REXHA

B) treguesi dramatik narrativ ndikon ne perspektiven modeluese

prozaike me crast imponon dialogjizicitetin( dialogjiken) si kategori
polifonike, kjo sipas Bahtinit ndikon qe proza te jete
multidimenzionale dhe te realizohet si nje polifoni konfliktuoze
formash dhe permbajtjesh ne suaza te nje strukture antitetike
(kundershtuese) prozaike ngjashem me strukturat
karnevaleske( larushi e formave dhe permbajtjeve ne karneval) psh.
Bahtini prozat e Dostojevskit i trajton si proza polifonike ku ne suaza
te dialogjizicitetit konflikti zhvillohet:
1. Ne formen prozaike polifonike si sinkretizem formash dhe
reagimesh te mevetsishme ne perballje funksionale
2. Ne permbajtje, ku kemi ndeshje idesh, botekuptimesh,
mesazhesh dhe vlerash te nje bote konfliktuoze, funksionale qe
shpie nga multidimenzionaliteti prozaik.

3. TREGUESI DOKUMENTAR-ESEISTIK eshte nder treguesit qe ne

njefare menyre permbyll nje rreth te evoluimit prozaik, qe nga
fillimi i zhvillimit te prozes e deri tek zhvillimi aktual tekniicist.
Kjo dmth qe proza ne fillet e saj kishte natyre te theksuar te
okumentaritetit qe nuk e braktisi asnjehere por vetem e
modifikoj varesisht nga dinamika e zhvillimit te prozes dhe te
realitetit. Elementi dokumnentar ne proze ndikon qe
perspektiva narrative dhe pikeshikimi modelues prozaik ne
njefare menyre te barazohen me pikeshikimin sientik te
mbareshtrimit dhe te shpjegimit te realitetit. Proza ne kete
menyre, ne fillimin e saj u orientua kah proza biografike dhe
autobiografike, me crast prozatori e shkruan biografine e vet
( qe njihet si autobiografi) ose shkruan biografine e tjetrit-
zakonisht te personaliteteve(nga fushat e ndryshme socio-
 kulturore dhe socio-politike). Ky tip i prozes e ruan narracionin
dhe strukturen prozaike por e ndryshon ndjeshem boten
fiksionale e cila duhet te jete bote e vertet- individuale e
individit ose grupit (familjes nese kemi te bejme me biografi
familjare) por seleksionimi, framentsrizmi dhe modelimi i saj
duhet ti nenshtrohet logjikes narrative dhe jo dokumentit
kulturologjik. Me evoluimin e prozes dokumentariteti biografik
u zhvillua ne nje modus te ri te dokumentaritetit informativ
gjegj. ne proze u imponua edhe logjike sientike dhe esesistike
me crast struktura prozaike o orientua dukshem kah struktura e
traktatit kulturologjik kurse logjika narrative u dominua
ndjeshem nga logjika analitike dhe diskursi analitike. Nje variant
i suksesshem i tipit te tille te prozes eshte proza psikologjike qe
gersheton logjiken narrative me moduset psiko-fizike te
psikologjise dhe te materialit psikologjik- ne kuptimin e
prozaizimit te tyre. Pra, temat dhe zgjidhjet psikologjike behen
bazat e botes fiksionale ne te cilat dominon konflikti i
brendshem ose konflikti i individit me grupin apo shoqerine.
Varianti me ekstrem i prozes se informacionit zhvillohet nga
traktati kulurologjik, ku njohja dhe reagimi interaktiv
zevendesohen dukshem me njohjen dhe reagimin racional qe e
imponon diskursin scientik-informativ gjegj eseistik.
4. TREGUESI FANTASTIK-SCIENTIK e orienton prozen ne zhvillimin
midis realitetit dhe fantastike, midis te mundshmes dhe te
pamundshmes, midis te vertetes dhe te pavertetes, midis
reales dhe metafizikes fhe midis midis fantastikes dhe
futurizmit scientik. Ne fillet e saj, proza u orientua kah format
prozaike sic jane miti, perralla, legjenda dhe kete baze te
fantastikes e ruan edhe sot. Ne strukturen e saj proza ngerthen
perditshmerine njerezore,enderren dhe bestytnine kolektive.
Fantastikja ketu shpesh sherben si medium i njeriut per tu
cliruar nga determinimi dhe konvencat e ekzistences reale dhe
 jetes se perditshme. Gjithashtu, fantastikja imponohet si pafuqi
per ta shpjeguar kompleksivitetin e natyres dhe te jetes.
Versioni me ekstrem i prozes fantastike zhvillohet kah proza mistike
dhe horror proza. Proza misitike mundohet te marre pjese ne
shpjegimin e fenomeneve duke kombinuar te nevojshmen dhe te
mundshmen per te zgjidhur enigmat jetesore, kurse proza horror
sinkretizon frustrimin psikologjik-psikopatik me perjetimin individual
te bestytnive kolektive duke rikonfiguruar kreatora metafizike te
llojllojta deri tek proza demoniane qe metafiziken e antromorfizon
ne jeten e njeriut.
Kombinimi i elementit fantastik dhe atij shkencor e orienton prozen
kah zhanri futurist fantastiko-shkencor. Ne fakt, ne kete tip te prozes
kemi sinkretizimin e permbajtjeve dhe vlerave sientike me anizmin
metafizik prozaik ku njeriu nuk pranohet me si qenie e vetme ne
natyre por te gjitha gjallesat reale ose devijimet e kreatorave jo
logjike mund te jene qenie te arsyeshme(vetdijshme) qe i ruajne dhe
i provojne format- permbajtjet dhe vlerat e ekzistences se vet te
perafert me ekzistencen njerezore.
Zhvillimi me ekstrem i prozes fantastikp-shkencore eshte ndikimi
teknik teknlologjik:
A) mekanik
B) robotik
Ne kete tip te prozes sforcohet nje zhvillim teknik i tejhumanizuar
skajshem ku njeriu zevendesohet me makinen(ne cfaredo forme) dhe
ku fati njerezor determinohet nga dominimi teknik teknicist. Si
version me ekstrem eshte proza fantastik-shkencore qe mbeshtete
ne biomekanike gjegjsisht njeriu kombinohet midis struktures
biomolekulare dhe struktures metalike te tipit te keybordeve. Kurse
tipi tjeter, bazohet ne biorobotike dhe me kete rast shfrytezohen
hulumtimet gjenetike dhe ne njefare menyre rikrijimi i njeriut ne
laborator duke e modifikuar strukturen e tij per kontekste te reja te
zhvillimit natyror te bote.
5. TREGUESI EKSPERIMENTAL - KULTUROLOGJIK
E orienton prozen kah tendenca per te refuzuar konvencen zhanrore
ose kufizimet e saj. Ekzistojne se paku 2 tendenca eksperimentale
A) eksperimenti racional (i matur)- permes ketij eksperimenti, proza
nuk e mohon natyren e vet zhanrore por perpiqet qe ne dinamiken e
trendit socio-kulturor dhe tehno-kulturor proza te mbetet ne
qarkullim dhe te konkurroje karshi formave, permbajtjeve dhe
vlerave globale. Proza moderne eshte rezultat i kesaj nevoje te
rikonfigurimit racional zhanror qe realizohet permes principeve te
reduksionizmit, sinkretizmit, montazhit dhe automatizimit.. Keto
principe mundesojne qe proza te formalizohet skajshem bene
rikonfigurimin e formes se vet dhe formen e imponon mbi
permbajtjen. Reduksionizmi zhanror mundeson modelimin e
abstraguar te struktures zhanrore duke e formalizuar me neutralitet
kategorial cdo element struktural te prozes. Versioni me ekstrem i
prozes se ketille te formalizuar eshte proza hermetike qe
shendrrohet ne nje sistem te koduar hermetikdhe kerkon nje lexim
tejsisht profesional dhe me nje interpretim te pashmangshem.
Nderkaq versioni me i pranueshem eshte proza moderne qe shpesh
emertohet edhe si proze burimore-klasike ne suaza te se ciles
reduksionizmi behet me racionalitet te plote gjgj me maturi, me crast
forma dominon mbi permmbajtjenpor nuk e anashkalon. Ky tip i
prozes, ne fakt permbajtjen e formalizon nga dimensioni ideologjik,
moralizues dhe psikologjik.-sinkretizmi zhanror eshte i hershem dhe
ne prozen moderne eshte eksperiment i nevojshem dhe i
domosdoshem. Ky nuk e ve ne theks natyren e prozes, perkundrazi
permes sinkretizmit natyrat prozaike rikonfigurohet ndjeshem.
Sinkretizmi i ketiile zakonisht merr parasysh pervojat letrare dhe
kulturologjike gjegjsish kualitetet zhanrore te letersise dhe kultures.
Mbi kete princip sinkretik realizohen proza tipike qe ne letersi njihet
edhe si moderna e hershme. Ne kete kontekst psh narracioni
prozaik-epik gradualisht zevendesohet me narracionin lirik dhe
narracionin dramatik; modeli kompozicional i orientuar kah fabula,
tash ne prozen moderne orientohet kah syzheu. Pra dominon
dimensioni syzheik; totaliteti fiskional syzheik ne fakt
fragmentarizohet dhe detajizohet; permbajtja dhe botekuptimi
ideologjik formalizohen- simbolizohen, abstragohen, neutralizohen;
karakteret gradualisht depersonalziohen dhe rikonfigurohen kah
figura katerkoriale narrative etj. -automatizimi imponon nje
dispercivitet (shperberje) te rende prozaike ne modelimin prozaik qe
ne fakt eshte modelim arbitrar i pakontrolluar. Proza behet proze e
nderdijes mbi bazen e krizave dhe riorientimeve te ndryshme
emocionale. Ky tip i prozes mund te imponohet si proze anarkike dhe
si proze skizoive qe zakonisht ne teorine tradicionale emertoheshin
me nje term te perbashket "perroi i nderdijes"

B) eksperimenti mediatik-vizual
Proza orientohet kah trendet mediatike dhe kah dinamika e artit ne
pergjithsi. Realitetin socio-kulturor dhe zhvillimi teknik-teknologjik
ofrojne tregues aktual te krijimit te formave, permbajtjeve dhe te
vlerave. Letersia perkatsisht proza, perpiqet te mbijetoj ne kete
trend. Kultura performative gjegjsisht sjellja e trendit imponojne nje
reagim te momentit ose nje reagim pa identitet te qarte zhanror.
Modelet gjegjsisht kualitetet e arteve te tjera ndikojne rrenjesisht ne
strukturen prozaike e cila ne neuroze e humb indentitetin e vet dhe
imiton sjelljen performative te trendit perkatsisht artin dhe zhanrin
qe dominon aktualisht. Psh ndikimi i madh i filmit imponon ne proze
rikonfigurimin e narracionit te vet prozaik kah narracioni filmik-
vizual. Dhe nen kete ndikim e rikonfiguron edhe krejt strukturen.
Shembull tipik paraqet proza vizuale e cila e braktis narracionin
prozaik verbal (te realizuar permes gjuhes) dhe keshtu shenderrohet
ne model dhe strukture te stripit: rrefehet vizualisht permes pamjeve
jo te perfolura por te viztuara. Pra, kemi te bejme me nje filmizim
(gjegj, pikturalizim) te prozes.gjithashtu logjika montazhiste dhe
pikturale ndikon dukshem ne logjiken prozaike verbale. Me crast
struktura prozaike shenderrohet ne nje strukture montazhiste. Rasti
me ekstrem i prozes se tille eshte proza kolazh, qe perbehet nga
copa te ndryshme zhanrore letrare dhe jo letrare. Pra, nga montazha
e materialeve mediatike-kulturologjike: tekst+gazete+fotografi ejt.
Kjo proze imition ne thelb artefaktet qe kane forme dhe permbajtje
te gatshme qe ne artin figurativ njihen si readymade; produkte te
gatshme.

ZHANRI DRAMATIK
Ne zhanrin dramatik zakonisht hyne tragjedia, drama dhe komedia. Ky shabllon
ne fakt ka histori stabile te evoluimit zhanror aq sa konvencat e zhanrit i ka
nenshtruar vazhdimisht determinimit te zhvillimit social dhe politik dhe
kulturor te njerzimit. Varesisht nga zhvillimi i botekuptimit njerezor neper faza
te egzistences interaktivisht ka ndryshuar edhe evoluimi i zhanrit dramatik. Ne
kete kontekst natyra e zhanrit dramatik bazohet ne 3 kategori bazike zhanrore:
6. Tragjikja - si kategori bazike e tragjedise
7. Dramatikja- si kategori bazike e drames
8. Komikja-si kategori bazike e komedise
Keto kategori bazike e ruajne identitetin e zhanrit gjegjsisht te tipave te zhanrit
dramatik. Kaegorite e permendura nuk jane vetem me funksion formal-zhanror
por shprehin edhe relacion dhe status specifik te njeriut ne kontekstin socio-
politik dhe kulturor. Kjo do te thote qe keto kategori determinojne formen dhe
permbajtjen e zhanrit dramatik. Perkatsisht te llojeve te zhanrit dramatik. Pa
keto kategori nuk do te mund te ruhen as identitetet e llojeve te zhanrit
dramatik.

9. TRAGJIKJA si kategori bazike e tragjedise e shpreh determinimin

kozmogonik-religjioz te njeriut ne raport me Zotin dhe shoqerine. Tek
tragjikja determinimi i njeriut nga shoqeria e sidomos nga instanca
 apsolute e Zotit e percakton fatin e tij tragjik. Pra, njeriu nuk vendos per
vetveten por eshte i determinuar. Njeriu doemos duhet tu nenshtrohet
rregullave te Zotit dhe te shoqerise, kurse konflikti ndodh per shkak te
fajit tragjik te individit karshi ketyre rregullave dhe nevojes se tij qe te
clirohet nga fati tragjik, gjegjsisht nga fati qe ia percaktojne zotrat dhe
konvencat e shoqerise. Ky konflikt ka fund tragjik qe do te thote se njeriu
nuk mund ta tejkaloje fatin e vet te determinuar nga shoqeria dhe Zoti.
Fati tragjik, faji tragjik dhe fundi tragjik jane pasoje e ketij determinimi te
njeriut kurse ne strukturen zhanrore te tragjedise paraqesin trinine
kategoriale te zhanrit. Konflikti tragjik ndodh pikerisht ne kete perpjekje
per ta tejkaluar determinimin, gjegj perpjekjet e shoqerise per ta ruajtur
determinimin-konvencat ekzistuese socio-politike dhe socio-kulturore te
kohes.
10.DRAMATIKJA- eshte kategori bazike e drames si lloj i zhanrit dramatik.
Kjo kategori e shpreh identitetin kategorial te drames. Realisht
dramatikja e shpreh determinimin socio-politik dhe etnokulturor te
njeriut ne raport me shoqerine, grupin, familjen dhe grupin tjt. Ky
determinim eshte relativ qe behet ne baze te nje interesi dhe ne baze te
moralit tek njeriu karshi shoqerise apo grupit. Reduktimi maksimal i
determinimit eshte tek njeriu i kohes moderne i cili interesin dhe
moralin njerezor e realizon rreth interesave te veta(rreth un-it te vet).
Reagimi individual nuk paraqet pasoja per shoqerine. Konflikti dramatik
zhvillohet si ndeshje midis interesave dhe moralit te njeriut ne raport me
shoqerine grupin apo njeriun tjeter. Reduktimi maksimal i konfliktit te
jashtem ne thelb pasohet nga konflikti i brendshem i individit. Psh te tilla
jane psikodrama. Dramatikja lidhet me seriozen si kategori estetike per
dallim nga tragjedia gjegj tragjikja qe nderlidhej me tragjiken si kategori
estetike. Fundi dramatik ne strukturen e drames mund te nderlidhet me
te gjitha modalitetet e zgjidhjes serioze te konfliktit.e rasti me ekstrem i
zgjidhjes se konfliktit eshte vrasja. Kjo vrasje gjegj ky perfundim nuk
nenkuptohet si fund tragjik ne kuptimin e tragjedise. Vrasja ne drame- e
individit nuk paraqet pasoja fatale per shoqerine as nuk e percakton
fatin e shoqerise
11.KOMIKJA eshte kategori bazike e komedise si zhaner dramatik. Kjo
kategori e ruan identitetin zhanror te komedise. Komikja nuk nderlidhet
me determinimin mes njeriut dhe shoqerise (grupit dhe familjes) por ka
te beje me statusin formal te barabarte te individit karshi shoqerise,
 grupit, familjes. Komikja nderlidhet me komiken si kategori estetike dhe
ne thelb bazohet ne lojen. Fundi komik nenkupton zgjidhjen e konfliktit
ne frymen gazmore. Me fjale te tjers perfundimi eshte fatlum. Konflikti
komik zhvillohet si mospajtim, si intrige, ngaterrese dhe keqkuptim i
individit karshi shoqerise, grupit dhe familjes, individit tjeter.

ELEMENTET E PEBASHKETA TE TIPAVE TE ZHANRIT DRAMATIK

Per nga ana formale zhanri dramatik organizohet pothuaj njesoj ne baze te nje
modeli te pergjithshem struktural-formal. Ky model i pergjithshem ne praksisin
letrar perkatsisht ne llojet dramatike realizohet ne menyre tipike varesisht nga
kategoria bazike zhanrore. Ne suaza te teorise mbi zhanrin dramatik struktura
dramatike -formale ngerthen ne vetvete: didaskalite, dialogjet, aktet, skenat,
mizanskenat, monologun, karakteret, kohen, hapsiren, modelin kompozicional
fabular-syzheik. Keto elemente te struktures dramatike-formale mund te
paraqiten permes skemes grafike:

Skema paraqet dinamiken dramatike gjegj relacionet interaktive te shtresave,

kategorive, funksioneve ne suaza te struktures dramatike. Ne strukturen
dramatike sic shihet nga skema nje rol vendimtar e luan subjekti ne zhanrin
dramatik. Me subjekt ne kete rast kuptojme pranine autoriale dhe
karakterologjike gjegj prezencen indirekte te autorit ne tekstin dramatik dhe
pjesemarrjen direkte te karaktereve ne zhanrin dramatik.
Subjekti ne tekstin dramatik, zakonisht realizohet nga kompetenca e karakterit
mbi botekuptimin dhe ligjerimin qe eshte tipik, per situaten dramatike dhe
zhvillimin e ngjarjes. Nderkaq, kompetencen autoriale te krijuesit ne tekst
mund ta kuptojme si bashkesi e konvencave te materializuara ne tekstin
dramatik. Me fjale te tjera autori ne tekstin dramatik, gjithnje fshihet prapa
karaktereve.
Sic shihet, autori si subjekt eshte jashtezakonisht i kufizuar me pranine e vet.n
ethelb ate qe mund ta quajme prani tekstuale te autorit ne strukturen
dramatike realizohet permes didaskalive. Me didaskali kuptohet pjesa e tekstit
dramatik, autorial te autorit ku autori per lexuesin e vet(gjegj shikuesin) jep
informacion gjejgj bene pershkrimin dramatik ne raport me situaten
dramatike, ngjarjen, karakterin, te folurit e karakterit,veprimin dramatik,
vendin dhe kohen ku zhvillohet ngjarja dramatike gjegjsisht ku realizohet
drama. Me fjale te tjera, didaskalia paraqet pjesen narrative dramatike te
tekstit dramatik. Nderkaq, subjekti i realizuar si karakter ne strukturen e tekstit
dramatik, realizohet permes dukjes se karakterit(uniformes, pamjes) permes te
folurit(ligjerimit, dialogjeve, monologjeve) dhe permes veprimit(ngjarjes,
syzheut dramatik).
VEREJTJE per modelin e karakterit, shih ligjeraten perkatese mbi karakterin dhe
tipat e karakterit te realizuar me heret ne teori.
Nderkaq ketu do te perqendrohemi ne te folurit e karakterit dramatik.
Te folurit e karakterit dramatik sdo mend qe na nderlidh me metagjuhen
letrare, perkatsisht me gjuhen e drames. Materiali gjuhesor ne drame eshte
shume specifik dhe krejt i ndryshem nga ai i prozes ose i poezise. Gjuha e
drames gjegj gjuha e karakterit dramatik eshte ne lidhje te vazhdueshme me
formen skenike, varet nga funksioni skenik, zeri, mimika, gjestikulacioni dhe
pergjithsisht tipi i karakterit dhe kompozicioni dramatik. Gjuha dramatike e
karakterit dramatik dhe struktures dramatike, ne radhe te pare eshte gjuhe e
folur-e deklamuar. Kualiteti shprehes i se ciles varet nga intonacioni gjegjsisht
kualiteti intonacional. Ekspresiviteti i gjuhes dramatike nderlidhet me
emocionalitetin e karaktereve dramatike dhe formen e shqiptimit tipik te
karakterit tipik. Shprehja dramatike, prandaj eshte shprehje emocionale dhe
dinamike. Emocionet e kushtezojne karakterin dramatik. Ato dalin ne dukje
permes gjestikulacionit ekspresiv dhe deklarimit ekspresiv(te folurit ekspresiv)
te nderlidhura ngushte edhe me temen te cilen e emocionalizojne si teme e
perjetuar dhe e perfolur nga karakteri dramatik varesisht nga karakteristikat
tragjike, komike, permes urrejtjes, xhelozise etj. Prandaj, karakteri ne drame
eshte kategoria fondamentale bartese kryesor i veprimit dhe i te folurit(te
shprehurit dramatik).
Te folurit dramatik ne drame gjegj te folurit e karakterit realizohet permes
dialogut dhe monologut si 2 kategori fondamentale dramatike qe nderlidhen
me ligjerimin dhe shprehjen dramatike. Ne teorine e drames termi "monolog"
ne thelb ka te beje me nje lloj te dialogut me bashkebiseduesin qe mungon.
Monologun e hasim edhe ne linguistike dhe nenkupton manifestimin gjuhesor
me nje pjesemarres aktiv(me nje ze) pa marre parasysh pranine apo
mospranine e te tjereve. Monologu ne fakt permban te gjitha karakteristikat
qe mund te hasen ne dialog me te vetmin dallim qe ato ne strukturen
dramatike realizohen nga perspektiva e nje folesi qe krijon relacion komunikimi
me vetveten dhe me publikun. Mund te thuhet qe monologu eshte kategori e
gjuhes dramatike permes seciles, karakteri i vetem dramatik e realizon
ligjerimin e vet specifik(diskursin dramatik) qe i pergjigjet situates dramatike,
veprimit dramatik, dhe botekuptimit mbi ekzistencen. Me fjale te tjera,
esenciale per monologun eshte te foluit (ose te deklamuarit) me ze per
vetveten dhe tjetrin. Realisht monologu e paraqet komunikimin formal me
vetveten dhe komunikimin esencial - semantik per tjetrin(lexuesn/shikuesin).
Ne qoftese monologu ne tekstin dramatik eshte dominant atehere teksti
dramatik shendrrohet ne nje lloj specifik dramatik qe quhet
monodrame(drame me nje karakter). Ne kete kontekst monologu si kategori
dramatike ne strukturen e monodrames i kushtezon te gjitha elementet e tjera
te asaj strukture. Mbi te gjitha veprimi, konflikti dhe ngjarja reduktohen dhe
me shume perfolen, prezantohen, gjegj deklamohen permes gjuhes dramatike
te karakterit. Prandaj, mund te themi se monologu ne thelb paraqet
narrativizimin dramatik(prozaizimin dramatik) si rezultat i interaksionit mes
drames dhe prozes. Monologun si kategori dramatike mund ta hasim edhe
brenda dialogut dramatik ne rastet kur karakteri pra perdor nje reagim
monologjik si pjese te reagimit te vet duke e relativizuar bashkebiseduesin- nuk
e shkeput komunikimin me tjetrin por e redukton maksimalisht relacionin e
komunikimit. Po ashtu ne suaza te monologut mund te hasen edhe pjese
dialogjike kur karakteri gjate monologut improvizon dialog me tjetrin sikur
ndodh aktualisht ose perserit pjese te dialogut te zhvilluar ne suaza te
situatave dramatike te cilat perfolin (rrefehen) ne strukturen monologjike. Ne
kete rast kemi te bejme me monologun e dialogjizuar.
Dialogu dramatik eshte kategori e struktures dramatike qe nenkupton
nderrimin e fjaleve ( dhe shprehjeve) midis karaktereve qe shpalosin
modalitete semantike, pershkallezojne konfliktin, zhvillojne tema dhe
imponojne dramaticitetin emocional gjegjsisht dramaticitetin e situatave
dramatike ne te cilat zhvillohet dialogu. Ne fakt, per dialogun ne modelin e
pergjithshem ekzistojne 3 aspekte fondamentale:
12.Aspekti i pare ka te beje me relacionin une-ti ne strukturen e dialogutqe
paraqesin ne thelb folesin dhe degjuesin. Polariteti midis une dhe ti
(folesit dhe degjuesit) eshte shume e theksuar sa qe roli midis tyre
vazhdimisht nderrohet varesisht nga dinamika e komunikimit gjegjsisht
tensionimi dramatik. Prandaj, relacioni i ndersjelle midis pjesemarresve
te dialogut perjetohet si tensionim, objektivizohet si situate psikologjike
e dialogut dhe percakton natyren emocionale.
 13.Aspekti i dyte ka te beje me relacionin midis pjesemarresve te dialogut
dhe situatave reale se bashku me rrethanoret material qe i shoqerojne
bashkebiseduesit. Keto jane te natyrave te ndryshme: veprim, gjest,
gjerat qe behen objekt tematik i dialogut etj. Mund te jene aktuale,
potenciale, direkte dhe indirekte.
14.Aspekti i trete i struktures se dialogut eshte dimensioni semantik qe
eshte imanence e dialogut dhe nderlidhet me kontekstet dhe temat e
perfshira ne dialog qe me se paku mund te jene dy. Keto shquhen
sidomos permes replikimit te folesve me crast theksohet efekti
semantik.
secili nga keto aspekte te dialogut ka manifestim specifik gjuhesor. Ne baze te
aspekteve te dialogut, varesisht cili dominon ose si kombinohen ata mund te
behet edhe nje fare tipizimi i dialogut:
15.Dialogu i kundershtise une-ti, shoqerohet me elemente emocionale dhe
arbitrare. Rasti me ekstrem eshte dialogu i ngaterreses si dialog i
personalizuar me instikte infantile. Ngaterresa nga perspektiva
ontogjenetike eshte forma e pare e dialogut.
16.Dialogu i situates materiale me se miri realizohet si bisede profesionale
(psh midis dy inxhinjiereve ose letrareve) mbi temat dhe informacionin
profesional. Ketu nuk ka ngarkese emocionale ose tensionim me perjashtim
nese dialogu rreshqet kah diskutimi konfrontues. Ne kete tip te dialogut mund
te llogariten edhe bisedat e tjera te rendomta psh gjate drekes etj. Situatat
materiale mund te jene aktuale ose jo aktuale pra zhvendoset ne kohe dhe
hapsire. Ky nenkupton gjithsesi biseden tematike. Ne fakt, dialogu i ketille
imponon shpalim tematik dhe analize te caktuar mbi ceshtjet qe jane objekt
dialogjik.
17.Dialogu bisedor-semantik bazohet ne treguesin semantik dhe kontekset
tipike qe e mundesojne ate. Paraqet nje loje te paster sematike qe nuk
varet nga aspektet e jashtme dhe ato personalizuese. Pra ka paversi
semantike: njerezit synojne eksluzivisht te flasin. Kemi te bejme me
komunikimin per hir te komunikimt pa ndonje dobi te drejteperdrejte pa
nje funksion estetik. Te tilla jane bisedat e elitarve, dashurise, flirtet
mondane etj. Ky lloj i dialogut duhet te kuptohet jo si nevoje
konfliktuoze por si rezultat kulturor qe percillet me artificialitet te sjelljes
dhe zgjedhje te kujdesshme e te lire te temes qe e zgjedh vete folesi ne
dialog. Eshte teme e pa imponuar, spontane qe u pergjigjet te gjithve qe
 marrin pjese ne bisede, teme, mundesisht sa me larg aktualitetit dhe
situates materiale. Ketu hyjne ne rastin me ekstrem edhe bisedat pa
objekt qe krijone vetem efekt, sic jane dialoget komik, te planeve si edhe
bisedat pa motiv midis dy bashkebiseduesve qe kushtezohen te mbesin
per nje kohe se bashku psh ne situaten e pritjes etj.
Tipizimi i dialogeve eshte i hapur dhe i nuancuar prandaj mund te kemi tipa te
ndryshem te dialogeve kalimtar qe zakonisht i perafrohen dialogut bisedor-
semantik sic jane:
-dialogu i diskutimit qe bazohet ne kundershtine e tezave. Folesit nuk
kundershtohen personalisht por zhvillojne teza te ndryshme mbi ceshtjen. Ky
dialog ofrohet me tipin baze te dialogut bisedor-semantik.
-dialogu oraatorik/fjalimi eshte sinkretik. Nderlidhet me treguesin semantik me
se shpeshti asociativ mbi te cilin realizohet replika(kunderpergjigja). Si edhe me
dialogun e situates mbi te cilin realizohet realacioni me situaten materiale.
-dialogu skenik per vec elementeve te pergjithshme te dialogut ngerthen ne
vetvete indirekt edhe publikun gjegj ka parasysh publikun dhe relacionin
receptues. Shenja te dramaticitetit dialogjik ne suaza te dialogut skenik kemi:
A) ne angazhimin emocional te temave te folura
B)ne castin e nxjerrjes(shquarjes) emocionale ne raport me tipizimin
karakterologjik te karaktereve.
C)ne rritjen emocionale (pershkallezimin emocional)
D) ne tensionimin emocional gjate perballjes me pengesate
E ) ne perpjkjen per ta zoteruar dhe permbyllur imazhin emocional. Vetem
permes manifestimit emocional arrihet dialogu dramatik(dialogu skenik).
Pervec dimensionit tematik dhe semantik ne dialogun tematik ngerthehen
edhe disa variante te zhvillimit dramatik
18.Nderrimi i temave-kur nje teme e cyt temen tjeter me se shpeshti
permes asociacionit.pranimi i temes kur temen qe inicion nje karakter e
zhvillon temen tjeter.
19.Ngecja e temes- kur nje teme qe eshte ne zhvillim nderpritet per tu
permbyllur ne fund te dialogut dramatik.
20.Kthimi i temes- kur tema e nderprere kthehet dhe kryqzohet ne nje vend
tjeter dramatik dhe permbyllet ne fund te dialogu dramatik.
 21.Braktisja e temes- kur tema nderpritet dhe nuk permbyllet me ne
dialogun dramatik. Format e rendomta te zhvillimit te temes dialogjike
jane pyetja-pergjigjia dhe forma e pranimit te temes(tema e zhvillon
temen)

MODELI SKENIK NE STRUKTUREN DRAMATIKE realizohet nga nje varg skenash

dramatike qe paraqesin te gjitha vendet ku zhvillohet ngjarja dramatike. Skenat
dramatike paraqesin fragmentarizim te kontinuitetit te ngjarjes. Si e tille skena
dramatike eshte pjese e aktit qe e kufizon veprimin dramatik dhe ngjarjen
dramatike ne raport me vendin ku duhet te zhvillohet ajo.skena dramatike ka
edhe elemente te hapsires reale- lokacionit teatror qe shihet tek shikuesi.
Skena dramatike perbehet nga mizanskenat dramatike.ne fakt mizanskenat
dramatike ngerthen renditjen e karaktereve ne skene, hyrje-daljet e
karaktereve si dhe kombinatoriken e veprimit te tyre.
Aktet ne strukturen dramatike formalisht kryejne te njejtin funksion sikurse
kapitujt ne proze dmth jane teresi te tekstit dramatik qe e permbyllin nje rreth
te veprimit kauzal te karaktereve dhe te zhvillimit te ngjarjes. Aktet mund te
perbehen prej disa skenave. Formalisht numri i skenave nuk eshte i kufizuar
madje ne strukturat draamatike eksperimentale te tipit te antidrames, aktet
edhe mund te shperbhen formalisht si drame pa akte.