BİY 206 BİTKİ

MORFOLOJİSİ

GİRİŞ

Prof. Dr. Nurhan Büyükkartal

KAYNAKLAR
 DERSİN İÇERİĞİ

Primer yapı
-Kök- Sekonder yapı

Primer yapı
-Gövde Sekonder yapı
-Yaprak
-Çiçek
-Meyve
-Tohum
 Giriş

• Bitki morfolojisi bitkilerin yapısını inceleyen bir bilim dalıdır.

• Bitkinin mikroskop yardımıyla iç yapısını inceleyen bölümüne

iç morfoloji=Anatomi,

• Bitkiyi meydana getiren değişik organların birbirleriyle

ilişkisinden, bu organlarda meydana gelen değişikliklerden
yani metamorfozlardan bahseden bölümüne ise dış morfoloji
denir.
 BİTKİ ANATOMİSİ

İç morfoloji=ANATOMİ Dış morfoloji

 Giriş

• Dokular farklılaşarak organları, organlarda organ sistemlerini

meydana getirir.

Yaprak

Gövde
Doku

Kök

Organlar Bitki
 Giriş

• Belli bir canlılık ödevi gören vücut parçasına organ

denir.

• Canlılarda yaşama ve üreme olmak üzere iki çeşit

canlılık faaliyeti vardır.

• Buna bağlı olarak organlar,

• 1. Vejetatif Organlar ( Büyüme-gelişme organları )
• 2. Generatif Organlar ( Üreme, çoğalma organları )
 Bitki organları

Vejetatif Organlar Generatif Organlar

Kök Çiçekler

Gövde

Yaprak
 Giriş

•Üreme organları bitki gruplarına göre

değişiklikler gösterir ve bu sebeple bitki
sistematiği dersinde daha detaylı incelenir.

•Morfoloji dersinde ise tohumlu bitkilerden

Angiospermlerin üreme organları genel olarak
incelenir.
 Giriş

• İlkel bitkiler farklılaşmamış yapraksı bir yapı

gösterirler.
• Yüksek bitkiler ise, farklılaşmış organlara
sahiptirler.

• Köksüz ve yapraksız bir yapıya tallus adı

verilir.

• Eğer tohumlu bitkiler dallanmış bir eksen

içeriyorlarsa kök-gövde ve yapraktan oluşan
bu yapıya kormus denir.
 Talluslu Kormuslu
Bitkiler Bitkiler

Tallophyta Cormophyta
 Giriş

• Pteridophyta (eğreltiler), Gymnospermler (açık

tohumlular) ve Angiospermler (kapalı tohumlular)’ de
gerçek gövde, yaprak ve kök vardır.

• Gymnospermler Angiospermler

(açık tohumlular) (kapalı tohumlular)

1. Monokotiledonlar (tek çenekliler)

2. Dikotiledonlar (çift çenekliler)
 Giriş

•Canlıların kendine benzer bireyler meydana getirmesine üreme

denir. Üreme eşeyli ve eşeysiz olarak meydana gelir.

Eşeysiz üreme ya bitkiden ayrılan bir tek hücrenin gelişerek

bitkiyi vermesiyle oluşur ki bu hücreye spor, sporu veren bitkiye
de sporofit denir. Bu şekil eşeysiz üremeye de sporlu üreme
denir.

Bitkiden ayrılan çok hücreli vegetatif organların veya organ

parçalarının gelişmesiyle yeni bir bitki meydana gelebilir ki bu
üremeye de vegetatif üreme denir.
 Giriş

Eşeyli üreme, aynı veya ayrı bireylerden gelen iki

hücrenin birleşmesi (döllenme) sonucu meydana gelen
hücrenin (zigot) gelişmesiyle yeni canlının meydana
gelmesidir.

Eşeyli üremede birleşen iki hücreye gamet, gametleri

veren bireylere ise gametofit denir.
• Bitkiler genelde tohumun çimlenmesi ile ortaya çıkarlar.
Yani hayat devirlerinin başlangıcı olarak tohumu kabul
edebiliriz.
 Giriş

• Tohum, tohum kabuğu (testa) ile korunmuş, içinde gelecekteki

bitkinin kaynağı olan embriyo ve bunun gelişmesi için gerekli
besinlerin depolandığı dokuları (Nusellus-Endosperm) taşıyan
bir bitki organıdır.

• Embriyoda gövde büyüme bölgesi (plumula),

• kök büyüme bölgesi (radikula),
• besin maddelerinin depolandığı besi doku (endosperm) ve
çenek yapraklar (kotiledonlar) vardır.
kotiledonlar

Plumula

Endosperm

EMBRİYO
Tohum kabuğu
(Testa)

Radikula
 Giriş

• Uygun şartlarda tohum çimlenir. Kök ve gövde büyüme

bölgelerindeki hücreler hızla bölünerek ürerler.

• Bu üremenin sonucunda ortaya çıkan ve sonradan

değişime uğrayan hücrelerden dokular oluşur.

• Bu dokuların meydana getirdiği ilk organlar tohumun

dışına taşarlar. Bu olay çimlenmedir.
 Giriş

• Çimlenmede önce testa mikropilin bulunduğu tarafdan

yırtılır ve radikula buradan dışarıya çıkar.

• Radikula toprakla temas eder, kök emici tüyleri hatta

yan kökler oluşur. Bundan sonra testa tamamen açılır.

• Önce kendi besi dokusu ile beslenen embriyo,

topraktan çıkınca yeşillenen kotiledonları ile besin
maddesi sentez ederek beslenir.
 Giriş

• Kotiledonların çimlenmedeki durumuna göre 2 tip

çimlenme vardır ;

• 1. Epigeik çimlenme : çimlenmede kotiledonlar

hipokotilin uzaması ile toprak yüzeyine çıkarlar ve kısa
bir süre yaprak gibi fotosentez yaparlar.
• Örn. Helianthus – ayçiçeği
Raphanus – turp
Phaseolus – fasulye
Ricinus - hintyağı
 Giriş

•Phaseolus – fasulye
 Giriş

• 2. Hipogeik çimlenme : kotiledonlarda bol miktarda

besin maddesi depo edilmiştir. Çimlenmede
kotiledonlar toprak altında kalır, plumula gelişerek
toprak üstüne çıkar ve gövdeyi verir. Kotiledonlar
içlerindeki besin maddesi kullanılınca çürürler.
Çimlenme sırasında hipokotil çok az uzar veya hiç
uzamaz.
• Örn. Pisum sativum – bezelye
Vicia – bakla
Quercus – meşe
Gramineae (Poaceae) - buğdaygiller
 Giriş

•Pisum sativum
 Giriş

• Hipokotil : Kotiledonların toprak yüzeyindeki

alt ekseni.

• Epikotil : Kotiledon ve plumula arasındaki

kısa eksendir.
• Yukarıya doğru büyümeyi sağlar.
• Çim yapraklarla ilk normal yapraklar arasında
kalan kısımdır.
 Giriş

Sonuçta genç bitkicik yani fide oluşur.

Gelişme ilerledikçe hücrelerdeki değişim artar.

Organlara özel değişmez dokular ortaya çıkar. Yani
bitki erginleşir. Bu evre vejetatif gelişme evresidir.

Erginleşen bitkide generatif devre yani üreme devresi

ortaya çıkar. Tohumlu bitkilerde bu yapı çiçektir.
 Giriş

•Çiçekte koruyucu yapraklar ve erkek ve dişi eşey

organları vardır. Dişi organda yarım kromozom takımlı
yumurta hücresi ve erkek organda da yine yarım
kromozom takımlı sperm hücresi oluşturulur.

•Tozlaşma sonucunda yani spermi taşıyan polen

tanelerinin, içinde yumurta hücresi bulunan dişi organa
ulaşması ile, yumurta ve sperm hücreleri birleşir ve tam
kromozom takımlı ilk hücre yani zigot oluşur.
 Giriş

•Bu da dişi organ içinde peş peşe birçok bölünmeler

geçirir ve değişime uğrayan hücrelerle embriyoyu
oluşturur.

•Bu esnada dişi organ ve kısmen civarındaki dokular da

tohuma dönüşürler. Böylece bitkinin hayat devri
tamamlanmış olur.
 Giriş

•Bazı bitkiler bir yıllık dört mevsim içinde hayat

devirlerini tamamlar ve ölürler, nesillerini tohumları ile
sürdürürler. Bunlara annual bitki veya tek yıllık bitki
denir.

•Bazı bitkiler ise vejetatif organları ile çok yıllık hayat

sürerler. Yanlız belirli mevsim ve yıllarda çiçek açıp
tohum üretir ve çoğalırlar. Bunlara da perennial bitkiler
veya çok yıllık bitkiler deriz.
 Giriş

Yüksek bitkilerde üreme organları çiçekte bulunur.

Çiçek taşıyan bitkiler ANTOFİT (Çiçekli bitki) veya

tohum meydana getirdikleri için SPERMATOFİT
(Tohumlu bitki) adını alırlar.

Tohum olgunlaştıktan sonra çimlenene kadar uyku

(senesens) halindedir.
 Giriş

Fizyolojik olarak olgunlaşmış tohumlar uygun koşullarda hemen

çimlenebilir.

Buna karşılık birçok bitki tohumu çevre koşulları uygun olsa bile,
çimlenme yeteneklerini kaybetmeden haftalar, aylar hatta yıllarca
uyku halinde kalabilirler.

Tohumlarda ki bu çimlenme durgunluğuna latent hali denir.

Bu süre Salix (söğüt) ve Populus (kavak)’ ta birkaç gün, Triticum

(buğday) da 10 yıl, Nicotiana (tütün) de 20 yıl, Gossypium (pamuk)
ta 25 yıl gibi sürelere erişebilir.
 Giriş

Tohum tomurcuk gibi bitki organları büyüme ve

gelişme bakımından yılın bazı süreleri uyku dönemine
girerler.

Bitki büyüme gelişmesindeki bu duraklama dormansi

olarak tanımlanır.
 Giriş

Çimlenmeye etki eden faktörler;

Su
Sıcaklık
belli oksijen miktarı ve
bazı durumlarda da ışıktır.

Bitki fizyolojisi dersinde daha detaylı

incelenecektir.
 Neler Öğrendik ?
(Konunun Özeti)

Bitki organları
Bitki anatomisi

Vejetatif Organlar Generatif Organlar

İç morfoloji=ANATOMİ
Kök Çiçekler
Dış morfoloji Gövde
Yaprak

Angiospermler
*Tallus
1.Monokotiledonlar (tek çenekliler) *Kormus
2. Dikotiledonlar (çift çenekliler)
 Neler Öğrendik ?
(Konunun Özeti)
Tohum
tohum kabuğu (testa)
Embriyoda gövde büyüme bölgesi (plumula),
kök büyüme bölgesi (radikula),
besin maddelerinin depolandığı besi doku Tohum
(endosperm) ve çenek yapraklar (kotiledonlar)
vardır. Tohum embriyo, besi doku ve tohum kabuğundan oluşan döllenmiş
olgun tohum taslağıdır.

Suspensor

Testa
Kotiledonlar Radikula
Tohum
Endosperm
embriyo

Plumula

Dikotiledon tohumu
 Neler Öğrendik ?
(Konunun Özeti)

•Kotiledonların çimlenmedeki durumuna göre 2 tip çimlenme vardır

•1. Epigeik çimlenme : çimlenmede kotiledonlar hipokotilin uzaması

ile toprak yüzeyine çıkarlar ve kısa bir süre yaprak gibi fotosentez
yaparlar.

•2. Hipogeik çimlenme : kotiledonlarda bol miktarda besin maddesi depo

edilmiştir. Çimlenmede kotiledonlar toprak altında kalır, plumula gelişerek
toprak üstüne çıkar ve gövdeyi verir. Kotiledonlar içlerindeki besin maddesi
kullanılınca çürürler. Çimlenme sırasında hipokotil çok az uzar veya hiç uzamaz.