎم ﻟﺸﮑﺮی ﺑﺰرگ آﻣﺎده ﮐﺮد و ﺑﺮ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد و آﻧﺎن را ﺷﮑﺴﺖ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ داد‪ .‬او ﺑﺮای ﺷﮑﺮاﻧﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ از »ﺣﻤﺺ« ﺑﻪ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺑﺎ ﭼﻨﺎن اﺑﮫﺖ و‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪ ،۱۵۵۹ /۳‬اﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬ﺑﺎب ﺧﺮوج رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج إﻟﯽ اﻟﻤﻠﻮك‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
 ‫‪٤٤٣‬‬ ‫دﻋﻮت ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫ﺷﻮﮐﺘﯽ آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺮﮐﺖ او ﺑﺎ ﻓﺮش ﻣﻔﺮوش و ﺑﺮ ﻓﺮشھﺎ ﮔﻞ ﭘﺎﺷﯿﺪه ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد) ‪.(١‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪان »ﻏﺴﺎن« از اﻋﺮاب در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺎم ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﮥ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﯿﺼﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ و‬
‫ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ آن در ﺑﺼﺮی ﻧﺰدﯾﮏ دﻣﺸﻖ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺣﻮران« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬در آن‬
‫ﻣﻮﻗﻊ رﺋﯿﺲ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان »ﺣﺎرث ﻏﺴﺎﻧﯽ« ﺑﻮد‪ .‬دﺣﯿﮥ ﮐﻠﺒﯽ ﻧﺎﻣﮥ آنﺣﻀﺮت ج را ﺑﻪ وی‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬او ﻧﺎﻣﻪ را ﻧﺰد ﻗﯿﺼﺮ ﺑﻪ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻗﯿﺼﺮ‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داد‪ :‬ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺎم ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮐﺴﯽ را از‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﯾﺎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از وﺿﻊ ﻣﺤﻤﺪ آ ﮔﺎھﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﯿﺎورﯾﺪ ﺗﺎ در‬
‫ﺑﺎرۀ ﻣﺤﻤﺪ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورم‪.‬‬
‫ً‬
‫اﺗﻔﺎﻗﺎ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺠﺎر ﻗﺮﯾﺶ در آن روزھﺎ در »ﻏﺰه« ﺑﺴﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﻣﺄﻣﻮران‬
‫ﻗﯿﺼﺮ او را ﺑﺎ ھﻤﺮاھﺎن وی ﻧﺰد ﻗﯿﺼﺮ اﺣﻀﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﯿﺼﺮ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺎ ﺷﮑﻮھﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ داد‬
‫ﮐﻪ در آن ﺟﻤﻌﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬راھﺒﺎن و ﮐﺸﯿﺶھﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺼﺮ رو ﺑﻪ ﻋﺮبھﺎ ﻧﻤﻮد و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺪام ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﮐﻪ ادﻋﺎی ﻧﺒﻮت دارد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪی دارد؟‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ اﯾﺸﺎن ھﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻗﯿﺼﺮ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ ﺳﺆاﻻﺗﯽ ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﻗﯿﺼﺮ‪ :‬ﻧﺴﺐ و ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺤﻤﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ :‬از ﺧﺎﻧﻮادۀ ﺷﺮﯾﻒ و اﺻﯿﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺼﺮ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ در اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان ھﻢ ادﻋﺎی ﻧﺒﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ؟‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ :‬ﻧﻪ‪ ،‬ھﺮﮔﺰ!‪.‬‬
‫ﻗﯿﺼﺮ‪ :‬آﯾﺎ در اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ھﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ :‬ﺧﯿﺮ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺼﺮ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ وی ﮔﺮوﯾﺪهاﻧﺪ از اﻓﺮاد ﻋﺎدی ھﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ از اﺷﺮاف و ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺎﻻ؟‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ :‬از اﻓﺮاد ﻋﺎدی و ﺿﻌﯿﻒ ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺼﺮ‪ :‬ﭘﯿﺮوان او روز ﺑﻪ روز اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و ﯾﺎ ﮐﺎھﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ؟‬

‫‪ -١‬داﺳﺘﺎن ﮐﺎﻣﻞ ھﺮﻗﻞ از ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪ ۳۱ /۱‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﺻﻞ داﺳﺘﺎن در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪» ،‬ﺑﺎب ﮐﯿﻒ‬
‫ﮐﺎن ﺑﺪء اﻟﻮﺣﯽ‪ ،‬وﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪ ،‬ﺑﺎب دﻋﺎء اﻟﻨﺒﯽ ج إﻟﯽ اﻹﺳﻼم واﻟﻨﺒﻮة« ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺠﻤﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٤٤‬‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ :‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺼﺮ‪ :‬ھﯿﭽﮕﺎه از وی دروغ ﺷﻨﯿﺪهاﯾﺪ؟‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ :‬ﺧﯿﺮ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺼﺮ‪ :‬ھﯿﭽﮕﺎه ﺧﻼف وﻋﺪه و ﻧﻘﺾ ﻋﮫﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ؟‬
‫ً‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ :‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﯿﺮ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺪﯾﺪا ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و او ﭘﯿﻤﺎن ﺻﻠﺤﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه و‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪاش در آﯾﻨﺪه ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد اﺳﺘﻮار ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺼﺮ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ھﯿﭽﮕﺎه ﺑﺎ وی ﺟﻨﮕﯿﺪهاﯾﺪ؟‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ :‬آری‪.‬‬
‫ﻗﯿﺼﺮ‪ :‬ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ :‬ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺎ و ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ وی ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﯿﺼﺮ‪ :‬او ﭼﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﻣﯽآﻣﻮزد؟‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮏ ﺧﺪا را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺧﺪا ﺷﺮﯾﮏ و ھﻤﺘﺎ ﻗﺮار ﻧﺪھﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻋﻔﺖ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬راﺳﺘﮕﻮ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺻﻠﮥ رﺣﻤﯽ را ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ‪ ،‬ﻗﯿﺼﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺐ ﻣﺤﻤﺪ را ﻋﺎﻟﯽ و ﺧﻮب ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ھﻤﻮاره از ﺧﺎﻧﻮادهھﺎی‬
‫ﺷﺮﯾﻒ و ﻧﺠﯿﺐ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﯿﺪ ھﯿﭽﮑﺲ در ﺧﺎﻧﺪان وی ادﻋﺎی ﻧﺒﻮت ﻧﮑﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﻣﻦ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدم ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ اﻣﺮ اﻧﮕﯿﺰۀ ﻣﻮروﺛﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﯿﺪ‪ :‬در اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺒﻮده اﺳﺖ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﮑﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم ﺣﺎل و ھﻮس ﭘﺎدﺷﺎھﯽ او را وادار ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ادﻋﺎﯾﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻗﺒﻮل‬
‫دارﯾﺪ ﮐﻪ او ھﯿﭽﮕﺎه دروغ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آدﻣﯿﺎن دروغ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫دروﻏﯽ را ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﺪ؟!‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﭘﯿﺮوان و ھﻮاداران او از اﻓﺮاد ﺿﻌﯿﻒ و ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﭘﯿﺮوان و ھﻮاداران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ھﻤﻮاره اﻓﺮاد ﺿﻌﯿﻒ و ﻋﺎدی ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﯿﻦ او ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ رو ﺑﻪ رﺷﺪ و ﺗﺮﻗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺬھﺐ ﺣﻖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در‬
‫ﺣﺎل رﺷﺪ و ﺗﺮﻗﯽ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻗﺒﻮل دارﯾﺪ ﮐﻪ او ھﯿﭽﮕﺎه از ﻓﺮﯾﺐ و ﺣﯿﻠﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ھﺮﮔﺰ ﻓﺮﯾﺒﮑﺎر و ﺣﯿﻠﻪﺑﺎز ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٤٤٥‬‬ ‫دﻋﻮت ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬او ﺑﻪﺳﻮی ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﻋﻔﺖ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ دﻋﻮت ﻣﯽدھﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫راﺳﺖ اﺳﺖ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ زودیھﺎ ﻗﺪرت و ﺷﻮﮐﺖ او اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ روم را ﻧﯿﺰ ﻓﺮا ﺧﻮاھﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻦ اﻃﻼع داﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ زودی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﻣﺒﻌﻮث ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻦ در ﻣﻘﺎﺑﻞ او ﺧﺎﺿﻊ‬
‫ھﺴﺘﻢ و در ﺻﻮرت اﻣﮑﺎن ﺣﺎﺿﺮم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ادای اﺣﺘﺮام ﭘﺎھﺎی او را ﺑﺸﻮﯾﻢ ﭘﺲ از اﯾﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﮕﻮ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﻧﺎﻣﻪ آنﺣﻀﺮت ﻗﺮاﺋﺖ ﺷﻮد‪.‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﻣﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺒﺎرک ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮح ﺑﻮد‪:‬‬
‫َ ٌَ ََ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻮﻪﻟ إﻰﻟ ِﻫ َﺮﻗﻞ َﻋ ِﻈﻴﻢ ُّ‬ ‫ََُ‬ ‫ْ ُ َ َّ َ ْ‬ ‫َّ ْ َ َّ‬
‫الﺮومِ ‪ :‬ﺳﻼم ﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫ﻴﻢ‪ِ ،‬ﻣﻦ �ﻤ ٍﺪ �ﺒ ِﺪ اﷲ ورﺳ ِ ِ ِ‬ ‫»� اﷲ الﺮﻤﺣ ِﻦ الﺮ ِﺣ ِ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫الﻬ َﺪى‪ ،‬أَ َّﻣﺎ َ� ْﻌ ُﺪ‪ ،‬ﻓَﺈ ِّ� أَ ْد ُﻋ َ‬
‫َﻣﻦ َّا�ﺒَ َﻊ ُ‬
‫اﻹ ْﺳﻼمِ ‪ ،‬أ ْﺳ ِﻠ ْﻢ � ْﺴﻠ ْﻢ ‪،‬ﻳُﺆ ِﺗﻚ اﷲ أﺟ َﺮ َك‬ ‫ِِ ِ ِ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻮك ﺑﺪ َﺎﻋﻳَ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫�أَ ۡه َل ٱلۡك َِ�ٰب َ� َعال َ ۡوا ْ إ َ ٰ� َ� ِمةَٖ‬
‫َ َّ َ ْ َ ْ َ َ َّ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ِّ َ َ ُ ۡ َٰٓ‬
‫�ﺴي�" و ﴿قل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‪ ،‬ﻓ ِﺈن ﺗﻮﻴﻟﺖ ﻓﺈِن ﻋﻠﻴﻚ إِ�ﻢ اﻷ ِر ِ‬ ‫مﺮ� ِ‬
‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ ٗ َ َ َ َّ َ‬ ‫� ۡم � َّ� َ� ۡعبُ َد إ َّ� ٱ َّ َ َ ُ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َٓ َََۡ َََۡ ُ‬
‫خذ َ� ۡعض َنا َ� ۡعضا‬ ‫� َو� ��ِك بِهِۦ ش�ٔا و� �ت ِ‬ ‫ِ‬ ‫سواء ِۢ بيننا و�ين‬
‫َّ ُ ۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫َّ َ َ َ ۡ َ ُ‬ ‫ََۡ ٗ ّ ُ‬
‫ون ٱ�ِۚ فإِن تولوا �قولوا ٱشهدوا ب ِ�نا مسل ِمون‪] ﴾٦٤‬آل ﻋﻤﺮان‪.«[۶۴ :‬‬ ‫أر�ا�ا مِن د ِ‬
‫»ﻧﺎﻣﻪای از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻨﺪه و رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﻪ »ھﺮﻗﻞ« رھﺒﺮ ﺑﺰرگ روم‪ .‬درود ﺑﺮ ﭘﯿﺮوان‬
‫ھﺪاﯾﺖ! ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﻪ آﯾﯿﻦ اﺳﻼم دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬اﺳﻼم ﺑﯿﺎور ﺗﺎ در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﯽ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮ دو ﭘﺎداش ﻣﯽدھﺪ )ﭘﺎداش اﯾﻤﺎن ﺧﻮدت و ﭘﺎداش اﯾﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﯾﺮ دﺳﺖ ﺗﻮ‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ( اﮔﺮ از آﯾﯿﻦ اﺳﻼم روی ﺑﺮﮔﺮداﻧﯽ ﮔﻨﺎه زﯾﺮ دﺳﺘﺎﻧﺖ ﺑﺮ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ .‬ای اھﻞ ﮐﺘﺎب!‬
‫ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﯾﮏ اﺻﻞ ﻣﺸﺘﺮک دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ :‬ﻏﯿﺮ ﺧﺪا را ﻧﭙﺮﺳﺘﯿﻢ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﺎ او‬
‫ھﻤﺘﺎ و ﺷﺮﯾﮏ ﻗﺮار ﻧﺪھﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺎ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﯽ و اﻟﮫﻮھﯿﺖ ﻧﭙﺬﯾﺮد‪،‬‬
‫ھﺮﮔﺎه آﻧﺎن از آﯾﯿﻦ ﺣﻖ ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ و درﺑﺎرﯾﺎن ﻣﻮﺟﻮد در درﺑﺎر ﻗﯿﺼﺮ‪ ،‬از ﮔﻔﺘﮕﻮی ﻗﯿﺼﺮ ﺑﺎ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺳﺨﺖ‬
‫ﻣﻀﻄﺮب ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﯾﻦ‬
‫وﺿﻊ را ﻗﯿﺼﺮ ﻣﺸﺎھﺪه ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻋﺮبھﺎ را از درﺑﺎر ﺧﻮد ﻣﺮﺧﺺ ﮐﺮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻮر اﺳﻼم در‬
‫ﻗﻠﺐ ﻗﯿﺼﺮ وارد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺸﺎھﺪه وﺿﻊ درﺑﺎرﯾﺎن و ﻣﺤﺒﺖ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ و ﻣﻘﺎم‪ ،‬آن‬
‫ﻧﻮر را ﺧﺎﻣﻮش ﮐﺮد) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ در اﺑﻮاب ﻣﺘﻌﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬در اول ﮐﺘﺎب و در ﺑﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪.‬‬
‫‪ -٢‬در ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪ ۷۴ /۴‬ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﻗﯿﺼﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪۀ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪای ھﻤﺮاه ﺑﺎ دﺣﯿﻪ‬
‫ﮐﻠﺒﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﺳﺆاﻻﺗﯽ از آنﺣﻀﺮت ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٤٦‬‬

‫ﺳﻔﯿﺮ اﺳﻼم در درﺑﺎر اﯾﺮان‬

‫ﯾﮑﯽ از زﻣﺎﻣﺪاراﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و او را ﺑﻪ دﯾﻦ ﻣﺒﯿﻦ اﺳﻼم‬
‫دﻋﻮت دادﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﯾﺰ ﺷﺎه اﯾﺮان ﺑﻮد‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﯾﮑﯽ از اﻓﺴﺮان ارﺷﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﺬاﻓﻪ را ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮد ﺗﺎ‬
‫ﻧﺎﻣﮥ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﯾﺰ ﺷﺎه اﯾﺮان ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺸﺮح ذﯾﻞ ﺑﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎر َس‪َ ،‬ﺳﻼ ٌم َﻰﻠﻋ َﻣ ِﻦ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫ْ ُ َ َّ َ ُ‬ ‫َّ ْ َ َّ‬
‫ﻴﻢ ﻓ ِ‬ ‫ﻮل اﷲ ِإﻰﻟ ِﻛﺮﺴى ﻋ ِﻈ ِ‬ ‫ﻴﻢ‪ِ .‬ﻣﻦ �ﻤ ٍﺪ رﺳ ِ‬ ‫»� اﷲ الﺮﻤﺣ ِﻦ الﺮ ِﺣ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َُ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫َّا�ﺒَ َﻊ ال ْ ُﻬ َﺪى‪َ ،‬و َ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ُﻪﻟ‪َ ،‬وأن � َّﻤﺪ �ﺒْ ُﺪ ُه‬ ‫ِ‬ ‫ﻻ‬ ‫ه‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺣ‬‫و‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻻ‬ ‫إ‬
‫ِ‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫إ‬
‫ِ‬ ‫ﻻ‬ ‫ن‬‫أ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻬ‬
‫ِ‬ ‫ﺷ‬‫و‬ ‫ﻮﻪﻟ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬‫آﻣ َﻦ ﺑﺎﷲ َو َر ُ‬
‫ِ‬
‫ﻷﻧْﺬ َر َﻣ ْﻦ َﺎﻛ َن َﺣﻴًّﺎ َو َ�ﻖَّ‬‫َ َّ ً ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ ُُ ََ ْ‬
‫ِ‬ ‫ﺎس ﺎﻛﻓﺔ ِ ِ‬ ‫ورﺳﻮﻪﻟ ‪ ،‬وأدﻋﻮك ﺑِﺪﺎﻋ ِء اﷲ‪ ،‬ﻓﺈِ� أﻧﺎ رﺳﻮل اﷲ إِﻰﻟ اﻨﻟ ِ‬
‫َ َْ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ ْ َ ْ َ ْ ْ َ َ ْ َ َ َّ‬ ‫َْ ُ َ ْ َ‬
‫ﻮس ﻋﻠﻴﻚ«‪» .‬ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫�ﻦ‪ .‬ﻓ ِﺈن �ﺴ ِﻠﻢ �ﺴﻠﻢ َو ِ�ن أ�ﻴﺖ ﻓ ِﺈن ِإ� َﻢ الﻤﺠ ِ‬ ‫اﻟﻘ ْﻮل َﻰﻠﻋ اﻟﺎﻜﻓِ ِﺮ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪه و ﻣﮫﺮﺑﺎن‪ .‬از ﻣﺤﻤﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺑﻪ ﮐﺴﺮی رھﺒﺮ ﺑﺰرگ اﯾﺮان‪ .‬درود و‬
‫ﺳﻼم ﺑﺮ آن ﮐﺲ ﮐﻪ از ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﯿﺮوزی ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮل او اﯾﻤﺎن آورد و‬
‫ﮔﻮاھﯽ دھﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ او ﻣﻌﺒﻮدی ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﺮﯾﮏ و ھﻤﺘﺎﯾﯽ ﻧﺪارد و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻨﺪه و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا اﺳﺖ! ﻣﻦ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺧﺪا ﺗﻮ را ﺑﻪﺳﻮی او دﻋﻮت ﻣﯽدھﻢ‪ ،‬او ﻣﺮا ﺑﺮای‬
‫ھﺪاﯾﺖ ھﻤﮥ ﻣﺮدم ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﺎن را از ﺧﺸﻢ او ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﻢ‪ .‬اﺳﻼم ﺑﯿﺎور ﺗﺎ در اﻣﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ از اﯾﻤﺎن و اﺳﻼم روی ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﻣﻠﺖ ﻣﺠﻮس ﺑﺮ ﮔﺮدن ﺗﻮﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﯾﺰ از ﺷﺎھﺎن ﺑﺎﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺎﺷﮑﻮه اﯾﺮان ﺑﻮد و در درﺑﺎر او ﺷﻮﮐﺖ و ﺷﮑﻮه‬
‫ّ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬رﺳﻢ ﻋﺠﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد‪ :‬ﻧﺎﻣﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻼﻃﯿﻦ و ﺣﮑﺎم‬

‫ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت را ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ روم ﺑﺎزﮔﺸﺖ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در آن ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺮای ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻗﯿﺼﺮ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﻌﺎوﯾﻪ را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻃﻠﺒﯿﺪﻧﺪ و او ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺮای اﯾﺸﺎن ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻤﻮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺗﺎ آن‬
‫ﻣﻮﻗﻊ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫)ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﮔﺮدآورﻧﺪه )ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن( ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪ ۹۷ /۸‬و زرﻗﺎﻧﯽ ‪/۳‬‬
‫‪ ۸۹ ،۸۸‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن اﺳﺖ و ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺧﻮد اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﯾﻦ واﻗﻌﻪ زﻣﺎن ﻏﺰوۀ ﺗﺒﻮک اﺳﺖ؛ ﻏﺰوۀ ﺗﺒﻮک ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ در ﻣﺎه رﺟﺐ ﺳﺎل ﻧﮫﻢ‬
‫ھﺠﺮی روی داده اﺳﺖ و ﺣﻀﺮت ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﯾﮑﯽ دو ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از آن در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﯾﺎ در ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺮﮐﺖ اﯾﺸﺎن در ﻏﺰوۀ ﺗﺒﻮک در ھﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺎ‬
‫ھﻤﯿﻦ ﺳﻨﺪ در ﮐﺘﺎب اﻷﻣﻮال اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳﻼم ‪ ۲۵۵/‬ﻧﯿﺰ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٤٤٧‬‬ ‫دﻋﻮت ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺳﺮ ﻟﻮﺣﮥ آن ﻧﺎم ﺳﻠﻄﺎن و ﺣﺎﮐﻢ را ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﮥ آنﺣﻀﺮت ج‬

‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺧﺪا آﻏﺎز ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﻃﺒﻖ رﺳﻢ ﻋﺮبھﺎ ﻧﺎم ﻓﺮﺳﺘﻨﺪۀ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﻣﮑﺘﻮب ﺑﻮد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎز ﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻗﺮاﺋﺖ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺴﺮو اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ را اھﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد و ﺳﺨﺖ ﺑﺮآﺷﻔﺖ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪» :‬اﯾﻦ ﻣﺮد ﮐﻪ ﻏﻼم ﻣﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﻪای ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ«‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻧﺎﻣﮥ ﻣﺒﺎرک را ﭘﺎره ﻧﻤﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ‬
‫روط ﻃﻌﻢ ﺗﻠﺦ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﺣﻤﻘﺎﻧﮥ ﺧﻮد را ﭼﺸﯿﺪ و رﺷﺘﮥ ﺳﻠﻄﻨﺖ وﺳﯿﻊ وی درھﻢ‬
‫ﮔﺴﯿﺨﺖ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﺴﺮش‪» ،‬ﺷﯿﺮوﯾﻪ« ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ ﺷﯿﺮﯾﻦﺳﺨﻦ ﭘﺎرﺳﯽﮔﻮی‬
‫»ﺣﮑﯿﻢ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﻨﺠﻮی« اﯾﻦ داﺳﺘﺎن را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ و ﺑﺎ ﺷﻮر و ﺷﻮق اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ‬
‫درآورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﺷﻌﺎرش را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫زﻣﺸــﺮق ﺗــﺎ ﺑــﻪ ﻣﻐــﺮب ﻧــﺎم او ﺑــﻮد‬ ‫در آن دوران ﮐﻪ ﮔﯿﺘـﯽ رام او ﺑـﻮد‬
‫ﻧﺒـــﻮت در ﺟﮫـــﺎن ﻣﯽﮐـــﺮد ﻇـــﺎھﺮ‬ ‫رﺳــﻮل ﻣــﺎ ﺑــﻪ ﺣﺠﺖھــﺎی ﻗــﺎھﺮ‬
‫ﮔﮫــﯽ رﯾﮕــﺶ ﺣﮑﺎﯾــﺖ ﺑــﺎز ﻣﯽﮔﻔــﺖ‬ ‫ﮔﮫﯽ ﺑـﺎ ﺳـﻨﮓ ﺧـﺎرا راز ﻣﯽﮔﻔـﺖ‬
‫ﺑــﻪ ھــﺮ ﮐﺸــﻮر ﺻــﻼی ﻋــﺎم در داد‬ ‫ﺧﻼﯾـــﻖ را زدﻋـــﻮت ﺟـــﺎم در داد‬
‫ﺑــﻪ ﻧــﺎم ھﺮﯾﮑــﯽ ﺳــﻄﺮی ﻧﻮﺷــﺘﻨﺪ‬ ‫ﺑﻔﺮﻣــﻮد از ﻋﻄــﺎ ﻋﻄــﺮی ﺳﺮﺷــﺘﻨﺪ‬
‫زﺑﮫــﺮ ﻧــﺎم ﺧﺴــﺮو ﻧﺎﻣــﻪای ﺳــﺎﺧﺖ‬ ‫ﭼــﻮ از ﻧــﺎم ﻧﺠﺎﺷــﯽ ﺑــﺎز ﭘﺮداﺧــﺖ‬
‫ﺑﺠﻮﺷـــﯿﺪ از ﻏﻀـــﺐ اﻧـــﺪام ﺧﺴـــﺮو‬ ‫ﭼﻮ ﻗﺎﺻﺪ ﻋﺮﺿـﻪ ﮐـﺮد آن ﻧﺎﻣـﮥ ﻧـﻮ‬
‫زﮔﺮﻣـــﯽ ھـــﺮ رﮔـــﺶ آﺗﺶﻓﺸـــﺎﻧﯽ‬ ‫زﺗﯿــﺰی ﮔﺸــﺖ ھــﺮ ﻣــﻮﯾﺶ ﺳــﻨﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﻮﺷـــﺘﻪای از ﻣﺤﻤـــﺪ ﺳـــﻮی ﭘﺮوﯾـــﺰ‬ ‫ﺳــﻮادی دﯾــﺪ روﺷــﻦ ھﯿﺒــﺖاﻧﮕﯿﺰ‬
‫ﺗــﻮ ﮔﻔﺘــﯽ ﺳــﮓ ﮔﺰﯾــﺪه آب را دﯾــﺪ‬ ‫ﭼﻮ ﻋﻨـﻮان ﮔـﺎه ﻋـﺎﻟﻢ ﺗـﺎب را دﯾـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ ﮐﻪ ﯾﺎزد؟ ﺑﺎ ﭼـﻮ ﻣـﻦ ﺷـﺎه‬ ‫ﻏـــﺮور ﺑﺎدﺷـــﺎھﯽ ﺑـــﺮدش از راه‬
‫ﻧﻮﯾﺴـــﺪ ﻧـــﺎم ﺧـــﻮد ﺑـــﺎﻻی ﻧـــﺎﻣﻢ‬ ‫ﮐــﻪ را زھــﺮه ﮐــﻪ ﺑــﺎ اﯾــﻦ اﺣﺘــﺮاﻣﻢ‬
‫ﺑﺨــﻮد اﻧﺪﯾﺸــﮥ ﺑــﺪ ﮐــﺮد و ﺑــﺪ ﮐــﺮد‬ ‫رخ از ﮔﺮﻣﯽ ﭼﻮ آﺗﺶ ﮔﺎه ﺧﻮد ﮐﺮد‬
‫ﻧـــﻪ ﻧﺎﻣـــﻪ ﺑﻠﮑـــﻪ ﻧـــﺎم ﺧﻮﯾﺸـــﺘﻦ را‬ ‫درﯾــﺪ آن ﻧﺎﻣــﮥ ﮔــﺮدن ﺷــﮑﻦ را‬
‫ﺑــﻪ رﺟﻌــﺖ ﭘــﺎی ﺧــﻮد را ﮐــﺮد ﺧــﺎﮐﯽ‬ ‫ﻓﺮﺳــﺘﺎده ﭼــﻮ دﯾــﺪ آن ﺧﺸــﻤﻨﺎﮐﯽ‬
‫ﭼـــﺮاغ آ ﮔﮫـــﺎن را آ ﮔﮫـــﯽ داﺷـــﺖ‬ ‫از آن آﺗﺶ ﮐﻪ آن دود ﺗﮫـﯽ داﺷـﺖ‬
‫دﻋــــﺎ را داد ﭼــــﻮ ﭘﺮواﻧــــﻪ ﭘــــﺮواز‬ ‫ز ﮔﺮﻣــﯽ آن ﭼــﺮاغ ﮔــﺮدن اﻓــﺮاز‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٤٨‬‬
‫ﮐـــﻼه از ﺗـــﺎرک ﮐﺴـــﺮی در اﻓﺘـــﺎد‬ ‫ﻋﺠﻢ را زان دﻋـﺎ ﮐﺴـﺮی در اﻓﺘـﺎد‬
‫ﻗﻠـــﻢ راﻧـــﺪه ﺑﺮاﻓﺮﯾـــﺪون و ﺟﻤﺸـــﯿﺪ‬ ‫زھــﯽ ﺷﺎھﻨﺸــﮫﯽ ﮐــﺰ ﺑــﯿﻢ و اﻣﯿــﺪ‬
‫‪۱‬‬

‫ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ اﺟﻤﺎل ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺎﻣﮥ ﻣﺒﺎرک آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ درﺑﺎر ﺧﺴﺮو‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬وی ﺑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﻤﻦ »ﺑﺎذان« ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ اﻓﺮادی را ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺠﺎز ﻓﺮﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ اﯾﻦ ﻣﺪﻋﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﻧﺒﻮت را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﺮده ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﻣﻦ ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪» .‬ﺑﺎذان« دو ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن »ﺑﺎﺑﻮﯾﻪ« و ﻧﺎم دﯾﮕﺮی »ﺧﺮﺧﺴﺮه« ﺑﻮد‪،‬‬
‫آنھﺎ ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه رﺳﺎﻟﺖ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﺮی ﺷﺎه اﯾﺮان ﺷﻤﺎ را اﺣﻀﺎر ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎن اﯾﺸﺎن را ﺑﺠﺎ ﻧﯿﺎورﯾﺪ ﺗﻮ را ﺑﺎ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺗﻮ ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﮐﺴﺮی‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﯿﺪا ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ ،‬آنھﺎ ﭘﺲ از اﺑﻼغ ﭘﯿﺎم ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﯿﺮوﯾﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﯾﺰ‪ ،‬ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﯾﺰ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ) ‪.(١‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪای ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺷﯽ زﻣﺎﻣﺪار ﺣﺒﺸﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ آن ﻧﺠﺎﺷﯽ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﺣﻖ ھﺴﺘﯿﺪ«‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺟﻌﻔﺮ ﻃﯿﺎر‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ھﺠﺮت ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺑﺮ دﺳﺖ او ﺑﯿﻌﺖ اﺳﻼم ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻦ‬
‫اﺳﺤﺎق رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺷﺼﺖ ﻧﻔﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه از ﻃﺮف ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮای ﻋﺮض ﺳﻼم ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه رﺳﺎﻟﺖ اﻋﺰام داﺷﺖ؛ وﻟﯽ ﮐﺸﺘﯽ در درﺑﺎر ﻏﺮق ﺷﺪ و ھﻤﮕﯽ‬
‫آﻧﺎن ﻏﺮق ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﻋﻤﻮم ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﺠﺎﺷﯽ در ﺳﺎل ﻧﮫﻢ ھﺠﺮی وﻓﺎت ﮐﺮد‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج در‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ از وﻓﺎت وی آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزۀ ﻏﺎﯾﺒﺎﻧﻪ ﺑﺮ وی ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬آن ﻧﺠﺎﺷﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﺮ‬
‫اﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه ﻏﺎﯾﺒﺎﻧﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)وﻟﯽ اﺑﻦ ﻗﯿﻢ رواﯾﺖ ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده و اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ از رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ را وھﻢ‬
‫وی داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ() ‪.(٣‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۵۷۳ /۳‬‬

‫‪ -٢‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۵۶۹ /۳‬‬
‫‪ -٣‬زاد اﻟﻤﻌﺎد‪.‬‬
 ‫‪٤٤٩‬‬ ‫دﻋﻮت ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫ام ﺣﺒﯿﺒﻪ ﺧﻮاھﺮ ﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺎن ھﺠﺮتﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ھﻤﺴﺮش در ﺣﺒﺸﻪ وﻓﺎت ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ ج ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻧﺎﻣﻪای ﻧﻮﺷﺖ و در آن ﺑﻪ‬
‫ﻧﺠﺎﺷﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬از ﻃﺮف ﻣﻦ از ام ﺣﺒﯿﺒﻪ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎری ﮐﻦ‪ .‬ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺧﺎﻟﺪ اﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ‬
‫ﺑﻦاﻟﻌﺎص را ﺑﺮای اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺄﻣﻮر ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬وی ﭘﯿﺎم آنﺣﻀﺮت را ﺑﻪ ام ﺣﺒﯿﺒﻪ رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ام ﺣﺒﯿﺒﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه از ﺳﻮی رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﯾﺠﺎب و ﻗﺒﻮل اﻧﺠﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺠﺎﺷﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد ﻣﺒﻠﻎ ﭼﮫﺎرﺻﺪ اﺷﺮﻓﯽ ﻣﮫﺮﯾﻪ او را ادا ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻋﻘﺪ و‬
‫ﻧﮑﺎح ام ﺣﺒﯿﺒﻪ را ﺑﺎ ﮐﺸﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج در آن روزھﺎ در‬
‫ﺧﯿﺒﺮ ﺗﺸﺮﯾﻒ داﺷﺘﻨﺪ و ھﻤﻮاره ﺣﺎل و اﺣﻮال ﻧﺠﺎﺷﯽ را از ام ﺣﺒﯿﺒﻪ ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ) ‪.(١‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﮥ آنﺣﻀﺮت ج‬

‫ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﮥ آنﺣﻀﺮت ج ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ َ ٌ َ ْ‬ ‫َ َُْ‬ ‫ُ َ َّ ْ َ ْ‬
‫ﻼم‪ ،‬أ َّﻣﺎ َ�ﻌ ُﺪ‪� :‬ﻘﺪ ﻗ َﺮأت ِﻛﺘَﺎﺑَﻚ‪،‬‬ ‫ﻴﻢ اﻟ ِﻘﺒ ِﻂ‪ ،‬ﺳ‬ ‫َ‬
‫»لِﻤﺤﻤ ِﺪ ﺑ ِﻦ �ﺒ ِﺪ اﷲ ِﻣﻦ اﻟ ْـﻤﻘﻮ ِﻗ ِﺲ ﻋ ِﻈ ِ‬
‫َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َ َّ َ ًّ َ َ َ ُ ْ ُ َ ُ َ َّ ُ َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َوﻓَﻬ ْﻤ ُ‬
‫ﺖ أﻇ ُّﻦ �ﻧﻪ � ُﺮ ُج‬ ‫ﺖ َﻣﺎ ذﻛ ْﺮت ِ�ﻴ ِﻪ‪ ،‬وﻣﺎ ﺗﺪﻋﻮ ِإﻴﻟ ِﻪ‪ ،‬وﻗﺪ ﻋ ِﻠﻤﺖ أن ﻧ ِبﻴﺎ ﺑ ِﻲﻘ‪ ،‬و�ﻨ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﺎلﺸﺎمِ ‪َ ،‬وﻗﺪ أ� َﺮﻣﺖ رﺳﻮلﻚ‪َ ،‬و�ﻌﺜﺖ إﻴﻟْﻚ ﺠﺑﺎر�ت� لﻬﻤﺎ ﻣﺎﻜن ﻲﻓ اﻟﻘﺒﻂ ﻋﻈ ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻴﻢ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ ً َ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫�ﺴﻮ ٍة‪ ،‬وأﻫﺪﻳﺖ لﻚ �ﻐﻠﺔ ِﻟﺮﺘﻛﺒﻬﺎ‪ ،‬والﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ«‪» .‬ﻧﺎﻣﻪاﯾﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬ ‫و�ِ ِ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ از ﻣﻘﻮﻗﺲ ﺑﺰرگ ﻗﺒﻂ‪ ،‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﺗﻮ! ﻣﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻮ را ﺧﻮاﻧﺪم و از ھﺪف ﺗﻮ آ ﮔﺎه ﺷﺪه‬
‫و ﺣﻘﯿﻘﺖ دﻋﻮت ﺗﻮ را درﯾﺎﻓﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﻇﮫﻮر ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮدم ﮐﻪ از ﻣﻨﻄﻘﮥ ﺷﺎم ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﻘﺪم ﺳﻔﯿﺮ ﺗﻮ را ﮔﺮاﻣﯽ‬
‫داﺷﺘﻢ و ﺑﺎ وی دو دﺧﺘﺮ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻗﺒﻄﯽھﺎ از ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و‬
‫ﻟﺒﺎس و ﯾﮏ اﺳﺘﺮ ﺑﺮاﯾﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ھﺪﯾﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدم«) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﻧﺸﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آن دو دﺧﺘﺮھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد‪» ،‬ﻣﺎرﯾﻪ ﻗﺒﻄﯿﻪ« ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﺰو ازواج ﻣﻄﮫﺮات آنﺣﻀﺮت ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬دوﻣﯽ »ﺳﯿﺮﯾﻦ« ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺣﺴﺎن داده ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎم اﺳﺘﺮ » ُد ُﻟﺪل« ﺑﻮد ﮐﻪ‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۵۷۰ /۳‬‬

‫‪ -٢‬ﺟﺎرﯾﻪ را ﺑﻪ دﺧﺘﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬در ﻋﺮﺑﯽ ﺟﺎرﯾﻪ ﺑﻪ دﺧﺘﺮ و ﮐﻨﯿﺰ ھﺮدو ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن‬
‫ﻣﺎرﯾﻪ ﻗﺒﻄﯿﻪ را ﮐﻨﯿﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از اﻟﻔﺎظ ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ او ﮐﻨﯿﺰ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٥٠‬‬
‫در اﮐﺜﺮ ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺎم آن ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه و در ﺟﻨﮓ »ﺣﻨﯿﻦ« ﻣﺮﮐﺐ آنﺣﻀﺮت ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ رواﯾﺖ ﻃﺒﺮی ﻣﺎرﯾﻪ و ﺳﯿﺮﯾﻦ ﺑﺎھﻢ ﺧﻮاھﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ دﻋﻮت ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﻠﺘﻌﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺮ آنﺣﻀﺮت و ﻣﺄﻣﻮر اﺑﻼغ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻗﺲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺷﺮﻓﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ﯾﺎدآوری اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دو دﺧﺘﺮ ﮐﻨﯿﺰ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺎ ﻣﺎرﯾﻪ ازدواج‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﻨﯿﺰ در اﺧﺘﯿﺎر اﯾﺸﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﺳﺮان ﻋﺮب ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻮابھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫»ھﻮذه ﺑﻦ ﻋﻠﯽ« ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﯾﻤﺎﻣﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫»آﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺮﻗﻮم ﻓﺮﻣﻮدهاﯾﺪ و ﺑﻪ آن دﻋﻮت دادهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب و ﻋﺎﻟﯽ اﺳﺖ و در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ در آن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﮫﻤﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮم از ﺷﻤﺎ اﺗﺒﺎع و ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﺳﻼم ﺑﺮای اﺷﺒﺎع ﻏﺮاﯾﺰ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﻣﻤﻠﮑﺖداری ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﻦ ھﺮﮔﺰ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد را ﻗﺒﻮل‬
‫ﻧﺨﻮاھﻢ ﮐﺮد«‪ .‬ﺣﺎرث ﻏﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﺷﺎﻣﺎت و ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﮥ روﻣﯿﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ اﻋﺮاب‬
‫آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻧﺎﻣﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ وی رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺑﺮآﺷﻔﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﭙﺎه ﺧﻮد دﺳﺘﻮر آﻣﺎدهﺑﺎش داد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﺣﻤﻠﮥ وی ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬در ھﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﻮﺗﻪ‪ ،‬ﺗﺒﻮک و ﻏﯿﺮه روی داد) ‪.(١‬‬

‫روﯾﺪادﻫﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮی‬

‫اﺳﻼم آوردن ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ را ﻓﺘﺢ اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﺘﺢ دلھﺎ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺘﺢ‬
‫اﺟﺴﺎم‪ ،‬ﺑﺮای ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﻣﻨﯿﺖ و آراﻣﺶ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﭘﺮﺗﻮ ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺻﻠﺢ را ﺣﺘﯽ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﻓﺘﺤﯽ ﺑﺰرگ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺗﻤﺎم‬
‫ﮐﺎرزارھﺎ و ﺟﻨﮓھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﻣﯿﺎن ﻗﺮﯾﺶ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روی داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ‬
‫وﻟﯿﺪ در ﺻﻒ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﻤﺘﺎز و ﯾﮑﻪﺗﺎز ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﺎﻣﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺮان و ﺣﮑﺎم ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ در ﺟﻠﺪ دوم ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٤٥١‬‬ ‫دﻋﻮت ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ دﺳﺘﻪ ﭘﯿﺸﻘﺮاول در دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﺟﻨﮓ‬
‫ُ‬
‫»اﺣﺪ« ﺑﺮ اﺛﺮ رﺷﺎدت و ﺣﻤﺎﺳﮥ او ﻧﯿﺮوھﺎی ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪﺷﺪۀ ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬روﺣﯿﻪ ﺗﺎزهای ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﻧﯿﺰی ﻧﯿﺮوھﺎی ﭘﯿﺸﺘﺎز ﻗﺮﯾﺶ ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ وی ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺎز ﻧﯿﺰ اﺳﯿﺮ ﮐﻤﻨﺪ ﺗﺎﺑﻨﺎک اﺳﻼم ﮔﺸﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎر در ردﯾﻒ ﺳﺮداران ﺑﺰرگ اﺳﻼم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﺣﻀﺮت ﺧﺎﻟﺪ از ﻣﮑﻪ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﻋﺎزم ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮔﺸﺖ‪ .‬در ﻣﯿﺎن راه ﺑﺎ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻤﺮو‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﯽروی؟ وی اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻗﺼﺪ دارم ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮم‪ ،‬آﺧﺮ ﺗﺎ ﮐﯽ در اﯾﻦ‬
‫وﺿﻊ ﺑﺴﺮ ﺑﺮﯾﻢ؟ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻗﺼﺪ را دارم‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ھﺮدوی‬
‫آنھﺎ ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺎرﯾﺎب و ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫از آن ﭘﺲ‪ ،‬آن ﮔﻮھﺮ ﺷﮫﺎﻣﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﻼم ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺴﺨﯿﺮ اﺳﻼم آﻣﺪ و‬
‫در راه اﻋﺘﻼ و ﺳﺮﺑﻠﻨﺪی آن درﺧﺸﯿﺪ‪ .‬در ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﮏ اﻓﺴﺮ ارﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ دﺳﺘﻪای از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج رژه‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﯿﺴﺖ؟ اﺻﺤﺎب ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺖ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺧﺪا اﺳﺖ«) ‪.(٢‬‬
‫در ﻏﺰوۀ ﻣﻮﺗﻪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﭘﺲ از ﺷﮫﺎدت ﺣﻀﺮت ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫رواﺣﻪ‪ ،‬ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﺷﮑﺴﺖ و ﺧﻄﺮ رھﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در‬
‫دوران ﺧﻼﻓﺖ راﺷﺪه‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺧﺎﻟﺪ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺷﺎم و ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﺼﺮ‬
‫را ﻓﺘﺢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪» .‬رﴈ اﷲ ﻋﻨﻬﲈ وأرﺿﺎﳘﺎ ﻋﻨﻪ«‪.‬‬

‫****‬

‫‪ -١‬اﺻﺎﺑﻪ ‪.۴۱۳ /۱‬‬

‫‪ -٢‬ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺮﻣﺬی‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ‪.‬‬
 ‫ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‬

‫)اواﯾﻞ ﺳﺎل ھﻔﺘﻢ ﯾﺎ اواﺧﺮ ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی(‬

 ‫درﻫﻢ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪن ﺷﻮﮐﺖ ﯾﻬﻮد‬
‫ً‬
‫»ﺧﯿﺒﺮ« ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻋﺒﺮاﻧﯽ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻗﻠﻌﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ھﺸﺖ ﻣﻨﺰل از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره‬
‫ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺟﮫﺎﻧﮕﺮد و ﻣﻮرخ ﻣﻌﺮوف اروﭘﺎﯾﯽ‪» ،‬داوﻧﯽ« در ﺳﺎل ‪ ۱۸۷۷‬ﻣﯿﻼدی ﭼﻨﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﺎه در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ ،‬وی ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺧﯿﺒﺮ را ﺗﺎ ﻣﺪﯾﻨﮥ ﻣﻨﻮره دوﯾﺴﺖ ﻣﺎﯾﻞ )ﺣﺪود‬
‫ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ( ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ) ‪.(١‬‬
‫ﺧﯿﺒﺮ در ﮐﻨﺎر ﺟﻠﮕﻪای ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ اﺳﺖ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﯾﮫﻮدﯾﺎن‬
‫ﻗﻠﻌﻪھﺎی ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ آﺛﺎر ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﯿﺒﺮ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﻗﺪرت ﯾﮫﻮد در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ﺑﻮد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺮان ﯾﮫﻮد ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ‪ ،‬از‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﺒﻌﯿﺪ و اﺧﺮاج ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﯿﺒﺮ رﻓﺘﻨﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ؛ ﺗﻤﺎم اﻋﺮاب را ﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ و ﺷﻮراﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﮥ آن‪ ،‬وﺣﺪت اﺣﺰاب ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻨﮓ‬
‫اﺣﺰاب ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮد‪ُ » .‬ﺣ َﯿﯽ ﺑﻦ اﺧﻄﺐ« ﯾﮑﯽ از ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﯾﮫﻮد ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ‬
‫ﺑﻨﻮﻗﺮﯾﻈﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ و ﭘﺲ از وی اﺑﻮراﻓﻊ‪ ،‬ﺳﻼم ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﯿﻖ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ وی ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬او ﻣﺮد ﺑﺴﯿﺎر ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذی ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻏﻄﻔﺎن )ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﺗﺮﯾﻦ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب(‬
‫ِ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺧﯿﺒﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﻠﯿﻒ و ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﯾﮫﻮد ﺧﯿﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫در ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی‪» ،‬ﺳﻼم« ﻧﺰد ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻏﻄﻔﺎن و ﻗﺒﺎﯾﻞ اﻃﺮاف آن رﻓﺖ و آﻧﺎن را‬
‫ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﮏ و آﻣﺎده ﻧﻤﻮد ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﭙﺎھﯽ ﺑﺰرگ ﮔﺮد آورد و ﻗﺼﺪ ﮐﺮد‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی‪» ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺘﯿﮏ« در‬
‫ﻗﻠﻌﻪ ﺧﯿﺒﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﯾﮫﻮد ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺳﻼم‪» ،‬اﺳﯿﺮ ﺑﻦ رزام« را رﺋﯿﺲ و ﺑﺰرگ ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬او ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب را ﮔﺮد‬
‫آورد و در ﺟﻤﻊ آنھﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤﻮد و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺳﺮان ﺷﻤﺎ ﻗﺒﻞ از ﻣﻦ روﯾﻪھﺎی‬
‫ﻏﻠﻄﯽ را در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬روش و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ً‬
‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎ ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺰ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺷﻮد و ﻣﻦ ھﻤﯿﻦ روش را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮم) ‪.(٣‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ‪.۳۵۶/‬‬
‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ‪ ۲ /‬ذﮐﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب‪.‬‬
‫‪ -٣‬زرﻗﺎﻧﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻮاھﺐ ‪.۱۹۷ / ۲‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٥٦‬‬
‫او ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺰد ﻏﻄﻔﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ رﻓﺖ و ﺳﭙﺎھﯽ ﺑﺰرگ ﮔﺮد آورد‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﺧﺒﺮ اﯾﻦ ﺷﺎﯾﻌﻪ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺻﺤﺖ آن اﻋﺘﻤﺎد ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ‬
‫رواﺣﻪ را ﺑﻪ ﺧﯿﺒﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع درﺳﺖ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ او ﺑﺎ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﯿﺒﺮ رﻓﺖ و ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﺑﺎ »اﺳﯿﺮ« ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد و از ﺗﺼﻤﯿﻢ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎﯾﺶ آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و او را از ﺟﺮﯾﺎن آ ﮔﺎه ﻧﻤﻮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رواﺣﻪ را ﺑﺎ ﺳﯽ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﯿﺒﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬آنھﺎ ﻧﺰد »اﺳﯿﺮ« رﻓﺘﻪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎ را ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ﺗﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮش ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬رﯾﺎﺳﺖ ﺧﯿﺒﺮ‬
‫را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺴﭙﺎرد‪ .‬او ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺳﯽ ﻧﻔﺮ از ﺧﯿﺒﺮ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺣﺘﯿﺎط‪،‬‬
‫ھﺮدو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ھﻤﺮﮐﺎب ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ھﺮ ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﮫﻮدی‬
‫را ﻗﺮار داد و ﺑﺎ اﯾﻦ وﺿﻊ از ﺧﯿﺒﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮد؛ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ﻗﺮﻗﺮه« رﺳﯿﺪﻧﺪ‪» ،‬اﺳﯿﺮ«‬
‫ﻣﺸﮑﻮک ﺷﺪ و ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﻧﯿﺲ را ﺑﺮﺑﺎﯾﺪ‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ای دﺷﻤﻦ ﺧﺪا!‬
‫ﻗﺼﺪ ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ داری) ‪(١‬؟‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﻪ »اﺳﯿﺮ« ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺮ وی ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ راﻧﺶ ﻗﻄﻊ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﺳﯿﺮ از اﺳﺐ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد و در ھﻤﯿﻦ ﺣﺎل ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ را ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺮوح ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﻤﻠﮥ ھﻤﮕﺎﻧﯽ ﺷﺮوع ﺷﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ ﺑﮕﻮﻧﻪای ﮐﻪ از ﯾﮫﻮد ﺟﺰ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ زﻧﺪه ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ آﺧﺮ ﺳﺎل ﺷﺸﻢ و ﯾﺎ ﻣﺎه ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ھﻔﺘﻢ ھﺠﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از روﯾﺪاد اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﺧﯿﺒﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ و ﺧﻄﺮﻧﺎکﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﯾﮫﻮد ﺧﯿﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ھﻤﮑﺎری و ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب‬
‫ﻗﯿﺎم و ﺣﺮﮐﺖ ھﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪای ﻋﻠﯿﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺷﮑﻞ ﻏﺰوۀ اﺣﺰاب ﻇﮫﻮر‬
‫ﮐﺮد و ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره را ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﯾﮫﻮد ﺧﯿﺒﺮ ﻣﻨﺠﺮ ﻧﺸﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﺎدی و ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫آن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻨﻮز وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ و ﺧﻄﺮ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻣﺠﺪد آنھﺎ از ﻣﯿﺎن ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮔﺮدآوری و وﺣﺪت اﺣﺰاب‪ ،‬ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻦ‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ رواﯾﺖ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺴﯿﺎری از ﮐﺘﺎبھﺎ ﻣﺮﻗﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﻧﯿﺲ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ اﻗﺪام ﮐﺮد و اﺳﯿﺮ ﺑﻦ رزام را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و ھﻤﺎن اﻣﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻣﻌﺮﮐﻪ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪٤٥٧‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‬

‫اﺑﯽ اﻟﺤﻘﯿﻖ از ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﯽ ﻧﻈﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺧﺮاج ﺷﺪه و ﻗﻠﻌﻪ ﻣﻌﺮوف ﺧﯿﺒﺮ‪،‬‬
‫»ﻗﻤﻮص« را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﺳﻼم ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﯿﻖ« ﮐﻪ ﺗﺬﮐﺮۀ او ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﯽ ﻧﻀﯿﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ او ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮادرزادهاش »ﮐﻨﺎﻧﺔ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﯿﻖ« رﯾﺎﺳﺖ ﻗﺒﯿﻠﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﮫﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﯾﮫﻮد ﺧﯿﺒﺮ از ﯾﮏ ﺳﻮ از ﻏﻄﻔﺎﻧﯽھﺎ ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﺎﺑﻮدی‬
‫آنھﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﯿﺰ از اوﺿﺎع و ﺣﺮﮐﺎت‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آنھﺎ را ﻣﻄﻠﻊ ﮐﺮده اﺧﺒﺎر ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻧﺎن را ﺗﺸﻮﯾﻖ و ﺗﺸﺠﯿﻊ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﯽ ﻧﻀﯿﺮ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪،‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رواﺣﻪ را ﺑﻪ ﺧﯿﺒﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﯾﮏ ﻃﺮف ﺧﻮد ﯾﮫﻮد‪ ،‬ﮐﯿﻨﻪﺗﻮز و‬
‫ﺑﺪﮔﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ آﻧﺎن را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ھﻤﺎن زﻣﺎن‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ اﺑﻦ اﺑﯽ رﺋﯿﺲ اﻟﻤﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﻪ ﯾﮫﻮد ﺧﯿﺒﺮ ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺼﺪ دارد ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﻢ و ھﺮاﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ آﻧﺎن ھﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻧﯿﺮو و ﺗﻮاﻧﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖﺷﺎن اﻧﺪک اﺳﺖ و اﺑﺰار ﺟﻨﮕﯽ ھﻢ در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮫﻮد ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﭘﯿﺎم‪» ،‬ﮐﻨﺎﻧﻪ« و »ھﻮده ﺑﻦ ﻗﯿﺲ« را ﻧﺰد ﻏﻄﻔﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫آنھﺎ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ھﺮ ﺳﺎل‬
‫ﻧﺼﻒ ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاھﯿﻢ داد‪) .‬ﻃﺒﻖ ﯾﮏ رواﯾﺖ( ﻏﻄﻔﺎن اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ) ‪ .(١‬ﯾﮑﯽ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و ﻗﻮی ﻏﻄﻔﺎن‪» ،‬ﺑﻨﻮﻓﺰاره« ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﯾﮫﻮد ﺧﯿﺒﺮ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج را دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﯿﺒﺮ آﻣﺪﻧﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻋﻠﯿﻪ وی ﺧﻮاھﯿﻢ ﺟﻨﮕﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻤﯿﺲ ‪ ۴۳ / ۲‬ﻋﻤﻮم رواﯾﺎت ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦاﻧﺪ ﮐﻪ ﻏﻄﻔﺎن از ﺗﺮس ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد را‬
‫ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﯿﺮ ﺟﺎﻧﺒﺪار و ﺑﯽﻃﺮف ھﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٥٨‬‬

‫وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ »ﺑﻨﻮﻓﺰاره« ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ از‬
‫ﯾﺎری و ﮐﻤﮏ اھﻞ ﺧﯿﺒﺮ ﺧﻮدداری ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺒﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ و ﺷﻤﺎ در آن ﺳﮫﯿﻢ‬
‫ﺧﻮاھﯿﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ »ﺑﻨﻮﻓﺰاره« آن را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ) ‪.(١‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﻐﺎزی ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬رو￯‬
‫ﻣﻮﺳﻰ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﺔ ﻋﻦ اﺑﻦ ﺷﻬﺎب ﻗﺎل‪ :‬ﻛﺎن ﺑﻨﻮ ﻓﺰارة ﳑﻦ ﻗﺪم ﻋﲆ أﻫﻞ ﺧﻴﱪ ﻟﻴﻌﻴﻨﻮﻫﻢ ﻓﺮاﺳﻠﻬﻢ‬
‫رﺳﻮلاﷲ ج‪ ،‬أن ﻻ ﻳﻌﻴﻨﻮﻫﻢ وﺳﺄﳍﻢ أن ﳜﺮﺟﻮا ﻋﻨﻬﻢ« ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ‪.١٥٢ / ٣‬‬
 ‫ﻏﺰوه ذی ﻗﺮد‬

‫)ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ھﻔﺘﻢ ھﺠﺮی(‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﻏﻄﻔﺎن در ﺟﻨﮓ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از آن ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﯿﯿﻨﻪ ﺑﺮ »ذی ﻗﺮد« ﮐﻪ ﭼﺮاﮔﺎه ﺷﺘﺮان رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﺣﻮاﻟﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﯿﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﺷﺘﺮ را ﻏﺎرت ﮐﺮده‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت اﺑﻮذر ﻏﻔﺎری را ﮐﻪ‬
‫ﺷﺘﺮﺑﺎن ﺑﻮد ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه و ھﻤﺴﺮش را اﺳﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻧﺎن را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ آنھﺎ وارد ّدره ﺷﺪﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ در ﭘﻨﺎه »ﻋﯿﯿﻨﻪ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ« ﺳﭙﮫﺴﺎﻻر ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻏﻄﻔﺎن‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪» .‬ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﮐﻮع« ﯾﮑﯽ از ﺳﺮﺑﺎزان ﻓﺪاﮐﺎر و ﺗﯿﺮاﻧﺪاز اﺳﻼم‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ از‬
‫اﯾﻦ ﺧﺒﺮ آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد و اﺻﺒﺎﺣﺎه! ﺑﺮآورد و آنھﺎ را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮد‪ ،‬آﻧﺎن ﻣﺸﻐﻮل آبدادن‬
‫ﺷﺘﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻤﻪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﻧﻤﻮد‪ ،‬ھﻤﮥ آﻧﺎن ﻓﺮار و ﺷﺘﺮان را رھﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه ﻧﺒﻮت ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﻦ دﺷﻤﻨﺎن را ﻓﺮﺻﺖ آب ﺧﻮردن‬
‫ﻧﺪادهام‪ ،‬اﮔﺮ ﯾﮑﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﺤﻮﯾﻞ دھﯿﺪ ﺗﻤﺎم آﻧﺎن را اﺳﯿﺮ ﮐﺮده ﺧﻮاھﻢ آورد‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» (١ ):‬ﻣﻠﻜﺖ ﻓﺎﺳﺠﻊ« )ھﺮﮔﺎه ﻓﺮﺻﺖ ﯾﺎﻓﺘﯽ ﻋﻔﻮ ﮐﻦ!( ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ از‬
‫اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺧﯿﺒﺮ روی داد) ‪.(٢‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ آن در اﺑﻦ ﺳﻌﺪ و‬
‫اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻤﺎم ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران وﻗﻮع اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﯾﮏ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻏﺰوه ﺧﯿﺒﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻃﺒﺮی ﺑﻪ ﻧﻘﻞ‬
‫از ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﮐﻮع و اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻪ روز ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ ﺧﯿﺒﺮ‬
‫ﱠﺎرﻳﺦﹺ ﻟ ﹺ ﹶﻐﺰﹾ ﹶو ﹺة ﹺذي ﹶﻗ ﹶﺮ ﹴد ﹶأ ﹶﺻ ﱡﺢ‬
‫اﻟﺼ ﹺﺤﻴﺢﹺ ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟﺘ ﹺ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪ » :‬ﹶﻓ ﹶﻌ ﹶﲆ ﹶﻫ ﹶﺬا ﹶﻣﺎ ﹺﰲ ﱠ‬
‫اﻟﺴ ﹶ ﹺﲑ« »ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری در ﺑﺎره ﻏﺰوه ذی ﻗﺮد ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ‬ ‫ﹺ‬
‫ﳑﱠﺎ ﹶذﻛ ﹶﹶﺮ ﹸه ﹶأ ﹾﻫ ﹸﻞ ﱢ‬
‫ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ« ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ھﺮدو رواﯾﺖ را اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ داده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ »ﻋﯿﯿﻨﻪ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ« ﺑﺮ »ذوﻗﺮد« دو ﺑﺎر ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ اﻏﻠﺐ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺎر اول اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﻮاب اﺳﺖ‪) .‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪ (۳۵۲ / ۷‬ﺑﺎب ﻏﺰوۀ ذی ﻗﺮد( و‬
‫ﭼﻮن ﻋﻤﻮم ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻋﻠﻞ ﻏﺰوه ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻠﻞ ﺗﻤﺎم ﻏﺰوهھﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا آﻧﺎن ﺑﻪ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٦٠‬‬
‫ً‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺤﺚ ﻏﺰوهھﺎ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻔﺼﻼ ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺮدم )ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن(‬
‫ﺟﮫﺎد را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻋﺮف و ﻣﺮام ﻗﺪﯾﻢ ﻋﺮب‪ ،‬وﺳﯿﻠﮥ ﻣﻌﺎش و ﺑﻪ دﺳﺖآوردن ﻣﺎل و ﻣﻨﺎل‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﻏﻠﻂ ﺗﺎ ﺷﺮوع اﯾﻦ ﻏﺰوه وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ ﻏﺰوهای ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫آن اﯾﻦ ﺗﺼﻮر از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده ﺷﺪ و آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻓﻘﻂ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪﺷﺎن ﺟﮫﺎد و اﻋﻼی ﮐﻠﻤﺔ اﻟﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﺎع از ﺣﻤﻠﻪ ﯾﮫﻮد و ﻏﻄﻔﺎن در ﻣﺎه ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ھﻔﺘﻢ‬
‫ھﺠﺮی از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ و ﺣﻀﺮت »ﺳﺒﺎع ﺑﻦ ﻋﺮﻓﻄﻪ« را ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد‬
‫در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬از ازواج ﻣﻄﮫﺮات‪ ،‬ام ﺳﻠﻤﻪ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﯾﮏ‬
‫ھﺰار و ﺷﺸﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ دوﯾﺴﺖ ﻧﻔﺮ از آنھﺎ ﺳﻮار و ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه ﭘﯿﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ‬
‫َ‬
‫ﺣﻤﻞ َﻋﻠﻢ در ﺟﻨﮓھﺎ رواج ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺮﭼﻢھﺎی ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ‬
‫ﺑﺎری ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻪ ﭘﺮﭼﻢ ﺗﮫﯿﻪ ﺷﺪ‪ .‬دو ﭘﺮﭼﻢ ﺑﻪ »ﺣﺒﺎب ﺑﻦ ﻣﻨﺬر« و »ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده«‬
‫داده ﺷﺪ و ﭘﺮﭼﻢ ﻧﺒﻮی ﮐﻪ در آن از ﭼﺎدر ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ اﮐﻮع ﮐﻪ از‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ ﺳﺮود ﮐﺮد‪:‬‬
‫وﻻ ﺗﺼـــــــــﺪﻗﻨﺎ وﻻ ﺻـــــــــﻠﯿﻨﺎ‬ ‫اﻟﻠﻬـــــﻢ ﻟـــــﻮﻻ أﻧـــــﺖ ﻣـــــﺎ اﻫﺘـــــﺪﻳﻨﺎ‬
‫واﻟﻘـــــــــــــﲔ ﺳـــــــــــــﻜﻴﻨﺔ ﻋﻠﻴﻨـــــــــــــﺎ‬ ‫ﻓـــــﺎﻏﻔﺮ ﻓـــــﺪاء ﻟـــــﻚ ﻣـــــﺎ اﺗﻘﻴﻨـــــﺎ‬
‫وﺛﺒـــــــــــﺖ اﻷﻗـــــــــــﺪام إن ﻻﻗﻴﻨـــــــــــﺎ‬ ‫إﻧــــــــﺎ إذا ﺻــــــــﻴﺢ ﺑﻨــــــــﺎ أﺗﻴﻨــــــــﺎ‬

‫وﺑﺎﻟﺼﻴﺎح ﻋﻮﻟﻮا ﻋﻠﻴﻨﺎ‬

‫»ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! اﮔﺮ ﻋﻨﺎﯾﺎت و اﻟﻄﺎف اﻟﮫﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﺎ ھﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﺷﺪﯾﻢ‪ .‬ﻧﻪ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﻣﯽدادﯾﻢ و ﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ‪ .‬ﺑﺎر اﻟﮫﺎ! ﻣﺎ ﻓﺪای ﺗﻮ ﮔﺮدﯾﻢ! اواﻣﺮی ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫ﻧﯿﺎوردهاﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺎ را ﻣﻮرد ﻣﻐﻔﺮت ﻗﺮار ﺑﺪه و ﭘﺎﯾﺪاری ﻧﺼﯿﺐﻣﺎن ﻓﺮﻣﺎ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﻠﺘﯽ ھﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ھﺮﮔﺎه ﺑﺮای ﺟﻨﮓ و ﭘﯿﮑﺎر ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺧﻮاھﯿﻢ ﺷﺪ و ﻣﺎ را در اﯾﻦ راه ﺛﺎﺑﺖﻗﺪم‬
‫ﮔﺮدان! ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺎد از ﻣﺎ ﮐﻤﮏ و ﯾﺎری ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ«‪.‬‬

‫اﺳﺒﺎب و ﻋﻠﻞ ﻏﺰوهھﺎ و ﺗﺮﺗﯿﺐ آنھﺎ ﮐﺎری ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ از ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ ﺣﻠﻘﻪھﺎی ﯾﮏ زﻧﺠﯿﺮ ھﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
 ‫‪٤٦١‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‬

‫اﯾﻦ اﺷﻌﺎر در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ و ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‬
‫ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺪ ﺷﻌﺮ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬دو ﻣﺼﺮاع اول ﺑﺎ اﻧﺪک ﺗﻔﺎوﺗﯽ در ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ و در ﻣﺒﺤﺚ ﺧﯿﺒﺮ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪.‬‬
‫إذا أرادوا ﻓﺘﻨــــــــــــــــــــﺔ أﺑﻴﻨــــــــــــــــــــﺎ‬ ‫إن اﻟـــــــﺬﻳﻦ ﻗـــــــﺪ ﺑﻐـــــــﻮا ﻋﻠﻴﻨـــــــﺎ‬
‫وﻧﺤﻦ ﻋﻦ ﻓﻀﻠﻚ ﻣﺎ اﺳﺘﻐﻨﻴﻨﺎ‬
‫»ﻣﺎ ﻣﻠﺘﯽ ھﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﻗﻮﻣﯽ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺟﻮر و ﺟﻔﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﺘﻨﻪای ﺑﺮﭘﺎ ﺳﺎزد‪،‬‬
‫زﯾﺮ ﺑﺎر آﻧﺎن ﻧﻤﯽروﯾﻢ‪ .‬ای ﺧﺪا! ﻣﺎ از اﻟﻄﺎف و ﻋﻨﺎﯾﺎت ﺗﻮ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺎھﯿﺎن اﺳﻼم در ﻣﺴﯿﺮ راه ﺑﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺳﻠﺴﻠﮥ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ و رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺎت دﻗﯿﻖ ﺷﺮﻋﯽ ھﻤﻮاره ﺗﺪاوم داﺷﺖ‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آھﺴﺘﻪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺷﻤﺎ ﯾﮏ آدم ﮐﺮ و ﯾﺎ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ‬
‫دور اﺳﺖ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺻﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ھﻤﺮاه اﺳﺖ) ‪.(١‬‬
‫در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺗﻌﺪادی از زﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﯿﻞ ﺧﻮد ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻟﮫﺠﮥ ﺗﻨﺪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ و ﺑﺎ اﺟﺎزۀ‬
‫ﭼﻪ ﺷﺨﺼﯽ آﻣﺪهاﯾﺪ؟ آﻧﺎن ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺮای اﯾﻦ آﻣﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ اﺟﺮت ﻧﺦ‬
‫رﯾﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮای ﻣﺪاوای ﻣﺠﺮوﺣﺎن‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ و دارو ھﻤﺮاه‬
‫ﺧﻮد دارﯾﻢ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﯿﺮ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت ج ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﮫﻤﯿﻪ آﻧﺎن را ﻧﯿﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺳﮫﻢ ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﺟﻮاھﺮات ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﺎل و اﺳﺒﺎب ﻧﺒﻮد‪ ،‬درھﻢ و دﯾﻨﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد و زﻧﺎن ﻧﯿﺰ از آن ﺳﮫﻤﯽ ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در اﺑﻮداود‪ ،‬ﺑﺎب ﻓﯽ اﻟﻤﺮأة واﻟﻌﺒﺪ ﯾﺨﺪﻣﺎن ﻣﻦ اﻟﻌﺘﯿﻤﺔ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ و ﺳﯿﺮه ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﮐﺜﺮ ﻏﺰوهھﺎ زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺪاوای ﻣﺠﺮوﺣﺎن‪ ،‬آب رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﺗﺸﻨﮕﺎن ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﻏﺰوه‬
‫اﺣﺪ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل ﻧﯿﺰ ﻣﺸﮏ را ﭘﺮ از آب ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺠﺮوﺣﺎن آب ﻣﯽداد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوة ﺧﯿﺒﺮ‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٦٢‬‬
‫وﻟﯽ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ زﻧﺎن در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺗﯿﺮھﺎ را از ﻣﯿﺪان ﮔﺮدآوری ﮐﺮده و ﺑﻪ ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در »اﺑﻮداود« ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺘﺼﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪه و اﯾﻦ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ از زﻧﺎن ﻋﺮب ﻣﺘﻮﻗﻊ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻏﻄﻔﺎن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ و ﯾﺎری اھﻞ ﺧﯿﺒﺮ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫آنﺣﻀﺮت ج در ﻣﺤﻞ »رﺟﯿﻊ« ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻏﻄﻔﺎن و ﺧﯿﺒﺮ ﺑﻮد اردو زدﻧﺪ و اﺳﺒﺎب‪ ،‬ﺧﯿﻤﻪ‬
‫و ﺧﺮﮔﺎه و زﻧﺎن را در آﻧﺠﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ) ‪ .(١‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪﺳﻮی ﺧﯿﺒﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫ﻏﻄﻔﺎﻧﯽھﺎ آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪﺳﻮی ﺧﯿﺒﺮ در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﺢ ﺷﺪه و ﺑﺮای‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻘﺪاری ﺑﻪﺳﻮی ﺧﯿﺒﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن در ﺧﻄﺮ اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ) ‪ .(٢‬ﺧﯿﺒﺮ ﺷﺶ ﻗﻠﻌﻪ ﻣﺤﮑﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫»ﺳﺎﻟﻢ«‪» ،‬ﻗﻤﻮص«‪» ،‬ﻧﻄﺎه«‪» ،‬ﻗﺼﺎرة«‪» ،‬ﺷﻖ« و »ﻣﺮﺑﻂ«‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﺑﯿﺎن ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ ھﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﺠﻮ در آﻧﺠﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﺗﻤﺎم‬
‫آنھﺎ ﻣﺤﮑﻤﺘﺮ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ »ﻗﻤﻮص«‪ ،‬ﺑﻮد‪» .‬ﻣﺮﺣﺐ« ﭘﮫﻠﻮان ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب ﮐﻪ ﻗﺪرت‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮزﻧﯽ وی ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ھﺰار ﺳﻮار ﺗﺨﻤﯿﻦ زده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬رﺋﯿﺲ ھﻤﯿﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻮد) ‪.(٣‬‬
‫ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﯿﻖ ﮐﻪ از ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺧﺮاج ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ در ﺧﯿﺒﺮ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ و‬
‫ﺟﺰو ﺳﺮان ﺧﯿﺒﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ﺻﮫﺒﺎء« )ﻣﺤﻠﯽ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ‬
‫ﺧﯿﺒﺮ( رﺳﯿﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻓﺮا رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را در ھﻤﺎﻧﺠﺎ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺷﺎم ﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎم ﻋﺒﺎرت از ﻣﻘﺪاری آرد ﺟﻮ ﺑﻮد ﮐﻪ در آب ﺧﯿﺲ ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺒﺎﻧﮕﺎه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺣﻮاﻟﯽ ﺧﯿﺒﺮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬آﺑﺎدی ﺧﯿﺒﺮ ﻣﺸﺎھﺪه ﺷﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮﻗﻒ دادﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺﹺ‬
‫ﴍ‬‫ﴍ ﹶﻫﺎ ﹶو ﹶ ﱢ‬ ‫»اﻟﻠﻬﻢ إﹺﻧﱠﺎ ﻧ ﹾﹶﺴ ﹶﺄ ﹸﻟ ﹶﻚ ﹶﺧ ﹾ ﹶﲑ ﹶﻫﺬه ا ﹾﻟ ﹶﻘ ﹾﺮ ﹶﻳﺔ ﹶو ﹶﺧ ﹾ ﹶﲑ ﹶأ ﹾﻫﻠ ﹶﻬﺎ ﹶو ﹶﺧ ﹾ ﹶﲑ ﹶﻣﺎ ﻓ ﹶ‬
‫ﻴﻬﺎ‪ ،‬ﹶو ﹶﻧ ﹸﻌﻮ ﹸذ ﺑﹺ ﹶﻚ ﻣ ﹾﻦ ﹶ ﱢ‬
‫ﴍ ﹶﻣﺎ ﻓﹺ ﹶﻴﻬﺎ« )اﺑﻦ ھﺸﺎم( »ﺑﺎر اﻟﮫﺎ! ﻣﺎ از ﺗﻮ ﺧﯿﺮ اﯾﻦ آﺑﺎدی و ﺧﯿﺮ اھﻞ آن و ﺧﯿﺮ‬ ‫ﹺ‬
‫ﹶأ ﹾﻫﻠ ﹶﻬﺎ ﹶو ﹶ ﱢ‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻞ در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ‪ ۲۹۹ / ۴‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان رﺟﯿﻊ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺎن ﹶﻟـ ﱠﻤــﺎ ﹶﺳ ﹺﻤ ﹶﻌ ﹾﺖ ﺑﹺ ﹶﻤﻨ ﹺﹾﺰ ﹺل رﺳﻮل اﷲ ج‬
‫‪ -٢‬ﻃﺒﺮی ‪ ۱۵۷۵ / ۲‬اﺻﻞ ﻋﺒﺎرت ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ » :‬ﹶﻓ ﹶﺒ ﹶﻠﻐﹶﻨﹺﻲ ﹶأ ﱠن ﻏﹶ ﹶﻄ ﹶﻔ ﹶ‬
‫ﺎﻫ ﹸﺮوا ﹶ ﹸﳞﻮ ﹶد ﹶﻋ ﹶﻠ ﹾﻴ ﹺﻪ‪ ،‬ﹶﺣﺘﱠﻰ إﹺ ﹶذا ﹶﺳ ﹸﺎروا اﻟﺦ‪.«...‬‬
‫ﲨﻌﻮا ﹶﻟﻪ‪ ،‬ﹸﺛﻢ ﹶﺧﺮﺟﻮا ﻟﹺﻴ ﹶﻈ ﹺ‬
‫ﱪ‪ ،‬ﹶ ﹶ ﹸ ﹸ ﱠ ﹶ ﹸ ﹸ‬ ‫ﹶﺧ ﹾﻴ ﹶ ﹶ‬
‫‪ -٣‬ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ ‪.۵۲ / ۲‬‬
 ‫‪٤٦٣‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‬

‫آﻧﭽﻪ در آن اﺳﺖ را ﻣﯽﺧﻮاھﯿﻢ‪ ،‬و از ﺷﺮ آن و ﺷﺮ اھﻞ آن و ﺷﺮ آﻧﭽﻪ در آن ھﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ‬

‫ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورﯾﻢ«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ھﺸﺎم ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺎدت آنﺣﻀﺮت ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه وارد ﺷﮫﺮ و آﺑﺎدی‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬روش و ﺿﺎﺑﻄﮥ آنﺣﻀﺮت اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﯿﭽﮕﺎه‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻠﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺷﺐ را در ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﺳﭙﺮی ﻧﻤﻮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﺎﻣﺪادان وارد ﺧﯿﺒﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن‪ ،‬زﻧﺎن را در ﯾﮏ ﻗﻠﻌﮥ ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﮔﺮد آورده و ﻣﻮاد‬
‫ﻏﺬاﯾﯽ را در ﻗﻠﻌﮥ »ﻧﺎﻋﻢ« ذﺧﯿﺮه ﮐﺮده ﻣﺮدان ﺟﻨﮕﯽ در ﻗﻠﻌﻪھﺎی »ﻧﻄﺎة« و »ﻗﻤﻮص«‬
‫ﺗﺠﻤﻊ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪» .‬ﺳﻼم ﺑﻦ ﻣﺸﮑﻢ« ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ »ﻧﻄﺎة« آﻣﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﮓآوران ﭘﯿﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﺪف آنﺣﻀﺮت ج ﺟﻨﮕﯿﺪن ﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﯾﮫﻮد ﺑﺎ ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای ﺑﺮای‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪن آﻣﺎده ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺻﺤﺎﺑﻪ را ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺧﻄﺒﻪای اﯾﺮاد‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻤﯿﺲ ﻣﺮﻗﻮم اﺳﺖ‪:‬‬
‫وﺣﺮﺿﻬﻢ ﻋﲆ اﳉﻬﺎد«‪.‬‬
‫»وﻟـﻤـﺎ ﺗﻴﻘﻦ اﻟﻨﺒﻲ ج أن اﻟﻴﻬﻮد ﻳﺘﺤﺎرب وﻋﻆ أﺻﺤﺎﺑﻪ وﻧﺼﺤﻬﻢ ﹼ‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮫﻮد آﻣﺎده ﺟﻨﮓ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ را ﻣﻮﻋﻈﻪ‬
‫ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻗﻠﻌﮥ »ﻧﺎﻋﻢ« ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪ‪» .‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ« ﺑﺎ رﺷﺎدت‬
‫ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و ﺗﺎ دﯾﺮ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺟﻨﮕﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رﻓﻊ‬
‫ﺧﺴﺘﮕﯽ اﻧﺪﮐﯽ در ﺳﺎﯾﮥ دﯾﻮار ﻗﻠﻌﻪ ﻧﺸﺴﺖ‪» .‬ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ« از ﺑﺎﻻی ﻗﻠﻌﻪ ﺳﻨﮓ ﺑﺰرگ‬
‫آﺳﯿﺎی دﺳﺘﯽ را ﺑﺮ ﺳﺮش ﭘﺮﺗﺎب ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ) ‪ .(١‬وﻟﯽ ﻗﻠﻌﻪ ﺑﻪ‬
‫زودی ﻓﺘﺢ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻗﻠﻌﮥ »ﻧﺎﻋﻢ« ﺳﺎﯾﺮ ﻗﻠﻌﻪھﺎ ﺑﺎ ﺳﮫﻮﻟﺖ و آﺳﺎﻧﯽ ﻓﺘﺢ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻗﻠﻌﻪ »ﻗﻤﻮص« ﻣﻘﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ »ﻣﺮﺣﺐ« ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ و‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ب را ﺑﺮای ﻓﺘﺢ آن اﻋﺰام ﻧﻤﻮد‪ ،‬وﻟﯽ آﻧﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ آن ﻧﺸﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮی رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اھﻞ ﺧﯿﺒﺮ ﺑﺮای ﻣﺒﺎرزه از ﻗﻠﻌﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻤﺮ ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﯿﺎورد و ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و از ﻋﺪم ﺛﺒﺎت و ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫ھﻤﺮاھﺎن ﻟﺐ ﺑﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮔﺸﻮد‪ .‬اﻣﺎ ھﻤﺮاھﺎن‪ ،‬ﺧﻮد وی را ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺘﮫﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در دو ﺟﺎ در اﺑﻦ ھﺸﺎم ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻞ از ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻤﯿﺲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٦٤‬‬
‫ﻃﺒﺮی اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺑﺎ ﺳﻨﺪی ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن ﺳﻠﺴﻠﮥ آن »ﻋﻮف« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﻋﻠﻤﺎ رواﯾﺎت او را ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﺪث »ﺑﻨﺪار«‬
‫از وی رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬او راﻓﻀﯽ و ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در راﻓﻀﯽﺑﻮدن وی ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ ھﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ‬
‫دﻟﯿﻞ ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎری رواﯾﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ واﻗﻌﻪای ﮐﻪ در آن ﺑﯿﺎن ﻓﺮار و ﻋﺪم‬
‫ﺛﺒﺎت ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ ،‬و راوی آن راﻓﻀﯽ ھﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺘﯽ ﭼﻪ رﺗﺒﻪ و‬
‫ﻣﻘﺎﻣﯽ ﺧﻮاھﺪ داﺷﺖ؟ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺑﺮﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از ﭘﺪر ﺧﻮد رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﺮدﯾﺪ دارﻧﺪ ﮐﻪ رواﯾﺎت او ﮐﻪ از‬
‫ﭘﺪرش ﻣﻨﻘﻮل اﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ اﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻨﻘﺪر ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻓﺘﺢ ﻗﻠﻌﮥ »ﻗﻤﻮص« ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ اﻋﺰام‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﯿﻞ اﻓﺘﺨﺎر اﯾﻦ ﻓﺘﺢ ﺑﺮای آﻧﺎن ﻣﻘﺪر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺸﯿﺖ اﻟﮫﯽ ﭼﻨﺎن ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺘﺢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺲ دﯾﮕﺮی اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ ﺑﻪ ﻃﻮل‬
‫اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻓﺮدا ﭘﺮﭼﻢ ﺟﮫﺎد را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاھﻢ‬
‫ﺳﭙﺮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ دﺳﺖ وی ﻓﺘﺢ ﻧﺼﯿﺐ ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ .‬او ﺧﺪا و رﺳﻮل را دوﺳﺖ دارد و‬
‫ﺧﺪا و رﺳﻮل ﻧﯿﺰ او را دوﺳﺖ دارﻧﺪ) ‪ .(١‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﻓﺘﺨﺎرآﻣﯿﺰ آرزو و اﻣﯿﺪھﺎی زﯾﺎدی در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﺠﺎد ﮐﺮد و اﯾﻦ ﺷﺐ ﺑﺎ اﻣﯿﺪھﺎ و آرزوھﺎی زﯾﺎدی ﺳﭙﺮی ﺷﺪ‪ .‬اﺻﺤﺎب‬
‫ﮐﺮام ﺗﻤﺎم ﺷﺐ را ﺑﺎ ﺷﺎدی ﺗﻮأم ﺑﺎ دﻟﮫﺮه و اﺿﻄﺮاب ﺳﭙﺮی ﮐﺮدﻧﺪ و ھﻤﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺸﺎن و ﻣﺪال ﺑﺰرگ اﻓﺘﺨﺎر‪ ،‬ﻧﺼﯿﺐ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻮاﺿﻊ‪ ،‬ﻗﻨﺎﻋﺖ و ﻧﻈﺮ واﻻﯾﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ھﯿﭽﮕﺎه ﺗﺼﻮر ﺳﯿﺎدت‬
‫و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ در ﻗﻠﺒﺶ ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ »ﺑﺎب ﻓﻀﺎﯾﻞ ﻋﻠﯽ«‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮدش اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﺷﺐ‪ ،‬ﺿﺒﻂ و ﺗﺤﻤﻞ اﯾﻦ اﻣﻮر از دﺳﺘﻢ‬
‫رﻓﺖ و آرزو ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻓﺮدا اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺰرگ ﻧﺼﯿﺐ ﻣﻦ ﮔﺮدد و ﭘﺮﭼﻤﺪار اﺳﻼم و ﻓﺎﺗﺢ‬
‫ﺧﯿﺒﺮ ﻣﻦ ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻣﺪادان ﺻﺪای آﺷﻨﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﮔﻮش رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮه ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﻠﯽ ﺑﺎ ﺑﯿﻤﺎری درد ﭼﺸﻢ دﭼﺎر ﺑﻮد و ھﻤﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫وی از ﺟﻨﮕﯿﺪن ﻣﻌﺬور اﺳﺖ‪ .‬در ھﺮﺣﺎل‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﻟﻌﺎب‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫‪٤٦٥‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‬

‫دھﺎن ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد را در ﭼﺸﻤﺶ ﮐﺸﯿﺪ و در ﺣﻘﺶ دﻋﺎ ﻧﻤﻮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ او‬
‫ﺳﭙﺮد‪ .‬ﻋﻠﯽ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺎ ﯾﮫﻮد ﺑﺠﻨﮕﻢ و آنھﺎ را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﻨﻢ؟ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»اﺳﻼم را ﺑﺎ ﻣﻼﯾﻤﺖ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻦ! اﮔﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از آنھﺎ ھﻢ ﺑﺎ دﻋﻮت ﺗﻮ ﺑﻪ اﺳﻼم‬
‫ﻣﺸﺮف ﺷﻮد‪ ،‬از ﺷﺘﺮان ﺳﺮخرﻧﮓ ﺑﺮاﯾﺖ ﺑﮫﺘﺮ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد«) ‪.(١‬‬
‫اﻣﺎ ﯾﮫﻮد ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎنﺷﺪن و ﯾﺎ اﻧﻌﻘﺎد ﭘﯿﻤﺎن ﺻﻠﺢ و‬
‫آﺷﺘﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪» ،‬ﻣﺮﺣﺐ« در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ‬
‫رﺳﻢ ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎن ﻋﺮب اﯾﻦ رﺟﺰ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﻗﻠﻌﻪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪:‬‬
‫ﺷـــــــﺎﻛﻲ اﻟﺴـــــــﻼح ﺑﻄـــــــﻞ ﳎـــــــﺮب‬ ‫ﻗـــــﺪ ﻋﻠﻤـــــﺖ ﺧﻴـــــﱪ أﲏ ﻣﺮﺣـــــﺐ‬
‫»در و دﯾﻮار ﺧﯿﺒﺮ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﺮﺣﺐ‪ ،‬ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺎرآزﻣﻮده و ﻣﺠﮫﺰ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻼح ﺟﻨﮕﯽ ھﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫»ﻣﺮﺣﺐ« ﻏﺮق در ﺳﻼح ﺑﻮد‪ .‬زره ﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ و ﮐﻼھﯽ ﮐﻪ از ﺳﻨﮓ ﺗﺮاﺷﯿﺪه‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﮐﻼه ﺧﻮد« از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﮫﺎده ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ‪،‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ رﺟﺰ وی‪ ،‬اﯾﻦ رﺟﺰ را ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﻛﻠﻴـــــــﺚ ﻏﺎﺑـــــــﺎت ﻛﺮﻳـــــــﻪ اﳌﻨﻈـــــــﺮة‬ ‫أﻧــــﺎ اﻟــــﺬي ﺳــــﻤﺘﻨﻲ أﻣــــﻲ ﺣﻴــــﺪره‬
‫»ﻣﻦ آن ﮐﺴﯽ ھﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺎدرم ﻣﺮا ﺣﯿﺪر »ﺷﯿﺮ« ﻧﺎم ﻧﮫﺎده‪ .‬ﻣﺮد دﻻور و ﺷﯿﺮ ﻣﮫﯿﺐ‬
‫ﺑﯿﺸﻪھﺎ ھﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫رﺟﺰھﺎی دو ﻗﮫﺮﻣﺎن ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ و دو ﻗﮫﺮﻣﺎن ﮐﻔﺮ و اﺳﻼم رو در روی ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﮑﺎﭼﮏ ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ و ﻧﯿﺰهھﺎ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺻﺪای ﻋﺠﯿﺐ و ﻣﮫﯿﺒﯽ ﻣﺤﯿﻂ ﻧﺒﺮد را‬
‫ُ‬
‫ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﺮﻧﺪۀ ﻗﮫﺮﻣﺎن اﺳﻼم ﺑﺮ ﻓﺮق ﻣﺮﺣﺐ ﻓﺮود آﻣﺪ و ﮐﻼه ﺧﻮد او‬
‫را ﺷﮑﺎﻓﺖ و ﺳﺮ را ﺗﺎ دﻧﺪان دو ﻧﯿﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺿﺮﺑﺖ ﭼﻨﺎن ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﺳﺨﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺻﺪای آن ﺑﻪ ﮔﻮش ﺳﭙﺎه اﺳﻼم رﺳﯿﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎک و ﺧﻮن ﻏﻠﺘﯿﺪن ﻣﺮﺣﺐ‪ ،‬ﻗﮫﺮﻣﺎن ﺑﺰرگ ﯾﮫﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﺎدﺛﮥ ﺑﺰرگ و اﻋﺠﺎب‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰی ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﻧﻘﻞ آن ﺑﺎ ﺷﺎﯾﻌﺎت و ﺳﺨﻨﺎن اﻏﺮاقآﻣﯿﺰی ھﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در »ﻣﻌﺎﻟﻢ اﻟﺘﻨﺰﯾﻞ« ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﺐ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد‪،‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻃﺒﺮی‪ ،‬اﯾﻦ اﺷﻌﺎر و واﻗﻌﺎت ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻏﺰوۀ ﺧﯿﺒﺮ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٦٦‬‬
‫ُ‬
‫او ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﺳﭙﺮ ﺧﻮد ﺣﻤﻠﻪ را دﻓﻊ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ذواﻟﻔﻘﺎر ﺑﺮ ﻓﺮق ﺳﺮش ﻓﺮود آﻣﺪ و ﺧﻮد و‬
‫ﺳﺮش را ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺗﺎ دﻧﺪانھﺎ آن را دو ﻧﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺮﺣﺐ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﯾﮫﻮد ﺑﺮ‬
‫ً‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﯾﻮرش آوردﻧﺪ‪ ،‬اﺗﻔﺎﻗﺎ ﺳﭙﺮ از دﺳﺖ ﻋﻠﯽ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﺑﻼدرﻧﮓ‬
‫دروازۀ ﻗﻌﻠﻪ را ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آن از ﺳﻨﮓ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﺟﺎ ﺑﺮﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﭙﺮ از آن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن‪ ،‬اﺑﻮراﻓﻊ ﺑﺎ ھﻔﺖ ﻧﻔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ دروازه ﺧﯿﺒﺮ را از ﺟﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﺮدارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ آن را از ﺟﺎﯾﺶ ﺗﮑﺎن دھﺪ‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺎت را اﺑﻦ اﺳﺤﺎق و ﺣﺎﮐﻢ رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻓﺴﺎﻧﻪ و ﻣﺠﻌﻮل اﻧﺪ‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺳﺨﺎوی در ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺣﺴﻨﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﹸﻛ ﱡﻠ ﹶﻬﺎ ﹶو ﹺاﻫ ﹶﻴ ﹲﺔ« )ﺗﻤﺎم اﯾﻦ رواﯾﺎت ﭘﻮچ و دور‬
‫از واﻗﻌﯿﺖ اﻧﺪ(‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ذھﺒﯽ در ﻣﯿﺰان اﻻﻋﺘﺪال در ﺑﯿﺎن ﺣﺎل ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻓﺮوخ اﯾﻦ رواﯾﺎت‬
‫را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬اﯾﻦ رواﯾﺎت ﻣﻨﮑﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ھﺸﺎم از ﻃﺮﻗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ رواﯾﺎت را‬
‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬در ﯾﮑﯽ از آن رواﯾﺎت ﻧﺎم ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ و در رواﯾﺎﺗﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻧﻘﺺ ﻣﺸﺘﺮک‪ ،‬ﺑﺮﯾﺪه ﺑﻦ ﺳﻔﯿﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ او را اﻣﺎم ﺑﺨﺎری‪ ،‬اﺑﻮداود و‬
‫دارﻗﻄﻨﯽ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻃﺒﻖ رواﯾﺖ اﺑﻦ اﺳﺤﻖ و ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ و واﻗﺪی‪ ،‬ﻣﺮﺣﺐ را ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ و ﻧﻮوی ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺘﯽ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ و ﺣﺎﮐﻢ )‪ (۳۹ / ۲‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻗﺎﺗﻞ ﻣﺮﺣﺐ و ﻓﺎﺗﺢ‬
‫ﺧﯿﺒﺮ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه و ھﻤﯿﻦ اﺻﺢ اﻟﺮواﯾﺎت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ »ﻗﻤﻮص« ﺑﻌﺪ از ﺑﯿﺴﺖ روز ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻓﺘﺢ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﻧﻮد و‬
‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﯾﮫﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﺮوفﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ ﻣﺮﺣﺐ‪ ،‬ﺣﺎرث‪ ،‬اﺳﯿﺮ‪ ،‬ﯾﺎﺳﺮ و ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ً‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺎﻧﺰده ﻧﻔﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ اﺳﺎﻣﯽ آنھﺎ را اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﻔﺼﻼ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ‪ ،‬زﻣﯿﻦھﺎی ﺧﯿﺒﺮ را ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد درآوردﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﯾﮫﻮد درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦھﺎ را در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎ ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﺼﻒ ﻣﺤﺼﻮﻻت را‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدھﯿﻢ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ آنھﺎ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﺷﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎم ﺟﻤﻊآوری ﻣﺤﺼﻮﻻت‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رواﺣﻪ را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬او ﻣﺤﺼﻮﻻت را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬

‫‪ -١‬ﻣﯿﺰان اﻻﻋﺘﺪال‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺑﺮﯾﺪة ﺑﻦ ﺳﻔﯿﺎن‪.‬‬

 ‫‪٤٦٧‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‬

‫ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ﯾﮫﻮد ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﻗﺴﻤﺖ را ﺑﺮدارﯾﺪ‪ .‬ﯾﮫﻮد از اﯾﻦ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﺘﺤﯿﺮ‬
‫ﺷﺪه ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺘﻮارﻧﺪ«) ‪.(١‬‬
‫زﻣﯿﻦھﺎی ﺧﯿﺒﺮ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آن ﻏﺰوه ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ و ﯾﮏ‬
‫ﭘﻨﺠﻢ آنھﺎ ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻋﻮم رواﯾﺎت‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺧﻤﺴﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﮫﻤﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺻﻔﯽ« ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﺑﺮای اﯾﺸﺎن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬روی ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺻﻔﯿﻪ )ھﻤﺴﺮ‬
‫ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ( را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮده آزاد و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ وی ازدواج ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن واﻗﻌﻪی ﺣﻀﺮت ﺻﻔﯿﻪ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺻﻔﯿﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺻﻔﯿﻪ ﮐﻨﯿﺰی ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج او را ﺑﻪ دﺣﯿﻪ ﮐﻠﺒﯽ داده ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺗﺬﮐﺮۀ ﺣﺴﻦ و زﯾﺒﺎﯾﯽ او در ﻣﺤﻀﺮ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت او را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﮑﺎح از دﺣﯿﻪ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻃﻠﺒﯿﺪﻧﺪ‬
‫و در ﻋﻮض ﺑﻪ وی ھﻔﺖ ﮐﻨﯿﺰ دادﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎﻧﺪﯾﻦ و ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را آب و ﺗﺎب ﺑﺴﯿﺎر‬
‫داده و آن را در ﭘﯿﺮاﯾﮥ ﺑﺪی ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در اﺻﻞ رواﯾﺖ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻧﺪﯾﻦ آن را در ﺷﮏ و رﻧﮓ ﺧﺎﺻﯽ ﺟﻠﻮه ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫اﯾﻦ واﻗﻌﻪ از اﻧﺲ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از ﺧﻮد اﻧﺲ رواﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺎھﻢ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‬
‫ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ در ﺑﺨﺎری در ﺑﺤﺚ ﻏﺰوۀ ﺧﯿﺒﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪه آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬
‫ﻗﻠﻌﮥ ﺧﯿﺒﺮ ﻓﺘﺢ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺟﻤﺎل و ﺣﺴﻦ »ﺻﻔﯿﻪ« را ﺑﺮای آنﺣﻀﺮت ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫اﯾﺸﺎن او را ﺑﺮای ﻧﮑﺎح و ھﻤﺴﺮی ﺑﺮای ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪ .‬اﻟﻔﺎظ رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ َ ِّ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫ْ َ ُ َ ُ َ َ ُ َ َّ َ ْ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬
‫ﺖ ﺣي ﺑ ِﻦ أﺧﻄﺐ‪ ،‬وﻗﺪ ﻗ ِﺘﻞ‬ ‫ﺤﻟﺼﻦ‪ ،‬ذ ِﻛ َﺮ ﻪﻟ ﻤﺟﺎل ﺻ ِﻔﻴﺔ ِﺑﻨ ِ‬ ‫»ﻓﻠﻤﺎ �ﺘ َﺢ ا� ﻋﻠﻴ ِﻪ ا ِ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ ُ َ ََ َ ْ َ ُ ً َ ْ َ َ َ‬
‫ﺎﻫﺎ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ ج ِﻨﻟَﻔ ِﺴ ِﻪ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫زوﺟﻬﺎ و�ﻧﺖ ﻋﺮوﺳﺎ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻄﻔ‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﻠﻌﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺘﺢ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺴﻦ و ﺟﻤﺎل‬
‫ﺻﻔﯿﻪ را ﺑﺮای آنﺣﻀﺮت ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﻧﺪ‪) .‬ﺷﻮھﺮ ﺻﻔﯿﻪ در ﺟﻨﮓ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد(‬
‫آنﺣﻀﺮت ج او را ﺑﺮای ھﻤﺴﺮی ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذری ‪ ۲۷ /‬ذﮐﺮ ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬ﻃﺒﺮی ‪ .۱۵۸۹ /‬اﺻﻞ رواﯾﺖ در اﺑﻮداود‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻤﺴﺎﻗﺎت‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٦٨‬‬
‫وﻟﯽ در ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺼﻠﻮة )ﺑﺎب ﻣﺎ ﯾﺬﮐﺮ ﻣﺎ ﻓﯽ اﻟﻔﺨﺬ( و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ )ﺑﺎب ﻓﻀﻞ‬
‫ﻋﺘﻖ اﻷﻣﺔ() ‪ (١‬اﯾﻦ رواﯾﺖ اﻧﺲ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ‪ ،‬اﺳﯿﺮان ﮔﺮد آورده‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬دﺣﯿﮥ ﮐﻠﺒﯽ از آنﺣﻀﺮت ج درﺧﻮاﺳﺖ ﯾﮏ ﮐﻨﯿﺰ ﮐﺮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ وی اﺧﺘﯿﺎر‬
‫دادﻧﺪ ﺗﺎ ھﺮ ﮐﻨﯿﺰی ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ از ﻣﯿﺎن اﺳﯿﺮان اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﺻﻔﯿﻪ را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻣﺮدم اﻋﺘﺮاض ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ آﻣﺪ و ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ‪:‬‬
‫َ َ ْ ُ ُ َّ‬ ‫ي‪َ ،‬ﺳﻴِّ َﺪ َة ﻗُ َﺮ�ْ َﻈ َﺔ َواﻨﻟَّ‬ ‫َ َ َّ َّ َ ْ َ ْ َ ْ‬
‫ﺣﻴَ َﺔ َﺻﻔﻴَّ َﺔ ﺑﻨْ َ‬
‫ﺖ ُﺣ َ ٍّ‬
‫�‪ ،‬ﻻ ﺗﺼﻠﺢ ِإﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﻀ‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ا�‪ ،‬أ�ﻄﻴﺖ ِد‬
‫»ﻳﺎ ﻧ ِﻲﺒ ِ‬
‫َ َ‬
‫لﻚ«‪» .‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا! ﺷﻤﺎ ﺑﻪ دﺣﯿﻪ ﺻﻔﯿﻪ را دادﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ وی ﺑﺎﻧﻮی ﻗﺮﯾﻈﻪ و ﺑﻨﯽ‬
‫ﻧﻈﯿﺮ اﺳﺖ و او ﻓﻘﻂ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺷﻤﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه آنﺣﻀﺮت ﺻﻔﯿﻪ را آزاد ﮐﺮد و ﺑﺎ وی ازدواج ﻧﻤﻮد‪ .‬در اﺑﻮداود و ھﺮدو رواﯾﺖ از‬
‫اﻧﺲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ) ‪ .(٢‬در ﺷﺮح اﺑﻮداود ﻗﻮل ﻣﺤﺪث »ﻣﺎزری« ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﺻﻔﯿﻪ را از دﺣﯿﻪ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ وی ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا‪:‬‬
‫»ﻤﻟﺎ ﻓﻴﻪ ﻣﻦ اﻧﺘﻬﺎﻛﻬﺎ ﻣﻊ مﺮﺗبﺘﻬﺎ و�ﻮﻧﻬﺎ ﺑﻨﺖ ﺳﻴﺪﻫﻢ«‪» .‬ﭼﻮن رﺗﺒﻪ و ﻣﻨﺰﻟﺖ وی‬
‫ﻋﺎﻟﯽ ﺑﻮد و دﺧﺘﺮ رﺋﯿﺲ ﯾﮫﻮد ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪن او ﻧﺰد دﯾﮕﺮی در ﺧﻮر ﺷﺄن وی‬
‫ﻧﺒﻮد«‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻧﯿﺰ در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺑﺤﺚ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﺎر و ﻣﺎرﺷﺪن ﺧﺎﻧﻮادۀ ﺻﻔﯿﻪ‪ ،‬او ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﻨﯿﺰ در دﺳﺖ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ازدواج ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ھﺮ ﺻﻮرت او دﺧﺘﺮ رﺋﯿﺲ ﺧﯿﺒﺮ و‬
‫ھﻤﺴﺮش ﻧﯿﺰ رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻨﻮﻧﻀﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺪر و ھﻤﺴﺮش ھﺮدو ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ّ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﯽ ﺑﺮای ﻃﯿﺐ و ﺗﺴﻠﯽ ﺧﺎﻃﺮ و رﻋﺎﯾﺖ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و رﻓﻊ ﻏﻢ و‬
‫اﻧﺪوھﺶ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ دﯾﮕﺮ ﭼﺎرهای ﻧﺒﻮد ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج او را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ و ﻧﮑﺎح ﺧﻮد درآورد‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ او ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﻨﯿﺰ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋﻈﻤﺖ و اﺣﺘﺮام ﺧﺎﻧﻮادۀ او‪ ،‬وی را آزاد و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ او ازدواج‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ‪ ۵۴۶ / ۱‬ﺑﺎب ﻓﻀﻞ ﻋﺘﻖ أﻣﺔ ﺛﻢ اﻟﺘﺰوج ﺑﮫﺎ‪.‬‬

‫ﺎب َﻣﺎ َﺟ َﺎء ﻓﯽ َﺳ ْﮫﻢ ﱠ‬
‫اﻟﺼ ِﻔﯽ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬اﺑﻮداود‪َ ،‬ﺑ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫‪٤٦٩‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‬

‫در ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ او اﺧﺘﯿﺎر دادﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از‬
‫آزادی ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادۀ ﺧﻮد ﺑﺮود و ﯾﺎ در ﻧﮑﺎح آنﺣﻀﺮت ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬او راه دوم را ﻗﺒﻮل‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻋﻘﺪ و ﻧﮑﺎح آنﺣﻀﺮت ﻗﺮار ﮔﯿﺮد) ‪ .(١‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺣﺴﻦ ﺧﻠﻖ‪ ،‬ﺗﺮﺣﻢ و‬
‫ّ‬
‫ﺗﺴﻠﯽ ﺧﺎﻃﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺟﻨﺒﮥ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺬھﺒﯽ ﻧﯿﺰ ﯾﮏ اﻣﺮ ﻣﮫﻢ و ﺑﺠﺎﯾﯽ ﺑﻮد‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺟﺬب و رﻏﺒﺖ اﻋﺮاب ﺑﻪﺳﻮی اﺳﻼم ﻣﯽﺷﺪ و ھﻤﮥ آنھﺎ درک ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺎ وارﺛﺎن دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر و ﺳﻠﻮک ﺧﻮب و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﺴﯿﻨﯽ دارد‪ .‬در‬
‫ﻏﺰوة ﺑﻨﯽ اﻟﻤﺼﻄﻠﻖ ﺑﺎ »ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ« ﻧﯿﺰ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﺷﺪ ﮐﻪ اﺛﺮات ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ ﺑﺮ ﺟﺎی‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﭼﻨﺪ روزی در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﯾﮫﻮد اﻣﺎن ﮐﺎﻣﻞ داده ﺷﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻃﺮز ﻋﻤﻞ‬
‫آﻧﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﻏﯿﺎﻧﻪ و ﺷﺮارتاﻧﮕﯿﺰ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ روزی زﯾﻨﺐ‬
‫ھﻤﺴﺮ »ﺳﻼم ﺑﻦ ﻣﺸﮑﻢ«‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﯾﺎران او را دﻋﻮت ﮐﺮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت‬
‫دﻋﻮﺗﺶ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﻨﺐ در ﻏﺬای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ج زھﺮ ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ﯾﮏ ﻟﻘﻤﻪ‬
‫ﺧﻮردﻧﺪ و از ﺧﻮردن ﺑﯿﺶ از آن ﺧﻮدداری ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ »ﺑﺸﺮ ﺑﻦ ﺑﺮار« ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻏﺬا‬
‫اداﻣﻪ داد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮ اﺛﺮ آن‪ ،‬وﻓﺎت ﻧﻤﻮد‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم زﯾﻨﺐ را اﺣﻀﺎر و از وی‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد‪ ،‬او ﺑﻪ ﺟﺮﻣﺶ اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد‪ .‬ﯾﮫﻮد اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻏﺬا را ﻣﺴﻤﻮم ﻧﻤﻮدﯾﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﺣﻖ ھﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬زھﺮ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺨﻮاھﺪ ﮐﺮد‬
‫و اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ ﻣﺎ از ﺷﺮ ﺷﻤﺎ رھﺎﯾﯽ ﺧﻮاھﯿﻢ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ھﯿﭽﮕﺎه ﺑﺮای اﻣﻮر ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد از ﮐﺴﯽ اﻧﺘﻘﺎم ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫ھﯿﭻ ﺗﻌﺮﺿﯽ ﺑﻪ زﯾﻨﺐ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از دو ﺳﻪ روز ﮐﻪ ﺣﻀﺮت »ﺑﺸﺮ« ﺑﺮ اﺛﺮ زھﺮ‬
‫وﻓﺎت ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﻨﺐ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﺼﺎص ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر »ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﮫﯿﻞ« و‬
‫»ﻣﺤﯿﺼﻪ« در دوران ﻗﺤﻂﺳﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺧﯿﺒﺮ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮫﻮد ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ را ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺐ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺟﺴﺪش را در ﺟﻮی ﻧﮫﺮی اﻓﮑﻨﺪﻧﺪ‪» .‬ﻣﺤﯿﺼﻪ« ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﯾﮫﻮد او‬
‫را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ؟ او اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬آﻧﺎن ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪.۱۳۸ / ۳‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٧٠‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه رﺳﻮل اﮐﺮم ﺧﻮنﺑﮫﺎی او را از ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﯾﮫﻮد ﺗﻌﺮﺿﯽ‬
‫ﻧﻨﻤﻮد‪ .‬ﯾﮫﻮد در دوران ﺧﻼﻓﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق س ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ را از ﺑﺎﻻی ﺧﺎﻧﻪ‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﮫﻮد‬
‫ھﻤﻮاره ﺷﺮارت و ﻓﺴﺎد ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﺮﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر آنھﺎ را ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫ﺷﺎم ﺗﺒﻌﯿﺪ ﻧﻤﻮد) ‪.(١‬‬
‫در ﺑﯿﺎن وﻗﺎﯾﻊ ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎی ﺑﺰرﮔﯽ ﺷﺪه و رواﯾﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻏﻠﻄﯽ‬
‫را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺘﺐ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﺷﮫﺮت ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬واﻗﻌﻪ از اﯾﻦ ﻗﺮار‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﯾﮫﻮد اﻣﺎن دادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی را ﻣﺨﻔﯽ‬
‫ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ »ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ« از ﻧﺸﺎندادن ﯾﮏ ﺧﺰاﻧﻪ ﺧﻮدداری ﮐﺮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت‬
‫ﺑﻪ زﺑﯿﺮ دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ از وی ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد و ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻔﺎی ﮔﻨﺞ را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ ﺗﺎ در ﻋﻮض‬
‫ﺑﺮادرش ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ او‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﻏﻼم و ﮐﻨﯿﺰ ﻗﺮار‬
‫داده ﺷﺪﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﺎﻧﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﻠﺖ ﮐﺸﺘﻦ وی‪،‬‬
‫ﺧﻮدداری از ﺑﯿﺎن ﻣﺤﻞ ﮔﻨﺞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻠﺖ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وی ﯾﮑﯽ از اﻓﺴﺮان‬
‫رﺷﯿﺪ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬در ﻃﺒﺮی ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ‪:‬‬
‫َ ْ َ َ َ ) ‪(٣‬‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫ُ َّ َ َ َ ُ َ ُ ُ َّ َ ُ َ َّ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ُ َ‬
‫ا� إِﻰﻟ �ﻤ ِﺪ ﺑ ِﻦ مﺴﻠﻤﺔ‪ ،‬ﻓﺮﻀب �ﻨﻘﻪ ﺑِﺄ ِﺧﻴ ِﻪ �ﻤﻮ ِد ﺑ ِﻦ مﺴﻠﻤﺔ« ‪.‬‬‫»�ﻢ د�ﻌﻪ رﺳﻮل ِ‬
‫»ﭘﺲ رﺳﻮل اﮐﺮم ج او را ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ ﺳﭙﺮد و او در ﻋﻮض ﺑﺮادرش ﻣﺤﻤﻮد‪،‬‬
‫وی را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫رواﯾﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺸﺎن ﻧﺪادن ﮔﻨﺞ را ﻃﺒﺮی و اﺑﻦ ھﺸﺎم از اﺑﻦ‬
‫اﺳﺤﺎق ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻧﺎم راوﯾﺎن ﻣﺎﻓﻮق ﺧﻮد را ذﮐﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ در ﮐﺘﺐ رﺟﺎل ﺗﺼﯿﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق وﻗﺎﯾﻊ ﻣﻐﺎزی را از ﯾﮫﻮد ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻧﯿﺰ از ھﻤﺎن دﺳﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﻧﺎم راوﯾﺎن ﻣﺎﻓﻮق را ذﮐﺮ‬
‫ﻧﻨﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از راوﯾﺎن ﻣﻐﺮض ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ او ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﮔﻨﺞ را‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذری ‪ ،۲۸ /‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪.۳۷۷ / ۱‬‬

‫‪ -٢‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذری ‪.۲۴ /‬‬
‫‪ -٣‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۵۸۲ /‬‬
 ‫‪٤٧١‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‬

‫ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد ﺷﮑﻨﺠﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷﮑﻨﺠﻪ و آزار ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺻﺮف‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻗﺮارداﺷﺘﻦ ﮔﻨﺞ اﻋﺘﺮاف ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬دور از ﺷﺄن رﺳﻮل اﮐﺮم ج و ﺧﻼف‬
‫ﻣﺮوت و اﺧﻼق ﺣﺴﻨﮥ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ! ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ او زھﺮ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد‬ ‫ّ‬
‫آزار ﻗﺮار ﻧﻤﯽدھﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮای ﺣﺼﻮل درھﻢ و دﯾﻨﺎر‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﺷﮑﻨﺠﻪ ﯾﮏ ﯾﮫﻮدی را‬
‫ﺑﺮای ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻋﺘﺮاف از او‪ ،‬ﺻﺎدر ﻣﯽﮐﻨﺪ؟!‬
‫اﺻﻞ ﺟﺮﯾﺎن در اﯾﻦ ﺣﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ »ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﯿﻖ« اﻣﺎن داده ﺷﺪه ﺑﻮد‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﺮارت و ﻧﻘﺾ ﻋﮫﺪ ﻧﮑﻨﺪ) ‪ .(١‬ﺑﻠﮑﻪ در ﯾﮏ رواﯾﺖ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ وی‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮارت و ﻓﺮﯾﺐ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻗﺘﻞ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد) ‪ .(٢‬ﮐﻨﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﻘﺾ ﻋﮫﺪ و ﺷﺮارت ﮐﺮد و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﻘﺾ ﺷﺪ‪ .‬او ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و ﺣﺎﻻ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺼﺎص ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳﻄﺮھﺎی‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻃﺒﺮی ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻐﺮﺿﯿﻦ و ﻧﺎآ ﮔﺎھﺎن ﭼﻪ وﻗﺎﯾﻌﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ رواﯾﺖ اﻓﺰودهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪» -۱‬ﮐﻨﺎﻧﻪ« ﻣﺘﮫﻢ ﺑﻪ ﭘﻨﮫﺎنﮐﺮدن ﻣﺤﻞ ﮔﻨﺞ ﺑﻮد و ﻗﺎﺗﻞ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ و‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻗﺘﻞ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ از ﺑﮑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﺼﻞ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده در آن ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﺮادرش ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﯿﺪ‪» :‬ﻓﺮﻀب أﻋﻨﺎﻗﻬﻤﺎ وﺳﻲﺒء أﻫﻠﻴﻬﻤﺎ«) ‪) (٣‬آنﺣﻀﺮت ھﺮدو را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه‬
‫ﺧﺎﻧﻮادۀ آنھﺎ را اﺳﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫‪ -۲‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ از »ﻋﻔﺎن ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ« ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬از اﯾﻦ ھﻢ ﻓﺮاﺗﺮ‬
‫رﻓﺘﻪ اﻇﮫﺎر ﻣﯽدارد‪ :‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن دو ﺑﺮادر‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﯾﮫﻮد اﺳﯿﺮ ﺷﺪه و ﻏﻼم و ﮐﻨﯿﺰ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﻠﻤﺎ وﺟﺪ اﻤﻟﺎل اﺬﻟي ﻏﻴﺒﻮه ﻲﻓ مﺴﻚ اﺠﻟﻤﻞ ﺳﻲﺒء �ﺴﺎءﻫﻢ«) ‪.(٤‬‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آن ﮔﻨﺞ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪ و آن را در ﭘﻮﺳﺖ ﺷﺘﺮ ﻣﺨﻔﯽ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺎن آنھﺎ‬
‫اﺳﯿﺮ ﺷﺪه ﮐﻨﯿﺰ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻮداود‪ ،‬ﺑﺎب ﺣﮑﻢ ارض ﺧﯿﺒﺮ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻏﺰوه ﺧﯿﺒﺮ ‪.۸۱ /‬‬
‫‪ -٣‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻏﺰوه ﺧﯿﺒﺮ ‪.۸۱ /‬‬
‫‪ -٤‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪.۸۰ /‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٧٢‬‬
‫وﻟﯽ وﻗﺘﯽ اﯾﻦ رواﯾﺎت ﺑﺎ اﺻﻮل و ﻣﻌﯿﺎرھﺎی ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ ﺣﻘﯿﻘﺖ روﺷﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮادر »ﮐﻨﺎﻧﻪ« ﮐﺸﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق س در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﺑﻮد‪:‬‬
‫ُ‬
‫َ ُْ َ ْ َ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ََ َ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ ُ‬
‫�‪ ،‬أﺨﺗ ِﺮ ُﺟﻨﺎ‬‫ﻤﺟ َﻊ � َﻤ ُﺮ َﻰﻠﻋ ذلِﻚ أﺗ ُﺎه أ َﺣ ُﺪ ﺑَ ِ� أ ِﻲﺑ اﺤﻟُﻘﻴْ ِﻖ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬ﻳَﺎ أ ِﻣ� الﻤﺆ ِﻣ ِﻨ‬ ‫»ﻓﻠﻤﺎ أ‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ ََ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ ُ َ َّ ٌ‬
‫ال«) ‪.(١‬‬‫وﻗﺪ أﻗﺮﻧﺎ �ﻤﺪ ج ‪،‬وﺎﻋمﻠﻨﺎ ﻰﻠﻋ اﻷمﻮ ِ‬
‫»آﻧﮕﺎه ﭼﻮن ﻋﻤﺮ ﻗﺼﺪ اﺧﺮاج ﯾﮫﻮد از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺠﺎز را ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﻘﯿﻖ ﻧﺰد وی آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ای اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ! ﺷﻤﺎ ﻣﺎ را اﺧﺮاج ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آن ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ را ﻣﺤﻤﺪ ج اﺟﺎزه اﻗﺎﻣﺖ داده و ﺟﺰﯾﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ھﻤﺎن ﺑﺮادر »ﮐﻨﺎﻧﻪ‬
‫اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﯿﻖ« ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﻗﯿﻢ در زاد اﻟﻤﻌﺎد ﭼﻨﯿﻦ اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َْ‬ ‫َ ْ َ ُّ ْ َّ ْ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ ُ ُ َّ‬
‫� أ ِﻲﺑ اﺤﻟُﻘﻴْ ِﻖ«‪.‬‬
‫ا� ج �ﻌﺪ الﺼﻠ ِﺢ إِﻻ ا� ْ‬
‫»ولﻢ �ﻘﺘﻞ رﺳﻮل ِ‬
‫»آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻌﺪ از ﺻﻠﺢ ﻋﻼوه ﺑﺮ دو ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﯿﻖ دﯾﮕﺮ ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ً‬
‫وﻟﯽ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق از ﮐﺘﺎب ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﻪ رؤﯾﺖ اﯾﺸﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬در اﺑﻮداود ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ از »ارض ﺧﯿﺒﺮ« ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن »اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﺤﻘﯿﻖ« را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﯾﺎدآوری اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫َْ َ‬
‫در اﺑﻮداود ﻣﺮﻗﻮم اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج از »ﺳﻌﯿﻪ« )ﻋﻤﻮی ُﺣﯿﯽ ﺑﻦ أﺧﻄﺐ( ﭘﺮﺳﯿﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ :‬آن ﮔﻨﺞ را ﭼﻪ ﮐﺮدی؟ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺻﺮف ﺟﻨﮓھﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﮐﻨﺎﻧﻪ دﺳﺘﻮر داد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﺟﺮم ﻗﺘﻞ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ ﻗﺼﺎص ﺷﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺟﺮم ﻋﺪم اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻔﺎی ﮔﻨﺞ‪،‬‬
‫ﻣﻠﻮث ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اوﻟﯿﻦ اﺷﺘﺒﺎھﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرﺧﺎن‬ ‫ﻗﺘﻞ او ﺑﻮد‪ ،‬اﻓﺮاد دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﺟﺮم ّ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪﻧﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﻗﺘﻞ »ﮐﻨﺎﻧﻪ« را اﺧﺘﻔﺎی ﻣﺤﻞ ﮔﻨﺞ ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﭼﻮن‬
‫در اﯾﻦ ﺟﺮم ﮐﺴﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد اﯾﻦ اﻣﺮ ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﺪان ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪.۳۷۷ / ۱‬‬

 ‫‪٤٧٣‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‬
‫ّ‬
‫ﺗﺬﮐﺮ‪ :‬اﯾﻨﻘﺪر ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﻪ ﺧﯿﺒﺮ در ﻣﺎه ﻣﺤﺮم رخ داد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اواﺧﺮ ﻣﺎه ﻣﺤﺮم ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﺤﺮم ﺟﻨﮓ و ﺟﺪال از‬
‫ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ و ﻓﻘﮫﺎ ﺑﺮای اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﻮﺟﯿﮫﺎت ﻣﺘﻌﺪدی ذﮐﺮ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از ﻓﻘﮫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در ﺑﺪو اﺳﻼم‪ ،‬ﺟﻨﮕﯿﺪن در اﯾﻦ ﻣﺎهھﺎ ﺣﺮام ﺑﻮد‪،‬‬
‫ً‬
‫وﻟﯽ ﺑﻌﺪا اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ ﻗﯿﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﺣﮑﻢ ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﺟﻨﮓ در اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ ‪َ َ ٌّ َ َ ٞ‬‬ ‫ُۡ َ ‪ٞ‬‬
‫يل ٱ� ِ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۱۷ :‬‬ ‫﴿قل ق ِتال �ِيهِ كبِ� ۚ وصد عن سب ِ ِ‬
‫ﺳﭙﺲ در ﺳﻮرۀ ﻣﺎﺋﺪه اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ْ َ ُ ُّ ْ‬
‫ٱ� َر َ‬
‫ام﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۲ :‬‬
‫َّ‬
‫ٱلش ۡه َر َ‬ ‫َّ‬
‫�� ِ َر ٱ�ِ َو�‬ ‫ام ُنوا � �ِلوا َش َ ٰٓ‬ ‫���ها ٱ�ِين ء‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ ھﺸﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از آﯾﮥ اول ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬در ﻃﯽ اﯾﻦ ﻣﺪت ﺣﮑﻢ ﺣﺮﻣﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َّ َ ُ َّ َ ُ َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫» َوﻟَي ْ َﺲ ﻲﻓ ﻛﺘَ‬
‫ﺎﺳﺦ ِﺤﻟُﻜ ِﻤ ِﻬ َﻤﺎ«‪.‬‬ ‫ﻮﻪﻟ ﻧ ِ‬
‫ا� وﻻ ﺳﻨ ِﺔ رﺳ ِ ِ‬ ‫ﺎب ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫»در ﮐﺘﺎب اﻟﻠﻪ و ﺳﻨﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ﻧﺎﺳﺨﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﺣﮑﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﻮاز ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل آﻧﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺘﺢ ﺣﺮم‪ ،‬ﻣﺤﺎﺻﺮه‬
‫ﻃﺎﺋﻒ و ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان‪ ،‬ھﻤﮥ اﯾﻦھﺎ در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در‬
‫ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام ﺟﻨﮕﯿﺪن ﻣﺸﺮوع ﻧﺒﻮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺮ ﭼﻪ ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ آﻧﺎن را ﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽداد؟‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ در ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﺷﺒﮫﻪ اﻇﮫﺎر ﻣﯽدارد‪ :‬آﻏﺎز ﺟﻨﮓ در ﻣﺎه ﻣﺤﺮم ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ھﺪف‪ ،‬دﻓﺎع در ﻣﻘﺎﺑﻞ دﺷﻤﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ‬
‫ﺟﻨﺒﮥ دﻓﺎﻋﯽ داﺷﺘﻨﺪ و آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺮای آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫دﻓﺎع ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﻌﺖ رﺿﻮان ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﺎﯾﻌﻪ ﻗﺘﻞ ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن )ﺳﻔﯿﺮ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه‬
‫آنﺣﻀﺮت( اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﺎﺻﺮۀ ﻃﺎﯾﻒ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دﻧﺒﺎﻟﮥ ﺟﻨﮓ‬
‫ﺣﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﺧﻮد ﮐﻔﺎر از ھﺮﺳﻮ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻧﺘﯿﺠﮥ‬
‫ﺷﮑﺴﺖ »ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ« ﺑﻮد ﮐﻪ آﻏﺎزﮔﺮان ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬

‫‪ -١‬زاد اﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ذﮐﺮ ﻏﺰوۀ ﺧﯿﺒﺮ‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٧٤‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﯿﻢ در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﻘﻮل داده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺤﺚ ﻏﺰوۀ ﺧﯿﺒﺮ اﯾﻦ‬
‫ﮔﺮه را ﻧﮕﺸﻮده اﺳﺖ و ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎﻗﺺ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ اﺳﺘﺎد‬
‫اﺑﻦ ﻗﯿﻢ‪ ،‬ﻧﯿﺰ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﺷﺘﺒﺎھﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وی در ﮐﺘﺎب »اﻟﺠﻮاب اﻟﺼﺤﯿﺢ ﻟﻤﻦ‬
‫ﺑﺪل دﯾﻦ اﻟﻤﺴﯿﺢ« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪ :‬ﺗﻤﺎم ﺟﻨﮓھﺎی آنﺣﻀﺮت ﺣﺎﻟﺖ دﻓﺎﻋﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﺟﻨﮓھﺎی ﺑﺪر و ﺧﯿﺒﺮ از اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﮑﻦ اﮔﺮ اﯾﺸﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ و ﺗﺪﺑﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪر و ﺧﯿﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﺣﺎﻟﺖ دﻓﺎﻋﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ وﻗﻮع ﻏﺰوه‬
‫ً‬
‫ﺑﺪر ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ و از ﺗﺮﺗﯿﺐ وﻗﺎﯾﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﯿﺒﺮ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﯾﮫﻮد و ﻏﻄﻔﺎن ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺎدﮔﯽھﺎی ﻻزم را ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻘﺴﯿﻢ زﻣﯿﻦﻫﺎی ﺧﯿﺒﺮ‬

‫زﻣﯿﻦھﺎی ﺧﯿﺒﺮ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺴﺎوی ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺼﻒ آن ﺑﻪ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل و ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ھﺰﯾﻨﻪھﺎی ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ و ﻧﺼﻒ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺠﺎھﺪان اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺠﺎھﺪﯾﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫در آن ﻏﺰوه ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﻌﺪاد آﻧﺎن ﯾﮏ ھﺰار و ﭼﮫﺎرﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ دوﯾﺴﺖ ﻧﻔﺮ از‬
‫آﻧﺎن ﺳﻮاره ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﮫﻢ ﺳﻮاران دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﮫﻢ ﭘﯿﺎدهھﺎ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﻧﺼﻒ زﻣﯿﻦھﺎ‬
‫ﺑﻪ ﯾﮏ ھﺰار و ھﺸﺘﺼﺪ ﺳﮫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ھﺮ ﻣﺠﺎھﺪ ﯾﮏ ﺳﮫﻢ داده ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ ﯾﮏ ﺳﮫﻢ اﻋﻄﺎ ﮔﺮدﯾﺪ »ولﺮﺳﻮل اﷲج ﻣﺜﻞ ﺳﻬﻢ‬
‫واﺣﺪﻫﻢ«) ‪.(١‬‬

‫ﺣﺎﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺣﮑﺎم ﻓﻘﻬﯽ‬

‫ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬دور ﺟﺪﯾﺪی از ﺗﺤﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﻼم آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬دﺷﻤﻨﺎن واﻗﻌﯽ‬
‫اﺳﻼم دو ﮔﺮوه ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ و ﯾﮫﻮد‪ ،‬آنھﺎ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﺬھﺐ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻧﻈﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص از ﺟﮫﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ھﻤﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﺤﺪ‬
‫ً‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮫﻮد ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎ ھﻢﭘﯿﻤﺎن اﻧﺼﺎر و ﯾﮫﻮد ﺧﯿﺒﺮ و ﻏﻄﻔﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ھﻤﮕﯽ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ‬
‫ﺧﯿﺒﺮ ﺗﻮان و اﻗﺘﺪار ﯾﮫﻮد ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ و ﯾﮑﯽ از ﺑﺎزوھﺎی ﻣﺸﺮﮐﯿﻦ ﻗﻄﻊ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذری‪ ،‬ﻏﺰوه ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬در اﺑﻮداود ﺣﮑﻢ ارض ﺧﯿﺒﺮ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ »اﻟﻨﱠﺒﹺ ﱡﻲ ج ﹶﻣ ﹶﻌ ﹸﻬ ﹾﻢ ﹶﻟ ﹸﻪ‬
‫ﹶﺳ ﹾﻬ ﹲﻢ‪ ،‬ﻛ ﹶﹶﺴ ﹾﻬ ﹺﻢ ﹶأ ﹶﺣ ﹺﺪ ﹺﻫ ﹾﻢ«‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
 ‫‪٤٧٥‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‬

‫ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ‪ ،‬اﺳﻼم از ﭼﮫﺎر ﺳﻮ در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﻋﻘﺎﯾﺪ و‬
‫ﻋﺒﺎدات ﺿﺮوری ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﯿﺎن و ﻧﺰول دﯾﮕﺮ اﺣﮑﺎم ﺷﺮﯾﻌﺖ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫اﺣﮑﺎم ﺷﺮﯾﻌﺖ )ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ( ﻃﺒﻖ اﻗﺘﻀﺎی زﻣﺎن و‬
‫ً‬
‫ﺣﺎﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﻧﺎزل ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺼﯿﻞ آنھﺎ ﺑﻌﺪا ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻓﺘﺢ‬
‫ﺧﯿﺒﺮ ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﯿﻦرﻓﺘﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪھﺎ و ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰیھﺎی ﯾﮫﻮد ﺷﺪ و از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﺻﻠﺢ‬
‫ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺣﺼﻮل اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫روی اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮای ﻧﺰول اﺣﮑﺎم ﺟﺪﯾﺪ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬آﻣﺎدﮔﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ھﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ اﺣﮑﺎم ﻣﺘﻌﺪد ﻓﻘﮫﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﻧﺎزل‬
‫) ‪(١‬‬
‫و آنﺣﻀﺮت ج آنھﺎ را ﺗﺒﻠﯿﻎ و اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺼﯿﻞ آنھﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﮕﺎل ﺧﻮد ﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺣﺮام ﺷﺪ؛‬
‫‪ -۲‬ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ و ﺷﯿﺮ ﺣﯿﻮاﻧﺎت درﻧﺪه ﺣﺮام ﮔﺮدﯾﺪ؛‬
‫‪ -۳‬ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ و ﺷﯿﺮ اﻻغ و ﻗﺎﻃﺮ ﺣﺮام ﺷﺪ؛‬
‫ً‬
‫‪ -۴‬ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد ﮐﻪ آﻣﯿﺰش ﺑﺎ ﮐﻨﯿﺰان ﭘﺲ از ﺗﻤﻠﮏ آﻧﺎن ﻓﻮرا ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد‪،‬‬
‫در ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ اﺳﺘﺒﺮاء ﻻزم ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ وﺿﻊ ﺣﻤﻞ و در‬
‫ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺎ ﻣﺪت ﯾﮏ ﻣﺎه آﻣﯿﺰش ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫‪ -۵‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﻪﻃﻮر ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺎوی ﺣﺮام ﮔﺮدﯾﺪ؛‬
‫‪ -۶‬در ﺑﻌﻀﯽ رواﯾﺎت ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻣﺘﻌﻪ« ﻧﯿﺰ در ھﻤﯿﻦ ﻏﺰوه ﺣﺮام ﺷﺪ؛‬

‫وادی اﻟﻘﺮی و ﻓﺪک‬

‫ﺑﯿﻦ »ﺗﯿﻤﺎء« و »ﺧﯿﺒﺮ« ّدرهای ﻗﺮار دارد ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ آﺑﺎدیھﺎی ﺑﺴﯿﺎری ھﺴﺖ و ﺑﻪ‬
‫آن »وادی اﻟﻘﺮی« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬در دوران ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬اﻗﻮام »ﻋﺎد« و »ﺛﻤﻮد« در ھﻤﺎﻧﺠﺎ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ‪» .‬ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮی« در »ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ ﮐﻪ آﺛﺎر »ﻋﺎد« و‬
‫»ﺛﻤﻮد« ھﻨﻮز در آﻧﺠﺎ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم‪ ،‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪه و از ﻧﻈﺮ‬

‫‪ -١‬در اﯾﻨﺠﺎ از ﻧﺰول وﺣﯽ ﻣﺘﻠﻮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن ﻣﺮاد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٧٦‬‬
‫زراﻋﺖ و ﮐﺸﺎورزی آن ﻣﻨﻄﻘﻪ را روﻧﻖ ﺧﺎﺻﯽ داده ﺑﻮدﻧﺪ و آن ﻣﺤﯿﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﯾﮫﻮد ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪﺳﻮی وادی اﻟﻘﺮی ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ھﺪف‬
‫ً‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪن ﻧﺒﻮد‪ .‬ﯾﮫﻮد از ﻗﺒﻞ آﻣﺎدۀ ﺟﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻓﻮرا ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﻣﺪﻋﻢ« ﻏﻼم رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﭘﺎﯾﯿﻦآوردن ﭘﺎﻻن ﻣﺮﮐﺐ آنﺣﻀﺮت ﺑﻮد ﻣﻮرد‬
‫اﺻﺎﺑﺖ ﺗﯿﺮی ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻋﻤﻮم ﻣﻮرﺧﺎن آﻣﺎدﮔﯽ ﯾﮫﻮد را ﺑﺮای ﺟﻨﮓ‬
‫ذﮐﺮ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻣﺎم ﺑﯿﮫﻘﯽ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ ُ ُ َّ ْ َ َ ْ َ ُ‬
‫� ْﻦ َﻰﻠﻋ � ْﻌ ِﺒﻴَ ٍﺔ«) ‪.(٢‬‬ ‫� ولﻢ ﻧ‬‫»وﻗ ِﺪ اﺳﺘﻘﺒﻠﺘﻨﺎ �ﻬﻮد ﺑِﺎلﺮ ِ‬
‫»ﯾﮫﻮد ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزۀ ﻣﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﮐﺮدﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ آﻣﺎده‬
‫ﺟﻨﮓ ﻧﺒﻮدﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬ﺟﻨﮓ درﮔﺮﻓﺖ و ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﭘﺲ از اﻧﺪک زد و ﺧﻮردی ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﺣﺴﺐ ﻗﺮارداد ﺧﯿﺒﺮ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﯿﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ادای ﻋﻤﺮه‬
‫ﻃﺒﻖ ﻗﺮاردادی ﮐﻪ در ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﮑﻪ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از آن ﻗﺮارداد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮای ادای ﻋﻤﺮه ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﭘﺲ‬
‫از ﺳﻪ روز اﻗﺎﻣﺖ و اﻧﺠﺎم ﻋﻤﺮه‪ ،‬ﻣﮑﻪ را ﺗﺮک ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫ﻋﻤﺮه اﻋﻼم آﻣﺎدﮔﯽ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻗﻀﯿﻪ ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﺷﺮﮐﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺮای ادای ﻋﻤﺮه آﻣﺎدۀ ﺣﺮﮐﺖ ﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ادای ﻋﻤﺮه ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﺪھﺎی ﻗﺮارداد اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﺧﻮد اﺳﻠﺤﻪ‬
‫ﻧﯿﺎورﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬اﺳﻠﺤﻪھﺎ را در ﻣﺤﻞ »ﺑﻄﻦ ﺑﺎﺣﺞ« ﮐﻪ ھﺸﺖ ﻣﺎﯾﻞ از ﻣﮑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و دوﯾﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﺳﻮار ﺑﺮای ﺣﻔﺎﻇﺖ از آنھﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ‬

‫‪ -١‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ‪» ۷۳ / ۷‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‪.‬‬

‫‪ -٢‬زرﻗﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﻮﻃﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺑﯿﮫﻘﯽ‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺠﮫﺎد ‪.۲۱۳ /‬‬
 ‫‪٤٧٧‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﺧﯿﺒﺮ‬

‫اﺳﻼم ج ﻟﺒﯿﮏﮔﻮﯾﺎن ﺑﻪﺳﻮی ﺣﺮم ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رواﺣﻪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ زﻣﺎم‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﺷﺘﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را در دﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺮود را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻴـــــــﻮم ﻧﻀــــــــﺮﺑﻜﻢ ﻋـــــــﲆ ﺗﻨﺰﻳﻠـــــــﻪ‬ ‫ﺧﻠــــﻮا ﺑﻨــــﻲ اﻟﻜﻔــــﺎر ﻋــــﻦ ﺳــــﺒﻴﻠﻪ‬
‫وﻳـــــــﺬﻫﻞ اﳋﻠﻴـــــــﻞ ﻋـــــــﻦ ﺧﻠﻴﻠـــــــﻪ‬ ‫ﴐﺑـــــ ﹰﺎ ﻳﺰﻳـــــﻞ اﳍـــــﺎم ﻋـــــﻦ ﻣﻘﻴﻠـــــﻪ‬
‫»ای ﮐﺎﻓﺮان! از ﺳﺮ راه دور ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻣﺮوز از ورود ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪای ﮐﻪ ﺳﺮ از ﺗﻦ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و دوﺳﺖ را از ﻓﮑﺮ و‬
‫ﺧﯿﺎل دوﺳﺖ ﻓﺮاﻣﻮش ﺳﺎزد«‪.‬‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﺰرگ ﺻﺤﺎﺑﻪ در رﮐﺎب آنﺣﻀﺮت ﺑﻮدﻧﺪ و آرزوی دﯾﺮﯾﻨﮥ آنھﺎ در اﻧﺠﺎم ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻓﺮاﯾﺾ ﺑﺰرگ ﻣﺬھﺒﯽ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺑﺮآوردهﺷﺪن ﺑﻮد‪ .‬اھﻞ ﻣﮑﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ آب و‬
‫ھﻮای ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺷﺪه و آﻧﺎن را ﺿﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت‬
‫دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺳﻪ ﺷﻮط اول ﻃﻮاف‪» ،‬رﻣﻞ« ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﮫﻠﻮاﻧﺎن‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮده و ﺷﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد را ﺗﮑﺎن دھﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﺗﺎ اﻣﺮوز اﺳﺘﻤﺮار دارد‪.‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﻣﮑﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ دل ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﺎزه ادای ﻋﻤﺮه را دادﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﭼﺸﻢھﺎﯾﺸﺎن ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺸﺎھﺪۀ آن ﻣﻨﻈﺮ زﯾﺒﺎ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺷﮫﺮ را ﺗﺨﻠﯿﻪ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻪ ﮐﻮهھﺎی اﻃﺮاف رﻓﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از ﺳﻪ روز ﻧﺰد ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ س آﻣﺪه اﻇﮫﺎر‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ج ﺑﮕﻮ ﮐﻪ ﺷﺮط ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪه و ﺑﺮ آن ﻋﻤﻞ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﮑﻪ را‬
‫ﺗﺮک ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﭘﯿﺎم آﻧﺎن را ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت اﺑﻼغ ﮐﺮد و اﯾﺸﺎن در ھﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ ﻣﮑﻪ را ﺗﺮک‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎم ﺣﺮﮐﺖ از ﻣﮑﻪ‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﺧﺮدﺳﺎل ﺣﻤﺰه س ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻣﺎﻣﻪ« در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫»ﻋﻤﻮ! ﻋﻤﻮ!« ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺑﻪﺳﻮی آنﺣﻀﺮت ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ س او را در آﻏﻮش‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻀﺮت ﺟﻌﻔﺮ و زﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ﻣﺪﻋﯽ وی ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﻌﻔﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ دﺧﺘﺮ‬
‫ﻋﻤﻮی ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻤﺰه ﺑﺮادر دﯾﻨﯽ ﻣﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دﺧﺘﺮ‬
‫ﺑﺮادرزادۀ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ھﻤﺸﯿﺮۀ ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ او ﻣﻦ‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ و اﯾﻦ اﺷﮫﺎر در ﺷﻤﺎﯾﻞ ﺗﺮﻣﺬی ﻣﻨﻘﻮل اﻧﺪ‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٧٨‬‬

‫ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ھﻤﮥ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ادﻋﺎ در ﯾﮏ رﺗﺒﻪ ﻗﺮار داد و او را ﺑﻪ »اﺳﻤﺎء‬
‫ﮐﻪ ﺧﺎﻟﻪاش ﺑﻮد ﺗﺤﻮﯾﻞ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﮥ ﻣﺎدر اﺳﺖ«) ‪.(١‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮادر رﺿﺎﻋﯽ ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻣﻪ اﯾﺸﺎن را ﻋﻤﻮ! ﻋﻤﻮ! ﺻﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﯾﺎ ﻃﺒﻖ ﻋﺮف ﻋﺮب ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن از ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری اﺧﺬ‬
‫ﺷﺪه و ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن از زرﻗﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ اﻗﺘﺒﺎس ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻏﺰوۀ ﻣﻮﺗﻪ‬
‫)ﺟﻤﺎدی اﻷوﻟﯽ ﺳﺎل ھﺸﺘﻢ ھﺠﺮی(‬
 ‫ﻏﺰوۀ ﻣﻮﺗﻪ‬

‫»ﻣﻮﺗﻪ« دھﮑﺪهای در ﺷﺎم‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ »ﺑﻠﻘﺎء« اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎی ﺷﺮﻗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب‬
‫ﺷﮫﺮت وﯾﮋهای دارﻧﺪ‪ ،‬در ھﻤﯿﻦ دھﮑﺪه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ) ‪ .(١‬ﮐﺜﯿﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺻﻮارم ﳚﻠﻮﻫﺎ ﺑﻤﻮﺗﺔ ﺻﻴﻘﻞ« )ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮﺗﻪ ﺻﯿﻘﻞ و ﺟﻼ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺷﺎه ﺑﺼﺮی« ﯾﺎ »ﻗﯿﺼﺮ روم« ﻧﺎﻣﻪای ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﺎرث‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ ارﺳﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺮ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺮز ﺷﺎم رﺳﯿﺪ‪» ،‬ﺷﺮﺣﺒﯿﻞ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮو« ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﻗﯿﺼﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻣﺮزھﺎی ﺷﺎم و از اﻋﺮاب ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﻮد‪ ،‬از ورود ﺳﻔﯿﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬او را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻗﺪام‬
‫ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮداﻧﮥ ﺷﺮﺣﺒﯿﻞ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻋﺮف‪ ،‬آداب و اﺻﻮل ﺑﺸﺮی و ﺟﮫﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج را ﺳﺨﺖ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﮐﺮد‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم از وی ﯾﮏ ﺳﭙﺎه ﺳﻪ ھﺰار ﻧﻔﺮی ﺗﺸﮑﯿﻞ داد و‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﺷﺎم اﻋﺰام ﮐﺮد‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه‪ ،‬ﺣﻀﺮت زﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ﻏﻼم آزادﺷﺪۀ آنﺣﻀﺮت‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ و آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ زﯾﺪ ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﻃﯿﺎر و اﮔﺮ او ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رواﺣﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد) ‪ .(٢‬زﯾﺪ ﻏﻼم‬
‫آزادﺷﺪۀ آنﺣﻀﺮت و ﺟﻌﻔﺮ ﻃﯿﺎر ﺑﺮادر ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ و از ﻧﺰدﯾﮑﺎن آنﺣﻀﺮت و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﻦ رواﺣﻪ از ﺷﺮﻓﺎی اﻧﺼﺎر و ﺷﺎﻋﺮی ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺣﻀﺮات‪ ،‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ ﻣﻨﺼﻮب ﻣﯽﺷﻮد! ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎنھﺎی آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﮕﻮ ﻣﮕﻮ در اﯾﻦ ﺑﺎره آﻏﺎز ﺷﺪ) ‪ .(٣‬وﻟﯽ ﻣﺴﺎوات و‬
‫اﺧﻮت اﺳﻼﻣﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﯾﺜﺎر و ﺗﺴﻠﯿﻤﯽ را ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر آنﺣﻀﺮت ج در ﺳﭙﺎھﯽ‬

‫‪ -١‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ‪.۱۹۰ / ۸‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوۀ ﻣﺆﺗﻪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪.۳۹۰ / ۷‬‬
 ‫‪٤٨١‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﻣﻮﺗﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺎﻣﻪ ﻓﺮزﻧﺪ زﯾﺪ را ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ّ‬
‫ﻣﻘﺮر‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬در آن ﻣﻮﻗﻊ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎن در اﻓﻮاه ﻣﺮدم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ﺧﻄﺒﻪای اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ ﭘﺪر وی ﻧﯿﺰ اﻋﺘﺮاض‬
‫ً‬
‫داﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ او ﯾﻘﯿﻨﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‪» :‬ﺑﻌﺚ اﻨﻟﺐ يج أﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ ز�ﺪ ﻲﻓ مﺮﺿﻪ‬
‫ً‬
‫اﺬﻟي ﺗﻮ� ﻓﻴﻪ« )ﺑﺎب اﻟﻤﻐﺎزی( اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﻔﺼﻼ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم اﻋﺰام ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ ﺗﻤﺎم ﻏﺰوات‪ ،‬دﻋﻮت اﺳﻼم و ﺗﺒﻠﯿﻎ آن‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ آﻧﺎن را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت دھﯿﺪ) ‪ ،(١‬اﮔﺮ اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺠﻠﯿﻞ از ﺷﮫﯿﺪ ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ وی ﺷﮫﯿﺪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮوﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺗﺎ ﻣﺤﻞ »ﺛﻨﯿﺔ اﻟﻮداع« ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﻣﺸﺎﯾﻌﺖ ﻧﻤﻮده و ﺑﺮای ﺻﺤﺎﺑﻪ دﻋﺎی‬
‫ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن ﺑﻪ‬
‫»ﺷﺮﺣﺒﯿﻞ« اﻃﻼع دادﻧﺪ‪ .‬او ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﭙﺎھﯽ ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﺣﺪود ﯾﮑﺼﺪ‬
‫ھﺰار ﻧﻔﺮ ﮔﺮد آورد‪.‬‬
‫از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ھﺮﻗﻞ ﻗﯿﺼﺮ روم ﺳﭙﺎه ﺑﺰرﮔﯽ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺗﺸﮑﯿﻞ داد و در ﻣﺤﻞ‬
‫»ﺗﺎب« از ﺗﻮاﺑﻊ »ﺑﻠﻘﺎء« ﺧﯿﻤﻪ زد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت زﯾﺪ از اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﮔﺰارش ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رواﺣﻪ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ھﺪف اﺻﻠﯽ‬
‫ﻣﺎ ﻓﺘﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﮫﺎدت اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮ وﻗﺖ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد) ‪.(٢‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﻧﺪک ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺶ رﻓﺖ و ﺑﺮ ﺳﭙﺎه ﯾﮑﺼﺪ ھﺰار ﻧﻔﺮی اﻣﭙﺮاﻃﻮر‬
‫روم ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت زﯾﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﺻﺎﺑﺖ زوﺑﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از وی ﺣﻀﺮت‬
‫ﺟﻌﻔﺮ ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از اﺳﺐ ﭘﯿﺎده ﺷﺪ و ﻧﺨﺴﺖ دﺳﺖ و ﭘﺎھﺎی آن را ﻗﻄﻊ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭼﻨﺎن ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ و ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﮐﺜﺮت ﺿﺮﺑﺎت‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺟﺰء ﻣﻐﺎزی ‪.۹۳ /‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬ﻏﺰوه ﻣﻮﺗﻪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٨٢‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻇﮫﺎر ﻣﯽدارد‪ :‬ﻣﻦ ﺟﺴﺪ او را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﻮد زﺧﻢ ﺷﻤﺸﯿﺮ و‬
‫ﻧﯿﺰه ﺑﺮ وی اﺻﺎﺑﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬دﯾﺪم و ﺗﻤﺎم آن زﺧﻢھﺎ ﺑﺮ ﺟﻠﻮی ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺪﻧﺶ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ھﯿﭻ زﺧﻤﯽ ﺑﺮ ﭘﺸﺘﺶ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ) ‪ .(١‬ﭘﺲ از ﺷﮫﺎدت ﺣﻀﺮت ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رواﺣﻪ‬
‫ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و او ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺣﻀﺮت ﺧﺎﻟﺪ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ و‬
‫دﻻوری ﺗﻤﺎم ﺟﻨﮕﯿﺪ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ در آن روز ھﺸﺖ ﺷﻤﺸﯿﺮ از‬
‫دﺳﺘﺶ ﺷﮑﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ارﺗﺶ ﯾﮑﺼﺪ ھﺰار ﻧﻔﺮی ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﺳﻠﺤﻪھﺎی روز‬
‫ﻣﺴﻠﺢ و ﺑﺎ ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﭙﺎه ﺳﻪ ھﺰار ﻧﻔﺮی ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻨﺪ!‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ و ﻓﺘﺢ ﺑﺮای اﯾﻦ ﺳﭙﺎه اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﯿﻠﻪ و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺧﻮد را از‬
‫ﻧﺎﺑﻮدی در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﯾﮏ دﺷﻤﻦ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﻧﺠﺎت دھﺪ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﭙﺎه )ﺑﻪ ﻇﺎھﺮ(‬
‫ﺷﮑﺖ ﺧﻮرده‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﯿﺪ و اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮای اﺳﺘﻘﺒﺎل آﻧﺎن ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﻮشآﻣﺪﮔﻮﯾﯽ و اﻇﮫﺎر ھﻤﺪردی ﺑﺎ آنھﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﭼﮫﺮهھﺎﯾﺸﺎن ﺧﺎک ﻣﯽرﯾﺨﺘﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای ﻓﺮارﯾﺎن! ﺷﻤﺎ از راه ﺧﺪا ﻓﺮار ﮐﺮدهاﯾﺪ) ‪.!(٢‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺆﻟﻒ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮ رواﯾﺖ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮده اﯾﻦ ﺳﭙﺎه را ﺷﮑﺴﺖﺧﻮرده ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و‬
‫ھﻤﮥ آﻧﺎن را ﻋﻨﻮان ﻓﺮاری داده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﮑﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻏﺰوۀ ﻣﻮﺗﻪ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم از ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺧﺪا ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﻟﺪ ﺳﯿﻒ اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﭘﺮﭼﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن آنھﺎ ﭘﯿﺮوز ﮐﺮد‪) .‬ﻓﺘﺢ اﻟﻠﻪ ﻋﻠﯿﮫﻢ(‬
‫ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎن و ﺷﺎرﺣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺷﺮح اﯾﻦ ﻓﺘﺢ و ﻏﻠﺒﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ اﻇﮫﺎر‬
‫ً‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﯾﮏ ﮔﺮوه ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﺎﻣﻼ ﭘﯿﺮوز ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوه دﯾﮕﺮی ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ّ‬
‫ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻗﻠﺖ ﺗﻌﺪاد آنھﺎ و ﮐﺜﺮت ﺗﻌﺪاد ﮐﻔﺎر‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﻮد را از ﻧﺎﺑﻮدی ﻧﺠﺎت داده و ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوه ﺳﻮم ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ دﺳﺘﮥ ﺧﺎﺻﯽ از ﮐﻔﺎر ﭘﯿﺮوز ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺎل و ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭼﮫﺎرم اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎھﺪان اﺳﻼم ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﺣﻤﻼت ﺳﭙﺎه ﺑﺰرگ ﮐﻔﺮ‬
‫ّ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی و ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ ﻏﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻄﺎب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮاری ھﺴﺘﯿﺪ و ﺗﺴﻠﯽ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮاری ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻗﻮا ﮐﺮده دوﺑﺎره ﺣﻤﻠﻪﮐﻨﻨﺪه ھﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دﺳﺘﮥ ﺧﺎﺻﯽ از ﺳﭙﺎه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای‬
 ‫‪٤٨٣‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﻣﻮﺗﻪ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج از اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺳﺨﺖ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﺒﺖ‬
‫ﺷﺪﯾﺪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺷﮫﺎدت وی ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎراﺣﺖ و ﻣﻀﻄﺮب ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺘﻨﺪ و در‬
‫آﻧﺠﺎ ﻏﻤﮕﯿﻦ و ﭘﺮﯾﺸﺎن ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ھﻤﺎن ﺣﺎل ﺷﺨﺼﯽ آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﮔﺮﯾﻪ و ﻣﺎﺗﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﮐﺴﯽ را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و آنھﺎ را از ﮔﺮﯾﻪ ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آن‬
‫ﺷﺨﺺ رﻓﺖ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬آنھﺎ را ﻣﻨﻊ ﮐﺮدم‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎزﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت‬
‫دوﺑﺎره او را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬وی رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺣﺮف ﻣﺎ ﮔﻮش ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬دھﺎنھﺎﯾﺸﺎن را ﭘﺮ از ﺧﺎک ﮐﻦ«‪ .‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ در‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! اﮔﺮ ﺗﻮ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﯽ آنﺣﻀﺮت آزردهﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫****‬

‫ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﮐﺘﺎبھﺎی »ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری«‪» ،‬روض اﻷﻧﻒ«‪» ،‬اﻟﺒﺪاﯾﻪ« و »اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ« ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫)ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
 ‫ٗ‬ ‫ُّ‬ ‫ٗ‬ ‫َّ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ‬
‫﴿إِنا �تحنا لك �تحا مبِينا ‪] ﴾١‬اﻟﻔﺘﺢ‪.[۱ :‬‬

‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‬
‫)رﻣﻀﺎن ﺳﺎل ھﺸﺘﻢ ھﺠﺮی ‪ /‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ ۶۳۰‬ﻣﯿﻼدی(‬
 ‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‬

‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﺖﺷﮑﻦ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺼﻠﻮة واﻟﺴﻼم‪ ،‬اﺣﯿﺎی ﺗﻮﺣﯿﺪ‬
‫ﺧﺎﻟﺺ و ﭘﺎکﮐﺮدن ﺣﺮم ﮐﻌﺒﻪ از آﻟﻮدﮔﯽھﺎی ﺷﺮک و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻤﻼت ﭘﯿﺎﭘﯽ‬
‫ﻗﺮﯾﺶ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺗﻤﺎم اﻋﺮاب ﺑﻪ ﻣﺪت ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ ﺳﺎل‪ ،‬اﯾﻦ وﻇﯿﻔﮥ ﻣﻘﺪس را ﺑﻪ ﺗﻌﻮﯾﻖ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬در ﭘﺮﺗﻮ ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﭼﻨﺪ روزی اﻣﻨﯿﺖ و آراﻣﺶ ﺣﺎﮐﻢ ﺷﺪ و ﺷﯿﻔﺘﮕﺎن ﺣﺮم‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ اﯾﻦ ﯾﺎدﮔﺎر اﺑﺮاھﯿﻤﯽ را در ﺣﺎﻟﺖ ﻏﯿﺮ ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ زﯾﺎرت‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺮﯾﺶ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن را ھﻢ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و از ﻃﺮﻓﯽ ﮐﺎﺳﮥ ﺻﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺮدﺑﺎری و‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ھﻢ ﻟﺒﺮﯾﺰ ﺷﺪه وﻗﺖ آن ﻓﺮا رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ آﻓﺘﺎب ﺣﻖ‪ ،‬ﭘﺮدهھﺎی ﺷﺮک‬
‫و ﺑﺎﻃﻞ را ﭼﺎک ﮐﺮده ﻣﺤﯿﻂ ﺗﺎرﯾﮏ ﻣﮑﻪ را ﺑﺎ ﻧﻮر ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻧﻮراﻓﺸﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﭘﯿﻤﺎن ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﺧﺰاﻋﻪ« ھﻢﺳﻮﮔﻨﺪ و ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻗﺒﯿﻠﻪ‬
‫»ﺑﻨﻮﺑﮑﺮ« ﮐﻪ ﺣﺮﯾﻒ و ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺰاﻋﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻗﺮﯾﺶ ھﻢﭘﯿﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﻗﺒﯿﻠﻪ‬
‫از ﻣﺪتھﺎ ﻗﺒﻞ ﺟﻨﮓ و ﺟﺪال وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻇﮫﻮر اﺳﻼم‪ ،‬آﺗﺶ ﺑﺲ اﻋﻼم ﮐﺮده و‬
‫ﻏﻢﺷﺎن را ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺳﻼم ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﺗﺎ ﺣﺪی ﻣﻮﺟﺐ اﻣﻨﯿﺖ و‬ ‫ھﻢ و ّ‬‫ّ‬
‫آراﻣﺶ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﻨﻮﺑﮑﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎم از ﺧﺰاﻋﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺑﺮ‬
‫ً‬
‫ﺧﺰاﻋﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﻋﻠﻨﺎ از آﻧﺎن ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﮑﺮﻣﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ‬
‫ﺟﮫﻞ‪ ،‬ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺳﮫﯿﻞ اﺑﻦ ﻋﻤﺮو و ﻏﯿﺮه ﺷﺐھﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﮫﺮهھﺎﯾﺸﺎن را‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﻨﻮﺑﮑﺮ ھﻤﺮاه و ﻋﻠﯿﻪ ﺧﺰاﻋﻪ وارد ﺟﻨﮓ ﺷﺪﻧﺪ) ‪ .(١‬ﺧﺰاﻋﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪه ﺑﻪ‬
‫ﺣﺮم ﭘﻨﺎه آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺣﺮم از ﺟﻨﮓ و ﺗﻌﻘﯿﺐ ﺧﻮدداری ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ رﺋﯿﺲ‬
‫آنھﺎ ﻧﻮﻓﻞ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﺻﺘﯽ ھﺮﮔﺰ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺮم ھﺠﻮم آورده و ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدی از آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻧﺒﻮی ﺗﺸﺮﯾﻒ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﮫﺎن اﯾﻦ ﺻﺪا را ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫ـــــــﻒ ﹶأﺑﹺﻴﻨﹶـــــــﺎ ﹶو ﹶأﺑﹺﻴـــــــﻚ ﹾاﻷﹶ ﹾﺗ ﹶﻠــــــــﺪﹶ ا‬
‫ﹶ‬ ‫ﹺﺣ ﹾﻠ‬ ‫اﻟﻠﻬــــــــﻢ ﹼإﲏ ﻧ ﹺ‬
‫ﹶﺎﺷــــــــﺪﹲ ﹸﳏ ﹼﹶﻤــــــــﺪﹰ ا ‪...‬‬ ‫ﹼ‬ ‫ﹸ‬
‫ﹾ‬
‫ــــــــــﺄﺗﹸﻮا ﹶﻣــــــــــﺪﹶ ﹶدا‬‫ﹶوا ﹾد ﹸع ﹺﻋ ﹶﺒــــــــــﺎ ﹶد اﷲﹺ ﹶﻳ‬ ‫ـــﻮل اﷲﹺ ﻧ ﹾﹶﺼـــــ ﹰﺮا ﹶأ ﹾﻋ ﹶﺘــــﺪﹶ ا‬
‫ﹶﻓﺎﻧ ﹸﹾﺼـــــ ﹾﺮ ﹶر ﹸﺳـ ﹶ‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪ ۱۶۲۰ /‬در اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺟﺰء ﻣﻐﺎزی ‪ ۹۹ /‬اﺳﺎﻣﯽ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‪) .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٨٦‬‬
‫»ﺑﺎر اﻟﮫﺎ! ﻣﻦ ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﯾﺎد ﻣﯽآوردم ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﺧﺎﻧﺪان او در زﻣﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا! ﻣﺎ را ﯾﺎری ﮐﻦ و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا را ﺑﺮای ﮐﻤﮏ ﺑﺨﻮاه ﺗﺎ ھﻤﮕﯽ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﮫﻞ ﻧﻔﺮ ﺷﺘﺮﺳﻮار از ﺧﺰاﻋﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺳﺎﻟﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﺳﺘﻤﺪاد و ﯾﺎریﻃﻠﺒﯿﺪن از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از‬
‫ﻣﺎﺟﺮا اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺰد ﻗﺮﯾﺶ ﻗﺎﺻﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ‬
‫از اﯾﻦ ﺳﻪ ﺷﺮط را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﺧﻮﻧﺐھﺎی ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺧﺰاﻋﻪ را ﺑﭙﺮدازﯾﺪ؛‬
‫‪ -۲‬از ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺑﻨﻮﺑﮑﺮ دﺳﺖﺑﺮدار ﺷﻮﯾﺪ؛‬
‫‪ -۳‬ﻧﻘﺾ ﻣﻌﺎھﺪۀ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ را اﻋﻼم ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫) ‪(١‬‬
‫»ﻗﺮﻃﺒﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ« از ﺟﺎﻧﺐ ﻗﺮﯾﺶ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﺷﺮط ﺳﻮم ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اﺳﺖ ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻗﺎﺻﺪ از ﻣﮑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺮ اﻇﮫﺎر ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮی ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﯿﻤﺎن ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ و از ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج درﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺠﺪﯾﺪ آن ﭘﯿﻤﺎن را ﮐﺮد؛ وﻟﯽ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ‬
‫وی ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻧﺪادﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ رﻓﺖ و ﺑﻪ آﻧﺎن ّ‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺟﻮاﺑﯽ ﺑﻪ او‬
‫ﻧﺪادﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻣﺄﯾﻮس ﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ دﺧﺖ ﮔﺮاﻣﯽ آنﺣﻀﺮت‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﻪ زھﺮاء رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺣﺴﻦ ﮐﻮدک ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪای ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ او اﺷﺎره ﮐﺮد و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ‬
‫اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪» :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﻮدک ﭼﻨﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﮔﺮوه ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﯽ ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﮐﺮدم‪ ،‬از اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮدار ﻋﺮب ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﻓﺎﻃﻤﺔ اﻟﺰھﺮاء اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﻮدک ﺧﺮدﺳﺎﻟﯽ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻼت دﺧﺎﻟﺖ و ﻧﻘﺸﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ و‬
‫از او ﯾﺎری ﺟﺴﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﻪ او ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد داد ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ راه وﺟﻮد دارد و آن اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی ﺑﺮوی و اﻋﻼم ﮐﻨﯽ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﯿﻤﺎن ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﮐﺮدم‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫او ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و اﻋﻼم ﻧﻤﻮد) ‪ .(٢‬ﺳﭙﺲ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﺮای‬

‫‪ -١‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪ ۳۳۶ / ۲‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را از اﺑﻦ ﻋﺎﯾﺬ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺆرﺧﺎن و‬
‫ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﭼﻨﯿﻦ واﻗﻌﮥ ﻣﮫﻤﯽ را ﺗﺮک ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬زرﻗﺎﻧﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻮاھﺐ ‪.۳۳۷ / ۲‬‬
 ‫‪٤٨٧‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‬

‫ﻣﺮدم ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ .‬آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻪ ﺻﻠﺤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﯾﻢ و ﻧﻪ ﺟﻨﮕﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای آن آﻣﺎده ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮای ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ‪‬ﺳﻮی ﻣﮑﻪ آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﻗﺒﺎﯾﻞ ھﻢﭘﯿﻤﺎن و‬
‫ﻣﺘﺤﺪ ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ آﻣﺎده ﺷﻮﻧﺪ و ھﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎره ﺳﻌﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اھﻞ ﻣﮑﻪ از اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و ﺗﺼﻤﯿﻢ آ ﮔﺎه ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت »ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽ ﺑﻠﺘﻌﻪ« ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب ﮔﺮاﻧﻘﺪر اﺳﺖ‪ ،‬وی ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﮑﻪ ﻧﺎﻣﻪای‬
‫ﻧﻮﺷﺖ و آﻧﺎن را از ﺗﺼﻤﯿﻢ رﺳﻮل اﮐﺮم ج آ ﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬آنﺣﻀﺮت از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺎﻃﺐ‬
‫ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺣﻀﺮت زﺑﯿﺮ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻣﻘﺪاد و ﺣﻀﺮت اﺑﻮﻣﺮﺛﺪ ﻏﻨﻮی را‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮوﻧﺪ و آن ﻧﺎﻣﻪ را در ﺑﯿﻦ راه از ﻗﺎﺻﺪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﯿﺎورﻧﺪ) ‪ ،(١‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ آن‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺎﻃﺐ ﮐﻪ راز آنھﺎ را‬
‫ﺑﺮای ﮐﻔﺎر اﻓﺸﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد در ﺣﯿﺮت ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا! اﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎن دھﯿﺪ ﺳﺮش را‬
‫از ﺗﻨﺶ ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﻟﮑﻦ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺧﻢ ﺑﻪ اﺑﺮو ھﻢ ﻧﯿﺎوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ای‬
‫ﻋﻤﺮ! ﻣﮕﺮ ﺗﻮ را ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ اھﻞ ﺑﺪر ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺷﻤﺎ ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫دھﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﺆاﺧﺬه ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﺧﺎﻧﻮادۀ ﺣﺎﻃﺐ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ در ﻣﮑﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ھﯿﭻ ﺣﺎﻣﯽ و ﻃﺮﻓﺪاری‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻟﺤﺎظ او ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﺮ ﻗﺮﯾﺶ ّﻣﻨﺖ‬
‫ﺑﮕﺬارد ﺗﺎ آﻧﺎن در ﻋﻮض اﯾﻦ اﺣﺴﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان او را ّ‬
‫اذﯾﺖ و آزار ﻧﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از وی ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬او ھﻤﯿﻦ ﻋﺬر را ﺑﯿﺎن ﮐﺮد و آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﺬر وی را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬در دھﻢ رﻣﻀﺎن ﺳﺎل ھﺸﺘﻢ ھﺠﺮی ﻣﻮﮐﺐ ﻧﺒﻮی ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ‬
‫ﻋﻈﻤﺖ و اﺑﮫﺖ ﺑﻪ‪‬ﺳﻮی ﻣﮑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ .‬ده ھﺰار ﺗﻦ از ﺳﺮﺑﺎزان ﻓﺪاﮐﺎر اﺳﻼم در‬
‫رﮐﺎب آنﺣﻀﺮت ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺴﯿﺮ راه‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﯽﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ » ّﻣﺮاﻟﻈﮫﺮان« ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﭼﻨﺪ ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮی از ﻣﮑﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬رﺳﯿﺪﻧﺪ؛ در آﻧﺠﺎ ﺧﯿﻤﻪ زدﻧﺪ و آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ ھﺮﯾﮏ از آﻧﺎن در آن ﺻﺤﺮا آﺗﺶ‬

‫‪ -١‬زرﻗﺎﻧﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻮاھﺐ ‪.۳۳۹ / ۲‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٨٨‬‬
‫اﻓﺮوزﻧﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬رﻋﺐ و وﺣﺸﺖ در دلھﺎی ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ اﯾﺠﺎد ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪ » ّﻣﺮاﻟﻈﮫﺮان« را ﺷﻌﻠﻪھﺎی آﺗﺶ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺧﺒﺮ ورود‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﮔﻮش ﮐﻔﺎر رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮای ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ‪» ،‬ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام«‬
‫)ﺑﺮادرزادۀ ﺣﻀﺮت ﺧﺪﯾﺠﻪ( »اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن« و »ﺑﺪﯾﻞ ورﻗﺎء« را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻪای ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر‬
‫ﺧﯿﻤﻪ آنﺣﻀﺮت ﭘﺎﺳﺪاری ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ از ﻓﺮط ﺟﺬﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه رﺳﺎﻟﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬وﻗﺖ‬
‫آن ﻓﺮا رﺳﯿﺪه ﮐﻪ ﮐﻔﺮ رﯾﺸﻪﮐﻦ ﺷﻮد و ﺳﺮدﻣﺪار ﺑﺰرگ آن ﻧﻘﺶ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﮔﺮدد‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﺒﺎس درﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺎن ﮐﺮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ دوﺑﺎره اﺻﺮار ورزﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎس اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ! اﮔﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ از ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺗﻮ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻨﻘﺪر ﺳﺨﺖدل ﻧﻤﯽﺷﺪی‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻌﯿﺪ اﺳﺖ! روزی ﮐﻪ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﺪی‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﻣﺴﺮور و ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪم ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﭘﺪرم »ﺧﻄﺎب« ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﺧﻮﺷﺤﺎل و ﺷﺎدﻣﺎن ﻧﻤﯽﺷﺪم) ‪.(٢‬‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮد ﮔﺬﺷﺘﮥ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﺮای ھﻤﻪ آﺷﮑﺎر ﺑﻮد و ھﺮ ﻋﻤﻠﯽ از اﻋﻤﺎل او دﺳﺘﺎوﯾﺰ‬
‫ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑﺮای ﮐﺸﺘﻦ وی ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ دﯾﺮﯾﻨﻪ ﺑﺎ اﺳﻼم‪ ،‬ﺣﻤﻼت ّ‬
‫ﻣﮑﺮر ﺑﺮ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻗﺘﻞ آنﺣﻀﺮت ج ھﺮﯾﮏ از اﯾﻦھﺎ‬
‫ﺑﺮای ﮐﺸﺘﻨﺶ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﯾﻦھﺎ ﻋﻔﻮ ﻧﺒﻮی و رأﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ در ﮔﻮش اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‬
‫ﻃﻨﯿﻦ اﻓﮑﻨﺪ ﮐﻪ »ﺟﺎی ﺑﯿﻢ و ھﺮاس ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ‬
‫اﯾﻦ‪‬ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن دﺳﺘﮕﯿﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺸﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﻃﺒﺮی و ﻏﯿﺮه ﺗﻔﺼﯿﻞ‬
‫اﯾﻦ اﺟﻤﺎل و ﮔﻔﺘﮕﻮی اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬آﯾﺎ وﻗﺖ آن ﻓﺮا ﻧﺮﺳﯿﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ و وﺣﺪاﻧﯿﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﻋﺘﺮاف ﮐﻨﯽ؟‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ :‬اﮔﺮ ﺟﺰ اﻟﻠﻪ ﻣﻌﺒﻮدی دﯾﮕﺮ وﺟﻮد ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺮوز ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﺎ ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ :‬آﯾﺎ در ﻧﻮﺑﺖ ﻣﻦ ﺷﮏ و ﺷﺒﮫﻪای وﺟﻮد دارد؟‬
‫ً‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‪ :‬ﻣﻦ در رﺳﺎﻟﺖ ﺷﻤﺎ ﻓﻌﻼ در ﻓﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ھﺴﺘﻢ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺻﻞ واﻗﻌﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮای ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ و اﻃﻼع از‬
‫ﺟﺰﯾﯿﺎت از ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از وﻗﺎﯾﻊ از ﻃﺒﺮی اﺧﺬ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۶۳۲ / ۳‬‬
 ‫‪٤٨٩‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‬

‫ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻋﺒﺎس‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل و رﺳﺎﻟﺖ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﯾﻤﺎن ﮐﺎﻣﻞ آورد و در ﺳﻠﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درآﻣﺪ‪ ،‬و در ﺟﻨﮓھﺎی ﺑﻌﺪی‬
‫دوﺷﺎدوش ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻠﯿﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻏﺰوۀ ﻃﺎﺋﻒ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﻣﺠﺮوح ﺷﺪ و در ﻏﺰوۀ ﯾﺮﻣﻮک آن را ﻧﯿﺰ از دﺳﺖ داد‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ او را در درهای ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮ‬
‫ﻋﺒﻮر ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺑﺒﺮد ﺗﺎ ھﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر ارﺗﺶ اﺳﻼم از آﻧﺠﺎ‪ ،‬ﻋﻈﻤﺖ‪ ،‬ﺷﮑﻮه‪،‬‬
‫ﻗﺪرت و ﺗﻮان ﻧﻈﺎﻣﯽ آن را ﻣﺸﺎھﺪه و درک ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ورود ﭘﯿﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪی ارﺗﺶ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﮑﻪ‬

‫ارﺗﺶ اﺳﻼم ﻣﺎﻧﻨﺪ درﯾﺎﯾﯽ ﺧﺮوﺷﺎن ﻣﺘﻼﻃﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دﺳﺘﻪھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب‬
‫در زﯾﺮ ﭘﺮﭼﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ھﻤﻪ‪ ،‬ﭘﺮﭼﻢ ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﻏﻔﺎر« ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ّ‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻗﺒﺎﯾﻞ »ﺟﮫﯿﻨﻪ«‪» ،‬ھﺬﯾﻢ« و »ﺳﻠﯿﻢ« در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺮاﭘﺎ ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﮑﺒﯿﺮ‬
‫ﮔﻮﯾﺎن ﻧﻤﻮدار ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن از ﻣﺸﺎھﺪه اﯾﻦ وﺿﻊ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ و ﺑﮫﺖزده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در‬
‫ﻧﮫﺎﯾﺖ‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﮥ اﻧﺼﺎر ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺷﮑﻮه و ﺟﻼﻟﯽ ﻇﺎھﺮ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﺸﻢ آدﻣﯽ ﺧﯿﺮه ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﻣﺘﺤﯿﺮ ﮔﺸﺘﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺪام ﻗﺒﯿﻠﻪ اﺳﺖ؟ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺒﯿﻠﻪ اﻧﺼﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﮫﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه آن ﻗﺒﯿﻠﻪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﺮﭼﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد از ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﮔﺬر ﮐﺮد و ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪» :‬اﻟ ﹶﻴ ﹾﻮ ﹶم ﹶﻳ ﹾﻮ ﹸم اﻟـ ﹶﻤ ﹾﻠ ﹶﺤ ﹶﻤ ﹺﺔ‪ ،‬اﻟ ﹶﻴ ﹾﻮ ﹶم ﺗ ﹾﹸﺴﺘ ﹶﹶﺤ ﱡﻞ‬
‫اﻟ ﹶﻜ ﹾﻌ ﹶﺒ ﹸﺔ«) ‪» (١‬اﻣﺮوز روز ﺟﻨﮓ و ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮوز ﮐﻌﺒﻪ ﺣﻼل ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻋﺒﻮر واﺣﺪھﺎی ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻣﻮﮐﺐ ﻧﺒﻮی ﮐﻪ در آن‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﭙﺎه ﺑﺰرگ و ﻣﺠﮫﺰ اﺳﻼم ﺑﺎ اﻧﻮاع ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ ﺗﺠﮫﯿﺰ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ؛ ﭘﺮﭼﻤﺪار آنﺣﻀﺮت ج زﺑﯿﺮ ﺑﻦ اﻟﻌﻮام ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﻧﮕﺎه اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﺮ ﺟﻤﺎل‬
‫ﻣﺒﺎرک آنﺣﻀﺮت ج اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا! آﯾﺎ ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده‬
‫ﭼﻪ ﮔﻔﺖ؟ آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺮوز روز ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﻌﺪ ﺳﭙﺮد‪ .‬وﻗﺘﯽ وارد ﻣﮑﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٩٠‬‬
‫ﭘﺮﭼﻢ ﻧﺒﻮی در ﻣﺤﻞ »ﺣﺠﻮن« ﻧﺼﺐ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ از ﺳﺮﺑﺎزان‬
‫اﺳﻼم از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﻣﮑﻪ وارد ﺷﻮﻧﺪ) ‪.(١‬‬

‫اﻋﻼم ﻋﻔﻮ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫ﺳﭙﺲ از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺎرﮔﺎه رﺳﺎﻟﺖ اﻋﻼم ﮔﺮدﯾﺪ‪ :‬ھﺮﮐﺲ اﺳﻠﺤﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﮕﺬارد و ﺗﺴﻠﯿﻢ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ھﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﭘﻨﺎھﻨﺪه و ﯾﺎ وارد ﺧﺎﻧﮥ ﺧﻮد‬
‫ﺷﻮد و در را از داﺧﻞ ﺑﺒﻨﺪد )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ( ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ھﺮﮐﺲ وارد‬
‫ﺧﺎﻧﮥ ﺧﺪا ﺷﻮد ﻋﻔﻮ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل او ﻧﯿﺰ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬دﺳﺘﻪای از ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ورود ارﺗﺶ اﺳﻼم ﻗﯿﺎم ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﺳﭙﺎه ﺧﺎﻟﺪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﺳﺮﺑﺎزان اﺳﻼم ﺑﻪ ﻧﺎمھﺎی »ﮐﺮز ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﻓﮫﺮی«‪» ،‬ﺟﯿﺶ ﺑﻦ‬
‫اﺷﻌﺮ« و »ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﻟﻤﯿﻼ« ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد‪ ،‬آنھﺎ ﺑﺎ ﺑﺮﺟﺎیﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺳﯿﺰده ﺟﺴﺪ ﭘﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﭼﻮن درﺧﺸﺶ ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬از ﺧﺎﻟﺪ‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺧﻮاﺳﺖ؛ وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ آﻏﺎز ﺣﻤﻠﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﮐﻔﺎر ﺑﻮده‪ ،‬آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﮫﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺮدم از اﯾﺸﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬در ﮐﺠﺎ رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﯽاﻓﮑﻨﯿﺪ؟ آﯾﺎ در ﻣﺤﻞ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺧﻮد و‬
‫ﯾﺎ در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ؟ از ﻧﻈﺮ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﮐﺎﻓﺮ ارث ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﻋﻤﻮی آنﺣﻀﺮت وﻓﺎت ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬ﻋﻘﯿﻞ در آن ﻣﻮﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫او وارث اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻮد و ﻣﻨﺎزل ﻣﺴﮑﻮﻧﯽ را ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻋﻘﯿﻞ ﺧﺎﻧﻪای ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ ﮐﻪ در آن اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻟﺬا در ﻣﺤﻞ »ﺧﯿﻒ«‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺎ و ﺑﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﮐﻔﺮ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ ﻣﻘﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ) ‪.(٣‬‬

‫‪ -١‬ﻣﻮﻟﻒ در اﯾﻨﺠﺎ رواﯾﺖ ﻋﺮوه را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺮﺳﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ رواﯾﺎت ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺮﻓﻮع ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ ﻣﮑﻪ وارد ﺷﺪ و آنﺣﻀﺮت از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺎﻻﯾﯽ آن‪.‬‬
‫‪ -٢‬ذﮐﺮ ﺷﮫﺎدت اﯾﻦھﺎ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺑﺤﺚ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ وارد ﺷﺪه در آن ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ را در ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در آن از ﻣﺤﻞ ﺧﯿﻒ ذﮐﺮی ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در‬
 ‫‪٤٩١‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‬

‫در آﻏﻮش ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﯾﺎدﮔﺎر اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﺖﺷﮑﻦ‪ ،‬ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﺑﺖ‬
‫ﺟﺎی ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﺎ ﭼﻮب ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ ﮐﻪ در دﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺿﺮﺑﻪھﺎی‬
‫ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑﺮ ﭘﯿﮑﺮ آنھﺎ ﻣﯽزد و آنھﺎ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد‪:‬‬
‫اﳊ ﱡﻖ ﹶو ﹶﻣﺎ ﹸﻳﺒﹾ ﹺﺪئﹸ ا ﹾﻟ ﹶﺒﺎﻃﹺ ﹸﻞ ﹶو ﹶﻣﺎ ﹸﻳ ﹺﻌﻴﺪﹸ ‪ ...‬إﹺ ﱠن ا ﹾﻟﺒﹶﺎﻃﹺ ﹶﻞ ﻛﹶﺎ ﹶن‬ ‫ﹺ‬
‫اﳊ ﱡﻖ ﹶوزﹶ ﹶﻫ ﹶﻖ ا ﹾﻟ ﹶﺒﺎﻃ ﹸﻞ‪ ...‬ﹶﺟﺎ ﹶء ﹾ ﹶ‬
‫» ﹶﺟﺎ ﹶء ﹾ ﹶ‬
‫زﹶ ﹸﻫ ﹰ‬
‫ﻮقا«) ‪.(١‬‬
‫در داﺧﻞ ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺖھﺎی زﯾﺎدی ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ وارد ﺧﺎﻧﮥ‬
‫ﮐﻌﺒﻪ ﺷﻮد دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ آنھﺎ را از ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﺧﺎرج ﮐﻨﻨﺪ) ‪ .(٢‬ﻧﯿﺰ داﺧﻞ ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫ﺗﻤﺜﺎلھﺎی زﯾﺎدی ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق س ﭘﺎ در ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و ھﻤﮥ آنھﺎ را ﻣﺤﻮ و ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ از ﻟﻮث ﺑﺖھﺎ ﭘﺎک‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻃﺤﻠﻪ ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺪدار ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻠﯿﺪ را ﮔﺮﻓﺖ و دروازه را‬
‫ﺑﺎز ﮐﺮد و ﺑﺎ ﺑﻼل و ﻃﻠﺤﻪ وارد ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﺷﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ .‬در ﯾﮏ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن داﺧﻞ ﮐﻌﺒﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﮑﺒﯿﺮھﺎﯾﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻄﺒﮥ ﻓﺘﺢ‬
‫اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ ﻣﺠﻤﻊ و درﺑﺎر ﻋﺎم ﻓﺎﺗﺢ ﺑﺰرگ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺑﻮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ً‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ اﻟﻠﻪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻘﺮار وﻇﯿﻔﮥ ﺧﻼﻓﺖ اﻟﮫﯽ‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪای اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻇﺎھﺮا‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ آن اھﻞ ﻣﮑﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﺨﺎﻃﺐ آن ھﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َّ َّ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ‬
‫اب َوﺣﺪ ُه‪،‬‬ ‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﺻﺪق وﻋﺪه‪ ،‬وﻧﺮﺼ �ﺒﺪه‪ ،‬وﻫﺰم اﻷﺣﺰ‬ ‫»ﻻ إِﻪﻟ إِﻻ ا� وﺣﺪه‪ ،‬ﻻ ِ‬
‫ﺎج‪ ...‬ﻳﺎَ‬ ‫ْ‬
‫اﺒﻟﻴْﺖ َوﺳ َﻘﺎﻳَ َﺔ اﺤﻟ َ ِّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ََ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ ُ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ ْ ُ َ ْ َ َ‬
‫َ‬ ‫� إِﻻ ِﺳﺪاﻧﺔ‬ ‫َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺎل‪� ،‬ﻬﻮ ﺤﺗﺖ ﻗﺪ� ﻫﺎ� ِ‬ ‫أﻻ ﻞﻛ ﻣﺄﺛﺮ ٍة أو دمٍ أو ﻣ ٍ‬
‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ ْ‬
‫اﺠﻟَﺎﻫﻠﻴَّﺔ‪َ ،‬و َ� َﻌ ُّﻈ َﻤ َﻬﺎ ﺑ ْﺎﻵﺑَﺎءِ‪ ،‬اﻨﻟَّ ُ‬ ‫َ ْ َ َ ُ ْ‬
‫ﺎس ِﻣ ْﻦ آد َم‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ِ‬ ‫ﺮﺸ ﻗ َﺮ� ٍﺶ ِإن ا� ﻗﺪ أذﻫﺐ �ﻨ�ﻢ �ﻮة‬ ‫ﻣﻌ‬

‫رواﯾﺖ اﺑﻮھﺮﯾﺮه ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع اﯾﻦ را ﮔﻔﺘﻨﺪ و در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﺤﻞ »ﺧﯿﻒ« ﻣﺬﮐﻮر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺟﯿﻪ و ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ھﺮدو ﻣﻮﻗﻊ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪ ۱۳ / ۸‬و ‪.۳۶۰ / ۲‬‬
‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ » :‬ﹶﺟﺎ ﹶء ﹾ ﹶ‬
‫اﳊ ﱡﻖ‬
‫ﹶوزﹶ ﹶﻫ ﹶﻖ ا ﹾﻟ ﹶﺒﺎﻃﹺ ﹸﻞ‪ ،‬ﹶو ﹶﻣﺎ ﹸﻳ ﹾﺒ ﹺﺪ ﹸئ ا ﹾﻟ ﹶﺒﺎﻃﹺ ﹸﻞ ﹶو ﹶﻣﺎ ﹸﻳ ﹺﻌﻴﺪﹸ «‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٩٢‬‬

‫اب«‪» .‬ﺟﺰ اﻟﻠﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺒﻮدی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺷﺮﯾﮏ و ھﻤﺘﺎﯾﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪،‬‬ ‫َ َ ُ ْ َُ‬
‫وآدم ِﻣﻦ ﺗﺮ ٍ‬
‫او آن ذاﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻋﺪۀ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮد و ﺑﻨﺪۀ ﺧﻮد را اﻣﺪاد ﮐﺮد و دﺷﻤﻨﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ ﺳﺮﮐﻮب ﻧﻤﻮد‪ .‬ای ﻣﺮدم! آ ﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻔﺎﺧﺮ‪ ،‬ﺧﻮن‪‬ﺑﮫﺎھﺎی‬
‫ﻗﺪﯾﻢ و ادﻋﺎھﺎی ﮐﮫﻦ در زﯾﺮ ﻗﺪمھﺎﯾﻢ ﻣﺪﻓﻮن اﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻮﻟﯿﺖ ﺣﺮم ﮐﻌﺒﻪ و ﺳﻘﺎﯾﺖ‬
‫ﺣﺠﺎج از آن ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ای ﻗﻮم ﻗﺮﯾﺶ! ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﭘﺮﺗﻮ اﺳﻼم ﺗﻤﺎم‬ ‫ّ‬
‫اﻓﺘﺨﺎرات دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ و ﻣﺒﺎھﺎت ﺑﻪ ﻧﺴﺐھﺎ را از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ھﻤﮥ ﺷﻤﺎ از‬
‫آدم ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪهاﯾﺪ و آدم از ﺧﺎک آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ را ﺗﻼوت ﮐﺮد‪:‬‬
‫َ َ ُّ َ َّ ُ َّ َ َ ۡ َ ُ ّ َ َ َ ُ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ ُ ٗ َ َ َ ٓ َ َ َ َ ُ ٓ ْ‬
‫ن� وجعل�ٰ�م شعو�ا و�با�ِل �ِ عارف ۚوا‬ ‫���ها ٱ�اس إِنا خلق�ٰ�م مِن ذكر وأ ٰ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ٖ‬
‫َّ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َّ َّ َ َ ٌ َ‬
‫ِيم خبِ�‪] ﴾١٣ ٞ‬اﻟﺤﺠﺮات‪.[۱۳ :‬‬ ‫إِن أ�رم�م عِند ٱ�ِ ��قٮ� ۚم إِن ٱ� عل‬
‫»إن اﷲ ورﺳﻮﻪﻟ ّ‬
‫ﺣﺮﻣﺎ ﺑﻴﻊ اﺨﻟﻤﺮ«) ‪.(١‬‬
‫»ای ﻣﺮدم! ھﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را از ﯾﮏ ﻣﺮد و ﯾﮏ زن آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺗﯿﺮهھﺎ و‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﺪ‪ .‬ھﻤﺎﻧﺎ ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺰد‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﭘﺮھﯿﺰﮔﺎرﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺎ و آ ﮔﺎه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫»ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﺷﺮاب را ﺣﺮام ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﺳﺎس و ﺑﻨﯿﺎد ﺗﻤﺎم ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﻋﻤﺎل و ﭘﯿﺎم اﺻﻠﯽ دﻋﻮت اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﺧﻄﺒﻪ را ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪ آﻏﺎز ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ھﺸﺎم و ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺑﺎ اﺧﺘﺼﺎر‪.‬‬

 ‫ﻓﺮازﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻄﺒﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬

‫‪ -۱‬ﻣﺤﻮ ﻣﻔﺎﺧﺮ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم و ﮐﯿﻨﻪﻫﺎی دﯾﺮﯾﻨﻪ‬

‫اﻋﺮاب رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن‬
‫او از وﻇﺎﯾﻒ ﻗﺒﯿﻠﻪ و ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻗﺎﺗﻞ در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ ،‬در دﻓﺎﺗﺮ ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺎﻧﺪان‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﻘﺘﻮل و ﻗﺎﺗﻞ درج ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ‬
‫دهھﺎ ﺳﺎل‪ ،‬ﻧﯿﺰ از ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺎﺗﻞ ﻣﯽﻣﺮد‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻠﻪ و ﺧﺎﻧﻮادۀ‬
‫او اﻧﺘﻘﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺻﻮرت‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮنﺑﮫﺎ ﻧﯿﺰ ﭘﺸﺖ در ﭘﺸﺖ ﻣﻨﺘﻘﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﻣﻘﺘﻮل‪ ،‬در ﻧﺰد ﻋﺮبھﺎ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﻓﺘﺨﺎرات ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻮارد ﺑﺴﯿﺎری از دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺟﺰو ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻗﻮﻣﯽ و‬
‫ّ‬
‫ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﭼﻮن اﺳﻼم ﺑﺮای ﻣﺤﻮ و ﻧﺎﺑﻮدی اﻣﻮر ﻧﺎدرﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻏﻠﻂ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ھﻤﮥ اﯾﻦھﺎ در زﯾﺮ ﻗﺪمھﺎﯾﻢ ﻣﺤﻮ ﺷﺪه و ﺑﯽﭘﺎﯾﮕﯽ و ﺑﯽاﺳﺎﺳﯽ آنھﺎ را اﻋﻼم ﻣﯽدارم‪.‬‬

‫‪ -۲‬ﻃﺮد اﻓﺘﺨﺎر ﺑﻪ ﻧﺴﺐ و اﻋﻼم ﻣﺴﺎوات اﺳﻼﻣﯽ‬

‫در آن ﻋﺼﺮ‪ ،‬اﻣﺘﯿﺎز ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺷﺪﯾﺪی ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب و ﺧﺎﻧﺪانھﺎی ﺳﺎﯾﺮ اﻗﻮام و ﻣﻠﻞ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ھﻨﺪوھﺎ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭼﮫﺎر ﻃﺒﻘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ‬
‫»ﺷﻮدر« رﺗﺒﻪ و ﻣﻘﺎﻣﯽ در ﭘﺎﯾﮥ ﺣﯿﻮاﻧﺎت داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﺖ و اﺣﺴﺎن اﺳﻼم ﺑﺮ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻮل ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮی را‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮد و ﻣﻼک ﺑﺮﺗﺮی و ﻣﺒﺎھﺎت را در ﭘﺮﺗﻮ ﺗﻘﻮا و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ اﻋﻼم ﮐﺮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ‪ ،‬ﻏﻨﯽ و ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ ھﻤﻪ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬روی ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج‬
‫آﯾﮥ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ را ﺗﻼوت و ﺳﭙﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﺷﻤﺎ ھﻤﮕﯽ ﻓﺮزﻧﺪان آدم ھﺴﺘﯿﺪ و آدم از ﺧﺎک آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪای از ﻋﻔﻮ و رأﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ّ‬
‫ﭘﺲ از ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﻧﮕﺎھﯽ ﺑﻪ ﺣﻀﺎر اﻓﮑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮدنﮐﺸﺎن ﻗﺮﯾﺶ را ﻣﺸﺎھﺪه‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺟﻤﻊ ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٩٤‬‬
‫در آن ﻣﯿﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در راه ﻣﺤﻮ و ﻧﺎﺑﻮدی اﺳﻼم ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ھﻤﻪ ﻗﺮار‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻓﺮادی ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ زﺑﺎنﺷﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﻃﻌﻦ و ﺗﺸﻨﯿﻊ و ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج‬
‫آﻟﻮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫آنھﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ و ﻧﯿﺰهھﺎﯾﺸﺎن ﻋﻠﯿﻪ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺧﺎر اﻓﮑﻨﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮ راه آنﺣﻀﺮت ﺧﺎر ﺟﻔﺎ و ﺳﺘﯿﺰ ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮﻧﺨﻮاراﻧﯽ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ ﮐﻪ رﻓﻊ ﻋﻄﺶ ﺧﻮﯾﺶ را ﻓﻘﻂ در رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن‬
‫آنﺣﻀﺮت ج اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﮫﺎﺟﻤﺎﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﻮارھﺎی ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﺑﺎ ﯾﻮرش و ﺣﻤﻼت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻟﺮزه‬
‫درآورده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻨﮕﺪﻻﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺿﻌﯿﻒ و ﻣﻈﻠﻮم را روزﮔﺎری ﺑﺮ رﯾﮓھﺎی‬
‫داغ و ﺗﻔﺘﯿﺪۀ ﻣﮑﻪ ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪه ﺳﯿﻨﻪھﺎ و ﺑﺪنھﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺎ آﺗﺶ داغ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺎھﺪۀ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﮫﺮهھﺎﯾﯽ و ﯾﺎدآوری ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮنﺑﺎر و ﺟﮕﺮﺧﺮاش آﻧﺎن ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‬
‫ﺗﺎ ھﻤﮥ آنھﺎ از دم ﺗﯿﻎ ﮔﺬراﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ وﺟﻮدش ﺳﺮاﺳﺮ رﺣﻤﺖ ﺑﺮای‬
‫ﻋﺎﻟﻤﯿﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﻪﺳﻮی آﻧﺎن ﻧﻈﺮ اﻓﮑﻨﺪ و ﺑﺎ ﻟﮫﺠﮥ ھﯿﺒﺘﻨﺎﮐﯽ از آﻧﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ؟ و ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد؟‬
‫آنھﺎ ﮔﺮﭼﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺴﯽ اﻟﻘﻠﺐ و ﺷﻘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ روﺣﯿﻪﺷﻨﺎس ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺰاج‬
‫و روﺣﯿﻪ آنﺣﻀﺮت را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ درک ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻳﻢ‪ ،‬ﹶوا ﹾﺑ ﹸﻦ ﹶأخﹴ ﻛ ﹺﹶﺮﻳ ﹴﻢ«‪» .‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮادر ﮔﺮاﻣﯽ و ﻓﺮزﻧﺪ ﯾﮏ ﺑﺮادر ﮔﺮاﻣﯽ ھﺴﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫» ﹶأ ﹲخ ﻛ ﹺﹶﺮ ﹲ‬
‫ﻧﺎﮔﮫﺎن از ﺑﺎرﮔﺎه رﺳﺎﻟﺖ اﯾﻦ اﻋﻼﻣﯿﻪ ﺻﺎدر ﺷﺪ‪:‬‬
‫ﺎء«‪» .‬اﻣﺮوز ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﮑﻮھﺸﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬ ‫اذ َﻫﺒُﻮا ﻓَﺄَ ْ�ﺘُ ْﻢ ُّ‬
‫اﻟﻄﻠَ َﻘ ُ‬ ‫َ َ ْ َ َ َْ ُ ُ َْ ْ َ ْ‬
‫ﺮﺜ�ﺐ ﻋﻠﻴ�ﻢ اﻴﻟﻮم‪،‬‬‫»ﻻ � ِ‬
‫ھﻤﻪ ﺷﻤﺎ آزادﯾﺪ )و ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ(«‪.‬‬
‫ﮐﻔﺎر ﻣﮑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﺗﻤﺎم ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﺎﻻ زﻣﺎن آن ﻓﺮا رﺳﯿﺪه‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﻘﻮق و اﻣﻮال ﻣﮫﺎﺟﺮان ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ رﺣﻤﺖ ﻋﺎﻟﻤﯿﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﮐﻪ از اﻣﻮال و ﻣﻠﮏ ﺧﻮﯾﺶ در ﻣﮑﻪ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﻨﺪ و دﺳﺖﺑﺮدار‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺑﻼل ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺑﺎم ﮐﻌﺒﻪ رﻓﺖ و اذان ﮔﻔﺖ‪ .‬آﺗﺶ‬
‫ﻏﯿﺮت ﺳﺮﮐﺸﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎزه رام ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺷﻌﻠﻪور ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺘﺎب ﺑﻦ اﺳﯿﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺪرم‬
‫را ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﺻﺪا ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬او را از اﯾﻦ ﺟﮫﺎن ﮐﻮچ‬
 ‫‪٤٩٥‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‬

‫داد) ‪ .(١‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺳﺮداران اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺣﺎﻻ دﯾﮕﺮ زﻧﺪهﻣﺎﻧﺪن ﻧﻔﻌﯽ ﻧﺪارد) ‪.(٢‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺮ ﮐﻮه ﺻﻔﺎ در ﻣﺤﻞ ﻣﺮﺗﻔﻌﯽ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺮ دﺳﺖ ﻣﺒﺎرک اﯾﺸﺎن ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮدان ﺑﯿﻌﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫زﻧﺎن آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬روش ﺑﯿﻌﺖ زﻧﺎن اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ از آنھﺎ ﺑﺮ اﺳﻼم و ﻣﺤﺎﺳﻦ اﺧﻼق ﺑﯿﻌﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﺮ آن اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه رﺳﻮل اﮐﺮم ج دﺳﺖ ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد را در‬
‫ﮐﺎﺳﻪای ﭘﺮ از آب ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺳﭙﺲ زﻧﺎن در ھﻤﺎن ﮐﺎﺳﻪ دﺳﺖھﺎی‬
‫ﺧﻮد را ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﯿﻌﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ) ‪.(٣‬‬
‫در ﻣﯿﺎن زﻧﺎن‪ ،‬ھﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ .‬ھﻨﺪ دﺧﺘﺮ رﯾﯿﺲ ﻋﺮب‪» ،‬ﻋﺘﺒﻪ« و ﻣﺎدر‬
‫ﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮ ﻣﻌﺎوﯾﻪ و ھﻤﺴﺮ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺤﺮﯾﮏ وی ﺑﻪ ﺷﮫﺎدت‬
‫رﺳﯿﺪه ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ ﺳﯿﻨﻪاش را ﭼﺎک ﮐﺮده ﺟﮕﺮش را ﺑﯿﺮون آورده آن را ﺟﻮﯾﺪه ﺑﻮد‪ .‬او‬
‫ً‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﺎب ﺑﺮ ﭼﮫﺮه داﺷﺖ )زﻧﺎن ﻋﻤﻮﻣﺎ ﻧﻘﺎب ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﯾﻦ وﻗﺖ‬
‫ھﺪﻓﺶ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ او را ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ( ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺟﺮأت و ﺟﺴﺎرت ﺑﻪ ﺷﺮح‬
‫ذﯾﻞ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج‪ :‬اﺣﺪی را ﺑﺎ ﺧﺪا ﺷﺮﯾﮏ ﻣﮕﺮدان‪.‬‬
‫ھﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ اﻋﺘﺮاف را ﺷﻤﺎ از ﻣﺮدان ﻧﮕﺮﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺎ آن را ﻗﺒﻮل دارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج‪ :‬از ﺳﺮﻗﺖ دوری و اﺟﺘﻨﺎب ﮐﻨﯽ‪.‬‬
‫ھﻨﺪ‪ :‬ﻣﻦ از ﻣﺎل ﺷﻮھﺮم )اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن( ﻣﺒﺎﻟﻎ اﻧﺪﮐﯽ ﻣﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻧﺮﺳﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ھﻨﺪ‪» :‬ر�يﻨﺎﻫﻢ ﺻﻐﺎرا وﻗﺘﻠﺘﻬﻢ ﻛﺒﺎرا ﻓﺄﻧﺖ وﻫﻢ أﻋﻠﻢ«‪» .‬ﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را ﺗﺮﺑﯿﺖ و‬
‫ﺑﺰرگ ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺷﻤﺎ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﯾﺪ ﺣﺎﻻ ﺷﻤﺎ و آنھﺎ ﺑﺪاﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫ده ﻧﻔﺮ از ﺳﺮان ﺑﺰرگ ﻋﺮب ﮐﻪ ﺟﺰو ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﺻﻔﻮان ﺑﻦ‬
‫اﻣﯿﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮫﺮ ﺟﺪه ﻓﺮار ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﯿﺮ ﺑﻦ وھﺐ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﻀﻮر‬

‫ً‬
‫‪ -١‬اﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺘﺎب ﺑﻌﺪا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
‫‪ -٢‬اﺻﺎﺑﮥ ﺗﺬﮐﺮۀ ﻋﺘﺎب ﺑﻦ اﺳﯿﺪ ‪.۴۵۱ / ۲‬‬
‫‪ -٣‬ﻃﺒﺮی ‪.۴۳ / ۳‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٩٦‬‬
‫ﯾﺎﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬رﯾﯿﺲ ﻋﺮب ﻣﮑﻪ ﺟﻼی وﻃﻦ ﺷﺪه و ﻣﮑﻪ را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺎﻣﮥ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻋﻤﯿﺮ ﺑﻪ ﺟﺪه‬
‫ً‬
‫رﻓﺖ و او را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎن ﺟﻨﮓ »ﺣﻨﯿﻦ« اﺳﻼم ﻧﯿﺎورد‪ ،‬ﺑﻌﺪا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﺑﻌﺮی ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب ﮐﻪ در آﻏﺎز ﻋﻠﯿﻪ آنﺣﻀﺮت ج اﺷﻌﺎر ﻣﯽﺳﺮود و‬
‫ً‬
‫ﺑﺮ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﻧﺘﻘﺎد ﻣﯽﮐﺮد ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻧﺠﺮان ﻓﺮار ﮐﺮد؛ وﻟﯽ ﺑﻌﺪا ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺷﺪ) ‪ .(٢‬ﻋﮑﺮﻣﻪ ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﺑﻪ ﯾﻤﻦ رﻓﺖ وﻟﯽ ھﻤﺴﺮ او أم ﺣﮑﯿﻢ از آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ اﻣﺎن ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﯾﻤﻦ رﻓﺖ و او را ﺑﻪ ﻣﮑﻪ آورد‪.‬‬
‫) ‪(٣‬‬
‫اﻓﺮادی ﮐﻪ رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮنﺷﺎن ﻣﺒﺎح اﻋﻼم ﺷﺪ‬
‫ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﻪ اھﻞ ﻣﮑﻪ اﻣﺎن داده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ده ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن اﻋﻼم ﮐﺮده ﺑﻮد‪» :‬ھﺮﮐﺠﺎ دﺳﺘﮕﯿﺮ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﺎن‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺧﻄﻞ« و »ﻣﻘﯿﺲ ﺑﻦ ﺻﺒﺎﺑﻪ« ﻗﺎﺗﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻗﺼﺎص ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﮑﻪ ﻣﮑﺮﻣﻪ آنﺣﻀﺮت را آزار رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪ ۱۶۴۵ / ۲‬و اﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻣﯿﻪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ھﺸﺎم‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺣﺎﻓﻆ ﻣﻐﻠﻄﺎﯾﯽ اﺳﺎﻣﯽ ﭘﺎﻧﺰده ﻧﻔﺮ را از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺮد آورده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﻏﯿﺮ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد اﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﻮم ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﻧﺎم ده ﻧﻔﺮ را ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻧﺎم ھﺸﺖ ﻧﻔﺮ را آورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در رواﯾﺖ اﺑﻮداود و دارﻗﻄﻨﯽ اﺳﺎﻣﯽ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪه‪ .‬ﺑﺨﺎری ﻓﻘﻂ ﺟﺮﯾﺎن اﺑﻦ اﺧﻄﻞ‬
‫را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ھﺮﻗﺪر داﯾﺮه ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ وﺳﻌﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‬
‫ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد ﺑﻪ ھﻤﺎن اﻧﺪازه ﺗﻘﻠﯿﻞ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ رواﯾﺎت‪ ،‬ده ﻧﻔﺮی ﮐﻪ ﺣﮑﻢ اﻋﺪام ﺑﺮای آنھﺎ ﺻﺎدر‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺮﻣﺎن ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ھﻔﺖ ﻧﻔﺮ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ اﺳﻼم آوردﻧﺪ و ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺳﻪ ﻣﺮد و ﯾﮏ زن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪» .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺧﻄﻞ«‪» ،‬ﻣﻘﯿﺲ ﺑﻦ ﺻﺒﺎﺑﻪ«‪،‬‬
‫»ﺣﻮﯾﺮث ﺑﻦ ﻧﻘﯿﺮ« و »ﻗﺮﯾﺒﻪ« ﮐﻨﯿﺰک اﺑﻦ اﺧﻄﻞ‪ .‬اﺑﻦ اﺧﻄﻞ و اﺑﻦ ﺻﺒﺎﺑﻪ ھﺮدو ﻗﺎﺗﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ‬
‫اﺧﻄﻞ ﭘﺲ از اﯾﻨﮑﻪ اﺳﻼم آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻮﮐﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه و ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻘﯿﺲ ﺑﻦ ﺻﺒﺎﺑﻪ ﺑﺮادر او ﺑﻪ دﺳﺖ ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر ﺑﻪﻃﻮر اﺷﺘﺒﺎھﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﺧﻮنﺑﮫﺎی او را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻘﯿﺲ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﻮد آن اﻧﺼﺎری را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و ﺣﻮﯾﺮث‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو دﺧﺘﺮ آنﺣﻀﺮت ج ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ھﺠﺮت ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ اھﺎﻧﺖ ﮐﺮده آنھﺎ را از ﺑﺎﻻی‬
‫ﺷﺘﺮھﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﯿﻨﺪازد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮﯾﺒﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻮازﻧﺪﮔﺎن ﻣﮑﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫در ھﺠﻮو ﻣﺬﻣﺖ آنﺣﻀﺮت اﺷﻌﺎر ﻣﯽﺳﺮود‪) .‬زرﻗﺎﻧﯽ و اﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬ذﮐﺮ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ(‬
 ‫‪٤٩٧‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‬
‫ّ‬
‫و ﯾﺎ در ﻣﺬﻣﺖ اﯾﺸﺎن اﺷﻌﺎری ﺳﺮوده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن زﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺮم اھﺎﻧﺖ ﺑﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ؛ اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﺟﺮم‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﺗﻤﺎم اھﻞ ﻣﮑﻪ ﺑﻮد و ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ ﺟﺰ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ھﻤﻪ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج آزار و‬
‫اذﯾﺖ رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنھﺎ اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺪ داده ﺷﺪ‪ :‬ﮐﻪ »أﻧﺘﻢ اﻟﻄﻠﻘﺎء«‪.‬‬
‫ً‬
‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺮم آنھﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺳﺒﮏ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺻﺪﯾﻘﻪ در ﺻﺤﺎح ﺳﺘﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺮای ﺧﻮدش از ھﯿﭻﮐﺲ اﻧﺘﻘﺎم ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن ﯾﮫﻮد‪،‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج را ﻣﺴﻤﻮم ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از آنﺣﻀﺮت اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﺸﺎن اﺟﺎزه ﻧﺪادﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﯾﮏ زن ﯾﮫﻮدی در ﺧﯿﺒﺮ ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﺟﻨﺎﯾﺖ‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺠﺮﻣﺎن ﻣﮑﻪ ﮐﻪ ﺟﺮمﺷﺎن ھﻢ در اﯾﻦ ﺣﺪ‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺣﺮم اﻟﮫﯽ ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻧﺒﻮی ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؟! ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﻟﺤﺎظ دراﯾﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ رواﯾﺖ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻓﻘﻂ ﻗﺘﻞ اﺑﻦ اﺧﻄﻞ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ) ‪ .(١‬و اﯾﻦ ھﻢ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺼﺎص ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن‬
‫»ﻣﻘﯿﺲ« ھﻢ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﺼﺎص ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﯿﻪ اﻓﺮاد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد آنھﺎ ﺑﻪ ﺟﺮم اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ آنﺣﻀﺮت را اذﯾﺖ و آزار رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺎت ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﺑﻦ‬
‫اﺳﺤﺎق ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﻧﻈﺮ اﺻﻮل ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻘﻄﻊاﻧﺪ و رواﯾﺎت ﻣﻨﻘﻄﻊ اﻋﺘﺒﺎری‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬رﺗﺒﻪ و ﻣﻘﺎم ﺧﻮد اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﯾﻦ رواﯾﺎت در اﯾﻦ ﺑﺎره رواﯾﺘﯽ اﺳﺖ) ‪ (٢‬ﮐﻪ در ﺳﻨﻦ اﺑﻮداود ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج در روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ آﻧﺎن اﻣﺎن داده‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد ھﺮﮐﺠﺎ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﺑﻮداود ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮﻗﻮم‬
‫ﻣﯽدارد‪ :‬ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ) ‪.(٣‬‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻮداود‪ ،‬ﺑﺎب ﻗﺘﻞ اﻻﺳﯿﺮ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻮداود در ﺑﺎب ﻗﺘﻞ اﻻﺳﯿﺮ ﺳﻪ رواﯾﺖ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اوﻟﯿﻦ رواﯾﺖ آن رواﯾﺘﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ در آﺧﺮ ﺑﺤﺚ آن را ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﻔﺼﻞ‪ ،‬اﺳﺒﺎط ﺑﻦ ﻧﺼﺮ‬
‫اﺳﺪی ﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺼﻌﺐ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ .‬در آن ﻗﺘﻞ ﭼﮫﺎر ﻣﺮد و دو زن‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنھﺎ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﺮح اﺳﺖ‪ .‬او را ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺪون اﺟﺎزۀ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٤٩٨‬‬
‫ﭘﺲ از آن‪ ،‬رواﯾﺖ اﺑﻦ اﺧﻄﻞ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ در آﻏﺎز ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫راوﯾﺎن آن »اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﻔﻀﻞ« اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ازدی‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮ اﻟﺤﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از‬
‫راوﯾﺎن آن »اﺳﺒﺎط ﺑﻦ ﻧﺼﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻧﺴﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﻮی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﺮای ﻏﯿﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮﺑﻮدن ﯾﮏ رواﯾﺖ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﺟﺮح و ﻧﻘﺪ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اھﻤﯿﺖ‬
‫واﻗﻌﻪ ﺑﺮای ﻏﯿﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮﺑﻮدن آن و ﻣﺸﮑﻮکﺑﻮدن رواﯾﺖ ھﻤﯿﻦ ﻣﻘﺪار ھﻢ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﮑﯽ در اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﭘﯿﺸﻘﺮاول اﺳﻼم ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﺧﺒﺮ ورود آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻣﮑﻪ از آﻧﺠﺎ ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ و ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق‬
‫ﻋﻠﺖ ﻓﺮار آنھﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻗﺘﻞ آﻧﺎن ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺤﻀﺮ اﯾﺸﺎن آورده و ﭘﺲ از ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ او را اﻣﺎن داد و او اﺳﻼم آورد‪ .‬در ﻣﻮرد اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﻔﻀﻞ‪،‬‬
‫ً‬
‫اﺳﺒﺎط ﺑﻦ ﻧﺼﺮ اﺳﺪی ﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎی رﺟﺎل ﻧﻘﺪ و ﺟﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﺒﺎط ﺑﻦ ﻧﺼﺮ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺮح و ﻧﻘﺪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ وﺿﻊ‪ ،‬ﻧﺴﺎﺋﯽ در ﺑﺎب ﻗﺘﻞ اﻟﻤﺮﺗﺪﯾﻦ و ﺣﺎﮐﻢ در‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺪرک‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزی ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ھﺮﺳﻪ راوی ﺷﯿﻌﻪاﻧﺪ و ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ھﻢ اﺷﺎره‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬رواﯾﺖ دوم اﺑﻮداود از ﻋﻤﺮو اﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﻣﺨﺰوﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫او از ﺟﺪ ﺧﻮد و او از ﭘﺪر ﺧﻮد رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﮫﺎر ﻣﺮد و دو زن‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ آنھﺎ اﻣﺎن داده ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬آن دو زن ﮐﻪ ھﺮدوی آنھﺎ ﻧﻮازﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺷﺪ و دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬اﺑﻮداود اﻇﮫﺎر ﻣﯽدارد‪ :‬ﺳﻨﺪ آن را از ﺷﯿﺦ ﺧﻮدم‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻌﻼء ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﻧﻔﮫﻤﯿﺪم‪ .‬ھﻤﯿﻦ رواﯾﺖ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﺳﻨﺪ در اواﺧﺮ ﮐﺘﺎب اﻟﺤﺞ دارﻗﻄﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ در آن در ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺳﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن از ﭘﺪر ﺧﻮد و او از ﺟﺪ ﺧﻮد اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ و‬
‫اﺑﻮداود در ھﻤﯿﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻨﺪ ﺷﮏ دارد‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ ﺳﻮم اﺑﻮداود ﻓﻘﻂ ﮐﺸﺘﻦ اﺑﻦ اﺧﻄﻞ ﮐﻪ از رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﮫﻘﯽ از ﺣﮑﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬ﻗﺘﺎده و ﺣﻀﺮت اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ رواﯾﺘﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ در آن ﺣﮑﻢ‬
‫اﻋﺪام ﺳﻪ ﻣﺮد و ﯾﮏ زن ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدان ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﺑﻦ اﺧﻄﻞ‪ ،‬ﻣﻘﯿﺲ ﺑﻦ ﺻﺒﺎﺑﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ‬
‫ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﺮح و ﻧﺎم زن ام ﺳﺎره اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻧﺬر ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در اﺛﺮ اﻣﺂنﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن از ﻗﺘﻞ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺖ و ام ﺳﺎره ھﻤﺎن زﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪرﺳﺎن‬
‫ﻧﺎﻣﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ در آن از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﮫﺮ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ اﻃﻼع داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﺣﮑﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﻏﯿﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ و در ﻣﻮرد اﯾﻦ رواﯾﺖ او ﻋﻘﯿﻠﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻ‬
‫ﺗﺎﯾﯿﺪی ﺑﺮای اﯾﻦ رواﯾﺘﺶ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪) .‬ﺗﮫﺬﯾﺐ اﻟﺘﮫﺬﯾﺐ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ( ‪» -‬ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
 ‫‪٤٩٩‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‬

‫اﺑﻦ اﺳﺤﺎق در ﻣﯿﺎن ﻓﺮارﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ اﻋﺪام آﻧﺎن ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﮑﺮﻣﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫اﺑﻮﺟﮫﻞ را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﻣﻮﻃﺄ اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‪ ،‬اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﻧﺪ‪ :‬در زﯾﺮ آﺳﻤﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻗﺮآن ھﯿﭻ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ از ﻣﻮﻃﺄ اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ام ﺣﮑﯿﻢ دﺧﺘﺮ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺣﮑﯿﻢ و ھﻤﺴﺮ ﻋﮑﺮﻣﻪ ﺑﻦ اﺑﻮﺟﮫﻞ ﺑﻮد؛ او در روز ﻓﺘﺢ‬
‫ﻣﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ھﻤﺴﺮش ﻋﮑﺮﻣﻪ از آﻧﺠﺎ ﻓﺮار ﮐﺮد و ﺑﻪ ﯾﻤﻦ رﻓﺖ‪ .‬ام ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻪ‬
‫ﯾﻤﻦ رﻓﺖ و او را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت داد و او اﺳﻼم آورد و ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج او را ﻣﺸﺎھﺪه ﻧﻤﻮد‪ ،‬از ﻓﺮط ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺷﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪﺳﻮﯾﺶ‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺪن ﻣﺒﺎرک رداء ﻧﺒﻮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺎ وی ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮد«‪) .‬ﻣﻮﻃﺄ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻨﮑﺎح(‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ھﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنھﺎ اﻣﺎن داده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ‬
‫اﺳﻼمآوردن ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻣﻮرﺧﯿﻦ و ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ‬
‫ﺣﻨﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬در ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدی از ﮐﻔﺎر ﻣﮑﻪ ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ّ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻧﮕﺮوﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﻠﺖ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ھﻤﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫در ﺣﻤﻠﻪ اول‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪھﺎی ﻗﺪرت و ﺗﻮان ﮐﻔﺎری ﮐﻪ در ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺰﻟﺰل ﮔﺮدﯾﺪ و‬
‫ﺟﻮ اﺿﻄﺮاب و ﺳﺮاﺳﯿﻤﮕﯽ‪ ،‬ﻗﺪمھﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﺑﻪ وﺟﻮدآﻣﺪن ّ‬

‫ﺧﺰاﯾﻦ ﺣﺮم‬
‫ھﺪاﯾﺎ و ﻧﺬورات ﺣﺮم ﮐﻪ از ﻣﺪت ﻣﺪﯾﺪی در ﺣﺮم ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ وﻟﯽ ﻣﺠﺴﻤﻪھﺎ و ﺗﺼﻮﯾﺮھﺎ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮده ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در آن ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺠﺴﻤﻪھﺎی ﺣﻀﺮت‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻋﻠﯿﮫﻤﺎ اﻟﺼﻠﻮة واﻟﺴﻼم و ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ ÷ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ) ‪ (١‬ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ در آﻧﺠﺎ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮھﺎی رﻧﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ دﯾﻮار ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺤﻮ آنھﺎ‪،‬‬
‫ً‬
‫آﺛﺎرﺷﺎن ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺤﻮ ﻧﺸﺪ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﺗﻌﻤﯿﺮ ﮐﺮد‪،‬‬
‫آن آﺛﺎر ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ) ‪ .(٢‬اﻗﺎﻣﺖ آنﺣﻀﺮت ج در ﻣﮑﻪ ﻣﮑﺮﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﺪت ﭘﺎﻧﺰده روز ﺑﻮد‪،‬‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری‪ ،‬ذﮐﺮ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ »در اﺧﺒﺎر ﻣﮑﻪ ارزﻗﯽ اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٠٠‬‬
‫ّ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ ﮐﻮچ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻠﻢ در ﻣﮑﻪ ﻣﻨﺼﻮب‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺳﻼم را ﺗﻌﻠﯿﻢ دھﺪ‪.‬‬

‫ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺑﺖھﺎ و ﭘﺎﮐﺴﺎزی ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‬

‫ھﺪف اﺻﻠﯽ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺮ دﻋﻮت ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﻋﻼی ﮐﻠﻤﺔ اﻟﻠﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﮐﻌﺒﻪ ﺻﺪھﺎ ﺑﺖ‬
‫از آن ﺟﻤﻠﻪ » ُھﺒﻞ« ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺧﺪای ﺧﺪاﯾﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﻞ اﻧﺴﺎن و از ﯾﺎﻗﻮت اﺣﻤﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ‬
‫آورده ﺑﻮد‪» ،‬ﺧﺰﯾﻤﺔ ﺑﻦ ﻣﺪرﮐﺔ« ﻧﻮه ﻣﻀﺮ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻋﺪﻧﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ُھﺒﻞ‪ ،‬ھﻔﺖ ﺗﯿﺮ ﻗﺮﻋﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ آنھﺎ »ﻻ« و »ﻧﻌﻢ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻗﺮﯾﺶ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دھﺪ‪ ،‬ﻧﺰد آن رﻓﺘﻪ و ﺑﺎ آن ﺗﯿﺮھﺎ‬
‫ﻗﺮﻋﻪ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ھﺮﭼﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد) ‪.(١‬‬
‫در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﺎ ذﮐﺮ و اﻋﻼم ﻧﺎم ھﻤﯿﻦ ﺑﺖ اﻇﮫﺎر اﻓﺘﺨﺎر و ﻓﺘﺢ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺖ داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج وارد ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺖھﺎ آن را ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد و از ﻣﯿﺎن ﺑﺮد‪ .‬در اﻃﺮاف ﻣﮑﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺖھﺎی ﻣﺘﻌﺪدی‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاﺳﻢ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮای آنھﺎ ﺑﺠﺎ آورده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ آنھﺎ »ﻻت«‪،‬‬
‫ﻋﺰی ﻣﻌﺒﻮد ﻗﺮﯾﺶ و ﻻت ﻣﻌﺒﻮد اھﻞ ﻃﺎﺋﻒ ﺑﻮد‪ّ .‬‬
‫ﻋﺰی ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬ ‫»ﻣﻨﺎت« و » ُﻋ ّﺰی« ﺑﻮدﻧﺪ‪ّ .‬‬
‫ّ‬
‫ﯾﮏ ﻣﻨﺰل از ﻣﮑﻪ در ﻣﺤﻞ »ﻧﺨﻠﻪ« ﻧﺼﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻨﻮﺷﯿﺒﺎن ﻣﺘﻮﻟﯽ آن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮبھﺎ ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا در ﻓﺼﻞ زﻣﺴﺘﺎن ﻧﺰد »ﻻت« و در ﻓﺼﻞ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻧﺰد‬
‫ﻋﺰی« ﺑﺴﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺳﻤﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺠﺎ ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای »ﻋﺰی«‬ ‫» ّ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺠﺎ ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ .‬در اﻃﺮاف آن‪ ،‬ﻃﻮاف و ﻧﺰد آن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﻣﺸﻠﻞ« ﻧﺰدﯾﮏ »ﻗﺪﯾﺪ« ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ھﻔﺖ ﻣﺎﯾﻞ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻨﻮره ﻗﺮار‬ ‫»ﻣﻨﺎت« در ﻣﺤﻞ »‬
‫ﻏﺴﺎن‪ ،‬اوس و ﺧﺰرج ﺑﺮای آن‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎت ﯾﮏ ﺳﻨﮓ ﻧﺎﺗﺮاﺷﯿﺪه ﺑﻮد‪ .‬ازد‪ّ ،‬‬
‫ﺑﺠﺎ ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﺑﺖ از ﺑﺖھﺎی ﺑﻪ ﺟﺎیﻣﺎﻧﺪه از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﺤﯽ ﺑﻮد‪ .‬اوس و‬

‫‪ -١‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ذﮐﺮ ھﺒﻞ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ھﺸﺎم ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻠﺒﯽ‪.‬‬

‫‪ -٢‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۴۰۰ / ۲‬‬
 ‫‪٥٠١‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‬

‫ﺧﺰرج وﻗﺘﯽ ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﺑﺠﺎ ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻢ ﺧﺮوج از اﺣﺮام ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺳﺮ را‬
‫ﻧﺰد آن ﺑﺠﺎ ﻣﯽآوردﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺑﺖ ﻗﺒﯿﻠﮥ ھﺬﯾﻞ »ﺳﻮاع« ﺑﻮد ﮐﻪ در اﻃﺮاف »ﯾﻨﺒﻊ« در ﻣﺤﻞ »رھﺎط« ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺖ از ﺳﻨﮓ ﺑﻮد و ﻣﺘﻮﻟﯽ آن ﺑﻨﻮﻟﺤﯿﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦھﺎ ھﻤﺎن ﻃﻠﺴﻢھﺎی ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﺮب ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻼی آن ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد و در اﯾﻦ روزھﺎ ﺟﺒﯿﻦ اﯾﻦ ﺧﺪاﯾﺎن‬
‫ّ‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ ﺑﻪ ﺧﺎک ﻣﺬﻟﺖ ﮐﺸﯿﺪه و ﺑﺎ ﺧﺎک ﯾﮑﺴﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ذﮐﺮ ﻣﻨﺎت‪.‬‬

 ‫ۡ‬ ‫َََۡ ُ َۡ ۡ َ ۡ َ َۡ ُ ۡ َ َُۡ ُ‬
‫� إِذ أعجبت�م ك�ت�م﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۲۵ :‬‬ ‫﴿و�وم حن ٍ‬

‫ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬أوﻃﺎس و ﻃﺎﯾﻒ‬

‫)ﺷﻮال ﺳﺎل ھﺸﺘﻢ ھﺠﺮی(‬
 ‫ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬اوﻃﺎس و ﻃﺎﯾﻒ‬

‫)ﺷﻮال ﺳﺎل ‪ ۸‬ھﺠﺮی(‬

‫»ﺣﻨﯿﻦ« ﻧﺎم ﯾﮏ وادی اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻣﮑﻪ و ﻃﺎﺋﻒ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎزار »ذواﻟﻤﺠﺎز« )ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﻪ ﻣﺎﯾﻞ از ﻋﺮﻓﻪ( ﻗﺮار دارد) ‪ .(١‬ﻧﺎم دﯾﮕﺮ آن »اوﻃﺎس« اﺳﺖ) ‪» .(٢‬ھﻮازن« ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﺰرگ ﻋﺮب و دارای ﺗﯿﺮهھﺎی ﺑﺴﯿﺎری ﺑﻮد؛ ﮔﺮﭼﻪ داﯾﺮۀ ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻼﻣﯽ روز ﺑﻪ‬
‫روز ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﺮبھﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ اﯾﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﻗﺒﻠﮥ‬
‫آﻧﺎن ﭼﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬آنھﺎ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮ ﻗﺮﯾﺶ ﻏﻠﺒﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﮑﻪ را ﻓﺘﺢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ راﺳﺘﮕﻮ و ﺑﺮﺣﻖ اﺳﺖ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﮑﻪ ﻓﺘﺢ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﺎ ﻃﯿﺐ ﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮوه ﮔﺮوه ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﺸﺮف ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ) ‪ .(٣‬وﻟﯽ »ھﻮازن« و »ﺛﻘﯿﻒ«‬
‫در اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﻋﮑﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻣﻨﻔﯽ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ .‬آنھﺎ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺟﻨﮕﺠﻮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻓﻨﻮن و‬
‫ﺗﺎﮐﺘﯿﮏھﺎی ﺟﻨﮕﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ھﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم روز ﺑﻪ روز ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺣﺴﺎدت و ﮐﯿﻨﮥ آﻧﺎن اﻓﺰون ﻣﯽﺷﺪ) ‪ ،(٤‬زﯾﺮا ﺷﺎھﺪ از ﺑﯿﻦرﻓﺘﻦ ﺳﯿﺎدت و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺳﺮان »ھﻮازن« و »ﺛﻘﯿﻒ« ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ زودی ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ و ﺗﮫﺎﺟﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﺧﻮاھﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﻮر و ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ھﻨﻮز در ﻣﮑﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن و ﺗﺼﻤﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺟﺪی ﺑﻮدﻧﺪ‬‫ﺷﻮر و اﺑﮫﺖ ﺗﻤﺎم‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮی ﻣﮑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ؛ آنھﺎ در اﯾﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﺪری ّ‬
‫ﮐﻪ زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺧﻮد آوردﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﺎﻇﺖ از آﻧﺎن ﺑﺎ رﺷﺎدت و‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺣﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺳﻪ روز ﺳﻔﺮ از ﻣﮑﻪ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﻗﺎﺿﯽ ﻋﯿﺎض اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﺗﺼﺮﯾﺢ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق اﯾﻦ ﻧﺎم‬
‫دﯾﮕﺮی ﻏﯿﺮ از ﺣﻨﯿﻦ و از ﺳﺮزﻣﯿﻦھﺎی ھﻮازن اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری و زرﻗﺎﻧﯽ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻏﺰوۀ ھﻮازن و‬
‫اوﻃﺎس‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ذﮐﺮ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﺎب ﻣﻘﺎم اﻟﻨﺒﯽ ﺑﻤﮑﺔ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬از ﺗﻮﺳﻌﻪ و اﺳﺘﺤﮑﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﺪوی ﮐﻪ رﯾﮓھﺎی ﺻﺤﺮا‬
‫ﺑﺮای آﻧﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺰﯾﺰ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﺑﯿﻤﻨﺎک ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٠٦‬‬
‫ﻣﺮداﻧﮕﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ و ھﻮس ﻓﺮار و ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ در ﺳﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﺮﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺗﯿﺮهھﺎی ﻗﺒﺎﯾﻞ »ﺛﻘﯿﻒ« و »ھﻮازن« ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ دو ﺗﯿﺮۀ »ﮐﻌﺐ« و‬
‫»ﮐﻼب« از ﺷﺮﮐﺖ ﺧﻮدداری ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﻋﻮف ﮐﻪ از ﺳﺮان ﺑﺰرگ ھﻮازن ﺑﻮد ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪ) ‪.(١‬‬
‫ُ‬
‫»درﯾﺪ ﺑﻦ اﻟﺼﻤﺔ« ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب و رﯾﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ » ُﺟﺸﻢ« ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺸﺎور اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدﯾﺪ‪» .‬درﯾﺪ« در ﺷﻌﺮ و ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﯽ ﻣﮫﺎرت ﺗﺎم داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺳﻨﺶ ﺑﯿﺶ‬ ‫ﺑﻪﻃﻮری ﮐﻪ ﮐﺎرﻧﺎﻣﮥ وی در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺮب ﺑﺴﯿﺎر روﺷﻦ و درﺧﺸﺎن اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ّ‬
‫از ﯾﮑﺼﺪ ﺳﺎل و ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺮ و ﻓﺮﺗﻮت ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن ھﻨﻮز از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮﺑﯽ در ﻣﯿﺎن‬
‫اﻋﺮاب ﺑﺮﺧﻮردار و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ رأی و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ھﻤﮕﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮد »ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻮف« ﺑﻪ وی ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﺮد ﺗﺎ در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ او را ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ‬
‫آوردﻧﺪ‪ .‬او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺪام ﻣﺤﻞ اﺳﺖ؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﻣﺤﻞ »اوﻃﺎس« اﺳﺖ‪ .‬وی‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آری‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﺮای ﺟﻨﮓ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﯿﻦ آن ﻧﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﺳﻔﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﻧﺮم ﮐﻪ ﭘﺎھﺎ در آن ﻓﺮو روﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺻﺪای ﮔﺮﯾﻪ ﮐﻮدﮐﺎن از ﮐﺠﺎ اﺳﺖ؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﮐﻮدﮐﺎن و‬
‫زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد آورده ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ اﺣﺪی ﻓﺮار و ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬وی ﮐﻪ ﻓﺮدی‬
‫ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺟﻨﮓآزﻣﻮده ﺑﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺪمھﺎ ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی آنھﺎ را‬
‫ﺛﺎﺑﺖ و اﺳﺘﻮار ﻧﮕﻪ ﻧﻤﯽدارد‪ .‬در ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﻓﻘﻂ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺛﻤﺮﺑﺨﺶ و ﻧﺎﻓﻊ اﺳﺖ و‬
‫ّ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺷﮑﺴﺖ و ھﺰﯾﻤﺖ ﻧﺼﯿﺐ ﻣﺎ ﮔﺮدد‪ ،‬اﺳﺎرت زﻧﺎن ﻣﻮﺟﺐ ذﻟﺖ و ﺧﻮاری ﺑﯿﺸﺘﺮی‬
‫ﺑﺮای ﻣﺎ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺗﯿﺮهھﺎی »ﮐﻌﺐ« و »ﮐﻼب« ھﻢ ﺷﺮﮐﺖ دارﻧﺪ؟ در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ! آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻒ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﻣﺮوز روز ﺷﺮف و ﻋﺰت ﺑﻮد ھﺮﮔﺰ‬
‫»ﮐﻼب« و »ﮐﻌﺐ« ﻏﺎﯾﺐ ﻧﻤﯽﺑﻮدﻧﺪ‪» .‬درﯾﺪ« ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﭙﺎه آنھﺎ از ﻣﯿﺪان‬
‫ﺟﻨﮓ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮده در ﻣﺤﻞ ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮی ﮔﺮد آﯾﻨﺪ و از ھﻤﺎﻧﺠﺎ اﻋﻼن‬
‫ﺟﻨﮓ ﺷﻮد؛ وﻟﯽ »ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﻋﻮف« ﮐﻪ ﺟﻮان ﺳﯽ ﺳﺎﻟﻪای ﺑﻮد و در ﺑﺤﺒﻮﺑﮥ ﻏﺮور ﺟﻮاﻧﯽ‬

‫‪ -١‬وی ﭘﺲ از ﻏﺰوۀ ﻃﺎﯾﻒ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و در دوران ﺧﻼﻓﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﯿﻪ ﺷﺮﮐﺖ‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪٥٠٧‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬أوﻃﺎس و ﻃﺎﯾﻒ‬

‫ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮ را ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﭘﯿﺮ و ﻓﺮﺗﻮت ﺷﺪه ﻋﻘﻞ و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادهای‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺗﻮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ) ‪.(١‬‬
‫وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﻣﮑﻪ ﻣﮑﺮﻣﻪ از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫»ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺟﺪرد« را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ؛ او ﺑﻪ »ﺣﻨﯿﻦ« آﻣﺪ و ﺗﺎ ﭼﻨﺪ روز در ﻣﯿﺎن ﺳﭙﺎه‬
‫ﮐﻔﺮ ﺑﻮد و ﭘﺲ از اﯾﻦ ﮐﻪ از ﺗﻤﺎم ﺣﺎﻻت و اﺳﺮار و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ آﻧﺎن آ ﮔﺎھﯽ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و ﮔﺰارش ﮐﺎﻣﻠﯽ از ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫اراﺋﻪ داد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر آﻣﺎدۀ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺗﮫﯿﻪ ﺗﺠﮫﯿﺰات و آذوﻗﮥ ارﺗﺶ‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ وام ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ .‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺴﯿﺎر ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪی‬
‫ﺑﻮد ﻣﺒﻠﻎ ﺳﯽ ھﺰار درھﻢ وام ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ) ‪ .(٢‬ﺗﻌﺪاد ﯾﮑﺼﺪ زره از ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻣﯿﻪ ﮐﻪ از ﺳﺮان‬
‫ﺑﺰرگ ﻣﮑﻪ ﺑﻮد و در ﻣﯿﮫﻤﺎنﻧﻮازی ﺷﮫﺮت ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺖ و ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺎرﯾﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ) ‪.(٣‬‬
‫در ﻣﺎه ﺷﻮال ﺳﺎل ھﺸﺘﻢ ھﺠﺮی‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ ۶۳۰‬ﻣﯿﻼدی‪ ،‬ارﺗﺶ اﺳﻼم ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد آن‬
‫دوازده ھﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺠﮫﯿﺰات و ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای ﺑﻪﺳﻮی ﺣﻨﯿﻦ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از اﺻﺤﺎب ﮐﻪ از ﻋﻈﻤﺖ و ﻧﯿﺮوی ارﺗﺶ اﺳﻼم ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫از زﺑﺎن آﻧﺎن ﺑﺪون اﺧﺘﯿﺎر اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪» :‬اﻣﺮوز ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟«‬
‫وﻟﯽ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎرﮔﺎه اﻟﮫﯽ واﻗﻊ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َََۡ ُ َۡ ۡ َ ۡ َ َۡ ُ ۡ َ َُۡ ُ ۡ ََۡ ُۡ َ ُ ۡ َ ۡٗ َ َ َ ۡ َ َ ُ‬
‫ت عل ۡي� ُم‬ ‫� إِذ أعجبت�م ك�ت�م فلم �غ ِن عن�م ش�ٔا وضاق‬ ‫﴿و�وم حن ٍ‬
‫َ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َّ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ َ ُ َ َ ُ َ ۡ ُ َّ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ٱ��ض بِما رحبت �م و�تم مدبِرِ�ن ‪� ٢٥‬م أنزل ٱ� سكِينتهۥ � رسو�ِۦ و�‬
‫�ٰفِر�نَ‬‫ۡ ُ ۡ َ َ َ َ َ ُ ُ ٗ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ َ َّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ٰ َ َ َ ٓ ُ ۡ َ‬
‫ِ‬ ‫ٱلمؤ ِمن ِ� وأنزل جنودا لم تروها وعذب ٱ�ِين �فر ۚوا و�ل ِك جزاء ٱل‬
‫‪] ﴾٢٦‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۲۶-۲۵ :‬‬
‫»و روز ﺣﻨﯿﻦ را ﺑﻪ ﯾﺎد آورﯾﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺜﺮت ﺗﻌﺪاد ﺷﻤﺎ را در ﺷﮕﻔﺖ ﻗﺮار داد‪ ،‬وﻟﯽ آن‬

‫‪ -١‬ﺗﻤﺎم ﺗﻔﺼﯿﻼت در ﻃﺒﺮی ‪ ۱۶۵۵ / ۳‬ﺗﺎ ‪ ۱۶۵۷‬ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪ ۳۶ / ۴‬در اﺻﺎﺑﻪ از اﻣﺎم ﺑﺨﺎری ﻧﯿﺰ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در آﻧﺠﺎ ﻣﺒﻠﻎ‬
‫ده ھﺰار درھﻢ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬در ﻣﺆﻃﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ از وی اﺳﻠﺤﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ اﺟﺒﺎر ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ؟‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ‪ .‬در اﺑﻮداود‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻀﻤﺎﻧﺔ ﻧﯿﺰ ﺷﺒﯿﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٠٨‬‬
‫ﮐﺜﺮت ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻔﻌﯽ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ و زﻣﯿﻦ ﺑﺎ وﺟﻮد وﺳﻌﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻨﮓ آﻣﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻓﺮار‬
‫ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺴﻠﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد و ﺳﭙﺎھﯿﺎﻧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد‬
‫ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آﻧﺎن را ﻣﺸﺎھﺪه ﻧﮑﺮدﯾﺪ و ﮐﺎﻓﺮان را ﻋﺬاب داد و اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﯿﻔﺮ ﮐﺎﻓﺮان«‪.‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﻣﯿﺎن ارﺗﺶ اﺳﻼم و ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎب ﺗﺤﻤﻞ ﺗﯿﺮاﻧﺪازیھﺎ و‬
‫ﺣﻤﻼت دﺷﻤﻦ را ﻧﯿﺎوردﻧﺪ و ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮد ﻧﻈﺮ‬
‫اﻓﮑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬دﯾﺪﻧﺪ اﺣﺪی از ﯾﺎران ﺧﺎص ھﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد) ‪ .(١‬اﺑﻮﻗﺘﺎده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬وﻟﯽ در دﯾﮕﺮ رواﯾﺎت ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎ ﺑﻮدن ﭼﻨﺪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آنﺣﻀﺮت ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯿﺎن دو‬
‫رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮدو اﻣﺮ در ﺻﺤﻨﻪھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ روی دادهاﻧﺪ و راوی ﻣﺸﺎھﺪات ﺧﻮد را‬
‫ً‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻌﺪا ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ‪) .‬وﻋﺪۀ ﻣﺼﻨﻒ در ﺑﺎرۀ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ھﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﭼﻨﺪ اﻣﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺿﯿﺢاﻧﺪ‪(:‬‬
‫‪ (۱‬ﻣﺆﻟﻒ در وھﻠﮥ اول ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮ »اﺑﻦ اﺳﺤﺎق« و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاﺳﺎس ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ در ھﻤﺎن وھﻠﮥ اول ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزی از آن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺸﻐﻮل ﮔﺮدآوری ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺟﻨﮕﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در ھﻤﯿﻦ ﻣﻮﻗﻊ دﺷﻤﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن‪ ،‬در ﺻﻒھﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺘﺸﺎر و ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آﻣﺪ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری از ﻃﺮﯾﻖ »ﺑﺮاء« ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ » :‬ﹶوإﹺﻧﱠﺎ ﹶﻟـ ﱠﲈ ﹶ ﹶ‬
‫ﲪ ﹾﻠﻨﹶﺎ ﻋﹶ ﹶﻠ ﹾﻴ ﹺﻬ ﹺﻢ ا ﹾﻧﻜ ﹶﹶﺸ ﹸﻔﻮا‪ ،‬ﹶﻓ ﹶﺄﻛﺴﻴﻨﺎ‬
‫ﹺ‬
‫ﺎﺳ ﹶﺘ ﹾﻘ ﹶﺒ ﹾﻠﻨﹶﺎ ﺑﹺ ﱢ‬
‫ﺎﻟﺴ ﹶﻬﺎ ﹺم« )ﺑﺨﺎری ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ(‪.‬‬ ‫ﻋﹶﲆ ا ﹾﻟ ﹶﻐﻨﹶﺎﺋ ﹺﻢ‪ ،‬ﹶﻓ ﹾ‬
‫ﹶ‬
‫»وﻗﺘﯽ ﻣﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﯾﻢ آﻧﺎن ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن ﻣﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺟﻨﮕﯽ‬
‫ﺷﺪﯾﻢ آنھﺎ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﺑﺮ ﻣﺎ ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪ (۲‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب ﺷﮑﺴﺖ ﻇﺎھﺮی اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از اﻓﺮادی ﮐﻪ ھﻨﻮز اﯾﻤﺎن در ﻗﻠﺐﺷﺎن ﺟﺎی‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ارﺗﺶ اﺳﻼم ھﻤﺮاه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ھﺪف از ﺷﺮﮐﺖ آنھﺎ در ﺟﻨﮓ ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﺑﺤﺒﻮﺑﮥ ﺟﻨﮓ ﻓﺮﯾﺐ دھﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪» :‬ام ﺳﻠﯿﻢ«‬
‫ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ُّ َ َ ْ‬
‫اﻟﻄﻠﻘﺎ ِء ا� َﻬ َﺰ ُمﻮا‬ ‫ﮐﻪ در آن ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﮔﻔﺖ‪» :‬ا�ﺘﻞ ﻣﻦ �ﻌﺪﻧﺎ ِﻣﻦ‬
‫َ‬
‫ﺑِﻚ« )ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻏﺰوة اﻟﻨﺴﺎء ﻣﻊ ّاﻟﺮﺟﺎل( اﯾﻦ ﻃﻠﻘﺎء را ﺑﮑﺸﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آنھﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﮑﺴﺖ ﺷﻤﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻴﻌ ﹺﻬ ﹾﻢ ﹶوإﹺﻧ ﹶﱠﲈ ﹶﻓﺘ ﹶﹶﺤ ﹸﻪ ﻋﹶ ﹶﻠ ﹾﻴ ﹺﻬ ﹾﻢ ﹶﻣ ﹾﻦ ﹺﰲ ﹶﻗ ﹾﻠﺒﹺ ﹺﻪ‬ ‫اﻣﺎم ﻧﻮوی در ﺷﺮح اﯾﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻟـﻢ ﹶﳛﺼ ﹺﻞ ا ﹾﻟ ﹺﻔﺮار ﹺﻣﻦ ﹶﲨﹺ ﹺ‬
‫ﹶ ﹸ ﹾ‬ ‫ﹾ ﹾ ﹸ‬
‫ﹶﺖ ﹶﻫ ﹺﺰ ﹶ‬
‫ﻳﻤﺘ ﹸﹸﻬ ﹾﻢ ﹶﻓ ﹾﺠ ﹶﺄ ﹰة‬ ‫ﻴﻬﺎ ا ﱠﻟ ﹺﺬﻳ ﹶﻦ ﹶﻟـ ﹾﻢ ﹶﻳﻜﹸﻮﻧﹸﻮا ﹶأ ﹾﺳ ﹶﻠ ﹸﻤﻮا ﹶوإﹺﻧﱠﻤـﹶﺎ ﻛﹶﺎﻧ ﹾ‬ ‫ﻣﺮ ﹲض ﹺﻣﻦ ﻣﺴﻠﹺﻤ ﹺﺔ ﹶأ ﹾﻫ ﹺﻞ ﻣ ﱠﻜ ﹶﺔ اﳌﹾﹸﺆﹶ ﱠﻟ ﹶﻔ ﹺﺔ وﻣ ﹾ ﹺ ﹺ‬
‫ﴩﻛ ﹶ‬ ‫ﹶ ﹸ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹾ ﹸ ﹾ ﹶ‬ ‫ﹶﹶ‬
‫اﻹ ﹶﻳﲈ ﹸن ﹺﰲ‬ ‫ط ﹶأ ﹾﻫ ﹺﻞ ﹶﻣ ﱠﻜ ﹶﺔ ﹶﻣ ﹶﻌ ﹸﻬ ﹾﻢ ﹺﳑ ﱠ ﹾﻦ ﹶﱂ ﹶﻳ ﹾﺴﺘ ﹺﹶﻘ ﱠﺮ ﹾ ﹺ‬‫اﺣﺪﹶ ﹰة ور ﹾﺷ ﹺﻘ ﹺﻬﻢ ﺑﹺﺎﻟﺴﻬﺎ ﹺم و ﹺﻻ ﹾﺧﺘﹺ ﹶﻼ ﹺ‬
‫ﹾ ﱢ ﹶ ﹶ‬ ‫ﹶﹶ‬
‫ﺎﲠﻢ ﻋﹶ ﹶﻠﻴ ﹺﻬﻢ د ﹾﻓﻌ ﹰﺔ و ﹺ‬
‫ﻻﻧﹾﺼ ﹶﺒ ﹺ ﹺ ﹾ ﹾ ﹾ ﹶ ﹶ ﹶ‬
‫ﹺ ﹺ‬
‫ﹾ‬
‫ﻴﻤ ﹺﺔ«‪.‬‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫ﺎن ﹶﺧ ﹶﺮ ﹸﺟﻮا ﻟ ﹾﻠﻐﹶﻨ ﹶ‬ ‫ﻴﻬ ﹾﻢ ﻧﹺ ﹶﺴﺎ ﹲء ﹶو ﹺﺻ ﹾﺒ ﹶﻴ ﹸ‬
‫ﺺ ﺑﹺﺎ ﹾﹸﳌ ﹾﺴﻠﹺ ﹺﻤﲔﹶ اﻟﺪﱠ ﹶواﺋﹺ ﹶﺮ ﹶوﻓﹺ ﹺ‬ ‫ﱰ ﱠﺑ ﹸ‬
‫ﹺ ﹺ‬
‫ﹶﻗ ﹾﻠﺒﹺﻪ ﹶوﳑ ﱠ ﹾﻦ ﹶﻳ ﹶ ﹶ‬
 ‫‪٥٠٩‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬أوﻃﺎس و ﻃﺎﯾﻒ‬

‫»ﯾﻌﻨﯽ ھﻤﮥ ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﻓﺮار ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻟﻔﺔ اﻟﻘﻠﻮب ﻣﮑﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و آن‬
‫دﺳﺘﻪ از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﮑﻪ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ھﻨﻮز ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﺷﮑﺴﺖ ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﮐﺮد و در ﻣﯿﺎن ارﺗﺶ اﺳﻼم ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﻢ از اھﻞ ﻣﮑﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن در‬
‫دلھﺎی آﻧﺎن رﺳﻮخ ﻧﮑﺮده ﺑﻮد و ﻣﻨﺘﻈﺮ ورود ﻣﺼﺎﯾﺐ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮی از زﺑﺎن »ﻃﻠﻘﺎء« ﺟﻤﻼﺗﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺷﺎھﺪ زﻧﺪهای ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ و از آن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﭘﺮده ﺑﺮﻣﯽدارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اھﻞ ﻣﮑﻪ در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ھﻤﺪل ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﺮی ‪.۶۶۰ / ۳‬‬
‫اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮی ﮐﻪ از ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺘﻘﺪﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﹶأ ﱠن اﻟ ﱡﻄ ﹶﻠ ﹶﻘﺎ ﹶء اﻧ ﹶﹾﺠ ﹶﻔ ﹸﻠﻮا ﹶﻳ ﹾﻮ ﹶﻣﺌﹺ ﹴﺬ ﺑﹺﺎﻟﻨ ﹺ‬
‫ﱠﺎس‪،‬‬
‫ﹶو ﹶﺟ ﹶﻠ ﹾﻮا ﹶﻋ ﹾﻦ ﻧﹶﺒﹺ ﱢﻲ اﷲﹺ ج« »اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮی ‪.«۶۲ / ۱۰‬‬
‫اﺑﻮﺣﯿﺎن اﻧﺪﻟﺴﯽ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮون وﺳﻄﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻳﻘﺎل‪ :‬إن اﻟﻄﻠﻘﺎء ﻣﻦ أﻫﻞ ﻣﻜﺔ ﻓﺮوا‬
‫وﻗﺼﺪوا إﻟﻘﺎء اﳍﺰﻳﻤﺔ ﰲ اﳌﺴﻠﻤﲔ« ﺑﺤﺮ اﻟﻤﺤﯿﻂ ‪) ۲۴ / ۵‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ »ﻃﻠﻘﺎء« ﻣﮑﻪ ﻓﺮار‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ھﺪف آنھﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎنھﺎ ﻣﻐﻠﻮب ﺷﻮﻧﺪ(‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ »آﻟﻮﺳﯽ« در »روح‬
‫اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ« در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬وﻛﺎن أول ﻣﻦ اﳖﺰم اﻟﻄﻠﻘﺎء ﻣﻜﺮا ﻣﻨﻬﻢ وﻛﺎن ذﻟﻚ ﺳﺒﺒﺎ‬
‫ﻟﻮﻗﻮع اﳋﻠﻞ وﻫﺰﻳﻤﺔ ﻏﲑﻫﻢ‪) ۶۶ / ۱۰ «،‬ﻧﺨﺴﺖ »ﻃﻠﻘﺎء« ﺑﺎ دﺳﯿﺴﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دل داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن اﻧﺘﺸﺎر و ﺳﺮاﺳﯿﻤﮕﯽ در ﻣﯿﺎن ﺻﻒھﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ(‪.‬‬
‫‪ (۳‬در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ از آﻧﺎن در ﮐﻨﺎر آنﺣﻀﺮت ج اﺳﺘﻮار و‬
‫ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ راﺑﻄﮥ ﻣﻨﺸﺄ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از »اﻧﺲ«‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ » :‬ﹶﻓ ﹶﺄ ﹾد ﹶﺑ ﹸﺮوا ﹶﻋﻨﹾ ﹸﻪ ﹶﺣﺘﱠﻰ ﹶﺑ ﹺﻘ ﹶﻲ ﹶو ﹾﺣﺪﹶ ﹸه« )ﻣﺮدم ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ھﻤﯿﻦ رواﯾﺖ را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار داده و ﺑﻪ ﺷﺮح ﻓﻮق اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ رواﯾﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ در آن ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ھﻤﯿﻦ‬
‫رواﯾﺖ‪» ،‬اﻧﺲ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﻧﺼﺎر را ﻧﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن در ﭘﺎﺳﺦ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﹺ‬
‫ﻮل اﷲﹺ‪ ،‬ﹶأ ﹾﺑ ﹾ‬
‫ﴩ ﻧ ﹾﹶﺤ ﹸﻦ ﹶﻣ ﹶﻌ ﹶﻚ« )ﻣﺎ ﺣﺎﺿﺮﯾﻢ ای رﺳﻮل ﺧﺪا! ﺷﻤﺎ ﺷﺎدﻣﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎ‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ » :‬ﹶﻟ ﱠﺒ ﹾﻴ ﹶﻚ ﹶﻳﺎ ﹶر ﹸﺳ ﹶ‬
‫در ﮐﻨﺎر ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﯿﻢ(‪ .‬در ھﻤﯿﻦ ﺑﺎب رواﯾﺘﯽ از »اﻧﺲ« ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ در آن از‬
‫ﲔ ﹶﻳﺪﹶ ﹾﻳ ﹶﻚ« »ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ« در اﯾﻦ‬ ‫ﻮل اﷲﱠﹺ ﹶو ﹶﺳ ﹾﻌﺪﹶ ﹾﻳ ﹶﻚ ﻧ ﹾﹶﺤ ﹸﻦ ﹶﺑ ﹾ ﹶ‬ ‫اﻧﺼﺎر ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ » :‬ﹶﻟ ﱠﺒ ﹾﻴ ﹶﻚ ﹶﻳﺎ ﹶر ﹸﺳ ﹶ‬
‫ﺎر اﻟﺪﱠ ا ﱠﻟ ﹺﺔ ﹶ‬
‫ﻋﹶﲆ ﹶأ ﱠﻧ ﹸﻪ‬ ‫ﲔ ﹶﻗ ﹾﻮﻟﹺ ﹺﻪ ﹶﺣﺘﱠﻰ ﹶﺑ ﹺﻘ ﹶﻲ ﹶو ﹾﺣﺪﹶ ﹸه ﹶو ﹶﺑ ﹾ ﹶ‬
‫ﲔ ﹾاﻷﹶ ﹾﺧ ﹶﺒ ﹺ‬ ‫ﳚ ﹶﻤ ﹸﻊ ﹶﺑ ﹾ ﹶ‬
‫ﺑﺎره ﭼﻨﯿﻦ اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ » :‬ﹶو ﹶ ﹾ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥١٠‬‬

‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬

‫ﹶﺑﻘ ﹶﻲ ﹶﻣ ﹶﻌ ﹸﻪ ﹶﲨﹶﺎ ﹶﻋ ﹲﺔ ﺑﹺ ﹶﺄ ﱠن ا ﹾﻟـ ﹸﻤ ﹶﺮا ﹶد ﹶﺑﻘ ﹶﻲ ﹶو ﹾﺣﺪﹶ ﹸه ﹸﻣ ﹶﺘ ﹶﻘﺪﱢ ﹰﻣﺎ ﻋ ﹶﹶﲆ ا ﹾﻟ ﹶﻌﺪﹸ ﱢو ﹶوا ﱠﻟﺬ ﹶ‬
‫ﻳﻦ ﹶﺛ ﹶﺒﺘﹸﻮا ﹶﻣ ﹶﻌ ﹸﻪ ﻛﹶﺎﻧﹸﻮا ﹶو ﹶرا ﹶء ﹸه« ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری‬
‫‪.۲۴ / ۸‬‬
‫)ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻗﻮل ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ﮔﺮوھﯽ از‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ھﻤﺮاه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻄﺒﯿﻖ داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت در ﺟﻠﻮ دﺷﻤﻦ از ھﻤﻪ ﻣﻘﺪم و‬
‫آﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ھﻤﺮاه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﯾﺸﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری از »ﺑﺮاء« رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ »اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺣﺎرث« در آن ﻣﻮﻗﻊ ﻧﺰد رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ و ﻟﺠﺎم ﻣﺮﮐﺐ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ وی ﺑﻮد )ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ(‪.‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ از ﺣﻀﺮت »ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ و اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺣﺎرث از آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻮل اﷲﹺ ج ﹶﻓ ﹶﻠ ﹾﻢ ﹸﻧ ﹶﻔ ﹺ‬
‫ﺎر ﹾﻗ ﹸﻪ« )ﻣﺴﻠﻢ‬ ‫ث ﹾﺑ ﹺﻦ ﻋﹶ ﹾﺒ ﹺﺪ ا ﹾﻟـ ﹸﻤ ﱠﻄﻠﹺ ﹺ‬
‫ﺐ ﹶر ﹸﺳ ﹶ‬ ‫ﺎر ﹺ‬
‫اﳊ ﹺ‬ ‫ﺟﺪا ﻧﺸﺪﯾﻢ‪ » .‬ﹶﻓ ﹶﻠ ﹺﺰ ﹾﻣ ﹸﺖ ﹶأﻧﹶﺎ ﹶو ﹶأ ﹸﺑﻮ ﹸﺳ ﹾﻔ ﹶﻴ ﹶ‬
‫ﺎن ﹾﺑ ﹸﻦ ﹾ ﹶ‬
‫ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ(‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ رواﯾﺎت ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ‪ ،‬رواﯾﺎت ذﯾﻞ ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ (۱‬اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ« رواﯾﺖ ﻣﺮﺳﻠﯽ از »ﺣﮑﻢ ﺑﻦ ﻋﺘﯿﺒﻪ« ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ﭼﮫﺎر ﻧﻔﺮ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪(۲۳ / ۸‬‬
‫‪ (۲‬ﺗﺮﻣﺬی از »اﺑﻦ ﻋﻤﺮ« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ در آن روز ﺑﺎ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﯾﮑﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ﺗﺮﻣﺬی‪ ،‬اﺑﻮاب اﻟﺠﮫﺎد‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﺎ ﺟﺎء ﻓﯽ اﻟﺜﺒﺎت ﻋﻨﺪ اﻟﻘﺘﺎل(‬
‫‪ (۳‬در ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ‪ ۴۵۳ / ۱‬و ﻣﺴﺘﺪرک ﺣﺎﮐﻢ از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن روز ﺑﺎ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻓﻘﻂ ھﺸﺘﺎد ﻧﻔﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪(۱ / ۸‬‬
‫‪ (۴‬ﺑﯿﮫﻘﯽ از »ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن« رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪/ ۳‬‬
‫‪(۲۲‬‬
‫»اﺑﻮﻧﻌﯿﻢ« در دﻻﯾﻞ اﻟﻨﺒﻮة ﻧﯿﺰ ﯾﮑﺼﺪ ﻧﻔﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯿﺶ از ﺳﯽ ﻧﻔﺮ ﻣﮫﺎﺟﺮ و ﺑﺎﻗﯽ‬
‫اﻧﺼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪(۲۳ / ۸‬‬
‫‪» (۵‬اﺑﻦ اﺳﺤﺎق« رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎ رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ اﻧﺼﺎر و اھﻞ ﺑﯿﺖ‬
‫اﻓﺮاد ذﯾﻞ ھﻤﺮاه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺣﺎرث‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽ ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺣﺎرث‪ ،‬ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ،‬رﺑﯿﻌﻪ‪ ،‬اﯾﻤﻦ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ،‬و اﯾﻤﻦ ﺑﻦ أم اﯾﻤﻦ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ و ﻣﺎﺣﺼﻞ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد از ﺟﻤﻠﻪ »ﺑﻘﯽ وﺣﺪه« در ﮐﻼم ﺣﻀﺮت اﻧﺲ‬
‫ﻣﻔﮫﻮم و ﻣﻌﻨﺎی ﻇﺎھﺮی آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ آن را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺪف از اﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﺎن‪ ،‬ﻗﻠﺖ ﺗﻌﺪاد آنھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ آﺧﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و در ﮐﻨﺎر آنﺣﻀﺮت ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬و ﮔﺮﻧﻪ واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ .‬ﺑﺮای رواﯾﺖ دوم ﮐﻪ در آن ﺗﻌﺪاد‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﻔﺎوت ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻮﺟﯿﮫﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ )ر‪ ،‬ک‪ :‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪/ ۳‬‬
‫‪ (۴۲‬وﻟﯽ از ﻣﺠﻤﻮع رواﯾﺎت ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺣﻮل و ﺣﻮش و ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ً‬
‫آنﺣﻀﺮت ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪا دﺳﺘﻪ دﺳﺘﻪ و ﮔﺮوه ﮔﺮوه ﺧﻮد را ﺑﻪ اﯾﺸﺎن رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
 ‫‪٥١١‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬أوﻃﺎس و ﻃﺎﯾﻒ‬

‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮدی از ﮐﻔﺎر را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدم ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪه و روی ﺳﯿﻨﻪاش ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﭼﻨﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺷﺎﻧﻪاش ﺷﻤﺸﯿﺮی زدم ﮐﻪ زره وی را ﻗﻄﻊ ﮐﺮد و در ﺑﺪﻧﺶ ﻓﺮو رﻓﺖ‪ .‬او رو ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻮد‬
‫و ﭼﻨﺎن ﻣﺮا ﻓﺸﺮد ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﺟﺎن از ﺗﻨﻢ ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺿﺮﺑﮥ ﮐﺎری ﻣﻦ ﺑﺮ وی اﺛﺮ‬
‫ﮐﺮد و ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد‪ .‬در ھﻤﯿﻦ اﺛﻨﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س را دﯾﺪم ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﭼﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ھﺴﺘﻨﺪ؟ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﻀﺎی اﻟﮫﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ) ‪.(١‬‬

‫ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻠﺖﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪ -‬در ﻣﻘﺪﻣﺔ اﻟﺠﯿﺶ )ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻠﻮ ﺳﭙﺎه( ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪۀ آن ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﻮاﻧﺎن‬
‫ﻣﮑﻪ ﮐﻪ ﺗﺎزهﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬آنھﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻏﺮور ﺟﻮاﻧﯽ‪ ،‬اﺳﻠﺤﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻧﯿﺎورده ﺑﻮدﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫‪ -‬در ﺳﭙﺎه اﺳﻼم دو ھﺰار »ﻃﻠﻘﺎء«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ھﻨﻮز اﺳﻼم ﻧﯿﺎورده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﻪ »ھﻮازن« در ﻓﻦ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم اﻋﺮاب ﯾﮑﻪﺗﺎز ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری‬
‫ﮐﻪ ھﯿﭻ ﺗﯿﺮی از آﻧﺎن در ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ ﻗﺒﻞ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺤﻞھﺎی ﻣﻨﺎﺳﺐ و‬
‫ﺳﻮق اﻟﺠﯿﺸﯽ را ﺗﺼﺮف ﮐﺮده‪ ،‬دﺳﺘﻪھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از ﺗﯿﺮاﻧﺪازان را در داﺧﻞ‬
‫ّدرهھﺎ‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺗﭙﻪھﺎ و ﺻﺨﺮهھﺎ و ﻣﮑﺎنھﺎی ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -‬ارﺗﺶ اﺳﻼم ﺑﺎﻣﺪادان در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ھﻨﻮز ھﻮا ﮐﺎﻣﻼ روﺷﻦ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ در ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزان اﺳﻼم ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﻌﺎدل ﺟﺴﻤﯽ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ و ﮐﻨﺘﺮل ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬در ھﻤﯿﻦ ﺣﺎل‪،‬‬
‫ﻧﺎﮔﮫﺎن از ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ ﺣﻤﻠﻪآور ﺷﺪ و ﺗﯿﺮاﻧﺪازھﺎ از اﻃﺮاف و ﮐﻤﯿﻦﮔﺎهھﺎ‬

‫ﺟﻤﻊ ﮐﺜﯿﺮ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻧﺰد اﯾﺸﺎن ﮔﺮد آﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ در رواﯾﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد آﻧﺎن‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» .‬ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوه ﺣﻨﯿﻦ ‪.۶۱۸ / ۱‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺠﮫﺎد و ﺑﺎب ﻣﻦ ﺻﻒ أﺻﺤﺎﺑﻪ ﻋﻨﺪ اﻟﮫﺰﯾﻤﺔ وﻧﺰل ﻋﻦ داﺑﺔ‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥١٢‬‬
‫ﺑﯿﺮون ﭘﺮﯾﺪﻧﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در زﯾﺮ رﮔﺒﺎر ﺗﯿﺮھﺎ ﻗﺮار‬
‫دادﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﻘﺪﻣﺔ اﻟﺠﯿﺶ ﺑﺎ ﺳﺮاﺳﯿﻤﮕﯽ و وﺣﺸﺖزدﮔﯽ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺲ از آن‪،‬‬
‫ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ و ﺳﺮاﺳﯿﻤﮕﯽ ﺗﻤﺎم ارﺗﺶ اﺳﻼم را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪھﯽ آن ﺑﻪ ھﻢ‬
‫َ َ ْ َ ُ َ ْ ُ َ َّ َ َ ْ‬
‫ﻲﻘ َوﺣ َﺪ ُه«‬
‫رﯾﺨﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺄدﺑﺮوا �ﻨﻪ ﺣﻰﺘ ﺑ ِ‬
‫)ھﻤﻪ ﻣﺮدم ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و آنﺣﻀﺮت ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ(‪.‬‬
‫رﮔﺒﺎر ﺗﯿﺮھﺎ ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ را درھﻢ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺎه دوازده ھﺰارﻧﻔﺮی اﺳﻼم ﭘﺮاﮐﻨﺪه‬
‫و ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮھﯽ اﺳﺘﻮار در‬
‫ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺑﻮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت رو ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآوردﻧﺪ‪» :‬ﻳَﺎ‬
‫َ ْ َ َ َ‬
‫اﻷﻧ ْ َ‬
‫ﺎر«! ﺑﻼدرﻧﮓ ﺳﺮﺑﺎزان ﺟﺎن ﺑﺮﮐﻒ اﻧﺼﺎر در ﭘﺎﺳﺦ ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل‬ ‫ِ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﻣﻌﺮﺸ‬
‫ﺧﺪا! ﻣﺎ ﺣﺎﺿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ رو ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﮐﺮده ﻧﺪا دادﻧﺪ‪ :‬از آن ﻃﺮف ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﺷﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت از ﻣﺮﮐﺐ ﺧﻮد ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺻﺪاﯾﯽ رﺳﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ و اﺑﮫﺖ‬
‫ھﻤﺮاه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻨﺪه ﺧﺪا و رﺳﻮل او ھﺴﺘﻢ‪ .‬در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺐ«‪» .‬ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ راﺳﺘﯿﻦ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫الﻤ َّﻄﻠ ْ‬ ‫ب‪ ،‬أَﻧَﺎ ْ‬
‫ا� ُﻦ َ�ﺒْﺪ ُ‬ ‫َ َ َّ ُّ َ َ ْ‬
‫»أﻧﺎ اﻨﻟ ِﻲﺒ ﻻ ﻛ ِﺬ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ھﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻋﺒﺎس ﮐﻪ ﺻﺪاﯾﯽ ﺑﻠﻨﺪ و رﺳﺎ داﺷﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر را ﺻﺪا‬
‫ﮐﻨﺪ؛ او ﺑﺎ ﺻﺪاﯾﯽ ﺑﻠﻨﺪ اﻋﻼم داﺷﺖ‪:‬‬
‫َ َ ْ َ ُ َّ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ‬
‫اﻷﻧ ْ َ‬
‫ﺎب الﺸ َﺠ َﺮ ِة«‪» .‬ای اﻧﺼﺎر! ای ﺑﯿﻌﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن در زﯾﺮ‬ ‫ﺎر! ﻳﺎ أﺻﺤ‬ ‫ِ‬ ‫ﺼ‬ ‫»ﻳﺎ ﻣﻌﺮﺸ‬
‫درﺧﺖ در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﻓﺮﯾﺎد‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺳﺮﺑﺎزان اﺳﻼم ﺑﻪﺳﻮی آنﺣﻀﺮت ھﺠﻮم آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫آنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺐ ﺳﻮار ﺑﻮدﻧﺪ و اﺳﺐھﺎﯾﺸﺎن در اﺛﺮ ﺷﺪت ﺟﻨﮓ رم ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺎ ﺳﮫﻮﻟﺖ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬زرهھﺎی ﺧﻮد را اﻧﺪاﺧﺘﻪ و از اﺳﺐھﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪه‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪای‬
‫ﺑﺮقآﺳﺎ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﺻﺤﻨﮥ ﺟﻨﮓ در آن واﺣﺪ ﻋﻮض ﺷﺪ و ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و آنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺪان از ﺧﻮد ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﮕﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﻮﻣﺎﻟﮏ‪،‬‬
‫»ﺗﯿﺮهای از ﺛﻘﯿﻒ« از ﺧﻮد ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ ،‬ھﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از آنھﺎ ﮐﺸﺘﻪ‬
 ‫‪٥١٣‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬أوﻃﺎس و ﻃﺎﯾﻒ‬

‫ﺷﺪ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﺮﭼﻤﺪار آﻧﺎن‪» ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ« ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ آﻧﺎن درھﻢ‬
‫ﺷﮑﺴﺖ‪ .‬ﺳﭙﺎه ﺷﮑﺴﺖﺧﻮردۀ ﮐﻔﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ و ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪادی در ﻣﺤﻞ »اوﻃﺎس« و‬
‫ﺗﻌﺪادی ﺑﻪ »ﻃﺎﺋﻒ« ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه‪ ،‬ﻋﻮف ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آﻧﺎن ھﻤﺮاه ﺑﻮد ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫اوﻃﺎس‬
‫»درﯾﺪ ﺑﻦ اﻟﺼﻤﺔ« ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻪ »اوﻃﺎس« آﻣﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﮔﺮوھﯽ را ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ »اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ اﺷﻌﺮی« ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ وی ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ‪» .‬اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ« ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ »درﯾﺪ« ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪» ،‬درﯾﺪ« ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم را ﻧﯿﺰ از »اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ« ﮔﺮﻓﺖ) ‪ .(١‬وﻗﺘﯽ‬
‫»اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮی« اﯾﻦ وﺿﻊ را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد و دﺷﻤﻦ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه و‬
‫ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪» .‬درﯾﺪ« ﺑﺮ ﮐﺠﺎوهای ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺑﻮد‪» ،‬رﺑﯿﻌﺔ ﺑﻦ رﻓﯿﻊ«‬
‫ﺑﺮ وی ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪» .‬درﯾﺪ« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎدرت ﺗﻮ را اﺳﻠﺤﮥ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺪاده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﮐﺠﺎوۀ ﻣﻦ ﺷﻤﺸﯿﺮی ﺑﯿﺮون ﮐﻦ و ھﺮﮔﺎه ﻧﺰد ﻣﺎدرت رﻓﺘﯽ ﺑﻪ او‬
‫ﺑﮕﻮ‪» :‬درﯾﺪ« را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪهام‪» .‬رﺑﯿﻌﻪ« ﻧﺰد ﻣﺎدرش رﻓﺖ و او را از ﻗﺘﻞ »درﯾﺪ« آ ﮔﺎه‬
‫ﺳﺎﺧﺖ؛ ﻣﺎدرش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! درﯾﺪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﻣﺎدران ﺗﻮ را آزاد ﮐﺮده اﺳﺖ) ‪.(٢‬‬
‫ﺗﻌﺪاد اﺳﯿﺮان ﺟﻨﮕﯽ ﻣﺘﺠﺎوز از ھﺰاران ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺣﻀﺮت »ﺷﯿﻤﺎ«‬
‫ﺧﻮاھﺮ رﺿﺎﻋﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺳﯿﺮ ﺷﺪ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫ﺧﻮاھﺮ رﺿﺎﻋﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻢ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮای ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬او را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬او ﻧﺸﺎن ﮔﺎزﮔﺮﻓﺘﻨﯽ را ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت در زﻣﺎن ﮐﻮدﮐﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻧﺸﺎن داد؛ از ﻓﺮط ﻣﺤﺒﺖ اﺷﮏ در ﭼﺸﻢھﺎی ﻣﺒﺎرک آنﺣﻀﺮت ﺣﻠﻘﻪ زد‪ .‬ردای ﻣﺒﺎرک‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮاﯾﺶ ﮔﺴﺘﺮاﻧﯿﺪ و ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺤﺒﺖآﻣﯿﺰی ﺑﯿﺎن داﺷﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪادی ﺷﺘﺮ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ وی داد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﻧﺰد ﻣﺎ ﺑﻤﺎن و اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاھﯽ ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهات‬
‫ﺑﺮﮔﺮدی‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهات ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﻢ) ‪ .(٣‬او رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده را ﺗﺮﺟﯿﺢ داد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت او را ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ اﮐﺮام و اﺣﺘﺮام ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺣﻨﺒﻞ ‪.۳۹۹ / ۴‬‬

‫‪ -٢‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۶۶۶ / ۳‬‬
‫‪ -٣‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬اﺻﺎﺑﻪ و ﻃﺒﺮی‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥١٤‬‬

‫ﻣﺤﺎﺻﺮۀﻃﺎﺋﻒ‬
‫ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪۀ ﺳﭙﺎه ﺷﮑﺴﺖﺧﻮردۀ ﺣﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻃﺎﺋﻒ ﭘﻨﺎھﻨﺪه و آﻣﺎدۀ ﻧﺒﺮد ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻃﺎﺋﻒ‬
‫ﻗﻠﻌﮥ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑﻮد و ﭼﻮن در اﻃﺮاف آن ﺣﺼﺎری ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن »ﻃﺎﺋﻒ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺛﻘﯿﻒ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺠﺎع و ﺟﻨﮕﺠﻮ و در ﺗﻤﺎم ﻋﺮب‬
‫ّ‬
‫ﻣﻤﺘﺎز ﺑﻮد‪ ،‬در آﻧﺠﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﺎ ﻗﺮﯾﺶ ھﻢﭘﻠﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺮوه ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬رﯾﯿﺲ »ﻃﺎﺋﻒ«‪» ،‬داﻣﺎد اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن« ﺑﻮد‪ .‬ﮐﻔﺎر ﻣﮑﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا‬
‫ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺳﺮان ﻣﮑﻪ و ﯾﺎ »ﻃﺎﺋﻒ« ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؟ ﻣﺮدم آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻓﻨﻮن و ﺗﺎﮐﺘﯿﮏھﺎی‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺟﻨﮕﯽ آ ﮔﺎھﯽ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﺮی و اﺑﻦ اﺳﺤﺎق رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺮوه ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد و ﻏﯿﻼن ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻪ »ﺟﺮش« )ﻣﺤﻠﯽ در ﯾﻤﻦ( رﻓﺘﻪ و روش ﺳﺎﺧﺖ‪،‬‬
‫ﺿﺒﻮر« و »ﻣﻨﺠﻨﯿﻖ« در آﻧﺠﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬ ‫اﺳﻠﺤﻪھﺎی ﺿﺪ ﻗﻠﻌﻪ را ﻣﺎﻧﻨﺪ » ّاراﺑﻪ«‪ّ » ،‬‬
‫در »ﻃﺎﺋﻒ« دژ ﻣﺤﮑﻤﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اھﺎﻟﯽ ﻃﺎﺋﻒ و ﺷﮑﺴﺖﺧﻮردﮔﺎن »ﺣﻨﯿﻦ« آن‬
‫را ﻣﺮﻣﺖ و ﺑﺎزﺳﺎزی ﻧﻤﻮده‪ ،‬آذوﻗﮥ ﯾﮏ ﺳﺎل را در آﻧﺠﺎ ذﺧﯿﺮه ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﭼﮫﺎر ﻃﺮف آن‬
‫ﻣﻨﺠﻨﯿﻖ ﻧﺼﺐ ﮐﺮده و در ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺘﻌﺪد ﺗﯿﺮاﻧﺪازان ﻣﺎھﺮ را ﺗﻌﯿﻦ ﻧﻤﻮدﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج در ﺑﺎرۀ ﻏﻨﺎﯾﻢ و اﺳﯿﺮان ﺟﻨﮕﯽ »ﺣﻨﯿﻦ« دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ در ﻣﺤﻞ‬
‫»ﺟﻌﺮاﻧﻪ« ﻧﮕﮫﺪاری ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮد آنﺣﻀﺮت ﻋﺎزم ﻃﺎﺋﻒ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻟﺪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪﻣﺔ‬
‫اﻟﺠﯿﺶ )ﭘﯿﺸﺘﺎز ﺳﭙﺎه( ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻃﺎﺋﻒ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮۀ ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ اﺳﻼم درآﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ اوﻟﯿﻦ‬
‫ﺑﺎر در اﺳﻼم ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ادوات ﺟﻨﮕﯽ ﺳﻨﮕﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ » ّاراﺑﻪ« و »ﻣﻨﺠﻨﯿﻖ«‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬دﺷﻤﻦ ﺑﺎ رﯾﺨﺘﻦ ﭘﺎره آھﻦھﺎی ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﺑﺮ ّاراﺑﻪھﺎ و ﺗﯿﺮﺑﺎران ﺷﺪﯾﺪ‬
‫ﻣﺪت ﺑﯿﺴﺖ روز اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را وادار ﺑﻪ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺗﺎ ّ‬
‫ﻓﺘﺢ ﻗﻠﻌﻪ ّ‬
‫ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺸﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﻮﻓﻞ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ را اﺣﻀﺎر ﮐﺮد و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﯿﺴﺖ؟ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬روﺑﺎه وارد آﺷﯿﺎﻧﻪ ﺷﺪه اﮔﺮ ﺗﻘﻼ و ﺗﮑﺎﭘﻮ ﮐﻨﯿﻢ از آﺷﯿﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﯿﺮون و دﺳﺘﮕﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ رھﺎ ﺷﻮد ﺑﺎﮐﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ھﺪف اﺻﻠﯽ دﻓﺎع ﺑﻮد‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﺎن دادﻧﺪ ﺗﺎ دﺳﺖ از ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﺮدارﻧﺪ‪ .‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻋﻠﯿﻪ آنھﺎ‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۶۶۹ / ۳‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻐﺎزی ‪.۱۱۵ /‬‬
 ‫‪٥١٥‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬أوﻃﺎس و ﻃﺎﯾﻒ‬
‫ُ ْ َ ً ْ‬
‫)ﭘﺮوردﮔﺎرا!‬ ‫الﻠﻬ ّﻢ اﻫ ِﺪ ﺛ ِﻘﻴﻔﺎ َواﺋ ِﺖ ِﺑ ِﻬ ْﻢ«‬
‫) ‪(١‬‬
‫دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪» :‬‬
‫»ﺛﻘﯿﻒ« را ھﺪاﯾﺖ ﮐﻦ و ﺑﻪ آنھﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺑﺪه ﺗﺎ ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ(‪.‬‬

‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺟﻨﮕﯽ‬

‫ﭘﺲ از ﺗﺮک ﻣﺤﺎﺻﺮه‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ﺟﻌﺮاﻧﻪ« رﻓﺘﻨﺪ؛ ﻏﻨﯿﻤﺖھﺎی ﺑﺴﯿﺎری در آﻧﺠﺎ‬
‫ﮔﺮد آورده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺶ ھﺰار ﻧﻔﺮ اﺳﯿﺮ ﺟﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ ھﺰار ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﭼﮫﻞ ھﺰار‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﭼﮫﺎر ھﺰار اوﻗﯿﻪ ﻧﻘﺮه‪ ،‬اﯾﻦھﺎ ﻏﻨﺎﯾﻤﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﮐﻔﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫درﺑﺎرۀ اﺳﺮای ﺟﻨﮕﯽ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻋﺰﯾﺰان و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان آنھﺎ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ﻣﺬاﮐﺮه ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻨﺪﯾﻦ روز ﮔﺬﺷﺖ و ﺧﺒﺮی ﻧﺸﺪ‪ .‬اﻣﻮال ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮫﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﺣﺴﺐ اﻟﻘﺎﻋﺪه ﻣﯿﺎن ارﺗﺶ اﺳﻼم ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪ و ﯾﮏ ﭘﻨﺠﻢ‬
‫آن ﺑﺮای ﺑﯿﺖ اﻟﻤﺎل و ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﺮان ﻣﮑﻪ ﮐﻪ ﺗﺎزه اﺳﻼم آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻨﻮز در ﻋﻘﯿﺪۀ ﺧﻮﯾﺶ دﭼﺎر ﺗﺮدﯾﺪ و‬
‫ﻣﺬﺑﺬب ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪ آنھﺎ »ﻣﺆﻟﻔﺔ اﻟﻘﻠﻮب« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺼﺎرف زﮐﺎت ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻔﺔ اﻟﻘﻠﻮب ﻧﯿﺰ ﺟﺰو آنھﺎ ﻗﺮار داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﺎ‬
‫ﺟﻮد و ﺳﺨﺎی ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهای ﺟﻮاﯾﺰ ھﻨﮕﻔﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن اھﺪاء ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ ۳۰۰‬ﺷﺘﺮ و ‪ ۱۲۰‬اوﻗﯿﻪ ﻧﻘﺮه‬ ‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫‪ ۲۰۰‬ﺷﺘﺮ‬ ‫ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻦ ﺣﺰام‬
‫‪ ۱۰۰‬ﺷﺘﺮ‬ ‫ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﮐﻠﺪه ﺛﻘﻔﯽ‬
‫‪ ۱۰۰‬ﺷﺘﺮ‬ ‫ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻣﯿﻪ‬
‫‪ ۱۰۰‬ﺷﺘﺮ‬ ‫ﻗﯿﺲ ﺑﻦ ﻋﺪی‬
‫‪ ۱۰۰‬ﺷﺘﺮ‬ ‫ﺳﮫﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‬
‫‪ ۱۰۰‬ﺷﺘﺮ‬ ‫ﺣﻮﯾﻄﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰی‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦھﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﺳﺮان ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻏﯿﺮ ﻣﮑﻪ ﻧﯿﺰ ﺟﻮاﯾﺰی دادﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ ۱۰۰‬ﺷﺘﺮ‬ ‫اﻗﺮع ﺑﻦ ﺣﺎﺑﺲ ﺗﻤﯿﻤﯽ‬
‫‪ ۱۰۰‬ﺷﺘﺮ‬ ‫ﻋﯿﻨﯿﺔ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ ﻓﺰاری‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻐﺎزی ‪.۱۱۵ /‬‬

‫‪ -٢‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺟﺰء ﻣﻐﺎزی ‪.۱۱۰‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥١٦‬‬
‫‪ ۱۰۰‬ﺷﺘﺮ‬ ‫ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻦ ﻋﻮف ﻧﺼﺮی‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻌﺪادی دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ھﺮﯾﮏ ﭘﻨﺠﺎه ﺷﺘﺮ اھﺪاء ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ھﺮﯾﮏ از ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ اﺳﻼم ﭼﮫﺎر ﺷﺘﺮ و ﭼﮫﻞ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﻮاران ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫داده ﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ھﺮ ﺳﻮار دوازده ﺷﺘﺮ و ﯾﮑﺼﺪ و ﺑﯿﺴﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮﻓﺖ) ‪.(١‬‬
‫ً‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ آنﺣﻀﺮت ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎ اھﻞ ﻣﮑﻪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﺮ اﻧﺼﺎر ﮔﺮان آﻣﺪ و آﻧﺎن آزردهﺧﺎﻃﺮ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽھﺎ اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺟﻮاﯾﺰ ھﻨﮕﻔﺘﯽ دادﻧﺪ و ﻣﺎ را از آن‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ھﻨﻮز از ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎی ﻣﺎ ﻗﻄﺮهھﺎی ﺧﻮن ﻣﯽﭼﮑﺪ) ‪ .(٢‬ﺑﺮﺧﯽ‬
‫اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬در ﻣﺸﮑﻼت و ﻣﺼﺎﯾﺐ ﻣﺎ ﭘﯿﺸﺘﺎزﯾﻢ و ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽرﺳﺪ) ‪!(٣‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﯾﻦ ﺷﺎﯾﻌﺎت و ﮔﻼﯾﻪھﺎ را ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺼﺎر را اﺣﻀﺎر ﻧﻤﻮدﻧﺪ و‬
‫دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺧﯿﻤﻪای ﻧﺼﺐ ﺷﻮد ﺗﺎ اﻧﺼﺎر در آن ﺧﯿﻤﻪ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت وارد‬
‫ﺟﻤﻊ آنھﺎ ﺷﺪﻧﺪ و آﻧﺎن را ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻄﺎب ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی ﮔﻔﺘﻪاﯾﺪ؟ آنھﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا! داﻧﺎﯾﺎن ﻗﻮم ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻄﻠﺒﯽ را ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪادی ﻧﻮﺟﻮان‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﯽ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت را ﺑﺮ زﺑﺎن آوردهاﻧﺪ) ‪.(٤‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﻨﺎﻗﺐ اﻷﻧﺼﺎر از »اﻧﺲ« رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت ج‬
‫اﻧﺼﺎر را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻃﻠﺒﯿﺪﻧﺪ و از آﻧﺎن در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آنھﺎ دروغ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬آﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ ﺷﻨﯿﺪهاﯾﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬آنﺣﻀﺮت‬
‫ﺧﻄﺒﻪای ﺑﻠﯿﻎ و رﺳﺎ اﯾﺮاد ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻧﺼﺎر ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺮاه ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را ھﺪاﯾﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺧﺘﻼف‬
‫داﺷﺘﯿﺪ و دﺷﻤﻦ ھﻤﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﻣﻦ ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ وﺣﺪت و ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﯽ اﯾﺠﺎد‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻣﻔﻠﺲ و ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را ﻏﻨﯽ و ﺑﯽﻧﯿﺎز ﮐﺮد«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺟﺰء ﻣﻐﺎزی ‪ ۱۱۰ /‬و زرﻗﺎﻧﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻮاھﺐ ‪.۴۳ / ۳‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوه ﻃﺎﯾﻒ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪.۶۲۱ /‬‬
‫‪ -٤‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪ ،۶۲۰ /‬ﻏﺰوه ﻃﺎﯾﻒ‪.‬‬
 ‫‪٥١٧‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬أوﻃﺎس و ﻃﺎﯾﻒ‬

‫اﻧﺼﺎر ﭘﺲ از ﺷﻨﯿﺪن ھﺮ ﺟﻤﻠﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﯿﺶ از ھﺮﭼﯿﺰ ﻣﻤﻨﻮن‬

‫ّﻣﻨﺖ و اﺣﺴﺎن ﺧﺪا و رﺳﻮل او ھﺴﺘﯿﻢ) ‪ .(١‬آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺷﻤﺎ ھﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﺮدن ﻣﻦ دارﯾﺪ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ای‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا! روزی ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺗﻮ را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺗﻮ را ﯾﺎری‬
‫ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﯾﺎری ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺗﻮ را ﺑﯽﭘﻨﺎه ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﭘﻨﺎه دادﯾﻢ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﺗﮫﯽدﺳﺖ‬
‫ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﮐﻤﮏ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ دھﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪:‬‬
‫ﺷﻤﺎ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ای اﻧﺼﺎر! »آﯾﺎ ﺷﻤﺎ راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺷﺘﺮ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‬
‫ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ھﻤﺮاه ﺧﻮد ﺑﺒﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻮاﻃﻒ و اﺣﺴﺎﺳﺎت اﻧﺼﺎر ﭼﻨﺎن ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺷﺪ ﮐﻪ ھﻤﮕﯽ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫اﻋﻼم داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ را ﻓﻘﻂ رﺳﻮل ﺧﺪا ج ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ آنھﺎ ﺑﻪ ﻗﺪری ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺤﺎﺳﻦﺷﺎن از اﺷﮏ ﺧﯿﺲ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻧﮫﺎﯾﺘﺎ آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻔﮫﯿﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اھﻞ ﻣﮑﻪ ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﻦ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ‬
‫آنھﺎ دادهام ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻗﻠﻮب و ﺟﺬب آﻧﺎن ﺑﻪﺳﻮی‬
‫اﺳﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ) ‪.(٢‬‬
‫اﺳﺮای ﺟﻨﮕﯽ ﺣﻨﯿﻦ ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ھﻨﻮز در ﻣﺤﻞ »ﺟﻌﺮاﻧﻪ« ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ھﯿﺌﺖ ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت رﺳﯿﺪﻧﺪ و درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ اﺳﺮای ﺟﻨﮕﯽ رھﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ھﯿﺌﺖ از ھﻤﺎن ﻗﺒﯿﻠﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺎدر رﺿﺎﻋﯽ آنﺣﻀﺮت‪» ،‬ﺣﻠﯿﻤﮥ ﺳﻌﺪﯾﻪ« از آن ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﯾﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ »زھﯿﺮ ﺑﻦ ﺻﺮد«‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﭼﻨﯿﻦ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺎﯾﺒﺎنھﺎ ﻣﺤﺒﻮس اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﺎن ﻋﻤﻪھﺎ و ﺑﻌﻀﯽ ﺧﺎﻟﻪھﺎی ﺷﻤﺎ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا! ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ھﺮﮐﺪام از ﺳﻼﻃﯿﻦ و ﺣﮑﺎم ﻋﺮب از ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺎ ﺷﯿﺮ ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻮﻗﻌﺎت‬
‫زﯾﺎدی از آنھﺎ داﺷﺘﯿﻢ و از ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﺗﻮﻗﻊ و اﻧﺘﻈﺎر دارﯾﻢ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ھﺮﭼﻪ ﺳﮫﻢ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﯽﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎل ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ راه ﺣﻞ و ﺗﺪﺑﯿﺮ آزادی‬
‫ﺳﺎﯾﺮ اﺳﯿﺮان اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ھﻤﮥ ﻣﺮدم ﯾﮑﺠﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ھﻤﯿﻦ درﺧﻮاﺳﺖ را ﻧﺰد آﻧﺎن ﻣﻄﺮح ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪ ۶۲۰ /‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪.۴۱ / ۸‬‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪ ۶۲۰ /‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪.۴۱ / ۸‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥١٨‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ آنھﺎ اﯾﻦ درﺧﻮاﺳﺖ را ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻄﺮح ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻓﻘﻂ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮدم را دارم‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﻔﺎرش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ھﻤﮑﺎری ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ھﻢ از ﺳﮫﻢ ﺧﻮد‬
‫ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻤﺎم ﺷﺶ ھﺰار اﺳﯿﺮ آزاد و ﺗﺤﻮﯾﻞ آﻧﺎن ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ) ‪.(١‬‬

‫وﻗﺎﯾﻊ ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ‬
‫در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج از ﻣﺎرﯾﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪی ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﺮاھﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫آنﺣﻀﺮت او را ﺑﺴﯿﺎر دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ھﻔﺪه و ﯾﺎ ھﺠﺪه ﻣﺎه در ﻗﯿﺪ ﺣﯿﺎت ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫وﻓﺎت ﮐﺮد‪ .‬در روز وﻓﺎت وی ﮐﺴﻮف ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺮب ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺮگ‬
‫اﻧﺴﺎنھﺎی ﺑﺰرگ‪ ،‬ﮐﺴﻮف روی ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﻓﮑﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ وﻓﺎت اﺑﺮاھﯿﻢ ﮐﺴﻮف‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج ﻣﺮدم را ﮔﺮد آوردﻧﺪ و ﺧﻄﺒﻪای ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﯾﺮاد ﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه از آﺛﺎر ﻗﺪرت اﻟﮫﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ آنھﺎ ﮐﺴﻮف و‬
‫ﺧﺴﻮف ﻋﺎرض ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﮔﺰار ﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(٢‬زﯾﻨﺐ‬
‫دﺧﺘﺮ ﮔﺮاﻣﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﯿﺰ در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۶۷۶ / ۳‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب ﮐﺴﻮف‪.‬‬
‫واﻗﻌﮥ اﯾﻼء و ﺗﺨﯿﯿﺮ‬
‫)ﺳﺎل ﻧﮫﻢ ھﺠﺮی(‬
 ‫واﻗﻌﮥ اﯾﻼء و ﺗﺨﯿﯿﺮ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎده و زاھﺪاﻧﻪای داﺷﺘﻨﺪ و از ﺗﺠﻤﻼت و ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪھﺎی‬

‫دﻧﯿﻮی دور و آزاد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎھﯽ ﺗﺎ دو ﻣﺎه در ﺧﺎﻧﮥ اﯾﺸﺎن آﺗﺶ روﺷﻦ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ‬
‫روز در ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺳﭙﺮی ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ دو ﺑﺎر ﭘﯿﺎﭘﯽ از ﻏﺬا ﺳﯿﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﺑﺮ اﺛﺮ ھﻤﻨﺸﯿﻨﯽ و ھﻤﺪﻣﯽ ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت اﻣﺘﯿﺎزاﺗﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده و ﺑﺎ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ زﻧﺎن ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻃﺒﻊ ﺑﺸﺮی آﻧﺎن از ﺑﯿﻦ ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ زﻧﺎن از‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬داﺷﺘﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮب و ﻣﺮﻓﻪ ﻋﻼﻗﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻼﻣﯽ روز ﺑﻪ روز ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و ﻏﻨﺎﯾﻢ آﻧﻘﺪر ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﺮازﯾﺮ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ اﻧﺪﮐﯽ از آن ﺑﺮای رﻓﺎه ﺣﺎل آﻧﺎن ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﺎ ﮐﺎﺳﮥ ﺻﺒﺮ و‬
‫ﻗﻨﺎﻋﺖ آﻧﺎن ﻟﺒﺮﯾﺰ ﮔﺮدد) ‪.(١‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ازواج ﻣﻄﮫﺮات زﻧﺎﻧﯽ از ﺧﺎﻧﻮادهھﺎی ﺑﺰرﮔﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ام ﺣﺒﯿﺒﻪ‬
‫دﺧﺘﺮ ﺳﺮدار ﺑﺰرگ ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ دﺧﺘﺮ ﺳﺮدار ﺑﻨﯽ اﻟﻤﺼﻄﻠﻖ‪ ،‬ﺻﻔﯿﻪ دﺧﺘﺮ ﺳﺮدار ﺑﺰرگ‬
‫ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ و ﺣﻔﺼﻪ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق ش ﺑﺮ اﺛﺮ اﻗﺘﻀﺎی ﻃﺒﻊ‬
‫ﺑﺸﺮی‪ ،‬ﻣﯿﺎن آﻧﺎن رﻗﺎﺑﺖ و ﺣﺲ ﺑﺮﺗﺮی ﺟﻮﯾﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ھﻮوھﺎ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ؛ و‬
‫ھﺮﯾﮏ از آﻧﺎن ﺑﺎ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﺤﺒﺖ ﺷﺪﯾﺪی داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر آنﺣﻀﺮت ج ﺗﺎ ﭼﻨﺪ روز ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺰد زﯾﻨﺐ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮای زﯾﻨﺐ از ﺟﺎﯾﯽ ﻣﻘﺪاری ﻋﺴﻞ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﻮد و او ھﺮروز از آن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﯽداد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻋﺴﻞ را ﺑﺴﯿﺎر دوﺳﺖ ﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬روزی ﻋﺎﯾﺸﻪ اﺣﺴﺎس ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ در ﺧﺎﻧﮥ زﯾﻨﺐ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ ﺣﻔﺼﻪ در ﻣﯿﺎن‬

‫‪ -١‬ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ذواﻟﺤﺠﻪ ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ھﺠﺮی اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ‬
‫اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از رواﯾﺎت ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻗﺒﻞ از ﻧﺰول ﺣﺠﺎب روی‬
‫داده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ از رواﯾﺖ ﺑﻌﺪی ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺧﺒﺮ ﻣﮫﻢ اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪،‬‬
‫اﺿﻄﺮاب و ﺳﺮاﺳﯿﻤﮕﯽ را ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺣﺴﺎس ﮐﺮد‪ ،‬ﻓﮑﺮ ﮐﺮد ﺷﺎﯾﺪ ﻏﺴﺎﻧﯽھﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻠﻤﮥ ﻏﺴﺎﻧﯽھﺎ در اﯾﻦ ﺳﺎل ﻣﻤﮑﻦ اﻟﻮﻗﻮع ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ و ﻣﺤﺪث دﻣﯿﺎﻃﯽ ﺑﺎ دﻻﯾﻞ اﺛﺒﺎت‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اواﯾﻞ ﺳﺎل ﻧﮫﻢ ھﺠﺮی اﺳﺖ‪) .‬ر‪ ،‬ک ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪(۲۵۰ / ۹‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٢٢‬‬

‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬او اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪» :‬ﭼﺎرۀ ﮐﺎر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﺰد ﻣﻦ ﯾﺎ ﻧﺰد ﺗﻮ‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬از دھﺎن ﻣﺒﺎرک ﺷﻤﺎ ﺑﻮی »ﻣﻐﺎﻓﯿﺮ« را اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«‬
‫آﻧﺎن ﻃﺒﻖ ﻧﻘﺸﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ و رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺰ ﻋﺴﻞ ﻣﯿﻞ‬
‫) ‪(٢‬‬
‫ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬در آن ﻣﻮﻗﻊ اﯾﻦ آﯾﮥ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ َ ُ َ ّ ُ َ ٓ َ َ َّ َّ ُ َ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ٰ َ‬
‫َ‬
‫جك﴾ ]اﻟﺘﺤﺮﯾﻢ‪.[۱ :‬‬‫﴿���ها ٱ� ِ� ل ِم � ِرم ما أحل ٱ� لك ۖ تبت ِ� مرضات أز� ِ‬
‫»ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﭼﺮا ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ اﻟﻠﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻼل ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدی ھﻤﺴﺮاﻧﺖ )ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮد( ﺣﺮام ﻣﯽﮐﻨﯽ؟!«‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻋﯿﻨﯽ در ﺷﺮح ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ‬
‫ﻴﻬﺎ ِإﻳﺬاء َر ُﺳﻮل اﷲ ج؟ ﻗﻠﺖ‪ :‬ﺎﻛﻧﺖ‬ ‫ﻟﻌﺎ�ِﺸﺔ َو َﺣﻔ َﺼﺔ اﻟﻜ ِﺬب واﻤﻟﻮاﻃﺄة اﻟ ِﻲﺘ ِ�‬ ‫»ﻛﻴﻒ ﺟﺎز‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ِّ‬ ‫ُ‬
‫اﻹﻳﺬاء‪ ،‬ﺑﻞ ﻰﻠﻋ َﻣﺎ ﻫ َﻮ ﻣﻦ ﺟﺒﻠﺔ اﻟن َﺴﺎء ِﻲﻓ‬ ‫ُْ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َّ َ َ‬
‫ﺎﻋ�ِﺸﺔ ﺻ ِﻐ�ة ﻣﻊ ��ﻬﺎ وﻗﻌﺖ ِﻣﻨﻬﻤﺎ ﻣﻦ ﻏ� ﻗﺼﺪ ِ‬
‫َ َْ َ‬ ‫اﻟْ َ‬
‫ﻮﻫﺎ«‪» .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺷﺒﮫﻪ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﺣﻔﺼﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺟﺎﯾﺰ‬ ‫ﻐ�ة ﻰﻠﻋ الﺮﻀاﺋﺮ و�‬
‫ً‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﯿﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺗﻮﻃﺌﻪ ﮐﻨﻨﺪ؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اوﻻ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮐﻢ ﺳﻦ و ﺳﺎل ﺑﻮد‪،‬‬
‫ً‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎ ھﺪف آنھﺎ اذﯾﺖﮐﺮدن رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﯿﻠﻪای در ﻣﻘﺎﺑﻞ ھﻮو ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از زﻧﺎن اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣﯿﻠﻪھﺎ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ھﻮوھﺎی ﺧﻮد ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺟﻮاب ﻗﺎﻧﻊﮐﻨﻨﺪه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اوﻻ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ واﻗﻌﻪ اﯾﻼء اﺳﺖ‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ در ﺳﺎل ﻧﮫﻢ ھﺠﺮی روی داده اﺳﺖ‪ .‬در آن ﻣﻮﻗﻊ ﻋﺎﯾﺸﻪ ھﻔﺪه ﺳﺎل داﺷﺖ‪ ،‬ﺛﺎﻧﯿﺎ‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ ﮐﻢ ﺳﻦ ﺑﻮد وﻟﯽ ﺳﺎﯾﺮ ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﮐﻪ در اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻧﻘﺸﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺰرگﺳﺎل ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻦ ﺣﻔﺼﻪ زﯾﺎد ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا در وﻗﺖ ازدواج آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ وی ﺳﯽ و‬
‫ﭘﻨﺞ ﺳﺎل داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ اﺣﺴﺎس ﺑﻮی »ﻣﻐﺎﻓﯿﺮ« دروغ ﻧﺒﻮد‪ ،‬از ﺗﻤﺎﻣﯽ رواﯾﺎت ﭼﻨﯿﻦ‬

‫ُ‬
‫‪ -١‬ﻣﻐﺎﻓﯿﺮ ﻧﻮﻋﯽ ﮔﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺒﻮر ﻋﺴﻞ از آن ﺗﻐﺬﯾﻪ و ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻋﺴﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺑﺨﺎری ﮐﺘﺎب اﻟﻄﻼق ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﻣﺮﻗﻮم‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه و در آﻧﺠﺎ اﯾﻦ ھﻢ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از ازواج ﻣﻄﮫﺮات ھﻢ ﻧﻘﺶ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻮده ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪٥٢٣‬‬ ‫واﻗﻌﺔ اﯾﻼء و ﺗﺨﯿﯿﺮ‬

‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻮی ﺑﺪ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ را ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(١‬اﮔﺮ ﮔﻞھﺎی ﻣﻐﺎﻓﯿﺮ‪،‬‬

‫ﺑﻮی ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺟﺎی ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ) ‪.(٢‬‬
‫ً‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻧﻘﺸﮥ ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﻇﺎھﺮا ﺳﺆال ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ را ھﻢ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﻣﻌﺼﻮم ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و ﺑﺮای ﺣﺼﻮل ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ از ﻃﺮق ﻣﺸﺮوع اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ھﻤﺎن دوران اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ھﻢ روی داد ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج رازی را ﺑﺎ ﺣﻔﺼﻪ در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺣﻔﺼﻪ آن را ﺑﺎ ﻋﺎﯾﺸﻪ در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ َ ُ َّ ُ َ َ َ َ‬ ‫ٗ ََ َ َ ۡ‬ ‫ََۡ‬ ‫� ٱ�َّ ُّ َ َ ۡ‬ ‫ۡ َ‬
‫ٱ� عل ۡيهِ ع َّرف‬ ‫جهِۦ َحدِيثا فل َّما � َّبأت بِهِۦ وأظهره‬ ‫� إ ِ ٰ� �ع ِض أز� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫�ذ أ َ َّ‬ ‫﴿‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ ۡ‬ ‫َ‬
‫َ َ َّ َ َّ َ‬ ‫َۡ َ ُ َ َۡ َ َ َۡ‬ ‫َ‬
‫� ٱل َعل ِي ُم‬ ‫ض فلما �بأها بِهِۦ قالت من أ�بأك �ٰذ�ۖ قال �بأ ِ‬ ‫�عضهۥ وأعرض � ۢن �ع ٖ �‬
‫� ‪] ﴾٣‬اﻟﺘﺤﺮﯾﻢ‪.[۳ :‬‬ ‫َۡ‬
‫ٱ�ب ُ‬
‫ِ‬
‫ﺷﮑﺮآب‪ ،‬ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﺣﻔﺼﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و‬
‫آنﺣﻀﺮت را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ در ﺷﺄن آنھﺎ اﯾﻦ آﯾﺎت ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ٰ َ َ َ َ ۡ َ َّ َّ َ ُ‬ ‫َ ُ َ ٓ َ َّ َ َ ۡ َ َ ۡ ُ ُ ُ‬
‫ٱ� ه َو َم ۡولٮ ٰ ُه‬ ‫ت قلو�ُ� َماۖ �ن ت�هرا عليهِ فإِن‬ ‫﴿إِن �تو�ا إِ� ٱ� ِ �قد صغ‬
‫َ‬
‫��ك ُة َ� ۡع َد َ�ٰل َِك َظه ٌ‬ ‫َ ۡ ُ َ َ ُ ُۡ ۡ َ َ َۡ َ‬
‫� ‪] ﴾٤‬اﻟﺘﺤﺮﯾﻢ‪.[۴ :‬‬ ‫ِ‬ ‫��ل و�ٰل ِح ٱلمؤ ِمن ِ� ۖ وٱلم ٰٓ ِ‬ ‫ج ِ‬ ‫و ِ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﺣﻔﺼﻪ در ﻣﻮارد ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﺒﺎﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺑﺎرۀ‬
‫ﻧﻔﻘﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﺑﺎھﻢ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ آﻧﻘﺪر ﺑﺮ آنﺣﻀﺮت ﮔﺮان‬
‫ً‬
‫آﻣﺪ ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﻣﺪت ﯾﮏ ﻣﺎه از آﻧﺎن ﺟﺪا ﺷﻮد‪ ،‬اﺗﻔﺎﻗﺎ در ھﻤﯿﻦ روزھﺎ آنﺣﻀﺮت‬
‫از اﺳﺐ اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﺳﺎق ﭘﺎی ﻣﺒﺎرک زﺧﻤﯽ ﺷﺪ و در ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺎﻻی ﺧﺎﻧﻪ ﺳﮑﻮﻧﺖ اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(٣‬اﺻﺤﺎب ﮐﺮام از ﻗﺮاﯾﻦ ﺣﺪس زدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ آنﺣﻀﺮت ازواج ﻣﻄﮫﺮات را‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ ‪.۲۴۹ / ۶‬‬

‫‪ -٢‬ﻋﻤﺪة اﻟﻘﺎری ‪.۲۲۶ / ۹‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺎﻻی ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در اﺣﺎدﯾﺚ ﻟﻔﻆ »ﻣﺸﺮﺑﻪ« وارد ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺸﺮﺑﮥ ام‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ )ﻣﺎرﯾﻪ( ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ ﺑﻌﻀﯽھﺎ ﻓﮑﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ھﻤﺎن‬
‫ً‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﺎ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺮﺑﮥ ام اﺑﺮاھﯿﻢ در ﺧﺎرج از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد‪ .‬از رواﯾﺖ ﺣﻀﺮت‬
‫ً‬
‫ﻋﻤﺮ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﺻﺤﺎح ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ و ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻌﺪا آن را ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻮد ﻣﺘﺼﻞ ﺑﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی و ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻔﺼﻪ؛ زﯾﺮا ﻋﻤﺮ ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ و ﮔﺎھﯽ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٢٤‬‬

‫ﻃﻼق دادهاﻧﺪ‪ .‬اداﻣﮥ ﺟﺮﯾﺎن را ﻣﺎ از زﺑﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق س ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻋﻼﻗﻪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ آن را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻓﮫﻢ‬
‫اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﺑﺮادران اﻧﺼﺎر‪» ،‬اوس ﺑﻦ ﺧﻮﻟﯽ« ﯾﺎ »ﻋﺘﺒﺎن ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ« ھﻤﺴﺎﯾﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮل ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ً‬
‫ﺣﻀﻮر ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯿﻢ‪ .‬ﻗﺮﯾﺶ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺮ زﻧﺎن ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫آﻣﺪﯾﻢ‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ زﻧﺎن اﻧﺼﺎر ﺑﺮ آنھﺎ ﻏﺎﻟﺐ و ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺸﺎھﺪۀ آﻧﺎن زﻧﺎن ﻣﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺟﺴﻮر و ﺟﺮی ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﯾﮏ روز ﺑﺎ ھﻤﺴﺮم ﺑﻪ ﺗﻨﺪی ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮدم‪ ،‬او در ﻋﻮض ﺑﺎ ﻣﻦ ھﻢ‬
‫ﺷﺪت ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ او اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪:‬‬ ‫ﺑﻪ ّ‬

‫ﻣﮕﺮ ﺷﻤﺎ از رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﮫﺘﺮ ھﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ھﻤﻮاره ھﻤﺴﺮان وی ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻣﻦ ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺷﺪم و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻔﺼﻪ رﻓﺘﻢ‪) ،‬ﺣﻔﺼﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻤﺮ و ھﻤﺴﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﺳﺖ( و از او ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬آﯾﺎ ﺗﻮ آنﺣﻀﺮت ج را اذﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ او ﺑﻪ ﺧﻄﺎﯾﺶ اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺎراﺿﯽﻧﻤﻮدن رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎراﺿﯽﺷﺪن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! آنﺣﻀﺮت رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﺣﺎل ﻣﺮا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﺗﻮ را ﻃﻼق ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ام ﺳﻠﻤﻪ رﻓﺘﻢ و از او ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺧﻮاﺳﺘﻢ‪ .‬او اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ! ﺗﻮ در ھﺮ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪای دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺷﺮوع ﺑﻪ دﺧﺎﻟﺖ‬
‫ﮐﺮدهای! ﻣﻦ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪم و از آﻧﺠﺎ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ‪ .‬ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﻤﺴﺎﯾﮥ‬
‫اﻧﺼﺎری از ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و دروازه را ﺳﺨﺖ زد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و ھﺮاس ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪم و دروازه را ﺑﺎز‬
‫ﮐﺮدم و ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﭼﻪ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ؟ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﭼﻪ ﺣﺎدﺛﮥ ﻣﮫﻤﯽ روی داده‬

‫ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در اﺑﻮداود ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺸﺮﺑﻪ »ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﺔ« ﺣﺠﺮه ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺘﺼﻞ ﺑﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی و ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺣﺠﺮهھﺎی ﺳﺎﯾﺮ ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﻗﺮار داﺷﺖ )اﺑﻮداود‪ ،‬ﺑﺎب اﻻﻣﺎم‬
‫ﯾﺼﻠﯽ ﻣﻦ ﻗﻌﻮد(‪.‬‬
‫‪ -١‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در اﺑﻮاب ﻣﺘﻌﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮐﺘﺎب اﻟﻨﮑﺎح‪ ،‬ﻃﻼق‪ ،‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت ﻋﺒﺎرت ﻣﻨﻘﻮل‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻨﮑﺎح ﻧﯿﺰ از ﭼﻨﺪ ﻃﺮﯾﻖ رواﯾﺖ ﺷﺪه‪ .‬ﻣﯿﺎن اﯾﻦ رواﯾﺎت ﺗﻔﺎوتھﺎی‬
‫ﺟﺰﺋﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺎ در ﺣﺪ ﻣﻤﮑﻦ ﺗﻤﺎم رواﯾﺎت را ﺟﻤﻊ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬
 ‫‪٥٢٥‬‬ ‫واﻗﻌﺔ اﯾﻼء و ﺗﺨﯿﯿﺮ‬

‫اﺳﺖ؟! ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﻏﺴﺎﻧﯽھﺎ ﺑﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ؟) ‪ (١‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﯾﻦ ھﻢ ﻣﮫﻤﺘﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﮐﺮم ج ازواج ﻣﻄﮫﺮات را ﻃﻼق داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻣﺪادان ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪم‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﭘﺲ از‬
‫ادای ﺻﺒﺢ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺎﻻی ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺸﺮﯾﻒ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ ﺣﻔﺼﻪ آﻣﺪم‪،‬‬
‫ً‬
‫دﯾﺪم ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻗﺒﻼ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺬﮐﺮ داده ﺑﻮدم‪ .‬آﻧﮕﺎه از‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی آﻣﺪم‪ ،‬دﯾﺪم ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﻣﻨﺒﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ و دارﻧﺪ‬
‫ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻧﺪﮐﯽ آﻧﺠﺎ ﻧﺸﺴﺘﻢ‪ ،‬آرام ﻧﮕﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ رﻓﺘﻢ و ﺑﻪ »رﺑﺎح« ﺧﺎدم‬
‫آنﺣﻀﺮت ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن اﻃﻼع ﺑﺪھﯿﺪ و ﺑﺮاﯾﻢ اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ آنﺣﻀﺮت ﺟﻮاﺑﯽ‬
‫ﻧﺪادﻧﺪ؛ از آﻧﺠﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪم‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮی آﻣﺪم‪ ،‬ﭘﺲ از ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ دوﺑﺎره ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪم‬
‫و ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ رﻓﺘﻢ و ﺑﻪ درﺑﺎن ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺮاﯾﻢ از آنﺣﻀﺮت اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺟﻮاﺑﯽ‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﻧﺪا دادم‪ :‬رﺑﺎح! ﺑﺮاﯾﻢ ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻣﻦ ﻗﺼﺪ ﺳﻔﺎرش ﺑﺮای ﺣﻔﺼﻪ را دارم‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﺎن‬
‫دھﻨﺪ ﺳﺮ ﺣﻔﺼﻪ را از ﺗﻨﺶ ﺟﺪا ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد؛ آﻧﮕﺎه آنﺣﻀﺮت اﺟﺎزه دادﻧﺪ‪.‬‬
‫وارد اﻃﺎق ﺷﺪم‪ ،‬دﯾﺪم ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﺗﺨﺘﯽ دراز ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ و اﺛﺮ ﺣﺼﯿﺮ روی ﺗﺨﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺑﺪن ﻣﺒﺎرک ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ و آن ﺳﻮ ﻧﮕﺎه ﮐﺮدم‪ ،‬در ﮔﻮﺷﻪای ﻣﻘﺪاری ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازه ﯾﮏ ﻣﺸﺖ ﺟﻮ وﺟﻮد داﺷﺖ و در ﮔﻮﺷﻪای دﯾﮕﺮ ﭘﻮﺳﺖ ﺧﺸﮑﯿﺪه ﺟﺎﻧﻮری آوﯾﺰان‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎﻧﻢ ﺳﺮازﯾﺮ ﮔﺸﺖ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج ﻋﻠﺖ ﮔﺮﯾﺴﺘﻦ را ﺟﻮﯾﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ای رﺳﻮل ﺧﺪا! ﻗﯿﺼﺮ و ﮐﺴﺮی ﻏﺮق در رﻓﺎه و ﻧﻌﻤﺖ ھﺴﺘﻨﺪ و ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮﺣﻖ ﺧﺪا‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﯽ دارﯾﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﺸﻨﻮد ﻧﯿﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﯿﺼﺮ و ﮐﺴﺮی دﻧﯿﺎ را‬
‫از آن ﺧﻮد ﺳﺎزﻧﺪ و ﻣﺎ آﺧﺮت را؟ ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا! آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ھﻤﺴﺮاﻧﺖ را‬
‫ﻃﻼق دادهای؟ اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﮔﻔﺘﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻇﮫﺎر‬
‫داﺷﺘﻢ‪ :‬ﺗﻤﺎم ﺻﺤﺎﺑﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻐﻤﻮم و ﭘﺮﯾﺸﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﺟﺎزه ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن اﻃﻼع ﻣﯽدھﻢ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻃﻼق ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﺻﺤﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺪت »اﯾﻼء« )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﯾﮏ ﻣﺎه( ﺳﭙﺮی ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت از ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪﻧﺪ و اﺟﺎزه‬

‫‪ -١‬ﻏﺴﺎﻧﯽھﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪای از ﻋﺮب ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺎم زﯾﺮ ﺳﻠﻄﮥ روﻣﯿﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﺎ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﮏ روﻣﯽھﺎ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٢٦‬‬
‫ﺑﺎرﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داده ﺷﺪ) ‪ .(١‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﮥ ﺗﺨﯿﯿﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫�‬‫ٱ� ۡ� َيا َوز�نَ َت َها َ� َت َعالَ ۡ َ‬ ‫ن� تُر ۡد َن ۡ َ‬
‫ٱ� َي ٰوةَ ُّ‬ ‫ك إن ُك ُ َّ‬ ‫َّ ُّ ُ ّ َ ۡ َ ٰ َ‬
‫ج‬ ‫�‬ ‫ز‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ق‬ ‫�‬ ‫ٱ�‬ ‫ا‬‫ه‬‫� َ� ُّ� َ‬
‫﴿ َ ٰٓ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ََ‬ ‫و�ۥ َو َّ‬ ‫ٱ� َو َر ُس َ ُ‬ ‫ِي� ‪� ٢٨‬ن ُك ُ َّ‬
‫ن� تُر ۡد َن َّ َ‬ ‫ُ َ ّ ۡ ُ َّ َ ُ َ ّ ۡ ُ َّ َ َ ٗ َ ٗ‬
‫ٱ� َار ٱ�خِرة‬ ‫ِ‬ ‫�ح�ن �احا �‬ ‫أمتِع�ن وأ ِ‬
‫ٗ‬ ‫َ‬
‫ُ َّ ۡ ً َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َّ َ َ َ َّ ۡ‬
‫ت مِن�ن أجرا ع ِظيما ‪] ﴾٢٩‬اﻷﺣﺰاب‪.[۲۹-۲۸ :‬‬ ‫ٰ‬
‫فإِن ٱ� أعد ل ِلمحسِ� ِ‬
‫ﻃﺒﻖ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ازواج ﻣﻄﮫﺮات اﺑﻼغ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫دو ﭼﯿﺰ‪ ،‬دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاھﯿﺪ ﺗﺎ ﺣﻖ و ﺣﺴﺎب ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺮدازم و ﺑﺎ‬
‫اﮐﺮام و اﺣﺘﺮام ﺷﻤﺎ را ﻣﺮﺧﺺ ﮐﻨﻢ و اﮔﺮ ﺧﻮاھﺎن اﻟﻠﻪ و رﺳﻮل او و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺟﺎوداﻧﻪ‬
‫ھﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮای ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﮫﯿﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﻣﺎه ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت از ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ و ﭼﻮن ﭘﯿﺸﺘﺎز در اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﻋﺎﯾﺸﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﮥ وی رﻓﺘﻪ او را از اﯾﻦ ﺣﮑﻢ آﮔﺎه ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وی اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ را رھﺎ ﮐﺮده‬
‫ﻓﻘﻂ ﺧﺪا و رﺳﻮل او را ﻣﯽﺧﻮاھﻢ؛ ﺳﺎﯾﺮ ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ را دادﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻻزم‬
‫وﻗﺎﯾﻊ اﯾﻼء‪ ،‬ﺗﺨﯿﯿﺮ و ﺗﺒﺎﻧﯽ ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﺣﻔﺼﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ وﻗﺎﯾﻊ‬
‫زﻣﺎنھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮای اﻓﺮاد ﻇﺎھﺮ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﺷﺒﮫﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج از ازواج ﻣﻄﮫﺮات ھﻤﯿﺸﻪ آزردﮔﯽ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در واﻗﻊ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ھﺮﺳﻪ ﻣﻮرد ھﻤﺰﻣﺎن روی دادهاﻧﺪ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪» ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻨﮑﺎح‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﻮﻋﻈﺔ اﻟﺮﺟﻞ‬

‫‪ -١‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺑﺎﻻﺗﻔﺎق ﺑﯿﺴﺖ و ﻧﻪ روز در ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﮕﻮی ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﯾﺎ در روز اول‬
‫ﺑﻮده و ﯾﺎ در روز آﺧﺮ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻃﺮق اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ اول آنھﺎ اﯾﻦ را اﺛﺒﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روز اول اﺳﺖ و از ﻗﺴﻤﺖ آﺧﺮ آنھﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ روز ﺑﯿﺴﺖ و ﻧﮫﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺮﺣﻮم ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻗﺴﻤﺖ آﺧﺮ آنھﺎ‪ ،‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﺧﺮﯾﻦ روز ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﻣﺪت ﺑﯿﺴﺖ و ھﺸﺖ روز‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ و ﺗﻤﺎم ﺻﺤﺎﺑﻪ از واﻗﻌﻪ‬
‫اﯾﻼء اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﮐﺜﺮ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ روز اول اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ واﻗﻌﻪ ﻧﺰول‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روز آﺧﺮ اﺳﺖ‪ ،‬راوی ﻗﺴﻤﺖ ﻣﯿﺎﻧﯽ را ﺗﺮک ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎری‬
‫ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﻟﻨﮑﺎح‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﻮﻋﻈﺔ اﻟﺮﺟﻞ اﺑﻨﺘﻪ ﻟﺤﺎل زوﺟﮫﺎ و در ﮐﺘﺎب اﻟﻠﺒﺎس‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﺎ ﮐﺎن ﯾﺘﺠﻮز‬
‫ً‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ج ﻣﻦ اﻟﻠﺒﺎس ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺻﺮﯾﺤﺎ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آن ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺪت اﯾﻼء ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﻣﺎه ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺮی ﺷﺪ«‪.‬‬
 ‫‪٥٢٧‬‬ ‫واﻗﻌﺔ اﯾﻼء و ﺗﺨﯿﯿﺮ‬
‫ً‬
‫اﺑﻨﺘﻪ« از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺻﺮﯾﺤﺎ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮی آنﺣﻀﺮت از ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫ﺗﻮﻃﺌﮥ آنھﺎ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻧﺰول آﯾﮥ ﺗﺨﯿﯿﺮ و اﻓﺸﺎی راز‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﯾﮏ زﻣﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﺑﯿﺎن اﺳﺒﺎب ﻣﺘﻌﺪد ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮی آنﺣﻀﺮت ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫»وﻫﺬا ﻫﻮ الﻼﺋﻖ ﺑﻤﺎﻜرم أﺧﻼﻗﻪ ج وﺳﻌﺔ ﺻﺪره و�ﺮﺜة ﺻﻔﺤﻪ و�ن ذلﻚ لﻢ ﻳﻘﻊ ﻣﻨﻪ‬
‫ﺣﻰﺘ ﺗ�ﺮر مﻮﺟﺒﻪ ﻣﻨﻬﻦ« )ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪» .(۲۵۴ / ۹‬ﺑﺎ ﻣﮑﺎرم اﺧﻼق و ﮔﺸﺎدهدﻟﯽ و‬
‫ً‬
‫ﮐﺜﺮت ﻋﻔﻮ آنﺣﻀﺮت ھﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬و آنﺣﻀﺮت ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از آنھﺎ ﮐﺮارا‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺣﺮﮐﺎت را ﻣﺸﺎھﺪه ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﻗﺼﺪ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎدۀ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‬

‫آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎرۀ ﻣﺴﺄﻟﮥ ﻓﻮق ﻧﺎزل ﺷﺪﻧﺪ از آنھﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ در ﺑﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٰ َ َ َ َ ۡ َ َّ َّ َ ُ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ ۡ ُ َ َ ٰ ُ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ٰٓ َ ُ‬
‫��ِكة َ� ۡع َد‬ ‫ج�ِ�ل و�ل ِح ٱلمؤ ِمن ِ� ۖ وٱلم‬
‫﴿�ن ت�هرا عليهِ فإِن ٱ� هو مولٮه و ِ‬
‫� ‪] ﴾٤‬اﻟﺘﺤﺮﯾﻢ‪.[۴ :‬‬ ‫َ�ٰل َِك َظه ٌ‬
‫ِ‬
‫در اﯾﻦ اﯾﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻮﻃﺌﻪ آن دو ﻧﻔﺮ ﺗﺪاوم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪا‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺻﺎﻟﺢ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ آنﺣﻀﺮت ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ .‬در ﭘﺮﺗﻮ رواﯾﺎت‪ ،‬ﻋﻠﺖ‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ آنھﺎ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ در ﻣﺨﺎرج و ﻧﻔﻘﮥ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﮫﺘﺮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ رواﯾﺖ ﻣﺎرﯾﻪ ﻗﺒﻄﯿﻪ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫دﯾﮕﺮ آنھﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﺪا از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﻮارد‪،‬‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﮫﻤﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ و ﺗﺒﺎﻧﯽ ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﺣﻔﺼﻪ ﭼﻨﺎن ﺧﻄﺮی را درﺑﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن از ﻣﻼء اﻋﻠﯽ ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽھﺎ اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭼﯿﺰی دﯾﮕﺮ ﺑﻮد و آن اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻨﻮره ﺟﻤﻊ ﮐﺜﯿﺮی از‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد آنھﺎ ﺣﺪود ﭼﮫﺎرﺻﺪ ﺧﺎﻧﻮار ذﮐﺮ ﺷﺪه زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻓﺮاد‬
‫ﺷﺮور ھﻤﯿﺸﻪ در اﯾﻦ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻘﯽ در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮادۀ آنﺣﻀﺮت و ﯾﺎران‬
‫ﺧﺎص اﯾﺸﺎن اﯾﺠﺎد ﺗﻔﺮﻗﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻈﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ آنﺣﻀﺮت را ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در اﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬در ﺑﺎره »ام ﺟﻠﺪح« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬و�ﻧﺖ ﺤﺗﺮش ﺑ� أزواج اﻨﻟﻲﺒ ج«‬
‫»ام ﺟﻠﺪح ھﻤﯿﺸﻪ ﻣﯿﺎن ازواج ﻣﻄﮫﺮات اﯾﺠﺎد اﺧﺘﻼف و ﺗﺸﺘﺖ ﻣﯽﮐﺮد«‪ ،‬زﯾﺮا در‬
‫داﺳﺘﺎن اﻓﮏ‪ ،‬روزﻧﻪھﺎی ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ را ﺗﺎ ﺣﺪی ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺣﺴﺎن در‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٢٨‬‬

‫ﺟﺮﯾﺎن اﻓﮏ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭘﺎﻧﺰده روز از ﻋﺎﯾﺸﻪ آزردهﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮد‪» .‬ﺣﻤﻨﻪ«‬
‫ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ھﻤﺸﯿﺮه زﯾﻨﺐ ﺑﻮد در ﺗﻮﻃﺌﻪ اﻓﮏ ﺷﺮﯾﮏ ﺑﻮد و اﯾﻦ داﺳﺘﺎن را ھﺮﮐﺠﺎ ﺷﺎﯾﻊ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ س ﮐﻤﮏھﺎی ﻣﺎﻟﯽ و اﻋﺎﻧﮥ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﻣﺴﻄﺢ« ﯾﮑﯽ از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺧﻮد ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺮﮐﺖ او در ﺟﺮﯾﺎن اﻓﮏ ﻗﻄﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺮاﺋﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ اﻋﻼم ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪای ﺑﺰرگ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﺠﻤﻮع اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ وﻗﺘﯽ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن از ﺿﯿﻖ ﺣﺎل و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ‬
‫ازواج ﻣﻄﮫﺮات آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ داﻣﻦ زﻧﻨﺪ و آﺗﺶ را‬
‫ﺷﻌﻠﻪورﺗﺮ ﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻮن ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﺣﻔﺼﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‬
‫ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﭘﺎی ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﮐﺸﯿﺪه‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ از دﺧﺘﺮان ﺧﻮد ﺟﺎﻧﺒﺪاری ﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﺣﻔﺼﻪ را ﻓﺪای ﺧﺎک‬
‫ﭘﺎی آنﺣﻀﺮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق اﺟﺎزه ورود ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ ،‬وی ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻓﺮﻣﺎن دھﯿﺪ ﺳﺮ ﺣﻔﺼﻪ را از ﺗﻨﺶ ﺟﺪا‬
‫ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬روی ﺧﻄﺎب در آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻋﺎﯾﺸﻪ و ﺣﻔﺼﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ و ﺗﺒﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﻋﻠﯿﻪ آنﺣﻀﺮت اداﻣﻪ دھﻨﺪ و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﺳﻮء‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آﻣﺎده ﯾﺎری رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪،‬‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﺎﻟﻢ ﻧﯿﺰ ھﻤﺮاه ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫رواﯾﺎت دروﻏﯿﻦ‬
‫در ﺑﯿﺎن اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬راوﯾﺎن دروﻏﮕﻮ آﻧﻘﺪر دروغﭘﺮدازی و ﺣﯿﻠﻪﺑﺎزی ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن و ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﺑﺰرگ ﻧﯿﺰ‪ ،‬آنھﺎ را در ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﺧﻮد ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‬
‫ﺑﺎ ﻗﺪری ﺗﻔﺼﯿﻞ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﯾﻨﻘﺪر ﻣﺴﻠﻢ و در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮای ﺧﺸﻨﻮدی‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ازواج ﻣﻄﮫﺮات ﭼﯿﺰی را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮام ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﻮد؟ در ﺑﺴﯿﺎری از رواﯾﺎت ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ »ﻣﺎرﯾﻪ ﻗﺒﻄﯿﻪ« ﮐﻨﯿﺰی ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺰﯾﺰ‬
‫ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ھﺪﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ج ارﺳﺎل ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ‬
 ‫‪٥٢٩‬‬ ‫واﻗﻌﺔ اﯾﻼء و ﺗﺨﯿﯿﺮ‬

‫و از ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه و در آن ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ رازی را ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ﺑﺎ ﺣﻔﺼﻪ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﺣﻔﺼﻪ آن را ﻓﺎش ﮐﺮد‪ ،‬راز ھﻤﯿﻦ ﻣﺎرﯾﻪ ﻗﺒﻄﯿﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺎت ﮔﺮﭼﻪ ﮐﻼ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﯿﺎن ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺆرﺧﺎن‬
‫اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎدی ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﯿﺎر اﺧﻼق آنﺣﻀﺮت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻞ ﺳﺮ ﺳﺒﺪ آنھﺎ ھﻤﯿﻦ داﺳﺘﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر از آن ﺑﺤﺚ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬در ﺑﯿﺎن اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در رواﯾﺎت‪ ،‬اﺧﺘﻼفھﺎﯾﯽ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ھﻤﻪ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎرﯾﻪ ﻗﺒﻄﯿﻪ« از ﮐﻨﯿﺰھﺎی ﻣﻮﻃﻮءة‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺑﻮد و اﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﺣﻔﺼﻪ از اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬آن را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮام ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫ا� ج‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َُ‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫» َو َو َ� َﻊ ﻋﻨْ َﺪ َﺳﻌ ْ َ ْ ُ‬
‫وق ﻗﺎل ﺣﻠﻒ رﺳﻮل ِ‬ ‫ﻴﺢ إِﻰﻟ مﺮﺴ ٍ‬‫ﻮر ِﺑ ِﺈﺳﻨﺎ ٍد ﺻ ِﺤ ٍ‬
‫ﻴﺪ ﺑ ِﻦ ﻣﻨﺼ ٍ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ َ َ َْ‬
‫ِﺤﻟَﻔ َﺼﺔ ﻻ �ﻘ َﺮ ُب أ َﻣﺘَ ُﻪ« )ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪».(۵۰۳ / ۸‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﯿﺢ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺮوق ﻣﻨﺘﮫﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﻧﺰد ﺣﻔﺼﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻨﯿﺰ ﺧﻮد ﻣﺠﺎﻣﻌﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ از ﻣﺴﻨﺪ ھﯿﺜﻢ ﺑﻦ ﮐﻠﯿﺐ و ﻃﺒﺮاﻧﯽ رواﯾﺎت ﻣﺘﻌﺪدی ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫آنھﺎ اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َََْ ََ َ َ ُ َ َ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ‬ ‫ﻠﻄ َ َ‬‫» َول َّ‬
‫ﺎس ﻗﺎل دﺧﻠﺖ ﺣﻔﺼﺔ ﺑيﺘﻬﺎ ﻓﻮﺟﺪه �ﻄﺄ‬ ‫ا� ﻣﻦ ﻃ ِﺮ�ﻖ الﻀﺤﺎك ﻋﻦ اﺑﻦ �ﺒ ٍ‬ ‫ﺮﺒ ِ ِّ‬ ‫ِ‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎر�َﺔ � َﻌﺎﺗبَﺘ ُﻪ« )ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪» .(۵۰۳ / ۸‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﺿﺤﺎک از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ‬ ‫ﻣ ِ‬
‫ﮐﺮده ﮐﻪ ﺣﻔﺼﻪ وارد ﺧﺎﻧﻪاش ﺷﺪ‪ ،‬دﯾﺪ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻘﺎرﺑﺖ ﺑﺎ ﻣﺎرﯾﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺣﻔﺼﻪ ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ و آنﺣﻀﺮت را ﻣﻮرد ﻋﺘﺎب ﻗﺮار داد«‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ و واﻗﺪی اﯾﻦ رواﯾﺖ را در ﭘﯿﺮاﯾﻪای ﺑﺪﺗﺮ از اﯾﻦ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎ آنھﺎ را‬
‫ﻃﺮد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ رواﯾﺎت‪ ،‬اﻓﺘﺮا و ﺑﮫﺘﺎن ﻣﺤﺾ ھﺴﺘﻨﺪ؛ ﻋﻼﻣﻪ ﻋﯿﻨﯽ‬
‫در ﺷﺮح ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ‪ ،۵۴۸ / ۵‬ﺑﺎب اﻟﻨﮑﺎح ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫ْ‬
‫ﺎر�َﺔ ال َﻤ ْﺮ ِو ّي ِﻲﻓ ﻏ�‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻗﺼﺔ اﻟْ َﻌ َﺴﻞ َﻻ ﻲﻓ َّ‬
‫ﻗﺼﺔ َ‬ ‫ﻧﺰول ْاﻵﻳَﺔ أَﻧﻪ ﻲﻓ َّ‬ ‫الﺼﺤﻴﺢ ﻲﻓ َﺳﺒَﺐ ُ‬ ‫» َو َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﺎر َ�ﺔ ﻣﻦ َﻃ ِﺮ�ﻖ َﺻ ِﺤﻴﺢ‪» .«..‬رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻴﺤ ْ�( َوﻗَ َﺎل اﻨﻟَّ َﻮو ّي‪َ :‬ولﻢ ﺗﺄت َّ‬
‫ﻗﺼﺔ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫)الﺼ ِﺤ ِ‬
‫در ﺷﺄن ﻧﺰول آﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در واﻗﻌﻪ ﻋﺴﻞ‪ ،‬ﻧﺎزل ﺷﺪه و در ﺑﺎب داﺳﺘﺎن ﻣﺎرﯾﻪ ﮐﻪ در‬
‫ﻏﯿﺮ ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻧﻮوی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬داﺳﺘﺎن ﻣﺎرﯾﻪ از‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٣٠‬‬
‫ھﯿﭻ ﻃﺮﯾﻖ ﺻﺤﯿﺤﯽ رواﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ‪ ،‬ﻃﺒﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ ھﯿﺜﻢ ﺑﺎ ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ رواﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎبھﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻ رواﯾﺎت ﻏﻠﻂ زﯾﺎدی ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺤﺖ‬
‫آنھﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ درﺳﺖ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد و اﻟﺘﻔﺎت ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﯾﮏ‬
‫ﻃﺮﯾﻖ رواﯾﺖ را ﺗﻮﺛﯿﻖ ﮐﺮده‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آن رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ راوی آن »ﻣﺴﺮوق« اﺳﺖ) ‪.(١‬‬
‫ً‬
‫وﻟﯽ اوﻻ در اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﺎرﯾﻪ ﻗﺒﻄﯿﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﯾﻨﻘﺪر ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻧﺰد ﺣﻔﺼﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻨﯿﺰ ﺧﻮد ﻣﺠﺎﻣﻌﺖ ﻧﮑﻨﺪ و آن را ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫ﺣﺮام ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪» ،‬ﻣﺴﺮوق« از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت را ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا اﯾﻦ‬
‫رواﯾﺖ ﻃﺒﻖ اﺻﻮل ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻘﻄﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻠﺴﻠﮥ ﺳﻨﺪ آن ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ‬
‫اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻃﺮق اﯾﻦ رواﯾﺖ را در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﯾﮑﯽ از‬
‫راوﯾﺎن اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ رﻗﺎﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دارﻗﻄﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وی ﭼﻨﯿﻦ اﻇﮫﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻛﺜ� اﺨﻟﻄﺄ ﻲﻓ اﻷﺳﺎﻧﻴﺪ واﻤﻟﺘﻮن �ﺪث ﻋﻦ ﺣﻔﻈﻪ« )در ﺳﻨﺪھﺎ و ﻣﺘﻦھﺎی اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺧﻄﺎی ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﺷﺪ(‪ .‬ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ رواﯾﺖ ﻣﺎرﯾﻪ در ﺻﺤﺎح ﺳﺘﻪ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ) ‪ .(٢‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺷﺄن ﻧﺰول ﺳﻮرۀ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮐﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ً‬
‫ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﺻﺤﯿﺢ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻧﻮوی از اﺋﻤﻪ ﺑﺰرگ ﻣﺤﺪﺛﯿﻦ ﺻﺮﯾﺤﺎ‬
‫اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻣﺎرﯾﻪ‪ ،‬ھﯿﭻ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ و‬
‫اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ ﻃﺮﻗﯽ را ﮐﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﻣﻨﻘﻄﻊ و دﯾﮕﺮی راوی آن ﮐﺜﯿﺮ‬
‫اﻟﺨﻄﺎء اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد‬
‫اﺳﺖ؟ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﻮل رواﯾﺖ ﺑﻮد‪ ،‬اﮔﺮ از ﻃﺮﯾﻖ دراﯾﺖ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﮐﺎوش ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬داﺳﺘﺎن رﮐﯿﮏ و ﻏﯿﺮ ﻣﻌﻘﻮﻟﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ رواﯾﺎت‬
‫ً‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻣﻮاردی ﮐﻪ در ﻃﺒﺮی و ﻏﯿﺮه ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪ ،‬از ﻧﺴﺒﺖ دادن آنھﺎ‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﯾﮏ ﻓﺮد ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‪ ،‬آدم ﺷﺮﻣﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ آنھﺎ را ﺑﻪ ذات‬
‫ّ‬
‫اﻗﺪس رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﮐﻪ ﻣﻈﮫﺮ ﻗﺪاﺳﺖ و ﻋﻔﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ دھﯿﻢ!‪.‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ ﺗﺤﺮﯾﻢ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ ﺗﺤﺮﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﻏﺰوۀ ﺗﺒﻮک‬
‫)رﺟﺐ ﺳﺎل ﻧﮫﻢ ھﺠﺮی(‬
 ‫ﻏﺰوۀ ﺗﺒﻮک‬

‫»ﺗﺒﻮک«‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﻣﻌﺮوﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﯿﻦ ﻣﺪﯾﻨﻪ و دﻣﺸﻖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﭼﮫﺎرده ﻣﻨﺰل از ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﻗﺮار دارد‪ .‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ »ﻣﻮﺗﻪ«‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ روم ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻋﺮاب ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﻏﺴﺎن ﮐﻪ در ﻣﺮزھﺎی ﺷﺎم در زﯾﺮ ﺳﻠﻄﮥ اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و‬ ‫ﮐﻨﺪ و ﻗﺒﯿﻠﮥ ّ‬
‫ﻣﺬھﺐ ﻣﺴﯿﺤﯽ داﺷﺖ‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ ﻗﯿﺼﺮ روم ﺑﺮای اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻣﮫﻢ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺪﯾﻨﮥ ﻣﻨﻮره اﻏﻠﺐ‪ ،‬اﯾﻦ اﺧﺒﺎر ﺷﺎﯾﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻌﮥ »اﯾﻼی« رﺳﻮل اﮐﺮم ج‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﺘﺒﺎن ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س ﺧﺒﺮ ﺣﺎدﺛﮥ ﻣﮫﻤﯽ را اﻋﻼم ﮐﺮد‪ ،‬وی‬
‫ﻏﺴﺎﻧﯽھﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ؟) ‪ .(١‬ﻧﺒﻄﯽھﺎی‬ ‫اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺣﺎدﺛﻪای روی داده اﺳﺖ؟ آﯾﺎ ّ‬
‫ﺷﺎم در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮای ﻓﺮوش روﻏﻦ زﯾﺘﻮن ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﮐﻪ روﻣﯿﺎن در ﺷﺎم‪،‬‬
‫ﻟﺸﮑﺮ ﺑﺰرﮔﯽ ﮔﺮد آورده) ‪ (٢‬و ﺗﺪارﮐﺎت ﯾﮏ ﺳﺎل آن را ﺗﮫﯿﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ و در اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮ‪ ،‬ﻗﺒﺎﯾﻞ‬
‫ﻏﺴﺎن« از ﻗﺒﺎﯾﻞ اﻋﺮاب ﻧﯿﺰ ﺷﺮﮐﺖ دارﻧﺪ و ﻣﻘﺪﻣﺔ اﻟﺠﯿﺶ ﺗﺎ »ﺑﻠﻘﺎء«‬ ‫»ﻟﺨﻢ«‪» ،‬ﺟﺬام« و » ّ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در »ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﻪ« ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻃﺒﺮاﻧﯽ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﻋﺮب ﺑﻪ ھﺮﻗﻞ‬
‫ﺷﺪت ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ دارﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ وﻓﺎت ﮐﺮده و ﻋﺮبھﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻗﺤﻂﺳﺎﻟﯽ از ّ‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ھﺮﻗﻞ ﻟﺸﮑﺮی ﻣﺮﮐﺐ از ﭼﮫﻞ ھﺰار ﻧﻔﺮ اﻋﺰام داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺧﺒﺎر در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ و ﻗﺮاﯾﻦ و ﺷﻮاھﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﺪری ﻗﻮی ﺑﻮد ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ً‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖﺑﻮدن ﺧﺒﺮ‪ ،‬اﺻﻼ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬روی ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺎت‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﻓﺮﻣﺎن آﻣﺎدهﺑﺎش داد‪ .‬از ﺳﻮء اﺗﻔﺎق‪ ،‬ﻗﺤﻂﺳﺎﻟﯽ ﺷﺪﯾﺪ و ﻓﺼﻞ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل‪،‬‬
‫ً‬
‫ﻇﺎھﺮا دو ﻣﺎﻧﻊ ﺑﺰرگ از ﺧﺮوج ﻣﺮدم از ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ) ‪ .(٣‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮐﻪ‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎری‪ ،‬ذﮐﺮ واﻗﻌﻪ اﯾﻼء‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﻮاھﺐ ﻟﺪﻧﯿﺔ ﺑﺎ زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۷۲ / ۳‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻮﻧﮑﻪ در ﻏﺰوه ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬اﻧﺼﺎر از ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﺤﺮوم ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺮای‬
‫ﺟﻨﮓ ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﻓﻮاﯾﺪ ﺟﻨﮓ ﻋﺎﯾﺪ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺮای ﭼﻪ ﺑﺠﻨﮕﯿﻢ؟‬
‫وﻟﯽ اﯾﻦ ﺳﻮء ﻇﻦ اوﺳﺖ و ﺷﺎھﺪ زﻧﺪه ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺧﻮد ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٣٤‬‬
‫در ﻇﺎھﺮ ﺧﻮد را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬راز آنھﺎ ﻓﺎش ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺎن از ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ ﻋﺬرھﺎ‬
‫آوردﻧﺪ و دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ از آن ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ �َ ﴿ :‬تَنفِ ُروا ْ ِ� ۡ َ‬
‫ٱ� ّرِ ۗ﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۸۱ :‬‬
‫»ﺳﻮﯾﻠﻢ« ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﯾﮫﻮدی ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در ﺧﺎﻧﮥ او ﮔﺮد آﻣﺪه و ﻣﺮدم را از ﺷﺮﮐﺖ در‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﺧﻄﺮ ﺣﻤﻠﮥ روﻣﯿﺎن ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج از ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب درﺧﻮاﺳﺖ اﻓﺮاد ﺟﻨﮕﺠﻮ و‬
‫ﮐﻤﮏھﺎی ﻣﺎﻟﯽ ﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(١‬از ﻣﯿﺎن اﺻﺤﺎب‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن س ﮐﻤﮏ ﺷﺎﯾﺎن ﺗﻮﺟﮫﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﮐﺮد‪ ،‬دوﯾﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﺷﺘﺮ و دوﯾﺴﺖ اوﻗﯿﻪ ﻧﻘﺮه ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﺗﻘﺪﯾﻢ‬
‫ﻧﻤﻮد) ‪ .(٢‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﺒﺎﻟﻎ ھﻨﮕﻔﺘﯽ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫از ﺟﮫﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﻮاری و ﺗﻮﺷﮥ ﺳﻔﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛ آنھﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ‬
‫ﺗﺮﺣﻢ آﻣﺪ‪،‬‬‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺪری ﮔﺮﯾﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت را ﺑﺮ آﻧﺎن ّ‬
‫ّاﻣﺎ اﺳﺒﺎب ﺳﻔﺮ آﻧﺎن ﻣﮫﯿﺎ ﻧﺸﺪ و در ﺷﺄن آنھﺎ اﯾﻦ آﯾﮥ ﺳﻮرۀ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َّ َ َ َ ٓ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ ۡ َ َ ٓ َ ُ َ ٓ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ َّ ْ‬
‫جد ما أ�ِل�م عليهِ تولوا‬ ‫﴿و� � ٱ�ِين إِذا ما �توك �ِ ح ِملهم قلت � أ ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َ َّ ۡ َ َ ً َ َّ َ ْ‬ ‫َّ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ ُ‬
‫� ُدوا َما يُنفِقون ‪] ﴾٩٢‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۹۲ :‬‬
‫ِ‬ ‫�‬‫�‬ ‫ا‬‫ن‬ ‫ز‬ ‫ح‬ ‫عِ‬ ‫م‬‫ٱ�‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫يض‬ ‫وأ�ينهم تفِ‬
‫»و ﺣﺮﺟﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮ آﻧﺎن ﮐﻪ ﻧﺰد ﺗﻮ آﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺮﮐﺐ و ﺳﻮاری ﺑﻪ آﻧﺎن داده ﺷﻮد و ﺗﻮ‬
‫ﮔﻔﺘﯽ ﻣﺮﮐﺐ و ﺳﻮاری ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﮐﻨﻢ‪ .‬آﻧﮕﺎه آﻧﺎن ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﺒﻮدن اﺳﺒﺎب ﺳﻔﺮ ﭼﺸﻤﺎنﺷﺎن از اﺷﮏ ﺟﺎری ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﻋﺎدت آنﺣﻀﺮت ج ھﻤﯿﺸﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫اﺻﺤﺎب را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎر‪» ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ« را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﭼﻮن در اﯾﻦ ﻏﺰوه‪ ،‬ازواج ﻣﻄﮫﺮات ھﻤﺮاه ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﺎﻇﺖ و‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ آﻧﺎن در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ را ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ او ﮔﻼﯾﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺮا‬
‫ﺑﺎ زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن رھﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺗﻮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﺸﻨﻮد ﻧﯿﺴﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻮ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ھﺎرون ﺑﺎ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ) ‪.(٣‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ھﺸﺎم‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺟﺰء اﻟﻤﻐﺎزی ‪.۱۱۹ /‬‬
‫‪ -٣‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوۀ ﺗﺒﻮک‪.‬‬
 ‫‪٥٣٥‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺗﺒﻮک‬

‫ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﺳﯽ ھﺰار ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ده ھﺰار اﺳﺐﺳﻮار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(١‬در ﻣﺴﯿﺮ راه ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻗﻮم ﺛﻤﻮد رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در ﺑﺎرۀ آﻧﺎن‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬در اﻋﻤﺎق ﮐﻮهھﺎ ﺑﺮای ﺧﻮدﺷﺎن ﮐﺎخھﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻮن در آن ﻣﺤﻞ‬
‫ﻋﺬاب اﻟﮫﯽ ﺑﺮ ﻗﻮم ﺛﻤﻮد ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﺎن دادﻧﺪ اﺣﺪی ﺣﻖ ﻧﺪارد در‬
‫آﻧﺠﺎ ﻓﺮود آﯾﺪ و ﻧﻪ از آب آﻧﺠﺎ ﺑﻨﻮﺷﺪ و ﻧﻪ در ﮐﺎری دﯾﮕﺮ از آب آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﺒﻮک رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺣﻤﻠﮥ روﻣﯽھﺎ ﺻﺤﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﻠﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻏﺴﺎﻧﯽھﺎ ﺳﺮان ﻋﺮب را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‬
‫ﻏﺴﺎن ﻧﺎﻣﻪای ﺑﺮای ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‬ ‫)ذﮐﺮ ﻏﺰوۀ ﺗﺒﻮک( ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﮥ ّ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﮐﻪ در آن ﻣﺮﻗﻮم ﺑﻮد‪ :‬ﻣﺎ ﺷﻨﯿﺪهاﯾﻢ ﻣﺤﻤﺪ ج ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫ﻧﯿﺎورده و ﺷﻤﺎ را ﻣﻮرد ﺑﯽﻣﮫﺮی ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺷﻤﺎ ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ‬
‫اﺣﺴﻦ از ﺷﻤﺎ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺧﻮاھﻢ ﮐﺮد و ﻣﻮرد اﮐﺮام و اﻟﻄﺎف وﯾﮋۀ ﻣﺎ ﻗﺮار ﺧﻮاھﯿﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻌﺐ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻮرد ﺗﻨﺒﯿﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ آن ﻧﺎﻣﻪ را در ﺗﻨﻮر اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬
‫آنﺣﻀﺮت در ﺗﺒﻮک‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ روز ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮدار »اﯾﻠﻪ« ﺑﻪ ﻧﺎم »ﯾﻮﺣﻨﺎ« ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ و ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﯾﻪ را اﻋﻼم داﺷﺖ) ‪ ،(٢‬ﯾﮏ اﺳﺘﺮ ﺳﻔﯿﺪ رﻧﮓ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت اھﺪا ﻧﻤﻮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت در ﻋﻮض ﺑﻪ وی ردای ﻣﺒﺎرک ﺧﻮد را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮد) ‪.(٣‬‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن »ﺟﺮﺑﺎ« و »اذرع« ﻧﯿﺰ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﯾﻪ اﻋﻼم آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺳﺮداران ﻋﺮب ﺑﻪ ﻧﺎم »اﮐﯿﺪر« در »دوﻣﺔ اﻟﺠﻨﺪل« ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﭘﻨﺞ ﻣﻨﺰل از‬
‫دﻣﺸﻖ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﮥ ﻗﯿﺼﺮ روم زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ‬
‫را ﺑﺎ ﭼﮫﺎرﺻﺪ و ﺑﯿﺴﺖ ﻧﻔﺮ ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ وی ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺧﺎﻟﺪ او را دﺳﺘﮕﯿﺮ و ﺳﭙﺲ آزاد‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه آنﺣﻀﺮت ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﻠﺢ را‬
‫ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ وی ﺑﺎ ﺑﺮادر ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ و آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ وی اﻣﺎن دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج از ﺗﺒﻮک ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﮐﺮده ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اھﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺷﻮر و ﺷﻮق ﺗﻤﺎم ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل اﯾﺸﺎن ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﮔﺮﻣﯽ از اﯾﺸﺎن اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺘﯽ زﻧﺎن ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻦ ﻧﯿﺰ از ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧﺪ و دﺧﺘﺮان اﯾﻦ ﺳﺮود را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺟﺰء ﻣﻐﺎزی ‪.۱۱۹ /‬‬

‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻋﻘﺒﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬زرﻗﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ ‪.۸۶ / ۳‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٣٦‬‬

‫وﺟـــﺐ اﻟﺸـــﻜﺮ ﻋﻠﻴﻨـــﺎ ﻣـــﺎ دﻋـــﺎ ﷲ داع‬

‫) ‪(١‬‬
‫ﻃﻠــﻊ اﻟﺒــﺪر ﻋﻠﻴﻨــﺎ ﻣــﻦ ﺛﻨﻴــﺎت اﻟــﻮداع‬

‫ﺳﺠﺪ ﺿﺮار‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ھﻤﯿﺸﻪ در ﺻﺪد اﯾﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﯾﺠﺎد ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﺷﮑﺎف‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪﺗﯽ در اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در اﻃﺮاف ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺒﺎ ﻣﺴﺠﺪی دﯾﮕﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﯿﻠﻪ ﺑﻨﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺿﻌﻒ ﯾﺎ ﻋﺬری دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻨﺒﯽ ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬در آن ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‬
‫و ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ اﻧﺼﺎری ﮐﻪ آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ‬
‫اﺳﺒﺎب و اﺑﺰار ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺴﺠﺪ را ﺗﮫﯿﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﺰد ﻗﯿﺼﺮ روم ﻣﯽروم و از آﻧﺠﺎ ﺳﭙﺎه ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫ﻣﯽآورم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺗﺎر و ﻣﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ) ‪.(٢‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ج ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪﺳﻮی ﺗﺒﻮک ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻀﺮ اﯾﺸﺎن ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺮای ﺑﯿﻤﺎران و ﻣﻌﺬوران ﻣﺴﺠﺪی ﺑﻨﺎ‬
‫ً‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺮوﯾﺪ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز آن را اﻓﺘﺘﺎح ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻓﻌﻼ ﻋﺎزم‬
‫اﻣﺮ ﻣﮫﻤﯽ ھﺴﺘﻢ‪ ،‬وﻗﺘﯽ از ﺗﺒﻮک ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ و ﻣﻌﻦ ﺑﻦ ﻋﺪی دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺮوﻧﺪ و آن ﻣﺴﺠﺪ را ﺑﻪ آﺗﺶ ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺎرۀ ھﻤﯿﻦ ﻣﺴﺠﺪ اﯾﻦ آﯾﺎت ﻧﺎزل ﺷﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫ٗ ّ‬ ‫� ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬‫�قۢ� َ� ۡ َ‬ ‫َ ٗ َُۡٗ ََۡ َ‬ ‫َ َّ َ َّ َ ُ ْ َ ۡ ٗ‬
‫ِ� � ۡر َصادا ل َِم ۡن‬ ‫�ار� و�فر� و�ف ِر‬ ‫جدا ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين ٱ�ذوا مس ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ُ َ َ َ ۡ ُ َّ ۡ َ ۡ َ ٓ َّ ۡ ُ ۡ َ ٰ َ َّ ُ ۡ‬ ‫ٱ� َو َر ُس َ ُ‬
‫ار َب َّ َ‬
‫ٱ� �َش َه ُد إِ� ُه ۡم‬ ‫و�ۥ مِن �بل ۚ و�حل ِفن إِن أردنا إِ� ٱ�س�� و‬ ‫َح َ‬
‫ى م ِۡن أَ َّول يَ ۡو� أَ َح ُّق أَن َ� ُق َ‬‫ٱ� ۡق َو ٰ‬
‫� َّ‬ ‫َ َ ٗ َّ َ ۡ ٌ ُ ّ َ َ َ‬ ‫َ َُ ۡ‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫وم‬ ‫ِ ٍ‬ ‫جد أسِس‬ ‫ل�ٰذِبون ‪� � ١٠٧‬قم �ِيهِ �بد�ۚ لمس ِ‬
‫�ن ‪] ﴾١٠٨‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۱۰۸-۱۰۷ :‬‬ ‫ون أَن َ� َت َط َّه ُر ۚوا ْ َو َّ ُ‬
‫ٱ� ُ� ُِّب ٱل ۡ ُم َّط ّهر َ‬ ‫َ ‪َ ُّ ُ ٞ‬‬
‫�ِي �هِ �ِيهِ رِجال �ِب‬
‫ِِ‬
‫»و آﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺠﺪی ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﮐﻔﺮ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻨﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﺎ‬
‫ﺳﻨﮕﺮی ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻗﺒﻞ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و اﻟﻠﻪ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و آﻧﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﺎ ﺧﯿﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫ھﺮﮔﺰ در آن ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻪاﯾﺴﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﺠﺪی ﮐﻪ از اول ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﺗﻘﻮا ﺑﻨﺎ ﻧﮫﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻗﯿﺎم ﮐﻨﯽ‪ ،‬در آن ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺮداﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎﮔﯿﺰﮔﺎن را دوﺳﺖ دارد«‪.‬‬

‫‪ -١‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۹۲ / ۳‬‬

‫‪ -٢‬زرﻗﺎﻧﯽ ‪.۹۱ / ۳‬‬
 ‫‪٥٣٧‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺗﺒﻮک‬

‫ﺣﺞ اﺳﻼم و اﻋﻼن ﺑﺮاﺋﺖ از ﻣﺸﺮﮐﺎن‬

‫ﻣﮑﻪ در ﺳﺎل ھﺸﺘﻢ ھﺠﺮی ﻓﺘﺢ ﺷﺪ و ﭼﻮن ﺗﺎ آن ﻣﻮﻗﻊ ھﻨﻮز ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ اﻣﻨﯿﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا در آن ﺳﺎل ﺑﺎ اھﺘﻤﺎم ِ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﺖ اﻣﺎرت ﻋﺘﺎب ﺑﻦ اﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﮑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﯾﻀﮥ ﺣﺞ را‬
‫ﺑﻪﺟﺎی آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر‪ ،‬در ﺳﺎل ﻧﮫﻢ ھﺠﺮی ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ از آﻟﻮدﮔﯽھﺎ و ﺗﺎرﯾﮑﯽھﺎی ﺷﺮک و‬
‫ﮐﻔﺮ ﭘﺎک ﺷﺪه و ﻣﺮﮐﺰ ﻋﺒﺎدت اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ از‬
‫ﺗﺒﻮک در ﻣﺎه ذی اﻟﻘﻌﺪه ﯾﺎ ذی اﻟﺤﺠﻪ ﺳﺎل ﻧﮫﻢ ھﺠﺮی‪ ،‬ﯾﮏ ﮐﺎروان ﺳﯿﺼﺪ ﻧﻔﺮی را از‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮای اﻧﺠﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ اﻋﺰام داﺷﺖ و ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ س را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﯿﺮ‬
‫و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺣﺠﺎج‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ س را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪۀ ﺧﻮﯾﺶ در اﻋﻼن‬
‫ﺑﺮاﺋﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺟﺎﺑﺮ‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮھﺮﯾﺮه و ﻏﯿﺮه را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﻌﻠﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﮏ و اﺣﮑﺎم ﺣﺞ ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺑﯿﺴﺖ ﺷﺘﺮ ﺑﺮای ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ از ﺟﺎﻧﺐ آنﺣﻀﺮت ھﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﯾﻦ ﺣﺞ را ﺣﺞ‬
‫ﺳﻨﺖ اﺻﻠﯽ اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﺑﻪ‬ ‫اﮐﺒﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ) ‪ ،(٢‬زﯾﺮا اوﻟﯿﻦ ﺑﺎری ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﯾﻀﮥ ﺣﺞ ﻃﺒﻖ ّ‬
‫ﺟﺎی آورده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ھﺪف از اﯾﻦ ﺣﺞ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﮫﺪ ﺟﺎھﻠﯿﺖ و آﻏﺎز ﻋﺼﺮ اﺳﻼم‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت آﺷﮑﺎر اﻋﻼم ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﮏ و اﻋﻤﺎل ﺣﺞ آﻣﻮزش داده‪ ،‬ﻋﺎدات و رﺳﻮم ﺟﺎھﻠﯿﺖ‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ س ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽآﻣﻮﺧﺖ‪ ،‬در روز ﻋﯿﺪ‬
‫ﺧﻄﺒﻪای اﯾﺮاد ﮐﺮد و در آن‪ ،‬اﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺣﺞ را ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و ﭼﮫﺎرده آﯾﻪ از ﺳﻮرۀ ﺑﺮاﺋﺖ را ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﺮد و اﻋﻼم ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫»از اﯾﻦ ﭘﺲ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ وارد ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﺷﻮﻧﺪ و اﺣﺪی ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮھﻨﻪ ﺣﺞ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺗﻤﺎم ﭘﯿﻤﺎنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﻘﺾ آنھﺎ‬
‫از ﺳﻮی ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﮫﺎر ﻣﺎه ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﭘﺲ از ﭼﮫﺎر ﻣﺎه ﻧﻘﺾ ﺷﺪه اﻋﻼم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻨﺎﺳﮏ‪ ،‬ﺑﺎب ﻻ ﯾﻄﻮف ﻋﺮﯾﺎن و ﺑﺎب ﺣﺞ أﺑﻲ ﺑﮑﺮ ﺑﺎﻟﻨﺎس و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرة اﻟﺒﺮاءة‪.‬‬
‫‪ -٢‬در ﺳﻮرۀ ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﯾﻮم اﻟﺤﺞ اﻷﮐﺒﺮ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻌﻀﯽھﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﺣﺞ آن ﺳﺎل را ﺣﺞ اﮐﺒﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻏﻠﺐ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺞ اﮐﺒﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺣﺞ آن ﺳﺎل اﺧﺘﺼﺎص ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﺮ‬
‫ﺣﺞ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻤﺮه‪ ،‬ﺣﺞ اﮐﺒﺮ و ﻋﻤﺮه‪ ،‬ﺣﺞ اﺻﻐﺮ اﺳﺖ‪ .‬روح اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ ‪.۴۲ / ۱۰‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٣٨‬‬
‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮھﺮﯾﺮه و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪی اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را اﻋﻼم ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫دﭼﺎر ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﮔﻠﻮ ﺷﺪﻧﺪ) ‪ .(١‬آﯾﺎت اﺑﺘﺪاﯾﯽ ﺳﻮره ﺑﺮاﺋﺖ) ‪ (٢‬ﮐﻪ اﯾﻦ اﺣﮑﺎم در آنھﺎ اﻋﻼم‬
‫ﺷﺪه ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ِب ٱل ۡ ُم َّتق َ‬
‫ٱ� ُ� ُّ‬
‫ِين َ� ٰ َهدتُّم‪ ...‬ﺗﺎ إ َّن َّ َ‬ ‫و�ِۦٓ إ َ� َّٱ� َ‬ ‫َ ٓ َ ‪ُ َ َ َّ َ ّ ٞ‬‬
‫� ‪ ...٤‬و ﺗﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ب َراءة مِن ٱ� ِ ورس ِ ِ‬
‫ام َ� ۡع َد َ� ِمهمۡ‬ ‫ج َد ۡ َ‬
‫ٱ� َر َ‬ ‫ون َ�َ ‪ٞ‬‬
‫س فَ َ� َ� ۡق َر ُ�وا ْ ٱل ۡ َمسۡ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫��‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا إِ�ما ٱلم ِ‬
‫َ َ‬
‫�ٰذ�ۚ‪.﴾...‬‬
‫ﻃﺒﺮی از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺪی رواﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﻦ اﻋﻼم‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﮐﻔﺎر ﺑﻪﺳﻮی‬
‫اﺳﻼم ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ) ‪.(٣‬‬

‫روﯾﺪادﻫﺎی ﭘﺮاﮐﻨﺪه‬
‫ﭘﺲ از ﻧﻪ ﺳﺎل‪ ،‬ﻓﻀﺎی اﻣﻨﯿﺖ و آﺳﺎﯾﺶ ﺑﺮ ﻣﺤﯿﻂ ﻣﮑﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﮔﺮدﯾﺪ و ﻓﺮﺻﺖھﺎی‬
‫ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮای ﺟﻤﻊآوری اﻣﻮال و ﺻﺪﻗﺎت ﻣﺮدم ﺟﮫﺖ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺑﻨﯿﻪ ﻣﺎﻟﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻢ زﮐﺎت در ﺳﺎل ﻧﮫﻢ ھﺠﺮی ﻧﺎزل‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺮای ﺟﻤﻊآوری اﻣﻮال زﮐﺎت ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﻪﺳﻮی ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻋﺰام ﺷﺪﻧﺪ) ‪.(٤‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از اﻗﻮام و ﻣﻠﺖھﺎی ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺰ در ﭘﻨﺎه ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ُ‬ ‫َ َّ ٰ ُ ۡ ُ ْ ۡ َ َ‬
‫ٱ� ۡز َ�ة عن يَ ٖد َوه ۡم‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺑﺎرۀ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎﻟﯿﺎت از آﻧﺎن ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪﴿ :‬ح� �عطوا ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫�ٰغِ ُرون ‪] ﴾٢٩‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ .[۲۹ :‬ﺣﺮﻣﺖ رﺑﺎ ﻧﯿﺰ در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از آن‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪ ۲۹۹ / ۲‬ﺗﻔﺼﯿﻼت ﺑﯿﺸﺘﺮ در زرﻗﺎﻧﯽ ‪ ۱۰۲ / ۳‬و ﻏﯿﺮه ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬در اﯾﻦ آﯾﺎت اﻋﻼم ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﻌﺎھﺪه ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه ﻣﻨﻘﻮض اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻟﯿﮑﻦ اﯾﻦ ﻣﻌﺎھﺪه در واﻗﻊ ﻗﺒﻞ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻧﻘﺾ ﺷﺪه و ﭘﺲ از آن ھﯿﭻ ﻣﻌﺎھﺪهای ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس در ﯾﮑﯽ از ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﺧﻮﯾﺶ اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﺎت در ﺳﺎل‬
‫ھﺸﺘﻢ ھﺠﺮی ھﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪﻧﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ را ﺗﺮک ﮐﺮد؛ وﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﻨﺪه ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺑﺎرۀ ﻣﻌﺎھﺪه‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﺎت در ﺳﺎل ھﺸﺘﻢ ھﺠﺮی ﻧﺎزل ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻋﻼم‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ آنھﺎ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﺣﮑﺎم ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺻﺤﺎح ﺳﺘﻪ ﺑﺎ رواﯾﺎت ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﺎل ﻧﮫﻢ‬
‫ھﺠﺮی در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی(‬
‫‪ -٣‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۷۲۱ / ۴‬‬
‫‪ -٤‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۷۲۲ / ۴‬‬
 ‫‪٥٣٩‬‬ ‫ﻏﺰوۀ ﺗﺒﻮک‬

‫در ﺳﺎل دھﻢ ھﺠﺮی در ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﺣﺮﻣﺖ آن را اﻋﻼم ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺳﺎل ﻧﺠﺎﺷﯽ ﺷﺎه ﺣﺒﺸﻪ ﮐﻪ ﻣﮫﺎﺟﺮان ﺣﺒﺸﻪ در ﭘﻨﺎه و ﺣﻤﺎﯾﺖ وی ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻓﺎت ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن! اﻣﺮوز »اﺻﺤﻤﻪ« ﺑﺮادر ﺻﺎﻟﺢ ﺷﻤﺎ‬
‫دارﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎی ﻣﻐﻔﺮت ﺑﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ وی ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزۀ ﻏﺎﯾﺒﺎﻧﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪،‬‬
‫اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬
 ‫ّ‬
‫ﻣﺠﺪد ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻏﺰوات‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ‬

‫اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺮه‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ روﯾﺪادھﺎی ﺳﺎدۀ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽھﺎ و رﻓﻊ ﺷﮑﻮک در ﺟﻠﺪھﺎی دﯾﮕﺮ اﻧﺠﺎم ﺧﻮاھﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻏﺰوهھﺎ در ھﻤﺎن ﺟﻠﺪھﺎ ﺑﯿﺎن ﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫در ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮه ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﮐﺜﺮت و اھﻤﯿﺖ ﻣﺒﺎﺣﺚ‪ ،‬وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺰوات ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮه ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ زﻧﺪﮔﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج را ﻏﺰوات ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻗﺪﯾﻢ در ﺑﺎب ﺳﯿﺮت ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﻐﺎزی« ﻣﻌﺮوف اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﺳﯿﺮه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﻐﺎزی اﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ‪ ،‬ﻣﻐﺎزی اﺑﻦ اﺳﺤﺎق و ﻣﻐﺎزی واﻗﺪی و اﯾﻦ ﻃﺮز ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ اﻣﺮوز رواج دارد‪ ،‬ﻟﺬا ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﯾﻦ روش ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎبھﺎی ﻗﺪﯾﻤﯽ‬
‫ﺳﯿﺮت را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺘﺐ ﺟﺪﯾﺪ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫ﺳﯿﺮه‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ دﯾﮕﺮ را دارﻧﺪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪﯾﻢ ﺑﺤﺚ‬
‫ﻏﺰوات را ﻗﺪری ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ و ﺷﮑﻮک و اﯾﺮاداﺗﯽ را ﮐﻪ در ﻃﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ﺑﺤﺚ ﻏﺰوات‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮای آدﻣﯽ ﭘﯿﺶ آﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ رﻓﻊ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﺮای ﺧﻮاﻧﻨﺪه‬
‫اﺿﻄﺮاب و ﺗﺮدﯾﺪی ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻓﮫﻢ ﻣﻘﺎﺻﺪ و اﺳﺒﺎب ﻏﺰوهھﺎ ﺳﺨﺖ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮری ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺎدهﻟﻮﺣﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﺰ در آن دام ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺷﮕﻔﺖآور ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﺳﺒﺎب و ﻋﻮاﻣﻠﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻮع اﺷﺘﺒﺎھﺎت‪،‬‬
‫ﺣﺘﯽ دﺷﻤﻨﺎن را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻌﺬور داﺷﺖ‪.‬‬

‫اﻋﺮاب‪ ،‬ﺟﻨﮓ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی‬

‫اوﻟﯿﻦ و ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ اﻣﺮ در اﯾﻦ ﺑﺤﺚ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم و آﺷﮑﺎر ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب‬
‫ﺑﺎ ﺟﻨﮓ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی ﭼﻪ ﻧﺴﺒﺘﯽ دارد؟ ھﺮ ﻣﻠﺘﯽ دارای ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت وﯾﮋهای اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺧﻼق و ﻋﺎدات‪ ،‬رﺳﻮم و ﻣﻌﺎﻣﻼت‪ ،‬اوﺻﺎف و ﻣﺤﺎﺳﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺎﯾﺐ و ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ‪ ،‬و ﺧﻼﺻﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﻠﯽ آن‪ ،‬از ھﻤﺎﻧﺠﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﺎﺧﺼﮥ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب‪» ،‬ﺟﻨﮓ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی« ﺑﻮد و اﻧﮕﯿﺰۀ آن را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٤٤‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﺎﯾﺮ و وﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ھﯿﭻ ﻧﻮع ﻣﺤﺼﻮﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﯽﺳﻮاد و ﻧﺎدان ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﮐﺎﻻی زﻧﺪﮔﯽ آﻧﺎن ﻣﻨﺤﺼﺮ در‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﺷﺘﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺷﯿﺮ و ﮔﻮﺷﺖ آنھﺎ ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ و از ﭘﺸﻢ و ﻣﻮی آنھﺎ ﻟﺒﺎس‬
‫ﺗﮫﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﮐﺎﻻی ﮔﺮانﺑﮫﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﺼﯿﺐ ھﺮﮐﺲ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﯾﺎ ﻋﺎﻣﮥ ﻣﺮدم در‬
‫ﺣﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﺟﻨﮓ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی و ﺗﻌﺪی و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان را آﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ وﺳﯿﻠﮥ اﻣﺮار ﻣﻌﺎش‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮕﺎﻧﻪ وﺳﯿﻠﮥ آن‪ ،‬ﭼﭙﺎول و ﻏﺎرت ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﺑﻮﻋﻠﯽ‬
‫ﻗﺎﻟﯽ در ﮐﺘﺎب »اﻻﻣﺎﻟﯽ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»وذلﻚ أﻧﻬﻢ ﺎﻛﻧﻮا ﻳ�ﺮﻫﻮن أن ﺗﺘﻮاﻰﻟ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺛﻼﺛﺔ أﺷﻬﺮ ﻻ ﺗﻤﻜﻨﻬﻢ اﻹﺎﻏرة ﻓﻴﻬﺎ ﻷن‬
‫ﻣﻌﺎﺷﻬﻢ ﺎﻛن ﻣﻦ اﻹﺎﻏرة«) ‪» .(١‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﮐﻪ آنھﺎ ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ آنھﺎ ﺳﻪ ﻣﺎه‬
‫ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﮕﺬرد و در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﺎه دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﭙﺎول و ﻏﺎرﺗﮕﺮی ﻧﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻨﮫﺎ وﺳﯿﻠﮥ ﻣﻌﺎش‬
‫آﻧﺎن ھﻤﯿﻦ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻏﺎرﺗﮕﺮی‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﻣﺪ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ »ﻏﻨﻢ«‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ را ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﺪ »ﻏﻨﯿﻤﺖ« ﻧﺎم ﻧﮫﺎدﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﺑﻪ ﻗﺪری ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ ﻗﯿﺼﺮ و ﮐﺴﺮی ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﺮ آن ﻧﯿﺰ ﻋﻨﻮان »ﻏﻨﯿﻤﺖ« ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬و رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ و اﻓﺘﺨﺎراﻧﮕﯿﺰﺗﺮﯾﻦ ﻟﻔﻆ ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺮوز‬
‫ﻧﯿﺰ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻓﺮد ﻋﺮب ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﻋﺰﯾﺰان و دوﺳﺘﺎن ﺧﻮد در وﻗﺖ ﺳﻔﺮ‬
‫ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺎﻟـﻤــ ﹰﺎ ﻏﺎﻧﻤـ ﹰﺎ« ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﺑﺎ ﻏﻨﯿﻤﺖ‬
‫ً‬
‫ﺑﺮﮔﺮدی‪ .‬در زﺑﺎن ﻣﺎ )زﺑﺎن اردو( ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﺰﯾﺰﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ »ﻏﻨﯿﻤﺖ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ‪:‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﺸﺮﯾﻒآوری ﺷﻤﺎ »ﻏﻨﯿﻤﺖ« ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ از ھﻤﺎن ﻋﻨﻮان ﻋﺮﺑﯽ اﺧﺬ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻨﮓ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی ﺑﺮای رﻓﻊ ﻧﯿﺎزھﺎی زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم اﻋﺮاب ﻋﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺗﻤﺎم‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻣﻮرد ﻏﺎرت و ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ و اﻣﻮال ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﺗﺎراج ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﮐﺘﺎب اﻷﻣﺎﻟﻲ ‪.۶ / ۱‬‬

‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺆﻟﻒ اﺳﺖ و از ﮐﺘﺐ ﻟﻐﺖ ﺗﺄﯾﯿﺪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪.‬‬
 ‫‪٥٤٥‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫ﻓﻘﻂ در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﺑﻪ ﭘﺎس اﺣﺘﺮام ﻣﺎهھﺎی ﺣﺞ و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻋﻘﯿﺪۀ ﻣﺬھﺒﯽ‪ ،‬ﭼﮫﺎر ﻣﺎه را‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎ ﮐﺮده و ﺑﻪ آنھﺎ »اﺷﮫﺮ ﺣﺮم« )ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام( ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﭼﮫﺎر ﻣﺎه‪ ،‬از‬
‫ﺟﻨﮓ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی اﺟﺘﻨﺎب ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺟﺘﻨﺎب از ﭼﭙﺎول و ﻏﺎرﺗﮕﺮی در ﺳﻪ ﻣﺎه ﭘﯿﺎﭘﯽ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻌﻄﻞﺷﺪن زﻧﺪﮔﯽ آﻧﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬رﺳﻢ »ﻧﺴﯽء« را اﯾﺠﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺎهھﺎ را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺿﺮورت ﺑﺎ ﻣﺎهھﺎی دﯾﮕﺮ ﺟﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در‬
‫ﺷﺮح ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫»ﻛﺎﻧﻮا ﳚﻌﻠﻮن اﳌﺤﺮم ﺻﻔﺮ ﹰا وﳚﻌﻠﻮن ﺻﻔﺮا اﳌﺤﺮم‪ ،‬ﻟﺌﻼ ﻳﺘﻮاﱃ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺛﻼﺛﺔ أﺷﻬﺮ ﻻ‬
‫ﻳﺘﻌﺎﻃﻮن ﻓﻴﻬﺎ اﻟﻘﺘﺎل‪ ...‬اﻟﺦ« )ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪.(۲۴۳ / ۸‬‬
‫»آنھﺎ ﻣﺤﺮم را ﺑﻪ ﺟﺎی ﺻﻔﺮ و ﺻﻔﺮ را ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﺤﺮم ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﻪ ﻣﺎه ﭘﯿﺎﭘﯽ‬
‫از ﺟﻨﮓ ﻣﺤﺮوم ﻧﻤﺎﻧﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻋﻘﯿﺪۀ »ﺛﺄر« و اﻧﮕﯿﺰۀ اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽ‬

‫ّ‬
‫ﻋﻠﺖ اﺻﻠﯽ ﺑﺮوز ﺟﻨﮓھﺎ ھﻤﯿﻦ اﻧﮕﯿﺰۀ ﭼﭙﺎول و ﻏﺎرﺗﮕﺮی ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ ﺳﻠﺴﻠﮥ‬
‫ﺟﻨﮓھﺎ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﺖھﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﺮای آن ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آن‬
‫ﻋﻠﺖھﺎی ﻣﮫﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن »ﺛﺄر« و ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﻓﺮدی از ﯾﮏ‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻣﻘﺘﻮل‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم آن را از ﻗﺎﺗﻞ و ﯾﺎ ﻗﺒﯿﻠﮥ او وﻇﯿﻔﻪ‬
‫اﺻﻠﯽ و ﻣﮫﻢ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺴﺖ و ﮔﺮﭼﻪ ﺳﺎﻟﯿﺎن دراز ﺳﭙﺮی ﻣﯽﺷﺪ و ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن ﻗﺎﺗﻞ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن ﺧﺎﻧﺪان او ﻧﯿﺰ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرﻓﺖ وﻟﯽ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻗﺎﺗﻞ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر اﻧﺘﻘﺎم ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ وﻇﯿﻔﮥ ﻣﮫﻢ ﻗﻮﻣﯽ ادا ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ را در اﺻﻄﻼح‬
‫»ﺛﺄر« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻧﺘﯿﺠﮥ آن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪ ،‬دهھﺎ ﺳﺎل‪،‬‬
‫ﺟﻨﮓھﺎ و ﮐﺸﻤﮑﺶھﺎی ﻣﺪاوﻣﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ را رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع‬
‫ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﮐﺮد و ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮن ﻣﻘﺘﻮﻟﯿﻦ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺧﻮد را ﻋﻔﻮ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﯾﻦ رﺳﻢ ھﻨﻮزھﻢ در‬
‫ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ وﺟﻮد دارد و از اﻓﺘﺨﺎرات ﺑﺰرگ ﻣﻠﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم‪ ،‬ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﺑﺎورھﺎی ﻋﺠﯿﺐ و ﻏﺮﯾﺒﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ً‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼ آﻧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬روﺣﺶ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ‬
‫ﭘﺮﻧﺪهای درﻣﯽآﯾﺪ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎﻣﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه در ﻣﺤﻞ ﻗﺘﻞ وی ﺷﻮر و ﻏﻮﻏﺎ‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٤٦‬‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ھﻤﻮاره اﻋﻼم ﻣﯽدارد‪» :‬ﻣﺮا آب ﺑﻨﻮﺷﺎﻧﯿﺪ! ﻣﻦ ﺗﺸﻨﻪام« اﯾﻦ ﭘﺮﻧﺪۀ ﻓﺮﺿﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺻﺪی« و ﯾﺎ »ھﺎﻣﻪ« ﺷﮫﺮت داﺷﺖ‪ .‬اﺑﻮداود ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻠﻬــــــﻢ ﰲ ﺻــــــﺪ￯ اﻟـــــــﻤﻘﺎﺑﺮ ﻫــــــﺎم‬ ‫ﺳـــﻠﻂ اﻟـﻤـــــﻮت واﻟــــﻤﻨﻮن ﻋﻠـــﻴﻬﻢ‬
‫)ﻣﺮگ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺷﺪ و در ُﺻﺪای ﻣﻘﺒﺮهھﺎی آنھﺎ ھﺎم ﻗﺮار دارد(‪.‬‬
‫ذواﻻﺻﺒﻊ اﻟﻌﺪواﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫أﴐﺑـــﻚ ﺣﻴـــﺚ ﺗﻘـــﻮل اﳍﺎﻣـــﺔ اﺳـــﻘﻮﲏ‬ ‫ﻳﺎ ﻋﻤﺮو أن ﻻ ﺗـﺪع ﺷـﺘﻤﻲ وﻣﻨﻘﺼـﺘﻲ‬
‫»ای ﻋﻤﺮو‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮا دﺷﻨﺎم و ﻓﺤﺶ دھﯽ و ﻣﺮا ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺗﻮ را ﻣﻮرد ﺿﺮب‬
‫ﻗﺮار دھﻢ ﮐﻪ »ھﺎﻣﻪ« ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﻋﻼم دارد‪ :‬ﻣﺮا آب ﺑﻨﻮﺷﺎﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎور اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﺮ ھﺮ ﻣﻘﺘﻮﻟﯽ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎﻣﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ھﻤﻮاره ﺗﺎرﯾﮏ ﺧﻮاھﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻮاھﺮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﻌﺪﯾﮑﺮب از زﺑﺎن ﻣﻘﺘﻮل ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻤﺸـــــــﻮ ﺑـــــــﺂذان اﻟﻨﻌـــــــﺎم اﳌﺼـــــــ ﹼﻠﻢ‬ ‫واﺗـــــﺮك ﰲ ﻗـــــﱪ ﺑﺼـــــﻌﺪة ﻣﻈﻠـــــﻢ‬
‫»اﮔﺮ ﺧﻮن ﺑﮫﺎ ﺑﺨﻮاھﯽ ﻣﻦ در ﻗﺒﺮ ﺗﺎرﯾﮏ ﺧﻮاھﻢ ﻣﺎﻧﺪ و اﮔﺮ ﺧﻮن ﺑﮫﺎ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﭘﺲ‬
‫ﮔﻮش ﺷﺘﺮﻣﺮغ را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻮﺣﻪﺧﻮاﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﻘﺘﻮل را ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ ﻏﯿﺮت و ﺣﻤﯿﺖ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣــــﻊ اﻟﺒﻜــــﺎة ﻋــــﲆ ﻣــــﻦ ﻣــــﺎت ﻳﺒﻜﻮﻧــــﺎ‬ ‫وﻻ ﺗــــﺮاﻫﻢ وإن ﺟﻠــــﺖ ﻣﺼــــﻴﺒﺘﻬﻢ‬
‫»ﮔﺮﭼﻪ ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن ﯾﮏ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ آنھﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﻣﻘﺘﻮل ﺧﻮد ﮔﺮﯾﻪ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﮐﻠﺜﻮم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻋــــﲆ ﻫﺎﻟــــﻚ أو أن ﻧﻀــــﺞ ﻣــــﻦ اﻟﻘﺘــــﻞ‬ ‫ﻣﻌــــــﺎذ اﻹﻟــــــﻪ أن ﻳﻨــــــﻮح ﻧﺴــــــﺎؤﻧﺎ‬
‫»ﺧﺪا ﻧﮑﻨﺪ ﮐﻪ زﻧﺎن ﻣﺎ ﺑﺮ ﻣﻘﺘﻮل ﻧﻮﺣﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎ از ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن ﺑﯿﻢ و‬
‫ھﺮاﺳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ«‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﻘﺘﻮل ﻧﻮﺣﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎﻣﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻠﻴــــــــﺄت ﻧﺴــــــــﻮﺗﻨﺎ ﺑﻮﺟــــــــﻪ ﳖــــــــﺎر‬ ‫ﻣـــﻦ ﻛـــﺎن ﻣﺴــــﺮور ﹰا ﺑﻤﻘﺘـــﻞ ﻣﺎﻟـــﻚ‬
‫»ھﺮآن ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺸﺘﻪﺷﺪن ﻣﺎﻟﮏ ﺷﺎدی ﻣﯽﮐﺮد ﭘﺲ در روز ﺑﯿﺎﯾﺪ و زﻧﺎن ﻣﺎ را ﺑﺒﯿﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ وی ﻧﻮﺣﻪﺳﺮاﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫‪٥٤٧‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫ﻳﻠﻄﻤـــــــــﻦ أوﺟﻬـــــــــﻦ ﺑﺎﻷﺳـــــــــﺤﺎر‬ ‫ﻟﻴﺠـــــﺪ اﻟﻨﺴـــــﺎء ﺣـــــﻮاﴎا ﻳﻨﺪﻳﻨـــــﻪ‬

‫»او ﺧﻮاھﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ زﻧﺎن ﻣﺎ ﺳﺮ ﺑﺮھﻨﻪ ﻧﻮﺣﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎﻣﺪادان ﺑﺮ ﺳﺮ و ﺻﻮرت ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽزﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎور دﯾﮕﺮ در ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﻣﺠﺮوح ﺷﻮد و ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬روح او از ﻣﺤﻞ‬
‫زﺧﻢ و ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﯿﻨﯽاش ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ را ﺑﯽﻧﮫﺎﯾﺖ ﻋﯿﺐ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬روی‬
‫ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﯿﻤﺎری ﻋﺎرض ﻣﯽﺷﺪ‪» ،‬ﺣﺘﻒ اﻧﻒ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺮگ ﺑﯿﻨﯽ و آن را ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻣﻌﯿﻮب ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫وﻻ ﻃـــــﻞ ﻣﻨـــــﺎ ﺣﻴـــــﺚ ﻛـــــﺎن ﻗﺘﻴـــــﻞ‬ ‫وﻣـــﺎ ﻣـــﺎت ﻣﻨـــﺎ ﺳـــﻴﺪ ﺣﺘـــﻒ أﻧﻔـــﻪ‬
‫»ھﯿﭻ ﺳﺮداری از ﻣﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮﮔﯽ ﻧﻤﺮده و ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺧﻮن ﻣﻘﺘﻮﻟﯽ از ﻣﺎ ﺑﻪ ھﺪر ﻧﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ ﺗﻤﺎم ﻣﻔﺎﺧﺮ و اﺧﻼق و ﻋﺎدات ﻗﻮﻣﯽ ﻋﺮب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و ھﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺎﻧﻊ از ﮔﺮاﯾﺶ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮو‬
‫ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ و اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪﺳﻮی ﻗﺒﯿﻠﮥ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺷﺮوع ﺑﻪ دﻋﻮت اﺳﻼم ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺒﯿﻠﻪاش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ از ﺑﻨﻮﻋﻘﯿﻞ ﺧﻮن ﯾﮏ‬
‫ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ھﻤﺎن وﻗﺖ‬ ‫ﻧﻔﺮ را ﻃﻠﺒﮑﺎرﯾﻢ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم آن را ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ّ‬
‫ﺑﺮ ﺑﻨﻮﻋﻘﯿﻞ ﮐﻪ اﺳﻼم آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺧﻮد ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﻧﯿﺰ ھﻤﺮاه ﺑﻮد و‬
‫ً‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ وی )ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻌﺪا ﺑﺴﯿﺎر اﻇﮫﺎر ﻧﺪاﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد(‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫رﺳﯿﺪ) ‪.(١‬‬

‫ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ‬
‫ً‬
‫ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬اﺳﺎس ﺟﻨﮓھﺎ در ﻣﯿﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ اﻋﺮاب ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﺎش آﻏﺎز ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﻧﺰد اﻋﺮاب ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ از ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮﯾﻦ و ﻣﻄﻠﻮبﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ از اﺳﺒﺎب ﻣﻌﺎش ھﻤﯿﻦ را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺼﻮر آﻧﻘﺪر در دلھﺎ و رگ و ﭘﯽ آنھﺎ ﺳﺮاﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ در‬

‫‪ -١‬اﻹﺻﺎﺑﺔ ﻓﻲ أﺣﻮال اﻟﺼﺤﺎﺑﺔ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ‪.۱۳ / ۳‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٤٨‬‬
‫ً‬
‫ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد و ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﺎرع اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻤﻨﻮﻋﺎت ﺷﺮﻋﯽ را ﺗﺪرﯾﺠﺎ ﺣﺮام و‬
‫ﻣﻤﻨﻮع ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻏﻨﯿﻤﺖ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی ﻧﯿﺰ از روش ﺗﺪرﯾﺠﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎرع اﺳﻼم ﺧﻮاﺳﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﺷﺮاب را اﻋﻼم دارد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫ٓ ۡ َ‬ ‫َۡ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ‬ ‫َۡ َُ َ َ َ‬
‫�� قل �ِي ِه َما إِث ‪ٞ‬م كبِ�‪] ﴾ٞ‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۱۹ :‬‬‫﴿��ٔلونك ع ِن ٱ�م ِر وٱلمي ِ ِ‬
‫»از ﺗﻮ در ﺑﺎرۀ ﺷﺮاب و ﻗﻤﺎر ﺳﺆال ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ در آن دو ﮔﻨﺎه ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪:‬‬
‫ً َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ َّ َ ِّ ْ َ‬
‫� ﻨﻟَﺎ ِﻲﻓ اﺨﻟ َ ْﻤ ِﺮ َ�ﻴَﺎﻧﺎ ﺷﺎ ِ�ﻴًﺎ«‪.‬‬ ‫»الﻠﻬﻢ �‬
‫»ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺣﮑﻢ ﺻﺮﯾﺢ و ﻗﻄﻌﯽ ﺷﺮاب را ﺑﻪ ﻣﺎ اﻋﻼم ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫� ٰ َر ٰ‬
‫ى﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۴۳ :‬‬ ‫﴿� �قر�وا ٱلصلوة وأنتم س‬
‫»ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﻪ ھﺴﺘﯿﺪ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا رﺳﯿﺪ و ﺑﻪ دﺳﺘﻮر آنﺣﻀﺮت ج ﺷﺨﺼﯽ اﻋﻼم ﮐﺮد‪ :‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺮ‬
‫اﺛﺮ ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﺮاب ﻧﺸﻪ اﺳﺖ در ﻧﻤﺎز ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﺪ) ‪ ،(١‬در ﻧﮫﺎﯾﺖ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫اب َو ۡٱ�َ ۡز َ� ٰ ُم ر ۡج ‪ٞ‬‬ ‫� َو ۡٱ�َ َ‬ ‫ام ُن ٓوا ْ إ َّ� َما ۡ َ‬ ‫َ َ‬
‫َ‬
‫س ّم ِۡن � َم ِل‬ ‫نص ُ‬ ‫ٱ� ۡم ُر َوٱل ۡ َم ۡي ِ ُ‬ ‫�� ُّ� َها َّٱ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ ُ ُ َّ ۡ َ ٰ ُ َ ُ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ٰ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ ُ ۡ‬ ‫ٱلش ۡي َ�ٰن فَ ۡ‬ ‫َّ‬
‫ٱج َتن ِ ُبوهُ ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪ ٩٠‬إِ�ما يرِ�د ٱلشي�ن أن يوق ِع بين�م ٱلع�وة‬ ‫ِ‬
‫َّ َ ٰ َ َ ۡ َ ُ ُّ َ َ‬ ‫ۡ َّ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َۡ ۡ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َ َۡۡ َ َٓ‬
‫نت ُهون‬ ‫� َو َ� ُص َّد� ۡم عن ذِك ِر ٱ�ِ َوع ِن ٱلصلوةِ� �هل أنتم م‬ ‫وٱ�غضاء ِ� ٱ�م ِر وٱلمي ِ ِ‬
‫‪] ﴾٩١‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۹۱-۹۰ :‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج در ﻣﻮرد ﺣﺮﻣﺖ ﺷﺮاب آﻧﻘﺪر ﺗﺄﮐﯿﺪ و ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺘﻮر اﯾﺸﺎن ﻇﺮفھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آنھﺎ ﺷﺮاب ﺑﻮد و ﯾﺎ در آنھﺎ ﺷﺮاب ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺮابھﺎ را ﺳﺮﮐﻪ درﺳﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آنﺣﻀﺮت‬
‫ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬در زﻣﺎن ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ س اﻓﺮادی ﺷﺮاب‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪﻧﺪ و ﭼﻮن از آنھﺎ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬آنھﺎ ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﻧﯿﺖ اﻇﮫﺎر‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺮاب ﺑﺮای اﻓﺮاد ﻧﯿﮏ و ﺻﺎﻟﺢ ﺣﺮام ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺧﻮد ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺑﯿﺎن ﺣﺮﻣﺖ ﺷﺮاب ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ‪ ۵۳ / ۱‬و اﺑﻮداود ﮐﺘﺎب اﻷﺷﺮﺑﺔ‪ ،‬ﺑﺎب ﺗﺤﺮﯾﻢ اﻟﺨﻤﺮ‪.‬‬
 ‫‪٥٤٩‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬
‫ْ‬ ‫ٱل�ٰل َِ�ٰت ُج َن ‪ٞ‬‬ ‫َ ۡ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َّ‬
‫ِيما َطعِ ُم ٓوا﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۹۳ :‬‬
‫اح � َ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ليس � ٱ�ِين ءامنوا وع ِملوا‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺴﯿﺎری از ﺻﺤﺎﺑﻪ در ﻣﺤﻀﺮ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت رو‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮐﺮد و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ھﺪف از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟ وی ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﯿﺎن ﺣﺮﻣﺖ ﺷﺮاب‪ ،‬ﺷﺮاب ﻧﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ و ﻣﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد و ﺣﺪ ﺷﺮﻋﯽ را ﺑﺮ آﻧﺎن اﺟﺮا ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﯾﻦ‬
‫واﻗﻌﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺮدم از ﻣﺪتھﺎ ﺑﺮ ﯾﮏ اﻣﺮ ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آن اﻣﺮ در‬
‫زﻧﺪﮔﯽ آﻧﺎن رﺳﻮخ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺨﻔﯽ آن ﺗﺎ ﻣﺪتھﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻏﻨﯿﻤﺖ‬
‫و ﻏﺎرﺗﮕﺮی ھﻢ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر‪ ،‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ را‬
‫ﯾﮑﺠﺎ ﮔﺮد آورﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﯾﮏ ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻤﻊآوری آن ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از آن اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫اب َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫َ‬
‫ِيما ٓ أ َخ ۡذ ُ� ۡم َع َذ ٌ‬
‫� ۡم � َ‬‫َّ ۡ َ َ ٰ ‪ُ َّ َ َ َ َ َ َّ َ ّ ٞ‬‬
‫يم ‪] ﴾٦٨‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[۶۸ :‬‬ ‫﴿لو� كِ�ب مِن ٱ� ِ سبق لمس‬
‫ً‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣﺬی در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ اﻧﻔﺎل اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺻﺮﯾﺤﺎ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج اﻋﻼن ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﮐﺎﻓﺮی را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎل و ﮐﺎﻻی‬
‫او ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺎﺗﻞ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ھﺮﯾﮏ ادﻋﺎی ﻣﺎﻟﯽ را ﮐﺮد؛ آنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ‬
‫َ‬
‫ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﺎﻓﻆ َﻋﻠﻢ و ﭘﺮﭼﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﺪﻋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در آن ﻣﺎلھﺎ ﺳﮫﯿﻢ‬
‫) ‪(١‬‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َُ َ َ َ َۡ َ ُ َۡ َ‬
‫نف ُال ِ َّ� ِ َو َّ‬
‫ٱلر ُسو ِل﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۱ :‬‬ ‫﴿��ٔلونك ع ِن ٱ�نفالِ� ق ِل ٱ�‬
‫ﻣﻨﻈﻮر آﯾﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺪﻋﯽ ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ‬
‫آن در اﺧﺘﯿﺎر رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﺳﺖ‪ ،‬ھﺮ ﻃﻮری ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﻨﺪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫رﺳﻢ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ ھﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺮای ﺧﻮد ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ‪ ،‬رﺳﻢ ﭼﭙﺎول و ﻏﺎرﺗﮕﺮی ﺗﺎ ﻣﺪتھﺎ ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﻨﻦ اﺑﯽداود‪ ،‬از ﯾﮏ اﻧﺼﺎری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﯾﮏ ﺳﻔﺮ‬
‫ً‬
‫ھﻤﺮاه ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺳﺨﺖ دﭼﺎر ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬اﺗﻔﺎﻗﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﯽ دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬آنھﺎ را ﻏﺎرت‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ و ذﺑﺢ ﮐﺮده دﯾﮓھﺎ را ﺑﺮ آﺗﺶ ﮔﺬاﺷﺘﯿﻢ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬

‫‪ -١‬ﺳﻨﻦ اﺑﻮداود‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﻨﻔﻞ‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٥٠‬‬
‫ﺗﺸﺮﯾﻒ آوردﻧﺪ و ﺑﺎ ﮐﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم دﯾﮓھﺎ را واژﮔﻮن ﮐﺮدﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻏﺎرت و ﭼﭙﺎول ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﯿﻮان ﻣﺮدۀ ﺣﺮام اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺧﯿﺒﺮ در ﺳﺎل ھﻔﺘﻢ ھﺠﺮی روی داده اﺳﺖ‪ ،‬در آن ﻣﻮﻗﻊ ﻋﺪهای از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮫﻮد اﻣﺎن داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دامھﺎ و ﻣﯿﻮهھﺎی آنھﺎ را ﻏﺎرت ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻃﻠﺒﯿﺪه ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫َّ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ‬
‫ﺎب ِإﻻ ِﺑ ِﺈذ ٍن‪ ،‬وﻻ ﺮﺿب �ِﺴﺎﺋِ ِﻬﻢ‪ ،‬وﻻ‬‫ﻮت أَ ْﻫﻞ اﻟْﻜﺘَ‬
‫َ ْ ُ َّ َ ُ ْ َ ْ َ ْ ُ ُ ُ ُ َ‬ ‫َّ َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻞ ﻟ�ﻢ أن ﺗﺪﺧﻠﻮا �ﻴ‬ ‫» ِإن ا� ﻷ لﻢ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َّ‬
‫اﺬﻟي َﻋﻠﻴْ ِﻬ ْﻢ« )ﺳﻨﻦ اﺑﯽداود‪ ،‬ﺑﺎب ﺗﻌﺸﯿﺮ اﻟﺬﻣﺔ إذا اﺧﺘﻠﻔﻮا ﻓﻲ‬ ‫ﺎر ِﻫﻢ‪ ،‬إِذا أ�ﻄﻮ� ُﻢ ِ‬
‫أ�ﻞ ﺛِﻤ ِ‬
‫اﻟﺘﺠﺎرة(‪» .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮام ﮐﺮده اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎی اھﻞ ﮐﺘﺎب وارد ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ‬
‫اﺟﺎزۀ آن و اﯾﻦ را ﮐﻪ زﻧﺎن آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺿﺮب ﻗﺮار دھﯿﺪ و اﯾﻦ را ﮐﻪ ﻣﯿﻮهھﺎی آﻧﺎن را‬
‫ﺑﺨﻮرﯾﺪ ﺗﺎ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ آنھﺎ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﮫﺪۀ آﻧﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﭙﺮدازﻧﺪ«‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ از ﻣﺤﺒﺖ و ﻋﻼﻗﮥ ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﮑﺎھﻨﺪ‪،‬‬
‫ّ‬
‫وﻟﯽ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ اﯾﻦ ﻋﻼﻗﻪ از ﺑﯿﻦ ﻧﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻏﺰوۀ اﺣﺪ ﻋﻠﺖ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ دﺳﺘﮥ ﺗﯿﺮاﻧﺪازان ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﻮد را ﺗﺮک‬
‫ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در وھﻠﮥ اول ﭘﯿﺮوز و ﻣﺮدم ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻤﻊآوری اﻣﻮال ﻏﻨﯿﻤﺖ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﯿﺮاﻧﺪازان ھﻢ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺤﻞ ﺧﻮد را ﺗﺮک ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﺷﻤﻦ ﻓﺮﺻﺖ را‬
‫ﻏﻨﯿﻤﺖ داﻧﺴﺘﻪ از ﭘﺸﺖ ﺑﺮ آنھﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻠﺖ اﺻﻠﯽ ﺷﮑﺴﺖ در ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از وﻗﺖ‪ ،‬آنھﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻤﻊآوری اﻣﻮال ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﻪ ﻗﺪری ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﮥ اﻋﺮاب ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽھﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎنﺷﺪن اﻓﺮادی‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦ ﺟﮫﺖ اﻧﺪوھﮕﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﺳﻼمآوردن آﻧﺎن از ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﺤﺮوم ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﻨﻦ اﺑﯽداود ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب در »ﺳﺮﯾﻪای« ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ‬
‫دﺷﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬اھﻞ ﻣﺤﻠﻪ ﮔﺮﯾﻪﮐﻨﺎن ﻧﺰد وی آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬او ﺑﻪ آنھﺎ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﯾﺪ ﺗﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺷﻤﺎ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬آنھﺎ اﻋﻼم داﺷﺘﻨﺪ‪» :‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ«‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ آﻧﺎن اﻣﺎن داده ﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ آن ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻧﺰد رﻓﻘﺎی ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬آنھﺎ ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬أﺣﺮﻣﺘﻨﺎ اﻟﻐﻨﻴﻤﺔ« )ﺗﻮ ﻣﺎ را ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎرت از ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﺤﺮوم‬
‫ﺳﺎﺧﺘﯽ() ‪ ،(١‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ آنھﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﺮ آن‬

‫‪ -١‬اﺑﻮداود‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﺎ ﯾﻘﻮل إذا أﺻﺒﺢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻷدب‪.‬‬

 ‫‪٥٥١‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫ﺻﺤﺎﺑﯽ آﻓﺮﯾﻦ ﮔﻔﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﻼمآوردن ھﺮ ﻓﺮد از آنھﺎ ﺛﻮابھﺎی زﯾﺎدی ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮ ﺧﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺠﯿﺐﺗﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺮدم ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ دﺳﺖآوردن ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮐﺎر ﺛﻮاب‬
‫و ﺑﺎﻋﺚ اﺟﺮ اﺳﺖ!‪.‬‬
‫در ﺳﻨﻦ اﺑﯽداود رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب از رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ای رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا! آﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﻣﯽرود و ﻗﺼﺪ او اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺪاری ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورد‪ ،‬اﺟﺮ دارد؟ اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ وی اﺟﺮ و ﺛﻮاﺑﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬او ﻧﺰد ﮔﺮوھﯽ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻣﺪ و اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺮای آﻧﺎن ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪ .‬آﻧﺎن از اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﺷﮕﻔﺖ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‬
‫و اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ ﺗﻮ ﻣﻄﻠﺐ ﺳﺨﻦ آنﺣﻀﺮت را ﻧﻔﮫﻤﯿﺪهای‪ ،‬دوﺑﺎره ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت‬
‫ﺑﺮو و از اﯾﺸﺎن ﺳﺆال ﮐﻦ‪ .‬او دوﺑﺎره رﻓﺖ و ﺳﺆال ﮐﺮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ھﻤﯿﻦ ﺟﻮاب را دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت رﻓﺖ و‬ ‫آنھﺎ ﺑﺮای ﺑﺎر ﺳﻮم او را ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬او ﺑﺎر ّ‬
‫ﺳﺆال ﮐﺮد‪ ،‬ھﻤﺎن ﺟﻮاب ﺑﻪ وی رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺛﻮاب ﻧﺨﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ) ‪.(١‬‬
‫وﻗﺎﯾﻊ ﺑﺴﯿﺎری از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ در ﮐﺘﺐ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر وﺣﺸﯿﺎﻧﻪ در ﺟﻨﮓ‬

‫ﺗﺪاوم و ﺷﺪت ﺟﻨﮓھﺎ ﻣﯿﺎن اﻋﺮاب دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ‪ ،‬اﻋﻤﺎل و رﺳﻢھﺎی ﻓﻮق اﻟﻌﺎده‬
‫وﺣﺸﯿﺎﻧﻪای ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از آن اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ اﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬وﻗﺘﯽ اﺳﯿﺮان ﺟﻨﮕﯽ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎن و زﻧﺎن را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮐﺸﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺎھﯽ در آﺗﺶ ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ) ‪.!(٢‬‬
‫ﻏﻔﻠﺖ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮده ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی را‬ ‫ِ‬ ‫‪ -۲‬در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاب و ﯾﺎ‬
‫آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ روش ﺧﯿﻠﯽ رواج داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از ﻗﮫﺮﻣﺎﻧﺎن ﻋﺮب‪،‬‬
‫ّ‬
‫ﺷﮫﺮتﺷﺎن از اﻣﺘﯿﺎزات آﻧﺎن در ھﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﻮد و ﺑﻪ آﻧﺎن »ﻓﺎﺗﮏ« ﯾﺎ »ﻓﺘﺎک«‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» .‬ﺗﺄﺑﻂ ﺷﺮا«‪» ،‬ﺳﻠﯿﮏ« و »اﺑﻦ اﻟﺴﻠﮑﻪ« از ھﻤﯿﻦ اﻓﺮاد ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -۳‬اﻓﺮاد را زﻧﺪه زﻧﺪه در آﺗﺶ ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮادر ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ھﻨﺪ )ﯾﮑﯽ از ﺷﺎھﺎن‬
‫ﻋﺮب( را وﻗﺘﯽ »ﺑﻨﻮﺗﻤﯿﻢ« ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬وی ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ ﯾﮑﺼﺪ ﻧﻔﺮ را در ﻋﻮض‬

‫‪ -١‬اﺑﻮداود‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﻦ ﯾﻐﺰو و ﯾﻠﺘﻤﺲ اﻟﺪﻧﯿﺎ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺠﻤﻊ اﻷﻣﺜﺎل ‪.۳۴۲ /‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٥٢‬‬
‫ﺑﺮادرش ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮ ﺑﻨﻮﺗﻤﯿﻢ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد‪ ،‬آنھﺎ ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫ً‬
‫ﭘﯿﺮزﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻤﺮاء ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬او را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﻧﻤﻮد و در آﺗﺶ ﺳﻮزاﻧﺪ‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ‬
‫ﻋﻤﺎر« از راه رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮو از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﺮا آﻣﺪهای؟ وی ﮔﻔﺖ‪:‬‬‫ﺳﻮاری ﺑﻪ ﻧﺎم » ّ‬
‫از ﭼﻨﺪ روز اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮم‪ ،‬ﭼﻮن دود آﺗﺶ را ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدم‬
‫ﻓﮑﺮ ﮐﺮدم ﺷﺎﯾﺪ ﻏﺬاﯾﯽ ﻣﯿﺴﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮو دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ او را ﻧﯿﺰ در آﺗﺶ‬
‫اﻓﮑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﺮﯾﺮ در ﺷﻌﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ واﻗﻌﻪ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫وأدرك ﻋﻤـــــــــﺎر ﹰا ﺷــــــــﻘﻲ اﻟــــــــﱪاﺟﻢ‬ ‫وأﺧــﺰاﻛﻢ ﻋﻤــﺮو ﻛﻤـــﺎ ﻗــﺪ ﺧــﺰﻳﺘﻬﻢ‬
‫‪ -۴‬ﮐﻮدﮐﺎن را آﻣﺎج و ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻗﺮار داده ﺑﻪﺳﻮی آنھﺎ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﺟﻨﮓھﺎی »واﺣﺲ« و »ﻏﺒﺮاء« ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻗﯿﺲ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎن ﺧﻮد را ﻧﺰد ﺑﻨﻮذﺑﯿﺎن‬
‫ﺑﻪﻃﻮر اﻣﺎﻧﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﮐﻪ رﺋﯿﺲ ﺑﻨﻮذﺑﯿﺎن ﺑﻮد‪ ،‬آن ﮐﻮدﮐﺎن را در‬
‫ً‬
‫ّدرهای ﺑﺮد و آﻧﺎن را ھﺪف ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﻗﺮار داد‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ در آن روز ھﯿﭻﯾﮏ از آنھﺎ‬
‫ﻧﻤﺮد‪ ،‬روز دوم دوﺑﺎره آﻧﺎن را ﺑﺮد و ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮۀ‬
‫وﺣﺸﺘﻨﺎک و دﻟﺨﺮاش را ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫‪ -۵‬ﯾﮑﯽ از روشھﺎی ﻗﺘﻞ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻋﻀﺎی ﺑﺪن ﻓﺮد را ﻣﯽﺑﺮﯾﺪﻧﺪ )ﻣﺜﻠﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ( و در ھﻤﺎن ﺣﺎل او را رھﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺎن ﻣﯽداد‪ .‬در ﺟﻨﮓ‬
‫ﻏﻄﻔﺎن و ﻋﺎﻣﺮ »ﺣﮑﻢ ﺑﻦ اﻟﻄﻔﯿﻞ« از ﺗﺮس ھﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﺧﻮدﮐﺸﯽ اﻗﺪام ﮐﺮد‪.‬‬
‫ً‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﯾﺪ ﻣﻔﺼﻼ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﮔﺮوھﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﻋﺮﯾﻨﻪ« ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻇﺎھﺮا اﺳﻼم را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وﻗﺘﯽ از آﻧﺠﺎ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻏﻼم آنﺣﻀﺮت را ﮔﺮﻓﺘﻪ دﺳﺖ و ﭘﺎھﺎﯾﺶ را‬
‫ﺑﺮﯾﺪﻧﺪ و در ﭼﺸﻢھﺎ و زﺑﺎﻧﺶ ﺧﺎر ﻗﺮار دادﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ھﻤﯿﻦ وﺿﻊ ﺟﺎن ﺑﻪ ﺟﺎن‬
‫آﻓﺮﯾﻦ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﮐﺮد) ‪.(٢‬‬
‫‪ -۶‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺟﻮﺷﺶ اﻧﺘﻘﺎم در ﺷﮑﻞھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻔﺮتآور ﻇﺎھﺮ ﻣﯽﺷﺪ؛‬
‫دﺳﺖ و ﭘﺎھﺎ و ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎی ﻣﺮدﮔﺎن را ﻣﺜﻠﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ھﻨﺪ در ﺟﻨﮓ »اﺣﺪ«‪،‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺠﻤﻊ اﻷﻣﺜﺎل ‪.۴۷۷ /‬‬

‫‪ -٢‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ در ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻞ از ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ۶۷ / ۲‬اﺧﺬ‬
‫ﺷﺪه‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻓﻘﻂ ﮐﻮرﮐﺮدن ﭼﺸﻢھﺎ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٥٥٣‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫ﻃﺒﻖ ھﻤﯿﻦ رﺳﻢ‪ ،‬اﻋﻀﺎی ﺑﺪن ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه و دﯾﮕﺮ ﺷﮫﺪای »اﺣﺪ« را ﺑﺮﯾﺪ و‬
‫از آنھﺎ ﮔﺮدنﺑﻨﺪی ﺳﺎﺧﺖ و در ﮔﻠﻮﯾﺶ آوﯾﺰان ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -۷‬ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﻧﺬر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﻇﻔﺮ ﯾﺎﺑﻨﺪ در ﮐﺎﺳﮥ ﺳﺮ او ﺷﺮاب‬
‫ﺑﻨﻮﺷﻨﺪ‪ .‬دو ﻓﺮزﻧﺪ »ﺳﻼﻓﻪ« در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﺎﺻﻢ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪» ،‬ﺳﻼﻓﻪ« ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ در ﮐﺎﺳﮥ ﺳﺮ ﻋﺎﺻﻢ ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﺪ) ‪ .(١‬اﯾﻦ‬
‫ھﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﮕﺮ ﻣﻘﺘﻮل را ﺑﯿﺮون ﮐﺮده ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬ھﻨﺪ در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ‬
‫ً‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬داﺳﺘﺎن آن ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -۸‬ﺷﮑﻢ زﻧﺎن ﺣﺎﻣﻠﻪ را ﭘﺎره ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻓﺨﺮ ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻃﻔﯿﻞ‬
‫ﻗﮫﺮﻣﺎن ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب و رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﮥ ھﻮازن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺧـــﺒﻄﻦ ﺑﻔﻴـــﻒ اﻟـــﺮﻣﺢ ﳖـــﺪاه ﺧﺜﻌﻤــــﺎ‬ ‫ﺑﻘﺮﻧـــﺎ اﳊﺒـــﺎﱄ ﻣـــﻦ ﺷـــﻨﻮءة ﺑﻌـــﺪ ﻣـــﺎ‬

‫****‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪ ۳۹ / ۲‬ﺳﺮﯾﻪ ﻣﺮﺛﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﺮﺛﺪ‪» .‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬

 ‫) ‪(١‬‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﺳﺒﺎب ﻏﺰوات ﻧﺒﻮی و اﻧﻮاع آن‬

‫ﭘﺲ از ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺎﻻ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫اﺳﺒﺎب ﻏﺰوات ﻧﺒﻮی ﭼﻪ ﺑﻮد و ﺷﺎرع اﺳﻼم ÷ در روشھﺎی ﻗﺪﯾﻤﯽ ﭼﻪ اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آوردﻧﺪ؟ ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﺮای ﻋﻨﻮان »ﻏﺰوه« آﻧﻘﺪر ﺑﺴﻂ و ﮔﺴﺘﺮش ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮی ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺑﺮﻗﺮاری اﻣﻨﯿﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ اﻋﺰام ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬آن را ﻧﯿﺰ ﻏﺰوه ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻏﺰوه‪ ،‬ﻋﻨﻮان دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺳﺮﯾﻪ« ھﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﯿﺎن »ﻏﺰوه« و »ﺳﺮﯾﻪ«‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮق را ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻏﺰوه‪ ،‬ﺣﺪ اﻗﻞ ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ و در ﺳﺮﯾﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﯿﯿﻨﯽ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺮدی ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺟﻨﮓ و ﻏﯿﺮه ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ اﻋﺰام‬
‫ﺷﺪه ﺑﻪ آن ھﻢ »ﺳﺮﯾﻪ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽھﺎ در ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻏﺰوه اﯾﻦ اﻣﺮ را ھﻢ ﺷﺮط ﻗﺮار دادهاﻧﺪ ﮐﻪ در آن ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ آن وﻗﺎﯾﻊ و اﻣﻮری را ﮐﻪ ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪ آن‬
‫»ﺳﺮﯾﻪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬دﺳﺘﮕﺎه اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺐ ﺧﺒﺮ از ﻧﻘﻞ و اﻧﺘﻘﺎﻻت دﺷﻤﻦ و اوﺿﺎع و اﺣﻮال‬
‫آن؛‬
‫‪ -۲‬ﭘﺲ از اﻃﻼع از ﺣﻤﻠﮥ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﺎع؛‬
‫‪ -۳‬اﯾﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﺑﺮای ﮐﺎروانھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﺗﺎ آنھﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﺎزۀ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﺑﺪھﻨﺪ؛‬
‫‪ -۴‬اﻋﺰام دﺳﺘﻪھﺎﯾﯽ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮﻗﺮاری اﻣﻨﯿﺖ؛‬
‫‪ -۵‬ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮای دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ اﺳﻼم اﻋﺰام ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮای ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫از آنھﺎ ﺗﻌﺪادی از ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ آنھﺎ را ھﻤﺮاھﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﺗﺄﮐﯿﺪ و ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ و اﺳﻠﺤﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ؛‬
‫ﻏﺰوه ﻓﻘﻂ دو ﺻﻮرت داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ -۱‬دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺮ داراﻹﺳﻼم ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ آنھﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺷﺪ؛‬

‫‪ -١‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﮥ ﺗﺎرﯾﺨﯽ دارد‪ .‬ﺑﺤﺚ روی ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺻﻠﯽ ﺟﮫﺎد‪ ،‬در دﯾﮕﺮ‬
‫ﺟﻠﺪھﺎی ﮐﺘﺎب ﺧﻮاھﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
 ‫‪٥٥٥‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫‪ -۲‬اﯾﻦ ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ را دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮای دﻓﺎع از ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ؛‬
‫در زﻣﺎن رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺟﻨﮓھﺎ و ﯾﺎ وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ روی دادﻧﺪ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺑﻮدﻧﺪ؛‬
‫وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺰرگ اﺳﻼم ج از ﻣﮑﻪ ھﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﮐﺎر اﺳﻼم را‬
‫ﯾﮑﺴﺮه ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آنھﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﮫﻀﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬از ﯾﮏ ﺳﻮ‬
‫ً‬
‫ﻣﺬھﺐ آنھﺎ ﺷﺪﯾﺪا ﺿﺮﺑﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺧﻮرد و از ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﻔﻮذ و ﺑﺮﺗﺮیای ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن‬
‫اﻋﺮاب داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آن را از دﺳﺖ ﺧﻮاھﻨﺪ داد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬از ﯾﮏ ﻃﺮف ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب را ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﺮﯾﮏ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آنھﺎ ﺗﻠﻘﯿﻦ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻣﻮﻓﻖ و ﭘﯿﺮوز ﺷﻮد‪ .‬آزادی‪ ،‬ﺣﯿﺜﯿﺖ و وﺟﻮد ﺷﻤﺎ ﻣﺤﻮ و ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺑﯿﻌﺖ ﻋﻘﺒﻪ‪ ،‬اﻧﺼﺎر ﺑﺮ دﺳﺖ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫اﻧﺼﺎر ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮادراﻧﻢ! آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﺑﺮ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی دارﯾﺪ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ اﯾﻦ ﺑﯿﻌﺖ‬
‫ً‬
‫ﺷﻤﺎ اﻋﻼم ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ اﺳﺖ! ﻗﺒﻼ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺴﻨﺪ دارﻣﯽ و ﻏﯿﺮه ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﺸﺮﯾﻒ آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻋﺮاب ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺎده ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﺿﻌﯿﺖ ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر در ﺷﺐ ﻣﺴﻠﺢ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‬
‫ً‬
‫و ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ھﻢ ﻗﺒﻼ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪) ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻮداود ﻓﯽ ﺧﺒﺮ اﻟﻨﻀﯿﺮ( ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﺑﺮای ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺤﻤﺪ را از آﻧﺠﺎ ﺑﯿﺮون ﮐﻦ و ﮔﺮﻧﻪ ﺧﻮد ﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪه ﺗﻮ را ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد«‪.‬‬

‫ﮔﺮوهﻫﺎی اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﻠﻞ و اﺳﺒﺎب ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻻزم ﺑﻮد ﺑﺮای ﺣﻔﺎﻇﺖ اﺳﻼم و ﻣﺮﮐﺰ ﺣﮑﻮﻣﺖ آن از ﺷﺮ و‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪھﺎی دﺷﻤﻨﺎن‪ ،‬ﺗﺪﺑﯿﺮھﺎی ﻻزم اﺗﺨﺎذ ﮔﺮدد‪ .‬اوﻟﯿﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ در اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ از‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﺄﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ و اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در ﺳﻄﺢ وﺳﯿﻌﯽ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰی ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در وھﻠﮥ آول‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺧﻄﯿﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺮوهھﺎ و دﺳﺘﻪھﺎﯾﯽ را ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻋﺰام ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪھﺎ‬
‫ً‬
‫ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺴﺐ اﻃﻼﻋﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ از اوﺿﺎع دﺷﻤﻦ اﻋﺰام ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﺴﻠﺢ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻈﻢ ﺑﻪﺳﻮی ﻣﻘﺼﺪ رواﻧﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٥٦‬‬
‫ھﻤﯿﻦ وﻗﺎﯾﻊ را ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪ »ﺳﺮاﯾﺎ« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و از ﻧﻈﺮ آنھﺎ اھﺪاف‬
‫اﯾﻦ ﮔﺮوهھﺎ ﻏﺎرت و ﭼﭙﺎول ﮐﺎروان و ﯾﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ دﺷﻤﻦ در ﺣﺎل ﻏﻔﻠﺖ و ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﺪف اﯾﻦ دﺳﺘﻪھﺎ ﺟﻨﮓ‬
‫و ﺳﺘﯿﺰ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ آنھﺎ در ﻗﺎﻟﺐ ده دوازده ﻧﻔﺮی اﻋﺰام ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺪادی ھﺮﮔﺰ ﺑﺮای ﺟﻨﮓ و ﺳﺘﯿﺰ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ در‬
‫ﺳﺎل دوم ھﺠﺮت‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ را ﺑﺎ دوازده ﻧﻔﺮ ﺑﻪﺳﻮی ﻣﮑﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ) ‪ (١‬و ﻧﺎﻣﻪای ﻻک و ﻣﮫﺮﺷﺪه ﺑﻪ آﻧﺎن دادﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺖ‬
‫دو روز را ﭘﯿﻤﻮدﯾﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺎز ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ ﭘﺲ از دو روز ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در آن‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮﻗﻮم ﺑﻮد‪:‬‬
‫ََْ َ‬ ‫ُ ًْ‬ ‫ََْ َ‬ ‫َ ْ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َّ‬
‫ﻜ َﺔ َو َّ‬
‫ﺮﺘ ُﺻﺪ ِﺑ َﻬﺎ ﻗ َﺮ�ﺸﺎ‪َ ،‬و�ﻌﻠ َﻢ ﻨﻟَﺎ ِﻣ ْﻦ‬ ‫اﻟﻄﺎﺋِ ِﻒ‪� ،‬‬ ‫�ل �ﻠﺔ �� ﻣ‬ ‫»ﻓ ِﺮﺴ ﺣﻰﺘ � ِ‬
‫َ ْ‬
‫ﺧﺒَ‬
‫ﺎر ِﻫ ْﻢ«) ‪» .(٢‬ﺑﻪ راھﺖ اداﻣﻪ ﺑﺪه ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻪ ﻧﺨﻠﻪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﮑﻪ و ﻃﺎﺋﻒ اﺳﺖ‬ ‫أ ِ‬
‫ﺑﺮﺳﯽ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﺮاﻗﺐ اﺣﻮال و اوﺿﺎع ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎش و در اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﮐﺴﺐ اﻃﻼع ﮐﻦ«‪.‬‬

‫ﺗﺸﮑﯿﻼت دﻓﺎﻋﯽ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه ﻗﺮﯾﺶ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻼدرﻧﮓ‬
‫ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺒﻘﺖ ﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺳﭙﺎھﯽ از ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ را ﺑﺮای دﻓﺎع‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ داده ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻏﻠﺐ »ﺳﺮﯾﻪھﺎ« اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻮﻧﮑﻪ‬
‫»ﺳﺮاﯾﺎ« را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ذﮐﺮ ﻧﮑﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﭼﻨﺪ ﺳﺮﯾﻪ را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و از‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺤﺎت ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ آنھﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﺎع اﻋﺰام‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ ﻏﻄﻔﺎن‬
‫َ َْ َْ‬ ‫َ َّ َ ْ ً ْ َ َ ْ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ ُ َ َّ‬
‫ﺎر ٍب ِﺑ ِﺬي أ َم ٍّﺮ ﻗﺪ ﺠﺗ َﻤ ُﻌﻮا‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺒ‬‫ﻠ‬‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ﺑ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤﺟ‬ ‫ن‬‫أ‬ ‫ج‬ ‫ا�‬
‫»وذلِﻚ �ﻧﻪ ﺑﻠﻎ رﺳﻮل ِ‬
‫ث‬ ‫ﺎر‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ْ َ ُ ٌ ُْ ْ ُ َ ُ َُ ُ ْ ُ ُ ْ ُ ْ‬
‫اﺤﻟ‬ ‫ﻦ‬‫�‬ ‫ﻮر‬ ‫ﺜ‬‫�‬‫د‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬‫ﻨ‬‫ﻣ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺟ‬‫ر‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻤﺟ‬ ‫ج‬ ‫ا�‬
‫َّ‬
‫ﻮل‬ ‫ون أَ ْن ﻳُﺼﻴﺒُﻮا ﻣ ْﻦ أَ ْﻃ َﺮاف َر ُ‬
‫ﺳ‬
‫ُ ُ َ‬
‫ﻳ ِﺮ�ﺪ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‪ -١‬ﺳﺮﯾﻪ اﺑﻦ ﺟﺤﺶ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﻃﺒﺮی ‪.۱۲۷۴ /‬‬
 ‫‪٥٥٧‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫اﻟﺦ‪».(١ )«...‬ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﺳﺮﯾﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺑﻨﻮﺛﻌﻠﺒﻪ و‬
‫ﻣﺤﺎرب‪ ،‬ﺳﭙﺎھﯽ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﮔﺮد آوردهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎزﻣﺎندھﻨﺪۀ اﯾﻦ ﺳﭙﺎه‬
‫ﻣﺮدی ﺑﻪ ﻧﺎم دﻋﺜﻮر ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻮد«‪.‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ )ﺳﺎل دوم ﻫﺠﺮی(‬

‫َ‬ ‫� ُﺧ َﻮ�ْ� ﻗَ ْﺪ َﺳ َ‬
‫ﺎرا ِﻲﻓ ﻗ ْﻮ ِم ِﻬ َﻤﺎ َو َﻣ ْﻦ‬ ‫ا� ج أَ َّن ُﻃﻠَﻴْ َﺤ َﺔ َو َﺳﻠَ َﻤ َﺔ ْ‬
‫ا� َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ ُ ُ َّ‬
‫ٍِ‬ ‫»وذلِﻚ �ﻧﻪ ﺑﻠﻎ رﺳﻮل ِ‬
‫َّ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺎ� ُﻬ َﻤﺎ ﻳَ ْﺪ ُﻋ َﻮاﻧﻬ ْﻢ إ َﻰﻟ َﺣ ْﺮب َر ُ‬
‫ا� ج اﻟﺦ‪» .(٢ )«...‬ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﺳﺮﯾﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﻮل ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫أﻃ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻃﻠﯿﺤﮥ و ﺳﻠﻤﻪ‪ ،‬ﭘﺴﺮان ﺧﻮﯾﻠﺪ ﻃﺮﻓﺪاران و ﻗﻮم ﺧﻮد را ﺑﺮای‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ آنﺣﻀﺮت ج آﻣﺎده ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ اﻧﯿﺲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﺘﻞ ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ )ﺳﺎل ﺳﻮم ﻫﺠﺮی(‬
‫ََ‬ ‫ْ ُ َ َّ ُ َّ ِّ ْ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ َّ ُ ْ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ ُ َ َّ‬
‫�ل ُﻋ َﺮﻧﺔ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ﺎ�‬‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ﺤ‬ ‫الﻠ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫ﻲﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻬ‬‫ال‬ ‫ﺎﺪﻟ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻦ‬ ‫�‬ ‫ﺎن‬ ‫ﻴ‬‫ﻔ‬‫ﺳ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ج‬ ‫ا�‬
‫ِ‬ ‫»وذلِﻚ �ﻧﻪ ﺑﻠﻎ رﺳﻮل‬
‫ْ‬
‫َو َﻣﺎ َو َاﻻ َﻫﺎ ﻲﻓ ﻧَﺎس ﻣ ْﻦ ﻗَ ْﻮﻣﻪ َو َ� ْ ْ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ َ ُ‬
‫ﻮل ج«‪» .‬اﺑﻦ اﻧﯿﺲ ﺑﺮای اﯾﻦ‬ ‫� ِﻫﻢ ﻗﺪ ﻤﺟﻊ اﺠﻟﻤﻮع لِﺮﺳ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ ٍ ِ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺎن ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺧﻮد را‬
‫و ﻣﺮدم اﻃﺮاف را ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﮔﺮد ﻣﯽآورد«‪.‬‬

‫ﻏﺰوه ذات اﻟﺮﻗﺎع‬

‫»ﻓﺄﺧﺮﺒ أﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﷲ ج أن أﻧﻤﺎر وﺛﻌﻠﺒﺔ ﻗﺪ ﻤﺟﻌﻮا ﻬﻟﻢ اﺠﻟﻤﻮع ﻓﻤﻀﯩﻮا«‪» .‬و ﺑﻪ‬
‫آنﺣﻀﺮت ج اﻃﻼع رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﺎﯾﻞ اﻧﻤﺎر‪ ،‬ﺛﻌﻠﺒﻪ و ﻏﯿﺮه ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺳﭙﺎھﯽ ﮔﺮد آوردهاﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﻏﺰوۀ دوﻣﺔ اﻟﺠﻨﺪل‬

‫َ َّ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ ً َ ً َ َ َّ ُ ْ ُ ُ َ َ ْ ْ ُ‬ ‫َ ُ َ َ َ َ ُ َ َّ‬
‫�ﺪون أن ﻳَﺪﻧﻮا ِﻣ َﻦ‬‫ا� ج أن ﺑِﺪوﻣﺔ اﺠﻟﻨﺪ ِل ﻤﺟﻌﺎ ﻛ ِﺜ�ا و��ﻬﻢ ﻳ ِﺮ‬
‫»ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﺑﻠﻎ رﺳﻮل ِ‬
‫ْ‬
‫ال َﻤ ِﺪﻳﻨَ ِﺔ«) ‪».(٣‬راوﯾﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ج آ ﮔﺎه ﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺜﯿﺮی در دوﻣﺔ‬

‫‪ -١‬ﻃﺒﻘﺎت ‪.۲۳ /‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪.۳۵ /‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪.۴۴ /‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٥٨‬‬
‫اﻟﺠﻨﺪل ﮔﺮد آﻣﺪهاﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﻣﺮﯾﺴﯿﻊ )ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮی(‬

‫»إن ﺑ� اﻤﻟﺼﻄﻠﻖ ﻣﻦ ﺧﺰاﻋﺔ وﻫﻢ ﻣﻦ ﺧﻠﻔﺎء ﺑ� ﻣﺪﻟﺞ و�ن رأﺳﻬﻢ وﺳﻴﺪﻫﻢ اﺤﻟﺎرث‬
‫ﺑﻦ أﻲﺑ ﺮﺿار ﻓﺴﺎر ﻲﻓ ﻗﻮﻣﻪ وﻣﻦ ﻗﺪر ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻦ اﻟﻌﺮب ﻓﺪﺎﻋﻫﻢ إﻰﻟ ﺣﺮب رﺳﻮل اﷲ ج‬
‫ﻓﺎﺟﺎﺑﻮه«) ‪».(١‬ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺑﻨﻮﻣﺼﻄﻠﻖ ﺷﺎﺧﻪای از ﺧﺎﻧﺪان ﺧﺰاﻋﻪ و ھﻢﺳﻮﮔﻨﺪ »ﺑﻨﻮ ﻣﺪﻟﺞ«‬
‫اﺳﺖ‪ .‬رﯾﯿﺲ آﻧﺎن ﺣﺎرث ﺑﻦ اﺑﯽ ﺿﺮار ﺑﻮد‪ ،‬او ﻗﻮم ﺧﻮد و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر او‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﺮد آورد و ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج دﻋﻮت داد و آﻧﺎن ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ ﻋﻠﯽ اﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻓﺪک )ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮی(‬

‫َ َّ َ ُ ُ َ ْ ً ُ ُ َ َ ْ ُ ُّ َ ُ َ‬
‫ﻮد َﺧﻴْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ َّ‬
‫ﺮﺒ«‪» .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻣﻄﻠﻊ‬ ‫ا� ج أن لﻬﻢ ﻤﺟﻌﺎ ﻳ ِﺮ�ﺪون أن ﻳ ِﻤﺪوا �ﻬ‬
‫»ﺑﻠﻎ رﺳﻮل ِ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﻮﺳﻌﺪ در ﻓﺪک ﺑﺮای ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﯾﮫﻮد ﺧﯿﺒﺮ اﻓﻮاج ﺧﻮد را ﺟﻤﻊآوری‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﺑﺸﯿﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ )ﺷﻮال ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی(‬

‫َ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ْ ً ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ ُ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ َّ‬
‫ﺎب ﻗﺪ واﻋﺪﻫﻢ �ﻴيﻨﺔ �ﻦ ِﺣﺼ ٍﻦ ِﻴﻟﻜﻮن‬ ‫ا� ج أن ﻤﺟﻌﺎ ِﻣﻦ �ﻄﻔﺎن ﺑِﺎﺠﻟﻨ ِ‬‫»ﺑﻠﻎ رﺳﻮل ِ‬
‫ا� ج«‪».‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ ج ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ از ﻏﻄﻔﺎن‬ ‫َّ‬ ‫َ َُ ْ َْ َُ َ َُ‬
‫ﻮل ِ‬ ‫ﻣﻌﻬﻢ ِﻟ�ﺣﻔﻮا ِإﻰﻟ رﺳ ِ‬
‫در ﻣﺤﻞ »ﺟﻨﺎب« ﮔﺮد آﻣﺪهاﻧﺪ و ﻋﯿﻨﯿﺔ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ ﺑﺎ آﻧﺎن وﻋﺪه ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮ آنﺣﻀﺮت ج ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬
‫ﺳﺮﯾﮥ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص )ذات ﺳﻼﺳﻞ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی(‬
‫َ َّ َ ْ ً ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َّ ُ ُ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ َّ‬
‫»ﺑﻠﻎ رﺳﻮل ا� �ِج أن ﻤﺟﻌﺎ ِﻣﻦ ﻗﻀﺎﻋﺔ ﻗﺪ ﺠﺗﻤﻌﻮا ﻳ ِﺮ�ﺪون أن ﻳﺪﻧﻮا ِإﻰﻟ أﻃ َﺮ ِ‬
‫اف‬
‫َّ‬ ‫َُ‬
‫ا� ج«‪» .‬آنﺣﻀﺮت ج ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ از ﻗﻀﺎﻋﻪ ﺟﻤﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻗﺼﺪ‬ ‫ﻮل ِ‬ ‫رﺳ ِ‬
‫دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪﺳﻮی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮمج ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪.۴۵ /‬‬

‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ھﺸﺖ ﻣﻨﺰل از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
 ‫‪٥٥٩‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫اﯾﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﺑﺮای ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ‬

‫ً‬
‫ﻗﺒﻼ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از درﮔﯿﺮی ﻣﯿﺎن ﻗﺮﯾﺶ و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﺑﻮﺟﮫﻞ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻌﺎذ اﻧﺼﺎری ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺤﻤﺪ را از ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫اﺧﺮاج ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدھﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﻃﻮاف ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬وی در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﺎ را از ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ ﺑﺎزدارﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺮای ﮐﺎروانھﺎی ﺗﺠﺎری ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫ﺷﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺰاﺣﻤﺖ اﯾﺠﺎد ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪) ،‬اﯾﻦ ﮐﺎروانھﺎ از ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻋﺒﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ(‪ .‬ﮐﻌﺒﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﺎص و ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا آنھﺎ ﭘﯿﺮو دﯾﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ؛ آن اﺑﺮاھﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ را ﺑﺎزﺳﺎزی و اﺣﯿﺎء ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و ﭼﺎرهای ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫ﮐﺎروان ﺗﺠﺎری آنھﺎ اﯾﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﺮ ﻋﺪم ﻣﺰاﺣﻤﺖ از ادای ﺣﺞ و‬
‫ﻋﻤﺮه وادارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮاﯾﺎﯾﯽ ﻗﺒﻞ از ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‬

‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﯿﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن در ﺑﯿﺎن ﻋﻠﺖ ﺳﺮاﯾﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪» :‬ﻳﺘﻌﺮض ﻟﻌ� ﻗﺮ�ﺶ« )ﯾﻌﻨﯽ‬
‫دﺳﺘﻪھﺎی ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﯾﻦ اﻋﺰام ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﯾﺎ ﺧﻮد آنﺣﻀﺮت ﺑﺮای اﯾﻦ ﺗﺸﺮﯾﻒ‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺰاﺣﻤﺖ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ(‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪھﺎ ﺑﺮای ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﻗﺮﯾﺸﯽھﺎ ﺑﺮای ﺗﺠﺎرت ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﻠﺢ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ و ﭼﻮن ﻣﻐﻠﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎل اﻟﺘﺠﺎرۀ آﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ .‬ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﺑﻪﻃﻮر اﺷﺘﺒﺎھﯽ اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ را ﺑﮕﻮﻧﻪای‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﺎرت و ﭼﭙﺎول ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮردھﺎ و اﯾﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖھﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ را وادار ﮐﺮد ﺗﺎ در ﻣﺤﻞ‬
‫ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از در ﺻﻠﺢ وارد ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ در ﭘﺮﺗﻮ آن‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﺟﺎزه داده ﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ را ﺑﻪ ﺟﺎی آورﻧﺪ‪ .‬اﯾﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﺑﺮای ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﻗﺪری‬
‫ﻗﺮﯾﺶ را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻣﯽداد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﺑﻮذر ﻏﻔﺎری در ﻣﮑﻪ ﻣﮑﺮﻣﻪ اﺳﻼم ﺧﻮد را ﻋﻠﻨﯽ و‬
‫آﺷﮑﺎر ﮐﺮد‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ اﺗﮫﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎنﺷﺪن او را ﻣﻮرد ﺿﺮب و ﺷﺘﻢ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﺒﺎس ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻏﻔﺎر ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﮐﺎروان ﺷﻤﺎ ﻗﺮار دارد‪ ،‬آﻧﺎن از اﯾﻦ اﻗﺪام‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﮐﺎروان ﺷﻤﺎ را ﻣﻮرد ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﻗﺮار ﻣﯽدھﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎس ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﺪ و آنھﺎ از اداﻣﮥ ﺿﺮب و اﯾﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﺧﻮد‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٦٠‬‬
‫ﺑﺮای اﺑﻮذر ﻏﻔﺎری ﺑﺎزآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد و ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫از ﻣﻮاد ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﻧﻪ ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﻣﮑﻪ ﻓﺮار ﮐﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ آنھﺎ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬آنھﺎ از ﻣﮑﻪ ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ در ﻣﺴﯿﺮ راه ﺷﺎم ﻣﻮﺿﻊ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و راه‬
‫ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻗﺮﯾﺶ را ﻧﺎاﻣﻦ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮود‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه را ﺑﻪﺟﺎی آورﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ھﯿﭻﮔﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮای ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﻣﺰاﺣﻤﺖ‬
‫اﯾﺠﺎد ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﻮاره ﻣﺤﺎﻓﻈﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﺣﻔﺎﻇﺖ از آن اﻋﺰام ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(١‬‬

‫ﺑﺮﻗﺮاری ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬

‫ً‬
‫ﻗﺒﻼ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻋﺮب ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻓﺎﻗﺪ اﻣﻨﯿﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫درﮔﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﻣﺎهھﺎی ﺣﺮام ﺑﮫﺎﻧﻪﺳﺎزی ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﺎمھﺎی ﻣﺎهھﺎ را ﺗﻐﯿﯿﺮ داده‬
‫ً‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﺟﺪال ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬راهھﺎی ﺗﺠﺎری ﮐﺎﻣﻼ ﻧﺎاﻣﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺎرت ﮐﺎروانھﺎ ﯾﮏ‬
‫اﻣﺮ ﻋﺎدی ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﺑﺪوﯾﮫﺎ ﮐﺎروانھﺎ را ﻏﺎرت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج را ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻗﻮۀ‬
‫ﻗﮫﺮﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻋﺮاب‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎن‪ ،‬ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﯿﺖ را ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻋﻤﻞ ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی و ﻗﺘﻞ ﻣﺒﻐﻮضﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ َ ۡ َ َ َ ٰ َ ٓ ۡ َ ٰٓ َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ ۡ َ ۢ َ َ ۡ‬
‫س� بِغ ۡ�ِ �ف ٍس أ ۡو ف َسا ٖد‬ ‫﴿مِن أج ِل �ل ِك كتبنا � ب ِ� إِس�ءِيل �نهۥ من �تل �ف‬
‫ٗ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ َ َّ َ َ‬ ‫َۡ‬
‫�ض فك��ما �تل ٱ�اس �ِيعا﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۳۲ :‬‬ ‫ِ� ٱ� ِ‬
‫»ﺑﺮای ھﻤﯿﻦ ﺑﺮ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻣﻘﺮر ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ ﯾﮏ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﺑﮑﺸﺪ ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ٱ� َ� ُ�ِبُّ‬ ‫ُ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َ َّ‬
‫ٱلن ۡس َل َو َّ ُ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َّ‬
‫ۚ‬ ‫� ِ� ٱ� ِ‬
‫�ض ِ�فسِد �ِيها و�هل ِك ٱ�رث و‬ ‫�ذا تَ َو ٰ� َس َ ٰ‬‫﴿‬
‫َۡ َ‬
‫ٱلف َساد ‪] ﴾٢٠٥‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۲۰۵ :‬‬
‫»و ھﺮﮔﺎه ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺗﺎ در زﻣﯿﻦ ﻓﺴﺎد ﺑﺮﭘﺎ ﮐﻨﺪ و زراﻋﺖ و ﻧﺴﻞ آدﻣﯽ را از‬
‫ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻔﺴﺪان را دوﺳﺖ ﻧﺪارد«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪.۱۲ / ۸‬‬

 ‫‪٥٦١‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬
‫َ َ ً َ ُ َ َّ ُ ٓ ْ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫ٱ� َو َر ُس َ ُ‬
‫ون َّ َ‬ ‫َّ َ َ َ ٰٓ ُ ْ َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫�ض فسادا أن �قتلوا‬ ‫و�ۥ َو� َ ۡس َع ۡون ِ� ٱ� ِ‬ ‫﴿إِ�ما ج�ؤا ٱ�ِين �ارِ�‬
‫َۡ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫�ض﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪:‬‬ ‫أ ۡو يُ َصل ُب ٓوا أ ۡو �ق َّط َع �يۡدِي ِه ۡم َوأ ۡر ُجل ُهم ّم ِۡن خِ� ٰ ٍف أ ۡو يُنف ۡوا م َِن ٱ� ِ‬
‫‪.[۳۳‬‬
‫»ھﻤﺎﻧﺎ ﮐﯿﻔﺮ آﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻟﻠﻪ و رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و در زﻣﯿﻦ ﻓﺴﺎد ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ دار آوﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ و ﯾﺎ ﯾﮏ دﺳﺖ و ﯾﮏ ﭘﺎی آﻧﺎن ﻗﻄﻊ‬
‫ﺷﻮد و ﯾﺎ ﺗﺒﻌﯿﺪ ﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫در اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت »ﻋﺪی« )ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﺎﺗﻢ ﻃﺎﺋﯽ( ّ‬
‫ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﺮ اﯾﻦ دﯾﻦ را ﭼﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺘﺮ‬
‫ﺳﻮاری از ﺻﻨﻌﺎ ﺗﺎ ﺣﻀﺮﻣﻮت ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺳﻔﺮ ﺟﺰ از ﺧﺪا و ﯾﺎ از ﮔﺮگ ﮐﻪ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺶ را ﺑﺨﻮرد از ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﯿﻢ و ھﺮاس ﻧﺨﻮاھﺪ داﺷﺖ) ‪ ،(١‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت اﺑﻮداود‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﭼﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫زﻧﯽ از ﺣﯿﺮه ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﮐﻌﺒﻪ آﻣﺪه آن را زﯾﺎرت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺟﺰ ﺧﺪا از ﮐﺴﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﯿﻢ و ﺗﺮﺳﯽ ﻧﺨﻮاھﺪ داﺷﺖ) ‪ .(٢‬ﺣﻀﺮت »ﻋﺪی« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﭼﺸﻢھﺎﯾﻢ‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮدم ﮐﻪ زﻧﯽ از ﺣﯿﺮه ﺳﻔﺮ ﮐﺮده ﺑﻪ ﺣﺮم آﻣﺪ و از ﮐﺴﯽ ﺗﺮس و ھﺮاﺳﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از وﻗﺎﯾﻊ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران آنھﺎ را ﺟﺰو »ﺳﺮاﯾﺎ« ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫ً‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ آنھﺎ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آزادی ﺗﺠﺎرت و ﺑﺮﻗﺮاری ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫دو ﺳﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آنھﺎ را ذﯾﻼ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ‬

‫در ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی زﯾﺪ ﺑﺎ ﻣﺎل اﻟﺘﺠﺎرهای ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺎم ﺳﻔﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ھﻨﮕﺎم‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »وادی ﻗﺮی« ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﺑﻨﻮﻓﺰاره« ﺑﺮ وی ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻤﺎم اﻣﻮال و ﮐﺎﻻھﺎی ﮐﺎروان را ﻏﺎرت ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮای ﺗﻨﺒﯿﻪ آنھﺎ‬
‫دﺳﺘﻪای از ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ را اﻋﺰام ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺗﻨﺒﯿﻪ و ﻣﺠﺎزات ﮐﻨﺪ) ‪ .(٣‬در ھﻤﯿﻦ ﺳﺎل‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ‪» ،‬دﺣﯿﮥ ﮐﻠﺒﯽ« ﮐﻪ ﻧﺎﻣﮥ آنﺣﻀﺮت ج را ﺑﻪ ﻗﯿﺼﺮ اﺑﻼغ ﮐﺮد‪ ،‬از ﺷﺎم‬

‫‪ -١‬ﺑﺎب ﻣﺎ ﻟﻘﻲ اﻟﻨﺒﯽ ج وأﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﻦ اﻟﻤﺸﺮﮐﯿﻦ ﺑﻤﮑﺔ‪» .‬ﺳﯿﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺪوی«‬

‫‪ -٢‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب ﻋﻼﻣﺎت اﻟﻨﺒﻮة‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻏﺰوات ‪.۶۵ /‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٦٢‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ﺣﻤﺴﯽ« رﺳﯿﺪ‪» ،‬ھﻨﯿﺪ« ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺮ او ﯾﻮرش آورده‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﺎل و ﻣﺘﺎﻋﺶ را ﺑﻪ ﻏﺎرت ﺑﺮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻟﺒﺎسھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻨﺒﯿﻪ و ﻣﺠﺎزات او زﯾﺪ را ﻓﺮﺳﺘﺎد) ‪.(١‬‬
‫در ﺳﺎل ﭼﮫﺎرم ھﺠﺮی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ ج ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ دﺳﺘﻪای از راھﺰﻧﺎن در‬
‫ﻣﺤﻞ »دوﻣﺔ اﻟﺠﻨﺪل« ﮐﻪ از ﻣﺪﯾﻨﮥ ﻣﻨﻮره ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﺎم ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﭘﺎﻧﺰده ﻣﻨﺰل ﻗﺮار دارد‪،‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺷﺪه و ﺑﺮای ﮐﺎروانھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﺑﺮای ﺳﺮﮐﻮب‬
‫و دﻓﻊ آﻧﺎن در رأس ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ ﺗﺸﺮﯾﻒ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫آنھﺎ ﻣﺘﻔﺮق ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج در آﻧﺠﺎ ﭼﻨﺪ روز اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ و دﺳﺘﻪھﺎﯾﯽ را ﺑﻪ‬
‫اﻃﺮاف و اﮐﻨﺎف اﻋﺰام ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﮥ ﺣﻤﺎﯾﺖ و ﺣﻔﺎﻇﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺺ ّﺗﺠﺎر و ﮐﺎروانھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ از ﮐﺎروانھﺎی ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﮐﻔﺎر ﻗﺮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮﯾﻪ ﺧﺒﻂ ﯾﺎ ﺳﯿﻒ اﻟﺒﺤﺮ‬

‫در ﺳﺎل ھﺸﺘﻢ ھﺠﺮی‪ ،‬ﮐﺎروان ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻗﺮﯾﺶ از ﺷﺎم ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و از ﺟﺎﻧﺐ ﻗﺒﯿﻠﮥ‬
‫»ﺟﮫﯿﻨﻪ« ﻣﻮرد ﺗﮫﺪﯾﺪ ﺑﻮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج ﺳﭙﺎھﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﯽ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه ﺑﻦ ﺟﺮاح ﮐﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو آنھﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺖ ‪ ۵‬روز ﻗﺮار داﺷﺖ‪،‬‬
‫اﻋﺰام ﻧﻤﻮد‪ .‬آذوﻗﮥ ﺧﻮراﮐﯽ آنھﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻣﮑﯿﺪن ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﺗﻤﺎم روز را ﺳﭙﺮی‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(٣‬‬
‫در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻔﺼﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ) ‪ ،(٤‬وﻟﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﺳﺮﯾﻪ‪،‬‬
‫ً‬
‫راوﯾﺎن ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬اھﺪاف ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬راوی اﺻﻠﯽ »ﺟﺎﺑﺮ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﺎ در‬
‫اﯾﻦ ﺳﺮﯾﻪ ﺷﺮﯾﮏ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﯾﮑﯽ از رواﯾﺎت ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻏﺰوات ‪.۶۳ /‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻏﺰوات ‪.۴۴ /‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺟﺰء ﻣﻐﺎزی‪ ،‬ﺳﺮﯾﺔ ﺧﺒﻂ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺑﺎب اﺻﺎﺑﺔ ﻣﯿﻨﺔ اﻟﺒﺤﺮ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﺑﺎب ﻏﺰوة ﺳﯿﻒ اﻟﺒﺤﺮ‪.‬‬
 ‫‪٥٦٣‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺟﮫﯿﻨﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺘﺐ ﻣﻐﺎزی ﻧﯿﺰ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎرات‬
‫رواﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -۱‬ﻧﺘﻠﻘﯽ )ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ(؛‬
‫‪ -۲‬ﻧﺮﺻﺪ ﻋﯿﺮ ﻗﺮﯾﺶ )ﻣﻨﺘﻈﺮ ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﯾﻢ(؛‬
‫ً‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎ ھﺪف از ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻏﺎرت ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ اﻋﺰام ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ً‬
‫وﻟﯽ اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﺻﺮﯾﺤﺎ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺮﯾﻪ در دوران ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﮫﻮم ﺻﺮﯾﺢ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﮐﺎروان ﻗﺮﯾﺶ و‬
‫ھﺸﺪار ﺑﻪ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺟﮫﯿﻨﻪ اﻋﺰام ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻧﻈﺮ را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ) ‪.(١‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﻏﺎﺑﻪ‬
‫اﻋﺮاب ﭼﻨﺎن در راھﺰﻧﯽ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی ﺟﺴﻮر و ﺑﯽﺑﺎک ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻨﺒﯿﻪ و‬
‫ﻣﺠﺎزاتھﺎی ﻣﮑﺮر و ﺷﺪﯾﺪ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﻮد ﺑﺎزﻧﻤﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﻪ »ﻏﺎﺑﻪ« ﮐﻪ ﭼﺮاﮔﺎه‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ﭼﮫﺎرم ھﺠﺮی در ﻣﺤﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﻓﺰاره ﻗﺤﻂﺳﺎﻟﯽ‬
‫روی داد‪» ،‬ﻋﯿﯿﻨﺔ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ« رﯾﯿﺲ آن ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻮد‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج از ﻃﺮﯾﻖ اﮐﺮام و‬
‫ﺑﺸﺮدوﺳﺘﯽ ﺑﻪ وی اﺟﺎزه داد ﮐﻪ در ﻣﺤﺪودۀ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ از ﻣﺮﺗﻊ آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ در ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی‪ ،‬ﻋﯿﻨﯿﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ »ﻏﺎﺑﻪ« ﮐﻪ از ﭼﺮاﮔﺎهھﺎ و ﻣﺮاﺗﻊ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﺑﯿﺴﺖ ﺷﺘﺮ از ﺷﺘﺮان آنﺣﻀﺮت را ﻏﺎرت ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪ »اﺑﻮذر« را ﮐﻪ ﻣﺤﺎﻓﻆ‬
‫ﻣﺮﺗﻊ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﻪ ﻏﺰوۀ »ﻏﺎﺑﻪ« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﺖ دﺷﻤﻨﯽ و ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزی اﻋﺮاب ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺟﻨﮓھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ روی داد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ اﻣﺮار ﻣﻌﺎش و درآﻣﺪ آنھﺎ ھﻤﯿﻦ راھﺰﻧﯽ‪،‬‬
‫دزدی و ﮐﺸﺘﺎر و ﺗﺎراج ﺑﻮد‪ .‬اﺳﻼم ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ اﯾﻦھﺎ را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﻟﺬا اﻋﺮاب‪ ،‬اﺳﻼم را‬
‫ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻦ و ﻣﺎﻧﻊ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اھﺪاف ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﻠﺖ ﺗﻬﺎﺟﻢ و ﺣﻤﻼت ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب دو ﻧﻮع ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﯾﮏ ﻧﻮع ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﺤﻞ ﺛﺎﺑﺘﯽ ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮع دﯾﮕﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﯿﻤﻪﻧﺸﯿﻦ و ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﮕﺮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﺛﺎﺑﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ھﺮﮐﺠﺎ‬

‫‪ -١‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎری ‪.۶۲ ،۶۱ / ۸‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٦٤‬‬
‫ﭼﺸﻤﻪ و ﺳﺒﺰهزاری ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آب و ﮔﯿﺎه ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و ﯾﺎ ﺗﻘﻠﯿﻞ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻮچ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺒﺎﯾﻞ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫»اﺻﺤﺎب اﻟﻮﺑﺮ« ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺎدرﻧﺸﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﻏﻠﺐ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ ﻗﺒﺎﯾﻞ راھﺰﻧﯽ و اﻣﻮال ﻣﺮدم را‬
‫ﻏﺎرت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﻘﯿﺐ و ﻣﺠﺎزات اﯾﻦھﺎ ﺑﺴﯿﺎر دﺷﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن دﺳﺘﻪھﺎﯾﯽ از ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺑﺮای ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ و ﺗﻨﺒﯿﻪ آﻧﺎن اﻋﺰام ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ ﺑﻪ ﮐﻮهھﺎ ﻓﺮار ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از‬
‫دﺳﺘﺮس ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ اﺳﻼم دور ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﯾﻮرش ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻓﺮار ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺑﯿﺎن اﮐﺜﺮ ﺳﺮﯾﻪھﺎ‪ ،‬ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎران ﻣﺮﻗﻮم‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج در ﺷﺐھﺎ ﻟﺸﮑﺮﯾﺎﻧﯽ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ ﺣﻤﻠﻪ و‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ را ﻏﺎرت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع وﻗﺎﯾﻊ در ﺗﻤﺎم ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮه ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ و از‬
‫ﺑﯿﺎن ھﻤﯿﻦ وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﻏﺎرﺗﮕﺮی‪ ،‬ﭼﭙﺎول و‬
‫ﺗﮫﺎﺟﻢ ﻋﻠﯿﻪ دﺷﻤﻦ را ﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫روی ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﺎرﮔﻮﻟﯿﻮث اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن در آن روزھﺎ ﻧﺰد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آذوﻗﻪ و وﺳﺎﯾﻞ اﻣﺮار ﻣﻌﺎش وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم راه‬
‫ﺣﻤﻠﻪ و ﺗﮫﺎﺟﻢ ﺑﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ و ﻏﺎرت اﻣﻮال آنھﺎ را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻔﺤﺺ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﻤﻼت ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫آنھﺎ اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﮐﻮھﺴﺘﺎﻧﯽ ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻣﻮاردی ﮐﻪ از ﺣﻤﻠﮥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﮐﻮھﺴﺘﺎنھﺎ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﮐﻪ دﺷﻤﻨﺎن در ﺑﺴﯿﺎری ﻣﻮارد ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻃﻼع‬
‫از ﺣﻤﻠﮥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﮐﻮھﺴﺘﺎنھﺎ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ واﻗﻌﻪ را ﺑﻪﻃﻮر ﻧﻤﻮﻧﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از آنھﺎ ﺧﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻨﺪ و در ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫دﺳﺘﻪھﺎﯾﯽ از ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ اﺳﻼم را اﻋﺰام ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺑﻨﻮﺳﻠﯿﻢ )ﺳﺎل ﺳﻮم ﻫﺠﺮی‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪(۲۴ /‬‬

‫»وأﺧﺬ الﺴ� ﻓﻮﺟﺪﻫﻢ ﻗﺪ ﺗﻔﺮﻗﻮا ﻲﻓ ﻣﻴﺎﻫﻬﻢ ﻓﺮﺟﻊ«‪» .‬آنﺣﻀﺮت آﻧﺎن را ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮد‬
‫و آﻧﺎن ﺑﻪﺳﻮی ﭼﺸﻤﻪھﺎی ﺧﻮﯾﺶ رﻓﺘﻨﺪ و آنﺣﻀﺮت ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫‪٥٦٥‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫ﻏﺰوۀ ذات اﻟﺮﻗﺎع )ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی(‬

‫»وﻫﺮﺑﺖ اﻷﻋﺮاب إﱃ رؤوس اﳉﺒﺎل«‪» .‬اﻋﺮاب ﺑﻪ ﻗﻠﻪھﺎی ﮐﻮهھﺎ ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﭘﻨﺎھﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﻋﮑﺎﺷﻪ )ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮی(‬

‫ً‬ ‫ً‬
‫»وﺟﻪ رﺳﻮل اﷲ ج ﻋﺎﻜﺷﺔ ﺑﻦ �ﺼﻦ إﻰﻟ اﻟﻐﻤﺮ ﻲﻓ أر�ﻌ� رﺟﻼ ﻓﺨﺮج ﺮﺳ�ﻌﺎ ﻳﻐﺬ‬
‫الﺴ� ﻓﻬﺮ�ﻮا«) ‪» .(١‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج ﻋﮑﺎﺷﻪ ﺑﻦ ﻣﺤﺼﻦ را ﺑﺎ ﭼﮫﻞ ﻧﻔﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬او ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪﺳﻮی آنھﺎ رﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ آنھﺎ ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ اﻟﯽ ﺑﻨﯽﺳﻌﺪ )ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮی(‬

‫»ﻓﺒﻌﺚ إﻴﻟﻬﻢ ﻲﻠﻋ ﺑﻦ أﻲﺑ ﻃﺎﻟﺐ ﻲﻓ ﻣﺎﺋﺔ رﺟﻞ ﻓﺴﺎد الﻠﻴﻞ و�ﻤﻦ اﻨﻟﻬﺎر ﺣﻰﺘ اﻧﺘ� إﻰﻟ‬
‫اﻬﻟﻤﺞ ﻓﺎﺎﻏروا ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻓﺄﺧﺬوا ﻤﺧﺲ ﻣﺎﺋﺔ ﺑﻌ� واﻟﻲﻔ ﺷﺎة وﻫﺮ�ﺖ ﺑﻨﻮ ﺳﻌﺪ ﺑﺎ اﻟﻈﻌﻦ«‪.‬‬
‫»آنﺣﻀﺮت ج ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ را ﺑﺎ ﯾﮑﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬او ﺷﺐھﺎ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺘﺶ اداﻣﻪ ﻣﯽداد و‬
‫روزھﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﺮد و ﮐﻤﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ھﻤﺞ« رﺳﯿﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮ ﮐﻔﺎر‬
‫راھﺰن ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺷﺘﺮ و دو ھﺰار ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻨﻮﺳﻌﺪ ﺑﺎ زﻧﺎن‬
‫ﺧﻮد ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﻏﺰوۀ ﺑﻨﻮ ﻟﺤﯿﺎن )ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮی(‬

‫»ﻓﺴﻤﻌﺖ ﲠﻢ ﺑﻨﻮ ﳊﻴﺎن ﻓﻬﺮﺑﻮا رؤوس اﳉﺒﺎل«‪» .‬ﺑﻨﻮ ﻟﺤﯿﺎن از ﺣﻤﻠﻪ آنھﺎ آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﮐﻮھﺴﺘﺎنھﺎ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﺳﺮﯾﮥ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﻮی »ﺗﺮﺑﻪ« )ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی(‬
‫»ﻓﺎﻜن �ﺴ� الﻠﻴﻞ و��ﻤﻦ اﻨﻟﻬﺎر ﻓﺄﻰﺗ اﺨﻟﺮﺒ ﻫﻮازن ﻓﻬﺮ�ﻮا وﺟﺎء ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب ﻬﻟﻢ‬
‫ً‬
‫ﻓﻠﻢ ﻳﻠﻖ ﻣﻨﻬﻢ أﺣﺪا«‪» .‬او ﺷﺐھﺎ ﻣﯽرﻓﺖ و روزھﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﻣﯽﮐﺮد و از دﺷﻤﻦ ﺧﻮد را‬
‫ﭘﻨﮫﺎن ﻧﮕﻪ ﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬ھﻮازن از اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻪ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺤﻠﮥ آﻧﺎن آﻣﺪ و ھﯿﭻﮐﺲ را ﻧﯿﺎﻓﺖ«‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪.۶۱ /‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٦٦‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ )رﺑﯿﻊ اﻷول ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی(‬

‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﯾﻦ »ﺳﺮﯾﻪ« اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭘﺎﻧﺰده ﻧﻔﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺎم اﻋﺰام ﻧﻤﻮد؛ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ذات اﻃﻼح« رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺟﻤﻊ‬
‫ﮐﺜﯿﺮی از ﮐﻔﺎر ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت دادﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آنھﺎ از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﺳﻼم‬
‫ﺧﻮدداری ﻧﻤﻮده و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ از ﺧﻮد دﻓﺎع ﮐﻨﻨﺪ‬
‫و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ درﺟﮥ رﻓﯿﻊ ﺷﮫﺎدت ﻧﺎﯾﻞ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از آن ﻣﯿﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و آﻣﺪ‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج را از ﻣﺎﺟﺮا آ ﮔﺎه ﮐﺮد‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ از آنھﺎ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫آنھﺎ آن ﻣﺤﻞ را ﺗﺮک ﮐﺮده ﺑﻪ ﺟﺎی ﻧﺎﻣﻌﻠﻮﻣﯽ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫»وﻫﻢ ﺑﺎﺒﻟﻌﺚ إﻴﻟﻬﻢ ﻓﺒﻠﻐﻪ أﻧﻬﻢ ﻗﺪ ﺳﺎروا إﻰﻟ مﻮﺿﻊ آﺧﺮ«‪» .‬ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﭙﺎھﯽ‬
‫ﺑﻪﺳﻮی آنھﺎ ﮔﺴﯿﻞ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنھﺎ از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻧﺎﻣﻌﻠﻮﻣﯽ ﮐﻮچ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ«‪.‬‬

‫دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ اﺳﻼم‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ھﺪف دﯾﮕﺮ از اﻋﺰام ﺳﺮاﯾﺎ‪ ،‬دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﻣﺒﻠﻐﺎن اﺳﻼم ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ وﻇﯿﻔﮥ دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ را اﻧﺠﺎم‬
‫دھﻨﺪ و ھﻤﻮاره ﺑﺎ اﺻﻄﮑﺎک و ﺑﺮﺧﻮردھﺎﯾﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و زﻧﺪﮔﯽ آﻧﺎن ھﻤﻮاره در‬
‫ﺧﻄﺮ و ﻣﻮرد ﺗﮫﺪﯾﺪ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﺑﺌﺮﻣﻌﻮﻧﻪ‬
‫در ﻣﺎه ﺻﻔﺮ ﺳﺎل ﺳﻮم ھﺠﺮی ﯾﮏ ﮔﺮوه ھﻔﺘﺎدﻧﻔﺮی ﻣﺘﺸﮑﻞ از داﻋﯿﺎن و ﻣﺒﻠﻐﺎن‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد و دﻋﻮت رﯾﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﮐﻼب ﺑﺮای دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ اﺳﻼم اﻋﺰام ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺌﺮﻣﻌﻮﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮدان ﻗﺒﺎﯾﻞ »رﻋﻞ« و »ذﮐﻮان« ھﻤﮕﯽ آﻧﺎن‬
‫ﺷﺮﺑﺖ ﺷﮫﺎدت ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﺪ؛ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﻣﯿﺎن آنھﺎ ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ در ﺑﺮد و ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﺎﻧﺪ و آنﺣﻀﺮت ج را ﻣﻄﻠﻊ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﻣﺮﺛﺪ‬
‫در ھﻤﺎن دوران ﯾﻌﻨﯽ در ﺻﻔﺮ ﺳﺎل ﺳﻮم ھﺠﺮی‪ ،‬ﻗﺒﯿﻠﻪ »ﻋﻀﻞ« و »ﻗﺎره« درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺮای آنھﺎ ﻣﺒﻠﻐﯿﻦ و داﻋﯿﺎﻧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ اﺣﮑﺎم اﺳﻼم را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪٥٦٧‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻋﺎﺻﻢ‪ ،‬ﺧﺒﯿﺐ‪ ،‬ﻣﺮﺛﺪ اﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﺮﺛﺪ و ﺟﻤﻌﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺒﻠﻐﺎن را ﺑﺮای اﯾﻦ‬
‫ھﺪف اﻋﺰام داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »رﺟﯿﻊ« رﺳﯿﺪﻧﺪ‪» ،‬ﺑﻨﻮ ﻟﺤﯿﺎن« ﺑﺮ آنھﺎ ﺣﻤﻠﻪ و ھﻤﻪ‬
‫آﻧﺎن را ﺷﮫﯿﺪ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ زﻧﺪه ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ھﺠﺮی ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻣﺠﺎزات و ﺗﻨﺒﯿﻪ »ﺑﻨﻮ ﻟﺤﯿﺎن« ﺳﭙﺎھﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻋﺰام ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻋﻤﻠﯿﺎت ﺧﻮد‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻨﻮ ﻟﺤﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﯾﻦﮐﻪ از ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ اﺳﻼم اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮار ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺘﻮاری ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮﯾﮥ اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻌﻮﺟﺎء‬

‫در ﺳﺎل ھﻔﺘﻢ ھﺠﺮی‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ج دﺳﺘﻪای ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔﺮ از ﻣﺒﻠﻐﺎن اﺳﻼم‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ ﺑﻪﺳﻮی ﻗﺒﯿﻠﮥ »ﺑﻨﻮﺳﻠﯿﻢ« اﻋﺰام ﮐﺮد‪ .‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ‬
‫اﺑﻦ اﺑﯽاﻟﻌﻮﺟﺎء ﺑﻮد‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻨﻮﺳﻠﯿﻢ را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت دادﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻨﻮﺳﻠﯿﻢ از ﭘﺬﯾﺮش‬
‫دﻋﻮت آﻧﺎن اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪﺳﻮی آنھﺎ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ اﺳﻼم ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻗﻠﺖ ﺗﻌﺪاد‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺟﺰ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ آنھﺎ )اﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﻌﻮﺟﺎء( دﯾﮕﺮان‬
‫ھﻤﮕﯽ ﺑﻪ درﺟﮥ رﻓﯿﻊ ﺷﮫﺎدت ﻧﺎﯾﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﺎد!‬

‫ﺳﺮﯾﮥ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ‬

‫در ﻣﺎه رﺑﯿﻊ اﻷول ﺳﺎل ھﺸﺘﻢ ھﺠﺮی‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ج ﯾﮏ ﮔﺮوه ﭘﺎﻧﺰده ﻧﻔﺮه را ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ ﻏﻔﺎری‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺤﻞ »ذات‬
‫اﻃﻼح« ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺤﻞ در ﻣﺮزھﺎی ﺷﺎم ﻧﺰدﯾﮏ »وادی اﻟﻘﺮی« واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن‬
‫ﻣﺸﻐﻮل دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ اھﺎﻟﯽ آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ ھﻤﺎن ﺷﻤﺸﯿﺮ و ﻧﯿﺰه ﺑﻮد و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ھﻤﮥ آﻧﺎن ﺷﮫﯿﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﻪ‬
‫اﻃﻼع آنﺣﻀﺮت رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫روی اﯾﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﺳﺮﯾﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ اﺳﻼم ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﺟﺎن آنھﺎ اﻓﺮاد ﻣﺴﻠﺤﯽ ﻧﯿﺰ آﻧﺎن را ھﻤﺮاھﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻔﮫﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ھﺪف ﻓﻘﻂ دﻋﻮت ﺑﻪ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻨﮓ و درﮔﯿﺮی ﻣﻨﻈﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻟﺬا از آن‬
‫ﺑﺎﯾﺪ اﺟﺘﻨﺎب ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ را ﺑﺎ ﺳﯽ ﻧﻔﺮ‬
‫ً‬
‫ﺑﻪﺳﻮی »ﺑﻨﻮﺟﺰﯾﻤﻪ« ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺻﺮﯾﺤﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺪف دﻋﻮت اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﻣﻘﺼﻮد‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٦٨‬‬

‫»ﺑﻌﺜﻪ إﻰﻟ ﺑ� ﺟﺰ�ﻤﺔ داﻋﻴﺎ إﻰﻟ اﻹﺳﻼم ولﻢ ﻳﺒﻌﺜﻪ ﻣﻘﺎﺗﻼ«) ‪» .(١‬آنﺣﻀﺮت ج ﺧﺎﻟﺪ را‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﺑﻨﻮﺟﺰﯾﻤﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻋﻮت اﺳﻼم ﻓﺮﺳﺘﺎد«‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺮی در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ َّ َ َ َ ْ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َْ َ َ َُ ُ‬
‫ا� َﻋ َّﺰ َو َﺟﻞ‪َ ،‬ول ْﻢ‬
‫»ﻗﺪ ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ ج �ﻌﺚ ِ�ﻴﻤﺎ ﺣﻮل ﻣﻜﺔ الﺮﺴاﻳﺎ ﺗﺪﻋﻮ ِإﻰﻟ ِ‬
‫ﺎل«‪» .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ج ﺳﺮﯾﻪھﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﻃﺮاف ﻣﮑﻪ ﺑﺮای دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ اﺳﻼم‬ ‫ﻳَﺄ ْ ُم ْﺮ ُﻫ ْﻢ ﺑﻘﺘَ‬
‫ِِ ِ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر ﺟﻨﮓ را ﻧﺪاد«‪.‬‬
‫در ﺟﻨﮓ و ﺳﺘﯿﺰ وارد ﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮ اﮐﺮم ج از اﯾﻦ‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ از ِ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺧﺎﻟﺪ آ ﮔﺎه ﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﺎﯾﺸﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪﻧﺪ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ اﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺑﺎر اﻟﮫﺎ! از‬
‫آﻧﭽﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺮﺗﮑﺐ آن ﺷﺪه اﺳﺖ اﻋﻼم ﺑﺮاﺋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ« ﺳﻪ ﺑﺎر اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﻮنﺑﮫﺎی ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن را ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‬
‫رﻓﺖ و ﺧﻮنﺑﮫﺎی ﺗﮏ ﺗﮏ آﻧﺎن را ﺣﺘﯽ ﺑﮫﺎی ﺳﮓھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮد و ﻣﺒﺎﻟﻐﯽ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﺧﻮن ﺑﮫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن داد) ‪ .(٢‬اﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت اﻟﻔﺎظ‬
‫در ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر اﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺳﺎل دھﻢ ھﺠﺮی‪ ،‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ را ﺑﺎ ﺳﯿﺼﺪ ﺳﻮار‬
‫از ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﻪﺳﻮی ﯾﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺄﮐﯿﺪ و ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﺈذا ﻧﺰﻟﺖ �ﺴﺎﺣﺘﻬﻢ ﻓﻼ ﺗﻘﺎﺗﻠﻬﻢ ﺣﻰﺘ ﻳﻘﺎﺗﻠﻮك«) ‪» .(٣‬ھﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ آنھﺎ وارد‬
‫ﺷﺪی‪ ،‬آﻏﺎز ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻧﮑﻦ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ آنھﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬آن دﺳﺘﻪ از ﺳﺮﯾﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ اﻃﺮاف و اﮐﻨﺎف‬
‫ﺑﺮای از ﺑﯿﻦﺑﺮدن ﺑﺖھﺎ اﻋﺰام ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ھﻢ داﺧﻞ اﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ھﺮ‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪای در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ﺑﺖ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد را داﺷﺖ ﮐﻪ آن را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻋﻤﻮم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﻪ اﺳﻼم روی ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﻈﻤﺖ و اﺑﮫﺖ ﺑﺖھﺎ از دلھﺎی‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ھﻨﻮز از ﻣﯿﺎن ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺣﺎﻻ آنھﺎ را ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﺑﮫﺖ و ھﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ از ﻣﺪتھﺎ ﻗﺒﻞ از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺖھﺎ‪ ،‬در ﻗﻠﺐﺷﺎن ﺟﺎی‬

‫‪ -١‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪.۱۰۶ /‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی ‪.۱۶۵۱ / ۳‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻐﺎزی ‪.۱۲۲ /‬‬
 ‫‪٥٦٩‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬
‫ً‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﺮﻋﻮب آنھﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺷﺨﺼﺎ ﺑﺮای ﻣﺤﻮ و‬
‫ﻧﺎﺑﻮدی آنھﺎ ﻗﺪﻣﯽ ﺑﺮدارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎداﻧﺎن و ﺟﺎھﻼن اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﻗﻮام ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ّذرهای از آن‬
‫ﺳﻨﮓھﺎی ﻣﻘﺪس از ﺟﺎی ﺧﻮد ﺟﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ ﺷﻮد‪ ،‬آﺳﻤﺎن ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬زﻣﯿﻦ ﻣﻨﻔﺠﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ از ﺑﻼھﺎ و ﻣﺼﺎﯾﺐ ﺑﻪ راه ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬اھﻞ ﻃﺎﺋﻒ ھﻨﮕﺎم ﺑﯿﻌﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺮط‬
‫را ﭘﯿﺶ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﺨﺎﻧﮥ آنھﺎ ﺗﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل در ﺟﺎی ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج اﯾﻦ ﺷﺮط را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬آنھﺎ اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎ دﺳﺖھﺎی‬
‫ﺧﻮدﻣﺎن آنھﺎ را ﻧﺨﻮاھﯿﻢ ﺷﮑﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ در اﻣﺮ‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺑﺖھﺎ دﭼﺎر ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺪادی از اﻓﺮاد دارای ﻋﻘﯿﺪۀ ﺻﺤﯿﺢ و‬
‫اﯾﻤﺎن راﺳﺦ ﺑﻪ آن ﺣﻮل و ﺣﻮش اﻋﺰام ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﺨﺎﻧﻪھﺎ را درھﻢ ﺷﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ ﺑﺎ ﮔﺮوھﯽ ﺑﻪﺳﻮی ﺑﺘﺨﺎﻧﻪ » ُﻋ ّﺰی«‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص ﺑﻪﺳﻮی ﺑﺘﺨﺎﻧﮥ‬
‫»ﺳﻮاع«‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ اﺷﮫﻠﯽ ﺑﻪﺳﻮی ﺑﺘﺨﺎﻧﮥ »ﻣﻨﺎت«‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن و ﻣﻐﯿﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﺑﺘﺨﺎﻧﮥ »ﻻت«‪ ،‬ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻪﺳﻮی ﺑﺘﺨﺎﻧﮥ »ذی اﻟﺨﻠﺼﻪ«‪ ،‬ﻃﻔﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو دوﺳﯽ‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﺑﺘﺨﺎﻧﮥ »ذی اﻟﮑﻔﯿﻦ« و ﻋﻠﯽ اﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪﺳﻮی ﺑﺘﺨﺎﻧﮥ »ﻓﻠﺲ« ﺑﺮای‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺑﺖھﺎ و اﻧﮫﺪام ﺑﺘﺨﺎﻧﻪھﺎ اﻋﺰام ﺷﺪﻧﺪ) ‪.(١‬‬

‫اﺻﻼﺣﺎت ﺟﻨﮕﯽ‬
‫ﺟﻨﮓ ﯾﮑﯽ از ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﮓھﺎی ﻋﺮب ﻣﻨﺎﻇﺮی از‬
‫ّ‬
‫وﺣﺸﯿﮕﺮی‪ ،‬ﻗﺴﺎوت‪ ،‬ﺳﻔﺎﮐﯽ و درﻧﺪﮔﯽ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب ﻧﺒﻮت‪ ،‬ھﻤﯿﻦ اﻣﺮ از‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎﯾﺐ و ﻧﻮاﻗﺺ ﭘﺎک ﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ وﻇﯿﻔﮥ ﻣﻘﺪس اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﮐﻪ از ھﺰاران ﺳﺎل‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪی و ﭘﺸﺖ در ﭘﺸﺖ ﺟﺮﯾﺎن دارد‪،‬‬
‫ّ‬
‫در ﺑﺪو اﻣﺮ ﯾﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻘﺘﺪر و ﻣﮫﺬب ﻧﯿﺰ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺻﻮل و ﻃﺮز ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﺎورھﺎی ﻗﺪﯾﻢ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در اﺻﻄﻼح ﻃﺐ ﺑﻪ آن‪» ،‬ﻋﻼج ﺑﺎﻟﻤﺜﻞ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬در آﻏﺎز‬
‫ً‬
‫اﺳﻼم وﻗﺎﯾﻌﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺟﺎھﻠﯿﺖ رواج داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ‬
‫در دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻏﻔﻠﺖ و ﺑﯽﺧﺒﺮی ﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و آنھﺎ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﯾﺎ اﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺳﻼم اﯾﻦ رﺳﻢ را از ﺑﯿﻦ‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﻏﺰوة ذی اﻟﺨﻠﺼﻪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ وﻗﺎﯾﻊ اﯾﻦ ﺑﺎب از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺟﺰء ﻣﻐﺎزی اﺧﺬ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٧٠‬‬
‫ﺑﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ از ھﻤﺎن آﻏﺎز ﺑﺮ اﯾﻦ روش ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ‬
‫ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪآور ﺷﻮد‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ از ﺧﻮد دﻓﺎع ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪ ،‬ھﺮﻗﺪر اﺳﻼم اﻗﺘﺪار و ﺷﮑﻮه‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻣﻘﺪار رﺳﻢھﺎی دوران ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﻣﺤﻮ و ﻧﺎﺑﻮد‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ھﻤﻪ آنھﺎ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬روش ﺟﻨﮓ ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم و‬
‫ً‬
‫ﺑﺮﺧﻮردھﺎی وﺣﺸﯿﺎﻧﻪای ﮐﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻼ ﺑﺎ ﺗﻔﺼﯿﻞ آنھﺎ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ آن وﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺳﻼم ﭼﻪ اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ درﺑﺎرۀ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰ اﻋﺮاب اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻼم اﻋﻼم داﺷﺖ‪ :‬ھﺮﮔﺰ ﺳﺎﻟﺨﻮردﮔﺎن‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎن‪،‬‬
‫ﻧﻮﮐﺮان و زﻧﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﭙﺎھﯽ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ‬
‫اﻋﺰام ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دﺳﺘﻮرات و اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه آن ﻣﯽداد اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ) ‪ .(١‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در اﺑﻮداود ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َُُْ َ ْ ً َ ً َ ًْ َ َ ً َ ْ َ‬
‫�ا َوﻻ ام َﺮأ ًة«) ‪» .(٢‬ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﯿﺪ! ھﯿﭻ‬ ‫» َوﻻ �ﻘﺘﻠﻮا ﺷﻴﺨﺎ ﻓﺎ ِ�ﻴﺎ َوﻻ ِﻃﻔﻼ َوﻻ ﺻ ِﻐ‬
‫ﺳﺎﻟﺨﻮرده‪ ،‬ﮐﻮدک و ﻓﺮد ﮐﻢﺳﻦ و ﺳﺎل و زﻧﯽ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻧﺮﺳﺎﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫در ﻏﺰوهھﺎ ﻧﯿﺰ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﮕﺎهﺷﺎن ﺑﻪ ﺟﺴﺪ زﻧﯽ ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و از‬
‫ﮐﺸﺘﻦ آنھﺎ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺘﻌﺪدی در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺎدت ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد اﻓﺮادی ﮐﻪ اﺳﯿﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ را ﻣﺤﮑﻢ‬
‫ﻣﯽﺑﺴﺘﻨﺪ و ھﺪف آﻣﺎج ﺗﯿﺮھﺎ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ً‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ روش »ﺻﺒﺮ« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺷﺪﯾﺪا از اﯾﻦ روش ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﺧﺎﻟﺪ‪ ،‬در ﯾﮑﯽ از ﺟﻨﮓھﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ را ﺳﯿﺮ ﮐﺮد و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫روش ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎری از اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪ‪ ،‬اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻣﻦ از‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﻣﻦ از ﺑﯿﻦﺑﺮدن‬
‫ﻣﺮﻏﯽ را ﺑﺎ اﯾﻦ وﺿﻊ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ در ھﻤﺎن ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﻔﺎره ﮔﻨﺎه‪،‬‬
‫ﭼﮫﺎر ﻏﻼم آزاد ﮐﺮد) ‪.(٣‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻮداود‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪ ،‬ﺑﺎب ﻓﯽ دﻋﺎء اﻟﻤﺸﺮﮐﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﺑﻮداود ‪ ۱۰ / ۲‬ﺑﺎب ﻗﺘﻞ اﻷﺳﯿﺮ ﺑﺎﻟﻨﺒﻞ‪.‬‬
 ‫‪٥٧١‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫در ﺟﻨﮓھﺎ ﻣﺮدم ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﻣﻌﻮﻧﻪ و ﻏﯿﺮه ﮐﻔﺎر ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻘﺾ ﻋﮫﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﻋﮫﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻌﺮض‬
‫آﻧﺎن ﻧﺨﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ھﻤﯿﻦ ﺣﯿﻠﻪ آنھﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد ﺑﺮده ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪﺳﻮی ھﻤﯿﻦ وﻗﺎﯾﻊ اﺷﺎره ﺷﺪه‪:‬‬
‫َّ ُ ۡ َ ٓ َ ۡ َ َ َ‬ ‫ّٗ َ َ َّ ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ َ‬
‫﴿� يَ ۡر� ُبون ِ� ُمؤم ٍِن إِ� و� ذِمة‪ ....‬إِ�هم � �ي�ن لهم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۱۲-۱۰ :‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ٰ‬
‫»در ﺑﺎرۀ ھﯿﭻ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ...‬و ﺳﻮﮔﻨﺪ را ھﻢ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ھﺮ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺮ اﻧﺠﺎم آن ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﺄﮐﯿﺪ‬
‫ﺷﺪه و اﺣﮑﺎم ﺻﺮﯾﺤﯽ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی ﺣﯿﺮتآوری از ﭘﺎﯾﺒﻨﺪی ﺑﻪ ﻋﮫﺪ در‬
‫دوران ﻧﺒﻮت و در ﻋﺼﺮ ﺧﻠﻔﺎی راﺷﺪﯾﻦ‪ ،‬در اوراق ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﺒﺖ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل‬
‫اﮐﺮم ج ھﺠﺮت ﮐﺮده ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﺬرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻣﮑﻪ ﻣﮑﺮﻣﻪ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن و ﭘﺪرش ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر‪ ،‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‬
‫و ﭘﺪرش از ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮان آﻧﺎن را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آنھﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻗﺼﺪ‬
‫دارﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮوﯾﺪ و از آﻧﺠﺎ ﺑﺮای ﺟﻨﮕﯿﺪن ﺑﺎ ﻣﺎ رو در رو ﺷﻮﯾﺪ؟ آنھﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ھﺪف‬
‫ﻣﺎ ﻓﻘﻂ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺨﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﻔﺎر از آنھﺎ ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺑﺪر ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺣﻀﻮر‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﭼﻮن دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ‬
‫ﺳﻌﺎدت ﻧﯿﺰ ﺑﮫﺮهای ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ وﻟﯽ آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزه ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ را ﻧﺪادﻧﺪ‬
‫و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻋﻠﯿﻪ آنھﺎ ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ اﺑﻮراﻓﻊ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه و ﭘﯿﮏ‪ ،‬ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ او ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎرﮔﺎه ﻧﺒﻮت ﻣﺸﺮف ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﺣﺎﻻ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﻦ ﺑﻪﺳﻮی ﮐﻔﺎر ﺑﺎزﻧﺨﻮاھﻢ ﮔﺸﺖ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﭘﯿﮏ و ﻗﺎﺻﺪ ھﺴﺘﯿﺪ‬
‫ً‬
‫و ﻧﮕﮫﺪاری ﻗﺎﺻﺪ ﺑﺮﺧﻼف ﻋﮫﺪ و ﭘﯿﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻓﻌﻼ ﺑﺮوﯾﺪ‪ ،‬و دوﺑﺎره ﺑﺮﮔﺮدﯾﺪ) ‪.(١‬‬
‫در ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ اﺑﻮﺟﻨﺪل در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ زﻧﺠﯿﺮ اﺳﺎرت ﺑﺮ ﭘﺎی داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻣﺪ و آﺛﺎر ﺷﮑﻨﺠﻪھﺎی ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺸﺎن داد؛ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻮداود ‪ / ۲‬ﺑﺎب ﻓﯽ اﻹﻣﺎم ﯾﺴﺘﺠﻦ ﺑﻪ ﻓﯽ اﻟﻌﮫﻮد‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٧٢‬‬
‫آری! وﻟﯽ ﺑﺎ ﻗﺮﯾﺶ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ھﺮﮐﺲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻣﮑﻪ ﻓﺮار ﮐﻨﺪ و ﻧﺰد ﻣﺎ آﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎ او را دوﺑﺎره ﻧﺰد ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ‪ .‬اﺑﻮﺟﻨﺪل رو ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﮐﺮد و ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن در ﻣﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ اﺳﻼم ﺳﺨﺖ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻮد را‬
‫ً‬
‫از دﺳﺖ ﺑﺪھﻨﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﯽﺗﺎب و ﺑﯽﻗﺮار ﺷﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﮑﺮرا ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ‬
‫آنﺣﻀﺮت رﻓﺖ و آﻣﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮال‪ ،‬ﺑﮫﺎی ﭘﺎﯾﺒﻨﺪی ﺑﻪ ﻋﮫﺪ و‬
‫ﭘﯿﻤﺎن ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ارزش داﺷﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬اﺑﻮﺟﻨﺪل ﺑﺎ ھﻤﺎن وﺿﻊ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم‪ ،‬ﮐﺸﺘﻦ ﻗﺎﺻﺪ ﻣﻤﻨﻮع ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﻧﺰد‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﻗﺎﺻﺪی ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ ﺷﺘﺮش را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮدش را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺮدم آن ﻣﺤﻞ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺻﺪ‬
‫ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ .‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه آنﺣﻀﺮت ﻗﺎﺻﺪی ﻓﺮﺳﺘﺎد و او‬
‫در ﻣﺤﻀﺮ اﯾﺸﺎن ﺟﺴﺎرت ﮐﺮد و ﮔﻔﺘﺎرھﺎﯾﺶ ﻏﯿﺮ ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﮐﺸﺘﻦ ﻗﺎﺻﺪ ﺑﺮﺧﻼف ﻋﺮب و رﺳﻢ اﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ ﺗﻮ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪی«‪.‬‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪ :‬از آن روز ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﯾﻦ ﯾﮏ ﺿﺎﺑﻄﻪ و رﺳﻤﯽ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺻﺪ را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﮐﺸﺖ‪ .‬ﻋﺮب ﺑﺎ اﺳﯿﺮ ﺟﻨﮕﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺪرﻓﺘﺎری ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﻠﺖھﺎ ﻧﯿﺰ ﮔﺮﻓﺘﺎر اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻏﯿﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮓھﺎی ﺻﻠﯿﺒﯽ وﻗﺘﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖھﺎی‬
‫اروﭘﺎﯾﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را اﺳﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت از آنھﺎ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ‬
‫ﺟﺒﯿﺮ در آن دوران وﻗﺘﯽ از ﻣﺤﻞ »ﺳﯿﺴﯿﻞ« ﮔﺬر ﮐﺮد و اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﯿﺮﺷﺪه را‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻀﻄﺮب ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫»وﻣﻦ اﻟﻔﺠﺎﺋﻊ اﻟﻲﺘ ﻳﻌﺎﻳﻨﻬﺎ ﻣﻦ ﺣﻞ ﺑﻼدﻫﻢ أﺮﺳى اﻤﻟﺴﻠﻤ� ﻳﺮمﻀﻮن ﻲﻓ اﻟﻘﻴﻮد‬
‫و�ﺮﺼﻓﻮن ﻲﻓ اﺨﻟﺪﻣﺔ الﺸﺎﻗﺔ واﻷﺳ�ات اﻤﻟﺴﻠﻤﺎت ﻛﺬلﻚ ﻲﻓ أﺳﻮاﻗﻬﻦ ﺧﻼﺧﻞ اﺤﻟﺪﻳﺪ‬
‫ﻓﺘﻨﻔﻄﺮ ﻬﻟﻢ اﻷﻓﺌﺪة«) ‪» .(١‬و از ﺟﻤﻠﮥ ﻓﺠﺎﯾﻊ دردﻧﺎک ﮐﻪ در آن ﺷﮫﺮھﺎ ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﯿﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن در زﻧﺠﯿﺮھﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫اﻋﻤﺎل ﺷﺎﻗﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪھﺎی آھﻨﯿﻦ در‬
‫ﭘﺎھﺎﯾﺸﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﺎرھﺎی ﺳﺨﺘﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﺸﺎھﺪۀ ﺣﺎل آﻧﺎن ﻗﻠﺐ‬
‫آدﻣﯽ ﻣﯽﺗﺮﮐﺪ!«‪.‬‬

‫‪ -١‬رﺣﻠﺔ اﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ ‪.۳۰۷ /‬‬

 ‫‪٥٧٣‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ج ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﯿﺮان ﺟﻨﮕﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن ﺑﺪرﻓﺘﺎری ﻧﺸﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ اﺳﯿﺮان »ﺑﺪر« را ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺗﺤﻮﯾﻞ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺻﯿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻏﺬاﯾﯽ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎ ﺧﻮردن ﺧﺮﻣﺎ و ﻏﯿﺮه‪،‬‬
‫ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻏﺬا ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬در ﻏﺰوه »ﺣﻨﯿﻦ« ﺷﺶ ھﺰار ﻧﻔﺮ اﺳﯿﺮ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﮕﯽ آنھﺎ آزاد ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻌﺪاد ﺷﺶ ھﺰار دﺳﺖ ﻟﺒﺎس ﻣﺼﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن اھﺪا‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﺧﺘﺮ ﺣﺎﺗﻢ‬
‫ﻃﺎﺋﯽ اﺳﯿﺮ ﺷﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﺑﺎ ﻧﮫﺎﯾﺖ اﻋﺰاز و اﮐﺮام او را در ﮔﻮﺷﮥ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﮕﮫﺪاری‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ از ﻣﺤﻠﻪ و ﯾﺎ ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺎ او ﻧﺰد ﺧﺎﻧﺪاﻧﺖ‬
‫ﺧﻮاھﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز رﺧﺖ ﺳﻔﺮش را ﻣﮫﯿﺎ ﮐﺮد و ﺑﺎ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﯾﻤﻦ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اوﺻﺎف ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎص ﺧﻮد را ﺑﯿﺎن‬
‫داﺷﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ ۡ ُ َ َّ َ َ َ َ‬
‫� ُح ّبهِۦ م ِۡسك ٗ‬
‫ِينا َو�َت ِ ٗ‬
‫يما َوأس ً‬
‫ِ�ا ‪] ﴾٨‬اﻹﻧﺴﺎن‪.[۸ :‬‬ ‫﴿و�طعِمون ٱلطعام ٰ ِ‬
‫»و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺤﺒﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ‪ ،‬ﯾﺘﯿﻤﺎن و اﺳﯿﺮان ﻃﻌﺎم ﻣﯽدھﻨﺪ«‪.‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪ و ﯾﺎ ﻣﺤﻠﻪای ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬
‫راهھﺎی ورودی و ﺧﺮوﺟﯽ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ در اﺛﺮ آن‪ ،‬رﻓﺖ و آﻣﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎ ﻣﺸﮑﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ و ﮐﺎﻻھﺎ ﺑﻪ ﻏﺎرت ﺑﺮده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ روش از ﻣﺪتھﺎ ﭘﯿﺶ ﺗﺪاوم داﺷﺖ‪.‬‬
‫در ﯾﮑﯽ از ﺟﻨﮓھﺎ ﻃﺒﻖ ھﻤﯿﻦ ﻋﺮف ﻗﺪﯾﻢ ﻋﻤﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﺎن دادﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫اﻋﻼم ﺷﻮد‪ :‬ھﺮﮐﺲ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﮫﺎدش ﻣﻘﺒﻮل ﻧﺨﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ .‬در اﺑﻮداود از ﻣﻌﺎذ‬
‫ﺑﻦ اﻧﺲ رواﯾﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ا� ج ﻏ ْﺰ َو َة ﻛﺬا َو�ﺬا‪ ،‬ﻓ َﻀﻴَّ َﻖ اﻨﻟَّ ُ‬
‫ﺎس ال َﻤﻨَﺎزل َو� َﻄ ُﻌﻮا َّ‬ ‫َ َ ْ ُ َ َ َ ِّ َّ‬
‫�ﻖ‪� ،‬ﺒَ َﻌﺚ‬
‫اﻟﻄﺮ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫»ﻏﺰوت ﻣﻊ ﻧ ِﻲﺒ‬
‫َّ َ ْ َ َّ َ َ ْ ً َ َ َ َ َ ً َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َُ ً َُ‬ ‫َ ُّ َّ‬
‫ﺎد ُﻪﻟ«) ‪» .(١‬ﻣﻦ‬ ‫�ﻻ و�ﻄﻊ ﻃ ِﺮ�ﻘﺎ ﻓﻼ ِﺟﻬ‬ ‫ﺎس أن ﻣﻦ ﺿﻴﻖ ﻣ ِ‬ ‫ا� ج ﻣﻨﺎ ِدﻳﺎ �ﻨﺎ ِدي ِﻲﻓ اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﻲﺒ ِ‬ ‫ﻧِ‬
‫در ﯾﮑﯽ از ﻏﺰوهھﺎ ﺑﺎ رﺳﻮل اﮐﺮمج ھﻤﺮاه ﺑﻮدم‪ ،‬ﻣﺮدم راه ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪھﺎ را‬
‫ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﻏﺎرﺗﮕﺮی را ﺷﺮوع ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮتج ﺷﺨﺼﯽ را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ اﻋﻼم ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ھﺮﮐﺲ ﺳﺪ ﻣﻌﺒﺮ ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﻣﻮال ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻏﺎرت ﺑﺮد‪ ،‬ﭼﮫﺎدش ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﺨﻮاھﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻮداود‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد ‪.۳۵۴ / ۱‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٧٤‬‬

‫در ﺳﻨﻦ اﺑﻮداود ﻣﺬﮐﻮر اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮل اﮐﺮم ج اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن را ﺻﺎدر ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﺘﻔﺮق ﻧﺸﻮﻧﺪ و ﺳﺪ ﻣﻌﺒﺮ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن در ﯾﮏ ﺟﺎ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮏ ﺧﯿﻤﻪ‬
‫ﻧﺼﺐ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﮕﯽ در آن ﺟﺎی ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻣﺸﮑﻞﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﺤﺒﺖ و ﻋﻼﻗﮥ زﯾﺎدی داﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺳﺒﺐ و اﻧﮕﯿﺰۀ ﺟﻨﮓھﺎ ﺑﻪ دﺳﺖآوردن ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﻮد؛ اﺻﻼح‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺪتھﺎ ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﺟﺎھﻠﯿﺖ ﻏﻨﻤﯿﺖ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺗﻌﺠﺐ اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺮدم آن را ﮐﺎر ﺛﻮاﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ! در‬
‫اﺑﻮداود رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ از رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ُّ ْ َ َ َ َ ُ‬ ‫ﺎد ﻲﻓ َﺳبﻴﻞ َّ َ ُ َ َ ْ َ َ َ ً ْ َ َ‬‫ُ ُ َْ َ‬
‫ا� ج‪ :‬ﻻ‬ ‫ا�‪ ،‬وﻫﻮ ﻳبﺘ ِﻲﻐ ﻋﺮﺿﺎ ِﻣﻦ ﻋﺮ ِض اﺪﻟ�ﻴﺎ‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل ِ‬ ‫اﺠﻟﻬ ِ ِ ِ ِ‬ ‫»ﻳ ِﺮ�ﺪ ِ‬
‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ا� ج ﻓﻠ َﻌﻠﻚ ل ْﻢ �ﻔ ِّﻬ ْﻤ ُﻪ«) ‪.(٢‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ْ َُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َُ ََ ْ َ َ‬
‫ﻮل ِ‬ ‫أﺟﺮ ﻪﻟ‪ .‬ﻓﺄ�ﻈﻢ ذلِﻚ اﻨﻟﺎس‪ ،‬وﻗﺎلﻮا لِﻠﺮﺟ ِﻞ‪ :‬ﻋﺪ لِﺮﺳ ِ‬
‫»ﺣﮑﻢ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ در راه ﺧﺪا ﺟﮫﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﻮاﯾﺪ دﻧﯿﻮی ﻧﯿﺰ ﻣﺪ ﻧﻈﺮش‬
‫ھﺴﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺛﻮاﺑﯽ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮای ﻣﺮدم ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺗﻌﺠﺐ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬دوﺑﺎره ﺑﺮو از آنﺣﻀﺮت ج ﺑﭙﺮس‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺗﻮ ﻣﻔﮫﻮم ﮐﻼم‬
‫آنﺣﻀﺮت را ﻧﻔﮫﻤﯿﺪهای«‪.‬‬
‫او را ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ج ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و ﺳﺆال ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﯾﻘﯿﻦ‬
‫َ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آنﺣﻀﺮت ج ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ در آﺧﺮ اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ‬
‫َ ْ َ‬
‫أﺟ َﺮ ُﻪﻟ« ﯾﻌﻨﯽ ﺛﻮاﺑﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﯾﻘﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ ج ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﺻﺤﺎﺑﻪ را ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪای ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫از آنھﺎ ﺟﻠﻮﺗﺮ رﻓﺖ‪ .‬اﻓﺮاد ﻗﺒﯿﻠﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮔﺮﯾﻪ و زاری ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ از ﺧﺎﻧﻪھﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬آنھﺎ اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و‬
‫از ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﯾﺮ رﻓﯿﻘﺎن‪ ،‬آن ﺻﺤﺎﺑﻪ را ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻣﺎ را از ﻣﺎل‬
‫ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﺤﺮوم ﻧﻤﻮدی‪ .‬در اﺑﻮداود ﻗﻮل ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻓﻼﻣ� أﺻﺤﺎﻲﺑ وﻗﺎلﻮا أﺣﺮﻣﺘﻨﺎ اﻟﻐﻨﻴﻤﺔ« )اﺑﻮداود ﮐﺘﺎب اﻷدب‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﺎ ﯾﻘﻮل إذا‬
‫أﺻﺒﺢ(‪» .‬ﻣﺮا ھﻤﺮاھﺎﻧﻢ ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﻣﺎ را از ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﺤﺮوم ﻧﻤﻮدی«‪،‬‬

‫‪ -١‬اﺑﻮداود‪ :‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪.‬‬

‫‪ -٢‬اﺑﻮداود ‪ ،۳۴۲ / ۱‬ﺑﺎب ﻓﯿﻤﻦ ﯾﻐﺰو وﯾﻠﺘﻤﺲ اﻟﺪﻧﯿﺎ‪.‬‬
 ‫‪٥٧٥‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫وﻗﺘﯽ آنھﺎ ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت آﻣﺪﻧﺪ و از وی ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت او را ﻣﻮرد ﺗﺤﺴﯿﻦ و‬
‫آﻓﺮﯾﻦ ﻗﺮار داد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ رھﺎﯾﯽ ھﺮﯾﮏ از آﻧﺎن اﯾﻨﻘﺪر ﺛﻮاب ﺧﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ«‪.‬‬
‫در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ‪ ،‬ﮐﻠﻤﮥ »ﻣﺘﺎع دﻧﯿﻮی« ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺸﻐﻮﻟﯿﺖ در آن اﻣﺮی ﻧﮑﻮھﯿﺪه ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻃﺎﻟﺒﺎن آن‪ ،‬ﻣﻼﻣﺖ و ﺳﺮزﻧﺶ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮓ »اﺣﺪ« وﻗﺘﯽ ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﮐﻔﺎر را رھﺎ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﺟﻤﻊآوری ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﺪﻧﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ِن�م َّمن يُر ُ‬ ‫ُ َّ ُ ُ ُّ ۡ‬
‫�د ٱ�خ َِرة ۚ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۵۲ :‬‬‫ِ‬ ‫ٱ�� َيا َوم‬ ‫﴿مِن�م من ي ِر�د‬
‫»ﺑﻌﻀﯽ از ﺷﻤﺎ ﻗﺼﺪ دﻧﯿﺎ و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﻗﺼﺪ آﺧﺮت دارﯾﺪ«‪.‬‬
‫در ﺟﻨﮓ »ﺑﺪر« وﻗﺘﯽ ﻗﺒﻞ از اﺟﺎزۀ آنﺣﻀﺮت ج ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮔﺮدآوری ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻔﺴﺮان ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺪﯾﻪ اﺳﯿﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫�د ٱ�خ َِرة﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۶۷ :‬‬ ‫ٱ� يُر ُ‬ ‫ٱ� ۡ� َيا َو َّ ُ‬
‫ون َع َر َض ُّ‬
‫ُ ُ َ‬
‫﴿ترِ�د‬
‫ِ‬
‫»ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻻی دﻧﯿﻮی را ﻗﺼﺪ دارﯾﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ آﺧﺮت را ﻗﺼﺪ دارد«‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ھﻤﻪ ﺗﺼﺮﯾﺤﺎت و ﺗﺄﮐﯿﺪات‪ ،‬ﻋﻠﺖ ﺷﮑﺴﺖ در ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ در ﺳﺎل ھﺸﺘﻢ‬
‫ھﺠﺮی اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻤﻊآوری اﻣﻮال ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری‬
‫در ﻣﻮرد ﺷﺮح ﻏﺰوۀ »ﺣﻨﯿﻦ« ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺳﺘَ ْﻘﺒَﻠُﻮﻧَﺎ ﺑ ِّ‬
‫اﻟﻐﻨَﺎﺋﻢ‪َ ،‬و ْ‬‫ََََْ ُ ْ ُ َ ََ َ‬
‫ﺎلﺴ َﻬﺎمِ «‪».‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮای ﺟﻤﻊآوری ﻣﺎل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫»ﻓﺄ�ﺒﻞ الﻤﺴ ِﻠﻤﻮن ﻰﻠﻋ‬
‫ﻏﻨﯿﻤﺖ ﯾﻮرش ﺑﺮدﻧﺪ و ﮐﻔﺎر ﺑﺎ ﺗﯿﺮاﻧﺪازیھﺎﯾﺸﺎن ﻣﺎ را ﻣﻮرد ﺗﮫﺎﺟﻢ ﻗﺮار دادﻧﺪ«‪.‬‬
‫روی ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم در ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ از آنﺣﻀﺮت ج ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺑﺮای ﻏﻨﯿﻤﺖ و ﯾﮑﯽ ﺑﺮای اﻇﮫﺎر‬
‫ﺷﺠﺎﻋﺖ و دﯾﮕﺮی ﺑﺮای ﻧﺎم و رﯾﺎ ﺟﮫﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﮫﺎد ﮐﺪام ﯾﮏ از اﯾﻦھﺎ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫� ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َّ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻌﻠﻴَﺎ«) ‪» .(١‬ھﺮﮐﺲ ﺑﺮای اﯾﻦ ﺑﺠﻨﮕﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ اﻟﮫﯽ‬ ‫ا� ِ َ‬
‫»ﻣﻦ ﻗﺎﺗﻞ ِﺘﻟﻜﻮن ﻠﻛِﻤﺔ ِ‬
‫ﺑﺮﺗﺮی ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺮه رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺗﻔﮫﯿﻢ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﮫﺎد ﺑﺎ ھﺮ ﻧﯿﺘﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺪارش ﺑﺮ‬
‫ھﻤﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﯿﮑﻦ اﮔﺮ ﻣﺠﺎھﺪ ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ‪ ،‬دو ﺳﻮم از اﺟﺮش ﮐﻢ‬

‫‪ -١‬ﺑﺨﺎری‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﻦ ﻗﺎﺗﻞ ﻟﺘﮑﻮن ﮐﻠﻤﺔ اﻟﻠﻪ ھﯽ اﻟﻌﻠﯿﺎ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻹﻣﺎرة‪.‬‬
 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٧٦‬‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺛﻮاب ﮐﺎﻣﻞ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ از ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ اﺻﻼ ﭼﯿﺰی ﺑﺮﻧﺪارد‪ .‬در ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ از رﺳﻮل اﮐﺮم ج رواﯾﺖ ﺷﺪه‪:‬‬
‫»ﻣﺎ ﻣﻦ ﺎﻏز�ﺔ ﺗﻐﺰوا ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ ﻓﻴﺼﻴﺒﻮن اﻟﻐﻨﻴﻤﺔ إﻻ ﺗﻌﺠﻠﻮا ﺛﻠﻲﺜ أﺟﺮﻫﻢ ﻣﻦ‬
‫اﻵﺧﺮة و�ﺒﻰﻘ ﻬﻟﻢ اﺜﻟﻠﺚ و�ن لﻢ ﻳﺼﻴﺒﻮا ﻏﻨﻴﻤﺔ ﺗﻢ ﻬﻟﻢ أﺟﺮﻫﻢ«) ‪» .(١‬آن ﻣﺠﺎھﺪی ﮐﻪ در‬
‫راه ﺧﺪا ﺑﺠﻨﮕﺪ و ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬دو ﺳﻮم از ﺛﻮاب آﺧﺮت را در ھﻤﯿﻦ دﻧﯿﺎ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮده و ﯾﮏ ﺳﻮم را در آﺧﺮت ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻏﻨﯿﻤﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺎورد‪ ،‬در آﺧﺮت اﺟﺮ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ وی ﺧﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﮥ اﯾﻦ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت اﯾﻦ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﭘﺎداش ﺟﻨﮕﯿﺪن آﻧﺎن ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺤﺒﺖ آن از دلھﺎ ﺧﺎرج ﮔﺮدﯾﺪ و ﻣﻘﺼﻮد ﺟﮫﺎد‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﻋﻼی ﮐﻠﻤﺔ اﻟﻠﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬واﻗﻌﻪ‬
‫ذﯾﻞ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺑﺮای ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻮک ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﺰد واﺛﻠﺔ ﺑﻦ اﺳﻘﻊ‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ‬
‫ﺳﻔﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮد‪ .‬او در ﻣﺪﯾﻨﻪ اﻋﻼم ﮐﺮد‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ھﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺒﯽ در اﺧﺘﯿﺎرم ﺑﮕﺬارد‬
‫و ھﺮﭼﻘﺪر ﺳﺎل ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪ ،‬در آن ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر ﻣﺮﮐﺐ و‬
‫آذوﻗﮥ ﺳﻔﺮ را ﺑﺮ ﻋﮫﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺷﺘﺮ ﺳﮫﻢ واﺛﻠﻪ ﺷﺪ‪ ،‬او ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ھﻤﻪ ﺷﺘﺮھﺎ را ﻧﺰد آن اﻧﺼﺎری ﺑﺮد و اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬اﯾﻦ ھﻤﺎن ﺷﺘﺮاﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنھﺎ اﻋﻼم ﮐﺮده ﺑﻮدم‪ ،‬ﻧﺼﻒ آنھﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻗﺼﺪ دﯾﮕﺮی‬
‫از اﯾﻦ اﻣﺮ داﺷﺘﻢ‪) .‬ﯾﻌﻨﯽ ھﺪف ﻣﻦ ﺷﺮﮐﺖ در ﺷﺘﺮان ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ ﺑﺮای‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖآوردن ﺛﻮاب ﺟﮫﺎد ﺑﻮد() ‪.(٢‬‬
‫ً‬
‫ﭼﭙﺎول و ﻏﺎرت اﻣﻮال دﺷﻤﻦ در دوران ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺰ رواج ﻋﺎم داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ وﻗﺘﯽ‬
‫آذوﻗﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در ھﺮ ﺻﻮرت ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را از روی اﺟﺒﺎر ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﮐﺮم ج ﺳﺨﺖ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻨﻊ و از ھﻤﺎن اﺑﺘﺪا آن را ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﺑﻮداود‪ ،‬از ﯾﮑﯽ از اﻧﺼﺎر رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﮕﯽ رﻓﺘﯿﻢ و در‬
‫ً‬
‫ﻣﻀﯿﻘﮥ ﺷﺪﯾﺪ ﺗﺪارﮐﺎﺗﯽ و ﻣﻌﯿﺸﺘﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ‪ .‬اﺗﻔﺎﻗﺎ ﮔﻠﻪای از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آنھﺎ ﯾﻮرش ﺑﺮده و آنھﺎ را ﻏﺎرت ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ آنﺣﻀﺮت ج ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬

‫‪ -١‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻹﻣﺎرة‪ ،‬ﺑﺎب ﺑﯿﺎن ﺛﻮاب ﻣﻦ ﻏﺰا ﻓﻐﻨﻢ‪ .‬اﺑﻮداود ﺑﺎب ﻓﯽ اﻟﺴﺮﯾﺔ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﺑﻮداود ‪ / ۲‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺮﺟﻞ ﯾﮑﺮی داﺑﺘﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻨﺼﻒ اواﻟﺴﮫﻢ‪.‬‬
 ‫‪٥٧٧‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬
‫ُ ُ‬
‫ﺗﺸﺮﯾﻒ آوردﻧﺪ‪ ،‬دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﺖھﺎ در ﺣﺎل ﭘﺨﺘﻪﺷﺪن ھﺴﺘﻨﺪ و دﯾﮓھﺎ ﻏﻠﻐﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در دﺳﺖ ﻣﺒﺎرک ﮐﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ آن ﺗﻤﺎم دﯾﮓھﺎ را واژﮔﻮن ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻮﺷﺖھﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺎک آﻟﻮده ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻏﺎرت ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺮدار اﺳﺖ«) ‪.(١‬‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‬

‫ً‬
‫ﺟﻨﮓ و ﺟﮫﺎد ﮐﻪ ﻇﺎھﺮا ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﺳﻼم آن را ﭼﻨﺎن ﻋﻤﻞ‬
‫ﭘﺎک و ﻣﻘﺪﺳﯽ ﻗﺮار داد ﮐﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻋﺒﺎدات ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ھﺪف ﺟﮫﺎد اﯾﻦ اﻋﻼم ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺒﺎران ﺑﺮ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن و‬ ‫ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن از ﭼﻨﮕﺎل ﻇﺎﻟﻤﺎن رھﺎﯾﯽ ﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺳﺘﻤﮑﺎران و ّ‬
‫زﯾﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬دﺳﺖ ﺗﻌﺪی و ﺗﺠﺎوز دراز ﻧﮑﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ُ ۡ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ٱ� َ ٰ‬
‫� نَ ۡ�ه ِۡم ل َقد ٌ‬ ‫ُ َ َّ َ ُ َ ٰ َ ُ َ َ َّ ُ ۡ ُ ُ ْ َّ‬
‫�ن َّ َ‬
‫ِير ‪ ٣٩‬ٱ�ِين أخ ِرجوا‬ ‫ِ‬ ‫﴿أذِن ل ِ�ِين ي�تلون بِ��هم ظل ِم ۚوا‬
‫ٱ�ۗ﴾ ]اﻟﺤﺞ‪.[۴۰-۳۹ :‬‬ ‫مِن د َِ�ٰرهِم ب َغ ۡ� َح ّق إ َّ�ٓ أَن َ� ُقولُوا َر ُّ� َنا َّ ُ‬
‫ْ‬
‫ِ ِ ِ ٍ ِ‬
‫»دﺳﺘﻮر ﺟﮫﺎد داده ﺷﺪ آﻧﺎن را ﮐﻪ ﮐﻔﺎر ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺟﻨﮓ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ھﺮآﺋﯿﻨﻪ ﺧﺪا ﺑﺮ‬
‫ﻧﺼﺮتدادن اﯾﺸﺎن ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ ،‬و آﻧﺎن را ﮐﻪ از ﺳﺮزﻣﯿﻦﺷﺎن اﺧﺮاج ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﺣﻖ‪،‬‬
‫ﻟﮑﻦ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ ﺧﺪاﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺟﮫﺎد ﻣﺸﺮوع ﺷﺪ ﺗﺎ رﯾﺸﮥ ﻇﻠﻢ و ﻓﺴﺎد را ﺑﺮﮐﻨﺪ و اﻣﻨﯿﺖ و آراﻣﺶ را در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮدم در ﺳﺎﯾﮥ آن اﻃﻤﯿﻨﺎن و ﺳﮑﻮﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َّ ٰ َ َ ُ َ ۡ ‪ٞ‬‬
‫� � ت�ون ف ِت َنة﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۳۹ :‬‬‫﴿و�تِلوهم ح‬
‫»و ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻓﺘﻨﻪ و ﻏﻠﺒﮥ ﮐﻔﺮ«‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﺪا و ﮐﯿﻔﺮ آﺧﺮت اﯾﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و از اﯾﻦ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ھﺮﻧﻮع ﻇﻠﻢ و‬
‫ﺑﯽﻋﺪاﻟﺘﯽ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﻦ ﺟﺎﯾﺰ و ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ ﻗﺎﯾﻞ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ‬
‫ﺟﮫﺎد ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺮﮐﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن از ﭼﻨﮕﺎل آنھﺎ رھﺎﯾﯽ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َّ َ ۡ‬ ‫َ ٰ ُ ْ َّ َ َ ۡ‬
‫ِين � يُؤم ُِنون بِٱ� ِ َو� بِٱ�َ ۡو ِم ٱ�خِرِ﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۲۹ :‬‬ ‫﴿�تِلوا ٱ�‬
‫ھﺪف از ﻓﺘﻮﺣﺎت و ﺗﺼﺮﻓﺎت ارﺿﯽ در ﺟﮫﺎد‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻣﺎل و ﺛﺮوت و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﻧﺼﺐ اﻟﻌﯿﻦ ﺧﻮد ﻗﺮار دھﻨﺪ و در ﮐﺴﺐ آن ﺑﺎ ﺟﺎن و دل ﺑﮑﻮﺷﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ھﺪف‬

‫‪ -١‬اﺑﻮداود‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٧٨‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪﺳﻮی ﻋﺒﺎدت‪ ،‬رﯾﺎﺿﺖ و ﯾﺎریرﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻓﻘﺮا و ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن دﻋﻮت‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ َ ِ َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ َ ُ ْ َّ َ َ‬
‫ْ ۡ ۡ‬
‫ٱلزك ٰوة َوأ َم ُروا بِٱل َمع ُر ِ‬
‫وف‬
‫َّ َّ‬
‫ِين إِن َّمك�ٰ ُه ۡم ِ� ٱ��ض أقاموا ٱلصلوة وءاتوا‬ ‫﴿ َّٱ� َ‬
‫َ ْ َ ۡ َ‬
‫َو� َه ۡوا ع ِن ٱل ُمنكرِ�﴾ ]اﻟﺤﺞ‪.[۴۱ :‬‬
‫»آﻧﺎن را ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻤﮑﯿﻦ ﮐﻨﯿﻢ اﯾﺸﺎن را در زﻣﯿﻦ ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ ﻧﻤﺎز را و ﺑﺪھﻨﺪ زﮐﺎت را و‬
‫اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﮫﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ اﻋﺮاب ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓھﺎ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽآﻣﺪ ﻣﺨﺘﺺ ﻓﺎﺗﺢ ﺑﻮد ﮐﻪ آنھﺎ را در ﻣﺼﺎرف ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد ﻣﺼﺮف ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫اﻣﯿﺮان و اﻓﺴﺮان درﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺮاﺗﺐ از آن ﻣﺴﺘﻔﯿﺪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﺳﻼم ﻣﺼﺮف‬
‫اﯾﻦ ﻣﺎل را ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻼم ﻣﯽدارد‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫�ء فَأ َّن ِ َّ�ِ ُ ُ‬ ‫ۡ َ ْ َ َّ َ ُ ّ َ‬
‫�‬ ‫ِلر ُسو ِل َو ِ�ِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬
‫� َوٱ�َ َ�ٰ َ ٰ‬ ‫� َس ُهۥ َول َّ‬ ‫﴿ َوٱعل ُم ٓوا �� َما غن ِۡمتم مِن ۡ ٖ‬
‫َّ‬ ‫�ك َ ۡ‬ ‫َ َۡ َ‬
‫يل﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[۴۱ :‬‬ ‫وٱلم ٰ ِ‬
‫ِ� وٱب ِن ٱلسب ِ ِ‬
‫»و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ از ﮐﺎﻓﺮان از ھﺮ ﺟﻨﺲ‪ ،‬ﭘﺲ ﭘﻨﺠﻢ ّ‬
‫ﺣﺼﻪاش از آن‬
‫ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان و ﯾﺘﯿﻤﺎن و دروﯾﺸﺎن و ﻣﺴﺎﻓﺮان اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺟﮫﺎد ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻧﻈﺮ ﺻﻮرت و ﻇﺎھﺮ ﻗﻀﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎدت ﻗﺮار‬
‫داده ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻪ و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ در ﺑﺤﺒﻮﺣﮥ ﺟﻨﮓ ﻧﯿﺰ از ﯾﺎد ﺧﺪا ﻏﺎﻓﻞ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ ٰٓ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َ ُ ۡ َ ٗ َ ۡ ُ ُ ْ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ٗ َّ َّ ُ‬
‫�� ل َعل� ۡم‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا لقِيتم ف ِئة فٱثبتوا وٱذكروا ٱ� كث ِ‬
‫َ‬ ‫ُۡ‬
‫�فل ُِحون ‪] ﴾٤٥‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[۴۵ :‬‬
‫»ای ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﭼﻮن رو ﺑﻪ رو ﺷﻮﯾﺪ ﺑﺎ ﮔﺮوھﯽ ﭘﺲ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺧﺪا را ﺑﺴﯿﺎر‪،‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ«!‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻧﻤﺎز ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﺗﺴﺒﯿﺢ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪ ﺗﺎ در ﺟﮫﺎد ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﭙﻪای ﺑﺎﻻ‬
‫ﻣﯽرﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ و ﭼﻮن از آن ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﻣﺪﯾﻢ ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬در‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎری رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ج در ﺟﮫﺎد وﻗﺘﯽ از ﻣﮑﺎن ﻣﺮﺗﻔﻌﯽ ﮔﺬر‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺟﮫﺎدی ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﺻﺪای‬
 ‫‪٥٧٩‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫ﺑﻠﻨﺪ ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬آنﺣﻀﺮت ج ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اﯾﻨﻘﺪر ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﻻزم‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آن ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺻﺪا ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺮ ﻧﯿﺴﺖ) ‪ .(١‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﯾﮏ ﺑﺎر‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ در ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺻﺪای ﺑﻠﻨﺪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬آنﺣﻀﺮت او را ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ‪:‬‬
‫در اﺑﻮداود از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﮫﺎد ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد ھﺮﮔﺎه از ﺟﺎھﺎی‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺬر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ھﺮﮔﺎه از ﺟﺎھﺎی ﺑﻠﻨﺪی ﻓﺮود ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺻﻞ ﺑﻨﯿﺎن ﻧﮫﺎده ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ھﻨﮕﺎم ﺑﻠﻨﺪﮐﺮدن ﺳﺮ اﻟﻠﻪ‬
‫اﮐﺒﺮ و ھﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺳﺒﺤﺎن اﻟﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﻔﮫﻮم اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﺳﺎس اﺻﻮل ﺟﮫﺎد ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫داده ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺟﮫﺎد روش ﻧﻤﺎز ﻣﻠﺤﻮظ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺪﯾﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز از‬
‫اﺑﺘﺪای اﺳﻼم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﺟﮫﺎد ﭘﺲ از ھﺠﺮت ﻣﺸﺮو ع ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ھﺮﺣﺎل‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ اﯾﻨﻘﺪر ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎز و ﺟﮫﺎد ﭼﻨﺎن ﻣﺸﺎﺑﮫﺘﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ‬
‫را اﺻﻞ و اﺳﺎس و دﯾﮕﺮی را ﺗﺎﺑﻊ و ﻓﺮع آن ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺟﮫﺎﻟﺖ و وﺣﺸﯿﮕﺮی ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ رﺑﺎﻧﯽ و ﻋﺎﻟﯿﮥ اﺳﻼم آن را ﺑﻪ اﻋﻼی ﮐﻠﻤﺔ اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮاری اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬دﻓﻊ ﻣﻔﺎﺳﺪ‪،‬‬
‫ﯾﺎریرﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن و ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﮫﻠﯿﻞ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﻣﯿﺎن ﻓﺎﺗﺢ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﮔﺮﭼﻪ در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد و ﺟﮫﺎد در دﺳﺖ آنﺣﻀﺮت ج ﻗﺒﻀﮥ ﺷﻤﺸﯿﺮ و ﻧﯿﺰه و ﺑﺮ‬
‫ُ‬
‫ﺟﺴﻢ اﻃﮫﺮش »ﺧﻮد«‪» ،‬ﻣﻐﻔﺮ« و »زره« ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﯽ‬
‫ً‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﯿﺎن ﯾﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﯾﮏ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺸﮫﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺑﺤﺒﻮﺑﮥ ﺟﻨﮓ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺮﮐﮥ ﮐﺎرزار داغ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﯿﺮھﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﯿﺪان ﺑﺎ ﺧﻮن رﻧﮕﯿﻦ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬دﺳﺖھﺎ و ﭘﺎھﺎ ﻗﻄﻊ ﮔﺮدﯾﺪه و ﺑﻪ ھﺮﺳﻮ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ھﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮگھﺎ در ﻓﺼﻞ ﭘﺎﯾﯿﺰ ﭘﺮاﮐﻨﺪه و رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﻃﺮز‬
‫ﺳﯿﻞآﺳﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽﺗﺎزد‪ ،‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﯽ‪ ،‬دﺳﺖ دﻋﺎ و ﺗﻀﺮع آنﺣﻀﺮت ج ﺑﻪﺳﻮی‬

‫‪ -١‬ﮐﺘﺎب اﻟﺠﮫﺎد‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺘﮑﺒﯿﺮ ﻋﻨﺪ اﻟﺤﺮب‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٨٠‬‬
‫آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬رزمآوران در ﺣﺎل رزم و ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺳﺮ ﻣﺒﺎرک‬
‫آنﺣﻀﺮت در ﺳﺠﺪۀ ﻧﯿﺎز ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫در ﻏﺰوه ﺑﺪر در ﺑﺤﺒﻮﺣﮥ ﺷﺪت ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ س ﺳﻪ ﺑﺎر ﻧﺰد آنﺣﻀﺮت ﺑﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ ﮐﺴﺐ ﺧﺒﺮ و اﺣﻮالﭘﺮﺳﯽ آﻣﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ھﺮﺑﺎر ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ ﺟﺒﯿﻦ ﻣﻘﺪس ﺑﺮ ﺧﺎک‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺸﻐﻮل راز و ﻧﯿﺎز ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﮓآوران‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رﮔﺒﺎر ﺑﺎران‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ھﯿﭻﯾﮏ از ﻓﺮﯾﻘﯿﻦ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻓﺎﺗﺢ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺸﺖ ﺧﺎک از زﻣﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽدارد و ﺑﻪﺳﻮی دﺷﻤﻦ ﻣﯽاﻓﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺳﭙﺎه ﮐﻔﺮ‬
‫ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻼﺷﯽ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﺳﻼم ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫در ﻏﺰوۀ ﺣﻨﯿﻦ‪ ،‬دﺷﻤﻦ ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﮔﮫﺎﻧﯽ ﭼﻨﺎن ﺣﻤﻠﮥ ﺑﺮق آﺳﺎﯾﯽ را ﺷﺮوع ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﺳﭙﺎه دوازده ھﺰار ﻧﻔﺮی اﺳﻼم ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﯿﺎورد‪ .‬از ﺟﺎﻧﺐ دﺷﻤﻦ ده ھﺰار ﺗﯿﺮاﻧﺪاز‬
‫ﻣﺎھﺮ ﺗﯿﺮاﻧﺪازی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ آﻓﺘﺎب ﻧﺒﻮت‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮھﯽ ﺑﺮ ﺟﺎی‬
‫َ َ َّ ُّ َ َ ْ‬
‫ﻲﺒ ﻻ ﻛ ِﺬب« )ﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺧﻮد اﺳﺘﻮار و ﺑﺎ ﺻﺪاﯾﯽ ھﯿﺒﺘﻨﺎک اﻋﻼم ﻣﯽدارد‪» :‬أﻧﺎ اﻨﻟ ِ‬
‫راﺳﺘﯿﻦ ھﺴﺘﻢ(‪ ،‬در ﻋﯿﻦ ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﺑﺎزان اﺳﻼم ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺒﺮد اﻧﺪ و از ھﺮﺳﻮ‬
‫ﭼﮑﺎﭼﮏ ﺷﻤﺸﯿﺮھﺎ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬دﺳﺖھﺎ و ﭘﺎھﺎی ﻗﻄﻊﺷﺪه ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬از‬
‫ً‬
‫ھﺮﺳﻮ ﻣﻨﻈﺮۀ ﻣﺮگ ﻣﺸﺎھﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺗﻔﺎﻗﺎ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﮫﺎن ﺻﻒھﺎی‬
‫ﺟﮫﺎد ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺻﻒھﺎی ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﻪﺳﺎﻻر‪ ،‬اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺠﺎھﺪان‬
‫اﺳﻼم در ﺻﻒھﺎی ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺟﺎی ﺳﺮود ﺟﮫﺎد‪ ،‬اﻟﻠﻪ اﮐﺒﺮ ﺳﺮ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬ﺟﻮش و ﺧﺮوش‪،‬‬
‫ﺗﮫﻮر و ﺟﺎﻧﺒﺎزی‪ ،‬ھﺸﻢ و ھﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻋﺠﺰ و ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﺗﻀﺮع و زاری‪ ،‬ﺧﺸﻮع و ﺧﻀﻮع‬ ‫ّ‬
‫ﺑﻪ درﮔﺎه ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز را ادا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ‬
‫ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬آن ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ!‪.‬‬
‫ھﻤﮥ اﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت و ﻧﻘﻞ و اﻧﺘﻘﺎلھﺎ در ﻣﯿﺎن ﺳﺮﺑﺎزان روی ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه اﺳﻼم و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻟﮫﯽ از اول ﺗﺎ آﺧﺮ در ﻣﺤﺮاب ﻋﺒﺎدت ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺴﺘﻘﺮ و ﻣﺸﻐﻮل اﻧﺠﺎم ﻓﺮﯾﻀﻪ اﻟﮫﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﻠﯿﻢ و ارﺷﺎد‪ ،‬ﺗﻠﻘﯿﻦ و ھﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﺗﮫﺬﯾﺐ و ﺗﺰﮐﯿﻪ در ھﺮﺣﺎل ﺟﺮﯾﺎن دارد‪.‬‬
‫در ﺑﺤﺒﻮﺣﮥ ﻓﺘﺢ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ در ﺳﺮﻣﺴﺘﯽ ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزی ﻏﺮق ﺷﺪهاﻧﺪ و‬
‫ﻣﺎلھﺎی ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻓﺮوش ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و ھﺮﯾﮏ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﮫﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﺴﺮت ﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ آنﺣﻀﺮت ﺣﻀﻮر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و از ﻓﺮط‬ ‫ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ ّ‬
‫ﻣﺴﺮت اﻇﮫﺎر ﻣﯽدارد‪ :‬ای رﺳﻮل ﺧﺪا! اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻗﺪری از ﻣﺎل ﻏﻨﯿﻤﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮدم ﮐﻪ‬ ‫ّ‬
 ‫‪٥٨١‬‬ ‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻏﺰوات‪ ،‬اﺳﺒﺎب و اﻧﻮاع آن‬

‫ھﯿﭻﮔﺎه ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ ﻋﺎﯾﺪم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﺳﯿﺼﺪ اوﻗﯿﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻔﻊ ﺑﺮدهام! آنﺣﻀﺮت ج‬
‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰی ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﺳﻮد و ﻧﻔﻊ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ او ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎق ﻓﺮاوان‬
‫اﻇﮫﺎر داﺷﺖ‪ :‬آری؟ آنﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮض!) ‪.(١‬‬
‫****‬

‫‪ -١‬اﺑﻮداود‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺘﺠﺎرة ﻓﻲ اﻟﻐﺰوة‪.‬‬

 ‫ﻓﺮوغ ﺟﺎوﯾﺪان )ﺳﯿﺮة اﻟﻨﺒﻲ ج ﺟﻠﺪ اول(‬ ‫‪٥٨٢‬‬
‫يع ۡٱل َعل ُ‬
‫ِيم﴾‬ ‫ك أَ َ‬
‫نت َّ‬
‫ٱلس ِم ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ َّ ۡ َّ ٓ َّ َ‬
‫﴿ر�نا �قبل مِنا ۖ إِن‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺟﻠﺪ اول در روز ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ‪ ۲۴‬رﺑﯿﻊ اﻷول ‪ ،۱۴۱۶‬ﺳﺎﻋﺖ دوازده و ﺑﯿﺴﺖ دﻗﯿﻘـﻪ‬
‫در ﺑﻨﺪ وﯾﮋۀ روﺣﺎﻧﯿﺖ زﻧﺪان وﮐﯿﻞ آﺑﺎد ﻣﺸﮫﺪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻠﻠﻪ اﳊﻤﺪ واﳌﻨﺔ‬

‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﯿﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ ﻣﺮادزھﯽ ﺧﺎﺷﯽ‬