biyoloji ÜNİTE 11: BİTKİ BİYOLOJİSİ

ADF 33
BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME
BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME
 Kapalı tohumlu bitkilerin üreme organına çiçek denir. İğne yap-
raklı açık tohumlu bitkilerin üreme organına kozalak denir. Ka-
palı tohumlu bitkilerde çiçek; dıştan içe doğru, çanak yaprak, taç
yaprak, erkek organ, dişi organ ve kısımlarından meydana gelir.

Taç
yaprak
Tepecik
Erkek organ

Başçık (Stigma)

Dişi organ
(Anter) Dişicik
Sapçık 
borusu Erkek çiçek Dişi çiçek Tek eşeyli çiçek
(Filament) (Stilus)  Hermafrodit 
Yumurtalık Dioik bitki (erselik) Monoik bitki
Tohum (Ovaryum)
taslağı
çiçekli bitki
Çiçek
tablası
Çanak
yaprak ERKEK ÜREME HÜCRESİNİN (POLEN) OLUŞUMU
 Erkek üreme organının başçık kısmında dört tane polen kesesi
Çiçeğin yapısı
vardır ve bu polen keselerinde de çok sayıda 2n kromozomlu
Çanak Yaprak polen ana hücresi (mikrospor ana hücresi) bulunur. Polen ana
hücresi (2n) mayoz ile dört tane mikrospor (n) meydana getirir.
 En dışta bulunan yeşil renkli kısımlardır. Gonca halindeyken çi-
Her mikrospor bir mitoz geçirerek iki çekirdeğe sahip olur (Bu
çek tablası ise çiçeği taşıyan kısımdır.
mitozda çekirdek bölünmesi vardır sitoplazma bölünmesi yok-
Taç Yaprak tur). İki çekirdekten biri vejetatif çekirdek, diğeri generatif çe-
 Genellikle farklı renklerde ve parlak olan yapraklardır. Böcekle- kirdek olarak adlandırılır. İki çekirdekli türe özgü olan bu yapıya
ri ve diğer tozlaştırıcıları kendine çekerek tozlaşmaya yardımcı polen adı verilir.
olur. Anter

Erkek Organ
 Sapçık (filament) ve başçık (anter) olmak üzere iki kısımdan olu-
şur. Sapçık çiçek tablasına bağlıdır. Başçıkta ise polenlerin oluş-
tuğu polen keseleri vardır. Polen çiçekli bitkilerin erkek üreme Mikrospor (2n)
hücreleridir. ana hücresi

Dişi Organ (2n)

 Yumurtalık (ovaryum), dişicik borusu (stilus) ve tepecik (stig-
ma) olmak üzere üç kısımdan oluşur. Tepecik, dişi organın üst Mayoz
kısmında yer alır. Girintili çıkıntılı ve nemli olup polenlerin tutun-
(n)
masını ve çimlenmesini sağlar. Dişicik borusu, polen tüpünün
geliştiği kısımdır. Yumurtalık, tohum taslağını içeren en alttaki
Mikrospor
şişkin kısımdır.
Generatif çekirdek Mitoz
not
Erkek ve dişi organı birlikte bulunduran çiçeklere tam çiçek Vejetatif çekirdek Polenler
(n)
(erselik ya da hermafrodit), erkek ve dişi organdan birini bu- Polenlerin oluşumu
lunduran çiçeklere eksik çiçek denir. Eksik çiçeklerden erkek
organ bulunduran çiçeklere erkek çiçek, dişi organ bulunduran
çiçeklere dişi çiçek denir. Erkek ve dişi çiçekleri aynı bitki üze-
rinde bulunduran bitkilere monoik (tek evcikli) bitki denir.
Erkek ve dişi çiçekleri farklı bitki üzerinde bulunduran bitkilere
ise dioik (iki evcikli) bitki denir. Polen çeşitleri

1
ADF 33 BİYOLOJİ ÜNİTE 11: Bitki Biyolojisi

örnek 1
Tam çiçeğin kısımlarını dıştan içe doğru sırasıyla yazalım. Yumurtalık
(Ovaryum)

Çözüm:

Megaspor ana hücresi

(2n)
Mayoz
uygulama 1

S. Dioik bitki
K. Hermafrodit çiçekli bitki Megaspor
Y. Monoik bitki (n)
Yukarıda verilen bitkilerin tozlaşma ihtimaline göre doğru sı- Eriyerek kaybolur
ralanışı aşağıdakilerden hangisidir?
3 mitoz Antipot çekirdekler
A) S > K > Y B) K > S > Y C) K > Y > S (n)
D) S > Y > K E) Y > K > S Polar çekirdekler
Yumurta
(n) (n+n)

Çözüm: Sinerjit çekirdekler (n)

Embriyo kesesi
Dişi üreme hücresinin oluşumu

analiz 1
Aşağıdaki şekilde yabancı tozlaşma yapmayan bir bitkinin çiçeğine
DİŞİ ÜREME HÜCRESİNİN OLUŞUMU
yapılan bir işlem gösterilmiştir.
 Dişi organda yumurtalığın içinde, sayısı türlere bağlı olan bir ya
da daha fazla sayıda tohum taslağı bulunabilir.

 Yumurtalıkta bulunan tohum taslağı içinde 2n kromozomlu me-

gaspor ana hücresi vardır.

 Megaspor ana hücresinin (2n) mayoz geçirmesi ile 4 adet hücre

(n) oluşur. 4 tane hücreden 3’ü eriyerek kaybolur.

 Kalan hücre (megaspor) arka arkaya 3 kez mitoz geçirerek 8 çe- 1. durum 2. durum
kirdekli embriyo kesesini meydana getirir.
Bir işlem sonrası erkek organı çıkartılan çiçekte (2. durum);
 Embriyo kesesindeki sekiz çekirdekten üçü mikropil (polen tü- I. meyve,
pünün embriyo kesesine giriş yapacağı kısım) tarafına hareket II. tohum,
eder. Bunlardan biri yumurta hücresini (n) oluşturur. Diğer ikisi III. polen
sinerjit (arkadaş) çekirdeklerdir. Diğer üçü ise zıt kutba hareket
yapılarından hangilerini oluşturulmaz?
eder ve antipot çekirdekler adını alır.

 İki çekirdek ise ortada birleşerek 2n kromozomlu polar çekirdeği A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
oluşur. D) II ve III E) I, II ve III

2
ÜNİTE 11: Bitki Biyolojisi
Çözüm:
TOZLAŞMA VE DÖLLENME
 Erkek organda olgunlaşan polenlerin çeşitli yollarla dişi organın
tepeciğine ulaşmasına tozlaşma denir. Tozlaşma, böceklerle,
rüzgârla ya da su ile gerçekleşebilir. Bir çiçeğin polenlerinin aynı
çiçekteki ya da aynı bitkide bulunan başka bir çiçekteki dişi or-
ganın tepeciğine ulaşmasına kendi kendine tozlaşma denir.Bir
bitkinin çiçeğindeki polenin aynı türden başka bir bitkinin çiçe-
ğine ulaşmasına çapraz tozlaşma denir.
BİYOLOJİ ADF 33
DÖLLENME
 Polen tanesi dişi organın tepeciğine konduktan sonra buradaki
nemi çeker ve çimlenir.
 Polendeki vejetatif çekirdek ve hücre iskeleti elemanlarının etki-
siyle polen tüpü, embriyo kesesine doğru uzamaya başlar.
 Generatif çekirdek, polen tüpünde ilerlerken bir kez mitoz geçi-
rerek iki tane (n kromozomlu) sperm çekirdeğini oluşturur.
 Sperm çekirdekleri, polen tüpünde ilerler.
 Tohum taslağının mikropil açıklığına geldiğinde tüpün uç kısmı-
nı eriterek yumurtalığa girer.
 Yumurtalık (embriyo kesesi) içinde, sperm çekirdeklerinden bir
tanesi yumurtayı dölleyerek zigotu (2n) oluşturur.
 Diğer sperm çekirdeği ise polar çekirdeklerle birleşerek triploid
(3n) çekirdeği oluşur.

not
hatırlatma
Çift döllenme görülmediği için açık tohumlularda endosperm
Monoik bitkide erkek çiçeğin polenlerinin dişi çiçeğe ulaşması
bulunmaz. Perisperma denilen bir besi doku bulunur.
kendi kendine tozlaşmadır.
 Triploid çekirdek (3n) mitoz bölünmeler ile embriyoyu besleyen
not endosperm (besi doku) oluşumunu sağlar.
Bitkinin kendi kendine tozlaşabilmesi için üreme hücrelerinin  İki sperm çekirdeğinin tohum taslağında iki farklı çekirdekle bir-
aynı zamanda oluşturulması gerekir. leşmesine çift döllenme denir.

dikkat not
Çapraz tozlaşma ile oluşan genetik çeşitlilik kendi kendine toz- Çift döllenme
laşmaya göre daha fazladır. 1. döllenme 2. döllenme
Sperm çekirdeği Sperm çekirdeği (n)
Kendi kendine (n) +
tozlaşma + Polar çekirdekler
Yumurta (n) (2n)
Çapraz tozlaşma Döllenme Döllenme
Zigot (2n) Triploid çekirdek (3n)
Mitoz Mitoz
Embriyo (2n) Endosperm (Besi doku) (3n)

Tozlaşma
Tepecik
Polen
Tozlaşma çeşitleri Başçık Polen tüpü
Erkek organ

Sapçık
Dişicik borusu

Sperm çekirdekleri Tohum

Zigot Embriyo
Mikropil
Tohum
Yumurta kabuğu
çekirdeği
Endosperm
Triploit
çekirdek
Polar
çekirdekler
Embriyo
kesesi
Tohum Antipot
taslağı çekirdekler

Tozlaşmayı çoğunlukla arılar sağlar. Tozlaşma ve döllenme

3
ADF 33 BİYOLOJİ ÜNİTE 11: Bitki Biyolojisi

Tohum Oluşumu dikkat

 Çift döllenme olayından sonra, tohum taslağındaki yapıların ge-
Tohumlu bitkilerde tohum, meyve örtüsü ile kaplıdır (açık to-
lişmesi ile;
humlular hariç).
 Tohum taslağı  Tohum
 Zigot  Embriyo
  Triploit çekirdek  Endosperm not
 Yumurtalık  Meyve İçinde tohum (çekirdek) bulunan bitki kısmına meyve denir.
dönüşümleri yaşanır. Bilim dilinde sebze terimi kullanılmamaktadır. Sebze bir bitki-
nin tümü veya bir kısmını (meyve, kök, yaprak gibi) ifade eder.

analiz 2
I. Tozlaşma  Domates, şeftali, fasulye, kiraz, üzüm, zeytin gibi meyveler etli
II. Döllenme ve ayçiçeği, fındık, mısır gibi meyveler kuru meyvelerdir. Meyve
III. Polen tüpü oluşumu oluşumuna sadece yumurtalık katılıyorsa gerçek meyve adını
IV. Tohum taslağının gelişmesi alır. Örneğin; erik, üzüm ve şeftali.

Çiçekli bir bitkide yukarıdaki olaylar kural olarak aşağıdaki sı-

ralamalardan hangisiyle gerçekleşir?
A) IV - III - II - I
D) I - IV - II - III
Çözüm:
 Yumurtalık dışında çiçeğin çanak yaprak, taç yaprak, çiçek tabla-
sı gibi yapıları da meyve oluşumuna katılıyorsa yalancı meyve
adını alır. Örneğin; ayva, elma, çilek ve armut.
B) I - II - III - IV C) I - III - II - IV
E) I - III - IV - II

Basit meyve örnekleri

 Tohumda bitkinin türüne göre protein, yağ, nişasta vb. depola-

nır. Örneğin; fasulye tohumunda protein, zeytin tohumunda yağ Bileşik meyve örnekleri
ve pirinç tohumunda bol miktarda nişasta depolanır.
 Yumurtalık gelişerek meyveyi oluşturur. Meyveler basit meyve
Kabuk ve bileşik meyve olarak sınıflandırılır. Basit meyve, bir çiçeğe ait
tek bir yumurtalığın gelişmesi ile oluşur. Etli ve kuru olmak üzere
Embriyonik iki tip basit meyve türü vardır.
kök

dikkat
Endosperm Meyve; uyku hâlindeki tohumu korur, tohumun yayılmasını
kolaylaştırır. Örneğin, meyveyi yiyen hayvanın sindirim siste-
Embriyonik minde meyvenin çekirdekleri sindirilmez. Dışkı yoluyla atılan
gövde
çekirdek düştüğü yerde çimlenerek yeni bir bitki oluşturup
Tohumun yapısı popülasyonun genişlemesini sağlar.

4
ÜNİTE 11: Bitki Biyolojisi BİYOLOJİ ADF 33

uygulama 2
Aşağıdakilerden hangisi sadece çiçekli bitkilerde gerçekleşir?

A) Üreme
Meyve
B) Meyve oluşturma
C) Tohum oluşturma
D) Protein sentezleme
Ovaryum
E) Solunum yapma
Embriyo
Polen tüpü Çözüm:
Çiçek tablası
Meyve oluşumu

 Meyvelerin yapısına, biçimine, rengine bağlı olarak tohumlar ki-

lometrelerce uzağa taşınabilir.

 Tohumların taşınmasını sağlayan farklı mekanizmalar vardır:

 Fasulye, bezelye gibi bitkilerin meyveleri kuruyup tohumları-

nı etrafa yayar.
YGS 2016
 Karıncalar ve kemirgenler meyveleri yer altına taşır.
Çiçekli bir bitkinin yaşam döngüsü sırasında döllenme sonrası,
 Pıtrak gibi bitkilerin dikenli meyve kabukları hayvanların zigot ilk olarak aşağıdaki yapılardan hangisini oluşturur?
kürklerine, kuşların tüylerine, insanların giysilerine tutunarak
taşınır. A) Tohum B) Meyve C) Polen
D) Embriyo E) Yumurta
 Bazı bitkilerin tohumları pervane görevi yapan meyvelerin
içinde bulunup uçarak taşınır. Çözüm:
 İncir, üzüm, kiraz gibi meyvelerin çekirdekleri hayvanlarda
sindirilmez. Dışkı ile atılır.

örnek 3
Çiçekli bir bitkide yumurtanın döllenmesinden önce;
TOHUMUN ÇİMLENMESİ
I. mikrospor oluşumu,
II. tozlaşma,
III. polen tüpü oluşumu,
IV. sperm çekirdeklerinin oluşumu
olaylarından hangisinin en son meydana geldiğini yazalım.

Çözüm:

Tohumun çimlenmesi ve büyümesi

 Tohum içindeki embriyonun uygun ortam koşullarında yeni bir

bitkiyi oluşturmak üzere tohum kabuğunu çatlatarak büyümesi-
ne çimlenme denir. Çimlenme için su, oksijen ve uygun sıcaklık
gerekir.

5
ADF 33 BİYOLOJİ ÜNİTE 11: Bitki Biyolojisi

 Tohumun çimlenmesi sırasında,

dikkat
1. Tohum su alarak hacimce artar.
Bazal metabolizma; termoregülasyon (ısı düzenlemesi) için
2. Su, enzim etkinliğini artırır. enerji harcamayan kuş ve memelilerde ölçülen metabolizma-
3. Amilaz enzimi nişastanın yıkımını sağlar. dır. Endospor oluşturan bakteride, kış uykusuna yatan meme-
lide veya dormant (durgun) evredeki bitki tohumunda bazal
4. Oksijenli solunum hızı ve metabolizma hızı artar. metabolizmaya benzer bir metabolizma vardır, ancak bazal
5. Hücre bölünmesi hızlanır, ilk olarak embriyonik kök ve ardın- metabolizma değildir.
dan embriyonik gövde oluşur.
6. İlk kök ve yapraklar oluşur.
not
7. Kloforil sentezi yapılır ve fotosentez başlar.
Tohum kabuğunun kalınlığı arttıkça tohumun çimlenmesi zor-
laşır.

not  Tohumdaki hormonlar,

 Absisik asit, uyku hâlinin devam etmesini sağlar.
Tohumun çimlenip ilk yapraklarını çıkarmasına kadar geçen
sürede bitki heterotroftur (tohumda depolanan besin harca-  Giberellin, tohumdaki besin polimerlerinin sindirimini sağla-
nır). Bu sebeple tohumun kuru ağırlığı başlangıçta azalır. İlk yan enzimleri aktifleştirir.
yapraklar çıktığında ise ototrof hale gelir (fotosentez ile besin
üretmeye başlar) ve kuru ağırlığı artmaya başlar.
Çevresel Faktörler
 Su: Tohum içinde metabolik faaliyetlerin başlaması ve enzimin
aktifleşmesi için su gerekir. Tohum su alınca enzimi aktifleşir ve
Bitkinin kuru ağırlığı
metabolik olayları başlar.
 Oksijen: Tohum kabuğunun parçalanmasına kadar geçen sü-
reçte gerekli enerji oksijensiz solunumla sağlanabilir. Tohum su
aldıktan sonra tohum kabuğu parçalanır. Gerekli enerji oksijenli
solunumdan sağlanır.
 Sıcaklık: Su emilimi, enzim etkinliğini ve difüzyonu etkiler. Ge-
nellikle bir çok bitki tohumu ilkbaharda, 20 - 30 °C sıcaklık aralı-
ğında çimlenir.
Çimlenme İlk yaprak oluşumu

dikkat
 Çift çenekli bitkilerin bir çoğunda ve bazı tek çenekli bitkilerde
Çok nemli ortamda yaşayan bitkiler kökleriyle yeterli O2’yi ola-
çenekler çimlenme sırasında topraktan dışarı çıkar. Tek çenekli
maz. Bu bitkilerin köklerinde gerekli ATP etil alkol fermantas-
bitkilerin bir çoğunda ve bazı çift çenekli bitkilerde çimlenme
yonuyla elde edilir. Birim zamanda daha az ATP üretildiği için
sırasında çenekler toprağın altında kalır.
de kökler yavaş büyür.

 Tohumun çimlenmesine etki eden faktörler;

AYT 2019
 genetik,
Genel olarak, toprakta gelişen bir fasulye tohumunun çimlene-
 çevresel bilmesi için;
olmak üzere ikiye ayrılır. I. su,
II. uygun sıcaklık,
III. karbon dioksit,
Genetik Faktörler IV. oksijen
faktörlerinden hangileri gereklidir?
Çimlenene kadar tohumun canlı kalması gerekir. Tohumda depola-
nan besin çeşidi ve tohumun metabolik hızı tohumun uyku sürme- A) I ve II B) I ve III C) I, II ve IV
sine (dormansi) artırır. D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV

6
ÜNİTE 11: Bitki Biyolojisi BİYOLOJİ ADF 33
Çözüm:
analiz 3
Çiçekli bir bitkinin üremesindeki bazı evreler aşağıdaki şekilde nu-
maralandırılarak gösterilmiştir.

örnek 4
Bir tohumun çimlenmesi ve ilk yaprakların oluşumuna kadar
geçen süreçte bitkinin kuru ağırlığındaki değişim grafiğini çi-
zelim. I

Çözüm:
Embriyo
Polen
kesesi
II
Tohum

III

Yeni bitki

uygulama 3 Şekilde verilen I, II ve III numaralı olaylardan hangileri yavru

bitkide kalıtsal çeşitliliği artırır?
Çimlenmekte olan bir tohumda;
I. ATP sentezi, (Mutasyon gerçekleşmemektedir.)
II. glikoz sentezi,
A) Yalnız III B) Yalnız I C) I ve III
III. protein sentezi,
IV. DNA sentezi D) I ve II E) Yalnız II
olaylarından hangileri gerçekleşmez?

A) Yalnız II B) II ve III C) II ve IV Çözüm:

D) I, II ve III E) I, III ve IV

Çözüm:

7
ADF 33 ANALİZ TESTİ ÜNİTE 11: Bitki Biyolojisi

1. I 5. Meyve oluşurken meyvenin yapısına yumurtalık haricinde

II çanak yaprak, taç yaprak, çiçek tablası gibi yapılar katılıyorsa
yalancı meyve olarak adlandırılır.
III
IV Buna göre, aşağıdaki meyvelerden hangisi yalancı mey-
vedir?
V

Şekilde yapısı gösterilen tam çiçekle numaralandırılmış A) Erik B) Üzüm C) Kayısı

kısımlardan hangisinde tohum oluşur? D) Elma E) Şeftali

A) I B) II C) III D) IV E) V

2. Çiçekli bir bitkinin üremesi sırasında;

I. tozlaşma,
II. tohum taslağının oluşması,
III. polen tüpünün oluşması,
IV. sperm ve yumurtanın birleşmesi
olaylarının gerçekleşme sırası aşağıdakilerde hangisinde
verilmiştir?

A) I, II, III, IV B) I, III, IV, II C) II, III, IV, V

6. Tohumun çimlenmesini;
D) II, IV, III, I E) III, IV, I, II
I. su,
II. oksijen,
3. Bitkilerde gerçekleşen döllenme olayıyla ilgili, III. sıcaklık,
IV. giberellin hormonu
I. Generatif çekirdek mitoz geçirerek sperm çekirdeklerini
oluşturur. faktörlerinden hangileri etkiler?
II. Sperm çekirdeklerinde biri yumurtayla diğeri polar çekir-
A) I ve I B) I ve III C) I, II ve III
deklerle birleşir.
D) I, II ve IV E) I, II, III ve IV
III. Triploit yapı gelişerek endospermi (besi doku) oluşturur.
ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) I, II ve III

4. a
b

Şekilde tohumda gösterilen numaralandırılmış kısımlarla 7. Bitkilerin üremesi sırasında gerçekleşen aşağıdaki olay-
ilgili, lardan hangisinde genetik çeşitlilik görülmesi beklen-
mez?
I. a yapısı tohuma dış etkilerden korur.
II. b yapısı bitkiyi oluşturacak embirodur. A) Çapraz tozlaşma
III. c kısmı tohum çimlendikten sonra bir süre fotosentez yapar.
B) Koparılan dal parçasından yeni bitki oluşması
ifadelerinden hangileri doğrudur? C) Kendi kendine tozlaşma
D) Polen oluşturma
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
E) Endospermin oluşumu
D) I ve III E) I, II ve III

1-C 2-B 3-E 4-C 5-D 6-E 7-B

ADF-33 ile konuyu kavradınız. Şimdi

8
ASF-33’ü çözerek konuyu pekiştirebilirsiniz.