Budowa i rodzaje kości

Wprowadzenie
Przeczytaj
Model 3D
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Budowa i rodzaje kości

Ludzka czaszka składa się z mózgoczaszki, która osłania mózgowie, oraz twarzoczaszki (trzewioczaszki)
otaczającej narząd wzroku i słuchu, a także górny odcinek dróg oddechowych i układu pokarmowego.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Kości są narządami o białawej barwie, zbudowanymi z organicznej substancji

międzykomórkowej (osseiny), która zapewnia im elastyczność i wytrzymałość mechaniczną.
Są przy tym żywą tkanką, aktywnie uczestniczącą w przemianie materii: stanowią
największy rezerwuar soli wapnia, są również przesycone innymi solami mineralnymi, m.in.
fosforu i magnezu. W zależności od pełnionej funkcji wykazują dużą różnorodność
kształtów. Wyróżnia się kości długie, krótkie, płaskie i różnokształtne.
Twoje cele

Omówisz budowę kości.

Scharakteryzujesz rodzaje kości.
Wskażesz przykłady kości należące do poszczególnych grup.
Przeczytaj

Budowa kości

Kość zbudowana jest z tkanki kostnej zbitej (istoty zbitej), składającej się z osteonów,
i gąbczastej (istoty gąbczastej). Istota zbita tworzy warstwę zewnętrzną wszystkich kości
i występuje w trzonie kości długich. Istota gąbczasta wypełnia wnętrze nasad kości długich
oraz pozostałych kości – z wyjątkiem kości pneumatycznych.

1 2

3 4 5

Nasada

Trzon kości

Okostna

4
 Istota zbita

Istota gąbczasta

Istota zbita tworzy trzon kości, który otacza jamę szpikową. Przedłużeniem jamy szpikowej są wolne
przestrzenie między beleczkami istoty gąbczastej, budującej nasady kości położone po obu stronach trzonu.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Jamę szpikową i małe jamki szpikowe istoty gąbczastej wypełnia szpik kostny. Jest to miękka, gąbczasta masa,
której ilość zwiększa się wraz z wiekiem (u noworodków jest jej ok. 70 cm 3, a u osoby dorosłej ok. 4000 cm 3).
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Czerwony szpik kostny

Pełni funkcję krwiotwórczą – wytwarza erytrocyty, leukocyty (głównie

granulocyty) oraz płytki krwi.

Występuje we wszystkich kościach płodu i noworodka, jednak wraz z wiekiem

jego ilość zmniejsza się. U osoby dorosłej czerwony szpik kostny jest już
obecny jedynie w kręgach, żebrach, łopatkach, obojczyku, mostku, kościach
czaszki, miednicy i częściowo w jamach kości długich.

Wraz z wiekiem w szpiku czerwonym odkłada się coraz więcej komórek

tłuszczowych, które nadają mu żółtawe zabarwienie. W ten sposób powstaje
żółty szpik kostny, będący rezerwą krwiotwórczą ustroju.
 W razie dużej utraty krwi przez organizm, np. w wyniku silnego krwotoku,
żółty szpik kostny przekształca się w szpik czerwony, który uzupełnia powstałe
braki w elementach morfotycznych krwi.

Kość (z wyjątkiem powierzchni stawowych oraz miejsc zetknięcia kości) jest otoczona warstwą tkanki
włóknistej – okostną. Jest ona od zewnątrz zaopatrzona w nerwy i naczynia krwionośne odżywiające kość. Po
jej wewnętrznej stronie znajdują się komórki kościotwórcze, które odgrywają główną rolę w rozwoju
i regeneracji kości.
Źródło: M. Komorniczak, Pbroks13, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Kość rośnie zarówno na grubość, jak i na długość. Grubienie kości wynika z odkładania się
na jej zewnętrznej powierzchni osteoblastów i niszczenia od wewnątrz starych komórek
kostnych (za co odpowiadają osteoklasty). Wzrost kości trwa do ok. 18. r.ż. u kobiet i do ok.
21. r.ż. u mężczyzn. U osób starszych może dochodzić do ubytku masy kości i osłabienia ich
struktury, a w konsekwencji do złamań.

Chrzęstny model kości formuje się już w okresie rozwoju embrionalnego. Stopniowo
chrząstka jest zastępowana tkanką kostną. Później, dzięki warstwie chrząstki zwanej
nasadową, następuje wzrost kości między jej nasadami a trzonem, co powoduje jej
wydłużanie.
Schemat przedstawiający etapy kostnienia śródchrzęstnego.
Źródło: Laboratoires Servier, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Pod wpływem hormonów wydzielanych w okresie dojrzewania płciowego (estrogenów)

wzrost kości ustaje, a nasady kości długich zrastają się z trzonem.

Cechy zapewniające kościom wytrzymałość i odporność na rozciąganie przy zachowaniu

lekkości to:

gęste utkanie istoty zbitej,

ułożenie beleczek istoty gąbczastej (zgodne z kierunkiem oddziaływania na kość siły
największego nacisku),
walcowata budowa trzonu,
skład istoty międzykomórkowej (składa się ona w ok. 65% z soli mineralnych, a w 25%
z organicznej substancji, tzw. osseiny).

Różnorodność form i kształtów kości

Forma i kształt kości są bardzo zróżnicowane; wynika to z różnorodności funkcji, jakie kości
pełnią w organizmie.

W trakcie rozwoju płodowego, w okresie niemowlęctwa i dzieciństwa w miejscach,

w których powierzchnia kości jest narażona na ucisk, powstają zagłębienia, dołki lub rowki,
z kolei tam, gdzie działają siły rozciągające, tworzą się wypukłości w formie grzebieni bądź
kłykci.
Ze względu na kształt wyróżnia się kości długie, krótkie, płaskie i różnokształtne.

Kości długie:

udowa, piszczelowa, strzałkowa, ramienna, promieniowa, łokciowa, obojczyk,

żebra

Kości krótkie:

kości nadgarstka, kości stępu

 Kości płaskie:

kości sklepienia czaszki, kość biodrowa, łopatka, mostek

Kości różnokształtne:

kręgi, kości trzewioczaszki (twarzoczaszki), kosteczki słuchowe

Źródło: licencja: CC BY-SA 3.0.

Kości czaszki
Czaszka składa się z dwóch części: mózgoczaszki (chroniącej mózg) i części twarzowej zwanej trzewioczaszką.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Kości trzewioczaszki człowieka.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
 Kości mózgoczaszki człowieka.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Mózgoczaszkę tworzą płaskie kości połączone ze sobą nieruchomo za pomocą szwów.

Kość czołowa

Kości ciemieniowe

Kości skroniowe

Mózgoczaszka

Kość sitowa

Kość potyliczna
Kość klinowa

Mózgoczaszka chroni mózgowie, ważne ośrodki pnia mózgu (np. oddechowy) oraz
mózgowe ośrodki zmysłów: wzroku, węchu, słuchu i równowagi.
Różnokształtne kości trzewioczaszki to:

parzyste kości szczękowe,

parzyste kości jarzmowe,
parzyste kości nosowe,
parzyste kości podniebienne,
parzyste kości łzowe,
kość gnykowa,
ruchoma, nieparzysta żuchwa (łączy się ruchomo z kośćmi skroniowymi).

Kości twarzoczaszki okalają początkowe

Rozmieszczenie zatok przynosowych.
Źródło: Patrick J. Lynch, medical illustrator deriva ve work: M.
Komorniczak, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.
odcinki dróg oddechowych i układu
pokarmowego. Są również miejscem
przyczepu mięśni twarzy. Kości czaszki
znajdujące się w sąsiedztwie jamy nosowej
wypełnione są powietrzem i tworzą zatoki
przynosowe. Te wolne przestrzenie
wnikają również w łuki brwiowe kości
czołowej, szczękę i trzon kości klinowej.
Wypełnione powietrzem kości czaszki
należą do kości pneumatycznych.

Słownik
chrząstka

sztywna i jednocześnie elastyczna tkanka łączna podporowa, zbudowana

z chondroblastów, chondrocytów i chondroklastów oraz substancji międzykomórkowej
okostna

włóknista błona okrywająca kość, zawierająca naczynia krwionośne, nerwy i komórki

kostne; uczestniczy w ochronie, odżywianiu i regeneracji kości
osteoblast

komórka wytwarzająca organiczną substancję międzykomórkową (osseinę) tkanki kostnej

i kontrolująca jej mineralizację
osteoklast

komórka kościogubna; wielojądrzasta, duża komórka powstała przez zespolenie

makrofagów; niszczy lokalnie tkankę kostną, tworząc zagłębienia w kości; uczestniczy
w procesach przebudowy kości i gojenia złamań
osteon

inaczej system Haversa; podstawowa jednostka strukturalna i czynnościowa kości; w jego

wnętrzu znajduje się tzw. kanał Haversa, w którym przebiegają nerwy i naczynia
krwionośne
tkanka kostna

tkanka złożona z komórek takich jak osteoblasty, osteocyty oraz osteoklasty i z substancji
międzykomórkowej, zawierającej włókna kolagenu i sole mineralne
tkanka kostna gąbczasta

tkanka zbudowana z blaszek kostnych ułożonych w beleczki kostne; między beleczkami

występuje szpik kostny czerwony
tkanka kostna zbita

tkanka zbudowana z ułożonych koncentrycznie blaszek kostnych, które tworzą osteony

Model 3D

Polecenie 1

Zasób interaktywny dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/D6L81qkQe

Rodzaje kości w szkielecie człowieka.

Źródło: Przedmiotowy model 3D został opracowany przez Englishsquare.pl Sp. z o.o. na podstawie materiału źródłowego
zakupionego w ramach serwisu: www.turbosquid.com. Jakiekolwiek dalsze użycie tego modelu 3D podlega wszelkim
ograniczeniom opisanym w licencji opublikowanej na przywołanej stronie internetowej.

Przeanalizuj model 3D układu kostnego, a następnie wykaż związek kształtów kości

z funkcjami, jakie pełnią w organizmie.
Polecenie 2

Zasób interaktywny dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/D6L81qkQe

Model 3D kości długiej

Źródło: Przedmiotowy model 3D został opracowany przez Englishsquare.pl Sp. z o.o. na podstawie materiału źródłowego
zakupionego w ramach serwisu: www.turbosquid.com. Jakiekolwiek dalsze użycie tego modelu 3D podlega wszelkim
ograniczeniom opisanym w licencji opublikowanej na przywołanej stronie internetowej.

Przeanalizuj model kości długiej w 3D. Wymień miejsca występowania szpiku kostnego i opisz

jego funkcję.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz kości wchodzące w skład trzewioczaszki.

 kości ciemieniowe

 kości szczękowe

 kość sitowa

 kości nosowe

 kości jarzmowe

 kości skroniowe

 kości łzowe
Ćwiczenie 2 輸

Uporządkuj kości ze względu na kształt.

Kości płaskie

Obojczyki Kręgi Łopatka

Kość biodrowa Żebra

Kości stępu
Kości krótkie
Kości trzewioczaszki

Kości ramieniowe Mostek

Kości nadgarstka
Kości długie

Kości różnokształtne

Ćwiczenie 3 輸

Wskaż zdania prawdziwe i fałszywe.

Prawda Fałsz
Osteon to podstawowa jednostka strukturalna tkanki
 
kostnej zbitej i gąbczastej.
Istota zbita tworzy warstwę wewnętrzną wszystkich kości
 
i występuje w trzonie kości długich.
Czerwony szpik kostny występuje we wszystkich kościach
 
noworodka.
Kość biodrowa jest kością płaską.  
 Ćwiczenie 4 醙

Źródło: Kevin Mackenzie, University of Aberdeen, wellcomecollec on.org, licencja: CC BY 4.0.

Zdjęcie mikroskopowe przedstawia tkankę budującą szkielet. Nazwij ją i wskaż, gdzie się
znajduje.

Schemat do ćwiczeń 5 i 6

Rysunek przedstawia kość długą szkieletu człowieka.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 5 醙
Określ typ tkanki kostnej występującej w częściach A i B.

Ćwiczenie 6 難

Do kości od zewnątrz przylega struktura oznaczona literą C.

Nazwij ją i określ jej rolę.

Ćwiczenie 7 難
W kościach długich dzieci i młodzieży w okresie dojrzewania obecna jest struktura zwana
chrząstką nasadową. Wyjaśnij, jaką pełni funkcję.

Ćwiczenie 8 難

Tkanka kostna zbita zbudowana jest z osteonów. Są to struktury złożone z blaszek kostnych,
które otaczają centralny kanał zwany kanałem Haversa. W przewodzie tym przebiegają nerwy
i naczynia krwionośne.

Wyjaśnij, jaką funkcję pełnią naczynia krwionośne przebiegające przez kanał Haversa.
Dla nauczyciela

Scenariusz lekcji

Autor: Agnieszka Pieszalska

Przedmiot: biologia

Temat: Budowa i rodzaje kości

Grupa docelowa: III etap edukacyjny – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

V. Budowa i fizjologia człowieka.

8. Poruszanie się. Uczeń:

1) rozpoznaje rodzaje kości ze względu na ich kształt (długie, krótkie, płaskie,

różnokształtne);

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

XI. Funkcjonowanie zwierząt.

2. Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem

struktur odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.

7) Poruszanie się. Uczeń:

k) rozpoznaje rodzaje kości ze względu na ich kształt (długie, krótkie, płaskie,

różnokształtne),

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje cyfrowe.
Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Omówisz budowę kości.

Scharakteryzujesz rodzaje kości.
Wskażesz przykłady kości należące do poszczególnych grup.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
koperty z zagadnieniami do opracowania;
model szkieletu i czaszki człowieka.

Przed lekcją

Uczniowie samodzielnie poszukują informacji związanych z tematem lekcji i przynoszą je na

zajęcia.

Przebieg zajęć

Faza wstępna

1. Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się ze wstępem w e‐materiale.

2. Nauczyciel zadaje pytania:
Z jakich związków chemicznych zbudowane są kości?
Dlaczego liczba kości różni się u dzieci i dorosłych?
Jakie kształty kości możemy wyróżnić?
3. Nauczyciel podaje cele lekcji i formułuje jej temat.

Faza realizacyjna

1. Nauczyciel dzieli klasę na 4 grupy i wyjaśnia im zasady pracy. Zaznacza, że czas pracy
przy każdym stanowisku wynosi 7 min.
2. Każda z grup podchodzi do swojego stanowiska pracy i z przygotowanej koperty
wyjmuje zagadnienie do opracowania.
 3. Uczniowie korzystają z e‐podręcznika i przygotowanych materiałów.
4. Po upływie wyznaczonego czasu grupy przechodzą na kolejne stanowiska i opracowują
zagadnienia z następnych kopert.
5. Nauczyciel kontroluje pracę grup i wyjaśnia ewentualne wątpliwości.
6. Grupy prezentują opracowane zagadnienia.

Zagadnienia do opracowania:
1. Budowa kości.
2. Różnorodność kształtów kości (uczniowie na szkielecie wskazują przykłady
kości długich, krótkich, płaskich i różnokształtnych).
3. Kości mózgoczaszki (uczniowie wymieniają je i wskazują na czaszce), kości
trzewioczaszki.
4. Zapoznaj się z modelem 3D układu kostnego i wykonaj do niego polecenia.

Faza podsumowująca

1. Nauczyciel podsumowuje pracę grup.

2. Uczniowie odpowiadają na pytania podsumowujące lekcję:
Omów budowę kości.
Jakie kształty kości możemy wyróżnić?
Z jakich kości zbudowana jest mózgoczaszka?

Praca domowa

Uczniowie wykonują ćwiczenia interaktywne zawarte w e‐materiale.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania modelu 3D

Model 3D może zostać wykorzystany przez ucznia w fazie przygotowania do lekcji.