🌻

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME

Tohumlu bitkilerin üreme organı çiçektir. Tozlaşma, döllenme, tohum ve meyve
oluşumu çiçekte meydana gelir.

ÇİÇEĞİN YAPISI VE BÖLÜMLERİ

Bir çiçekte dıştan içe doğru:
Çanak yaprak: Çiçeğin en dış kısmında bulunur. Genellikle yeşil renkli olup çiçeğin
iç kısmındaki organları korur.
Taç yaprak: Çiçekteki parlak ve cezbedici renkli yapraklardır. Böcek ve diğer
tozlaştırıcıların ilgisini çekerek tozlaşmaya yardım eder.
Erkek Organ: Sapçık (filament) ve başçık (anter) olarak adlandırılan iki kısımdan
oluşur. Başçıkların her biri sapçıkla çiçek tablasına bağlanmıştır. Başçık, polenlerin
oluştuğu kısımdır.
Dişi Organ: Çiçeğin orta kısmında bulunur. Tepecik (stigma), dişicik borusu (stilus)
ve yumurtalık (ovaryum) olmak üzere üç kısımdan oluşur.

Yumurtalık, dişi organının alt kısmında bulunan genişlemiş yapıdır. İçinde

tohuma dönüşecek olan tohum taslakları bulunur.

Dişicik borusu, yumurtalığın tepeciğine kadar uzanan boyun kısmıdır. Polen

tüpü burada gelişir.

Tepecik, dişicik borusunun üstünde bulunur. Polenlerin tutunarak çimlendiği

nemli ve yapışkan kısımdır.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 1

 Bir çiçek çanak yaprak, taç yaprak, erkek organ ve dişi organ yapılarının tamamına
sahipse tam çiçek (erselik) olarak adlandırılır. Kiraz, elma gibi meyveler örnek
verilebilir.
Bir çiçek, bu dört temel kısımdan bir ya da daha fazlasını içermiyorsa eksik çiçek
olarak adlandırılır. Söğüt, kavak, ceviz ve fındık gibi bitkiler örnek verilebilir.
Bir çiçek, sadece erkek organ bulunduruyorsa erkek çiçek, dişi organ
bulunduruyorsa dişi çiçek olarak isimlendirilir.
Tek evcikli bitkilerde dişi ve erkek organ aynı bitkinin farklı çiçeklerinde bulunur.
Meşe, ceviz ve mısır örnek verilebilir.

İki evcikli bitkilerde dişi ve erkek çiçekler aynı türe ait farklı bitkilerde bulunur.
Hurma, söğüt ve kavak iki evcikli bitkilerdir.

Tek ve iki evcikli bitkilerde döllenmenin olabilmesi için polenlerin erkek

çiçekten dişi çiçeğe taşınması gerekir.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 2

 BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREMENİN BASAMAKLARI
 Üreme hücrelerinin oluşumu

 Tozlaşma

 Döllenme

 Tohum Oluşumu

Üreme Hücrelerinin Oluşumu

Polen, erkek organın başçık, yumurta ise dişi organın yumurtalık kısmında oluşur.

Hayvanlarda gametler genelde mayoz bölünme ile oluşur. Bitkilerde ise

mayozla meydana gelen haploit hücreler, gerçek gamet değildir. Bu
haploit hücreler mitoz bölünme ile gerçek üreme hücrelerinin oluşmasını
sağlarlar. Bu sürece haploit (monoploit) gelişme evresi adı verilir.

a. POLEN OLUŞUMU

Polenler başçık kısmında bulunan polen keselerinde oluşur.

Polen keselerinde çok sayıda diploit (2n) kromozomlu polen (mikrospor) ana
hücresi vardır.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 3

 Her bir polen ana hücresi mayoz bölünme ile mikrospor adı verilen haploit
kromozomlu dört hücre oluşur.

Her mikrospor çekirdeğinin mitoz geçirmesiyle ikişer çekirdekli polenler oluşur.

Bir polende haploit kromozomlu ve aynı genetik yapıda iki çekirdek bulunur.
Bunlardan:

Tüp (vejetatif) çekirdeği, tozlaşmadan sonra dişicik borusunun içinde polen

tüpünü oluşturur.

Üretken (generatif) çekirdek, tozlaşmadan sonra polen tüpünde mitoz

geçirerek sperm çekirdeklerini oluşturur.

Polenler bitkilerin türlerine göre renk, şekil ve yapı bakımından bazı farklılıklar
gösterir.

b. DİŞİ ÜREME HÜCRESİNİN OLUŞUMU

Yumurtalığın içinde ileride tohuma dönüşecek tohum taslakları bulunur. Tohum

taslağının üzerindeki örtüyü oluşturan tabakalar arasındaki açıklığa mikropil
denilir.

Yumurtalığın tohum taslağında bulunan diploit kromozomlu megaspor ana

hücresi mayoz bölünme ile haploit kromozomlu dört tane megaspor hücresini
oluşturur.

Genellikle bu dört megasporun üçü erirken bir tanesi canlı kalır. Canlı
megaspor üç kez mitoz bölünme geçirerek n kromozomlu sekiz adet çekirdek
oluşturur.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 4

 Tohum taslağının döllenmeye hazır hale geldiği sekiz çekirdekten oluşan bu
yapıya embriyo kesesi denilir.

Embriyo kesesindeki çekirdekler, çok az miktarda da olsa sitoplazmaya

sahip olduklarından hücre olarak da adlandırılabilir.

Embiyo kesesinin alt kısmında üç hücre bulunur. Ortadaki hücre yumurta

hücresi, kenardaki iki hücre ise sinerjit hücreleri olarak adlandırılır. Embriyo
kesesinin üst kısmında antipot hücreler olarak adlandırılan üç hücre bulunur.
Embriyo kesesinin ortasında ise iki tane polar çekirdek bulunur.

✅ Yumurta hücresi ve polar çekirdekler spermler tarafından döllenirken,

sinerjit ve antipot hücreler döllenmez.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 5

 Tozlaşma
Çiçekli bitkilerde erkek organın başçık kısmında olgunlaşan polenlerin rüzgar, kuş
ve böcek gibi taşıyıcılarla dişi organın tepeciğine taşınmasına tozlaşma denilir.

Bitkilerde tozlaşma çapraz ve kendi kendine tozlaşma şeklinde gerçekleşir.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 6

 a. KENDİ KENDİNE TOZLAŞMA

Bir çiçekte bulunan polenin aynı çiçekteki ya da aynı bitki üzerinde bulunan başka
bir çiçekteki dişi organın tepeciğine taşınmasına denir. Kendi kendine tozlaşmanın
olabilmesi için dişi ve erkek gamet üretiminin aynı zamanda olması gerekir.

✅ Kendi kendine tozlaşmada oluşan genetik varyasyon, çapraz tozlaşmaya

göre daha azdır.

🚧 Kendi kendine tozlaşmayla oluşan bitkilerin hastalıklı gelişme ya da

ölümle sonuçlanabilecek pek çok zararlı geni taşıma ihtimalleri yüksektir.
Bu nedenle bitçok bitkide kendi kendine tozlaşmayı engelleyen çeşitli
mekanizmalar bulunur. Kendine uyuşmazlık ile dişi ve erkek gametlerin
farklı dönemlerde oluşturulması bu duruma örnektir.

Kendine Uyumsuzluk: Kendine uyumsuz bir bitkide, bir stigma ve stilüs üzerindeki
S allellerinden biri ile eşleşen S allelinin ifade olmasıyla reddedilir. Kendi poleni A
çimlenemez ya
da B bir tohum taslağına ulaşamadan ölebilir. Her iki durumda da, yumurta aynı

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 7

 bitkinin bir
spermi tarafından döllenemez.
b. ÇAPRAZ TOZLAŞMA

Bir çiçeğin aynı türden başka bir çiçekle tozlaşmasıdır.

Bu olay aynı türün farklı bireyleri arasında gerçekleştiği için yeni gen
kombinasyonları ile bitki çeşitliliği artmış olur. Böyle tozlaşan bitkiler çevresel
değişikliklere daha iyi uyum sağlarlar.

💡 Tam çiçeğe sahip bazı bitkiler polen ve yumurta oluşumunu farklı

dönemlerde gerçekleştirerek, kendi kendine tozlaşmayı önler. Bu
adaptasyon çapraz tozlaşmaya olanak sağladığıdan genetik varyasyonu
arttırır.

Bitkilerde tozlaşma su, rüzgar ve hayvanlar aracılığı ile gerçekleşir. Bitkilerde

tozlaşmayı kolaylaştıran adaptasyonlardan bazıları şunlardır:

Taç yarakların renkli olması

Nektar (bal özü) salgılaması

Polenlerin çok sayıda ve hafif olması

Dişi organa ait tepeceğin kıvrımlı ve yapışkan olması

Döllenme
Tozlaşma ile dişi organın tepeciğine taşınan polenler, tepeciğin salgıladığı
yapışkan salgı sayesinde buraya tutunarak çimlenir.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 8

  Polen, tozlaşma ile dişi organın tepecik kısmına gelir.

 Polendeki tüp çekirdeği dişicik borusu içinde polen tüpünü oluşturur. Polen
tüpüne giren üretken çekirdek mitoz geçirerek n kromozomlu iki sperm
çekirdeğini oluşturur.

 Polen tüpü gelişmeye devam eder ve mikropil bölgesinden embriyo kesesine

girer.

Sperm çekirdekleri polen tüpünden embriyo kesesine girer. Embriyo kesesine

giren sperm çekirdeklerinden biri yumurta hücresini dölleyerek zigotu
oluşturur. Zigot mitozla gelişerek bitki embriyosunu meydana getirir.

İki sperm çekirdeği ise embriyo kesesinin merkezinde yer alan polar
çekirdeklerle birleşerek 3n kromozomlu triploit hücreyi oluşturur. Bu hücre
mitoz bölünmeler ile besi doku olarak adlandırılan endospermi oluşturur.

İki sperm çekirdeğinin embriyo kesesindeki farklı hücrelerle birleşmesi çift

döllenme olarak adlandırılır.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 9

 💡 Çift döllenme kapalı tohumlu bitkilere özgüdür. Açık tohumlu bitkilerde
tek döllenme olur. Bu bitkilerin embriyoları diploit, endospermleri ise
haploittir.

Tohum Oluşumu
Çift döllenmeden sonra tohum taslağı tohuma; yumurtalık çeperleri ise tohum
ya da tohumları kuşatan bir meyveye dönüşür.

Bir tohumda içten dışa doğru:

Embriyo: Zigotun mitoz geçirmesiyle oluşur. Yapısında embriyonik kök, embriyonik

gövde ve çenek bulunur. Embiyonik kök, bitkinin kök sistemini; embriyonik gövde
ise bitkinin sürgün sistemini oluşturur. Tohum gelişirken çenekler endospermden
besin emerek şişkinleşir ve çimlenme sırasında besinleri embriyoya aktarır.
Besi Doku Endosperm): Embriyoyu çevreler ve çimlenme sırasında fotosentez
yapana kadar besler. Bitki türüne göre nişasta, protein ve yağ gibi besin
maddelerini depolar.
Kabuk: Tohum taslağının dış çeperlerinin kalınlaşması ile oluşur ve embriyoyu
korur.

🔥 Kapalı tohumlu bitkiler çenek sayısına göre tek çenekli (monokotil) ve çift
çenekli (dikotil) olmak üzere ikiye ayrılır.

📢 Fasulye ve ayçiçeği gibi bazı tohumlarda endosperm bulunmaz. Bu

bitkilerin tohumlarında çimlenme için gerekli besinler çeneklerden
sağlanır.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 10

 Tozlaşmadan önce oluşan yapılar: Mikrospor, polen [vejetatif ve generatif
çekirdek], embriyo kesesi [yumurta hücresi, polar çekirdekler, antipot hücreleri,
sinerjit hücreleri]
Tozlaşmadan sonra oluşan yapılar: Polen tüpü, sperm çekirdekleri, zigot,
embriyo, triploit hücre ve endosperm

MEYVE OLUŞUMU
Tohum taslağı tohuma dönüşürken, yumurtalık ise tohum ya da tohumları
kuşatan meyveye dönüşür.

Meyve tohumu korur ve yayılmasını sağlar.

Meyveler basit ve bileşik olmak üzere ikiye ayrılır.

Basit meyve: Bir çiçeğe ait tek bir yumurtalığın gelişmesi ile oluşan meyveye denir.
Kayısı, üzüm, erik, şeftali ve kiraz basit meyve örnekleridir.
Bileşik meyve: Bir ya da daha fazla çiçeğe ait yumurtalıkların bir bütün olarak
gelişmesiyle oluşan meyvelere denir. Ahududu, çilek, dut, bögürtlen, ve ananas
bileşik meyve örnekleridir.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 11

 📌 Çiçeğin sadece yumurtalıklarında besin birikmesi ile oluşan meyvelere
gerçek meyve denilir. Meyve oluşumunda yumurtalık dışındaki başka
çiçek parçaları katılıyorsa yalancı meyve tipi ortaya çıkar.

MEYVE VE TOHUMUN ÖNEMİ

Bitkiler toprağa bağlı olarak yaşadıkları için bitkilerin yayılmaları ancak tohum
ya da meyvelerin başka yerlere taşınması ile mümkündür. Bitkilerde tohum ya
da meyvelerin yayılması neslin devamı için gereklidir.

Meyveler tohumu koruduğu için su, rüzgar ve hayvanlarla dağılmalarına da

yardım eder.

🔒 Tohumların ana bitkiden daha uzak mesafelere yayılması, ana bitki ile
yavru bitkiler arasındaki kaynak rekabetini azaltır.

BİTKİLERDE ÇİMLENME
Bir tohum embriyosunun uygun koşullarda, yeni bir bitkiyi oluşturmak üzere
tohum kabuğunu çatlatarak dışarı çıkması ve büyümesine çimlenme denir.

Birçok bitki tohumu çimlenmeden önce dormansi (uyku hali) adı verilen
metabolizmanın iyice yavaşladığı bir evre geçirir. Bu periyodun uzunluğu bitki
türüne göre değişebilir.

Dormansi, bir tohumun uygun olmayan çevresel koşullarda çimlenmesini

engeller. Tohumun, yalnızca fidenin varlığını sürdürebilmesi için yeterli miktarda
ışık, sıcaklık ve nem olduğunda çimlenme olasılığı artar.

Elverişsiz ortam koşullarında üretilen absisik asit hormonu dormasi

periyodunun devam etmesini sağlar. Uygun ortam koşullarında embriyo
hücreleri tarafından salgılanan giberellin hormonu ise çimlenmeyi sağlar.

Genel olarak bir bitki tohumunun çimlenebilmesi için yeterli miktarda su,
oksijen ve uygun sıcaklık olması gerekir. Bunların dışında ışığın da bazı bitki
tohumlarının çimlenmesinde önemli etkileri vardır.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 12

 Çimlenme periyodunda tohumdaki embriyo hücreleri fotosentez yapamaz.
Endospermin yapısındaki besinlerin hidrolizi sonucunda oluşan monomerler
solunumda kullanılır ve embriyo hücrelerinin bölünüp çoğalması için gerekli
enerji sağlanmış olur. Bu nedenle çimlenmekte olan tohumun kuru ağırlığında
bir azalma olur.

🔒 Çimlenme için toprak ve CO2 gerekli değildir.

Kuru ağırlık (tohum) : Etil alkol fermantasyonu

Çimlenen tohum: Oksijensiz solunum
Çimlenmiş tohum: Oksijenli solunum yapar.

Tohumun çimlenmesi sırasında gerçekleşen olaylar:

 Su alan tohumun hacmi artar ve tohum kabuğu çatlar

 Tohumun içine giren su enzimleri aktifleştirir. Endosperm ve çeneklerde

bulunan polimer besinlerin hidrolizi sonucu monomerler oluşur.

 Oluşan monomerler embriyonun büyüme bölgelerine taşınır.

 Mitoz bölünmeler ile kök ve gövdede büyüme gerçekleşir.

⏰ Bitkinin çimlenemsi sırasında mayoz bölünme ve fotosentez

gerçekleşmez.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 13

 Çimlenme mekanizması bakımından bitki tohumları ikiye ayrılır:
a. Çenekleri Toprak Dışına Çıkanlar

Çift çenekli bitkilerin çoğu ve soğan gibi bazı tek çenekli bitkilerin çenekleri
çimlenme sırasında toprağın üzerine çıkar.

Bu bitkilerde tohum içinde kalan embriyonik gövde kıvrılarak yer çekiminin aksi
yönünde büyür ve çenekleri toprak üstüne iter. Gövde ve yapraklar toprak
üstünde gelişir.

b. Çenekleri Toprak Altında Kalanlar

Tek çeneklilerin çoğu ve bezelye, meşe gibi bazı çift çenekli bitkilerin çenekleri
çimlenme sırasında toprağın altında kalırlar.

Bu bitkilerde embriyonik gövde kıvrılmaz, doğrudan toprak üstüne çıkarak

gelişir

Çimlenmeye Etki Eden Faktörler

a. SU NEM
Çimlenmenin başlayabilmesi için öncelikle tohumun su alması gerekir. Su, tohum
kabuğunun çatlamasını sağlar. Tohuma giren su, enzimleri aktifleştirir ve
çimlenmeye başlar.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 14

 🔒 Suyun çok fazla olduğu ortamda tohum yeterli oksijen alamadığından
çimlenme durur.

b. SICAKLIK
Sıcaklık, su emilimini, enzim etkinliğini ve difüzyonu etkilemesinden dolayı
çimlenmeyi de etkiler.

Tohumların çimlenmesi için gerekli olan sıcaklık genellikle 25 - 30 derecedir.

c. OKSİJEN
Embriyo hücreleri bölünmeleri için gerekli olan enerjiyi oksijenli solunum ile karşılar.
Bu nedenle bitki tohumları genellikle oksijenden yoksun ortamda çimlenemez.

Bazı bitki tohumları oksijenin olmadığı ya da çok az olduğu ortamlarda

çimlenebilir. Bu tohumlar oksijensiz solunum ile ATP üretirler.

BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME 15