APROVEITAMENTO

DE PLANTAS
SILVESTRES EN
AGROECOLOXÍA
Sindicato Labrego Galego
7, 14, 21 e 28 de setembro 2023

Amoriñas das Silveiras.

Agroecoloxía e Soberanía Alimentaria
coquechis@hotmail.com
Pensando……

¿ Cantas plantas comemos na nosa dieta?

¿20 ou 30 ?

¿Que tipo de plantas son?

¿Que se necesita para que cheguen ata nós?

Pensando… con datos…..
Hoxe en día cultivamos unhas 150 especies vexetais

Antigamente utilizaban máis de 7000 especies

vexetais

Fai só 70 anos nas aldeas e pobos se utilizaban e

comían grandes cantidades de herbas silvestres
Pensando… con máis datos…e sentindo…

Riqueza florística enorme

Península ibérica Valorala
Coñecela
• 1700 especies vexetais Recoñecela
Utilizala
• 20% en perigo de extinción Coidala
Defendela
Transmitila
• 1300 son endemismos ( só danse aquí)
¿Malas herbas?, malezas, adventicias,
arvenses, espontáneas
• ¿Malas herbas? : non sempre foi así

• Antes tiñan múltiples usos e propiedades: plantas multifuncionais

• Outros nomes: adventicias, arvenses, espontáneas ou malezas

• Precursoras dos cultivos actuais despois de anos e anos de selección e mellora polas
agricultoras e máis recentemente por técnicos e científicos

• Fai 10.000 empeza o cultivo da terra

• Adaptadas ao noso clima local e as condicións do entorno

Soberanía alimentaria e agroecoloxía

Beneficios das malezas

 Protexen o solo da erosión, mellora a  Alimento
estrutura e estimulan a actividade biolóxica - Persoas
 Uso como abono verde, aportando - Animais
nutrientes e materia orgánica - Plantas
 Proveen un microclima máis favorable para  Medicina e hixiene
os cultivos - Persoas
 Proveen de biodiversidade, albergan fauna - Animais
benéfica (abellas, enemigos naturais das - Plantas
pragas)  Artesanía e industria
 Serven de plantas trampa para pragas de  Benestar: estéticas,
cultivos ornamentais, aromáticas,
 Son a base da mellora fitoxenética dos lúdicas
cultivos
Soberanía alimentaria e agroecoloxía

Cultivo Maleza Praga controlada Inimigos

beneficiado
Col Bledo, Moco de pavo, Pulgón Aumento de
(Amaranthus (Myzus persicae) depredadores sírfidos,
retroflexus) xoaniñas e crisopas
Farnelo,(Chenopodium
albium)
Col-repolo Umbelíferas Control da oruga da col Aumentan los
(Plutella xylostella) parasitoides taquínidos e
icneumónidos
Fresón Plantas compostas Trips Aumento do depredador
Macela (Chamaemelum Orius laevigatus
mixtum)
¿ Malas herbas?
• A natureza é demasiado sabia
• Entender que fan aí
• A presenza das distintas variedades fala das características do solo

Plantas bioindicadoras

Diagnóstico do solo a partir do

que indican as malezas
Plantas bioindicadoras

SOLO
Reservorio de Condicións do entorno Rompen dormición
sementes en latencia favorables e xerminan
ou dormición

Supresión da dormición da semente

Mentha
Digitalis purpurea  Xeoloxía, clima, hidroloxía, estructura da Emisión de
Exposición do capa superior do solo exudados
solo á luz  Vida das bacterias edáficas radiculares da
 Prácticas humanas presentes e pasadas pataca
 Entorno da planta
Plantas bioindicadoras
Interdependencia solo-planta-animal: biotopo

No solo hai asociacións vexetais que acollen vida animal

Os animais dependen das plantas (síntesis de glúcidos e algún aa asenciais)
As plantas utilizan aos animais para transportar o pole, dispersar as sementes e romper a
dormición, así garantizar a súa continuidade biolóxica

Unha planta vólvese significativa como indicadora a partir de certa

abundancia

Unha planta aillada só é indicadora da súa contorna inmediata e non de toda a leira
Plantas bioindicadoras
• Carencia de arxila no solo Rumex acetosella
• Equilibrio no solo Stellaria media
• Saturación con m.o. de orixe animal Taraxacum officinale
• Saturación con m.o. de orixe vexetal Veronica chamaedrys
• Encharcamento Ranunculus repens
• Compactación dos solos Plantago major
• Anaerobiosis completa e asfixia Rumex obtusifolius
• Aumento de pH do solo Vicia cracca, Sinapis arvensis
• Invernos longos e fríos, veráns secos e calurosos Veratrum álbum, Oxalis
• Contaminación agrícola, industrial ou urbana, intoxicación do solo Datura
stramonium
Plantas bioindicadoras
Diagnóstico de solos (Gérard Ducerf)

3 etapas:

1. Inventario de especies presentes na zona

2. Evaluación da densidade de cada especie asignando un
coeficiente de cobertura (sombra proxectada no solo pola
especie considerada)
3. Análisis das características da parcela e as suas condición de
solo
Plantas como medicina
Plantas que curan ás plantas
Biopreparados
Plantas que curan ás persoas
Plantas que curan aos animais
Autocuración das persoas
Autocuración dos animais
Etnobotánica
Etnobotánica
Etnomedicina
Etnoveterinaria

Principios activos
Sustancias responsables da acción farmacolóxica das plantas.

Sustancias que sintetiza e almacena a planta durante a súa actividade fisiolóxica e metabólica ao longo do
seu proceso de maduración que poden ter virtudes medicinais, ou tamén estes efectos poden resultar
tóxicos.

En xeral cada planta posúe varios principios activos, que moitas veces actúan potenciándose entre si, e polo
tanto pode posuír varias propiedades medicinais demostradas.
Plantas como medicina
Principios activos
• Cada compoñente pode atoparse en distintas partes da planta, polo que a súa presenza non é
semellante todo o ano na planta, nin cuantitativamente nin cualitativamente.
• Os procesos de elaboración e preparación son os que permiten dispoñer destes beneficios
durante todo o ano.

Os principios activos dependen de:

• Parte da planta utilizada
• Momento de colleita
• Forma de preparación

Estas moléculas son moi numerosas e complexas na súa estrutura. Pódense clasificar en grandes
grupos para axudar a elixir unha ou outra planta en función dun síntoma ou afección ou para elixir
a mellor elaboración para o remedio
Planta como medicina
Principios activos
• Aceites esenciais
• Alcaloides
• Flavonoides
• Glucósidos
• Mucilaxes
• Resinas
• Saponinas
• Sustancias amargas
• Taninos
• Vitaminas, minerais e elementos traza
Planta como medicina
Partes utilizadas da planta Partes utilizadas da planta

• Raíz • Folla
• Rizoma • Flor
• Bulbo • Froito
• Tubérculo • Pedúnculo
• Casca/Cortiza • Sumidades
• Talo • Semente
• Xema • Secreción (látex)
Planta como medicina
Formas de uso e vías de administración. Preparacións
A planta, unha vez colleitada pódese someter a distintos procedementos que melloran o seu uso,
son as preparacións:

• Dispoñer dunha cantidade maior de principio activo (tinturas)

• Elaboración de soportes que faciliten a utilización para uso interno ou externo (tisanas ou
cremas).
• Dispoñer en todas as épocas das suas propriedades

As preparacións deben ser etiquetadas:

• Coñecer o seu contido: nome da planta, parte utilizada
• Data de elaboración
Plantas como mediciña
Formas de uso e vías de Formas de uso e vías de
administración. Preparacións administración. Preparacións
• Inxestión • Tinturas: vía interna, vía externa
• Triturado en pó • Extractos: líquidos, sólidos
• Infusión • Viños medicinais
• Cocción • Vinagres
• Maceración • Aceites
• Baño • Cremas e ungüentos
• Vapor, bafos • Linimentos
• Gargarexos • Cataplasmas e compresas
• Xaropes
Biopreparados para a horta
• Aproveitar as propiedades das plantas e extraer os principios activos

• Auga de boa calidade: de choiva, de fonte, de pozo, de río, si é de

grifo primeiro deixar evaporar o cloro

• Temperatura: en extractos fermentados mínimo 15ºC para favorecer

a actividade microbiana

• Recipientes: caldeiros ou capazos de plástico, vidro, barro, potas de

aceiro inoxidable ou porcelana
Biopreparados
• Maceración en auga
Cortar as plantas en anacos pequenos. Cubrir con auga e deixar 24h a Tª
ambiente en semisombra ou no interior. Filtrar e meter no pulverizador sin
diluir. Pulverizar inmediatamente. Non se conserva, facer pequena cantidade
de cada vez.
100g planta fresca ou 20g de planta seca por 1 litro de auga
Capuchina: funxicida (pura)
Milenrama (flores): estimula defensas (diluida ao 5%), reforza as
preparación funxicidas e insecticidas (engadida ao 10%)
Estruga (48h): Insectífuga por repulsión para pulgóns e ácaros (diluido 10%)
Biopreparados
• Infusión
100g planta fresca ou 20g planta seca
Déixase infusionando ata que arrefríe. Filtrar e pulverizar puro ou ao 20%
Emplear inmediatamente ou en 24h
Asente (follas e ramos florais): insecticida e insectífuga (diluir 20%)
Menta (follas), lavanda (flores): insectífuga e insecticida (pura)
Ourego (follas e flores): insectífuga e funxicida (diluir 20%)
Santolina (flores e follas): insectífuga e insecticida (pura)
Tanaceto (flores): insecticida (pura) e funxicida (mildiu e roya, diluir 20%)
Biopreparados
• Decocción (plantas coriáceas)
Deixar a remollo a noite anterior a planta cortada en anacos
Sin cambiar a auga poñer ao lume ata que ferva, deixar que ferva 20 min a lume baixo e tapado.
Filtrar
Conservación 24h
Asente (follas e flores): insecticida (pura)
Allo (dentes): funxicida (puro), insecticida e insectífugo (20%)
Cola de cabalo (follas e talos): insecticida e insectífuga (pura), funxicida (20%)
Consolda (follas): insecticida (pura), estimulante (20%)
Fento común (follas): insecticida e repelente de carafios e lesmas (pura)
Estruga (raíces): funxicida (10%)
Sabugueiro (follas): insectífugo (puro)
Biopreparados
• Extracto fermentado
Moi concentrados e nutritivos
Consolda: K, P, Ca. Reequilibrante.Estimulante en sementeira e planta xoven (5%), reforza
produción de hortalizas de froito (rego diluida 10%). Acelera o montón de compost
1kg planta, 10 litros de auga. Trocear as plantas. Remexer todos os días. Listo en 5-10 días
Estruga: rica en N, sales minerais e oligoelementos.Estimula as plantas xóvenes en
primavera (5%), para estimular cando empezan a medrar (10%) ou plantas debiluchas.
Axuda a acelerar o compost. Tarda 8-10días
Cola de cabalo: reforza as plantas xóvenes (5%), funxicida (10%)- Tarda 8-15 días
Mexacan: sobre todo en froiteiras. Aporta K , efecto favorable nos froitos (20%), disminuir
o estrés na seca
Fento: insecticida e insectífugo (5%), pulgóns. Fertilizante, ten P (10%), asociado coa
estruga polo N desta. Contra gusanos de alambre (20%)
Plantas como alimento
Un 70% das adventicias dos cultivos son comestibles
A calidade nutricional das plantas silvestres é superior ás cultivadas.
Composición de nutrientes superior ás plantas cultivadas
Calcio: leitaruga, mexacán, bledo e fiuncho xunto con requeixo e leite; farnelo,
cenoria silvestre e estruga máis alto que requeixo e leite
Magnesio: espinaca, acelga; estruga, veldroega, cabaciñas (colleja), pamplina,
labaza, lingua de ovella, acedera
Vit C: farnelo duplica á laranxa; estruga quintuplica á laranxa e triplica ao brécol
Vit A: acelga, espinaca, leituga, cenoria; mexacán, farnelo, malva, leitaruga, bledo
Vit B, Ferro, Zinc, Lisina e Treonina, Ácidos grasos omega-3
Plantas como alimento
• Comparación da cantidade de nutrientes entre plantas cultivadas e
silvestres

• Datos de USDA (United States Departament of Agriculture) del

ministerio de agricultura de EE.UU

• “Bienvenida la “maleza” porque ella te salvara la cabeza. Usos de 113

plantas silvestres de los campos norteños”
Cómo recolectar malezas
• Identificación de plantas silvestres: moita práctica
• Plantas xóvenes teñen diferencias con adultas. Observación e estudio ao longo
do ciclo vital das plantas
• Usar todos os sentidos para a identificación da planta: vista, tacto (suave, pelosa
ou áspera), olfato frotar entre os dedos e ulir), gusto ( degustar e escupir).
Importante non tragar o anaco que nos levamos á boca ( pode ser irritante para a
gorxa)
Non levar á boca:
Acónitos: plantas máis tóxicas, Aconitum vulparia en Galicia
Teixo (Taxus baccata)
• Non inxerir ninguna planta que non se coñeza
• Si se consume por primeira vez, comer só una pequeña porción e ver como
senta, por posibles reacción alérxicas. Comer só una planta nova de cada vez
Cómo recolectar malezas
Aconitum vulparia Taxus baccata
Cómo recolectar malezas
Cicuta (Conium maculatum)
Tóxica, pode ser mortal
Cómo recolectar malezas
Nabo do diaño (Oenanthe crocata)
Tóxica, pode ser mortal
Cómo recolectar malezas
• Evitar recolectar en cercanías autoestrada e estradas moi transitadas, vías
férreas, áreas con lixo, pinturas, campos fumigados por pesticidas

• Coidado coas pradeiras húmidas se hai rebaños (parásitos), ou onde haxa

animais domésticos. Nestos casos cociñalas, non inxerir en crú.

• Calquera planta recolectada para comer en crú: cubrir con auga e engadir un
chorro de vinagre (6%) e esperar 10-15 min

• Non coller plantas enfermas nin froitos con mofos

• Recolección sostenible: apañar 1 planta de cada 20

Cando recolectar malezas

• Follas: antes de empezar a florecer (cambio de sabor

e textura)
• Flores: cando están recén abertas nun día soleado
(mais néctar, mais fragancia, mais sabor)
• Froitos: cando están maduros
• Raíces: en inverno, finais de primaver ou outono ( os
nutrientes están nelas)
Un legado cultural, natural e xenético valiosísimo,
que é necesario

Valorar
Coñecer
Recoñecer
Utilizar
Coidar
Defender
Transmitir entre todas e todos

¡Graciñas!