เภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง

โดย คัทลียา เมฆจรัสกุล

ผู?ช@วยศาสตราจารย(
คณะเภสัชศาสตร( มหาวิทยาลัยมหาสารคาม

พิมพ(ครั้งที่ 1
211 หน?า
ตุลาคม 2564

ISBN
สงวนลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัติลิขสิทธิ์
ลิขสิทธิ์ของ คัทลียา เมฆจรัสกุล

จัดพิมพ(และเผยแพร0โดย
คัทลียา เมฆจรัสกุล
คณะเภสัชศาสตร( มหาวิทยาลัยมหาสารคาม
ประวัติผู+เขียน
คัทลียา เมฆจรัสกุล
(Catheleeya Mekjaruskul)
ตำแหน0งป8จจุบัน
ผู?ช@วยศาสตราจารย(
คณะเภสัชศาสตร( มหาวิทยาลัยมหาสารคาม
ประวัติการศึกษา
2550 เภสัชศาสตร(บัณฑิต คณะเภสัชศาสตร( มหาวิทยาลัยขอนแก@น (เกียรตินิยมอันดับหนึ่ง)
2555 ปรัชญาดุษฏีบัณฑิต (วิจัยและพัฒนาเภสัชภัณฑ() คณะเภสัชศาสตร(
มหาวิทยาลัยขอนแก@น

ออกแบบปก ภญ.ทัศนีย( ภูกองชนะ

ภาพประกอบ คัทลียา เมฆจรัสกุล ภญ.ทัศนีย( ภูกองชนะ และธนธรณ( โยธาภักดี
 คำนำ

ภายในเล@มนี้มีเนื้อหาเกี่ยวกับเภสัชภัณฑ(ที่ใช?ที่ผิวหนัง โดยกล@าวถึงการดูดซึมของตัวยาสำคัญที่
ผิวหนัง ลักษณะของตำรับ ส@วนประกอบในตำรับ วิธีเตรียมตำรับ ตลอดจนการควบคุมคุณภาพของ
ตำรับที่ใช?ที่ผิวหนัง ได?แก@ ยาครีม โลชัน ขี้ผึ้ง ยาปsาย เจล อิมัลชันเจล และแผ@นแปะผิวหนัง นอกจากนี้
ผู?เขียนยังได?กล@าวถึงแนวทางในการพัฒนาตำรับเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง โดยเริ่มจากการศึกษาข?อมูลก@อน
การตั้งตำรับ การเลือกรูปแบบตำรับ การเลือกสารช@วยทางเภสัชกรรม รวมถึงการทดสอบต@างๆ เนื้อหา
ในเล@มนี้สามารถใช?ประกอบการเรียนการสอนในรายวิชา 0702 362 เทคโนโลยีเภสัชกรรม 2 สำหรับ
นิสิตเภสัชศาสตร(ในระดับปริญญาตรี รายวิชา 0702 726 การผลิตและควบคุมคุณภาพยาจากสมุนไพร
และผลิตภัณฑ(ธรรมชาติ และรายวิชา 0702 717 เครื่องสำอางจากผลิตภัณฑ(ธรรมชาติ สำหรับนิสิตใน
ระดับบัณฑิตศึกษา รวมทั้งเภสัชกรและบุคคลทั่วไปที่มีความสนใจด?านเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง
ผู?เขียนขอมอบคุณความดีทั้งหมดจากเนื้อหาในเล@มนี้ให?แก@บิดา มารดา ครูบาอาจารย(ทั้งหลายที่
ได?ประสิทธิ์ประสาทวิชาความรู? อบรมสั่งสอนรวมถึงชี้แนะแนวทางการศึกษาและแนวทางในการดำเนิน
ชีวิตให?แก@ผู?เขียนเสมอมา

คัทลียา เมฆจรัสกุล
กันยายน 2564
 สารบัญ
หน?าที่

บทที่ 1 การดูดซึมยาผ0านผิวหนัง (Percutaneous absorption)….……………………………………….1

1.1 บทนำ…………………………………………………………………………………………………………………………..1
1.2 คำจำกัดความ……………………………………………………………………………………………………………….1
1.3 ผิวหนัง…………………………………………………………………………………………………………………………3
1.3.1 โครงสร?างผิวหนัง…………………………………………………………………………………………………..3
1.4 การดูดซึมยาผ@านผิวหนัง (percutaneous absorption)…………………………………………………..8
1.4.1 วิถีการดูดซึมยาผ@านผิวหนัง…………………………………………………………………………………..10
1.4.2 ป•จจัยที่มีผลต@อการดูดซึมยาผ@านผิวหนัง…………………………………………………………………13
1.5 บทสรุป………………………………………………………………………………………………………………………16
บทที่ 2 ยาครีมและโลชัน (Creams and lotions)………………………………………………………………19
2.1 บทนำ…………………………………………………………………………………………………………………………19
2.2 ยาครีม (creams)…………………………………………………………………………………………………………19
2.2.1 ส@วนประกอบของยาครีม……………………………………………………………………………………….20
2.2.2 สารทำอิมัลชันที่ใช?ในตำรับยาครีม………………………………………………………………………….23
2.2.3 สารช@วยทางเภสัชกรรมอื่นๆ…………………………………………………………………………………..31
2.2.4 วิธีเตรียมครีม……………………………………………………………………………………………………….34
2.2.5 ตัวอย@างความไม@คงตัวของยาครีม……………………………………………………………………………44
2.2.6 ตัวอย@างตำรับยาครีม…………………………………………………………………………………………….46
2.3 โลชัน (lotions)……………………………………………………………………………………………………………49
2.3.1 โลชันรูปแบบสารละลาย………………………………………………………………………………………..49
2.3.2 โลชันรูปแบบยาแขวนตะกอน………………………………………………………………………………..50
2.3.3 โลชันรูปแบบอิมัลชัน…………………………………………………………………………………………….52
2.4 บทสรุป……………………………………………………………………………………………………………………….53
บทที่ 3 ยาขี้ผึ้ง และยาปeาย (Ointments and pastes)……………………………………………………..57
3.1 บทนำ…………………………………………………………………………………………………………………………57
3.2 ยาขี้ผึ้ง (ointments)……………………………………………………………………………………………………57
 3.2.1 ประเภทของยาขี้ผึ้ง………………………………………………………………………………………………57
3.2.2 การเลือกยาพื้นขี้ผึ้ง………………………………………………………………………………………………66
3.2.3 คุณสมบัติพื้นฐานที่ดีของยาพื้นขี้ผึ้ง………………………………………………………………………..66
3.2.4 ส@วนประกอบในยาขี้ผึ้ง………………………………………………………………………………………….67
3.2.5 วิธีเตรียมยาขี้ผึ้ง……………………………………………………………………………………………………68
3.2.6 ตัวอย@างตำรับยาขี้ผึ้ง…………………………………………………………………………………………….74
3.3 ยาปsาย (pastes) …………………………………………………………………………………………………………76
3.3.1 ชนิดของยาปsาย……………………………………………………………………………………………………76
3.3.2 การเตรียมตำรับยาปsาย…………………………………………………………………………………………78
3.4 บทสรุป……………………………………………………………………………………………………………………….79
บทที่ 4 เจลและอิมัลชันเจล (Gels and emulsiongels)……………………………………………………..81
4.1 บทนำ…………………………………………………………………………………………………………………………81
4.2 เจล (gels) ………………………………………………………………………………………………………………….81
4.2.1 ชนิดของเจล…………………………………………………………………………………………………………82
4.2.2 ส@วนประกอบในตำรับเจล………………………………………………………………………………………83
4.2.3 การเตรียมเจล………………………………………………………………………………………………………90
4.2.4 ป•ญหาความไม@คงตัวที่เกิดขึ้นในตำรับเจล………………………………………………………………..91
4.2.5 ตัวอย@างตำรับเจล…………………………………………………………………………………………………92
4.3 อิมัลชันเจล (emulsiongels)………………………………………………………………………………………..93
4.3.1 ส@วนประกอบในตำรับอิมัลชันเจล…………………………………………………………………………..94
4.3.2 การเตรียมอิมัลชันเจล…………………………………………………………………………………………..94
4.4 บทสรุป……………………………………………………………………………………………………………………….94
บทที่ 5 แผ0นแปะนำส0งยาทางผิวหนัง (Transdermal patches)…………………………………………97
5.1 บทนำ…………………………………………………………………………………………………………………………97
5.2 ส@วนประกอบของแผ@นแปะนำส@งยาทางผิวหนัง………………………………………………………………..98
5.2.1 ชั้นปกปÑด (backing layer) …………………………………………………………………………………..98
5.2.2 ตัวยาสำคัญ………………………………………………………………………………………………………….99
5.2.3 ชั้นกาว (adhesive layer) ……………………………………………………………………………………99
5.2.4 เมมเบรนควบคุมการปลดปล@อยตัวยา (rate-controlling membrane)…………………..100
 5.2.5 ชั้นปsองกันชั้นกาว (protective layer/release liner)…………………………………………..100
5.3 ชนิดของแผ@นแปะนำส@งยาทางผิวหนัง………………………………………………………………………….100
5.3.1 ระบบกักเก็บยาที่ควบคุมการปลดปล@อยยาด?วยเมมเบรน (membrane-controlled
systems)………………………………………………………………………………………………………….100
5.3.2 ระบบเมทริกซ( (monolithic หรือ matrix systems)…………………………………………….101
5.3.3 ระบบที่ตัวยาสำคัญกระจายตัวอยู@ในชั้นกาว (drug-in-adhesive patch)..……………….102
5.3.4 ระบบแหล@งเก็บตัวยาขนาดจิ๋ว (microreservoir type controlled system)………….103
5.4 การเตรียมแผ@นแปะ……………………………………………………………………………………………………103
5.5 ข?อดีของแผ@นแปะนำส@งยาทางผิวหนัง…………………………………………………………………………..104
5.6 ข?อเสียของแผ@นแปะนำส@งยาทางผิวหนัง……………………………………………………………………….105
5.7 คำแนะนำการใช?แผ@นแปะนำส@งยาทางผิวหนัง……………………………………………………………….105
5.8 ตัวอย@างแผ@นแปะนำส@งยาทางผิวหนังที่มีจำหน@ายในป•จจุบัน……………………………………………106
5.9 บทสรุป……………………………………………………………………………………………………………………..114
บทที่ 6 การควบคุมคุณภาพเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง (Product quality and product
performance testing of dermatological products) ……………………………………………….117
6.1 บทนำ………………………………………………………………………………………………………………………117
6.2 ลักษณะที่พึงประสงค(ของเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง……………………………………………………………117
6.3 การควบคุมคุณภาพเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง……………………………………………………………………117
6.3.1 การทดสอบคุณภาพเภสัชภัณฑ( (product quality test)……………………………………….118
6.3.2 การทดสอบลักษณะของเภสัชภัณฑ( (product performance test)……………………….125
6.4 การทดสอบความคงตัวของเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง (stability test)………………………………….131
6.4.1 ป•จจัยที่ควรพิจารณาในการศึกษาความคงตัวของเภสัชภัณฑ(……………………………………131
6.5 การทดสอบความปลอดภัยของเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง (safety test).………………………………133
6.5.1 การทดสอบการแพ?ระคายเคืองผิวหนัง………………………………………………………………….133
6.6 บทสรุป……………………………………………………………………………………………………………………..136
บทที่ 7 หลักการตั้งตำรับเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง (Principle of formulation of
dermatological products)………………………………………………………………………………………………139
7.1 บทนำ……………………………………………………………………………………………………………………….139
7.2 การศึกษาข?อมูลก@อนการตั้งตำรับ (preformulation)…………………………………………………….139
 7.2.1 รูปผลึกของตัวยาสำคัญ……………………………………………………………………………………….141
7.2.2 ขนาดอนุภาคและการกระจายตัวของอนุภาค (particle size และ particle size
distribution)……………………………………………………………………………………………………143
7.2.3 ค@าการละลาย (solubility)………………………………………………………………………………….148
7.2.4 อัตราการละลาย (dissolution rate)……………………………………………………………………151
7.2.5 การศึกษาความสามารถในการซึมผ@าน (permeability study).………………………………161
7.2.6 สัมประสิทธิ์การแบ@งภาคระหว@างวัฏภาคน้ำมันและน้ำ (oil-water partition
coefficient)………………………………………………………………………………………………………162
7.2.7 ค@าคงที่ในการแตกตัว (dissociation constant, pKa)……………………………………………164
7.2.8 ความไม@เข?ากัน (incompatibility)……………………………………………………………………….166
7.2.9 ประเภทของยา (biopharmaceutical classification system, BCS)…………………….167
7.2.10 การศึกษาความคงตัว (stability)………………………………………………………………………..167
7.3 ภาชนะบรรจุสำหรับเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง……………………………………………………………………170
7.4 การระบุฉลากยาใช?เฉพาะที่ผิวหนัง………………………………………………………………………………174
7.5 แนวทางการตั้งตำรับ…………………………………………………………………………………………………..174
7.6 บทสรุป……………………………………………………………………………………………………………………..178
เฉลยคำถามทxายบท………………………………………………………………………………………………………..181
บรรณานุกรม…………………………………………………………………………………………………………………187
ดรรชนี (Index)…………………………………………………………………………………………………………….193
 สารบัญรูปภาพ
หน?าที่
รูปที่ 1.1 โครงสร?างของผิวหนัง…………………………………………………………………………………………………..4
รูปที่ 1.2 โครงสร?างผิวหนังชั้น epidermis…………………………………………………………………………………..5
รูปที่ 1.3 การดูดซึมยาผ@านผิวหนัง………………………………………………………………………………………………9
รูปที่ 1.4 วิถีการดูดซึมยาผ@านผิวหนัง…………………………………………………………………………………………10
รูปที่ 1.5 การดูดซึมผ@าน transepidermal route………………………………………………………………………12
รูปที่ 1.6 การแพร@ผ@านต@อมเหงื่อ (1) ผ@านชั้นผิวหนัง (2) และ ต@อมไขมัน รูขุมขน (3)………………………13
รูปที่ 2.1 การให?ความร?อนสำหรับการเตรียมครีมด?วยวิธี beaker method…………………………………..41
รูปที่ 2.2 เครื่องป•ìนผสมเปîนเนื้อเดียว (homogenizer)……………………………………………………………….43
รูปที่ 2.3 เครื่องป•ìนและให?ความร?อนสำหรับเตรียมครีมในระดับอุตสาหกรรม…………………………………43
รูปที่ 2.4 ลักษณะความไม@คงตัวของตำรับยาครีม………………………………………………………………………..45
รูปที่ 3.1 สารที่ใช?เปîนองค(ประกอบยาพื้นชนิดเปîนมันที่ใช?บ@อย…………………………………………………….60
รูปที่ 3.2 ลักษณะของ lanolin…………………………………………………………………………………………………61
รูปที่ 3.3 slab………………………………………………………………………………………………………………………..69
รูปที่ 3.4 ก. ลักษณะของ spatula ชนิดสแตนเลส ข. ลักษณะของ spatula แบบยาง……………………69
รูปที่ 3.5 เครื่องผสม (high shear mixer) ……………………………………………………………………………….70
รูปที่ 3.6 casserole……………………………………………………………………………………………………………….73
รูปที่ 4.1 เครื่องป•ìนผสมเปîนเนื้อเดียว (homogenizer)……………………………………………………………….90
รูปที่ 4.2 ตำรับ alcohol gel……………………………………………………………………………………………………92
รูปที่ 4.3 ตัวอย@างอิมัลชันเจลที่พบในท?องตลาด………………………………………………………………………….93
รูปที่ 5.1 การแพร@ผ@านตัวยาสำคัญผ@านทางผิวหนังสู@ระบบไหลเวียนเลือดของแผ@นแปะนำส@งยาทาง
ผิวหนัง…………………………………………………………………………………………………………………….98
รูปที่ 5.2 ระบบกักเก็บยาที่ควบคุมการปลดปล@อยด?วยเมมเบรน…………………………………………………101
รูปที่ 5.3 ระบบเมทริกซ(ที่ตัวยาสำคัญผสมอยู@กับพอลิเมอร( และมีชั้นกาว (adhesive layer)…………102
รูปที่ 6.1 ก.) concentric cylinder viscometer และ (ข.) cone and plate viscometer………..120
รูปที่ 6.2 bookfield rotational viscometer…………………………………………………………………………121
รูปที่ 6.3 การแบ@งตัวอย@างในหลอดยาสำหรับการทดสอบ tube uniformity……………………………….122
รูปที่ 6.4 vertical diffusion cell หรือ franz diffusion cell…………………………………………………..127
รูปที่ 6.5 USP apparatus II with enhancer cells………………………………………………………………..128
รูปที่ 6.6 USP apparatus IV (flow-through cell)……………………………………..………………………….129
รูปที่ 6.7 แผ@นดิสก(ใน USP apparatus 5………………………………………………………………………………..130
รูปที่ 6.8 ทรงกระบอกที่ทำจากสแตนเลสใน USP apparatus 6 (cylinder)……………………………….130
รูปที่ 6.9 เครื่องมือทดสอบการบีบออกมาจากหลอด…………………………………………………………………132
รูปที่ 6.10 เครื่องมือทดสอบความสามารถในการแผ@กระจาย……………………………………………………..133
รูปที่ 6.11 การทดสอบการแพ?ระคายเคืองในอาสาสมัครสุขภาพดี………………………………………………136
รูปที่ 7.1 ขั้นตอนการพัฒนายาใหม@…………………………………………………………………………………………140
รูปที่ 7.2 รูปผลึกตัวยาสำคัญ ก) รูปผลึกสัญฐาน (crystalline) และ ข) รูปผลึกอสัญฐาน
(amorphous)………………………………………………………….……………………………………………142
รูปที่ 7.3 ตะแกรงร@อนสำหรับวัดขนาดอนุภาค (sieving analysis)……………………………………………..144
รูปที่ 7.4 ภาพใต?กล?องจุลทรรศน(อิเลคตรอนแบบส@องกราด (scanning electron microscope)
ของตำรับยาแขวนตะกอนนาโนของกระชายดำ…………………………………………………………..146
รูปที่ 7.5 เครื่อง zetasizer ที่ใช?เทคนิค dynamic light scattering (DLS)………………………………...147
รูปที่ 7.6 ค@าการละลายของยาในสารลายบัฟเฟอร( pH ต@างๆ (pH-solubility profile)…………………151
รูปที่ 7.7 การละลายของอนุภาค…………………………………………………………………………………………….152
รูปที่ 7.8 ภาพใต?กล?องจุลทรรศน(อิเลคตรอนแบบส@องกราดของเมมเบรนที่ทำจากวัสดุต@างชนิด
กันจากบริษัทต@างๆ………………………………………………………………………………………………….155
รูปที่ 7.9 อัตราการละลายของยา dexamethasone โดยใช?เมมเบรนชนิดต@างๆ ใน USP
apparatus IV โดยเทียบกับไม@ใช?เมมเบรน…………………………………………………………………155
รูปที่ 7.10 ก: การกรองผ@าน (syringe filter testing) และ ข: การแช@ในตัวกลางเปîนเวลา 24
ชั่วโมง (24 h incubation method)……………………………………………………………………..157
รูปที่ 7.11 USP apparatus IV (flow-through cell)………………………………………………………………158
รูปที่ 7.12 flow-through cell………………………………………………………………………………………………159
รูปที่ 7.13 semisolid adapter……………………………………………………………………………………………..159
รูปที่ 7.14 franz diffusion cell…………………………………………………………………………………………….160
รูปที่ 7.15 USP apparatus II with enhancer cells………………………………………………………………160
รูปที่ 7.16 side-by-side diffusion cell…………………………………………………………………………………162
รูปที่ 7.17 ผิวหนังจากหูของหมู (full thickness of porcine ear skin)…………………………………….162
รูปที่ 7.18 การแพร@กระจายของตัวยาสำคัญไปยังวัฏภาคน้ำมันหรือออคทานอลและน้ำ………………..164
รูปที่ 7.19 สภาวะการแตกตัวของตัวยาสำคัญที่เปîนกรด และด@าง……………………………………………….165
รูปที่ 7.20 ตัวอย@าง pH-stability profile ของยา…………………………………………………………………….170
รูปที่ 7.21 ภาชนะบรรจุสำหรับเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง (ก. หลอดพลาสติก ข. collapsible
tubes ค. กระปุก และ ง. ขวดสำหรับบรรจุยาใช?เฉพาะที่ผิวหนัง) …………………………….171
รูปที่ 7.22 ปริมาณของออกซีเรสเวอราทรอลที่สามารถซึมผ@านผิวหนังที่ได?จากหูของหมูโดยใช?
เอทานอล และพรอพิลีนไกลคอลเปîนสารเพิ่มการดูดซึมยาผ@านผิวหนัง……………………….176
รูปที่ 7.23 แผนภูมิแนวทางการพัฒนาตำรับ…………………………………………………………………………….178
 สารบัญตาราง
หน?าที่
ตารางที่ 2.1 ลักษณะของ o/w และ w/o creams…………………………………………………………………….20
ตารางที่ 2.2 ตัวอย@างวัฏภาคน้ำมันชนิดต@างๆ……………………………………………………………………………..21
ตารางที่ 2.3 สารทำอิมัลชันที่นิยมใช?…………………………………………………………………………………………31
ตารางที่ 2.4 การประยุกต(ใช?สารลดแรงตึงผิวที่มีค@า HLB ต@างๆ……………………………………………………36
ตารางที่ 2.5 คุณสมบัติด?านความชอบน้ำของสารลดแรงตึงผิวที่มีค@า HLB แตกต@างกัน……………………36
ตารางที่ 2.6 ค@า HLB ของสารทำอิมัลชันชนิดต@างๆ………………………………………………………………….…37
ตารางที่ 2.7 ค@า HLB ที่วัฏภาคน้ำมันต?องการในตำรับยาครีม (required HLB of oil phase)………..38
ตารางที่ 3.1 สรุปคุณลักษณะของยาพื้นขี้ผึ้ง………………………………………………………………………………65
ตารางที่ 4.1 สารกันเสียที่ใช?สำหรับสารก@อเจลแต@ละชนิด……………………………………………………………89
ตารางที่ 5.1 ส@วนประกอบ transdermal nicotine ที่มีจำหน@าย……………………………………………….108
ตารางที่ 5.2 แผ@นแปะนำส@งยาทางผิวหนังที่ได?รับการขึ้นทะเบียนโดย US-FDA……………………………111
ตารางที่ 6.1 ระดับคะแนนความแดงของผิวหนังหลังทาเภสัชภัณฑ(ลงบนผิวหนังในการทดสอบ
ความแพ?ระคายเคือง…………………………………………………………………………………………..134
ตารางที่ 6.2 ระดับคะแนนของการความบวมของผิวหนังหลังทาเภสัชภัณฑ(ลงบนผิวหนังในการ
ทดสอบความแพ?ระคายเคือง……………………………………………………………………………….135
ตารางที่ 7.1 คำจำกัดความของความสามารถในการละลายของตัวยาสำคัญตาม USP 42…………….148
ตารางที่ 7.2 ค@าการละลายของสารสำคัญเมทอกซีฟลาโวนในตัวทำละลายต@างๆ………………………….149
ตารางที่ 7.3 ป•จจัยที่มีผลต@ออัตราการละลายของอนุภาคยา………………………………………………………153
ตารางที่ 7.4 ประเภทของตัวยาสำคัญตาม BCS classification………………………………………………….167
ตารางที่ 7.5 สภาวะในการทดสอบความคงตัวตามแนวทางของ ASEAN……………………………………..168
บทที่ 1 การดูดซึมยาผ:านผิวหนัง
(Percutaneous absorption)

1.1 บทนำ
ผิวหนัง คือ อวัยวะที่มีพื้นที่มากที่สุดของร@างกาย และสัมผัสกับสิ่งแวดล?อมภายนอกโดยตรงจึงมี
โอกาสเสี่ยงสูงที่จะเกิดการแพ?หรือก@อให?เกิดโรคที่ผิวหนังได? การรักษาอาการแพ?หรือโรคผิวหนังโดยใช?
รูปแบบยาที่ให?ทางผิวหนังเปîนรูปแบบที่เหมาะสมที่สุด เนื่องจากเปîนการรักษาบริเวณที่เปîนโดยตรง
และเฉพาะที่ เปîนการรักษาที่มีประสิทธิภาพสูงกับโรคทางผิวหนัง รูปแบบยาที่พัฒนาขึ้นต?องสามารถ
นำส@งยาสู@ผิวหนังหรือตำแหน@งที่ต?องการได? สารในตำรับไม@ก@อให?เกิดอาการระคายเคือง ไม@ก@อให?เกิดการ
แพ? มีความคงตัวในตำรับ และเข?ากันได?ดีกับสารต@างๆ ในตำรับเดียวกัน ทั้งนี้รูปแบบยาทางผิวหนังควร
เลือกให?เหมาะสมกับตำแหน@งที่ใช?ด?วย เช@น การใช?บริเวณผมหรือบริเวณที่มีขน ควรเลือกรูปแบบ
ของเหลวที่มีความหนืดต่ำ ไม@เหนียวเหนอะหนะ และล?างออกได?ง@าย สำหรับตำแหน@งผิวหนังทั่วๆ ไป
ควรเลือกรูปแบบที่มีความหนืดพอเหมาะที่สามารถทาแล?วกระจายตัวบนผิวหนังได?ดี นอกจากนี้ตำรับที่
ยาพื้นมีคุณสมบัติไม@ชอบน้ำ (hydrophobic base) นิยมใช?กับผิวหนังที่แห?ง เพื่อปกปsองและคลุมผิว
และตำรับยาพื้นที่มีน้ำเปîนส@วนประกอบ นิยมใช?กับผิวหรือแผลที่เป†ยก หรือมีของเหลวไหลออกมา ใน
บทนี้จะได?กล@าวถึงลักษณะโครงสร?างของผิวหนัง เพื่อให?เกิดความเข?าใจพื้นฐานและธรรมชาติของ
ผิวหนัง วิถีการนำส@งยาผ@านทางผิวหนัง และป•จจัยที่มีผลต@อการดูดซึมยาผ@านทางผิวหนัง

1.2 คำจำกัดความ
การดูดซึมยาผ@านผิวหนัง (percutaneous absorption) คือ การศึกษากลไกหรือวิถีการซึมผ@าน
ชั้นผิวหนังต@างๆ ของยาที่ให?ผ@านทางผิวหนัง ยาชนิดหนึ่งๆ อาจดูดซึมผ@านผิวหนังโดยอาศัยหนึ่งกลไก
หรือหลายกลไกร@วมกันเพื่อออกฤทธิ์เฉพาะที่ผิวหนังหรือผ@านผิวหนังเข?าสู@กระแสเลือด แล?วออกฤทธิ์ที่
อวัยวะเปsาหมาย
Topical dermatological products คือ รูปแบบยาใช?เฉพาะที่ผิวหนัง และออกฤทธิ์ที่ผิวหนัง
ได?แก@ ให?ความชุ@มชื้น ปกปsองหรือคลุมผิวหนังบริเวณที่ทา หรือออกฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา โดยเมื่อใช?ยาที่
บริเวณผิวหนัง ตัวยาสำคัญจะแทรกซึมผ@านผิวหนังชั้นบนสุด (stratum corneum) และออกฤทธิ์
บริเวณชั้นนี้ หรือผิวหนังชั้นอื่นๆ แต@ไม@ดูดซึมเข?าสู@ระบบไหลเวียนเลือด ตัวอย@างรูปแบบนี้ เช@น ยาครีม
โลชัน ยาขี้ผึ้ง เจล โฟม ยาพ@นฝอย สารละลาย ยาผง หรือปลาสเตอร(ยา เปîนต?น

1
 Transdermal drug delivery systems คือ รูปแบบยาที่ใช?ที่ผิวหนัง แต@ตัวยาสำคัญแทรกซึม
ผ@านผิวหนัง และถูกดูดซึมเข?าสู@ระบบไหลเวียนเลือดเพื่อไปออกฤทธิ์ที่อวัยวะเปsาหมาย ดังนั้นผิวหนังจึง
เปîนบริเวณที่ใช?ยาแต@ไม@ใช@อวัยวะเปsาหมายสำหรับการออกฤทธิ์ของตัวยาสำคัญ ตัวอย@างรูปแบบนี้
ได?แก@ แผ@นแปะ (patch) และระบบนำส@งยาต@างๆ เช@น ลิโพโซม เอโทโซมหรือนาโนอิมัลชัน เปîนต?น
Skin penetration หมายถึง การแพร@ของตัวยาสำคัญเข?าไปในผิวหนัง โดยมีนัยสำคัญว@า ผิวหนัง
คืออวัยวะเปsาหมายในการออกฤทธิ์
Skin permeation หมายถึง การซึมผ@านผิวหนังของตัวยาสำคัญเข?าสู@ระบบไหลเวียนเลือด โดยมี
นัยสำคัญว@าอวัยวะภายในร@างกาย คือ อวัยวะเปsาหมาย
รูปแบบยาใช?เฉพาะที่ผิวหนังมีข?อดีหลายประการ ได?แก@ เหมาะสำหรับการรักษาเฉพาะที่ผิวหนัง
ใช?ง@าย สะดวก คนไข?สามารถบริหารยาด?วยตัวเองได? เพิ่มความร@วมมือในการใช?ยาของผู?ป§วย พื้นที่ใน
การดูดซึม คือผิวหนังซึ่งมีพื้นที่ผิวมาก เหมาะสำหรับผู?ป§วยที่กลืนยาไม@ได? เหมาะกับยาที่ไม@คงตัวใน
สภาวะกรดในกระเพาะอาหาร ใช?แทนยารับประทานที่ระคายเคืองกระเพาะอาหาร หลีกเลี่ยงการเกิด
first-pass metabolism ที่ระบบทางเดินอาหารหรือการถูกทำลายยาด?วยสภาวะในทางเดินอาหาร
หลีกเลี่ยงความไม@เข?ากันของตัวยาสำคัญหรือรูปแบบยากับระบบทางเดินอาหาร หลีกเลี่ยงป•ญหาความ
แปรปรวนที่เกิดกับการให?ยาทางปาก เช@น ความเปîนกรดด@างในทางเดินอาหาร เอนไซม(ในทางเดิน
อาหาร และการบีบตัวของทางเดินอาหาร เปîนต?น หลีกเลี่ยงป•ญหาความแปรปรวนของระดับยาในเลือด
หลีกเลี่ยงป•ญหาความแปรปรวนระหว@างบุคคลที่มักเกิดกับการให?ยาทางปาก หลีกเลี่ยงความเจ็บปวด
และความไม@สะดวกในการใช?ยาดังที่เกิดกับการให?ยาโดยการฉีดเข?าหลอดเลือดดำ และสามารถยกเลิก
การให?ยาได?ง@าย โดยการเช็ดออก แต@ทั้งนี้รูปแบบยาใช?เฉพาะที่ผิวหนังยังมีข?อเสีย ได?แก@ อาจก@อให?เกิด
ความระคายเคืองหรือการแพ?ที่ผิวหนัง ยาบางชนิดมีความสามารถในการซึมผ@านผิวหนังต่ำ ดูดซึมเข?าสู@
ผิวหนังได?น?อย ยาบางชนิดอาจถูกทำลายโดยเอนไซม(ที่ผิวหนัง การดูดซึมเข?าสู@ผิวหนังของยาที่มีขนาด
อนุภาคใหญ@จะน?อยกว@ายาที่มีขนาดอนุภาคเล็ก ไม@เหมาะกับยาที่มีขนาดการใช?ยาสูง (dose) และมีวิธี
เตรียมที่ค@อนข?างยุ@งยาก เปîนต?น
ดังนั้นยาที่เหมาะสำหรับพัฒนาเปîนรูปแบบยาทางผิวหนัง ควรมีคุณลักษณะดังต@อไปนี้
1. ไม@ระคายเคืองหรือเปîนพิษต@อผิวหนัง
2. ควรมีน้ำหนักโมเลกุล 800-1000 Dalton
3. สามารถส@งผ@านจากชั้น stratum corneum ไปยังผิวหนังที่ลึกลงไปได?
4. สามารถนำส@งไปยังเนื้อเยื่อต@างๆ ในผิวหนังได?
5. สามารถถูกดูดซึมผ@านผิวหนังไปยังกระแสเลือดได? ถ?าต?องการให?ออกฤทธิ์ทั่วร@างกาย

2
 6. ไม@ถูกทำลายโดยเชื้อจุลินทรีย(บนผิวหนัง
7. ไม@ถูกทำลายโดยกระบวนการเมแทบอลิซึมในผิวหนัง
8. ขนาดยา (dose) ต่ำ
9. เข?ากันได?กับส@วนประกอบอื่นๆ ในผลิตภัณฑ(และผิวหนัง

1.3 ผิวหนัง
ผิวหนังเปîนอวัยวะที่มีพื้นที่ใหญ@ที่สุด มีพื้นที่ประมาณร?อยละ 16 ของน้ำหนักตัว ปกคลุมอยู@
ภายนอกร@างกาย มีความหนา 0.5-4.0 มม. ในสภาวะปกติผิวหนังมีคุณสมบัติเปîนกรดอ@อน pH 4.0-5.6
ผิวหนังมีหน?าที่หลัก 3 หน?าที่ ได?แก@
1. การปsองกันผิวหนัง ผิวหนังเปîนอวัยวะปกคลุมร@างกาย จึงมีหน?าที่หลักในการปsองกันหรือจำกัด
การผ@านของสิ่งแวดล?อมภายนอกไม@ให?เข?าสู@ร@างกาย ได?แก@ สารเคมี สารพิษ ความร?อน ความเย็น แสง
และรังสีต@างๆ เปîนต?น
2. การรักษาสมดุลของร@างกาย ได?แก@ ควบคุมอุณหภูมิและความดันภายในร@างกาย เมแทบอลิซึม
ของเสีย สังเคราะห(สารชีวเคมี แสดงลักษณะเฉพาะบุคคล สีผิว สีผม กลิ่นตัว และการดึงดูดอารมณ(ทาง
เพศ
3. การรับความรู?สึก ผิวหนังทำหน?าที่ในการรับสัมผัสจากแรงกด แรงกระแทก ความรู?สึกร?อน-เย็น
และความเจ็บปวด นอกจากนี้ผิวหนังยังแสดงออกถึงอารมณ( เช@น หน?าแดง เหงื่อตก เปîนต?น
ผิวหนังแบ@งตามสภาพผิวได? 4 ประเภท ได?แก@ 1) ผิวปกติ คือผิวที่มีปริมาณไขมันและน้ำใน
ปริมาณที่เหมาะสม 2) ผิวมัน คือผิวที่ต@อมไขมันผลิตไขมันมากเกินไป 3) ผิวแห?ง คือผิวที่ขาดความชุ@ม
ชื้นและน้ำมัน อาจแห?งคัน แดงและลอก และ 4) ผิวผสม คือผิวที่มีลักษณะทั้งผิวแห?งและผิวมัน โดยผิว
แห?งอยู@บริเวณแก?มและรอบดวงตา ในขณะที่ผิวมันจะอยู@บริเวณหน?าผาก จมูกและคาง

1.3.1 โครงสรxางผิวหนัง
โครงสร?างผิวหนังประกอบไปด?วยชั้นผิวหนังต@างๆ 4 ชั้น ได?แก@ ชั้น epidermis, dermis,
subcutaneous และ appendages ดังแสดงในรูปที่ 1.1

3
 รูปที่ 1.1 โครงสร?างของผิวหนัง
ภาพโดย: ภญ.ทัศนีย( ภูกองชนะ

1) Epidermis
Epidermis เปîนผิวหนังชั้นนอกสุด มีความหนาประมาณ 50-150 µm ไม@มีหลอดเลือดมาเลี้ยง
สารอาหารและของเสียต@างๆ อาศัยกระบวนการแพร@ข?ามระหว@างชั้น dermis และ epidermis ชั้น
epidermis ประกอบด?วยชั้น stratum corneum, stratum lucidum, stratum granulosum,
stratum spinosum และ stratum basale โดยแต@ละชั้นพัฒนาขึ้นมาตามลำดับจากด?านล@างขึ้นมาสู@
ผิวหนังด?านนอก (รูปที่ 1.2) และหลุดลอกออกเปîนขี้ไคลต@อไป ตั้งแต@ชั้น stratum basale ขึ้นมาจนถึง
ชั้น stratum lucidum เปîนเซลล(ผิวหนังที่ยังคงมีชีวิตอยู@ จึงเรียกรวมกันอีกชื่อหนึ่งว@า viable
epidermis ซึ่งมีเอนไซม(ต@างๆ เช@น cytochrome P450, esterases และ serineproteases เปîนต?น จึง
สามารถเกิดกระบวนการเมแทบอลิซึม ยาที่เปîนโพรดรัก (prodrug) สามารถเปลี่ยนรูปเปîนยาที่ออกฤทธิ์
(active drug) ได? และอาจจะทำลายยา ทำให?ลดปริมาณของตัวยาที่สามารถซึมผ@านผิวหนังได? ส@วนชั้น
stratum corneum เปîนเซลล(ผิวหนังที่ตายแล?ว โดยทั่วไปเซลล(ผิวหนังจะใช?เวลาประมาณ 14 วันในการ
พัฒนาจากเซลล(ในชั้น stratum basale ไปเปîนชั้น stratum corneum และใช?เวลาต@ออีก 14 วันที่เซลล(
ในชั้น stratum corneum จะหลุดลอกออกไปเปîนขี้ไคล

4
 รูปที่ 1.2 โครงสร?างผิวหนังชั้น Epidermis
ภาพโดย: ธนธรณ( โยธาภักดี

1.1) ผิวหนังชั้นสตราตัมเบซาเล@ (stratum basale หรือ basal layer) เปîนชั้นผิวหนังที่

อยู@ล@างสุดของชั้น epidermis ชั้นนี้จะเปîนที่อยู@ของเซลล(ผิวหนังที่เกิดการแบ@งตัวใหม@โดยวิธีไมโตซิส
(mitosis) เรียกว@า basal cells ทำหน?าที่แบ@งตัวขึ้นไปทดแทนเซลล(ผิวหนังที่ตายแล?วในชั้น stratum
corneum ที ่ ห ลุ ด ลอกออกเปî น ขี ้ ไ คล basal cells เปî น เซลล( ท ี ่ ม ี ร ู ป ร@ า งสมบู ร ณ( มี ล ั ก ษณะเปî น
ทรงกระบอก มีนิวเคลียสภายในเซลล( นอกจากนี้ชั้นนี้ยังมีเซลล(เม็ดสี (melanocytes) ทำหน?าที่สร?าง
เม็ดสีเมลานิน (melanin) โดยที่ชนิด eumelanin ซึ่งพบปริมาณมากกว@า จะสร?างเม็ดสีน้ำตาลหรือดำ
และชนิด phaeomelanin ซึ่งพบน?อยกว@าจะสร?างเม็ดสีแดงหรือเหลือง นอกจาก basal cells แล?วใน
ชั้นนี้ยังมี langerhan cells ทำหน?าที่เกี่ยวกับระบบภูมิคุ?มกันของร@างกาย ส@งสัญญาณจากแอนติเจนไป
ยังเม็ดเลือดขาว และก@อให?เกิดอาการแพ?ผื่นสัมผัส และยังพบ markel cells ซึ่งพบมากที่บริเวณปลาย
นิ้ว และริมฝ†ปากทำหน?าที่เปîนเซลล(ประสาทสัมผัส รับรู?ความรู?สึกสัมผัสต@างๆ
1.2) ผิวหนังชั้นสตราตัมสไปโนซัม (stratum spinosum หรือ spinous layer) เซลล(ใน
ชั้นนี้เจริญขึ้นมาจาก basal cells ในชั้น stratum basale โดยมีลักษณะเปลี่ยนแปลงเล็กน?อย เซลล(

5
บางขึ้น นิวเคลียสภายในเซลล(หดตัวลงเล็กน?อย มีรูปร@างหลายเหลี่ยม มีลักษณะคล?ายหนามยื่นไปสัมผัส
กับเซลล(ข?างเคียง จึงเรียกอีกชื่อหนึ่งว@า prickle cells หรือ prickly cell layer
1.3) ผิวหนังชั้นสตราตัมแกรนูโลซัม (stratum granulosum หรือ granular layer) เซลล(
ในชั ้ น นี ้ ม ี ล ั ก ษณะที ่ แ บนและบางลง เปî น เซลล( ท ี ่ พ ั ฒ นาขึ ้ น มาจากชั ้ น stratum spinosum เริ ่ ม มี
keratohyalin granules สะสมอยู@ปริมาณมากทำหน?าที่สร?างโปรตีนเชื่อมเส?นใยต@างๆ ให?กลายเปîนเส?น
ใยเคอราตินที่มีพันธะที่แข็งแรงต@อไป
1.4) ผิวหนังชั้นสตราตัมลูซิดัม (stratum lucidum) เซลล(ในชั้นนี้มีลักษณะแบนมาก
ยิ่งขึ้น เริ่มมองไม@เห็นนิวเคลียส และโปร@งใส
1.5) ผิวหนังชั้นสตราตัมคอร(เนียม (stratum corneum หรือ horny layer) ชั้นนี้เปîน
ชั้นนอกสุดของผิวหนัง เปîนเซลล(ที่พัฒนาขึ้นมาจากชั้น stratum lucidum ซึ่งมีเคอราตินสะสมในเซลล(
จำนวนมาก จึงเรียกว@า keratinized cells เซลล(มีลักษณะแบนมากเรียงกัน 15-20 ชั้น เรียงตัวกันแน@น
มีไขมันแทรกอยู@ระหว@างชั้น คล?ายก?อนอิฐที่มีปูนอยู@รอบๆ ลักษณะนี้เรียกเฉพาะว@า brick and mortar
model ผิวหนังบริเวณที่บางที่สุดมีความหนาเพียง 10-20 µm ผิวหนังบริเวณที่หนาที่สุด ได?แก@ ฝ§ามือ
และฝ§าเท?า มีความหนาประมาณ 100 µm เซลล(ผิวหนังในชั้นนี้เปîนเซลล(ที่ตายแล?ว และไม@มีนิวเคลียส
ซึ่งหลุดลอกออกไปตลอดเวลากลายเปîนขี้ไคล ชั้น stratum corneum ประกอบด?วยโปรตีนร?อยละ 40
ไขมันร?อยละ 40 และน้ำร?อยละ 20 โดยไขมันที่พบได?แก@ ceramides, free fatty acids, triglycerides,
cholesterol และ sterol เปîนต?น การสูญเสียน้ำจะทำให?เห็นเปîนผิวหนังแห?งหรือแตกเปîนขุย ชั้นไขมัน
ใน stratum corneum จะหดตัว เปราะ และน้ำซึมผ@านยาก ในทางกลับกันเมื่อผิวหนังสัมผัสกับ
ความชื้น ชั้น stratum corneum จะบวม และน้ำซึมผ@านได? เนื่องจากเปîนชั้นนอกสุดของร@างกาย
ผิวหนังชั้นนี้จึงทำหน?าที่เปîนตัวกำหนดอัตราการซึมผ@านของสารต@างๆ เข?าสู@ร@างกายทางผิวหนัง (rate
limiting barrier) นั่นคือ สารชนิดใดที่สามารถผ@านผิวหนังชั้นนี้เข?าไปได? จะสามารถเข?าไปยังผิวหนังชั้น
อื่นๆ และเข?าสู@ระบบไหลเวียนเลือดได?

2) Dermis (ชั้นหนังแท?)
ผิวหนังชั้นนี้อยู@ถัดลงมาจากชั้น epidermis มีความหนาประมาณ 3-5 มม. เปîนเนื้อเยื่อเกี่ยวพัน
(connective tissues) ที่เปîนเส?นใยโปรตีน ได?แก@ collagen (75%), elastin (4%) และ reticulin
(0.4%) โดยที่ collagen ทำหน?าที่พยุงหรือค้ำจุนอวัยวะต@างๆ ภายในร@างกาย elastin มีหน?าที่พยุง
โครงสร?างผิวหนัง เพิ่มความยืดหยุ@นให?แก@ผิวหนัง ชั้น dermis มีเลือดไหลเวียนมาเลี้ยงเซลล( ให?
สารอาหารและออกซิเจนแก@เซลล( ฟ®©นฟูและซ@อมแซมบาดแผล นำของเสียออกจากเซลล( ควบคุมความ

6
ดัน และอุณหภูมิของร@างกาย ระบบไหลเวียนเลือดในชั้นนี้จะทำให?เกิดความต@างของความเข?มข?น
ของยาระหว@างความเข?มข?นของยาในสูตรตำรับที่ทาที่ผิวหนังและความเข?มข?นของยาในกระแสเลือด
(concentration gradient) ทำให?เกิดแรงผลักดันของยาเพื่อดูดซึมเข?าสู@ผิวหนัง นอกจากนี้ยังมี
เส?นประสาท ท@อน้ำเหลือง และมีบางส@วนของ appendages ได?แก@ ต@อมไขมัน ต@อมเหงื่อ และขนแทรก
อยู@ในชั้นนี้

3) Subcutaneous หรือ hypodermis

ชั้น subcutaneous เปîนผิวหนังชั้นที่อยู@ถัดลงมาจากชั้น dermis มีส@วนประกอบหลักเปîน
เนื้อเยื่อไขมัน และเปîนที่สะสมของไขมันในร@างกาย ทำหน?าที่หลักในการพยุงผิวหนังชั้น epidermis และ
dermis นอกจากนี้ไขมันในชั้นนี้ยังช@วยปsองกันแรงกระแทกหรือสั่นสะเทือนจากภายนอก และควบคุม
อุณหภูมิภายในร@างกาย ภายในชั้นนี้มหี ลอดเลือดสำหรับขนส@งสารอาหาร ออกซิเจน และขับของเสีย
ออกจากผิวหนัง และมีเส?นประสาทมากมายสำหรับรับความรู?สึกต@อแรงกด

4) Appendages ประกอบด?วย ต@อมไขมัน ต@อมเหงื่อ และรูขุมขน

4.1) ต@อมไขมัน (sebaceous gland) อยู@บริเวณใกล?กับรูขุมขน ทำหน?าที่สร?างไขมันชนิด
free fatty acid, ointment หรือ triglyceride เรียกอีกชื่อว@า “ซีบั่ม (sebum)” ซึ่งออกมาทางรูขุมขน
หรือผิวหนังบริเวณนั้น โดยจะเคลือบที่ผิวหนัง ทำให?บริเวณนั้นเกิดความชุ@มชื้น หล@อลื่นผิวหนัง ควบคุม
pH ของผิวหนังให?มีค@าประมาณ pH 5.5 การเปลี่ยนแปลง pH บนผิวหนังอาจเปîนสาเหตุของการติดเชื้อ
การสูญเสียน้ำของผิวหนังและการแพ?ระคายเคือง นอกจากนี้ต@อมไขมันยังปsองกันการเป†ยกน้ำของ
ผิวหนัง ต@อมไขมันพบได?บริเวณผิวหนังทั่วไป พบมากที่หน?า หน?าผาก และหู แต@พบน?อยหรือไม@พบเลยที่
บริเวณฝ§ามือ และฝ§าเท?า
4.2) ต@อมเหงื่อ (sweat glands) ในร@างกายมี 2 ชนิด ได?แก@ 1) eccrine gland พบใน
ผิวหนังชั้น dermis ทำหน?าที่หลักในการขับเหงื่อเพื่อควบคุมอุณหภูมิภายในร@างกายในสภาวะที่อุณหภูมิ
สูง เหงื่อที่ออกมาเปîนสารละลายเกลือเจือจาง และ 2) apocrine gland พบในร@างกายน?อยกว@าชนิดแรก
โดยพบที่บริเวณรักแร? อวัยวะสืบพันธุ( และรอบๆ หัวนม เมื่อเข?าสู@วัยรุ@นต@อมนี้จะสร?างสารคัดหลั่งที่มี
คุณสมบัติเปîนไขมันหรือน้ำมัน ซึ่งเปîนอาหารของเชื้อแบคทีเรียที่ผิวหนังทำให?เกิดกลิ่นตัวเฉพาะบุคคล
หรือหลั่งโปรตีนจากนมสำหรับต@อมที่อยู@บริเวณหัวนม

7
 4.3) รูขุมขน (hair follicles) จุดตั้งต?นของรูขุมขนอยู@ที่ชั้น subcutaneous และมีปลาย
ขนโผล@ออกที่บริเวณผิวหนังภายนอก พบบริเวณผิวหนังทั่วไป แต@คิดเปîน 1 ใน 1000 ของพื้นที่ผิวหนัง
ทั้งหมด ซึง่ มีปริมาณน?อยมาก โดยเฉพาะบริเวณฝ§ามือ ฝ§าเท?า และริมฝ†ปากที่ไม@พบรูขุมขนเลย

1.4 การดูดซึมยาผCานผิวหนัง (percutaneous absorption)

การดูดซึมยาผ@านผิวหนัง คือ การศึกษากลไกหรือวิถีการดูดซึมของยาผ@านผิวหนังเพื่อออกฤทธิ์
เฉพาะที่ผิวหนัง หรือเข?าสู@ระบบไหลเวียนเลือดและออกฤทธิ์ทั่วร@างกายหรืออวัยวะเปsาหมาย (รูปที่ 1.3)
การดูดซึมยาผ@านผิวหนังอาศัยหลักการแพร@เปîนสำคัญ ดังนั้นอัตราการดูดซึมยาผ@านผิวหนังจึงสามารถ
อธิบายได?ด?วย Fick’s law of diffusion ตามสมการนี้

!" D Δ( )
=
!# h

เมื่อ dM/dt คือ อัตราการแพร@ของยาผ@านผิวหนังชั้น stratum corneum

D คือ สัมประสิทธิ์แพร@ของตัวยาสำคัญ ขึ้นอยู@กับธรรมชาติของตัวยาสำคัญ อุณหภูมิ ความดัน
และคุณสมบัติของตัวทำละลายในตำรับ
∆C คือ ความต@างระดับของความเข?มข?นยาระหว@างบริเวณที่ให?ยากับบริเวณผิวหนัง
K คือ สัมประสิทธิ์การแบ@งภาคของตัวยาสำคัญระหว@างชั้นผิวหนังและรูปแบบตำรับยา
h คือ ความหนาของผิวหนังชั้น stratum corneum
จากสมการดังกล@าว ตำรับยา หรือตัวยาสำคัญที่ซึมผ@านผิวหนังได?ดี ควรมีคุณสมบัติดังนี้
1) น้ำหนักโมเลกุลต่ำ (ต่ำกว@า 600 Da) ซึ่งจะทำให?ค@าสัมประสิทธิ์การแพร@ (D) มีค@ามาก
2) ความสามารถในการละลายในไขมัน และในน้ำเหมาะสม ส@งผลต@อค@า ∆C ซึ่งควรมีค@ามาก
3) ตัวยาสำคัญที่มีค@า K สูง
4) จุดหลอมเหลวต่ำ
5) ไม@มีประจุ

8
 รูปที่ 1.3 การดูดซึมยาผ@านผิวหนัง
ภาพโดย: ธนธรณ( โยธาภักดี

การให?ยาทางผิวหนัง เช@น การทา การพ@นสเปรย( หรือการติดแผ@นแปะ ตัวยาสำคัญในรูปแบบยา

ต@างๆ สามารถออกฤทธิ์ที่ผิวหนังชั้นต@างๆ ขึ้นอยู@กับคุณสมบัติของตัวยาสำคัญ การออกแบบรูปแบบ
ตำรับ และบริเวณที่ต?องการให?ยาออกฤทธิ์ ตำแหน@งที่ยาที่ให?ทางผิวหนังสามารถออกฤทธิ์ได? ได?แก@
1. ด?านนอกของผิวหนัง นั่นคือ ไม@เกิดการดูดซึม โดยยาจะเคลือบเปîนฟÑล(มบางๆ บนผิวหนัง เพื่อ
ชำระล?างทำความสะอาดผิวหนัง ปsองกันแสงแดด ปsองกันแมลง หรือการใช?เครื่องสำอางสำหรับแต@งหน?า
2. รยางค(ของผิวหนัง (appendages) ได?แก@ ต@อมเหงื่อ ต@อมไขมันสำหรับการรักษาสิว ฆ@าเชื้อ
แบคทีเรีย ระงับกลิ่นกาย หรือที่รูขุมขนสำหรับการกระตุ?นการเกิดของเส?นผม
3. ภายในชั้นผิวหนังต@างๆ รวมถึงชั้นกล?ามเนื้อ เช@น ออกฤทธิ์ผลัดเซลล(ผิว กัดหูด ยับยั้งการแบ@ง
เซลล(ผิวหนัง ลดการอักเสบ ทำให?ชา หรือต?านฮิสตามีน เปîนต?น
4. ภายในร@างกาย โดยการดูดซึมผ@านชั้นผิวหนัง แล?วดูดซึมเข?าสู@ระบบไหลเวียนเลือด เช@น แผ@น
แปะนิโคติน ยาต?านอาเจียน (scopolamine) และแผ@นแปะยาคุมกำเนิด เปîนต?น

9
 ดังนั้น การให?ยาทางผิวหนังขั้นตอนแรกตัวยาสำคัญจะต?องละลายในยาพื้นหรือกระสายยา ซึ่ง
หากตัวยาสำคัญละลายในยาพื้นอยู@แล?วก็พร?อมที่จะดูดซึมได? ทั้งนี้หากตัวยาสำคัญละลายในยาพื้นได?ดี
มาก และชอบอยู@ในยาพื้นมาก ตัวยาสำคัญก็จะไม@ปลดปล@อยออกมาจากตำรับ เช@น ตัวยาสำคัญที่ชอบ
ไขมัน จะแพร@ออกจากยาพื้นที่ชอบน้ำได? แต@จะแพร@ออกจากยาพื้นที่ชอบไขมันออกมาได?ยาก ขั้นตอนที่
สอง ตัวยาสำคัญแพร@ออกจากยาพื้นหรือกระสายยามายังผิวประจันระหว@างยาพื้นกับผิวหนังชั้น
stratum corneum และแพร@ผ@านเข?าไปในชั้นผิวหนังต@างๆ ตามวิถีดังต@อไปนี้

1.4.1 วิถีการดูดซึมยาผ0านผิวหนัง
การแพร@ผ@านของยาผ@านเข?าไปยังชั้นผิวหนังอาศัยช@องทางการซึมผ@านหลายช@องทาง ดังแสดงในรูปที่
1.4 ได?แก@

รูปที่ 1.4 วิถีการดูดซึมยาผ@านผิวหนัง

ภาพโดย: ธนธรณ( โยธาภักดี

1) เส?นทางชั้นผิวหนัง (transepidermal route) คือ ช@องทางการแพร@ผ@านเซลล(ผิวหนัง เปîน

ช@องทางหลักในการดูดซึมยาผ@านผิวหนัง แบ@งได?เปîน 2 ช@องทาง

10
 1.1) การแพร@ผ@านเซลล(โดยตรง (transcellular route) คือ วิถีการซึมผ@านของยาโดยตรง
ผ@านเซลล(ผิวหนัง ดังแสดงในรูปที่ 1.4 ช@องทาง A เปîนช@องทางหลักในการดูดซึมยาผ@านผิวหนัง โดยที่ตัว
ยาสำคัญที่ชอบไขมัน จะแพร@ผ@านเซลล(เมมเบรนของเซลล(ผิวหนังที่เปîนไขมันได?ดี นอกจากนี้โปรตีนที่
แทรกอยู@ในชั้นผิวหนังซึ่งทำให?เกิดรูเล็กๆ ที่ทำให?ยาที่ไม@ชอบไขมัน ยาที่มีประจุหรือยาที่มีขั้วสามารถซึม
ผ@านได? โดยรูนี้สามารถขยายใหญ@ขึ้นได?ในสภาวะที่ผิวหนังชุ@มน้ำ
1.2) การแพร@ผ@านระหว@างเซลล( (intercellular route) ในชั้นผิวหนังซึ่งมีการเรียงตัวของ
เซลล(ผิวหนัง และมีช@องว@างระหว@างเซลล(ซึ่งมีลักษณะของชั้นน้ำมันเรียงตัวสลับกับชั้นน้ำ และมี fatty
acid, cholesterol และ ceramide แทรกอยู@ ดังแสดงในรูปที่ 1.5 ตัวยาสำคัญจะเกิดการแพร@ผ@าน
ระหว@างช@องว@างของเซลล(นี้ ดังแสดงในรูปที่ 1.4 ช@องทาง B เปîนวิถีหลักวิถีหนึ่งในการซึมผ@านของยา
ผ@านผิวหนัง ยาที่มีคุณสมบัติทั้งชอบไขมัน ไม@ชอบไขมันหรืออิเล็คโตรไลท(สามารถใช?ช@องทางนี้ในการซึม
ผ@านได? ทั้งนี้อัตราเร็วในการซึมผ@านต?องพิจารณาถึงค@า log P ของตัวยาสำคัญด?วย โดยค@า log P คือค@า
partition coefficient ระหว@ า ง n-octanol และน้ ำ ซึ ่ ง เปî น ตั ว แทนของส@ ว นที ่ ไ ม@ ช อบน้ ำ
(hydrophobic) และส@วนที่ชอบน้ำ (hydrophilic) ตามลำดับ ยาจะต?องละลายได?บ?างในไขมัน แต@ต?อง
ไม@ละลายดีเกินไปไม@เช@นนั้นยาจะถูกกักไว?ในชั้นนี้ไม@ถูกปลดปล@อยหรือดูดซึมในชั้นที่ลึกลงไป ยาที่จะถูก
ดูดซึมผ@านช@องทางนี้ได?ควรมีค@า log P ประมาณ 1

11
 รูปที่ 1.5 การดูดซึมผ@าน transepidermal route
ภาพโดย: ธนธรณ( โยธาภักดี

2) เส?นทางรยางค(ของผิวหนัง (appendageal route หรือ shunt pathway) คือ การแพร@ผ@าน

ต@อมไขมัน รูขุมขน และต@อมเหงื่อ ดังแสดงในรูปที่ 1.4 ช@องทาง C และรูปที่ 1.6 ช@องทางที่ 1 (ต@อมเหงื่อ)
และ 3 (ต@อมไขมันและรูขุมขน) ช@องทางนี้ไม@ใช@วิถีหลักในการแพร@ผ@านยาเข?าสู@ผิวหนัง เพราะมีพื้นที่ผิว
น?อยมากเพียงร?อยละ 0.1 ของพื้นที่ผิวหนังทั่วร@างกาย และยังสวนทางกับทางเดินปกติของสารคัดหลั่ง
ได?แก@ เหงื่อหรือไขมันอีกด?วย ตัวยาสำคัญที่สามารถแพร@ผ@านช@องทางนี้ได?คือยามีคุณสมบัติมีขั้ว มีประจุ
หรือชอบไขมัน (ผ@านต@อมไขมัน) ยาที่มีขนาดเล็กมากๆ สามารถสะสมที่รูขุมขนแล?วค@อยๆ ปลดปล@อย
ออกมา และออกฤทธิ์แบบเนิ่นได? ตัวยาสำคัญที่ผ@านช@องทางนี้เหมาะสำหรับการรักษาโรคที่เกิดที่รูขุมขน
หรือต@อมไขมัน เช@น สิว ผมร@วง และรูขุมขนอักเสบ เปîนต?น

12
 รูปที่ 1.6 การแพร@ผ@านต@อมเหงื่อ (1) ผ@านชั้นผิวหนัง (2) และ ต@อมไขมัน รูขุมขน (3)
ภาพโดย: ธนธรณ( โยธาภักดี

1.4.2 ป8จจัยที่มีผลต0อการดูดซึมยาผ0านผิวหนัง
ตัวยาสำคัญซึมผ@านผิวหนังโดยอาศัยวิถีการซึมผ@านร@วมกันทั้ง 3 วิธี แต@จะใช?วิถีใดเปîนวิถีหลักนั้น
ขึ้นอยู@กับค@า log P ของตัวยาสำคัญเปîนสำคัญ ตัวยาสำคัญที่ชอบไขมันมีแนวโน?มใช?วิถี transepidermal
route เปîนวิถีหลัก ตัวยาสำคัญที่ชอบน้ำมีแนวโน?มใช?วิถี intercellular route ผ@านรูโปรตีนระหว@าง
เซลล( และ appendageal route เปîนวิถีในการซึมผ@านเข?าสู@ผิวหนัง นอกจากนี้ยังมีป•จจัยอื่นๆ ที่มีผลต@อ
การซึมผ@านของยาด?วย ได?แก@
1) ผิวหนัง
1.1) Skin hydration หรือการชุ@มน้ำของผิวหนัง เกิดได?จากการคลุมผิวหนังด?วยแผ@นแปะ
แผ@นพลาสติกหรือไขมันหรือน้ำมันในตำรับ ทำให?ปÑดกั้นการระเหยของน้ำในผิวหนัง (occlusive effect)
ทำให?ปริมาณน้ำที่ผิวหนังเพิ่มจากร?อยละ 5-15 เปîนร?อยละ 50 ผิวหนังที่ชุ@มน้ำจะทำให?รูที่เปîนช@องว@าง
ของโปรตีนที่แทรกอยู@ระหว@างชั้นของผิวหนังขยายใหญ@ขึ้น ผิวหนังพองตัว ลดความแน@นหนาของโครง
ร@างผิวหนัง ทำให?เพิ่มอัตราเร็วในการแพร@ผ@านของยาได?
1.2) อุณหภูมิที่ผิวหนัง ผิวหนังที่มีอุณหภูมิสูงขึ้น เช@น การปÑดกั้นการระเหยของน้ำใน
ผิวหนังหรือการถูนวดจะทำให?ผิวหนังมีอุณหภูมิสูงขึ้นได? และอัตราการดูดซึมยาผ@านผิวหนังเร็วขึ้นและดี
ขึ้น เพราะความร?อนจะช@วยเพิ่มอัตราการแพร@กระจาย เพิ่มการเคลื่อนที่ของโมเลกุล เพิ่มการละลายของ

13
ตัวยาสำคัญ ลดความหนืดของตำรับ เพิ่มอัตราการไหลเวียนเลือดทำให?พาตัวยาออกไปได?ดีขึ้น และเกิด
ความต@างระดับของความเข?มข?นมากขึ้น
1.3) ลักษณะของผิวหนัง ได?แก@ ความหนาของผิวหนังบริเวณต@างๆ ที่แตกต@างกัน อายุของ
ผู?ป§วย ผู?สูงอายุมักมีผิวแห?งกว@า การผลัดเซลล(ผิวเกิดน?อย การไหลเวียนเลือดมาที่ผิวหนังน?อยลง ทำให?
การดูดซึมยาผ@านผิวหนังต่ำ นอกจากนี้ยังขึ้นกับสภาวะโรคของผิวหนังหรือผิวหนังถลอก ลอก ผิวหนังที่
บาดเจ็บ เกิดความระคายเคืองจากสารเคมี ทำให?ชั้น stratum corneum บางลง การดูดซึมยาผ@าน
ผิวหนังดีขึ้น สารที่มีคุณสมบัติละลายเคราติน (keratolytic agent) จะเพิ่มการดูดซึมของยาผ@านผิวหนัง
ได? สัตว(แต@ละชนิดมีอัตราการซึมผ@านผิวหนังที่แตกต@างกัน โดยพบว@ากระต@ายดูดซึมยาผ@านผิวหนังได?
ดีกว@า หนู หมู ลิง และคนตามลำดับ ดังนั้นในการศึกษาการดูดซึมยาผ@านผิวหนังจึงนิยมใช?หูของหมู
เพราะหาได?ง@าย และมีความสามารถในการให?ยาหรือสารซึมผ@านใกล?เคียงกับมนุษย(มากกว@ากระต@าย
หรือหนู
2) ตัวยาสำคัญ และรูปแบบตำรับ
2.1) คุณสมบัติของตัวยาสำคัญ ได?แก@ ค@า log P โดยทั่วไปตัวยาสำคัญที่มีค@า log P อยู@
ในช@วง 1-3 (ชอบไขมัน) การซึมผ@านผิวหนังจะดี ตัวยาสำคัญที่อยู@ในรูปไม@แตกตัว น้ำหนักโมเลกุลไม@เกิน
500 Da มีขนาดอนุภาคเล็ก จะสามารถซึมผ@านผิวหนังได?ดี
2.2) ปริมาณ และความเข?มข?นของยาในตำรับ หากมีปริมาณยาในตำรับมาก จะทำให?
ความแตกต@างของความเข?มข?นของตัวยาสำคัญในตำรับยาและชั้นผิวหนังที่ตัวยาซึมผ@านไปมาก การซึม
ผ@านยาเข?าสู@ผิวหนังมากตามไปด?วย
2.3) รูปแบบตำรับ มีผลต@อการปลดปล@อยตัวยาสำคัญออกจากตำรับ และการดูดซึมผ@าน
ผิวหนัง การปลดปล@อยของตัวยาออกจากตำรับขึ้นอยู@กับค@าการละลายของตัวยาสำคัญในตำรับ ค@า
ความเปîนกรดด@างของตำรับซึ่งมีผลต@อการแตกตัวของตัวยาสำคัญ ตัวยาสำคัญในรูปไม@แตกตัว มี
แนวโน?มดูดซึมเข?าสู@ผิวหนังได?ดี และสัมประสิทธิ์การแบ@งภาคของตัวยาสำคัญระหว@างชั้นผิวหนังและ
รูปแบบตำรับยา ยาพื้นที่ดีควรให?ตัวยาสำคัญละลายหรือกระจายตัวอยู@ได? ในขณะเดียวกันก็ต?อง
ปลดปล@อยตัวยาสำคัญออกมาเพื่อซึมผ@านผิวหนังได?ด?วย หากในตำรับมีสารช@วยเพิ่มการซึมผ@านจะช@วย
ให?ตัวยาสำคัญสามารถซึมผ@านเข?าสู@ผิวหนังได?ดีขึ้น ดังนั้นคุณสมบัติของยาพื้นหรือกระสายยา และ
ส@วนประกอบในตำรับมีผลต@อการซึมผ@านยาเข?าสู@ผิวหนัง
3) การเพิ่มการดูดซึมยาผ@านผิวหนัง (penetration enhancements) แบ@งได?เปîน 2 วิธี ได?แก@
3.1) การใช?สารช@วยเพิ่มการดูดซึมยาผ@านผิวหนัง (chemical penetration enhancers)
คือการใช?สารเคมีเพิ่มการดูดซึมยาผ@านผิวหนังแบบไม@ทำลายผิวหนังถาวร (reversible) โดยทำให?

14
ผิวหนังชุ@มน้ำมากขึ้น เกิดการเปลี่ยนแปลงโครงสร?างผิวหนัง ลดไขมันที่เปîนโครงสร?างของผิวหนัง ทำให?
ไขมันที่ผิวหนังอ@อนตัวลง (fluidization) หรือเปลี่ยนแปลงโครงสร?างช@องว@างระหว@างเซลล( ในทางทฤษฎี
สารเคมีที่ใช?สำหรับเพิ่มการดูดซึมยาผ@านผิวหนังจะต?องไม@ก@อให?เกิดพิษต@อร@างกาย ไม@ก@อให?เกิดความ
ระคายเคือง ไม@มีฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา ไม@ทำลายผิวหนังแบบถาวร เข?ากันได?ดีกับสารอื่นๆ ในตำรับ เปîน
ตัวทำละลายที่ดีของตัวยาสำคัญ สามารถแผ@กระจายบนผิวหนังได?ดี ไม@มีกลิ่น ไม@มีรส ไม@มีสี และราคาถูก
สารเคมีที่ใช?แบ@งกลุ@มได?ดังนี้
3.1.1) ตัวทำละลาย (solvents) เช@น acetone, ethanol, propylene glycol และ
polyethylene glycol เปîนต?น
3.1.2) สารลดแรงตึงผิว (surfactants) เช@น sodium lauryl sulfate เปîนต?น
3.1.3) เกลือน้ำดี (bile salts) เช@น sodium taurocholate และ sodium
deoxycholate เปîนต?น
3.1.4) การใช?สารสองชนิดร@วมกัน (binary system) เช@น propylene glycol
ร@วมกับ oleic acid หรือ 1,4-butane diol ร@วมกับ linoleic acid เปîนต?น
3.1.5) สารอื่นๆ ได?แก@ urea, N,N-dimethyl-toluamide, calcium
thioglycolate, azone, dimethyl acetamide, oleic acid และ dimethyl sulfoxide เปîนต?น
3.2) การเพิ่มการดูดซึมยาผ@านผิวหนังทางกายภาพ (physical penetration
enhancement) ได?แก@
3.2.1) Iontophoresis คือ การกระตุ?นให?ตัวยาสำคัญซึ่งมีประจุหรือแตกตัวเปîน
ไอออนหรือมีขั้วเคลื่อนที่ผ@านผิวหนังตามแรงขับของกระแสไฟฟsาโดยไม@ทำให?เกิดเส?นทางใหม@ในการ
นำส@งยาผ@านผิวหนัง หากตัวยาสำคัญมีขั้วบวก ให?ทายาที่ด?านขั้วบวก เมื่อให?กระแสเข?าไปจะทำให?เกิด
การผลักตัวยาสำคัญเข?าสู@ผิวหนังได?
3.2.2) Electroporation คือ การกระตุ?นผิวหนังด?วยความต@างศักดิ์ที่สูงมากๆ (10-
1000 Volts) ในช@วงสั้นๆ ทำให?โครงสร?างผิวหนังเกิดการเปลี่ยนแปลง สูญเสียความต?านทานการซึมผ@าน
ของยา และเกิดเส?นทางใหม@ในการซึมผ@านจากการจัดเรียงตัวใหม@ของชั้น lipid bilayer ของผิวหนัง ทำ
ให?ตัวยาสำคัญซึมผ@านผิวหนังได?ดีขึ้น
3.2.3) Sonophoresis คือ การใช?คลื่นเสียงความถี่สูงไปรบกวนชั้น lipid bilayers
ของผิวหนัง และเกิดการเปลี่ยนแปลงโครงสร?างผิวหนัง ทำให?ตัวยาสำคัญซึมผ@านผิวหนังได?ดีขึ้น เพิ่มการ
ดูดซึมของยาผ@านรูขุมขน ต@อมเหงื่อ คลื่นเสียงความถี่ต่ำ (20 kHz) เพิ่มการนำส@งยาผ@านผิวหนังได?ดีกว@า
คลื่นความถี่สูง (10 MHz)

15
 3.2.4) Phonophoresis คือ การใช?คลื่นเสียงความถี่สูงร@วมกับการนวดที่ผิวหนัง
ด?วย
3.2.5) Microfabricated microneedle technology คือ การใช?เข็มขนาดเล็ก
มากๆ นำส@งยาผ@านชั้นผิวหนังเข?าไปในชั้นผิวหนังที่ลึกลงไปโดยตรง (bypass) โดยตัวยาสำคัญจะเคลือบ
อยู@บนเข็ม หรืออาจบรรจุตัวยาสำคัญในช@องตรงกลางของเข็ม ปริมาณยาที่สามารถนำส@งได?ขึ้นอยู@กับ
ขนาดและความยาวของเข็ม โดยทั่วไปเข็มมีความยาวตั้งแต@ 0.15-0.5 มม.
3.2.6) ระบบนำส@งยาอนุภาคนาโน ได?แก@ ลิโพโซม นาโนอิมัลชัน หรือไลปÑดนาโน
พาร(ทิเคิล เปîนต?น ซึ่งระบบนำส@งจะมีขนาดเล็กมากๆ ในระดับนาโนเมตร จึงสามารถแพร@ผ@านชั้นผิวหนัง
ได?ง@าย และดีขึ้น

1.5 บทสรุป
การดูดซึมยาผ@านผิวหนังเปîนช@องทางหนึ่งในการให?ยา โดยเมื่อให?ยาทางผิวหนังตัวยาสำคัญจะถูก
ดูดซึมผ@านชั้นผิวหนังซึ่งมีชั้น stratum corneum เปîนผิวหนังชั้นบนสุดทำหน?าที่เปîนชั้นกำหนดอัตรา
การดูดซึม ตัวยาสำคัญที่สามารถผ@านชั้นนี้ได?จะสามารถดูดซึมเพื่อไปออกฤทธิ์ยังชั้นต@างๆ ของผิวหนัง
รวมถึงอวัยวะภายในร@างกายได? การซึมผ@านผิวหนังเกิดได?หลายช@องทาง ได?แก@ การแพร@ผ@านเซลล(ผิวหนัง
โดยตรง การแพร@ผ@านระหว@างเซลล( และการแพร@ผ@านต@อมไขมัน รูขุมขน และต@อมเหงื่อ อัตราเร็วในการ
ดูดซึมยาผ@านผิวหนังขึ้นอยู@กับหลายป•จจัย เช@น คุณสมบัติของตัวยาสำคัญ รูปแบบตำรับยา ความชุ@มน้ำ
ของผิวหนัง การใช?สารช@วยเพิ่มการดูดซึม หรือการใช?วิธีทางกายภาพในการเพิ่มการดูดซึม เปîนต?น ใน
การพิจารณาว@าตัวยาสำคัญหนึ่งๆ จะใช?วิถีหลักในการดูดซึมผ@านผิวหนังจะต?องพิจารณาหลายป•จจัยทั้ง
ค@า log P ขนาดโมเลกุล รวมทั้งค@าสัมประสิทธิ์การแพร@ผ@านของตัวยาออกจากตำรับสู@ผิวหนัง เปîนต?น
ดังนั้นในการที่จะตอบว@าวิถีใดเปîนวิถีหลักหรือตัวยานั้นๆ สามารถซึมผ@านผิวหนังได?ดีหรือไม@ จะต?อง
ศึกษาทดลองทั้งในหลอดทดลอง (in vitro) และในผิวหนังสัตว(ทดลอง (ex vivo) หรือทำการศึกษาใน
มนุษย( (in vivo) ด?วย

บรรณานุกรม
Allen, L., Popovich, N., Ansel, H., 2011. Ansel’s Pharmaceutical dosage forms and drug
delivery systems, 9th ed. Lippincott Williams and Wilkins, a Wolters Kluwer
business, Baltimore.

16
Aulton, M.E., 2007. Aulton’s Pharmaceutics: The design and manufacture of medicines,
3rd ed. Churchill Livingstone, Spain.
Khar, R., Vyas, S., Ahmad, F., Jain, G., 2013. The Theory and practice of industrial
pharmacy, 4th ed. CBS Publishers and Distributors Pvt. Ltd., India.
Kim, B., Cho, H.-E., Moon, S.H., Ahn, H.-J., Bae, S., Cho, H.-D., An, S., 2020. Transdermal
delivery systems in cosmetics. Biomedical Dermatology 4, 10.
https://doi.org/10.1186/s41702-020-0058-7
Mathur, V., Satrawala, Y., Rajput, M., 2010. Physical and chemical penetration enhancers
in transdermal drug delivery system. Asian Journal of Pharmaceutics 4, 173–183.
https://doi.org/http://dx.doi.org/10.22377/ajp.v4i3.143
Roberts, M., Cross, S., Pellett, M., 2002. Skin transport, in: Walters, K. (Ed.), Dermatological
and transdermal formulations. Marcel Dekker Inc., New York, pp. 89–196.
Walters, K.A., Roberts, M.S., 2002. The structure and function of skin, in: Walters, K. (Ed.),
Dermatological and transdermal formulations. Marcel Dekker Inc., New York, pp.
1–40.

คำถามท+ายบท
1. ผิวหนังชั้นใดเปîนตัวกำหนดอัตราการดูดซึมของยาผ@านผิวหนัง (rate-limiting step)
2. กลไกหรือวิถีในการซึมผ@านผิวหนังมีกี่กลไก ได?แก@อะไรบ?าง
3. ยาที่มีคุณสมบัติชอบไขมัน อาศัยกลไกหรือวิถีใดเปîนวิถีหลักในการซึมผ@านผิวหนัง
4. ป•จจัยที่มีผลต@อความสามารถในการดูดซึมยาผ@านทางผิวหนังได?แก@ป•จจัยใดบ?าง

17
18
บทที่ 2 ยาครีมและโลชัน
(Creams and Lotions)

2.1 บทนำ
ยาครีมและโลชันเปîนอิมัลชันที่ประกอบด?วยวัฏภาคน้ำมัน วัฏภาคน้ำ และสารทำอิมัลชัน
(emulsifying agents) โดยที่ยาครีมจะมีเนื้อที่ข?น หนืด มีการไหลเปîนชนิด Non-newtonian คือ
ความเร็วในการไหลไม@แปรผันตรงกับความแรงที่ให? และต?องให?แรงขั้นต?นระดับหนึ่งก@อนครีมจึงจะ
สามารถไหลได?คล?ายกับที่พบในการเทซอสมะเขือเทศออกจากขวด ในขณะที่โลชันจะมีเนื้อที่เหลว มี
ความหนืดต่ำกว@าเมื่อเทียบกับยาครีม ไหลได? โดยเปîนการไหลแบบนิวโทเนียน (Newtonian) นั่นคือ
แรงที่ใช?ในการทาแปรผันตรงกับความเร็วในการไหล แปลว@าหากทาหรือเขย@าแรงขึ้นโลชันจะไหลได?มาก
ขึ้น จากลักษณะดังกล@าวยาครีมจึงเหมาะกับการใช?กับผิวหนังที่ค@อนข?างแห?ง ต?องการให?ค?างอยู@บน
ผิวหนังระยะเวลาหนึ่ง ในขณะที่โลชันจะเหมาะกับการใช?บนผิวหนังมัน ต?องการให?เกลี่ยได?ง@ายและเร็ว
จึงเหมาะกับการทาในบริเวณกว?าง และบริเวณหนังศีรษะ ในบทนี้จะได?กล@าวถึงลักษณะของยาครีมและ
โลชัน รวมทั้งส@วนประกอบในตำรับ และวิธีในการเตรียมตำรับยาครีมและโลชัน

2.2 ยาครีม (Creams)

ยาครีมเปîนรูปแบบยากึ่งแข็งที่ประกอบด?วยตัวยาสำคัญหนึ่งชนิดหรือมากกว@าละลายหรือ
กระจายตัวอยู@ในยาพื้นครีมที่มีความอ@อนนุ@ม ทาลงบนผิวหนังแล?วเนื้อครีมซึมทั่วผิวหนังได? จัดเปîน
อิ ม ั ล ชั น โดยที ่ ว ั ฏ ภาคภายในจะสามารถกระจายตั ว อยู @ ใ นวั ฏ ภาคภายนอกได? ด ? ว ยสารทำอิ ม ั ล ชั น
ประกอบด?วยวัฏภาคน้ำมัน วัฏภาคน้ำ และสารทำอิมัลชัน (emulsifying agents) ยาครีมมีลักษณะเปîน
ของกึ่งแข็ง เนื้อครีมข?น และหนืด ขณะที่อิมัลชันชนิดรับประทานจะมีความเหลวกว@า เนื่องจากครีมมี
ส@วนประกอบที่เปîนไขมันหรือน้ำมันมากกว@าอิมัลชันชนิดรับประทาน ครีมได?รับความนิยมมากกว@ายา
ขี้ผึ้งเพราะครีมทาบนผิวหนังได?ง@าย ไม@เหนียวติดผิวหนัง และล?างน้ำออกง@ายกว@า แบ@งได?เปîน 2 ชนิด
1) ครีมชนิดน้ำในน้ำมัน (w/o creams) ประกอบด?วยวัฏภาคภายในคือวัฏภาคน้ำ และวัฏภาค
ภายนอกคือน้ำมัน
2) ครีมชนิดน้ำมันในน้ำ (o/w creams) ประกอบด?วยวัฏภาคภายในคือวัฏภาคน้ำมัน และวัฏ
ภาคภายนอกคือน้ำ

19
 ลักษณะที่ดีของครีมควรจะมีความคงตัว ไม@แยกชั้น ทาแล?วกระจายบนผิวหนังได?ดี เนื้อครีมขาว
นุ@มน@าใช? ทำให?ผิวนุ@ม ชุ@มชื้น อ@อนนุ@ม และล?างน้ำออกง@าย คุณสมบัติโดยทั่วไปของ o/w และ w/o
creams สรุปไว?ในตารางที่ 2.1

ตารางที่ 2.1 ลักษณะของ o/w และ w/o creams

ลักษณะ o/w creams w/o creams

นิยาม อนุภาคของน้ำมันกระจายตัวเปîนหยด อนุภาคน้ำกระจายตัวเปîนหยดเล็กๆ อยู@
เล็กๆ อยู@ในน้ำ ในน้ำมัน
ความเปîนมัน ไม@เปîนมัน เปîนมันกว@า o/w creams แต@น?อยกว@า
oleaginous ointments
การล?างน้ำออก ล?างน้ำออกง@าย ล?างน้ำออกยากกว@า o/w creams แต@
ไม@มีคราบติดบนผิวหนัง ล?างน้ำออกง@ายกว@า oleaginous
ไม@เหนียวเหนอะหนะ ointments
เหมาะกับบริเวณศีรษะ เพราะล?างออก
จากเส?นผมได?ง@าย
การทาบนผิวหนัง กระจายและแทรกซึมเข?าผิวหนังได?ดี ทาและกระจายบนผิวหนังได?ดีกว@า
oleaginous ointments
การเกิดฟÑล(มคลุม เมื่อทาแล?วน้ำระเหยออกไป ทำให?รู?สึก เกิด occlusive effect ได?ดีกว@า o/w
ผิวหนัง (occlusive เย็น ส@วนที่เปîนน้ำมันไม@ได?คลุมผิวอย@าง creams แต@น?อยกว@า oleaginous
effect) ต@อเนื่อง จึงไม@ขัดขวางการระบายความ ointments
ร?อน
อื่นๆ ใช?กับแผลที่มีหนองได? ใช?เพื่อเพิ่มความนุ@มชุ@มชื้นให?กับผิวหนัง
และปกคลุมผิวหนัง เหมาะกับผิวแห?ง

2.2.1 ส0วนประกอบของยาครีม
ส@วนประกอบของยาครีม ได?แก@
1) วัฏภาคน้ำ ได?แก@ น้ำ และสารอื่นๆ ที่ละลายหรือเข?ากับน้ำได?

20
 2) วัฏภาคน้ำมัน ได?แก@ ไข น้ำมัน และสารอื่นๆ ที่ละลายหรือเข?ากับน้ำมันได? เพื่อปรับความ
ข?นหนืดที่เหมาะสมให?กับเนื้อครีม การใช?ในปริมาณที่มากน?อยต@างกันจะทำให?ได?เนื้อครีมที่มีความหนืด
ต@างกัน วัฏภาคน้ำมันแต@ละชนิดมีคุณสมบัติแตกต@างกัน การเลือกใช?ควรเลือกตามวัตถุประสงค(ที่
ต?องการเปîนสำคัญ เช@น หากต?องการให?ครีมปกคลุมผิวหนังได?ดีเพื่อเพิ่มการซึมผ@านของตัวยาสำคัญสู@
ผิวหนัง ควรเลือก petrolatum หรือ lanolin เพราะทำให?เกิด occlusive effect เมื่อทาบนผิวหนัง หรือ
ควรเลือกน้ำมันกลุ@ม fatty alcohols และ esters สำหรับกรณีที่ต?องการทำให?ผิวหนังชุ@มชื้น ได?ครีมเนื้อ
นุ@ม เมื่อทาบนผิวหนังไม@เหนียวเหนอะหนะ ไม@ก@อให?เกิดฟÑล(มปกคลุมผิวหนัง และหากต?องการเพิ่มความ
คงตัวให?กับตำรับยาครีมอาจเลือกใช?กลุ@ม fatty alcohols เปîนต?น สารกลุ@ม Fatty alcohols นิยมใช?
ในยาครีมมากกว@า hydrocarbons มีคุณสมบัติเปîนสารทำอิมัลชันเสริม (auxiliary emulsifying
agents) เพิ่มความคงตัวให?ตำรับยาครีมได? การใช?ในปริมาณร?อยละ 10-20 จะให?เนื้อครีมที่มีความแข็ง
พอเหมาะโดยไม@จำเปîนต?องใช?ไขตัวอื่นในตำรับอีก นิยมใช? cetyl alcohol กับ stearyl alcohol ร@วมกัน
หรือใช?ในรูปของสาร cetostearyl alcohol ทำให?ครีมที่ได?มีเนื้ออ@อนนุ@มและมีความแข็งพอเหมาะ และ
มีลักษณะมันวาว น@าใช? ดังรายละเอียดในตารางที่ 2.2

ตารางที่ 2.2 ตัวอย@างวัฏภาคน้ำมันชนิดต@างๆ

สถานะที่ โครงสรxาง ชื่อสาร คุณสมบัติ

อุณหภูมิหxอง
ของแข็ง Hydrocarbons polyethylene waxes -
Hydrocarbons microcrystalline
-
waxes
Esters animal fats -
Fatty alcohols cetyl alcohol เปîนไขแข็งสีขาว
ทำให?ครีมที่ได?มีสีขุ@นๆ ด?านๆ
จุดหลอมเหลว 45-52oC
Fatty alcohols stearyl alcohol เปîนไขแข็งสีขาว
จุดหลอมเหลว 59-60oC
Fatty acids stearic acid ใช?ปริมาณร?อยละ 1-2 ในตำรับ

21
 สถานะที่ โครงสรxาง ชื่อสาร คุณสมบัติ
อุณหภูมิหxอง
เปîนไขแข็งสีขาวหรือสีเหลืองอ@อน
ทำให?ตำรับมีความมันวาว
ได?เนื้อครีมแข็ง ทั้งนี้หากใช?ร@วมกับ
ด@าง เช@น triethanolamine จะ
ทำปฏิกิริยากันเกิดเปîน
triethanolamine stearate ทำ
หน?าที่เปîนสารทำอิมัลชันชนิด
ประจุลบ
จุดหลอมเหลว 69-70oC
animal waxes e.g. Beeswax ทำให?ครีมมีเนื้อเนียนมากขึ้น
อาจทำหน?าที่เปîนสารทำอิมัลชัน
ก@อให?เกิด w/o creams
กึ่งแข็ง Hydrocarbons petrolatum ใช?ร?อยละ 1-2 ของตำรับ
ทำให?ผิวหนังนุ@ม
เกาะติดผิวหนังได?ดี แต@หากใช?
ปริมาณมากเกินไปจะทำให?ได?ครีม
ที่เหนียวเหนอะหนะ
Esters lanolin -
ของเหลว Hydrocarbons mineral oil (liquid ใช?ร?อยละ 5-10 ของตำรับ
paraffin) ทำให?ผิวหนังชุ@มชื้น และทาได?ง@าย
Esters vegetable oil -
Esters animal fats -
Esters isopropyl myristate นิยมใช?มากเพราะไม@มีกลิ่น
เพิ่มการดูดซึมเข?าสู@ผิวหนัง
ทำให?ผิวหนังนุ@ม ชุ@มชื้น
Ethers polyoxypropylene ของเหลวที่มีความหนืดต@างๆ กัน
(ทีม่ า: ดัดแปลงจาก Khar et al. 2013)

22
 3) สารทำอิมัลชัน ทำหน?าที่ลดแรงตึงผิวระหว@างวัฏภาคน้ำ และวัฏภาคน้ำมัน ทำให?สองวัฏ
ภาคเข?ากันได? และปsองกันการแยกชั้น สารทำอิมัลชันในตำรับยาครีมมี 2 ชนิด คือ
3.1) สารทำอิมัลชันหลัก (primary emulsifying agents หรือ true emulsifying agents)
คือ สารที่มีความสามารถในการผสานสูง สามารถใช?เปîนสารทำอิมัลชันหลักเพียงตัวเดียวในตำรับได? ทำ
ให?ได?ครีมที่มีความคงตัว เช@น triethanolamine stearate, polysorbates และ sorbitan esters เปîน
ต?น
3.2) สารทำอิมัลชันเสริม (auxiliary emulsifying agents หรือ emulsion stabilizers)
คือ สารที่ใช?ร@วมกันกับสารทำอิมัลชันหลักแล?วทำให?ได?ครีมที่ดีขึ้น หรือคงตัวมากขึ้น แต@หากใช?สารทำ
อิมัลชันเสริมเดี่ยวๆ จะได?ครีมที่ไม@คงตัว หรือไม@เปîนครีม ตัวอย@างสารทำอิมัลชันเสริม เช@น สารกลุ@ม
alkyl sulfonates, cetomacrogol, fatty alcohols และ polyethylene glycol stearate เปîนต?น

2.2.2 สารทำอิมัลชันที่ใช?ในตำรับยาครีม
1) สารสังเคราะห( หรือกึ่งสังเคราะห( ได?แก@
1.1) สารลดแรงตึงผิวประจุลบ (anionic surfactants)
สารกลุ@มนี้ส@วนที่มีขั้วจะเปîนประจุลบ มีราคาถูก แต@เปîนพิษได?หากใช?ในยารับประทาน จึง
ใช?ในตำรับยาใช?ภายนอกเท@านั้น และไม@เข?ากับสารที่มีประจุบวกในตำรับ แบ@งเปîน
1.1.1) สบู@ (soap) เกิดจากกรดไขมันทำปฏิกิริยากับด@างได?เปîนสารที่มีโครงสร?าง R-COO-
M+ ตัวอย@างของกรดไขมันได?แก@ lauric acid, myristic acid และ palmitic acid เปîนต?น ตัวอย@างด@าง
ได?แก@ เกลือของโซเดียม เกลือของโพแทสเซียม และเกลือของแอมโมเนียม เปîนต?น ซึ่งเกลือเหล@านี้ให?
ประจุ +1 จะทำให?ได?ครีมชนิด o/w creams สำหรับเกลือที่มีประจุมากกว@า +1 เช@น เกลือของแคลเซียม
เกลือของแมกนีเซียม และเกลือของอลูมิเนียม เปîนต?น จะได?ครีมชนิด w/o creams หากแบ@งตามชนิด
ของด@าง สารทำอิมัลชันกลุ@มสบู@สามารถแบ@งได?เปîน 2 ประเภท
A) Alkaline soap คือ สบู@ที่เกิดจากกรดไขมันทำปฏิกิริยากับด@างอัลคาไลน(
ตัวอย@าง alkaline soap เช@น sodium oleate, potassium laurate และ sodium stearate เปîนต?น
สารทำอิมัลชันกลุ@มนี้ทำให?ได?ครีมที่มีความเปîนด@าง (pH สูง) ซึ่งอาจทำให?เกิดการระคายเคืองผิวหนังได?
และไม@เหมาะกับการใช?ที่ผิวหนังเปÑด หากในตำรับมีส@วนประกอบของสารอิเล็คโทรไลต(ความเข?มข?นสูง
หรือมีประจุบวกในตำรับอาจเกิดความไม@เข?ากัน (incompatibility) ครีมอาจแยกชั้นได? นอกจากนี้ใน
สภาวะกรดอาจทำให?สบู@ชนิดนี้ตกตะกอนได? ดังนั้นสบู@ชนิดนี้จะมีประสิทธิภาพดีเมื่ออยู@ในสภาวะด@าง

23
พบว@าสาร sodium stearate ทำให?ได?ครีมที่มีเนื้อเนียนและแข็ง และสบู@ที่เกิดจาก oleic acid จะทำให?
ได?ครีมที่เหลวและมักไม@คงตัว จึงนิยมใช?เปîนสารปรับความหนืดมากกว@าใช?เปîนสารทำอิมัลชัน
B) Amine soap คือ สบู@ที่เกิดจากกรดไขมันทำปฏิกิริยากับด@างเอมีน เช@น
triethanolamine ทำปฏิกิริยากับกรดไขมัน เช@น stearic acid หรือ oleic acid ในอัตราส@วน 1:5 หรือ
triethanolamine ทำปฏิกิริยากับ vegetable oil ในกรณีนี้จะใช? triethanolamine ร?อยละ 2-4 หาก
ปริมาณ triethanolamine น?อยเกินไปจะทำให?ได?ครีมที่เหลว ไม@คงตัว แต@หาก triethanolamine มาก
เกินไปเนื้อครีมจะมีเนื้อหยาบ และอาจแยกชั้นได? ดังนั้นจะต?องใช? triethanolamine ในสัดส@วนที่
เหมาะสม เมื่อ triethanolamine ทำปฏิกิริยากับกรดไขมันจะเกิดเปîน “in situ soap” กล@าวคือ จะ
เกิดปฏิกิริยาเปîนสารทำอิมัลชันเมื่อคนผสมกันในขณะเตรียมครีม ตำรับครีมที่ได?จะมีค@าความเปîนกรด
ด@างเปîนกลาง (pH 7.5-8.0) ใช?กับแผลเปÑดได? ไม@แสบ ไม@ก@อให?เกิดการระคายเคืองผิวหนัง เข?ากันได?กับ
ไขมันหรือน้ำมันชนิดต@างๆ ทนต@อสารอิเล็คโทรไลต(และสารประจุบวกในตำรับได?ดีกว@า alkaline soap
ทนต@อการเปลี่ยนแปลงอุณหภูมิ ครีมมีเนื้อเนียนสวย ไม@แข็งจนเกินไป แต@เตรียมค@อนข?างยากเพราะต?อง
อาศัยการคนที่แรงและสม่ำเสมอเนื่องจากเปîน in situ soap และหากทิ้งไว?นานๆ เนื้อครีมอาจมีสี
เปลี่ยนเปîนสีเหลืองได? ซึ่งสามารถปsองกันได?โดยการใช?อุณหภูมิในการเตรียมครีมไม@เกิน 70oC หรือใช?
isopropanolamine แทน triethanolamine สบู@ในกลุ@มนี้นิยมใช? triethanolamine stearate ทำให?
เกิดเปîน o/w creams ที่คงตัวดี ตัวอย@างตำรับที่ใช? amine soap เช@น

Rx Amine soap creams สำหรับเปîนครีมเบส

Active ingredient 0.5 g
Hard paraffin 20 g
Soft paraffin 10 g
Liquid paraffin 5g
Stearic acid 1.8 g
Triethanolamine 0.7 g
Cetostearyl alcohol 6g
Chlorocresol 0.3 g
Purified water qs to 100 g

24
 1.1.2) Alkyl sulfate เปîนเอสเทอร(ชนิดหนึ่งที่เกิดจากกรดไขมันทำปฏิกิริยากับกรด
ซัลฟÑวริค (H2SO4) เกิดเปîนสารทำอิมัลชันที่มีสูตรโครงสร?าง ROSO3H ตัวอย@าง alkyl sulfate เช@น
sodium lauryl sulfate, sodium dodecyl benzene sulfate และ sodium cetostearyl sulfate
(ประกอบด?วย sodium cetyl sulfate และ sodium stearyl sulfate อย@างละเท@าๆ กัน) เปîนต?น สาร
ทำอิมัลชันกลุ@มนี้จะได?ครีมชนิด o/w creams เนื้อครีมเนียน นุ@ม แผ@กระจายบนผิวหนังได?ดี หากใช?
ร@วมกับ fatty alcohols จะได?ครีมที่เนื้อนุ@ม เนียนและแผ@กระจายบนผิวดีขึ้น สารทำอิมัลชันกลุ@มนี้มีข?อดี
กว@ากลุ@มสบู@คือสามารถเข?ากับน้ำกระด?างได? ครีมที่ได?ค@อนข?างเปîนกลาง (pH ประมาณ 7) ทนต@อการ
เปลี่ยนแปลง pH ที่กว?าง แต@ไม@เข?ากับสารประจุบวก เช@น cetrimide, crystal violet, antazoline
hydrochloride และ salicylic acid เปîนต?น และไม@ทนต@อความร?อนสูงๆ อาจเกิดปฏิกิริยา hydrolysis
ทำให?ครีมมีความเปîนกรดได? สารทำอิมัลชันในกลุ@มนีท้ นี่ ิยมใช?มากทีส่ ุด คือ sodium lauryl sulfate โดย
ใช?ประมาณร?อยละ 0.1-1.0 ของตำรับ เนื่องจากเตรียมเปîนครีมได?ง@าย ได?เนื้อครีมสวยงาม แต@อาจทิ้ง
คราบขาวได?เมื่อทาลงบนผิวหนัง และอาจเกิดฟองได? ซึ่งปsองกันได?ด?วยการคนเบาๆ ตำรับที่มีสารทำ
อิมัลชันชนิด alkyl sulfate เช@น
Rx Emulsifying wax, BP สำหรับเปîนครีมเบส
Sodium lauryl sulfate 10 g
Cetostearyl alcohol 90 g
Purified water 4 mL
Rx Piroxicam compounded cream, USP สำหรับแก?ปวดอักเสบกล?ามเนือ้
Piroxicam 3g
White petrolatum 25 g
Stearyl alcohol 15 g
Propyl paraben 0.06 g
Methyl paraben 0.15 g
Propylene glycol 12 g
Sodium lauryl sulfate 1g
Sodium hydroxide, 1 N 2.5 mL
Purified water qs to 100 g

25
 1.1.3) Alkyl sulfonate มีสูตรโครงสร?างคือ CH3(CH2)n CH2SO3-Na+ เช@น dioctyl
sodium sulfosuccinate สารทำอิมัลชันกลุ@มนี้จะทำให?ได?ครีมชนิด o/w และใช?เปîน wetting agents
ได?ดีมาก และนิยมใช?เปîนสารทำอิมัลชันเสริมมากกว@าเปîนสารทำอิมัลชันหลัก สามารถใช?เปîนสารทำ
ความสะอาด ชะล?าง และสารเพิ่มฟองในแชมพูได? มีความคงตัวดี ไม@เกิดปฏิกิริยาไฮโดรไลซิส

1.2) สารลดแรงตึงผิวประจุบวก (cationic surfactants)

สารทำอิมัลชันในกลุ@มนี้ส@วนที่มีขั้วจะแสดงประจุบวก ได?ครีมชนิด o/w creams และมี
ประสิทธิภาพเปîนสารกันเสียได?อีกด?วย นิยมใช?ในตำรับยาครีมสำหรับฆ@าเชื้อโรค (antiseptic creams)
และมักใช?ในตำรับครีมที่มี pH ต่ำประมาณ 3-5 สารทำอิมัลชันชนิดนี้มีข?อเสีย คือ ก@อให?เกิดพิษได?
ระคายเคืองต@อผิวหนังมากกว@าสารลดแรงตึงผิวชนิดอื่น ไม@เข?ากับสารประจุลบ เช@น carboxymethyl
cellulose และ tragacanth เปîนต?น ตัวอย@างสารทำอิมัลชันในกลุ@มนี้ เช@น cetrimide, distearyl
dimethyl ammonium chloride, cetyl pyrinium chloride, benzalkonium chloride และ cetyl
trimethyl ammonium chloride เปîนต?น การใช? cetrimide เพียงอย@างเดียวจะได?ครีมที่มีความคงตัว
ไม@ดีนัก อาจใช?ร@วมกับ fatty alcohol หรือสารทำอิมัลชันชนิดอื่น เช@น alginate และ pectin จะทำให?
ได?ครีมที่ดีขึ้น ตำรับที่มีสารทำอิมัลชันชนิดสารลดแรงตึงผิวประจุบวก เช@น
Rx Cetrimide cream, BP
Cetrimide 5g
Cetostearyl alcohol 50 g
Liquid paraffin 500 g
Purified water qs to 1000 g

1.3) สารลดแรงตึงผิวชนิดประจุบวกและลบ (amphoteric surfactants)

สารลดแรงตึงผิวในกลุ@มนี้ คือสารลดแรงตึงผิวที่มีทั้งประจุบวกและลบในโมเลกุลเดียวกัน จะ
แสดงประจุใดขึ้นอยู@กับ pH ของยาพื้น หากยาพื้นมี pH เปîนด@างสารลดแรงตึงผิวจะแสดงประจุลบ หาก
ยาพื้นมี pH เปîนกรดจะแสดงประจุบวก หากอยู@ในสภาวะที่ใกล?เคียงกับ pKa ของตัวมันเองจะแสดงเปîน
zwitterion ซึ่งละลายน้ำได?น?อย สารลดแรงตึงผิวชนิดนี้มีข?อดี คือ เกิดความระคายเคืองผิวต่ำ และเข?า
กันได?ดีกับสารทั้งประจุบวกและลบ รวมทั้งสารไม@มีประจุ แต@นิยมใช?ในยาครีมค@อนข?างน?อย มักพบใน
ตำรับเครื่องสำอางสำหรับทำความสะอาด ตัวอย@างสารกลุ@มนี้ได?แก@ betaines, sulfobetaines, N-alkyl

26
aminoacids, 1,2-diacyl-L-phosphotidylcholine (lecithin) และ lauryl sulfobetaine (lauryl
sultaine) เปîนต?น

1.4) สารลดแรงตึงผิวชนิดไม@มีประจุ (nonionic surfactants)

สารลดแรงตึงผิวชนิดไม@มีประจุ คือ สารลดแรงตึงผิวที่ไม@แสดงประจุเมื่อละลายน้ำ แต@จะแสดง
ความชอบน้ำหรือไขมันขึ้นอยู@กับสัดส@วนที่ชอบน้ำ (hydrophilic part) เช@น alcohol (-OH) หรือ
ethylene oxide (-OCH2CH2-) และสั ด ส@ ว นที ่ ช อบน้ ำ มั น (lipophilic part) เช@ น fatty acid, fatty
alcohol และสายโซ@ hydrocarbon เปîนต?น ซึ่งแสดงเปîนค@า hydrophilic-lipophilic balance (HLB)
สารลดแรงตึงผิวที่แสดงค@า HLB สูง จะมีความชอบน้ำมาก หากใช?ในตำรับครีมจะได?ครีมชนิด o/w
creams สารที่แสดงค@า HLB ต่ำจะมีความชอบน้ำต่ำ หากใช?ในตำรับครีมจะได?ครีมชนิด w/o creams
สารลดแรงตึงผิวชนิดไม@มีประจุนี้มีข?อดี คือ ไม@เปîนพิษต@อผิวหนัง เกิดการระคายเคืองผิวหนังได?น?อย เข?า
กันได?กับสารหลายชนิด เข?ากันได?กับสารที่มีประจุบวกหรือลบ เข?ากันได?กับสารละลายอิเล็คโทรไลต(
ใช?ได?กับ pH ในช@วงกว?าง คงตัวในสภาวะด@างอ@อนหรือกรดอ@อนได? ครีมที่ได?มีความคงตัว ดังนั้นสารลด
แรงตึงผิวกลุ@มนี้จึงได?รับความนิยมสำหรับการเตรียมยาครีมมากที่สุด สารลดแรงตึงผิวชนิดไม@มีประจุ
ได?แก@
1.4.1) สารกลุ@ม polyalkoxyethers (polyoxyethylene glycol ethers) เกิดจาก
polyoxyethylene glycol ทำปฏิกิริยากับ fatty alcohol เช@น cetyl alcohol หรือ cetostearyl
alcohol สารกลุ@มนีม้ ีข?อเสียคือเกิดปฏิกิริยาจับกันกับสารกันเสียกลุ@ม parabens เกิดเปîนสารประกอบ
เชิงซ?อนได? ตัวอย@างสารทำอิมัลชันในกลุ@มนี้ ได?แก@ polyoxyethylene lauryl ether (ชื่อการค?าคือ
Brij®) และ cetomacrogol (polyoxyethylene glycol 1000 monocetyl ether) หากใช?เดี่ยวๆ จะ
ได?ครีมที่ไม@ดีนัก เพราะมีความชอบน้ำมาก ได?เนื้อครีมค@อนข?างใส ไม@มันวาว นิยมใช?ร@วมกับ fatty
alcohols จะได?ครีมที่มีความคงตัวมากขึ้น เช@น
Rx Cetomacrogol emulsifying wax, BP สำหรับใช?เปîนครีมเบส
Cetomacrogol 1000 200 g
Cetostearyl alcohol 800 g
Rx Non-ionic buffered cream base (เภสัชตำรับโรงพยาบาล 2549) สำหรับใช?เปîน
ครีมเบส
Cetostearyl alcohol 10 g
Cetomacrogol 1000 3g

27
 White soft paraffin 10 g
Liquid paraffin 10 g
Monobasic sodium phosphate 2.5 g
Citric acid, monohydrated 0.5 g
EDTA 0.01 g
Propylene glycol 5 mL
Chorocresol 0.15 g
Purified water qs to 100 g
1.4.2) สารกลุ@ม polyalkoxyesters (polyoxyethylene glycol esters) เกิดจาก
polyoxyethylene glycol ทำปฏิกิริยากับกรดไขมัน สารทำอิมัลชันชนิดนี้ให?ครีมชนิด o/w creams
ตัวอย@างสารทำอิมัลชันกลุ@มนี้ เช@น polyoxyl 40 stearate (macrogol stearate 2000 หรือ Myrj®
S40) ซึ่งหมายเลข 40 แสดงถึงจำนวนหมู@ oxyethylene ให?ครีมชนิด o/w หรือ polyoxyl 8 stearate
(Macrogol stearate 400) ให?ครีมชนิด w/o การเติมสารกลุ@ม fatty alcohols ทำให?ครีมที่ใช?สารทำ
อิมัลชันชนิดนี้มีความคงตัวมากขึ้น
1.4.3) สารกลุ@ม polysorbates (polyoxyethylene sorbitan acid esters) เกิดจาก
sorbitol ทำปฏิกิริยากับกรดไขมันได?เปîน sorbitan ester และทำปฏิกิริยากับ ethylene oxide ได?เปîน
สาร polysorbates หรือชื่อทางการค?าว@า “Tween®” มีหลายชนิดขึ้นอยู@กับจำนวนหมู@ oxyethylene
เช@น polysorbate 20, 40 และ 60 มีจำนวนหมู@ oxyethylene เท@ากับ 20, 40 และ 60 ตามลำดับ สาร
อิมัลชันกลุ@มนี้มีความชอบน้ำ ทำให?ได?ครีมชนิด o/w creams ได?ครีมที่มีความคงตัว ทนต@อการ
เปลี่ยนแปลง pH และสารอิเล็คโทรไลต( แต@สามารถเกิดสารประกอบเชิงซ?อนกับสารกันเสียกลุ@ม
parabens ได? หากใช? polysorbates ร@วมกับ parabens จะต?องเพิ่มปริมาณ parabens มากขึ้นเพื่อให?
มีฤทธิ์เปîนสารกันเสียในตำรับได? หรือเปลี่ยนสารกันเสียในตำรับเปîนสารชนิดอื่น เช@น benzyl alcohol
(ใช?ร?อยละ 2 ในตำรับ) bronopol (ใช?ร?อยละ 0.2-0.4 ในตำรับ) sorbic acid (ใช?ร?อยละ 0.2 ในตำรับ)
หรือ chlorocresol (ใช?ร?อยละ 0.1 ในตำรับ) polysorbates นิยมใช?ร@วมกับสารทำอิมัลชันกลุ@ม
sorbitan esters เพื่อให?ได?ค@า HLB ที่ตำรับต?องการ ดังจะได?กล@าวต@อไป
1.4.4) สารกลุ@ม polyalkoxyamides เกิดจาก fatty amides ทำปฏิกิริยากับ ethylene
oxide นิยมใช?ในตำรับเครื่องสำอาง ครีมทนกรดในผลิตภัณฑ(ระงับเหงื่อ เช@น PEG-8 tallow amide
หรือ Ethmoid® เปîนต?น

28
 1.4.5) สารกลุ@ม fatty acid ester ของ polyhydric alcohols เกิดจากกรดไขมันทำปฏิกิริยา
กับสารกลุ@ม polyols ได?เปîนเอสเทอร( มีคุณสมบัติไม@ชอบน้ำมากนัก ต?องใช?ร@วมกับสารทำอิมัลชันที่ชอบ
น้ำมากกว@าเพื่อให?เกิด o/w creams ที่คงตัว สารกลุ@มนี้มีข?อเสียคือในสภาวะกรดอ@อนหรือด@างอ@อนอาจ
เกิดปฏิกิริยาไฮโดรไลซิส ทำให?ครีมแยกชั้นได? สารทำอิมัลชันในกลุ@มนี้ประกอบด?วย
ก) Glycerols และ Glycol esters ได?แก@
- polyethylene glycol stearate และ propylene glycol stearate มักใช?เปîนสารทำ
ให?เนื้อครีมแข็งตัว (stiffening agents) ในตำรับเครื่องสำอาง
- glyceryl monostearate และ glyceryl monopalmitate มักนิยมใช?เปîนสารทำ
อิมัลชันเสริม หรือสารเพิ่มความหนืด มีคุณสมบัติไม@ชอบน้ำมากนัก หากต?องการให?เกิดครีมชนิด o/w
ต?องใช?ร@วมกับสารทำอิมัลชันอื่นด?วย ควรใช?ร@วมกับ glyceryl monooleate, diethylene glycol
monostearate หรือ propylene glycol monooleate เพื่อให?เกิดครีมที่มีความคงตัว
ข) Sorbitan esters เกิดจาก sorbitol ทำปฏิกิริยากับกรดไขมัน ได?เปîน sorbitan esters
หรือชื่อทางการค?าว@า “Span®” กรดไขมันที่ใช? เช@น lauric acid, oleic acid, palmitic acid และ
stearic acid เปîนต?น Span® มีคุณสมบัติชอบไขมัน ทำให?ได?ครีมชนิด w/o creams ครีมที่ได?มีลักษณะ
ที่ดี ทนต@อการเปลี่ยนแปลง pH และสารอิเล็คโทรไลต( และเข?ากันได?ดีกับตัวยาสำคัญหลายชนิด นิยมใช?
ร@วมกับ polysorbates หรือ Tween® เพื่อให?ได?ครีมที่มีความคงตัวและเนื้อเนียน ทั้งนี้จะได?ครีมชนิด
o/w หรือ w/o creams ขึ้นอยู@กับค@า HLB รวมของตำรับ ตัวอย@างสูตรตำรับที่ใช?สารทำอิมัลชันกลุ@ม
polysorbates และ sorbitan esters เช@น ตำรับซีรัมสารสกัดดอกดาวเรือง ดังแสดงด?านล@างนี้
Rx ตำรับซีรัมสารสกัดดอกดาวเรือง (Mekjaruskul and Kumkarnjana 2021) สำหรับ
ชะลอผิวแก@ก@อนวัย
สารสกัดเอทานอลจากดอกดาวเรือง 0.5-2.5%
Polysorbate 20 2.2-2.6%
Propylene glycol 3.5-4.5%
Polyethylene glycol 400 0.4-0.6%
Carbopol 934 0.3-0.5%
Triethanolamine 1.2-1.7%
Ethanol 3.5-4.5%
Methyl paraben 0.2-0.5%
Propyl paraben 0.03-0.06%

29
 Sorbitan monooleate 3.3-3.9%
Glyceryl monostearate 1.5-2.5%
Petrolatum 1.5-2.5%
Isopropyl myristate 1.8-2.2%
Distilled water qs to 100%
1.4.6) Fatty alcohols สารกลุ@มนี้มักใช?เปîนสารทำอิมัลชันเสริม สารเพิ่มความหนืดและสาร
ทำให?ผิวหนังอ@อนนุ@มและชุ@มชื้น (emollients) มีคุณสมบัติชอบไขมัน สารกลุ@มนี้ทำให?ได?ครีมชนิด w/o
creams ที่มีความมันวาว และคงตัวดี ให?เนื้อครีมทาบนผิวหนังแล?วไม@เกิดคราบขาว ตัวอย@างสารทำ
อิมัลชันกลุ@มนี้ ได?แก@ cetyl alcohol, stearyl alcohol, Cremophor A6 (Ceteareth-6 และ stearyl
alcohol) และ Cremophor A25

2) สารจากธรรมชาติ
สารทำอิมัลชันกลุ@มนี้ไม@ค@อยนิยมใช?เปîนสารทำอิมัลชันมากนัก เนื่องจากมีความแปรปรวนระหว@าง
รุ@นการผลิตสูง และไวต@อการเจริญเติบโตของเชื้อจุลินทรีย( ตัวอย@างที่มีใช?ในป•จจุบัน ได?แก@
2.1) beeswax เปîนขึ้ผึ้งที่ได?จากรังผึ้ง Apis mellifera หรือ white wax เกิดจากการนำ
beeswax มาขัดสีออกได?เปîนสีขาว ใช?เปîนสารทำอิมัลชันเสริม ให?ครีมชนิด w/o creams และใช?เปîน
สารเพิ่มความหนืดในตำรับยาครีม นิยมใช?ในเครื่องสำอาง
2.2) wool fat หรือ anhydrous lanolin ได?จากต@อมไขมันของแกะแล?วนำมาทำให?บริสุทธิ์ ใช?ใน
การเตรียมครีมชนิด w/o creams และใช?ผสมกับสารอื่นๆ ในตำรับ ทำให?ตำรับครีมมีคุณสมบัติทาแล?ว
ผิวหนังอ@อนนุ@มชุ@มชื้นมากขึ้น (emollient) และใช?เปîนสารทำอิมัลชันเสริมเพื่อเพิ่มความคงตัวให?กับสาร
ทำอิมัลชันหลัก เนื่องจากเปîนสารที่ได?จากธรรมชาติจึงมีข?อเสียด?านกลิ่นที่ไม@ดี การเติมสารต?าน
ออกซิเดชันสามารถลดกลิ่นได?บ?าง แต@ก็ไม@นิยมใช?มากนัก ในป•จจุบันได?นำ wool fat มาดัดแปรทั้งทาง
เคมีและทางกายภาพเพื่อให?มีความคงตัว และน@าใช?มากขึ้น ด?วยการทำปฏิกิริยากับ ethylene oxide ได?
เปîน polyoxyethylene lanolin derivatives เปîนสารที่ไม@เปîนพิษ ละลายน้ำได? มีคุณสมบัติเปîนสารทำ
ให?ผิวหนังอ@อนนุ@มและชุ@มชื้น (emollients) และให?ครีมชนิด o/w creams
2.3) wool alcohol มีโครงสร?างเคมีของคอเรสเตอรอลทำปฏิกิริยากับแอลกอฮอล( มี
ประสิทธิภาพมากกว@า wool fat เข?ากันได?ดีกับสารคัดหลั่งจากผิวหนังที่เกิดจากกระบวนการอักเสบหรือ
บาดแผล ล?างน้ำออกง@าย และไม@มีกลิ่นแรงเหมือน wool fat แต@ยังต?องใช?สารต?านออกซิเดชันเพื่อเพิ่ม
ความคงตัวเช@นกัน

30
 สารทำอิมัลชันที่นิยมใช? สรุปได?ดังตารางที่ 2.3

ตารางที่ 2.3 สารทำอิมัลชันที่นิยมใช?

ชนิด สารทำอิมัลชัน
1. สารสังเคราะห(หรือกึ่งสังเคราะห(
1.1 สารลดแรงตึงผิวประจุลบ sodium stearate
triethanolamine stearate
sodium lauryl sulfate
1.2 สารลดแรงตึงผิวประจุบวก cetrimide
1.3 สารลดแรงตึงผิวประจุบวกและลบ cetrimide
1.4 สารลดแรงตึงผิวชนิดไม@มีประจุ cetomacrogol
polyoxyethylene lauryl ether (Brij®)
macrogol stearate 2000 (Myrj® S40)
polysorbates (Tween®)
sorbitan esters (Span®)
glyceryl monostearate
Cremophor A25
2. สารจากธรรมชาติ Beeswax
anhydrous lanolin

2.2.3 สารช0วยทางเภสัชกรรมอื่นๆ
สารช@วยทางเภสัชกรรมอื่นๆ ในยาครีม ได?แก@
1) สารกันน้ำระเหย (humectants) ทำหน?าที่ลดการระเหยของน้ำในตำรับ เพื่อปsองกัน
ไม@ให?ผิวหน?าของยาครีมแห?ง และมีเนื้อครีมที่เนียน นุ@ม คงตัวดีตลอดอายุของตำรับ และเมื่อทาลงบน
ผิวหนังสารชนิดนี้จะปsองกันการระเหยของน้ำในผิวหนังไม@ให?ระเหยออกไป ทำให?ผิวหนังมีความนุ@ม ชุ@ม
ชื้น การเติมสารนี้จะเติมลงในวัฏภาคน้ำในระหว@างการเตรียมตำรับ ไม@ควรใช?เกินร?อยละ 5 ของตำรับ
เพราะการใส@ในตำรับมากเกินไปจะดึงน้ำออกจากผิวหนังทำให?ผิวหนังแห?งได? ตัวอย@างสารเพิ่มความชุ@ม
ชื้นให?ผิวหนังที่ใช?ในตำรับยาครีม ได?แก@ glycerin ใช?ความเข?มข?นร?อยละ 10 ในตำรับ propylene

31
glycol, polyethylene glycol 200-600 (PEG) ดูดน้ำหรือความชื้นเข?าหาตัวเองได?น?อยกว@า glycerin
นิยมใช?ร@วมกันกับ glycerin และ sorbitol นิยมใช?มาก เพราะปลอดภัย ไม@เปîนพิษ และมีคุณสมบัติดูด
น้ำมากกว@า glycerin ใช?ความเข?มข?นร?อยละ 3 ในตำรับ
2) สารเพิ ่ ม ความหนื ด (thickening agents) ใช? เ พื ่ อ เพิ ่ ม ความคงตั ว ให? แ ก@ ต ำรั บ ครี ม
โดยเฉพาะครีมชนิด o/w creams โดยจะเพิ่มความหนืดแก@วัฏภาคภายนอก สารเพิ่มความหนืดจะเกิด
การพองตัวในน้ำเกิดเปîน colloidal suspension เปîนฟÑล(มแผ@นบางๆ หุ?มรอบๆ หยดน้ำมันอีกชั้นหนึ่ง
โดยจะไปลดอัตราการเคลื่อนที่ของหยดอนุภาคของวัฏภาคภายใน ส@งผลให?ชะลออัตราเร็วในเกาะกลุ@ม
กันของวัฏภาคภายใน ปsองกันการแยกชั้น ตัวอย@างสารเพิ่มความหนืดที่ใช?ในตำรับยาครีม ได?แก@
methylcellulose, carboxy methylcellulose, hydroxyethyl cellulose, sodium carboxy
methylcellulose และ carbomer เปîนต?น ในกลุ@มนี้ carbomer เปîนสารที่นิยมใช?มากที่สุด ใช?ที่ความ
เข?มข?นร?อยละ 0.1-0.3 จะทำให?ได?เนื้อครีมเนียน สวยงาม มีความคงตัวดี ไม@เกิดคราบขาวเมื่อทาลงบน
ผิวหนัง และทาแล?วซึมเข?าสู@ผิวหนังได?เร็ว
นอกจากการใช?สารเพิ่มความหนืดในการเพิ่มความหนืดให?แก@ตำรับยาครีมแล?ว ยังสามารถ
เพิ่มความหนืดด?วยวิธีอื่นได? เช@น การเพิ่มปริมาณของวัฏภาคภายใน การลดขนาดอนุภาคของสารในวัฏ
ภาคภายในให?เล็กลง การเลือกชนิดและปริมาณของน้ำมันหรือไขมันให?เหมาะสม รวมไปถึงความเข?มข?น
ของสารทำอิมัลชันที่เหมาะสมซึ่งจะส@งผลต@อความหนืดของตำรับได?
3) สารต?านออกซิเดชัน (antioxidants) ในตำรับยาครีมมีวัฏภาคน้ำมัน ดังนั้นในตำรับควรมี
สารต?านออกซิเดชันเพื่อปsองกันการสลายตัวของยาครีมเนื่องจากน้ำมันอาจถูกออกซิไดซ(ได? การเกิด
ออกซิเดชันอาจเกิดขึ้นในระหว@างการเตรียม หรือการเก็บรักษา การเลือกใช?สารต?านออกซิเดชันในตำรับ
ควรคำนึงถึงความเปîนพิษของสารต?านออกซิเดชัน การระคายเคืองผิวหนัง ประสิทธิภาพ การละลาย
ความเข?ากันได?กับสารอื่นๆ ในตำรับ กลิ่น สี ความคงตัว และไม@ถูกดูดซับไว?ในภาชนะบรรจุ ตัวอย@างสาร
ต?านออกซิเดชันที่ใช?ในตำรับยาครีม ได?แก@
- Tocopherol acetate หรือ vitamin E ใช?ทคี่ วามเข?มข?นร?อยละ 0.01-0.1 ในตำรับ
- Butylated hydroxytoluene (BHT) ใช?ทคี่ วามเข?มข?นร?อยละ 0.005-0.02 ในตำรับ
- Butylated hydroxyanisole (BHA) ใช?ความเข?มข?นไม@น?อยกว@าร?อยละ 0.02 ในตำรับ
กรณีที่ตำรับมีไขมันหรือ fixed oils และใช?ความเข?มข?นไม@น?อยกว@าร?อยละ 0.1 ในตำรับในกรณีที่ตำรับมี
essential oils
- Ascorbic acid (ใช?ทคี่ วามเข?มข?นร?อยละ 0.02-0.1), isoascorbic acid, ascorbyl
palmitate (ใช?ทคี่ วามเข?มข?นร?อยละ 0.01-0.2)

32
 - Propyl, octyl, dodecyl esters of gallic acid ใช?ความเข?มข?นไม@น?อยกว@าร?อยละ
0.001 ในตำรับกรณีที่ตำรับมีไขมันหรือ fixed oils และใช?ความเข?มข?นไม@น?อยกว@าร?อยละ 0.1 ในตำรับ
ในกรณีที่ตำรับมี essential oils
- Sodium metabisulfite (ใช?ทคี่ วามเข?มข?นร?อยละ 0.01-1.0), sodium sulfite (ใช?ที่
ความเข?มข?นร?อยละ 0.01-0.2), sodium bisulfite (ใช?ทคี่ วามเข?มข?นร?อยละ 0.05-1.0), sodium
thiosulfate (ใช?ทคี่ วามเข?มข?นร?อยละ 0.05)
Vitamin E, BHT, BHA, และ propyl, octyl, dodecyl esters of gallic acid เปîนสาร
ต?านออกซิเดชันที่ละลายน้ำมัน ขณะที่ ascorbic acid, isoascorbic acid, ascorbylpalmitate,
sodium metabisulfite, sodium sulfite, sodium bisulfite, และ sodium thiosulfate เปîนสาร
ต?านออกซิเดชันที่ละลายน้ำ การเลือกใช?ควรพิจารณาว@าสารในตำรับที่เกิดปฏิกิริยาออกซิเดชันได?ง@ายอยู@
ในวัฏภาคใด หากอยู@ในวัฏภาคน้ำมัน ควรเลือกสารต?านออกซิเดชันที่ละลายในน้ำมัน แต@หากอยู@ในวัฏ
ภาคน้ำ ก็ควรเลือกสารต?านออกซิเดชันที่ละลายในน้ำ
4) สารคีเลต (chelating agents) สำหรับจับโลหะหนักที่อาจไปกระตุ?นปฏิกิริยาออกซิเดชัน
ได? ต ั ว อย@ า งสารคี เ ลต ได? แ ก@ citric acid, maleic acid, tartaric acid และ ethylene diamine
tetraacetic acid (EDTA) เปîนต?น
5) สารกันเสีย (preservatives) การเลือกชนิดของสารกันเสียในตำรับควรพิจารณาจาก
ป•จจัยต@อไปนี้
- ความเปîนกรดด@างของตำรับเพราะค@าความเปîนกรดด@างของตำรับมีผลต@อทั้งการ
เจริญเติบโตของเชื้อจุลินทรีย(และการออกฤทธิ์ของสารกันเสีย เช@น benzoic acid ออกฤทธิ์ได?ดีใน
สภาวะกรด หรื อ quaternary ammonium compounds ออกฤทธิ ์ ไ ด? ด ี ใ นสภาวะด@ า ง เนื ่ อ งจาก
สภาวะดังกล@าวสารกันเสียอยู@ในรูปไม@แตกตัวหรือแตกตัวน?อย
- ความเข?มข?นของสารกันเสียที่ใช?ในตำรับ
- ปฏิกิริยาระหว@างสารกันเสียกับสารอื่นๆ ในตำรับ หากมีสารในตำรับทำปฏิกิริยากับ
สารกันเสีย จะทำให?ประสิทธิภาพของสารกันเสียลดลงได? เช@น polysorbates ทำปฏิกิริยากับสารกัน
เสียกลุ@ม parabens เปîนต?น
- ค@า log P โดยควรเลือกสารกันเสียที่มีค@า log P ไม@สูงมาก ที่ละลายน้ำได? เพราะ
เชื้อจุลินทรีย(มักเจริญในน้ำได?ดีกว@าในน้ำมัน

33
 ยาครีมที่เชื้อจุลินทรีย(ปนเป®©อนจะมีลักษณะทางกายภาพที่เปลี่ยนไป เช@น ขุ@น มีของแข็ง
ตกตะกอน ความหนืดลดลง หรือมีสหี รือกลิ่นเปลี่ยนแปลงไป เปîนต?น ตัวอย@างสารกันเสียที่ใช?ในตำรับยา
ครีม ได?แก@
5.1) p-Hydroxy benzoates (parabens) นิยมใช?เปîนสารกันเสียมากที่สุด เพราะมีความ
เปîนพิษต่ำ ไม@ก@อให?เกิดอาการระคายเคืองผิวหนัง ออกฤทธิ์ที่ pH ในช@วงกว?าง แต@ละลายน้ำได?น?อยมาก
ต?องใช?สารช@วยละลาย เช@น propylene glycol และยังเกิดปฏิกิริยากับสารทำอิมัลชันกลุ@ม
polysorbates ได? ตัวอย@างสารกันเสียในกลุ@มนี้เช@น methyl paraben, propyl paraben และ butyl
paraben เปîนต?น ใช?ที่ความเข?มข?นร?อยละ 0.01-0.50 ในตำรับ โดยมากนิยมใช? methyl paraben และ
propyl paraben ร@วมกันโดยใช? methyl paraben ร?อยละ 0.18 ร@วมกับ propyl paraben ร?อยละ
0.02
5.2) Alcohols เช@น ethanol ใช?ความเข?มข?นร?อยละ 70 ในตำรับ isopropyl alcohol,
chlorobutanol, p-chlorophenyl propanediol (bronopol) ใช?ความเข?มข?นร?อยละ 0.01-0.20 ใน
ตำรับ และ benzyl alcohol ใช?ความเข?มข?นร?อยละ 2-3 ในตำรับ ในกรณีของ ethanol และ isopropyl
alcohol จะต?องค@อยๆ เติมลงตำรับยาครีม เพราะอาจทำให?ครีมแยกชั้นได? และต?องระวังแอลกอฮอล(ซึ่ง
ระเหยง@าย อาจหมดฤทธิ์กันเสียได?
5.3) Acids เช@น benzoic acid, sorbic acid และ propionic acid เปîนต?น มีฤทธิ์ฆ@าเชื้อ
รา ใช?ความเข?มข?นร?อยละ 0.1-0.2 ในตำรับ
5.4) Mercury compounds เช@น phenyl mercuric acetate มีคุณสมบัติฆ@าเชื้อได?กว?าง
คงตัว ละลายน้ำได?น?อย และอาจก@อให?เกิดการระคายเคืองผิวหนังได?
5.5) Quaternary ammonium compounds เช@น benzalkonium chloride,
cetylpyridinium chloride และ cetrimide เปîนต?น ใช?ความเข?มข?นร?อยละ 0.001-0.01 ในตำรับ
5.6) Formaldehyde ฆ@าเชื้อได?กว?าง ราคาถูก ละลายน้ำได?ดี ไม@เกิดปฏิกิริยากับสารลด
แรงตึงผิว แต@ระเหยง@าย มีกลิ่นฉุน และอาจก@อให?เกิดการระคายเคืองผิวหนัง
6) สารบัฟเฟอร( เช@น lactic acid และ sodium lactate เปîนบัฟเฟอร(ที่ช@วยควบคุม pH
ของยาครีมให?มีค@าใกล?เคียงกับ pH ของผิวหนัง คือมีค@าประมาณ 5.5-6.0

2.2.4 วิธีเตรียมครีม
การตั้งตำรับครีมควรเริ่มจากการเลือกยาพื้นที่เหมาะสมกับตัวยาสำคัญ และวัตถุประสงค(การใช?
เช@น ครีมชนิด o/w ส@วนที่เปîนมันไม@ได?คลุมผิวหนังทั้งหมดจึงไม@ขัดขวางการระบายความร?อน เปîนครีมที่

34
ล?างน้ำออกง@าย ดูดซึมผิวได?ดี เมื่อน้ำระเหยออกไปจะให?ความรู?สึกเย็นที่บริเวณที่ทา เหมาะกับใช?กับ
แผลที่มีหนอง ส@วนครีมชนิด w/o เหมาะกับใช?บริเวณที่ต?องการให?ผิวหนังมีความอ@อนนุ@ม เพราะ
สามารถเกิดฟÑล(มปกปsองผิวได?ดีซึ่งเมื่อเทียบกับยาขี้ผึ้งแล?วครีมชนิด w/o จะเปîนมันน?อยกว@าและทา
กระจายบนผิวได?ง@ายกว@า แต@ครีมชนิดนี้จะล?างน้ำออกยากกว@าครีมชนิด o/w และหากใช?กับแผลเปÑด
ควรเลือกครีมที่มีความเปîนกรดด@างเปîนกลางเพื่อลดการระคายเคืองและอาการแสบผิวหนัง และไม@ใช?
ครีมที่มีส@วนประกอบในตำรับเปîนสารทำอิมัลชันชนิดสบู@ เพราะจะทำให?แสบได?
การเลือกชนิดของสารทำอิมัลชันสำหรับการเตรียมตำรับยาครีมมีเกณฑ(การพิจารณาดังต@อไปนี้
1) ตัวเลือกแรกสำหรับสารทำอิมัลชันในตำรับยาครีม คือ สารลดแรงตึงผิวชนิดไม@มีประจุ เพราะ
ไม@ก@อให?เกิดความระคายเคือง ไม@เปîนพิษ คงตัว และเข?ากับสารอื่นๆ ในตำรับได?ดี
2) ควรเลือกใช?สารลดแรงตึงผิว 2 ร@วมกัน โดยเลือกสารลดแรงตึงผิวที่มีคุณสมบัติชอบน้ำ
ร@วมกับสารลดแรงตึงผิวที่มีความชอบไขมัน เพื่อจะได?เกิดเปîนฟÑล(มห@อหุ?มวัฏภาคภายในที่แข็งแรงกว@าใช?
แบบเดี่ยวๆ และทำให?ได?ครีมที่มีความคงตัวมากขึ้น
การใช?ระบบ hydrophilic-lipophilic balance (HLB) ช@วยในการหาส@วนผสม และปริมาณของ
สารทำอิมัลชันที่ใช?อย@างคร@าวๆ ได? ค@า HLB คือ ค@าที่แสดงถึงสัดส@วนในโมเลกุลของสารลดแรงตึงผิวว@ามี
ส@วนที่ชอบน้ำ และส@วนที่ชอบไขมันเปîนเท@าใด เปîนค@าเฉพาะของสารลดแรงตึงผิว ใช?ในการเลือกชนิด
ของสารทำอิมัลชันสำหรับเตรียมตำรับยาครีม สารใดมีค@า HLB สูง แสดงถึงว@าสารชนิดนั้นมีส@วนที่ชอบ
น้ำมากหรือละลายน้ำได? แต@หากสารใดที่มีค@า HLB ต่ำ แสดงถึงว@าสารชนิดนั้นมีส@วนที่ชอบน้ำมันมาก
หรือละลายได?ในน้ำมัน การประยุกต(ใช?สารลดแรงตึงผิวที่มีค@า HLB ต@างๆ แสดงในตารางที่ 2.4
คุณสมบัติด?านความชอบน้ำของสารลดแรงตึงผิวที่มีค@า HLB แตกต@างกันแสดงในตารางที่ 2.5 และค@า
HLB ของสารทำอิมัลชันชนิดต@างๆ แสดงในตารางที่ 2.6 ค@า HLB ของสารทำอิมัลชันสามารถตัดสินชนิด
ของครีมได?ว@าเปîนชนิด o/w หรือ w/o creams นอกจากนี้ควรพิจารณาจากสัดส@วนของวัฏภาคน้ำมัน
และวัฏภาคน้ำ และปริมาณความเข?มข?นของสารทำอิมัลชันร@วมด?วยเพื่อตัดสินว@าครีมที่เตรียมได?เปîน
o/w หรือ w/o creams

35
ตารางที่ 2.4 การประยุกต(ใช?สารลดแรงตึงผิวที่มีค@า HLB ต@างๆ

ค0า HLB การประยุกต(ใชx

1-3 ใช?เปîนสารต?านการเกิดโฟม
3-6 ใช?เปîนสารทำอิมัลชันชนิด w/o
7-9 ใช?เปîนสารช@วยให?เป†ยก (wetting agents)
8-16 ใช?เปîนสารทำอิมัลชันชนิด o/w
13-15 ใช?เปîนสารชะล?าง (detergents)
15-18 ใช?เปîนสารช@วยทำละลาย (solubilizing agents)
(ที่มา: ดัดแปลงมาจาก Allen and Ansel 2011)

ตารางที่ 2.5 คุณสมบัติด?านความชอบน้ำของสารลดแรงตึงผิวที่มีค@า HLB แตกต@างกัน

ค0า HLB คุณสมบัติดxานความชอบน้ำ

1-4 ไม@เข?ากับน้ำ
3-6 กระจายตัวในน้ำได?น?อยมาก
6-8 เมื่อผสมกับน้ำเกิดลักษณะของเหลวสีขาวที่ไม@เข?ากัน เมื่อเขย@ามีลักษณะคล?าย
นม
8-10 เมื่อผสมกับน้ำเกิดลักษณะของเหลวสีขาวขุ@นคล?ายนมที่คงตัว
10-13 เมื่อผสมกับน้ำได?สารละลายโปร@งแสงมองเห็นเปîนสารละลายใส
>13 เมื่อผสมกับน้ำได?สารละลายใส
(ที่มา: ดัดแปลงมาจาก The HLB System: A Time-Saving Guide to Emulsifier Selection 1984)

36
ตารางที่ 2.6 ค@า HLB ของสารทำอิมัลชันชนิดต@างๆ

สารทำอิมัลชัน ค0า HLB สารทำอิมัลชัน ค0า HLB

Ethylene glycol distearate 1.5 Triton X-45 10.4
Sorbitan tristearate (Span® 65) 2.1 Methylcellulose 10.5
Propylene glycol monostearate 3.4 Polyoxyethylene 11.1
monostearate (Myrj® 45)
Triton X-15 3.6 Triethanolamine oleate 12.0
Sorbitan monooleate (Span® 80) 4.3 Tragacanth 13.2
Sorbitan monostearate (Span® 60) 4.7 Triton X-100 13.5
Diethylene glycol monolaurate 6.1 Polysorbate 60 (Tween® 60) 14.9
Sorbitan monopalmitate (Span® 40) 6.7 Polysorbate 80 (Tween® 80) 15.0
Sucrose dioleate 7.1 Polysorbate 20 (Tween® 20) 16.7
Acacia 8.0 Plurinic F 68 17.0
Amercol L-101 8.0 Sodium oleate 18.0
Polyoxyethylene lauryl ether 9.7 Potassium oleate 20.0
(Brij® 30)
Gelatin 9.8 Sodium lauryl sulfate 40.0
(ที่มา: ดัดแปลงมาจาก Allen and Ansel 2011)

การคำนวณหาปริมาณของสารทำอิมัลชันที่ใช?ในตำรับยาครีมโดยใช?ระบบ HLB
ขั้นตอนที่ 1 คำนวณค@า HLB ที่วัฏภาคน้ำมันในตำรับยาครีมนั้นต?องการ (required HLB)
โดยอาศัยค@า HLB ของไขมันที่ต?องการดังแสดงในตารางที่ 2.7
ขั้นตอนที่ 2 เลือกชนิดของสารทำอิมัลชัน
ขั้นตอนที่ 3 คำนวณปริมาณสารทำอิมัลชันที่ต?องใช?ตามค@า HLB ที่วัฏภาคน้ำมันในตำรับ
ยาครีมนั้นต?องการ

37
ตารางที่ 2.7 ค@า HLB ที่วฏั ภาคน้ำมันต?องการในตำรับยาครีม (required HLB of oil phase)

ค0า HLB ที่วัฏภาคน้ำมันตxองการ

ไขมันหรือน้ำมัน
ตำรับยาครีมชนิด w/o ตำรับยาครีมชนิด o/w
Stearic acid - 17
Cetyl alcohol - 15
Stearyl alcohol - 14
Lanolin, anhydrous 8 10
Cotton seed oil - 7.5
Mineral oil, light (liquid paraffin) 4 10-12
Castor oil - 14
Hard paraffin 4 10
Beeswax 5 9.5
Petrolatum 5 12
(ที่มา: ดัดแปลงมาจาก The HLB System: A Time-Saving Guide to Emulsifier Selection 1984
และ Aulton 2007)

ตัวอย@างการคำนวณ
Rx Liquid paraffin 35%
Lanolin, anhydrous 1%
Stearyl alcohol 1%
Cetyl alcohol 1%
Glycerin 4%
Emulsifying agents 7%
Purified water qs to 100%
1) คำนวณค@า HLB ที่วัฏภาคน้ำมันในตำรับต?องการ
วัฏภาคน้ำมันในตำรับนี้ ประกอบด?วย liquid paraffin, lanolin, stearyl
alcohol และ cetyl alcohol
1.1) รวมปริมาณของวัฏภาคน้ำมัน = 35+1+1+1 = 38% ประกอบด?วย

38
 Liquid paraffin (35x100)/38 = 92.11 %
Lanolin, anhydrous (1x100)/38 = 2.63%
Stearyl alcohol (1x100)/38 = 2.63%
Cetyl alcohol (1x100)/38 = 2.63%
1.2) คำนวณค@า HLB ที่วัฏภาคน้ำมันในตำรับนี้ต?องการ โดยใช?ค@า HLB ของ
ไขมันจากตารางที่ 2.7
Liquid paraffin (92.11/100) x 12 = 11.05
Lanolin, anhydrous (2.63/100) x 10 = 0.263
Stearyl alcohol (2.63/100) x 14 = 0.37
Cetyl alcohol (2.63/100) x 15 = 0.39
Total = 12.073
ดังนั้น วัฏภาคน้ำมันในตำรับครีมนี้ต?องการค@า HLB = 12.073 เพื่อให?เกิด
ครีมที่มีความคงตัว
2) เลือกชนิดของสารทำอิมัลชัน ในที่นี้เลือกสารทำอิมัลชัน คือ สารลดแรงตึงผิว
ชนิดไม@มีประจุ 2 ชนิดที่มีค@า HLB สูงและต่ำ ได?แก@ Span®60 (HLB = 4.7) และ Tween®40 (HLB =
15.6)
จากค@า HLB ที่วัฏภาคน้ำมันในตำรับนี้ต?องการ = 12.073
สมมติให? a คือ สัดส@วนของ Span®60
1-a คือ สัดส@วนของ Tween®40
จะได?ว@า 12.073 = (a x 4.7) + (1-a) (15.6)
12.073 = 4.7a + 15.6 – 15.6a
10.9a = 3.527
a = 0.324

39
 หรือใช?วิธี Alligation ดังแสดงในแผนภาพนี้

Tween®40, HLB = 15.6 12.073 – 4.7 = 7.37; (7.37x100)/(7.37+3.53)) = 67.6

12.073
Span®60, HLB = 4.7 15.6 – 12.073 = 3.53, (3.53x100)/(7.37+3.53)) = 32.4

ดังนั้น ใช? Span®60 สัดส@วน 0.324 หรือ 32.4% และ Tween®40 0.676 (1-0.324) หรือ
67.6% สำหรับตำรับครีมที่มีวัฏภาคน้ำมันที่ต?องการค@า HLB = 12.073
3) คำนวณปริมาณสารทำอิมัลชันที่ใช?ในตำรับ
จากที่กำหนดในสูตรตำรับ สารทำอิมัลชันใช?ปริมาณ 7%
จะได?ว@าจะต?องใช? Span®60 = (32.4/100) x 7 = 2.268 g
Tween®40 = (67.6/100) x 7 = 4.732 g
ดังนั้นสามารถเขียนสูตรตำรับยาครีมชนิดนี้ให?สมบูรณ(ได?เปîน
Rx Liquid paraffin 35%
Lanolin, anhydrous 1%
Stearyl alcohol 1%
Cetyl alcohol 1%
Glycerin 4%
Span®60 2.268%
Tween®60 4.732%
Purified water qs to 100%

การเตรียมครีม เตรียมได? 2 วิธี

1) Beaker method (conventional หรือ hot method)
เปîนวิธีที่ง@าย และนิยมใช?กันมาก ให?ความมั่นใจว@าสามารถเตรียมเปîนครีมที่คงตัวได?
ในระดับอุตสาหกรรมนิยมใช?วิธีนี้ วิธีนี้จะต?องคำนวณปริมาณสารในตำรับให?แน@นอน โดยจะไม@มีการปรับ
ปริมาตรในขั้นตอนสุดท?ายเหมือนในตำรับยาน้ำใส มีขั้นตอนการเตรียม ดังนี้
A) แบ@งส@วนประกอบของตำรับออกเปîนวัฏภาคน้ำ วัฏภาคน้ำมัน และตัวยา
สำคัญ สารที่ละลายหรือเข?ากันได?กบั น้ำและทนความร?อนให?อยู@ในวัฏภาคน้ำ ส@วนสารที่ละลายน้ำมัน

40
หรือเข?ากันได?กับน้ำมันและทนความร?อนให?อยู@ในวัฏภาคน้ำมัน ตัวยาสำคัญที่ทนความร?อนได? ให?เติมลง
ในวัฏภาคที่ตัวยาสำคัญละลายได?หรือเข?ากันได?
B) ให?ความร?อนทั้งสองวัฏภาคบน water bath (รูปที่ 2.1) เพือ่ ควบคุมไม@ให?
อุณหภูมิของทั้งสองวัฏภาคสูงเกินไป โดยให?วัฏภาคน้ำมันมีอุณหภูมิประมาณ 72-75oC และวัฏภาคน้ำมี
อุณหภูมิประมาณ 75-78oC ทั้งนี้จะต?องให?วัฏภาคน้ำมีอุณหภูมิสูงกว@าวัฏภาคน้ำมันเล็กน?อย
เนื่องจากวัฏภาคน้ำคลายความร?อนได?เร็วกว@า เมื่อนำสองวัฏภาคมาผสมกันจะได?มีอุณหภูมิใกล?เคียงกัน
มากที่สุด เนื้อครีมที่ได?ก็จะเนียน และคงตัวไม@แยกชั้น

รูปที่ 2.1 การให?ความร?อนสำหรับการเตรียมครีมด?วยวิธี beaker method

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

C) เมื่อทั้งสองวัฏภาคมีอุณหภูมิตามที่กำหนดแล?ว ให?เทวัฏภาคภายในลง
ในวัฏภาคภายนอกอย@างช?าๆ เปîนสาย พร?อมทั้งคนอย@างต@อเนื่องด?วยความเร็วสม่ำเสมอ อย@าให?เกิดฟอง
หรือใช?วิธีกลับวัฏภาค (phase inversion) คือการเทวัฏภาคภายนอกลงในวัฏภาคภายใน เช@น o/w
creams วิธีกลับวัฏภาคคือการเทวัฏภาคน้ำลงในวัฏภาคน้ำมัน ในช@วงแรกๆ ซึ่งมีปริมาณวัฏภาคน้ำมัน
มากกว@าวัฏภาคน้ำจะเกิดเปîน w/o cream จนกระทั่งถึงจุดๆ หนึ่งที่วัฏภาคน้ำมากกว@าวัฏภาคน้ำมัน

41
ครีมจะเกิดการกลับวัฏภาคเปîน o/w creams แต@วิธีนี้ค@อนข?างเตรียมได?ยาก เพราะอาจจะไม@เกิดการ
กลับวัฏภาค ทำให?ไม@ได?ครีมตามชนิดที่ต?องการ
D) เมื่อครีมมีอุณหภูมิลดลง 40-45oC ให?เติมสารอื่นๆ ที่ไม@ทนความร?อน เช@น
แอลกอฮอล( น้ำมันหอมระเหย สารแต@งกลิน่ สารกันเสีย และตัวยาสำคัญที่ไม@ทนความร?อน ตัวยาสำคัญ
ที่เตรียมในรูปสารละลายได? ให?เติมลงในตำรับในรูปสารละลาย โดยอาจจะละลายในน้ำหรือตัวทำละลาย
ช@วยก็ได? หรือใส@ตัวยาสำคัญในรูปผงแห?งที่มีขนาดเล็กโดยจะต?องใช?เครื่องป•ìนผสมเปîนเนื้อเดียวป•ìนให?
ครีมกับผงยาให?เข?ากันเปîนเนื้อเดียวกัน ตัวทำละลายสำหรับช@วยละลายตัวยาสำคัญไม@ควรใช?สารที่
ระเหยได?ง@าย เช@น แอลกอฮอล( หรืออีเทอร( เพราะเมื่อตัวทำละลายระเหยไปจะทำให?ตัวยาสำคัญตกผลึก
ได? กรณีที่ตัวยาสำคัญเปîนของเหลวอยู@แล?ว สามารถเติมลงในตำรับยาครีมได?เลย หากยาพื้นครีมสามารถ
ดูดน้ำได? จะไม@ทำให?ยาครีมที่ได?เหลวลง แต@หากยาพื้นครีมมีความเปîนมันมาก ไม@สามารถรับของเหลวได?
อีก อาจจำเปîนต?องเติมสารที่สามารถเพิ่มการดูดน้ำในตำรับได? เช@น wool fat, wool alcohol หรือ
cholesterol เปîนต?น
อุปกรณ(สำหรับการเตรียมครีมด?วยวิธี beaker method กรณีที่เตรียม
ปริมาณไม@มาก อาจใช?บีกเกอร( water bath, hotplate หรือใช?เครื่องป•ìนผสมเปîนเนื้อเดียว หรือ
homogenizer (รูปที่ 2.2) ช@วยในการผสมให?ได?ครีมที่มีเนื้อเนียนและหยดวัฏภาคภายในมีขนาดเล็ก
ยิ่งขึ้น มีความคงตัวมากขึ้น ในระดับอุตสาหกรรมอาจใช?เครื่องที่สามารถป•ìนผสมและให?ความร?อนได?โดย
มีลักษณะเปîน jacketed หุ?มหม?อให?ความร?อน (รูปที่ 2.3) การลดอุณหภูมิของยาครีมที่เตรียมโดยวิธี
beaker method ควรค@อยๆ ลดอุณหภูมิลงอย@างช?าๆ พร?อมทั้งคนตลอดเวลา เพราะการทำให?ครีมเย็น
เร็วเกินไป เช@น การนำไปแช@ในน้ำเย็น หรืออ@างน้ำแข็งจะทำให?แวกซ(หรือไขเกิดการตกผลึก เนื้อครีมที่ได?
จะไม@เนียน มีลักษณะหยาบ และอาจมีความหนืดเปลี่ยนแปลงได?

42
 รูปที่ 2.2 เครื่องป•ìนผสมเปîนเนื้อเดียว (homogenizer)
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

homogenizer

jacketed

รูปที่ 2.3 เครื่องป•ìนและให?ความร?อนสำหรับเตรียมครีมในระดับอุตสาหกรรม

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

2) การผสมเข?าด?วยกัน (incorporation method หรือ non-thermal method)

การเตรียมครีมด?วยวิธีการผสมเข?าด?วยกัน คือ การบดผสมตัวยาสำคัญกับยาพื้น
ครีมโดยใช? slab และ spatula หรือโกร@งและลูกโกร@งในการบดผสม ในกรณีที่ตัวยาสำคัญเปîนของแข็ง

43
ไม@ละลายในยาพื้นครีมจะต?องบดลดขนาดตัวยาสำคัญให?ละเอียดแล?วบดผสม (levigate) กับยาพื้นครีม
โดยใช?เทคนิค geometric dilution ให?เข?ากัน โดยอาจใช?สารช@วยปาดบด (levigating agents) ช@วยใน
การบดผสม เช@น glycerin และ mineral oil เปîนต?น ซึ่งสามารถพิจารณาเลือกใช?จากคุณสมบัติของยา
พื้น หากยาพื้นมีความชอบน้ำควรเลือกใช? glycerin แต@หากยาพื้นชอบน้ำมันควรเลือกใช? mineral oil
นอกจากนี้ในป•จจุบันมีสารทำอิมัลชันบางชนิดที่สามารถเกิดเปîนครีมได?โดยไม@ใช?ความร?อน
เช@น Aquamax® 45 ซึ่งเปîนส@วนผสมของ sodium polyacrylate, C13-14 isoparaffin และ laureth-
7 (polyoxyethers of lauryl alcohol) โดยสามารถเตรียมได?โดยผสมกับวัฏภาคน้ำและวัฏภาคน้ำมัน
และ Aquamax® 45 โดยใช?การผสมด?วยแรงและอัตราเร็วที่พอเหมาะ (cold process cream)
ในการเตรียมครีม การผสมและการคนถือเปîนป•จจัยสำคัญต@อลักษณะของครีมที่ได? หากคนช?า
หรือเบาเกินไปอาจจะไม@เกิดเปîนครีม หรือเกิดการแยกชั้นเนื่องจากสารทำอิมัลชันไม@สามารถห@อหุ?มวัฏ
ภาคภายในได?ทั้งหมด แต@หากคนแรงเกินไปอาจเกิดฟอง ซึ่งกำจัดออกยาก อีกทั้งฟองอากาศในตำรับจะ
ทำให?ได?ยาครีมที่ไม@สวยงาม และนำมาซึ่งความแปรปรวนของน้ำหนักยาครีมในแต@ละภาชนะบรรจุ และ
ความไม@คงตัวที่อาจเกิดจากอากาศ เช@น ปฏิกิริยาออกซิเดชันของวัฏภาคน้ำมัน เปîนต?น
หากครีมที่เตรียมขึ้นเปîนมันมากเกินไป อาจพิจารณาลดสัดส@วนของส@วนผสมที่มีคุณสมบัติเปîน
สารทำให?ผิวหนังนุ@มและชุ@มชื้น (emollient) หรือน้ำมันหรือไขมัน แต@หากตำรับที่ได?เหลวเกินไป อาจ
พิจารณาเพิ่มสัดส@วนของสารที่มีคุณสมบัติทำให?เนื้อครีมแข็งตัว (stiffening agents) หรือไขต@างๆ เปîน
ต?น

2.2.5 ตัวอย0างความไม0คงตัวของยาครีม
1) Creaming คือ การที่วัฏภาคภายในแยกตัวไปรวมกัน อาจลอยอยู@ด?านบน หรือตกลงก?นขวด
ลักษณะกายภาพเห็นเปîนสองชั้นแยกเปîนชั้นครีมและชั้นที่มีสีขาวบางๆ แต@จะเกิดขึ้นชั่วคราวเท@านั้น
เมื่อเขย@าจะได?ครีมที่เข?ากันกลับคืนมาเช@นเดิม สามารถปsองกันได?โดยใช?สารเพิ่มความหนืด การลดขนาด
อนุภาควัฏภาคภายใน และการทำให?สองวัฏภาคมีความหนาแน@นใกล?เคียงกัน
2) Flocculation เปîนลักษณะที่เกิดขึ้นไม@ถาวร อาจเกิดขึ้นก@อน หลัง หรือระหว@างที่กำลังเกิด
creaming แต@ ร ุ น แรงกว@ า creaming การเกิ ด flocculation เปî น ลั ก ษณะที ่ ว ั ฏ ภาคภายในแยกตั ว
ออกมา และเกิดแรงเกาะกันอย@างอ@อนๆ และอาจนำไปสู@สภาวะ coalescence การเขย@าเพื่อให?เกิดเปîน
ครีมที่เข?ากันเช@นเดิมต?องใช?แรงที่มากกว@า creaming ลักษณะของ flocculation สามารถปsองกันได?โดย
การใช?สารทำอิมัลชันที่มีประจุดูดซับไว?ที่ผิวประจันของวัฏภาคภายในกับวัฏภาคภายนอก ทำให?หยด

44
อนุภาคของวัฏภาคภายในเกิดแรงผลักกัน หรือการใช?สารทำอิมัลชันในประมาณที่มากเพียงพอก็
สามารถปsองกันการเกิด flocculation ได?
3) Coalescence คือ สภาวะที่วัฏภาคภายในหลอมรวมตัวกันเปîนหยดที่ใหญ@ขึ้นจนเกิดการแยก
ชั้นของวัฏภาคภายในและวัฏภาคภายนอกแบบที่เกิดขึ้นอย@างถาวร การเขย@าให?เข?ากันไม@สามารถทำให?
สองวัฏภาคเข?ากันได?เช@นเดิม มักมีสาเหตุเกิดจากปริมาณหรือชนิดของสารทำอิมัลชันไม@เหมาะสม หรือ
การเติมสารที่ไม@เข?ากันกับสารทำอิมัลชันในตำรับ หรือถูกทำลายโดยเชื้อจุลินทรีย( หรือการเปลี่ยนแปลง
อุณหภูมิอย@างรุนแรง ทำให?ฟÑล(มที่หุ?มวัฏภาคภายในไว?ไม@แข็งแรงหรือถูกทำลาย สามารถปsองกันได?ด?วย
การเพิ่มความหนืดของตำรับ การเลือกชนิดและปริมาณของสารทำอิมัลชันให?เหมาะสม และการเติมสาร
ทำอิมัลชันเสริม เปîนต?น
4) Phase inversion คือ สภาวะที่ครีมเกิดการกลับวัฏภาค เช@น จาก o/w เปîน w/o หรือ w/o
เปîน o/w
5) Oswald ripening คือ สภาวะอนุภาคขนาดเล็กมีการเคลื่อนที่ไวกว@าอนุภาคขนาดใหญ@ เกิด
การรวมตัวกันจนได?ขนาดที่ใหญ@ขึ้น เช@น หยดน้ำมันแพร@ออกจากวัฏภาคน้ำมันและรวมตัวกัน ทำให?
อนุภาคใหญ@ขึ้นและเห็นเปîนลักษณะของชั้นน้ำมันลอยอยู@ด?านบน
ลักษณะที่เกิดขึ้นแสดงในรูปที่ 2.4

Creaming Flocculation Coalescence Phase inversion Ostwald ripening

รูปที่ 2.4 ลักษณะความไม@คงตัวของตำรับยาครีม

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

45
 2.2.6 ตัวอย0างตำรับยาครีม
Rx Methyl salicylate cream compound (เภสัชตำรับโรงพยาบาล 2549) สำหรับบรรเทา
อาการอักเสบของเนื้อเยื่อ (for relief of soft-tissue inflammation)
Methyl Salicylate 15 mL active ingredient (counter irritant/rubefacient)
Menthol 6g active ingredient (counter irritant/rubefacient)
Eugenol 2 mL active ingredient (counter irritant/rubefacient)
Cajuput oil 1.2 mL active ingredient (soothing agent)
Turpentine oil 1.5 mL active ingredient (soothing agent)
Cetyl alcohol 1.75 g stiffening agent/auxiliary emulsifying agent
Stearyl alcohol 1.75 g stiffening agent/auxiliary emulsifying agent
Aracel® 165* 2g emulsifying agent
White Beeswax 2 g emollient
Liquid paraffin 2 mL emollient
Carbomer 940 0.8 g thickening agent
Propylene glycol 5 mL humectant
Sodium lauryl sulfate 1 g auxiliary emulsifying agent
Triethanolamine qs alkalinizing agent
Preservatives qs preservative
Purified water qs to 100 g vehicle
* Aracel® 165 คือส@วนผสมระหว@าง glyceryl stearate และ PEG-100 stearate เปîน
สารทำอิมัลชันกลุ@มไม@มีประจุ

Rx Sulfadiazine silver (silver sulfadiazine) cream (เภสัชตำรับโรงพยาบาล 2549)

Sulfadiazine silver 1g active ingredient (ยาต?านเชื้อแบคทีเรีย)
Carbomer 940 0.3 g thickening agent
Triethanolamine 0.3 mL alkalinizing agent
Propylene glycol 2.5 mL humectant
Cetyl alcohol 7g stiffening agent/auxiliary emulsifying agent
Liquid paraffin 23.5 mL emollient

46
 Polysorbate 80 6.5 mL emulsifying agent
Wool fat 1g auxiliary emulsifying agent
Paraben concentrate 1 mL preservative
Purified water qs to 100 g vehicle

Rx Salicylic acid and sulfur cream, BP

Salicylic acid 20 g active ingredient (keratolytic agent)
Precipitated sulfur 20 g active ingredient (antifungal)
Aqueous cream qs to 1000 g base

Rx Aqueous calamine cream, BP

Calamine 40 g active ingredient (antipruritic)
Zinc oxide 30 g active ingredient (astringent)
Liquid paraffin 200 g emollient
Glyceryl monosterate 50 g auxiliary emulsifying agent
Cetomacrogol emulsifying wax 50 g emulsifying agent
Phenoxyethanol 5g preservative
Purified water 625 g vehicle

Rx Aqueous creams, BP
Emulsifying ointment 300 g base
Chlorocresol 1g active ingredient (antiseptic)
Purified water 699 g water phase

Rx Buffer cream, BP
Emulsifying ointment 300 g base
Sodium phosphate 35 g buffering agent
Chlorocresol 1g active ingredient (antiseptic)
Citric acid monohydrate 5g acidifying agent

47
 Purified water 667 g water phase

Rx Zinc cream, BP
Zinc oxide 320 g active ingredient (astringent)
Calcium hydroxide 0.45 g emulsifying agent
Oleic acid 5 mL emulsifying agent
Arachis oil 320 g emollient
Wool fat 80 g auxiliary emulsifying agent
Purified water qs to 1000 g water phase

Rx Cold cream, USP

Spermaceti 12.8 g stiffening agent
White wax 12 g emollient, emulsifying agent
Liquid paraffin, light 56 g emollient
Sodium borate 0.5 g emulsifying agent
Purified water qs to 1000 g water phase
ตำรับนี้สารทำอิมัลชันเกิดจาก cerotic acid ใน white wax ทำปฏิกิริยากับ sodium
borate ได?เปîน sodium cerotate ซึ่งมีคุณสมบัติเปîนด@าง เกิดเปîน in situ soap

Rx ตำรับซีรัมตรีผลา (Sinsorn et al. 2018)

สารสกัดตรีผลา 1% active ingredient
Isopropyl myristate 0.3% emollient
Glyceryl monostearate 0.4% auxiliary emulsifying agent
Cetyl alcohol 0.8% auxiliary emulsifying agent
Span®80 5.6% emulsifying agent
Tween®80 4.2% emulsifying agent
Glycerin 2.0% humectant/cosolvent
Propylene glycol 2.0% humectant/cosolvent

48
 a-Tocopherol 2.5% antioxidant
Methyl paraben 0.1% preservative
Propyl paraben 0.2% preservative
Triethanolamine 0.01% alkalinizing agent
Putified water qs to 100% vehicle

2.3 โลชัน (Lotions)

โลชัน คือ รูปแบบยาสำหรับทาผิวหนังในรูปของเหลว มีความหนืดต่ำกว@าเมื่อเทียบกับยาครีม
ไหลได? โดยเปîนการไหลแบบนิวโทเนียน (Newtonian) นั่นคือ แรงที่ใช?ในการทาแปรผันตรงกับความเร็ว
ในการไหล แปลว@าหากทาหรือเขย@าแรงขึ้นโลชันจะไหลได?มากขึ้น ในขณะที่ยาครีมการไหลเปîนชนิด
Non-newtonian คือความเร็วในการไหลไม@แปรผันตรงกับความแรงที่ให? และต?องให?แรงขั้นต?นระดับ
หนึ่งก@อนครีมจึงจะสามารถไหลได?คล?ายกับที่พบในการเทซอสมะเขือเทศออกจากขวด เปîนต?น
โลชันที่มีลักษณะที่ดีควรจะสามารถทาได?ง@ายบนผิวหนัง และทาได?ทั่วถึงโดยรวดเร็ว เมื่อทาแล?ว
โลชันจะแห?งไป ทิ้งไว?เปîนฟÑล(มบางๆ ปกคลุมผิวหนัง ให?ความชุ@มชื้นแก@ผิวหนังบริเวณที่ทา เช็ดออกง@าย
ไม@เหนียวเหนอะหนะ ล?างน้ำออกง@าย มีความหนืดคงที่ เมื่อเขย@าสามารถกระจายตัวได?ง@าย ไม@เกิดการ
แยกชั้น เทออกจากภาชนะบรรจุได?ง@าย มีลักษณะทางกายภาพดี สวยงาม และมีความคงตัวทางกายภาพ
และทางเคมี เปîนต?น โลชันนิยมบรรจุในหลอดพลาสติก หลอดอลูมิเนียม หรือขวดป•øม เปîนต?น โลชัน
สามารถแบ@งได?ตามลักษณะทางกายภาพได?เปîน 3 ประเภท ได?แก@
2.3.1 โลชันรูปแบบสารละลาย
โลชันรูปแบบสารละลายมีลักษณะเปîนสารละลายใสที่มีตัวยาสำคัญละลายในตัวทำละลาย
เตรียมได?เช@นเดียวกับการเตรียมยาน้ำใส โดยการละลายตัวยาสำคัญในระบบตัวทำละลายที่เหมาะสม
เช@น น้ำ เอทานอล glycerin หรือ propylene glycol เปîนต?น ตัวอย@างตำรับโลชันรูปแบบสารละลาย
ได?แก@ salicylic acid lotion, triamcinolone acetonide lotion และตำรับโลชันเช็ดทำความสะอาด
ผิวจากปวกหาด (Kaewsrinon et al. 2017) เปîนต?น
Rx Salicylic acid lotion (เภสัชตำรับโรงพยาบาล 2549) สำหรับรักษาโรคสะเก็ดเงิน
Salicylic acid 3g active ingredient (keratolytic agent)
Ethyl alcohol 95% 25 mL cosolvent
Purified water 25 mL cosolvent
Propylene glycol qs to 100 mL vehicle

49
 Rx Triamcinolone acetonide lotion (เภสัชตำรับโรงพยาบาล 2549)
Triamcinolone acetonide 0.1 g active ingredient (anti-inflammatory)
Lactic acid 10 mL bactericidal agent
Acetone 1 mL cosolvent
Ethyl alcohol 95% 25 mL cosolvent
Propylene glycol 100 mL cosolvent
Paraben concentrate 1 mL preservative
Purified water qs to 100 mL vehicle

Rx ตำรับโลชันเช็ดทำความสะอาดผิวจากปวกหาด (Kaewsrinon et al. 2017)

ปวกหาด 0.08 g active ingredient
Glycerin 2 mL co-solvent/moisturizer
70% Sorbitol 1 mL co-solvent/moisturizer
Propylene glycol 2 mL co-solvent/moisturizer
Methyl paraben 0.15 g preservative
Propyl paraben 0.025 g preservative
Sodium hyaluronate 0.1 g moisturizer
Sodium citrate-citric acid solution 0.1 mL buffering agent
Sodium EDTA 0.1 g chelating agent
Phosphate buffer solution qs to 50 mL buffering agent, vehicle

2.3.2 โลชันรูปแบบยาแขวนตะกอน
ตัวยาสำคัญในรูปของแข็งแขวนตะกอนอยู@ในน้ำกระสายยา อาจมีหรือไม@มีสารช@วยแขวนตะกอน
(suspending agents) ก็ได? การเตรียมโลชันรูปแบบยาแขวนตะกอนเตรียมด?วยวิธีเช@นเดียวกับการ
เตรียมยาแขวนตะกอนสำหรับยากิน ส@วนประกอบหลักในตำรับ ประกอบด?วย
1) สารช@วยแขวนตะกอน ทำหน?าที่เพิ่มความหนืดให?ตำรับ ลดอัตราการตกตะกอนของผงยา เช@น
carbomer, carboxymethylcellulose (CMC), bentonite และ methylcellulose เปîนต?น ทั้งนี้ไม@

50
นิยมใช? acacia และ tragacanth ในตำรับโลชันเพราะจะทำให?รู?สึกเหนียวเหนอะหนะ ทายาก และเกิด
ฟÑล(มเคลือบผิวเหนียวติดผิวหนังบริเวณที่ทา
2) สารก@อฟลอคคูล (flocculating agent) เปîนสารที่ช@วยให?อนุภาคผงยาเกาะกันอย@างหลวมๆ
ทำให?ตะกอนของผงยาที่ตกตะกอนก?นขวดไม@จับเปîนก?อนแข็ง สามารถกระจายตัวใหม@ได?ง@าย ตัวอย@าง
สารก@อฟลอคคูล เช@น
2.1) สารอิเล็คโตรไลต( (electrolytes) เช@น sodium citrate และ aluminium choride
เปîนต?น สารกลุ@มนี้จะลดค@าศักย(ซีตา (zeta potential) ทำให?เกิดแรงระหว@างผงยา และเกิดการจับกัน
อย@างหลวมๆ แต@ต?องระวังเรื่องปริมาณที่ใช?ในตำรับเพราะหากใช?มากเกินไปจะทำให?เกิดลักษณะการ
กลับประจุ และตำรับที่ได?จะเปîนชนิดดีฟลอคคูลซึง่ ผงยาจะจับกันเปîนก?อนแข็งได?ง@าย
2.2) พอลิเมอร(ชนิดชอบน้ำ (hydrophillic polymers) ซึ่งมีน้ำหนักโมเลกุลสูง และมีสาย
โซ@โมเลกุลยาวที่สามารถดูดซับบนพื้นผิวอนุภาคผงยาส@วนอีกด?านหนึ่งจะหันออกสู@น้ำกระสายยา เกิด
เปîนสะพานเชื่อมระหว@างกัน ทำให?ผงยาอยู@ในลักษณะเกาะกันอย@างหลวมๆ
3) สารช@วยเพิ่มความชุ@มชื้น (humectants) ช@วยเพิ่มความชุ@มชื้นผิวหนัง และช@วยให?ตัวยาสำคัญ
ที่เปîนของแข็งติดผิวหนังได?ดียิ่งขึ้น เช@น propylene glycol, glycerin และ polyethylene glycol
400 เปîนต?น
หลังจากเตรียมตำรับโลชันแล?ว ควรลดขนาดอนุภาคของแข็งด?วยเครื่องป•ìนผสมแบบเนื้อเดียว
(homogenizer) ด?วย เพื่อให?ได?อนุภาคที่มีขนาดเล็ก ละเอียด สม่ำเสมอ เมื่อทาลงบนผิวหนังไม@เกิด
อาการระคายเคือง ทาแล?วรู?สึกเนียน แผ@กระจายบนผิวหนังได?ดีและง@าย โลชันรูปแบบยาแขวนตะกอน
ไม@ควรเกิดการตกตะกอนไวเกินไป ไม@เกิดตะกอนแข็งที่ก?นขวด (caking) เมื่อเขย@าแล?วสามารถกระจาย
ตัวได?อย@างรวดเร็ว และมีความหนืดเหมาะสม ตัวอย@างรูปแบบนี้ ได?แก@ Calamine lotion USP ใช?ทา
ผื่นผิวหนัง แก?คันและ Benzoyl peroxide lotion สำหรับรักษาสิว เปîนต?น
Rx Calamine lotion (เภสัชตำรับโรงพยาบาล 2549)
Calamine, in fine powder 15 g active ingredient (antipruritic)
Zinc oxide, in fine powder 5 g active ingredient (astringent)
Bentonite 3g suspending agent
Sodium citrate 0.5 g flocculating agent
Glycerin 5 mL wetting agent/humectant
Flavoring agent qs flavoring agent
Purified water qs to 100 mL vehicle

51
 โดยสามารถเติม liquified phenol 0.5 g, camphor 0.1 g และ menthol 0.1 g ใน
ตำรับ

2.3.3 โลชันรูปแบบอิมัลชัน
ส@วนประกอบและวิธีเตรียมใช?วิธีเดียวกันกับการเตรียมครีม กล@าวคือ ประกอบด?วยวัฏภาคน้ำ วัฏ
ภาคน้ำมัน และสารทำอิมัลชัน โดยอาจเปîนชนิด o/w หรือ w/o emulsions ก็ได? สารช@วยทางเภสัช
กรรมที่ใช?ในตำรับอื่นๆ ดังเช@นอธิบายในยาครีม เช@น สารเพิ่มความชุ@มชื้นให?กับผิวหนัง สารต?าน
ออกซิเดชัน สารเพิ่มความหนืด และสารกันเสีย เปîนต?น โลชันสามารถเตรียมโดยวิธี beaker method
แต@โลชันจะมีส@วนที่เปîนไขมันน?อยกว@า ทำให?เหลวกว@ายาครีม วิธีเตรียมทำได?โดยให?ความร?อนวัฏภาค
น้ำมัน และวัฏภาคน้ำโดยเติมสารทีละตัวตามจุดหลอมเหลวจากมากไปน?อย หรือจากน?อยไปมาก
เมื่อวัฏภาคน้ำมันมีอุณหภูมิ 72-75oC และวัฏภาคน้ำมีอุณหภูมิ 75-78oC ค@อยๆ เทวัฏภาคภายในลง
ในวัฏภาคภายนอกพร?อมทั้งคนเบาๆ อย@างสม่ำเสมอ ระวังอย@าให?เกิดฟอง หรือเทวัฏภาคภายนอกลง
ในวัฏภาคภายใน กรณีเช@นนี้เรียกว@าการกลับวัฏภาค (phase inversion) การทำเช@นนี้จะทำให?ได?โลชัน
มีอนุภาคขนาดเล็ก เนื้อเนียน และคงตัว แต@โอกาสที่โลชันจะแยกชั้นมีได?สูงมาก วิธีกลับวัฏภาคจึง
แนะนำให?ใช?เฉพาะกรณีที่มีวัฏภาคภายในปริมาณน?อยกว@าวัฏภาคภายนอกค@อนข?างมาก หลังจากที่เท
ทั้งสองวัฏภาคผสมกันแล?ว ค@อยๆ ให?อุณหภูมิลดลงอย@างช?าๆ ไม@ควรนำไปแช@น้ำหรือแช@ในอ@างน้ำแข็ง
เพราะอาจทำให?โลชันแยกชั้นได? เมื่อโลชันมีอุณหภูมิ 40-45oC จึงเติมสารแต@งกลิ่น และสารแต@งสี
ตัวอย@างโลชันรูปแบบอิมัลชัน เช@น Benzoyl benzoate lotion, USP และ โลชันทาตัวที่เตรียมจาก
ปวกหาด (Poonsuk, Lueangingkhasut, and Mekjaruskul 2016) เปîนต?น
Rx Benzyl benzoate lotion (เภสัชตำรับโรงพยาบาล 2549)
Benzyl benzoate 25 g active ingredient (ฆ@าเหา)
Emulsifying wax, BP 2g bases
Purified water qs to 100 mL vehicle

Rx Emulsifying wax, BP
Sodium lauryl sulfate 10 g emulsifying agent
Cetostearyl alcohol 90 g auxiliary emulsifying agent
Purified water 4 mL vehicle

52
 Rx Benzoyl benzoate lotion, USP
Benzyl benzoate 250 g active ingredient (ฆ@าเหา)
Triethanolamine 5g emulsifying agent
Oleic acid 20 g emulsifying agent
Purified water qs to 1000 g water phase
ตำรับนี้สารทำอิมัลชันเกิดจาก oleic acid ทำปฏิกิริยากับ triethanolamine ได?เปîน
triethanolamine oleate เกิดเปîนโลชันชนิด o/w เตรียมโดยผสม oleic acid กับ triethanolamine
ให?เข?ากันแล?วเติม benzyl benzoate คนให?เข?ากัน เขย@าในขวด แล?วเติมน้ำ 250 mL เขย@าแรงๆ จากนั้น
เติมน้ำที่เหลือแล?วเขย@าแรงๆ ให?เข?ากัน

Rx โลชันทาตัวที่เตรียมจากปวกหาด (Poonsuk, Lueangingkhasut, and Mekjaruskul 2016)

ปวกหาด 0.1% active ingredient
Stearic acid 2.5% emulsifying agent
Glyceryl monostearate 5.0% auxiliary emulsifying agent
Lanolin 1.0% emollient
Mineral oil 2.5% emollient
Carbomer 934 0.1% thickening agent
Glycerin 6.0% humectant
Triethanolamine 0.25% emulsifying agent/ alkalinizing agent
Paraben concentrate 1% preservative
Purified water qs to 100% vehicle

2.4 บทสรุป
ยาครีมจัดเปîนอิมัลชันชนิดใช?เฉพาะทีผ่ ิวหนัง ลักษณะที่ดีของครีมควรจะมีความคงตัว ไม@แยกชั้น
ทาแล?วกระจายบนผิวหนังได?ดี เนื้อครีมขาวนุ@มน@าใช? ทำให?ผิวนุ@ม ชุ@มชื้น อ@อนนุ@ม ยาครีมประกอบด?วยวัฏ
ภาคน้ำ วัฏภาคน้ำมัน และสารทำอิมัลชัน แบ@งเปîน 2 ชนิดคือ 1) o/w creams และ 2) w/o creams
สามารถเตรียมได?โดยวิธี Beaker method ขณะที่โลชันเปîนรูปแบบยาสำหรับทาผิวหนังในรูปของเหลว
มีความหนืดต่ำกว@าเมื่อเทียบกับยาครีม สามารถทาได?ง@ายบนผิวหนังเช็ดออกง@าย ไม@เหนียวเหนอะหนะ
ล?างน้ำออกง@าย แบ@งได?เปîน 1) โลชันรูปแบบสารละลาย ประกอบด?วยตัวยาสำคัญละลายอยู@ในตัวทำ

53
ละลาย สามารถเตรียมได?เช@นเดียวกับยาน้ำใส 2) โลชันรูปแบบยาแขวนตะกอน ประกอบด?วยตัวยา
สำคัญแขวนตะกอนอยู@ในน้ำกระสายยา เตรียมได?ด?วยวิธีเดียวกับการเตรียมยาแขวนตะกอนสำหรับ
รับประทาน และ 3) โลชันรูปแบบอิมัลชัน มีส@วนประกอบและวิธีเตรียมเช@นเดียวกับยาครีม โดย
ประกอบด?วยวัฏภาคน้ำ วัฏภาคน้ำมัน และสารทำอิมัลชัน ตำรับยาครีมและโลชันอาจเติมสารช@วยทาง
เภสัชกรรมอื่นๆ เพื่อเพิ่มความคงตัว และความน@าใช? เช@น สารเพิ่มความชุ@มชื้นให?ผิวหนังหรือสารกันน้ำ
ระเหย สารกันเสีย สารต?านออกซิเดชัน และสารเพิ่มความหนืด เปîนต?น

บรรณานุกรม
Allen, L., Popovich, N., Ansel, H., 2011. Ansel’s Pharmaceutical dosage forms and drug
delivery systems, 9th ed. Lippincott Williams and Wilkins, a Wolters Kluwer
business, Baltimore.
Aulton, M.E., 2007. Aulton’s Pharmaceutics: The design and manufacture of medicines,
3rd ed. Churchill Livingstone, Spain.
British Pharmacopoeia, 2015. British Pharmacopoeia Commission Office, London.
Kaewsrinon, N., Changnak, P., Phunanue, T., Rattanakiat, S., Mekjaruskul, C., 2017.
Development of cleaning toner from Puag-Haad. Isan Journal of Pharmaceutical
Sciences2 13 Supple, 1–9.
Khar, R., Vyas, S., Ahmad, F., Jain, G., 2013. The theory and practice of industrial
pharmacy, 4th ed. CBS Publishers and Distributors Pvt. Ltd., India.
Mekjaruskul, C., Kumkarnjana, S., Fangkrathok, N., Kengkittipat, W., Nuttawut, S., 2021.
Potential cosmeceutical applications and evaluation of human skin irritation of
Tagetes erecta L. flower extract. Pharmacognosy Research 13(4).
https://doi.org/10.5530/pr.2021.13.x
Poonsuk, P., Lueangingkhasut, P., Mekjaruskul, C., 2016. Development of body lotions
prepared from Puag-Haad. Isan Journal of Pharmaceutical Sciences 11 Supplem,
61–69.
Sinsorn, A., Wannaphong, P., Caichompoo, W., Mekjaruskul, C., 2018. Efficacy and skin
irritation of a topical triphala serum in healthy volunteer. Isan Journal of

54
 Pharmaceutical Sciences 14, 105–112.
https://doi.org/https://doi.org/10.14456/ijps.2018.18
The HLB system: a time-saving guide to emulsifier selection, 1984. ICI Americas, Inc.,
Wilmington.
The United States Pharmacopeia and The National Formulary (USP 42-NF 37), 2019. The
United States Pharmacopeial Convention, Inc., Rockville, MD.
คณะกรรมการแห@งชาติด?านยา, 2549. เภสัชตำรับโรงพยาบาล พ.ศ. 2549. ประกาศคณะกรรมการ
แห@งชาติด?านยา เรื่องบัญชียาหลักแห@งชาติ พ.ศ. 2547 (ฉบับที่ 5).

คำถามท+ายบท
1. o/w creams และ w/o creams มีลักษณะต@างกันอย@างไร
2. ค@าพารามิเตอร(ใดใช?สำหรับบ@งบอกถึงความสามารถในการชอบน้ำและน้ำมันของสารทำอิมัลชัน
ชนิดไม@มีประจุ
3. สารกันน้ำระเหยทำหน?าที่อย@างไรในตำรับยาครีมหรือโลชัน
4. ยาครีมและโลชันมีลักษณะต@างกันอย@างไร
5. โลชันชนิดอิมัลชันเตรียมด?วยวิธีใด

55
56
บทที่ 3 ยาขี้ผึ้ง และยาป[าย
(Ointments and Pastes)

3.1 บทนำ
ยาขี้ผึ้งเปîนยาเตรียมกึ่งแข็งที่มีเนื้อข?นเหนียว เปîนมัน เมื่อทาแล?วจะเคลือบบนผิวหนัง จึงเหมาะ
กับการใช?กับผิวหนังที่แห?ง เพื่อให?ความชุ@มชื้นกับผิวหนัง และนำมาใช?กับโรคที่ต?องการให?ยาติดบน
ผิวหนังได?นาน ในขณะที่ยาปsาย (pastes) จะเปîนยาเตรียมกึ่งแข็งที่มีเนื้อข?น แต@จะแข็งเนื่องจากมี
ของแข็งหรือผงยาปริมาณมากกระจายตัวอยู@ในยาพื้นปริมาณมากถึงร?อยละ 20-50 จึงสามารถดูดซับ
ของเหลวได?มาก เหมาะกับการใช?กับแผลที่มีหนอง ในบทนี้จะกล@าวถึงลักษณะ ส@วนประกอบ และวิธี
เตรียมตำรับยาขี้ผึ้ง และยาปsาย

3.2 ยาขี้ผึ้ง (Ointments)

ยาขี้ผึ้ง คือ ยาเตรียมกึ่งแข็งที่ประกอบด?วยสารกลุ@มไขมันหรือน้ำมัน สำหรับใช?ภายนอกร@างกาย
ใช?ทาที่ผิวหนังหรือเยื่อบุต@างๆ (mucous membrane) ความเหนียวข?นของยาขี้ผึ้งจะอ@อนตัวลง และ
แผ@กระจายบนผิวหนังดีขึ้นเมื่อออกแรงถู มีลักษณะเปîนวัฏภาคเดี่ยว (single-phase) อาจจะบรรจุตัวยา
สำคัญในรูปของเหลว หรือของแข็งที่กระจายตัวอยู@ในยาพื้นขี้ผึ้ง (base) หรือมีเพียงยาพื้นขี้ผึ้งเท@านั้น
ยาขี้ผึ้งจะปกปsองผิวหนัง ทำให?ผิวหนังอ@อนนุ@ม ชุ@มชื้นและปลดปล@อยตัวยาในบริเวณที่ทา เหมาะสำหรับ
ผิวหนังที่ขาดน้ำ และแห?งกร?าน
3.2.1 ประเภทของยาขี้ผึ้ง
1) แบ@งตามส@วนประกอบในตำรับ แบ@งได?เปîน 2 ประเภท ได?แก@
1.1) ยาขี้ผึ้งที่มีตัวยาสำคัญ (medicated ointments) คือ ยาพื้นขี้ผึ้งที่มีตัวยาสำคัญในรูป
ของแข็ง หรือของเหลวกระจายตัวอยู@
1.2) ยาพื้นขี้ผึ้ง (unmedicated ointments) คือ ยาพื้นขี้ผึ้งที่ไม@มีตัวยาสำคัญในตำรับ ใช?
สำหรับปกปsองผิวหนัง ปกคลุมผิวหนัง ให?ความชุ@มชื้นแก@ผิวหนัง ทำให?ผิวหนังอ@อนนุ@ม ลื่น และใช?เปîนยา
พื้นให?กับยาขี้ผึ้งที่มีตัวยาสำคัญ
2) แบ@งตามการเกิดปฏิกิริยากับน้ำ แบ@งได?เปîน 4 ประเภท ได?แก@
2.1) ยาพื้นชนิดเปîนมัน (oleaginous/hydrocarbon bases)

57
 ยาพื้นชนิดเปîนมันประกอบด?วยสารกลุ@มไฮโดรคาร(บอน น้ำมันจากพืช (vegetable oils)
ซิลิโคน (silicones) หรือเอสเทอร(ชนิดสังเคราะห( (synthetic esters) เมื่อทาลงบนผิวหนังจะเกิดเปîน
แผ@นฟÑล(มบางๆ ปกคลุมผิวหนัง (occlusive effect) ทำให?น้ำไม@สามารถแพร@ผ@านผิวหนังได? ปsองกันการ
สูญเสียน้ำออกจากผิวหนัง เพิ่มความชุ@มชื้นให?กับผิวหนังได?ดี เกาะติดที่ผิวหนังได?นาน ไม@ทำให?ผิวหนัง
แห?ง รู?สึกเหนอะหนะ ล?างน้ำออกได?ยาก ไม@มีน้ำในตำรับ และไม@เข?ากับน้ำ จึงไม@เหมาะกับการทาผิวหนัง
ที่มีสารคัดหลั่งจากผิวหนัง เช@น หนอง ควรใช?กับผิวหนังแห?ง ลอกหรือเปîนขุย ไม@มีความดึงดูดทางจิตใจ
ในแง@ของความสวยความงามหรือทางเครื่องสำอาง สารที่ใช?เปîนส@วนประกอบในยาพื้นชนิดเปîนมัน เช@น
petrolatum, white petrolatum, white ointment, yellow ointment, beeswax, spermaceti,
mineral oil, paraffin และ silicones เปîนต?น ดังรายละเอียดดังนี้
ก) Petrolatum หรือชื่อพ?อง yellow petrolatum หรือ soft paraffin หรือ petrolatum
jelly หรือ Vaseline® เปîนสารบริสุทธิ์ไฮโดรคาร(บอนในรูปกึ่งแข็งที่แยกได?ระหว@างการกลั่นน้ำมัน อาจ
มีสีขาว หรือสีเหลือง หรือไม@มีสี ชนิดที่เปîนสีเหลือง เหมาะกับการบดผสมกับตัวยาสำคัญที่มีสี ในขณะที่
petrolatum ชนิดสีขาว (white petrolatum) หรือไม@มีสีที่ผ@านขั้นตอนการขัดสีออกเหมาะกับการบด
ผสมกับตัวยาสำคัญที่ไม@มีสี และนิยมใช?ในตำรับเครื่องสำอางมากกว@าแบบที่มีสี ลักษณะสำคัญของ
petrolatum คือ มีความเหนียวข?น ไม@มีรส มีค@าความเปîนกรดด@างเปîนกลาง สามารถแผ@กระจายบน
ผิวหนังได?ง@าย เมื่อทาลงบนผิวหนังจะเกิดเปîนฟÑล(มบางๆ ปกคลุมผิวหนัง ปsองกันน้ำที่ผิวหนังระเหย จุด
หลอมเหลวอยู@ในช@วง 38-60oC
ข) Yellow ointment, USP ประกอบด?วย yellow wax 50 g และ petrolatum 950 g
โดย yellow wax คือ ขี้ผึ้ง (beeswax) ที่ได?จากรังผึ้ง Apis mellifera ผสมกับ petrolatum เพื่อให?มี
ความหนืดเพิ่มขึ้น เตรียมได?โดยการหลอม yellow wax ใน casserole ที่ให?ความร?อนบน water bath
เติม petrolatum คนให?เข?ากัน ทิ้งให?เย็นพร?อมทั้งคนอย@างต@อเนื่องจนกระทั่งสารผสมเริ่มแข็งตัว
(congeal)
ค) White ointment, USP ประกอบด?วย white wax 50 g และ white petrolatum 950
g white wax ได?จากการนำ yellow wax มาขัดสีออกให?เปîนสีขาว ช@วยเพิ่มความเหนียวข?นให?กับ
petrolatum เตรียมได?โดยการหลอม white wax และ white petrolatum ใน casserole ที่ให?ความ
ร?อนบน water bath คนให?เข?ากัน ทิ้งให?เย็นพร?อมทั้งคนอย@างต@อเนื่องจนกระทั่งสารผสมเริ่มแข็งตัว
ง) Mineral oil หรือชื่อพ?อง liquid paraffin หรือ liquid petrolatum หรือ paraffin oil
เปîนสารไฮโดรคาร(บอนในรูปของเหลวที่แยกได?ระหว@างการกลั่นน้ำมัน เปîนของเหลวใส ไม@มีสี หนืด ไม@มี
กลิ่น เปîนมัน ความหนืดและความถ@วงจำเพาะมีหลายระดับ มีชื่อเรียกต@างกันไป ได?แก@ heavy mineral

58
oil ค@าความถ@วงจำเพาะเท@ากับ 0.848-0.905 และ light mineral oil ค@าความถ@วงจำเพาะเท@ากับ
0.818-0.880 ชนิด light mineral oil เปîนชนิดที่เหมาะสำหรับการเตรียมยากึ่งแข็ง เพราะมีความหนืด
ต่ำ มีความเหนียว และเปîนมันน?อยกว@า สามารถใช?เปîนสารเพิ่มความอ@อนนุ@มให?แก@ยาพื้น
จ) Soft petrolatum ประกอบด? ว ย white petrolatum 90% และ mineral oil 10%
mineral oil จะทำให?ยาพื้นมีความเหนียวข?นลดลง ทาบนผิวหนังได?ง@ายขึ้น และแผ@กระจายบนผิวหนัง
ได?ง@าย
ฉ) Gelled petrolatum ประกอบด?วย white petrolatum 75% และ mineral oil 25%
สัดส@วนของ mineral oil ในตำรับที่เพิ่มขึ้นทำให?ความเหนียวข?นลดลง และมีลักษณะคล?ายเจล
ช) Paraffin หรือชื่อพ?อง hard paraffin หรือ paraffin wax เปîนสารไฮโดรคาร(บอนในรูป
ของแข็งที่แยกได?ระหว@างการกลั่นน้ำมัน ไม@มีสี ไม@มีกลิ่น โปร@งแสง เปîนมัน จุดหลอมเหลวอยู@ในช@วง 47-
65oC ใช?เปîนสารเพิ่มความแข็ง (stiffening agents) ให?แก@ยาพื้น ลักษณะของ paraffin
ซ) Silicones เช@ น dimethicone, methylphenylpolysiloxane และ cyclomethicone
เปîนต?น เปîนพอลิเมอร(ชนิดสังเคราะห( มีลักษณะภายนอก และคุณสมบัติคล?าย mineral oil เปîน
ของเหลว ไม@มีสี ไม@มีกลิ่น มีความเฉื่อย ไม@ไวต@อปฏิกิริยาเคมี มีความคงตัว เมื่อทาบนผิวหนังเกิดเปîน
ฟÑล(มปกคลุมผิวหนังได?ดี จึงไม@เหมาะกับผิวหนังที่เปîนแผลหรือมีหนอง สามารถใช?เปîนสารขับน้ำได?
(water repellant properties)
ฌ) น้ำมันจากพืช เปîนน้ำมันชนิดกรดไขมัน mono- หรือ di- หรือ tri-glyceride ที่อิ่มตัว
หรือไม@อิ่มตัว เช@น น้ำมันถั่ว (peanut oil) น้ำมันอัลมอนด( (almond oil) น้ำมันงา (sesame oil) และ
น้ำมันมะกอก (olive oil) เปîนต?น ใช?เพื่อเพิ่มความชุ@มชื้นให?กับผิว และเพิ่มความอ@อนนุ@มให?กับยาพื้น มี
ข?อเสีย คือ มีความแปรปรวนระหว@างรุ@นการผลิตสูง เนื่องจากเปîนสารที่ได?จากธรรมชาติ จึงขึ้นกับ
สภาวะแวดล?อม สภาพภูมิอากาศในการปลูก สภาพดินที่ใช? และสภาวะการเก็บรักษา มักพบป•ญหาเรื่อง
การสลายตัวด?วยปฏิกิริยาออกซิเดชัน อาจเติมสารต?านออกซิเดชัน (antioxidants) หรือสารจับโลหะ
(chelating agent) เพื่อปsองกันการสลายตัวของน้ำมันจากปฏิกิริยาออกซิเดชัน หรือใช?เปîนน้ำมัน
สังเคราะห(หรือกึ่งสังเคราะห( เช@น เอสเทอร(ของกรดไขมัน หรือ กรดไขมันชนิดแอลกอฮอล( (fatty
alcohols) แทนการใช?น้ำมันที่ได?จากธรรมชาติ
ญ) Beeswax เปîนขึ้ผึ้งที่ได?จากรังผึ้ง Apis mellifera มีสีเหลือง ถ?าฟอกสีจะเปîนสีขาว
เรียกว@า white wax จุดหลอมเหลวอยู@ในช@วง 62-65oC ใช?เปîนสารเพิ่มความแข็ง และสารเพิ่มความ
หนืด (thickening agent) ให?แก@ยาพื้น

59
 ฏ) Spermaceti เปîนไขมันที่ได?จากส@วนหัวของปลาวาฬ จุดหลอมเหลวอยู@ในช@วง 44-52oC
ใช?เปîนสารเพิ่มความแข็งให?แก@ยาพื้น ลักษณะของ spermaceti เปîนของแข็งสีขาว
ตัวอย@างสารที่ใช?เปîนองค(ประกอบยาพื้นชนิดเปîนมันที่ใช?บ@อย แสดงในรูปที่ 3.1

ก. petrolatum ข. paraffin

ค. white wax ง. spermaceti

รูปที่ 3.1 สารที่ใช?เปîนองค(ประกอบยาพื้นชนิดเปîนมันที่ใช?บ@อย
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

2.2) ยาพื้นชนิดดูดน้ำได? (absorption bases) เกิดจากการนำยาพื้นชนิดเปîนมันมาเติมสารทำ

อิมัลชันชนิดน้ำในน้ำมัน (w/o emulsifying agents) เช@น wool fat, wool alcohol, cholesterol,
sorbitan ester หรือกรดไขมันชนิดแอลกอฮอล( เปîนต?น ทำให?ยาพื้นชนิดเปîนมันสามารถบดผสมกับ
สารละลายน้ำให?เข?ากันได?ดีมากขึ้น มีคุณสมบัติคล?ายกับยาพื้นชนิดเปîนมัน คือล?างน้ำออกยาก เปîนมัน
ให?ความชุ@มชื้นแก@ผิวหนัง แต@ต@างกันที่ยาพื้นชนิดดูดน้ำได?สามารถดูดซับน้ำเข?าหาตัวได? หรือสามารถเติม
สารละลายน้ำในตำรับยาพื้นขี้ผึ้งได? เปîนฟÑล(มปกคลุมผิวหนังได?น?อยกว@ายาพื้นชนิดเปîนมัน แบ@งได?เปîน 2
ประเภทตามการมีน้ำเปîนส@วนประกอบในตำรับ ได?แก@
2.2.1) ยาพื้นชนิดดูดน้ำได?แบบที่ไม@มีน้ำในตำรับ (anhydrous forms) รูปแบบนี้ไม@มีน้ำ
เปîนส@วนประกอบในตำรับ เมื่อดูดน้ำเข?ามาหรือเติมสารละลายน้ำเข?าไปในตำรับจะก@อให?เกิดเปîน
อิมัลชันชนิดน้ำในน้ำมัน (w/o) ช@วยให?ตัวยาสำคัญที่ละลายน้ำมันแทรกซึมผิวได?ดีขึ้น และทาบนผิวหนัง

60
แล? วกระจายตั วได? ง@ ายเช@ น hydrophilic petrolatum, lanolin (anhydrous), simple ointment,
aquabase ointment และ wool alcohol ointment เปîนต?น ดังรายละเอียดดังนี้
ก. Hydrophilic petrolatum, USP ตำรับนี้ใช?เปîนเบสหรือเภสัชภัณฑ(หล@อลื่นผิว เมื่อทา
ลงบนผิวหนังจะเกิดเปîนฟÑล(มปÑดกั้น (occlusive film) เกิดสภาวะผิวชุ@มน้ำ (skin hydration) ทำให?
ผิวหนังอ@อนนุ@ม เหมาะกับผิวหนังที่แห?งกร?านและขาดน้ำ โดย cholesterol และ white petrolatum
ทำหน?าที่ช@วยหล@อลื่นผิว และมี white wax เปîนสารเพิ่มความแข็ง (stiffening agent) สูตรตำรับ
ประกอบด?วย
Cholesterol 30 g
Stearyl alcohol 30 g
White wax 80 g
White petrolatum 860 g
ข. Lanolin, USP (anhydrous) บางครั้งเรียกว@า wool fat เตรียมจากหนังของแกะที่
นำมาทำให?สะอาด กำจัดสี และกำจัดกลิ่น มีลักษณะเปîนมัน เหนียวเหนอะหนะ มีน้ำเปîนส@วนประกอบ
น?อยมาก (ไม@เกินร?อยละ 0.25) สามารถดูดน้ำเข?าหาตัวได?สูงถึงร?อยละ 30-50 จุดหลอมเหลวอยู@ในช@วง
36-42oC สำหรับ modified lanolin, USP คือการนำ lanolin (anhydrous) มาผ@านกระบวนการเพื่อ
กำจัด lanolin alcohol สารฟอกขาว สารชะล?าง และยาฆ@าแมลง ลักษณะของ lanolin แสดงในรูปที่
3.2 ข?อเสียของ lanolin คือ ทำให?เกิดการแพ?ของผิวหนังได?ง@าย เนื่องจากเปîนสารที่ได?จากธรรมชาติ
ก@อให?เกิดการหืน และมีสีคล้ำง@าย อาจเติมสารต?านออกซิเดชันเพื่อเพิ่มคงตัวแก@ตำรับ

รูปที่ 3.2 ลักษณะของ lanolin

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

ค. Simple ointment, BP ประกอบด?วย

Wool fat 50 g

61
 Paraffin 50 g
Cetostearyl alcohol 50 g
Petrolatum 850 g
ง. Aquabase ointment ประกอบด?วย
Cholesterol 30 g
Cotton seed oil 30 g
White petrolatum 940 g
จ. Wool alcohol ointment, BP
Wool alcohol 6g
Paraffin 17 g
White petrolatum 17 g
Liquid paraffin 60 g

2.2.2) ยาพื้นชนิดดูดน้ำได?แบบที่มีน้ำในตำรับ (hydrous forms) หรืออิมัลชันชนิดน้ำใน

น้ำมัน (w/o) ที่มีน้ำเปîนส@วนประกอบในตำรับ ทำให?สามารถเติมสารละลายน้ำในตำรับได?เพิ่มอีก ยาพื้น
ชนิดนี้ ได?แก@ lanolin (hydrous) และ cold cream base เปîนต?น ดังรายละเอียดดังนี้
ก. Lanolin (hydrous) หรือ lanolin absorption base ประกอบด?วย
Lanolin alcohol 10%
Lanolin 25%
Mineral oil, light 30%
Purified water 35%
Mineral oil ในตำรับจะช@วยลดความเหนียว ความเหนอะหนะลง อาจเติมสารทำ
อิมัลชันชนิดน้ำในน้ำมัน (w/o) ที่ไม@มีประจุด?วย เช@น glyceryl monosterate, cholesterol, cetyl
alcohol และ sorbitan fatty acid เปîนต?น เพื่อเพิ่มความคงตัว และความสามารถในการดูดน้ำมากขึ้น
ข. Cold cream base ประกอบด?วย
Borax 1%
Mineral oil, light 50 %
Synthetic beeswax flakes 13 %
Glyceryl monostearate, pure 1 %

62
 Methyl paraben 0.25%
Propyl paraben 0.15%
Purified water 34.6 %
Cold cream base เมื่อทาลงบนผิวหนังจะทำให?เกิดฟÑล(มปกคลุมผิวหนัง ช@วย
ชะลอการระเหยของน้ำ และเมื่อน้ำในตำรับที่ทาลงบนผิวหนังระเหยไป จะทำให?ผิวหนังรู?สึกเย็น
2.3) ยาพื้นชนิดล?างน้ำออกง@าย (water-removable bases) หรืออิมัลชันชนิดน้ำมันในน้ำ (o/w)
มีลักษณะคล?ายครีม ล?างน้ำออกง@าย บางครั้งจึงเรียกว@า water-washable base เมื่อทาลงบนผิวหนัง
เกิดเปîนฟÑล(มบางๆ น้ำสามารถซึมผ@านได? สามารถดูดซับหนอง หรือสารคัดหลั่งทางผิวหนังได?ดี และมีการ
นำมาใช?ทางเครื่องสำอาง เช@น vanishing cream และ hydrophilic ointment, USP เปîนต?น ดัง
รายละเอียดดังนี้
ก. Vanishing cream ประกอบด?วย
Stearic acid 13%
Stearyl alcohol 1%
Cetyl alcohol 1%
Glycerin 10%
Potassium hydroxide 0.9%
Methyl paraben 0.1%
Propyl paraben 0.05%
Purified water qs to 100%
ข. Hydrophilic ointment, USP ประกอบด?วย
Sodium lauryl sulfate 10 g
Propylene glycol 120 g
Stearyl alcohol 250 g
White petrolatum 250 g
Methyl paraben 0.25 g
Propyl paraben 0.15 g
Purified water 370 g
ค. Hydrophilic ointment ตามสูตรตำรับในเภสัชตำรับโรงพยาบาล 2549 ประกอบด?วย
Sodium lauryl sulfate 1g

63
 Propylene glycol 10 mL
Stearyl alcohol 25 g
White soft paraffin 25 g
Liquid paraffin 10 g
Paraben concentrate 1 mL
Purified water qs to 100 g
2.4) ยาพื้นชนิดละลายน้ำได? (water-soluble bases) เปîนยาพื้นขี้ผึ้งที่ไม@เปîนมัน ไม@มีส@วนผสม
ของน้ำมันหรือไขมัน อาจมีหรือไม@มีน้ำเปîนส@วนประกอบในตำรับ ล?างน้ำออกง@าย เมื่อทาลงบนผิวหนัง
หรือเติมน้ำลงในตำรับเนื้อขี้ผึ้งจะอ@อนนุ@ม และหลอมเหลว มีลักษณะคล?ายเจล เช@น polyethylene
glycol (PEG) ointment, bentonite, gelatin, veegum และอนุพันธ(ของเซลลูโลส เปîนต?น ดัง
รายละเอียดดังนี้
ก. PEG ointment, USP ประกอบด?วย
PEG 3350 400 g
PEG 400 600 g
PEG คือ พอลิเมอร(ของ ethylene oxide ตัวเลขที่ระบุบอกถึงค@าเฉลี่ยของน้ำหนักโมเลกุล
PEG ที่มีน้ำหนักโมเลกุลที่น?อยกว@า 600 จะอยู@ในรูปของเหลวใส ไม@มีสี PEG ที่มีน้ำหนักโมเลกุลช@วง 600-
1000 จะอยู@ในรูปกึ่งแข็ง และ PEG ที่มีน้ำหนักโมเลกุลที่มากกว@า 1000 จะมีลักษณะเปîนไข (wax) PEG
สามารถเข?ากันได?ดีกับสารคัดหลั่งที่ออกมาจากผิวหนังและสามารถรวมกับของเหลวที่ไหลมาจากแผลได?
ล?างน้ำออกง@าย ไม@เหนียวเหนอะหนะ ไม@เกิดกลิ่นหืน แต@มีคุณสมบัติปกคลุมผิวหนังได?น?อยกว@าอิมัลชัน
ชนิดน้ำในน้ำมัน (w/o) ทำปฏิกิริยากับสารกันเสีย เช@น paraben, phenol และสารประกอบ
แอมโมเนียม เปîนต?น และทำปฏิกิริยากับภาชนะบรรจุที่ทำจากพลาสติก polythene และ bake lite ได?
นอกจากนี้ความสามารถในการรับน้ำของ PEG มีจำกัด หากต?องการผสมกับสารละลายน้ำมาก อาจเติม
fatty alcohols เช@น stearyl alcohol โดยใส@ประมาณร?อยละ 5 จะทำให?สามารถรับน้ำได?มากขึ้นร?อย
ละ 20
ตัวอย@างยาขึ้ผึ้งที่มียาพื้นชนิดละลายน้ำได?เปîนส@วนประกอบ ได?แก@
Rx Nitrofural (Nitrofurazone) ointments สำหรับฆ@าเชื้อ (antiseptics) (เภสัชตำรับ
โรงพยาบาล 2549)
Nitrofural 0.2 g
PEG 400 66.6 mL

64
 PEG 4000 33.3 g
ข. bentonite, gelatin, veegum และอนุพันธ(ของเซลลูโลสสารกลุ@มนี้จะสามารถพองตัว
ได?ในน้ำ ได?ลักษณะข?นหนืด ไม@เปîนมัน แผ@กระจายตัวได?ดี ทำให?เกิดฟÑล(มที่ล?างน้ำออกง@าย โดยฟÑล(มนี้จะ
รับน้ำที่ระเหยออกจากผิวหรือต@อมเหงื่อได? จึงเหมาะสำหรับยาทีต่ ?องการทาบริเวณแผลเป†ยกชื้นได?ดี
คุณลักษณะของยาพื้นขี้ผึ้งทั้ง 4 ชนิด สรุปได?ดังตารางที่ 3.1

ตารางที่ 3.1 สรุปคุณลักษณะของยาพื้นขี้ผึ้ง

คุณลักษณะ/ ยาพื้นชนิด ยาพื้นชนิดดูดน้ำไดx ยาพื้นชนิดลxาง ยาพื้นชนิด

ชนิดยาพื้นขี้ผึ้ง เปÜนมัน น้ำออกง0าย ละลายในน้ำไดx
1. ส@วนประกอบ สารประกอบ บางชนิดเปîนแบบที่ อิมัลชันชนิด PEG
ไฮโดรคาร(บอน ไม@มีน้ำในตำรับ บาง น้ำมันในน้ำ
น้ำมันจากพืช ชนิดเปîนอิมัลชันชนิด (o/w)
น้ำในน้ำมัน (w/o)
และมีสารที่ดูดน้ำได?
ในตำรับ
2. น้ำในตำรับ ไม@มีน้ำ อาจจะมีหรือไม@มีน้ำ มีน้ำ อาจจะมีหรือไม@
ขึ้นกับชนิด มีน้ำ ขึ้นกับชนิด
3. ความชอบน้ำ ไม@ชอบน้ำ ชอบน้ำ/ดูดน้ำได? ชอบน้ำ ชอบน้ำ
4. การล?างน้ำ ล?างน้ำออก ล?างน้ำออกยาก ล?างน้ำออกง@าย ล?างน้ำออกง@าย
ยาก
5. การแผ@ ยาก ปานกลาง ง@าย ปานกลาง-ง@าย
กระจายบน
ผิวหนัง
6. รูปแบบตัวยา ของแข็ง/ ของแข็ง/ไขมัน/ ของแข็ง/ไขมัน/ ของแข็ง/ไขมัน/
สำคัญที่สามารถ ไขมัน/น้ำมัน น้ำมัน/สารละลาย น้ำมัน/ น้ำมัน
บดผสมรวมได? สารละลาย

65
 คุณลักษณะ/ ยาพื้นชนิด ยาพื้นชนิดดูดน้ำไดx ยาพื้นชนิดลxาง ยาพื้นชนิด
ชนิดยาพื้นขี้ผึ้ง เปÜนมัน น้ำออกง0าย ละลายในน้ำไดx
7. การปลดปล@อย ไม@ดี ปานกลาง ปานกลาง ดี
ตัวยาสำคัญ
8. การเกิดฟÑล(ม เกิด เกิด ไม@เกิด ไม@เกิด
ปกคลุมผิวหนัง
9. ความคงตัว ไม@คงตัว เกิด คงตัวปานกลาง คงตัวปานกลาง คงตัวดี
การหืน และ
ปฏิกิริยา
ออกซิเดชันได?
ง@าย

3.2.2 การเลือกยาพื้นขี้ผึ้ง
การเลือกยาพื้นขี้ผึ้ง พิจารณาได?จากป•จจัยต@อไปนี้
1) อัตราการปลดปล@อยตัวยาสำคัญออกจากยาพื้นขี้ผึ้งที่ต?องการ
2) ตำแหน@งออกฤทธิ์ ต?องการให?ออกฤทธิ์เฉพาะทีผ่ ิวหนัง หรือออกฤทธิ์ทั่วร@างกาย
3) ต?องการให?เกิดฟÑล(มปกคลุมผิวหนังหรือไม@
4) ความคงตัวของตัวยาสำคัญในยาพื้นขี้ผึ้ง หรือความเข?ากันได?ของตัวยาสำคัญ หรือสารอื่นใน
ตำรับกับยาพื้นขี้ผึ้ง
5) ความยากหรือง@ายในการล?างออกด?วยน้ำ
6) คุณลักษณะของบริเวณผิวหนังที่ใช?

3.2.3 คุณสมบัติพื้นฐานที่ดีของยาพื้นขี้ผึ้ง
คุณสมบัติพื้นฐานที่ดีของยาพื้นขี้ผึ้ง ได?แก@
1) มีความคงตัวดี ทนต@อการเปลี่ยนแปลงอุณหภูมิ ความร?อน และแสง
2) เข?ากันได?ดีกับสารอื่นๆ ในตำรับ
3) มีเนื้อเรียบเนียน ถ?ามีตัวยาสำคัญที่ไม@ละลายในยาพื้น จะต?องทำให?เปîนผงละเอียดมาก ไม@
ก@อให?เกิดการระคายเคืองต@อผิวหนัง
4) สามารถปลดปล@อยตัวยาสำคัญออกมา ณ บริเวณที่ต?องการให?ออกฤทธิ์ได?

66
 5) ตัวยาสำคัญกระจายตัวได?ดีอย@างสม่ำเสมอในยาพื้นขี้ผึ้ง
6) ทาติดผิวหนังได?ดี ภายในระยะเวลาที่ต?องการ
7) ล?างน้ำออกได?ง@ายเมื่อเลิกใช?

3.2.4 ส0วนประกอบในยาขี้ผึ้ง
ส@วนประกอบในยาขี้ผึ้ง ประกอบด?วย
1) ตัวยาสำคัญ (active ingredients)
2) ยาพืน้ ขี้ผึ้ง (ointment bases)
3) สารเติมแต@งในยาพื้นเพื่อให?มีคุณสมบัติตามต?องการ (additives) ได?แก@
3.1) Fatty acids และ fatty alcohols เช@น stearic acid, stearyl alcohol, cetyl
alcohol และ cetostearyl alcohol เปîนต?น ช@วยทำให?ยาพื้นอ@อนนุ@มลง เพิ่มความสามารถในการรับน้ำ
แก@ petrolatum และ PEG เพิ่มการดูดซึมเข?าสู@ผิวหนัง และไม@ทำให?ยาพื้นเกิดการหืน
3.2) เอสเทอร(สังเคราะห(จากกรดไขมัน (synthesis ester of fatty acid) เช@น isopropyl
myristate, isopropyl stearate และ isopropyl palmitate เปîนต?น นิยมใช?แทนสารประกอบ
ไฮโดรคาร(บอน และน้ำมัน เพราะมีคุณภาพที่คงที่มากกว@า ไม@เกิดการหืน ไม@เหนียวเหนอะหนะ ใช?เพื่อ
เพิ่มความอ@อนนุ@มแก@ยาพื้นได? isopropyl myristate เปîนสารที่นิยมใช?มาก มีลักษณะเปîนของเหลวใส ไม@
มีสี ไม@มีกลิ่น ไม@ละลายน้ำ ทำให?ยาพื้นขี้ผึ้งมีเนื้อเนียน แผ@กระจายบนผิวหนังได?ง@าย และรวดเร็ว ติด
ผิวหนังได?ดี ดูดซึมเข?าสู@ผิวหนังได? isopropyl stearate อยู@ในรูปของเหลวสามารถใช?แทน isopropyl
myristate ได? และ isopropyl palmitate เปîนน้ำมันไม@มีสี คุณสมบัติคล?าย isopropyl myristate แต@
ดูดซึมสู@ผิวหนังได?ช?ากว@า
3.3) สารต? า นออกซิ เ ดชั น (antioxidants) ใช? ป s อ งกั น ปฏิ ก ิ ร ิ ย าออกซิ เ ดชั น ในตำรั บ
โดยเฉพาะตำรับยาขี้ผึ้งมีวัฏภาคน้ำมันเปîนส@วนประกอบหลัก ดังนั้นในตำรับควรมีสารต?านออกซิเดชัน
เพื่อปsองกันการสลายตัวของยาครีมเนื่องจากน้ำมันอาจถูกออกซิไดซ(โดยออกซิเจนในอากาศที่อาจ
เกิดขึ้นในระหว@างการเตรียม หรือการเก็บรักษา การเลือกใช?สารต?านออกซิเดชันในตำรับยาขี้ผึ้ง ควร
เลือกสารต?านออกซิเดชันที่ละลายน้ำมันเพื่อต?านการเกิดออกซิเดชันในวัฏภาคน้ำมัน นอกจากนี้ควร
คำนึงถึงความเปîนพิษของสารต?านออกซิเดชัน การระคายเคืองผิวหนัง ประสิทธิภาพ การละลาย ความ
เข?ากันได?กับสารอื่นๆ ในตำรับ กลิ่น สี ความคงตัว และไม@ถูกดูดซับไว?ในภาชนะบรรจุ ตัวอย@างสารต?าน
ออกซิเดชันที่ละลายน้ำมัน ได?แก@ tocopherol acetate (vitamin E), butylated hydroxytoluene
(BHT), butylated hydroxyanisole (BHA), propyl, octyl, dodecyl esters of gallic acid เปîนต?น

67
 3.4) สารคีเลต (chelating agents) ใช?จับโลหะหนักที่เร@งปฏิกิริยาออกซิเดชัน และใช?เปîน
สารเสริมฤทธิ์ของสารต?านออกซิเดชัน เช@น citric acid, maleic acid, tartaric acid และ disodium
EDTA เปîนต?น
3.5) สารเพิ่มความหนืด (thickening agents) ใช?เพิ่มความข?นหนืดแก@ตำรับในตำรับยาที่มี
น้ำเปîนส@วนประกอบ เพราะสามารถพองตัวได?ดีในน้ำ เช@น bentonite, sodium alginate,
methylcellulose, sodium carboxymethylcellulose และ carbomer เปîนต?น
3.6) สารกันเสีย (preservatives) จำเปîนสำหรับตำรับยาขี้ผึ้งที่มีน้ำเปîนส@วนประกอบ ใช?
เพื่อยับยั้งการเจริญเติบโตหรือฆ@าเชื้อจุลชีพ เช@น chlorobutanol, methyl paraben, propyl
paraben, butyl paraben, sorbic acid, benzyl alcohol และ benzoic acid เปîนต?น
3.7) สารกันน้ำระเหย (humectants) ช@วยปsองกันการระเหยของน้ำออกจากผิวหน?าของ
ยาเตรียมที่มีน้ำเปîนส@วนประกอบ ปsองกันการระเหยของน้ำออกจากผิวหนังเมื่อทายาเตรียมที่มีสารกัน
น้ำระเหยเปîนส@วนประกอบ สารกันน้ำระเหยนี้สามารถดูดน้ำเข?าหาตัว ช@วยปรับปรุงความข?นเหนียวของ
ตำรับ ทำให?ทาผิวหนังได?ง@ายขึ้น สะดวกในการทา ควรใช?ความเข?มข?นในช@วงร?อยละ 2-10 ในตำรับ หาก
ใช?มากเกินไปจะดูดความชื้นออกจากผิวหนัง ทำให?ผิวหนังแห?งได? ตัวอย@างสารที่ใช?เปîนสารกันน้ำระเหย
เช@น glycerin, propylene glycol, sorbitol และ PEG 400 เปîนต?น
3.8) บัฟเฟอร( (buffers) ใช?ปรับความเปîนกรดด@างที่เหมาะสมให?กับตำรับ ช@วยทำให?ตำรับ
มีความคงตัวดี และให?ผลการรักษาตามต?องการ เช@น citric acid, phosphoric acid และ sodium
phosphate เปîนต?น
3.9) สารแต@งกลิ่น และสารแต@งสี (coloring agents และ odoring agents) ช@วยให?ตำรับ
มีสี และกลิ่นน@าใช?มากยิ่งขึ้น เช@น น้ำมันหอมระเหยต@างๆ เปîนต?น

3.2.5 วิธีเตรียมยาขี้ผึ้ง
ยาขี้ผึ้งมีลักษณะเปîนวัฏภาคเดี่ยว อาจบรรจุตัวยาหรือมีเฉพาะยาพื้นขี้ผึ้ง หากส@วนประกอบใน
ตำรับทนความร?อนได? สามารถเตรียมโดยวิธีการหลอม แต@หากส@วนประกอบในตำรับไม@ทนความร?อน
หรือไม@คงตัวที่อุณหภูมิสูงอาจใช?วิธีการบดผสมกับยาขี้ผึ้ง วิธีเตรียมยาขี้ผึ้ง มี 2 วิธี ได?แก@
1) การบดผสม (incorporation)
การบดผสมเปîนการเตรียมหรือหลอมยาพื้นขี้ผึ้งก@อน แล?วจึงบดและผสมกับตัวยาสำคัญ
และ/หรือสารอื่นๆ ในตำรับที่ไม@คงตัวที่อุณหภูมิสูง การบดผสมในปริมาณน?อยๆ อาจใช?โกร@ง และลูก
โกร@ง หรือ slab (รูปที่ 3.3) และ spatula การเลือกใช? spatula ควรคำนึงถึงการเกิดปฏิกิริยาของสารใน

68
ตำรับกับสแตนเลสด?วย เช@น ไอโอดีน เกลือของปรอท และ salicylic acid ซึ่งสามารถเกิดปฏิกิริยากับ
สแตนเลสได? จึงควรเลือกใช? spatula ชนิดยาง (rubber) ลักษณะของ spatula ชนิดสแตนเลส และแบบ
ยางดังแสดงในรูปที่ 3.4ก. และ 3.4ข. ตามลำดับ หรืออาจใช?เครื่องผสม (high shear mixer) ดังแสดง
ในรูปที่ 3.5 หากเปîนการบดผสมในปริมาณมากๆ หรือในระดับอุตสาหกรรมอาจใช?เครื่องบดผสม
(ointment mill) การบดผสมยาพื้นขี้ผึ้งกับตัวยาสำคัญควรใช?เทคนิค geometric dilution เพื่อให?ได?ยา
ขี้ผึ้งที่มีเนื้อเนียน เปîนเนื้อเดียวกัน

รูปที่ 3.3 Slab

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

ก. ข.

รูปที่ 3.4 ก. ลักษณะของ spatula ชนิดสแตนเลส ข. ลักษณะของ spatula แบบยาง

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

69
 ใบพัดสำหรับผสม
Unguator
สำหรับบรรจุยาขีผ้ ึ้ง

รูปที่ 3.5 เครื่องผสม (High shear mixer)

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

1.1) กรณีที่ตัวยาสำคัญเปîนของแข็ง ควรลดขนาดอนุภาคให?เล็กละเอียดก@อน เพื่อไม@ให?เกิด

อนุภาคของแข็งขนาดใหญ@ในเนื้อขี้ผึ้ง อาจใช?สารช@วยปาดบด (levigating agents) ปริมาณเล็กน?อย
เพื่อช@วยทำให?ผงยาเป†ยกก@อน ตัวยาสำคัญกระจายตัวง@าย และบดผสมง@ายขึ้น แล?วจึงบดผสมกับยาพื้น
ขี ้ ผึ ้ ง จะทำให? ไ ด? ขี ้ ผึ ้ งที ่ มี เ นื ้ อเนี ยน เปî นเนื ้ อเดี ยวกั นมากขึ ้ น การเลื อกใช? สารช@ วยปาดบดขึ ้ นกั บ
คุณลักษณะของยาพื้น หากยาพื้นชอบไขมันควรเลือกใช? mineral oil หากยาพื้นชอบน้ำควรเลือกใช?
glycerin เปîนสารช@วยปาดบด
1.2) กรณีที่ตัวยาสำคัญเปîนของเหลว หรือของแข็งที่สามารถละลายได? สามารถบดผสมกับยา
พืน้ ขีผ้ ง้ึ ได?เลย แต@ควรคำนึงถึงความสามารถในการรับสารละลายของยาพื้นด?วย เช@น ยาพื้นขี้ผึ้งชนิดเปîน
มันสามารถรับสารละลายได?น?อยมากๆ ในขณะที่ยาพื้นขี้ผึ้งชนิดดูดน้ำได? หรือยาพื้นขี้ผึ้งชนิดล?างน้ำออก
ง@ายสามารถรับสารละลายตัวยาสำคัญได?มากกว@ายาพื้นขี้ผึ้งชนิดเปîนมัน ดังนั้นหากเปîนสารละลายน้ำจะ
สามารถผสมเข?ากับยาพื้นชนิดล?างน้ำออกง@ายหรือชนิดดูดน้ำได?โดยตรง แต@หากเปîนยาพื้นชนิดเปîนมัน

70
ควรแทนที่ยาพื้นบางส@วนด?วย wool fat เพื่อช@วยดูดน้ำก@อนจึงนำมาผสมกัน หากตัวยาสำคัญเปîน
สารละลายแอลกอฮอล( อาจผสมเข?ากับยาพื้นชนิดล?างน้ำออกง@ายได? แต@ถ?าเปîนยาพื้นชนิดเปîนมัน ควร
ระเหยแอลกอฮอล(ออกไปเปîนสารละลายเข?มข?นก@อนจึงผสมกับยาพื้น
ตัวอย@างการเตรียม เช@น
Rx Compound benzoic acid ointment, BP ประกอบด?วย
Benzoic acid, in fine powder 60 g
Salicylic acid, in fine powder 30 g
Emulsifying ointment, BP 910 g
To make 1000 g
Emulsifying ointment, BP ประกอบด?วย
Emulsifying wax, BP 300 g
White soft paraffin 500 g
Liquid paraffin 200 g
To make 1000 g
เตรียมโดย หลอมส@วนประกอบทั้งหมดเข?าด?วยกัน และคนจนกระทั่งเย็น ในตำรับนี้
benzoic acid และ salicylic acid เปîนตัวยาสำคัญในตำรับ อยู@ในรูปของแข็ง จำเปîนต?องบดลดขนาด
ให?มีอนุภาคเล็กละเอียดก@อน แล?วจึงนำมาบดผสมกับ emulsifying ointment โดยเทคนิค geometric
dilution โดยใช? slab และ spatula (rubber) อาจใช? mineral oil เปîนสารช@วยปาดบด

Rx Zinc and castor oil ointment, BP ประกอบด?วย

Zinc oxide 75 g
Castor oil 500 g
Arachis oil (peanut oil) 305 g
Cetostearyl alcohol 20 g
White beeswax 100 g
เตรียมโดยหลอมยาพื้นขี้ผึ้ง ได?แก@ castor oil, arachis oil, cetostearyl alcohol และ white
beeswax คนให?เข?ากันจนกระทั่งเย็น อาจแบ@ง castor oil ส@วนหนึ่งมาใช?เปîนสารช@วยปาดบดสำหรับบด
ผสมยาพื้นผสมที่เย็นแล?วกับตัวยาสำคัญ zinc oxide โดยเทคนิค geometric dilution และใช? slab
และ spatula

71
 2) การหลอม (fusion) มักใช?กับตัวยาสำคัญที่ทนความร?อนได? และยาพื้นขี้ผึ้งในตำรับปราศจาก
น้ำ ทั้งนี้ beeswax, paraffin, stearyl alcohol และ PEG ที่มีน้ำหนักโมเลกุลสูง ควรใช?วิธีหลอมจึงจะ
ได?ขี้ผึ้งที่มีเนื้อเนียน เปîนเนื้อเดียวกัน เตรียมโดยหลอมส@วนประกอบในตำรับให?ละลาย และคนให?เปîน
เนื้อเดียวกันจนกระทั่งเย็น อาจจะนำไปลดขนาดโดยใช? ointment mill หรือบดลดขนาดในโกร@งเพื่อให?
ได?เนื้อขี้ผึ้งเนียน นุ@ม เปîนเนื้อเดียวกัน หากมีตัวยาสำคัญหรือส@วนประกอบในตำรับที่ไม@คงตัวที่อุณหภูมิ
สูง สารระเหยได? สารละลาย หรืออนุภาคของแข็งที่ไม@ละลายในยาพื้นขี้ผึ้ง อาจเติมลงไปในยาพื้นที่กำลัง
จะแข็งตัวหลังจากหลอมละลาย โดยก@อนเติมควรนำสารนั้นมาอุ@นเล็กน?อยให?มีอุณหภูมิใกล?เคียงกับยา
พื้นที่กำลังจะเย็นก@อนเติมลงไป เพราะการเติมลงไปขณะเย็นอาจทำให?สารบางตัวแยกตัวออกมากหรือ
ตกผลึกได? จากนั้นคนต@อเนื่องจนกระทั่งตำรับยาขี้ผึ้งเย็น ควรคนอย@างต@อเนื่องเพื่อปsองกันตัวยาสำคัญ
ตกตะกอนออกมา ในขั้นตอนการหลอมอาจใช?ถ?วยกระเบื้อง (porcelain dish) หรือ casserole (รูปที่
3.6) หรือบีกเกอร( หรืออาจใช?หม?อต?มควบคุมอุณหภูมิ (steam jacketed kettles) สำหรับการเตรียม
ในปริมาณมาก ลำดับในการหลอมนัน้ อาจจะเริม่ หลอมจากสารทีม่ จี ดุ หลอมเหลวสูง ตามด?วยสารที่มีจุด
หลอมเหลวต่ำ เพื่อปsองกันการสลายตัวของสารที่มีจุดหลอมเหลวต่ำ โดยไม@ให?สารที่มีจุดหลอมเหลวต่ำ
สัมผัสความร?อนนานเกินไป บางทฤษฎีแนะนำว@าอาจจะเริ่มหลอมจากสารที่มีจุดหลอมเหลวต่ำ ตามด?วย
สารที่มีจุดหลอมเหลวสูง เพื่อให?สารที่มีจุดหลอมเหลวต่ำหลอมละลายกลายเปîนสารละลายก@อน และ
เปîนตัวทำละลายให?กับสารที่มีจุดหลอมเหลวสูง ทั้งนี้ไม@ว@าจะหลอมสารใดก@อน ควรค@อยๆ เพิ่มอุณหภูมิ
จนสารหลอมละลาย และค@อยๆ ลดอุณหภูมิลงจนได?ยาขี้ผึ้งที่เย็นและแข็งตัว ในการหลอมไม@ควรใช?
ความร?อนโดยตรง (direct heat) เพราะอาจทำให?สารไหม?ได?ง@าย ควรหลอมบน water bath (indirect
heat) เมื่อได?ยาขี้ผึ้งที่เข?ากันดีแล?ว คนจนเริ่มแข็งตัว และเหลวเพียงพอที่สามารถเทได?จึงเทลงภาชนะ
บรรจุที่อุ@นเล็กน?อยให?มีอุณหภูมิใกล?เคียงกับยาขี้ผึ้งที่กำลังจะเทลงไป จากนั้นทิ้งไว?ให?เย็นโดยค@อยๆ ลด
อุณหภูมิลง การอุ@นภาชนะบรรจุ และการทำให?ยาขี้ผึ้งเย็นลงอย@างช?าๆ เพื่อให?สารในตำรับแข็งตัว
พร?อมๆ กัน สามารถปsองกันการเกิดรอยแยก หรือรอยบุ¬มของยาขี้ผึ้งในภาชนะบรรจุ

72
 รูปที่ 3.6 Casserole
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

ตัวอย@างการเตรียม เช@น
Rx Compound methyl salicylate ointment หรือ Analgesic balm (เภสัชตำรับโรงพยาบาล
2549)
Methyl salicylate 25 mL
Menthol 10 g
Camphor 5g
Peppermint oil 0.45 g
Eucalyptus oil 2.75 g
Clove oil 0.1 g
Capsicum tincture 1.5 g
White vaseline 33 g
Hard paraffin 15.2 g
White beeswax 7g
เตรียมโดยหลอม white vaseline, hard paraffin และ white beeswax ให?เข?า
กัน คนต@อเนื่องจนกระทั่งยาพื้นขี้ผึ้งแข็งตัว ผสม menthol กับ camphor จนได?เปîนสารละลาย (สาร
ผสมสองชนิดนี้เรียกว@า eutectic mixture ซึ่งจุดหลอมเหลวของสารทั้ง 2 ชนิดจะลดลงเมื่อนำมาคน
ผสมกัน) จากนั้นเติม methyl salicylate, peppermint oil, eucalyptus oil, clove oil และ
capsicum tincture คนให?เข?ากัน และเติมลงในยาพื้นขี้ผึ้งที่เย็นตัวลงแล?ว คนให?เข?ากันจนกระทั่งยาขี้ผึ้ง
เย็น และแข็งตัว

73
 3) กรณียาพื้นขี้ผึ้งชนิดอิมัลชัน เตรียมได?โดยวิธี beaker method โดยการหลอมวัฏภาคน้ำมัน
และวัฏภาคน้ำ จากนั้นเทวัฏภาคที่เปîนวัฏภาคภายในลงในวัฏภาคภายนอกและคนต@อเนื่องจนกระทั่ง
แข็งตัว

3.2.6 ตัวอย0างตำรับยาขี้ผึ้ง
Rx Benzoic acid and salicylic acid ointments หรือ Whitfield’s ointment (เภสัชตำรับ
โรงพยาบาล 2549)
Benzoic acid, fine powder 6 g active ingredient (antifungal)
Salicylic acid, fine powder 3 g active ingredient (keratolytic agent)
Hydrophilic ointment base qs to 100 g ointment base

Rx Coal tar ointment สำหรับรักษาโรคสะเก็ดเงิน (เภสัชตำรับโรงพยาบาล 2549)

Coal tar 3-5 g active ingredient
Polysorbate 80 0.5 g levigating agents
Hydrophilic ointment base qs to 100 g ointment base

Rx Urea ointment ใช?ทาบนผิวหนังที่แห?งกร?าน เพิ่มความชุ@มชื้นให?ผิวหนัง (เภสัชตำรับ

โรงพยาบาล 2549)
Urea 20-40 g active ingredient (moisturizer)
Hydrophilic ointment base qs to 100 g ointment base

Rx Sulfur (Sulphur) ointment ใช?รักษาโรคติดเชื้อหิด โลน (เภสัชตำรับโรงพยาบาล 2549)

Precipitated sulfur 6-10 g active ingredient (antifungal)
Liquid paraffin 10 mL base/ช@วยทำให?ยาพื้นอ@อนนุ@มลง
White ointment qs to 100 g ointment base
White ointment ประกอบด?วย
White Beeswax 5g
White soft paraffin 95 g

74
Rx Rose water ointment, USP ประกอบด?วย
Cetyl esters wax 125 g emulsifying agent
White wax 120 g ointment base
Almond oil 560 g base/ช@วยทำให?ยาพื้นอ@อนนุ@มลง
Sodium borate 5g emulsifying agent
Strong rose water 25 mL odoring agent
Rose oil 0.2 mL odoring agent
Purified water 165 mL vehicle

Rx Ichthammol ointment, USP

Ichthammol 100 g active ingredient (antipruritic)
Lanolin 100 g ointment base
Petrolatum 800 g ointment base

Rx Sulfur ointment, USP

Precipitated sulfur 100 g active ingredient (antifungal)
Mineral oil 100 g base/ช@วยทำให?ยาพื้นอ@อนนุ@มลง/levigating agent
White ointment 800 g ointment base

Rx Zinc oxide compounded ointment, USP

Zinc oxide 200 g active ingredient (astringent)
Mineral oil 150 g base/ช@วยทำให?ยาพื้นอ@อนนุ@มลง/levigating agent
White ointment 650 g ointment base

Rx Compound resorcinol ointment, USP

Resorcinol 60 g active ingredient (antiseptic)
Zinc oxide 60 g active ingredient (astringent)
Bismuth subnitrate 60 g active ingredient (burn treatment)
Juniper tar 20 g active ingredient (burn treatment)

75
 Yellow wax 100 g ointment base
Petrolatum 290 g ointment base
Lanolin 280 g ointment base
Glycerin 130 g solvent for resorcinol
วิธีเตรียม ทำได?โดยหลอม yellow wax กับ lanolin ใน casserole บดผสม zinc oxide และ
bismuth subnitrate กับ petrolatum จนเข?ากันเปîนเนื้อเดียว แล?วเติมในส@วนผสมระหว@าง yellow
wax กับ lanolin ที่หลอมไว? ละลาย resorcinol ใน glycerin อุ@นเล็กน?อย จากนั้นผสมกับส@วนผสม
ทั้งหมดในขณะที่ยาพืน้ ยังอุ@นอยู@ จากนั้นจึงเติม juniper tar คนส@วนผสมทั้งหมดให?เข?ากันเปîนเนื้อเดียว

3.3 ยาป_าย (Pastes)

ยาปsาย (pastes) คือ รูปแบบยากึ่งแข็งที่มีของแข็งหรือผงยาปริมาณมากกระจายตัวอยู@ในยาพื้น
ผงยาในตำรับยาปsายมีปริมาณมากถึงร?อยละ 20-50 ทำให?มีเนื้อที่แข็ง หนักและหยาบกว@ายาขี้ผึ้ง ดูดซับ
ของเหลวรวมถึงสารคัดหลั่งที่เกิดจากแผลได?มากกว@ายาขี้ผึ้ง แต@จะเปîนมันน?อยกว@าและล?างน้ำออกยาก
กว@ายาขี้ผึ้ง นอกจากนีย้ าปsายมีข?อดีกว@ารูปแบบยาอื่นๆ คือ เกาะติดผิวได?ดีเนื่องจากมีความหนืดสูงไม@แผ@
กระจาย ไม@ปÑดกั้นทางเดินของเหงื่อ ใช?รักษาโรคผิวหนังเรื้อรังได?อย@างมีประสิทธิภาพ เมื่อทาลงบน
ผิวหนังสามารถเคลือบผิวและเกิดเปîนชั้นฟÑล(มปกปsองผิวหนังได?ดี ใช?สำหรับปsองกันหรือรักษาผิวหนัง
ลอกได?ดี แต@ไม@เหมาะกับการใช?บริเวณผิวหนังที่มีขน หรือหนังศีรษะ เพราะสามารถจับกันเปîนก?อน ไม@
แผ@กระจาย และล?างน้ำออกยาก
เนื่องจากยาปsายมีของแข็งที่เปîนผงยาอยู@ในปริมาณสูงมาก ดังนั้นในการเตรียมตำรับจะต?องลด
ขนาดอนุภาคของผงยาให?มีขนาดเล็กละเอียดและสม่ำเสมออย@างน?อย 70-80 µm เมื่อทาลงบนผิวหนัง
ไม@รู?สึกสากผิว และอนุภาคขนาดเล็กยังช@วยเพิ่มความสามารถในการซึมผ@านผิวหนังโดยเพิ่มการละลาย
และเพิ่มพื้นที่ผิวในการสัมผัสอีกด?วย
3.3.1 ชนิดของยาปeาย
ชนิดของยาปsาย แบ@งตามส@วนประกอบหลักของยาพื้นได?เปîน 2 ชนิด ได?แก@
1) Oily and fatty pastes คือ ยาปsายที่อยู@ในยาพื้นไม@ชอบน้ำ เปîนมัน โดยมีส@วนประกอบ
หลักเปîนสารกลุ@มไฮโดร(คาร(บอน ลักษณะคล?ายยาพื้นขี้ผึ้งชนิดเปîนมัน (oleaginous bases) ซึ่งมีความ
เปîนมันมาก ลักษณะเนื้อแข็ง ใช?สำหรับปกคลุมผิวหนัง และปsองกันการระคายเคือง เช@น ตำรับ Coal
tar paste ใช? petrolatum เปî นยาพื ้ น ตำรั บ Compound aluminium paste ใช? liquid paraffin

76
เปîนยาพื้น ยาปsายชนิดนี้อาจใช? white petrolatum, lanolin (anhydrous) หรือ white wax เปîน
ส@วนประกอบในยาพื้น ตัวอย@างตำรับอื่นๆ เช@น
Rx Zinc oxide paste, USP สำหรับฝาดสมาน ปกปsองผิวหนัง และฆ@าเชื้อที่ผิวหนัง
ประกอบด?วย
Zinc oxide 25 g active ingredient (astringent)
Starch 25 g active ingredient (protective/adsorbent)
White petrolatum 50 g base

Rx Zinc oxide with salicylic acid, NF สำหรับฝาดสมาน ปกปsองผิวหนัง และฆ@าเชื้อที่

ผิวหนัง ประกอบด?วย
Salicylic acid, in fine powder 20 g active ingredient (keratolytic agent)
Zinc oxide paste qs to 1000 g base

Rx Salicylic acid paste รักษาหูด ตาปลา (เภสัชตำรับโรงพยาบาล 2549)

Salicylic acid 3.4 g active ingredient (keratolytic agent)
Glycerin 5 g humectant
Zinc oxide, fine powder 25 g active ingredient (astringent)
Starch 25 g protective/adsorbent
White soft paraffin qs to. 100 g base
2) Water soluble gels และ glycerogelatins คือ ยาปsายที่อยู@ในยาพื้นที่ชอบน้ำ อาจเปîน
ครีมหรือเจล เช@น emulsifying ointment base หรือ emulsifying wax หรือยาพื้นอื่นๆ ที่มี
ส@วนประกอบของ tragacanth, pectin, alginates, boroglycerin, methylcellulose หรือ sodium
methylcellulose เปîนต?น สามารถใช?กับผิวหนังที่เป†ยกชื้นหรือมีสารคัดหลั่งได?ดี เข?ากันได?กับสารคัด
หลั่ง ล?างน้ำออกง@าย ตัวอย@างตำรับยาปsายชนิดนี้ เช@น Zinc and Coal tar paste, BPC มี emulsifying
wax เปîนยาพื้น ตำรับ Titanium dioxide paste, BPC มี glycerin และน้ำเปîนยาพื้น ตัวอย@างตำรับ
อื่นๆ เช@น
Rx Zinc gelatin, USP (glycerogelatin bases) ประกอบด?วย
Zinc oxide 100 g active ingredient (astringent)
Gelatin 150 g base

77
 Glycerin 400 g base
Purified water 350 g base

Rx Magnesium sulfate paste, BP (glycerogelatin bases) ประกอบด?วย

Dried MgSO4 45 g active ingredient (soothing agent)
Phenol 0.5 g active ingredient (remove warts)
Glycerin 55 g base
ตำรับนี้จะต?องอบ MgSO4 ก@อน โดยอบที่อุณหภูมิ 150oC เปîนเวลา 1.5 ชั่วโมง และ
ทิ้งไว?ให?เย็น จากนั้นอุ@น glycerin ที่อุณหภูมิ 120oC เปîนเวลา 1 ชั่วโมง และทิ้งไว?ให?เย็น แล?วนำมา
ละลาย phenol แล?วนำไปผสมกับ dried MgSO4 ที่อบมาแล?วในโกร@งที่อุ@น

Rx Recorcinol and sulphor paste, BP ประกอบด?วย

Resorcinol 50 g active ingredient (antiseptic)
Precipitated sulphor 50 g active ingredient (antifungal)
Zinc oxide 400 g active ingredient (astringent)
Emulsifying ointment 500 g base

3.3.2 การเตรียมตำรับยาปeาย
การเตรียมตำรับยาปsาย เตรียมโดยวิธีการบดผสม (incorporation) ดังนี้
1) เตรียมยาพื้น หากมียาพื้นหลายชนิดในตำรับ อาจใช?ความร?อนช@วยหลอมให?ยาพื้นละลายเข?า
กันเปîนเนื้อเดียว ทิ้งไว?ให?เย็น หรือกรณีที่ตำรับมียาพื้นชนิดเดียวแต@มีเนื้อที่ค@อนข?างแข็ง อาจอุ@นให?เหลว
เล็กน?อย แล?วจึงนำมาผสมกับผงยา
2) การบดผสมผงยากับยาพื้น มีวิธีผสมตามคุณสมบัติของตัวยาสำคัญดังนี้
2.1) หากผงยาไม@ละลายในตัวทำละลาย จะต?องลดขนาดผงยาให?เล็กละเอียดก@อน แล?วให?บดผสม
ผงยากับยาพื้นได?เลย โดยใช?เทคนิค geometric dilution หากมีผงยามากกว@า 1 ชนิด ให?ผสมผงยาให?
เข?ากันก@อนนำมาผสมกับยาพื้นโดยใช?เทคนิค geometric dilution
2.2) กรณีที่ผงยาละลายในน้ำหรือตัวทำละลายได? ให?ละลายผงยาเตรียมในรูปสารละลายก@อน
แล?วจึงนำมาผสมกับยาพื้น ซึ่งในกรณีนี้ควรเติมสารช@วยดูดซับน้ำในตำรับด?วยเพื่อช@วยดูดซับน้ำที่ใช?เปîน
ตัวทำละลายยา เช@น lanolin (anhydrous) เปîนต?น

78
 การบดผสมผงยากับยาพื้นในตำรับยาปsาย ไม@นิยมใช?สารช@วยปาดบด (levigating agents) เพราะ
หากใช?ต?องใช?ในปริมาณมาก ซึ่งจะทำให?ยาปsายเยิ้มเหลวได? โดยแนะนำว@าหากต?องการใช?สารช@วยปาด
บด ให?แบ@งยาพื้นปริมาณเล็กน?อยมาใช?เปîนสารช@วยปาดบด
วัสดุอุปกรณ(สำหรับการเตรียมยาปsาย หากเตรียมในปริมาณน?อยอาจใช? slab และ spatula หรือ
โกร@งและลูกโกร@ง หากเตรียมในปริมาณมากๆ เช@น ในระดับอุตสาหกรรมอาจใช? ointment mill หรือ
roller mill เปîนต?น และควรบรรจุในภาชนะปากกว?างหรือกระปุก เพราะเนื้อของยาปsายค@อนข?างหยาบ
และไหลยาก การบรรจุในขวดหรือภาชนะปากแคบจะเทยาปsายออกมาใช?ค@อนข?างยาก

3.4 บทสรุป
ยาขี้ผึ้ง (ointments) เปîนยาเตรียมกึ่งแข็งที่ประกอบด?วยสารกลุ@มไขมันหรือน้ำมัน สำหรับใช?
ภายนอกร@างกาย แบ@งตามการเกิดปฏิกิริยากับน้ำได?เปîน 4 ประเภท ได?แก@ 1) ยาพื้นชนิดเปîนมัน 2) ยา
พืน้ ชนิดดูดน้ำได? 3) ยาพื้นชนิดล?างน้ำออกง@าย และ 4) ยาพื้นชนิดละลายน้ำได? สำหรับยาปsาย (pastes)
ประกอบด?วยยาพื้นและตัวยาสำคัญในรูปของแข็งปริมาณมากกระจายตัวอยู@ ผงยาในตำรับยาปsายมี
ปริมาณมากถึงร?อยละ 20-50 ทำให?มีเนื้อที่แข็ง หนักและหยาบกว@ายาขี้ผึ้ง แบ@งตามส@วนประกอบหลัก
ของยาพื้นได?เปîน 2 ชนิด ได?แก@ 1) oily and fatty pastes ที่มีส@วนประกอบหลักเปîนสารกลุ@มไฮโดร(
คาร(บอน ลักษณะคล?ายยาพื้นขี้ผึ้งชนิดเปîนมัน (oleaginous bases) และ 2) water soluble gels
และ glycerogelatins เปîนยาพื้นที่ชอบน้ำ การเตรียมยาขี้ผึ้งและยาปsายทำได?โดยใช?วิธีการหลอม โดย
การหลอมยาพื้น จากนั้นบดผสมกับตัวยาด?วยเทคนิค geometric dilution หรือวิธีการผสมโดยผสมผง
ยากับยาพื้นด?วยเทคนิค geometric dilution กรณียาพื้นชนิดที่มีส@วนประกอบคล?ายอิมัลชันสามารถ
เตรียมได?โดยวิธี beaker method

บรรณานุกรม
Allen, L., Popovich, N., Ansel, H., 2011. Ansel’s Pharmaceutical dosage forms and drug
delivery systems, 9th ed. Lippincott Williams and Wilkins, a Wolters Kluwer
business, Baltimore.
Aulton, M.E., 2007. Aulton’s Pharmaceutics: The design and manufacture of medicines,
3rd ed. Churchill Livingstone, Spain.
British Pharmacopoeia, 2015. British Pharmacopoeia Commission Office, London.

79
The United States Pharmacopeia and The National Formulary (USP 42-NF 37), 2019. The
United States Pharmacopeial Convention, Inc., Rockville, MD.
Walters, K., Brain, K., 2002. Dermatological formulation and transdermal systems, in:
Dermatological and transdermal formulations. Marcel Dekker Inc., New York, pp.
319–400.
คณะกรรมการแห@งชาติด?านยา, 2549. เภสัชตำรับโรงพยาบาล พ.ศ. 2549. ประกาศคณะกรรมการ
แห@งชาติด?านยา เรื่องบัญชียาหลักแห@งชาติ พ.ศ. 2547 (ฉบับที่ 5).

คำถามท+ายบท
1. ยาพื้นขี้ผึ้งชนิดใดที่สามารถบดผสมกับตัวยาสำคัญที่ละลายน้ำ
2. ยาพื้นขี้ผึ้งชนิดใดบ?างเมื่อทาลงบนผิวหนังแล?วจะเกิดฟÑล(มคลุมผิวหนัง (occlusive effect)
3. จงอธิบายหลักการเตรียมตำรับยาขี้ผึ้งโดยวิธีการหลอม (fusion)
4. จงบอกความแตกต@างระหว@างยาขี้ผึ้ง และยาปsาย
5. สารช@วยปาดบด (levigating agent) จำเปîนสำหรับการเตรียมตำรับยาปsายหรือไม@ เพราะเหตุใด

80
บทที่ 4 เจลและอิมัลชันเจล
(Gels and Emulsiongels)

4.1 บทนำ
เจลมีลักษณะโปร@งใสโดยตัวทำละลายส@วนใหญ@มักเปîนน้ำ มีลักษณะเหมือนเจลลี่ ไม@มัน ทาแล?ว
ไม@เหนียวเหนอะหนะ เกลี่ยง@าย เหมาะกับผิวมัน เมื่อทาแล?วจะเกิดเปîนฟÑล(มเคลือบผิวบางๆ เกิด
ความรู?สึกเย็นเมื่อทา เมื่อนำมาผสมกับครีมจะเกิดเปîนอิมัลชันเจลหรืออิมัลเจลที่มีลักษณะกึ่งแข็ง โปร@ง
แสง และโปร@งใส ทั้งนี้ความโปร@งใสหรือความทึบแสงของอิมัลชันเจลขึ้นกับสัดส@วนของครีมและเจลที่
ผสมกัน ตำรับอิมัลชันเจลมีความคงตัวดีกว@ายาครีม เพราะมีเจลเปîนส@วนผสมช@วยเพิ่มความคงตัว และ
ช@วยให?ตัวยาสำคัญที่ไม@ชอบน้ำสามารถผสมกับตำรับที่มีเจลเปîนส@วนประกอบได? นอกจากนี้อิมัลชันเจล
ยังสามารถเพิ่มการซึมผ@านของตัวยาสำคัญเข?าสู@ผิวหนังได?ดีกว@าเมื่อเปรียบเทียบกับตำรับครีมหรือเจล
ลักษณะของเจลและอิมัลชันเจล ประกอบด?วยส@วนประกอบและวิธีเตรียมดังแสดงในเนื้อหาบทนี้

4.2 เจล (Gels)

เจล คือ รูปแบบยากึ่งแข็งสำหรับใช?ที่ผิวหนังที่ตัวยาสำคัญกระจายตัวอยู@ในยาพื้นที่เกิดจากสาร
อนินทรีย(ขนาดเล็ก (small inorganic molecules) แขวนลอยอยู@ในน้ำหรือของเหลว หรือสารอินทรีย(
ขนาดใหญ@ (large organic molecules) ที่มีน้ำหรือของเหลวแทรกตัวอยู@ เกิดเปîนตาข@ายสามมิติที่
สามารถจำกัดการเคลื่อนไหวของของเหลว และเกิดเปîนเจลที่มีลักษณะกึ่งแข็งขึ้น เมื่อทาบนผิวหนังจะ
เกิดเปîนฟÑล(มบางๆ คลุมผิวหนัง เมื่อน้ำในตำรับระเหยออกไปจะทำให?รู?สึกเย็น และล?างน้ำออกง@าย
ลักษณะที่ดีของเนื้อเจล ควรจะใส เปîนเนื้อเดียว มีความคงตัวในสภาพกึ่งแข็งตลอดอายุยา อุณหภูมิที่ใช?
เก็บรักษาไม@มีผลต@อความหนืดของเจล ไม@มีเชื้อปนเป®©อน ไม@เหนียวเหนอะหนะ ไม@ก@อให?เกิดการระคาย
เคืองที่ผิวหนัง ตัวยาสำคัญสามารถปลดปล@อยออกมาได? และสารทุกตัวในตำรับเข?ากันได? นอกจากนี้เจล
ยังมีคุณสมบัติเฉพาะที่สำคัญ คือ Thixotropic เปîนลักษณะที่เมื่อตั้งเจลทิ้งไว?จะมีลักษณะกึ่งแข็งและ
หนืด แต@ถ?ามีแรงไปกระทำหรือเขย@าจะทำให?เจลมีลักษณะเหลว และมีความหนืดลดลง ทาแล?วแผ@
กระจายบนผิวหนังได?ง@าย

81
 4.2.1 ชนิดของเจล
เจล สามารถแบ@งได?หลายชนิด ขึ้นอยู@กับหลักในการแบ@ง เช@น แบ@งตามชนิดของสารก@อเจล แบ@ง
ตามส@วนประกอบหลักในตำรับ แบ@งตามพันธะเคมีที่เชื่อมต@อแต@ละโมเลกุล หรือแบ@งตามลักษณะของตัว
ทำละลาย ดังจะกล@าวต@อไปนี้
1) แบ@งตามชนิดของสารก@อเจล โดยทั่วไปนิยมแบ@งด?วยวิธีนี้ แบ@งได?เปîน 2 ชนิด ได?แก@
1.1) Inorganic gels หรือ two-phase gels คือ เจลที่เตรียมจากสารอนินทรีย(ที่มีขนาด
อนุภาคเล็กๆ กระจายตัวหรือแขวนลอยอยู@ในของเหลวหรือน้ำ โดยที่ไม@ละลายในน้ำแต@จะพองตัวได?ดีใน
น้ำ บางครั้งอาจเรียกเจลชนิดนี้ว@า lyophobic หรือ solvent/medium hating ลักษณะทางกายภาพ
คล?ายกับสารแขวนตะกอน เห็นขอบเขตของสองวัฏภาคชัดเจนจึงเรียกว@า two-phase เมื่อตั้งทิ้งไว?จะ
เห็นเปîนสองชั้น แต@สามารถกระจายตัวเห็นเปîนเนื้อเดียวได?เมื่อเขย@า ดังนั้นต?องเขย@าก@อนใช?ทุกครั้ง
เพื่อให?ได?เนื้อเจลที่มีความสม่ำเสมอ ตัวอย@างของ inorganic gels เช@น aluminium hydroxide gel
เปîนต?น ในกรณีที่อนุภาคของ เจลค@อนข?างใหญ@หรืออนุภาคขนาดเล็กมารวมกลุ@มกันเกิดเปîนลักษณะ
คล?าย floccule อาจเรียกเจลชนิดนี้ว@า “magma หรือ milk” เช@น bentonite magma, bismuth
magma และ magnesium magma เปîนต?น
1.2) Organic gels หรือ single-phase gels คือ เจลที่เกิดจากสารอินทรีย(ที่มีโมเลกุลขนาด
ใหญ@กระจายตัวอย@างสม่ำเสมอในของเหลวหรือในน้ำ โดยมีแรง Van der Waal เชื่อมโยงแต@ละโมเลกุล
อย@ า งแน@ น หนา ทำให? ไ ม@ เ ห็ น ชั ้ น หรื อ boundary ชั ด เจน ไม@ ส ามารถแบ@ ง แยกระหว@ า งสารก@ อ เจล
(dispersed molecule) และของเหลวได? (disperse medium) บางครั้งเรียกเจลชนิดนี้ว@า lyophilic
หรือ solvent/medium loving เจลที่ได?มีลักษณะเปîนเนื้อเดียวกัน สวยงาม น@าใช? โปร@งใส ไม@เปîนมัน
ทาผิวได?ง@าย กระจายตัวดี ล?างน้ำออกง@าย มีลักษณะกึ่งแข็งกึ่งเหลว ปลดปล@อยตัวยาสำคัญได?เร็วกว@ายา
ครีมและยาขี้ผึ้ง นิยมใช?ทางเครื่องสำอาง และตำรับยาสำหรับใช?ภายนอก ในบทนี้จะได?กล@าวถึงเจลชนิด
นี้เปîนหลัก
2) แบ@งตามส@วนประกอบหลักในตำรับแบ@งได?เปîน 2 ชนิด ได?แก@
2.1) เจลที่มีตัวยาสำคัญ (medicated gel) คือ เจลที่มีตัวยาสำคัญกระจายตัวอยู@ในเนื้อเจล เช@น
antiseptic gels และ NSAIDs gels เปîนต?น
2.2) เจลหล@อลื่น (lubricant gel) คือ ตำรับเจลที่ไม@มีตัวยาสำคัญออกฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา ใช?
เพื่อหล@อลื่น เช@น ในการสอดท@อเข?าร@างกายเพื่อการรักษาหรือวินิจฉัยโรค กรณีที่ใช?กับอวัยวะภายใน
จะต?องทำให?เจลปราศจากเชื้อด?วย หรืออาจใส@ยาชาเพื่อลดอาการเจ็บปวดจากการสอดท@อเข?าไป เช@น
Lignocaine gel เปîนต?น

82
 3) แบ@งตามพันธะเคมีที่เชื่อมต@อแต@ละโมเลกุลแบ@งได?เปîน 2 ชนิด ได?แก@
3.1) พันธะโควาเลนต( (covalent) คือ ตำรับเจลที่แต@ละโมเลกุลของสารก@อเจลเชื่อมกันอย@าง
แน@นหนาด?วยพันธะโควาเลนต(
3.2) พันธะที่ไม@ใช@โควาเลนต( (noncovalent) คือ ตำรับเจลที่แต@ละโมเลกุลของสารก@อเจลเชื่อม
กันด?วยพันธะอ@อนๆ ได?แก@ physical gelatin, coulombic interaction เปîนแรงดึงดูดเชิงไฟฟsาสถิตย(
ระหว@างโมเลกุลที่มีประจุ (electrostatic interaction), hydrogen bonding, coordinate bonding
และ hydrophobic bonding
4) แบ@งตามลักษณะของตัวทำละลายแบ@งได?เปîน 2 ชนิด ได?แก@
4.1) Hydrogels หรือ aqueous gels คือ เจลที่สารก@อเจลกระจายตัวอยู@ในน้ำ
4.2) Organogels คือ เจลที่สารก@อเจลกระจายตัวอยู@ในของเหลวอื่นๆ ที่ไม@ใช@น้ำ เช@น
polyethy lene glycol (low molecular weight) ใน mineral oil หรือ aluminium stearate ใน
heavy mineral oil เปîนต?น

4.2.2 ส0วนประกอบในตำรับเจล
ส@วนประกอบในตำรับเจล ประกอบด?วย
1) ตัวยาสำคัญ (active ingredients)
2) สารก@อเจล (gelling agents) คือ สารที่กระจายตัวอยู@ในของเหลว หรือแทรกตัวอยู@ใน
ของเหลว และเกิดการพองตัวเกิดเปîนเจลที่มีความข?นหนืดขึ้น สารก@อเจลแต@ละชนิดจะเกิดการพองตัว
เปîนเจล (gelation หรือ gel formation) ได?ด?วยป•จจัยที่ต@างกัน เช@น การเปลี่ยนแปลงของอุณหภูมิ
การเปลี่ยนแปลงของ pH หรือการเติมเกลือ จุดที่สารก@อเจลพองตัวเกิดเปîนเจลขึ้นเรียกว@า “gel point”
เช@น gelatin จะพองตัวเปîนเจลที่สภาวะอุณหภูมิต่ำกว@า 30oC เปîนต?น
สารก@อเจลที่ใช?ในตำรับยาที่ใช?เฉพาะทีผ่ ิวหนัง ได?แก@
2.1) คอลลอยด(ที่ได?จากธรรมชาติ มี 2 ชนิด คือ กลุ@ม polysaccharides และกลุ@มโปรตีน
ได?แก@
2.1.1) Polysaccharides ใช?ที่ความเข?มข?นร?อยละ 0.5-40 ในตำรับ เช@น
ก. Tragacanth แยกได?จากลำตันและกิ่งของ Astragalus species
ประกอบด?วยส@วนที่ไม@ละลายน้ำแต@พองตัวได?ในน้ำ 60-70% เรียกส@วนนี้ว@า tragacanthic acid หรือ
bassorin และส@วนที่เหลือคือส@วนที่ละลายน้ำได? เรียกว@า tragacanthin tragacanth มีน้ำหนักโมเลกุล
ประมาณ 840,000 เมื่อละลายน้ำจะแสดงประจุลบ คงตัวดีที่ pH 4-8 ในสภาวะความเปîนกรดด@างอื่นๆ

83
จะทำให?ความหนืดลดลง tragacanth สามารถเกิดสารประกอบเชิงซ?อนกับสารกันเสียกลุ@ม parabens
ได? หากใช? parabens เปîนสารกันเสียในตำรับจะต?องเพิ่มปริมาณของ parabens เช@น ใช? methyl
paraben ร?อยละ 0.22-0.26 และ propyl paraben ร?อยละ 0.05 เปîนต?น นอกจากนี้ยังมีข?อเสียคือ เมื่อ
ทาลงบนผิวหนังจะทิ้งฟÑล(มที่แห?ง แตกบนผิวหนัง เปîนแหล@งเจริญเติบโตของเชื้อจุลินทรีย(ได? และความ
หนืดไม@แน@นอนเนื่องจากเปîนสารจากธรรมชาติ วิธีเตรียมเจลจาก tragacanth ทำได?โดยโปรยผง
tragacanth ลงบนน้ำ แล?วคนอย@างเร็วและแรง อาจใช?สารช@วยกระจายตัว เช@น ethanol, glycerin หรือ
propylene glycol เพื่อทำให? tragacanth เป†ยกก@อนแล?วจึงผสมน้ำ กรณีตำรับเจลหล@อลื่นอาจใช?
tragacanth ความเข?มข?นร?อยละ 2-3 ในตำรับ และกรณีเจลที่มีตัวยาสำคัญสำหรับใช?ที่ผิวหนังอาจใช?ที่
ความเข?มข?นร?อยละ 5 ตัวอย@างตำรับ เช@น
Rx Tragacanth 5g
Alcohol 10 g
Glycerin 2g
Purified water qs to 100 g

ข. Acacia ละลายน้ำได? แต@ไม@ละลายในแอลกอฮอล( นิยมใช?ร@วมกับ

tragacanth ความหนืดของ acacia ขึ้นกับแหล@งที่มา สภาวะความเปîนกรดเปîนด@างในตำรับ
กระบวนการผลิต สภาวะในการเก็บรักษา และปริมาณเกลือในตำรับ มีข?อเสียคือ เมื่อถูกความร?อนนานๆ
จะทำให?ความหนืดลดลงได? เกิดการปนเป®©อนของเชื้อจุลินทรีย(ได?ง@าย และถูกทำลายโดยเอนไซม(ได?ง@าย
ค. Alginic acid ได?จากสาหร@ายทะเล ใช?ที่ความเข?มข?นร?อยละ 5-10 ในตำรับ
ไม@ละลายน้ำ แต@จะพองตัวในน้ำได? 200-300 เท@าของน้ำหนักแห?ง ในสภาวะด@างทำให? alginic acid พอง
ตัวและมีความหนืดเพิ่มขึ้น ไม@มีกลิ่นไม@มีรสชาติ ใช?ในอาหารได? วิธีเตรียม เตรียมโดยค@อยๆ โปรยผง
alginic acid ลงในน้ำ และคนอย@างเร็วและแรงเปîนเวลา 30 นาที
ง. Sodium alginate เปîนรูปเกลือของ alginic acid ได?จากสาหร@ายทะเล
ใช?ที่ความเข?มข?นร?อยละ 1.5-2.0 สำหรับการเตรียมเปîนเจลหล@อลื่น และที่ความเข?มข?นร?อยละ 5-10
สำหรับเปîนเจลที่ใช?ที่ผิวหนัง คงตัวดีที่ pH 4-10 ในสภาวะ pH น?อยกว@า 3 อาจทำให? sodium alginate
ตกตะกอนได? ความหนืดจะมากที่สุดจะเกิดขึ้นหลังเตรียมทิ้งไว?ประมาณ 1 ชั่วโมง และความหนืดจะ
ลดลงจนที่ 24 ชั่วโมงจึงจะมีความหนืดคงที่ ดังนั้นการเตรียมเจลจาก sodium alginate ควรเตรียมก@อน
ใช? 1 วัน เพื่อให?ความหนืดคงที่ การเตรียมจะต?องค@อยๆ โปรยผง sodium alginate ลงไปในน้ำ เพราะ
หากเทลงไปครั้งเดียวจะทำให?เกิดการจับตัวเปîนก?อน และอาจใช?สารช@วยกระจายตัวทำให?ผง sodium

84
alginate เป†ยกก@อนแล?วจึงเติมน้ำก็ได? นอกจากนี้การเติมเกลือแคลเซียม เช@น calcium gluconate,
calcium tartrate และ calcium citrate เปîนต?น จะทำให?ได?เนื้อเจลที่แข็งและคงตัวมากขึ้น แต@ทั้งนี้
หากเติมมากเกินไปจะไปลดการละลายของ sodium alginate และทำให?สูญเสียความหนืดได?
2.1.2) โปรตีน ตัวอย@างสารก@อเจลในกลุ@มนี้ ได?แก@
ก. Gelatin ใช?ที่ความเข?มข?นร?อยละ 2-15 gelatin ทำให?เนื้อเจลติดผิวหนัง
ได?ดีขึ้น จึงมักใช?ในตำรับเจลทาแผลในปากจะทำให?เนื้อเจลติดที่เยื่อบุช@องปากได?แน@นมากขึ้น ไม@หลุด
ออกง@ายด?วยน้ำลาย gelatin เตรียมได?โดยการกระจาย gelatin ในน้ำร?อน และเมื่อเย็นลงจะทำให?เกิด
เปîนเจลขึ้น เพราะ gelatin ละลายได?ในน้ำร?อน ไม@ละลายในน้ำเย็นแต@พองตัวได? ดูดน้ำได? 5-10 เท@าของ
น้ำหนัก เมื่อกระจายในน้ำจะแสดงประจุบวก ไม@นิยมใช?เดี่ยวๆ มักใช?คู@กับสารก@อเจลชนิดอื่นๆ
ข. Pectin จะพองตัวกลายเปîนเจลในสภาวะกรด ละลายได?ในน้ำร?อน อาจใช?
สารช@วยกระจายตัวทำให?ผง pectin เป†ยกก@อนเติมน้ำก็ได?เพื่อปsองกันการจับตัวเปîนก?อน เมื่อกระจายใน
น้ำจะแสดงประจุลบ นิยมใช?ร@วมกับสารก@อเจลชนิดอื่นๆ เช@น sodium carboxymethyl cellulose
และ gelatin เปîนต?น
2.2) คอลลอยด(กึ่งสังเคราะห( นิยมใช?เปîนสารก@อเจลมากกว@าชนิดที่ได?จากธรรมชาติ ได?เจล
ที่ใส มีฤทธิ์เปîนกลาง ความหนืดค@อนข?างคงที่ ไม@เปîนที่เจริญของเชื้อจุลินทรีย( เมื่อทาลงบนผิวหนังเกิด
ฟÑล(มติดผิวหนังดี ตัวอย@างเช@น
ก. Methylcellulose เปîน non-ionic cellulose ใช?ที่ความเข?มข?นร?อยละ 5 ใน
ตำรับ มีหลายเกรดขึ้นกับความหนืด เช@น methylcellulose 450, 2500 และ 4500 เปîนต?น ตัวเลข
ดังกล@าวเปîนค@าของความหนืดในหน@วยของ centistroke เมื่อวัดที่อุณหภูมิ 20oC ที่ความเข?มข?นร?อยละ
2 methylcellulose ละลายค@อนข?างยาก วิธีเตรียมทำได?โดยกระจาย methylcellulose ทีละน?อยลง
ในน้ำร?อนอุณหภูมิประมาณ 90oC (1 ใน 3 ส@วนของน้ำที่ใช?ในตำรับ) คนตลอดเวลาให?
methylcellulose กระจายตัว จากนั้นเติมน้ำเย็น 2 ใน 3 ส@วนที่เหลือลงไป คนให?เข?ากัน ตั้งทิ้งไว? 3-4
ชั่วโมง จะได?เจลใส และโปร@งแสง อาจใช?สารกระจายตัว เช@น propylene glycol หรือแอลกอฮอล( เพื่อ
ทำให? methylcellulose เป†ยกก@อนเติมน้ำ methylcellulose เมื่อกระจายในน้ำจะไม@แสดงประจุซึ่งมี
ข?อดีคือลดการเกิดการจับกันกับสารที่มีประจุ แต@ทั้งนี้พบว@า methylcellulose สามารถจับกับสารกัน
เสียกลุ@ม parabens ได? ดังนั้นหากใช? parabens เปîนสารกันเสียอาจต?องเพิ่มปริมาณมากกว@าเดิม
เล็กน?อย หรือเลี่ยงไปใช?สารกันเสียชนิดอื่น
ข. Carboxymethylcellulose ใช?ที่ความเข?มข?นร?อยละ 4-6 ในตำรับ มักใส@ใน
อาหาร ความคงตัวขึ้นกับ pH ที่สภาวะ pH ต่ำกว@า 2 จะเกิดการตกตะกอน ที่สภาวะ pH 2-10 จะได?เจล

85
ที่มีความคงตัว และที่สภาวะ pH 7-9 จะมีความคงตัวดีที่สุด แต@ไม@เข?ากับแอลกอฮอล( เมื่อกระจายในน้ำ
จะไม@แสดงประจุ
ค. Sodium carboxymethylcellulose (SCMC) มีหลายเกรดขึ้นกับความหนืด
เช@น SCMC 25-50 มีความหนืดต่ำ (25-50 centistroke), SCMC 400-600 มีความหนืดปานกลาง (400-
600 centistroke) และ SCMC 1500 มีความหนืดสูง (1500 centistroke) SCMC ละลายได?ง@าย ละลาย
ได?ทั้งน้ำเย็น และน้ำร?อน ให?เจลที่ใสกว@าการใช? methylcellulose เปîนสารก@อเจล ใช?ที่ความเข?มข?นร?อย
ละ 1.5-5 ในตำรับ เหมาะสำหรับการเตรียมเจลปราศจากเชื้อ เพราะ SCMC สามารถทำให?ปราศจากเชื้อ
ด?วยความร?อนได?โดยที่ยังคงตัวเช@นเดิม ทนต@อการเปลี่ยนแปลง pH ได?ในช@วง 1-10 แต@ไวต@อการ
เปลี่ยนแปลง pH มากกว@า methylcellulose ที่สภาวะ pH 5-10 มีความหนืดคงที่ ไม@เข?ากันกับสารที่มี
ประจุบวก เช@น NH4+ และสารละลายอิเล็คโทรไลต( เช@น Al3+ และ Fe3+ ซึ่งมีผลต@อความคงตัว ทำให?เนื้อ
เจลมีความแข็งเพิ่มขึ้นได? การกระจาย SCMC ในน้ำหรือของเหลวอาจใช?สารช@วยกระจายตัว เช@น
glycerin และ propylene glycol เล็กน?อยก@อนเติมน้ำหรือของเหลว เพื่อปsองกันการจับตัวเปîนก?อน
ของ SCMC
ง. Hydroxypropyl methylcellulose (HPMC, Hypromellose) มีหลายเกรด
ขึ้นกับความหนืด เช@น Hypromellose 20, 50, 125, 450, 1500 และ 4500 เปîนต?น มีคุณสมบัติละลาย
ได?ดีในน้ำเย็น และ polyethylene glycol แต@ไม@ละลายในแอลกอฮอล( คลอโรฟอร(ม และอีเทอร( เมื่อ
กระจายในน้ำจะไม@แสดงประจุ ใช?ที่ความเข?มข?นร?อยละ 2 ในตำรับ มีความคงตัวที่ pH 3-10 อุณหภูมิมี
ผลต@อความหนืด โดยที่อุณหภูมิสูง (50-90oC) จะได?ลักษณะเจลที่หนืดดี แต@หากตั้งทิ้งไว?ให?เย็น ความ
หนืดจะลดลง
จ. Hydroxyethyl cellulose (HEC) เปîน non-ionic ether ของเซลลูโลส สามารถ
ละลายน้ำได?ในช@วงอุณหภูมิกว?าง ไม@ละลายในตัวทำละลายอินทรีย( เข?ากันได?กับทั้งกรด ด@าง และเกลือ
เนื่องจากไม@แตกตัว ตัวอย@างสูตรตำรับเจลที่ใช? HEC เปîนสารก@อเจลแสดงในตำรับเจลสารสกัด
เถาวัลย(เปรียง (Thitprasert et al. 2019)
Rx เจลสารสกัดเถาวัลย(เปรียง สำหรับแก?ปวดอักเสบกล?ามเนื้อ
สารสกัดเถาวัลย(เปรียง 5%
HEC 6000 4%
95% Ethanol 5%
Polyethylene glycol 400 5%
Menthol 0.2%

86
 Paraben concentrate 1.0%
Purified water qs to 100%
2.3) คอลลอยด(สังเคราะห( นิยมใช?มาก มีทั้งชนิดที่มีประจุ และไม@มีประจุ ได?แก@
2.3.1) ชนิดมีประจุ (ionic substances) สารในกลุ@มนี้สามารถละลายน้ำ
แอลกอฮอล( และ glycerin ได? มีคุณสมบัติเปîนกรด ความหนืดต่ำ เมื่อทำให?อยู@ในสภาวะเปîนกลางหรือ
ด@างอ@อนๆ ด?วยการสะเทินด?วยด@าง เช@น triethanolamine หรือ NaOH จะทำให?เกิดเปîนเจลที่มีความ
หนืดมากขึ้น และจะได?ความหนืดสูงสุดที่ pH 6-11 ใช?ที่ความเข?มข?นร?อยละ 0.1-1.0 สำหรับเปîนเจล
หล@อลื่น และที่ความเข?มข?นร?อยละ 0.5-5.0 สำหรับเปîนเจลที่มีตัวยาสำคัญใช?ที่ผิวหนัง ตัวอย@างสารก@อเจ
ลในกลุ@มนี้ คือ Carbomer
Carbomer หรือ carboxy polymethylene มีลักษณะเปîนผงสีขาว ฟู ฟุsงกระจาย
ง@าย ไม@ละลายน้ำ เมื่อนำมาเตรียมเปîนเจลจะได?เจลที่เนื้อใส สวยงาม แต@ต?องระวังการเกิดฟองอากาศใน
ระหว@างเตรียม ใช?ที่ความเข?มข?นร?อยละ 0.3-1.0 สำหรับเปîนเจลหล@อลื่น และที่ความเข?มข?นร?อยละ 0.5-
5.0 สำหรับเจลที่ทาบนผิวหนัง ความร?อนไม@มีผลต@อความหนืดของเจลที่เกิดจาก carbomer จึงสามารถ
ทำให?ปราศจากเชื้อได?ด?วยความร?อนโดยที่ยังคงมีความหนืดเช@นเดิม ป•จจัยที่มีผลต@อความหนืดของตำรับ
เจลจาก carbomer ได?แก@ แสง การเกิดปฏิกิริยาออกซิเดชัน และสารกันเสียบางชนิด เช@น benzoic
acid, sodium benzoate หรื อ benzalkonium chloride เปî น ต? น ซึ ่ ง ทำให? ค วามหนื ด ลดลงได?
carbomer มี ห ลายชนิ ด เช@ น carbomer 910, carbomer 934, carbomer 940 และ carbomer
1342 เปîนต?น การเตรียมทำได?โดยค@อยๆ โปรยผง carbomer (ควรทำให?มีขนาดเล็กละเอียดก@อน
นำมาใช?) โปรยลงในน้ำพร?อมทั้งคนอย@างเร็วและแรง ระวังอย@าให? carbomer จับตัวเปîนก?อนเกิดเปîน
ลักษณะคล?ายเม็ดสาคู (lump) เมื่อผง carbomer กระจายตัวในน้ำหมดแล?ว จะได?สารละลายขุ@น และ
เปîนกรด จากนั้นค@อยๆ หยดด@างลงไป สภาวะที่เปîนด@างมากขึ้นจะทำให? carboxyl groups บนสายของ
carbomer แตกตัว และเกิดแรงผลักกัน โมเลกุลของ carbomer ขยายพองตัวออก ในสภาวะ pH 4.5-
11 จะได?เจลที่หนืดพอเหมาะ และใส ที่ pH 7 จะทำให? carbomer พองตัวได?เต็มที่มากที่สุด การเติม
แอลกอฮอล( หรือเกลือต@างๆ มีผลทำให?ความหนืดลดลงได? กรณีที่เตรียมเจลแอลกอฮอล(ที่มีปริมาณ
แอลกอฮอล(ไม@เกินร?อยละ 20 ในตำรับ ควรปรับความเปîนด@างด?วย NaOH หรือ KOH หากเตรียมเจล
แอลกอฮอล( ท ี ่ ม ี ป ริ ม าณแอลกอฮอล( ม ากกว@ า ร? อ ยละ 50 ในตำรั บ ควรปรั บ ความเปî น ด@ า งด? ว ย
triethanolamine จะได?เจลที่ความหนืดไม@เปลี่ยนแปลงมากนัก นอกจากนี้เจลที่เตรียมจาก carbomer
ไวต@อแสง และโลหะ เกิดปฏิกิริยาออกซิเดชันได?ง@าย ดังนั้นอาจเติมสารคีเลต เช@น EDTA เพื่อเพิ่มความ
คงตัวให?แก@ตำรับ

87
 2.3.2) ชนิดไม@มีประจุ (nonionic substances) สารก@อเจลในกลุ@มนี้สามารถละลาย
ในน้ำ แอลกอฮอล( คลอโรฟอร(ม และไอโซโพรพิลแอลกอฮอล(ได? ไม@ละลายในอะซิโตนและอีเทอร(
ตัวอย@างเช@น
Povidone หรือ Polyvinyl pyrrolidone ใช?ที่ความเข?มข?นร?อยละ 10 ใน
ตำรับ เข?ากันได?ดีกับเกลือของสารอนินทรีย( เรซินต@างๆ และสารเคมีส@วนมาก นอกจากใช?เปîนสารก@อเจล
แล?ว ยังสามารถนำมาใช?เปîนสารช@วยละลายให?กับยาที่ละลายน้ำได?น?อยได?อีกด?วย
2.4) อื่นๆ
ก. Veegum ใช?ที่ความเข?มข?นร?อยละ 10 ในตำรับจะได?เจลที่มีความหนืด และคงตัว
ดี และจะคงตัวได?ดีที่สุดในสภาวะที่ pH มากกว@า 3.5 ความร?อน และสารละลายอิเล็คโทรไลต(มีผลทำให?
ความหนืดลดลงได? เตรียมได?โดยค@อยๆ โปรยผง Veegum ในน้ำร?อนหรือน้ำเดือด รอให?ผงยาจมก@อนจึง
โปรยส@วนที่เหลือเพิ่มจนหมด แล?วค@อยๆ คน ทิ้งไว? 24 ชั่วโมง จึงจะพองตัวเต็มที่
ข. Bentonite เปîนสารก@อเจลที่ไม@ละลายน้ำ แต@สามารถพองตัวในน้ำได? 8-10 เท@า
เจลที่ได?มีความเปîนด@างเล็กน?อย และมีทั้งประจุบวกและลบในโครงสร?าง สารละลายอิเล็คโทรไลต(มีผล
ทำให?ความหนืดลดลง วิธีเตรียมให?เตรียมเช@นเดียวกับ Veegum ดังที่ได?กล@าวไปแล?วข?างต?น
ค. Polyvinyl alcohol เปîนสารก@อเจลที่ละลายได?น?อยหรือไม@ละลายในน้ำเย็น และ
เสียสภาพได?ที่สภาวะอุณหภูมิสูงมากกว@า 100oC ดังนั้นการเตรียมสารก@อเจลนี้ เตรียมโดยการกระจาย
polyvinyl alcohol ลงในน้ำเย็นก@อน จากนั้นค@อยๆ เติมน้ำร?อน ใช?ที่ความเข?มข?นร?อยละ 2.5 ตำรับ
polyvinyl alcohol ที่ใช?เปîนสารก@อเจลมีหลายเกรด เช@น 30,000 เปîนเกรดที่มีความหนืดต่ำ 130,000
มีความหนืดปานกลาง และ 200,000 มีความหนืดสูงที่สุด ข?อดีของ polyvinyl alcohol คือ แห?งง@าย
และเร็วเมื่อทาลงบนผิวหนัง
3) สารช@วยทางเภสัชกรรมอื่นๆ ได?แก@
3.1) สารกันเสีย (preservatives) ตำรับเจลมีน้ำในตำรับในปริมาณค@อนข?างมาก สารกัน
เสียจึงเปîนสารช@วยที่จำเปîนสำหรับตำรับเจล การเลือกใช?สารกันเสียนอกจากจะคำนึงถึงประสิทธิภาพ
ของสารกันเสียแล?ว ควรจะต?องคำนึงถึงความเข?ากันได?กับสารก@อเจล รวมถึงสารอื่นๆ ในตำรับด?วย
ตัวอย@างและความเข?มข?นของสารกันเสียที่ใช?สำหรับสารก@อเจลแต@ละชนิด แสดงในตารางที่ 4.1

88
ตารางที่ 4.1 สารกันเสียที่ใช?สำหรับสารก@อเจลแต@ละชนิด

สารก0อเจล สารกันเสีย และความเขxมขxนในตำรับเจล

Tragacanth methyl paraben 0.2% w/v ร@วมกับ propyl paraben 0.05% w/v
Sodium alginate methyl paraben 0.1-0.2% w/v, chlorocresol 0.1% w/v, benzoic
acid 0.2% w/v
Pectin benzoic acid 0.2% w/v, methyl paraben 0.12% w/v, chlorocresol
0.1-0.2% w/v
Methylcellulose phenylmercuric nitrate 0.001% w/v, benzalkonium chloride
solution 0.02% v/v
SCMC, HPMC methyl paraben 0.2% w/v ร@วมกัน propyl paraben 0.02% w/v
Carbomer methyl paraben 0.15% w/v ร@วมกับ propyl paraben 0.05% w/v
(ที่มา: ดัดแปลงจาก Sandhu et al. 2012)

3.2) สารเพิ่มความชุ@มชื้นให?ผิวหนัง หรือสารกันน้ำระเหย (humectants) ทำหน?าที่ปsองกัน

น้ำในตำรับระเหยออกไป ปsองกันผิวหน?าของเจลแห?ง และปsองกันน้ำที่ผิวหนังระเหย ทำให?ผิวหนังนุ@ม
ชุ@มชื้น เช@น glycerin, propylene glycol และ sorbitol เปîนต?น
3.3) สารช@วยกระจายตัว หรือสารช@วยเป†ยก (dispersing agents หรือ wetting agents)
ทำหน?าที่ได? 2 ขั้นตอน คือ ใช?ช@วยทำให?สารก@อเจลเป†ยก หรือช@วยให?สารก@อเจลกระจายตัวในของเหลวได?
ในระหว@างที่เตรียมเจล และใช?ในขั้นตอนการผสมตัวยาสำคัญที่เปîนผงและเป†ยกน้ำยาก โดยเติมสารช@วย
เป†ยกบนผงยาเล็กน?อยก@อนผสมกับเนื้อเจล ตัวอย@างเช@น propylene glycol, glycerin และสารลดแรง
ตึงผิวที่มีค@า HLB ระหว@าง 7-9 เปîนต?น
3.4) สารช@วยเพิ่มการดูดซึมเข?าสู@ผิวหนัง (permeation enhancers) เพื่อช@วยให?ตัวยา
สำคัญดูดซึมเข?าสู@ชั้นผิวหนังได?ดี เร็ว และได?ปริมาณมากขึ้น โดยสารกลุ@มนี้จะไปทำให?ผิวหนังชั้น
Stratum corneum เกิดการเปลี่ยนแปลงแบบคืนสภาพได? ทำให?ตัวยาสำคัญดูดซึมเข?าสู@ผิวหนังง@ายขึ้น
ตัวอย@างเช@น Tween® 20, sodium lauryl sulfate, glycerin, dimethyl sulfoxide, N-methyl-2-
pyrrolidone และ dimethyl formamide เปîนต?น
3.5) สารเพิ่มความคงตัว (stabilizers) เช@น สารคีเลต (chelating agents) สำหรับตำรับที่
มีสารที่ไวต@อโลหะหนัก เช@น EDTA เปîนต?น

89
 4.2.3 การเตรียมเจล
1) การเตรียมเนื้อเจล (gel base) ทำได?โดยการค@อยๆ โปรยสารก@อเจลลงในของเหลวตัวกลาง หรือ
น้ำ พร?อมทั้งคนเร็วและแรงจนได?เจลที่พองตัวและหนืดเต็มที่ ทั้งนี้อาจใช?สารช@วยกระจายตัวปริมาณ
เล็กน?อยทำให?สารก@อเจลเป†ยกก@อน แล?วจึงเติมของเหลวตัวกลางหรือน้ำลงไป พร?อมทั้งคนอย@างเร็วและ
แรงจนเจลพองตัวเต็มที่ การเทผงสารก@อเจลลงในของเหลวตัวกลางหรือน้ำทั้งหมดในครั้งเดียว จะทำให?
ส@วนนอกของผงสารก@อเจลสัมผัสน้ำก@อน และเกิดการพองตัวขึ้นทันที ซึ่งจะไปห@อหุ?มผงที่อยู@ภายในและยัง
ไม@เป†ยกน้ำ ทำให?เปîนก?อนแข็งที่น้ำเข?าไปภายในได?ยากมาก ลักษณะคล?ายเม็ดสาคู หรือเรียกลักษณะ
เช@นนี้ว@า lumping การเตรียม เจลหากเตรียมในปริมาณน?อย อาจใช?โกร@งและลูกโกร@ง หรือบีกเกอร(กับ
แท@งแก?วคน กรณีเตรียมปริมาณมากอาจใช?เครื่องป•ìนผสมเปîนเนื้อเดียว (homogenizer) ดังแสดงในรูปที่
4.1

รูปที่ 4.1 เครื่องป•ìนผสมเปîนเนื้อเดียว (homogenizer)

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

90
 2) การเติมตัวยาสำคัญ
2.1) กรณีตัวยาสำคัญมีปริมาณน?อย ละลายน้ำได? และเป†ยกน้ำง@าย ให?ผสมผงยาในเนื้อเจล
ขณะที่เจลยังไม@พองตัวเต็มที่ หรืออาจเติมหลังจากที่เนื้อเจลพองตัวเต็มที่ก็ได? โดยละลายผงยาในน้ำก@อน
ผสมกับเนื้อเจล
2.2) กรณีตัวยาสำคัญมีปริมาณน?อย ละลายน้ำได? แต@เป†ยกน้ำยากเล็กน?อย ให?เตรียมเปîน
สารละลายของผงยาก@อน แล?วจึงนำไปผสมกับในเนื้อเจลขณะที่เจลยังไม@พองตัวเต็มที่ ซึ่งจะทำให?ผสม
เข?ากันได?ง@ายกว@าเจลที่พองตัวสมบูรณ(แล?ว
2.3) กรณีตัวยาสำคัญมีปริมาณมาก ละลายน้ำได? และเป†ยกน้ำง@าย ให?เตรียมเปîนสารละลายของ
ผงยาก@อน แล?วจึงนำไปผสมกับเนื้อเจลขณะที่เจลยังไม@พองตัวเต็มที่
2.4) กรณีตัวยาสำคัญละลายน้ำยากมาก ให?เตรียมผงยาในรูปสารละลายโดยใช?ตัวทำละลาย
ช@วย เช@น glycerin, propylene glycol หรือแอลกอฮอล( เปîนต?น จากนั้นนำไปผสมกับเนื้อเจลขณะที่
เจลยังไม@พองตัวเต็มที่
3) การเติมสารช@วยอื่นๆ ในตำรับควรเติมลงในเนื้อเจลขณะที่เจลยังไม@พองตัวเต็มที่ เพื่อให?เข?ากับ
เนื้อเจลได?ง@ายขึ้น

4.2.4 ป8ญหาความไม0คงตัวที่เกิดขึ้นในตำรับเจล
1) ความไม@เปîนเนื้อเดียวกัน หรือขุ@น เกิดจากการผสมผงยาหรือสารช@วยภายหลังจากที่เจลพองตัว
สมบูรณ(แล?ว และมีความหนืดมาก ทำให?เกิดเปîนเนื้อเจลที่ไม@เข?ากันกับผงยา มีลักษณะเปîนเจลขาวขุ@น
ไม@ใส แก?ไขได?ด?วยการเติมผงยาหรือสารช@วยอื่นๆ ลงไปก@อนที่สารก@อเจลจะพองตัวได?เต็มที่
2) ความหนืดลดลง อาจเกิดขึ้นหากในขั้นตอนการเตรียมป•ìนเจลนานเกินไป สายพอลิเมอร(ขาด
และความหนืดลดลงได?
3) เกิดฟองอากาศจำนวนมาก เกิดจากการคนที่แรงมากเกินไปโดยเฉพาะเจลที่ใช? carbomer เปîน
สารก@อเจล
4) การเกิดก?อนคล?ายเม็ดสาคู (lumping) เกิดจากการจับเปîนก?อนของสารก@อเจล ที่มักเกิดในกรณี
ที่เทผงของสารก@อเจลลงไปในของเหลวตัวกลางทั้งหมด ทำให?ผงยาส@วนนอกสัมผัสกับน้ำก@อนแล?วเกิด
การพองตัว ทำให?ของเหลวตัวกลางไม@สามารถแทรกซึมเข?าไปภายในผงยาได? ปsองกันได?โดยการค@อยๆ
โปรยผงสารก@อเจลลงในของเหลวตัวกลาง และคนให?ทั่ว หรือการใช?สารช@วยกระจายตัวทำให?สารก@อ
เจลเป†ยกก@อนแล?วจึงเติมของเหลวลงไป

91
 5) ความไม@คงตัวของเนื้อเจล เช@น หากทิ้งไว?นานๆ หรือสภาวะที่ความเปîนกรดด@างเปลี่ยนไป หรือมี
สารละลายอิเล็คโทรไลต( ทำให?เจลเกิดการหดตัว มีของเหลวไหลออกมา เรียกปรากฏการณ(เช@นนี้ว@า
“syneresis” มักเกิดกับ pectin, sodium alginate และสารกลุ@มคาร(โบไฮเดรตต@างๆ

4.2.5 ตัวอย0างตำรับเจล
Rx Alcohol gel แสดงดังรูปที่ 4.2
Carbomer 940 0.35 g gelling agent
Ethanol 70 mL antiseptic
Glycerin 2.0 mL wetting agent, humectant
Triethanolamine 1-2 drop alkalinizing agent
Brilliant blue qs coloring agent
Purified water qs to 100 mL dispersing medium

รูปที่ 4.2 ตำรับ alcohol gel

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

Rx Flucinolone acetonide gel ใช?รักษาอาการอักเสบในช@องปากที่ไม@ใช@การติดเชื้อ (เภสัช

ตำรับโรงพยาบาล 2549)
Flucinolone acetonide
Ethanol, 95%
Propylene glycol
Polyethylene glycol 400
0.18 g active ingredient (anti-inflammatory)
1.82 mL cosolvent
45.45 mL cosolvent/humectants
36.36 mL cosolvent/humectants

92
 Paraben concentrate 1.82 mL preservative
Carboxymethylcellulose 4.36 g gelling agent
Glycerin 14.55 mL wetting agent, humectants
Hot water qs to 100 mL dispersing medium

4.3 อิมัลชันเจล (Emulsiongels)

อิมัลชันเจลเปîนรูปแบบยากึ่งแข็งสำหรับใช?เฉพาะที่ผิวหนัง ประกอบด?วยครีมหรืออิมัลชัน
กระจายตัวอยู@ในเจลชนิดชอบน้ำ มีลักษณะกึ่งแข็ง โปร@งแสง และโปร@งใส ทั้งนี้ความโปร@งใสหรือความ
ทึบแสงของอิมัลชันเจลขึ้นกับสัดส@วนของครีมและเจลที่ผสมกัน โดยที่ความโปร@งใสจะแปรผันตรงกับ
ปริมาณสัดส@วนของเจล กล@าวคือ หากมีปริมาณเจลในตำรับมาก อิมัลชันเจลที่ได?จะมีความโปร@งใสมาก
ตำรับอิมัลชันเจลมีความคงตัวดีกว@ายาครีม เพราะมีเจลเปîนส@วนผสมช@วยเพิ่มความคงตัว เมื่อทาผิวหนัง
น้ำจะเกิดการระเหยเหลือฟÑล(มของเจลติดผิวหนัง ทำให?ตัวยาสำคัญสัมผัสกับผิวหนังได?ดีขึ้น และช@วยให?
ตัวยาสำคัญที่ไม@ชอบน้ำสามารถผสมกับตำรับที่มีเจลเปîนส@วนประกอบได?ง@ายขึ้นกว@าการผสมตัวยา
สำคัญที่ไม@ละลายน้ำในเนื้อ เจลอย@างเดียว อีกทั้งตำรับอิมัลชันเจลยังมีลักษณะที่สวยงาม น@าใช? จึง
นิยมใช?ในทางเครื่องสำอางมาก ข?อดีของอิมัลชันเจล ได?แก@ เมื่อทาลงบนผิวหนัง น้ำในตำรับจะระเหย
ออกไป เหลือแผ@นฟÑล(มบางๆ คลุมผิวหนังไว? ทำให?ตัวยาสำคัญสัมผัสผิวหนังได?ดี และนานขึ้น สามารถ
ควบคุมการปลดปล@อยตัวยาสำคัญออกจากยาพื้นได?ดีขึ้น บรรจุตัวยาสำคัญได?มากขึ้น ไม@มัน ทาผิวหนัง
แผ@ ก ระจายได? ง @ า ย ล? า งน้ ำ ออกง@ า ย ลั ก ษณะทางกายภาพสวย เนื ้ อ เนี ย น น@ า ใช? มี ก ารไหลแบบ
thixotrophy คือเมื่อตั้งทิ้งไว?จะมีความหนืด แต@เมื่อออกแรงกระทำ หรือเขย@าจะเหลวขึ้น ตัวอย@างที่พบ
ในท?องตลาด เช@น Voltaren® emulgel (รูปที่ 4.3) และ Piroxicam emulsiongel เปîนต?น

รูปที่ 4.3 ตัวอย@างอิมัลชันเจลที่พบในท?องตลาด

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

93
 4.3.1 ส0วนประกอบในตำรับอิมัลชันเจล
ส@วนประกอบในตำรับอิมัลชันเจล ประกอบด?วย
1) ตัวยาสำคัญ
2) ยาพื้นเจล ส@วนประกอบดังเช@นที่กล@าวแล?วในหัวข?อเจลข?างต?น
3) ยาพื้นครีม ประกอบด?วยวัฏภาคน้ำ วัฏภาคน้ำมัน และสารทำอิมัลชัน ดังเช@นที่กล@าว
แล?วในหัวข?อยาครีมในบทที่ 2
4) สารกันเสีย
5) สารเพิ่มการดูดซึมเข?าผิวหนัง (permeation enhancer)
6) สารเพิ่มความคงตัว ได?แก@ สารต?านออกซิเดชัน และสารคีเลต เปîนต?น
7) สารแต@งสี
8) สารแต@งกลิ่น

4.3.2 การเตรียมอิมัลชันเจล
1) เตรียมยาพื้นเจล ดังวิธีที่กล@าวไว?ในหัวข?อเจลข?างต?น
2) เตรียมยาพื้นครีม ทำได?โดยวิธี beaker method โดยแบ@งเปîนวัฏภาคน้ำ และวัฏภาคน้ำมัน
จากนั้นให?ความร?อนจนวัฏภาคน้ำมีอุณหภูมิ 75-78oC และวัฏภาคน้ำมันมีอุณหภูมิ 72-75oC จากนั้น
เทวัฏภาคภายในลงในวัฏภาคภายนอกอย@างช?าๆ คนอย@างสม่ำเสมอจนได?เนื้อครีม
3) เตรียมสารละลายตัวยาสำคัญ หากละลายได?ดีในน้ำ ใช?น้ำเปîนตัวทำละลาย หากละลายในน้ำ
ได?น?อยอาจใช?ตัวทำละลายช@วยละลาย เช@น ethanol, propylene glycol, หรือ polyethylene glycol
400 เปîนต?น จากนั้นนำสารละลายตัวยาสำคัญผสมกับยาพื้นครีม โดยใช?เทคนิค geometric dilution
4) จากนั้นนำของผสมระหว@างตัวยาสำคัญกับยาพื้นครีมในข?อ 3) ไปกระจายตัวในยาพื้นเจลโดย
ใช?โกร@งและลูกโกร@งด?วยเทคนิค geometric dilution
5) ส@วนประกอบอื่นๆ ให?เติมลงในยาพื้นเจลขณะที่ยังไม@พองตัวเต็มที่ เพื่อให?เข?ากับยาพื้นเจลได?
ง@ายขึ้น

4.4 บทสรุป
เจลประกอบด?วยตัวยาสำคัญกระจายตัวอยู@ในสารก@อเจลที่กระจายตัวเปîนโครงร@างตาข@ายสามมิติ
ในน้ำ ลักษณะที่ดีของเจลควรมีลักษณะใส เปîนเนื้อเดียวกัน และล?างน้ำออกง@าย เนื่องจากมีน้ำเปîน
ส@วนประกอบในปริมาณสูง ดังนั้นตำรับเจลควรเติมสารกันเสียในตำรับ การเติมตัวยาสำคัญลงในตำรับ

94
เจลควรเติมในรูปของสารละลายตัวยาสำคัญในขณะที่เจลยังไม@พองตัวเต็มที่ ในขณะที่ตำรับอิมัลชัน
เจลประ กอบด?วยเจลและครีม เตรียมได?โดยนำเจลมาผสมกับครีมให?เข?ากัน อิมัลชันเจลมีความคงตัว
ดีกว@ายาครีม เพราะมีเจลเปîนส@วนผสมช@วยเพิ่มความคงตัว และช@วยให?ตัวยาสำคัญที่ไม@ชอบน้ำสามารถ
ผสมกับตำรับที่มีเจลเปîนส@วนประกอบได?ง@ายขึ้นกว@าการผสมตัวยาสำคัญที่ไม@ละลายน้ำในเนื้อเจลอย@าง
เดียว

บรรณานุกรม
Allen, L., Popovich, N., Ansel, H., 2011. Ansel’s Pharmaceutical dosage forms and drug
delivery systems, 9th ed. Lippincott Williams and Wilkins, a Wolters Kluwer
business, Baltimore.
Aulton, M.E., 2007. Aulton’s Pharmaceutics: The design and manufacture of medicines,
3rd ed. Churchill Livingstone, Spain.
British Pharmacopoeia, 2015. British Pharmacopoeia Commission Office, London.
Sandhu, P., Bilandi, A., Kumar, S., Rathore, D., Bhardwaj, S., 2012. Additives in topical
dosage forms. International Journal of Pharmaceutical, Chemical and Biological
Sciences 2, 78–96.
The United States Pharmacopeia and The National Formulary (USP 42-NF 37), 2019. The
United States Pharmacopeial Convention, Inc., Rockville, MD.
Thitprasert, A., Nagel, A., Siphong, P., Mekjaruskul, C., 2019. Formulation development of
Derris scandens gel for muscle pain relief in athletes. Mahasarakham University.
คณะกรรมการแห@งชาติด?านยา, 2549. เภสัชตำรับโรงพยาบาล พ.ศ. 2549. ประกาศคณะกรรมการ
แห@งชาติด?านยา เรื่องบัญชียาหลักแห@งชาติ พ.ศ. 2547 (ฉบับที่ 5).
ปลื้มจิตต( โรจนพันธุ(, พรรณวิภา กฤษฎาพงษ(, วราภรณ( จรรยาประเสริฐ, กอบธัม สถิรกุล. 2537. การ
พัฒนาผลิตภัณฑ(เจล: ตำรับยาทางผิวหนังและเครื่องสำอาง. บริษัทประยูรวงศ(พรินท(ติ้ง จำกัด,
กรุงเทพมหานคร.

95
คำถามท+ายบท
1. ลักษณะที่ดีข?อเจลควรเปîนเช@นใด
2. สารก@อเจลชนิด carbomer จะสามารถพองตัวได?ด?วยวิธีใด
3. จงบอกวิธีการเตรียมเจลให?ได?เจลใส และเนื้อเนียน
4. หากต?องการได?ตำรับอิมัลชันเจลที่มีความโปร@งมากๆ ควรทำอย@างใด
5. จงบอกวิธีการเติมตัวยาสำคัญลงในตำรับอิมัลชันเจล

96
บทที่ 5 แผ:นแปะนำส:งยาทางผิวหนัง
(Transdermal patches)

5.1 บทนำ
แผ@นแปะนำส@งยาทางผิวหนัง (transdermal patches) คือระบบที่นำส@งตัวยาสำคัญ หรือสาร
ผ@านทางผิวหนังเข?าสู@ระบบไหลเวียนเลือด อวัยวะเปsาหมายคืออวัยวะภายในร@างกายหรือระบบไหลเวียน
เลือด ซึ่งแตกต@างจากยาที่ใช?ทางผิวหนังโดยทั่วไป (topical dosage forms) ที่มีอวัยวะเปsาหมายเปîน
ผิวหนัง และออกฤทธิ์ที่ผิวหนังเท@านั้น เมื่อแปะแผ@นแปะที่ผิวหนัง ตัวยาสำคัญจะแพร@ออกจากชั้นกักเก็บ
ยาหรือเมทริกซ( (ขึ้นอยู@กับชนิด) มาสู@ชั้น rate-controlling membrane และ/หรือชั้น adhesive layer
แล?วจึงแพร@ผ@านชั้นผิวหนัง stratum corneum, visible epidermis และ dermis แล?วจึงดูดซึมเข?าสู@
กระแสเลือดดังแสดงในรูปที่ 5.1 เนื่องจากชั้นของผิวหนังประกอบไปด?วยไขมันดังนั้นสารที่สามารถแพร@
ผ@านได?ดีควรเปîนสารที่ชอบทั้งไขมัน และชอบน้ำ เพราะหากสารมีความชอบไขมันสูงมาก สารนั้นอาจจะ
ฝ•งอยู@ในชั้นผิวหนัง ไม@แพร@ผ@านไปยังระบบไหลเวียนเลือด อัตราการแพร@ผ@านยาทางผิวหนังขึ้นอยู@กับ
ความเข?มข?นของตัวยาสำคัญในแผ@นแปะ ค@าการละลายของตัวยาสำคัญ ค@าสัมประสิทธิ์การกระจายตัว
ของยาในไขมัน-น้ำ ค@าสัมประสิทธิ์การกระจายตัวของยาระหว@างชั้น stratum corneum และ vehicle
การพัฒนาแผ@นแปะนำส@งยาทางผิวหนังนี้จะต?องทำให?ปริมาณตัวยาสำคัญแพร@ผ@านผิวหนัง และดูดซึม
เข?าสู@ระบบไหลเวียนเลือดได?มากที่สุด และมีการสะสมที่ผิวหนังน?อยที่สุด แผ@นแปะ Transderm Scop®
เปîนระบบนำส@งยา scopolamine ทางผิวหนังระบบแรก พัฒนาขึ้นโดยบริษัท Bexter เพื่อออกฤทธิ์
ปsองกันอาการคลื่นไส?อาเจียนระหว@างการเดินทาง ได?รับการขึ้นทะเบียนผ@าน US-FDA เมื่อป† คศ. 1979

97
 รูปที่ 5.1 การแพร@ผ@านตัวยาสำคัญผ@านทางผิวหนังสู@ระบบไหลเวียนเลือดของแผ@นแปะนำส@งยาทาง
ผิวหนัง
ภาพโดย: ธนธรณ( โยธาภักดี

5.2 สCวนประกอบของแผCนแปะนำสCงยาทางผิวหนัง
5.2.1 ชั้นปกปâด (backing layer)
Backing layer เปîนชั้นบนสุดของระบบนำส@งที่ปกคลุมผิวหนัง ทำหน?าที่ปsองกันการระเหยของน้ำ
ในชั้นผิวหนัง เพิ่มความชุ@มชื้นของผิวหนังนำไปสู@การเพิ่มการดูดซึมยาทางผิวหนังได?ด?วย ตัวยาสำคัญ
และสารต@างๆ ในระบบจะไม@สามารถแพร@ผ@านชั้นนี้ได?เพื่อควบคุมให?ตัวยาสำคัญแพร@ผ@านลงไปสู@ชั้น
ผิวหนังเท@านั้น และปsองกันตัวยาสำคัญในระบบสัมผัสกับความร?อนหรืออากาศ เพิ่มความคงตัวของตัวยา
สำคัญ ชั้น backing layer อาจเปîนชนิดโปร@งแสงหรือมีสีก็ได? โดยทั่วไปชั้นนี้มีความหนาประมาณ 2-3
มม. ทำจาก polyester, aluminized polyethylene terepythalate, polypropylene,
polyethylene, siliconised polyethylene terepthalate, aluminum foil of metabolized
polyester laminated with polyethylene, หรือ polyolefin การเลือกสารที่จะใช?ควรคำนึงถึงความ
เข?ากันได?กับสารอื่นๆ ในตำรับ

98
 5.2.2 ตัวยาสำคัญ
ตัวยาสำคัญอาจจะถูกกักเก็บในระบบกักเก็บยา (reservoir) หรือกระจายอยู@ใน polymer
(matrix) ก็ได? ขึ้นอยู@กับชนิดของระบบ ทั้งนี้ตัวยาสำคัญที่เหมาะที่จะนำมาพัฒนาเปîนระบบนำส@งทาง
ผิวหนังควรมีคุณสมบัติดังต@อไปนี้
- ไม@มีประจุ (non-ionic substance)
- โมเลกุลขนาดเล็ก ควรมีขนาดโมเลกุลน?อยกว@า 500 Daltons
- มี ค วามแรงสู ง (potent drug) และขนาดการรั ก ษาไม@ ส ู ง มากนั ก ระดั บยาในเลื อ ดที ่ ใ ห?
ผลการรักษาควรมีขนาดที่ต่ำกว@า 50 mg/day ระดับที่เหมาะสมที่สุดควรน?อยกว@า 10 mg/day เพราะ
การให?ยาผ@านทางผิวหนัง ตัวยาจะถูกนำส@งเข?าสู@กระแสเลือดน?อยมาก ดังนั้นตัวยาสำคัญจึงต?องมีความ
แรงสูง
- ควรมีค@าการละลายในน้ำและในไขมันที่เหมาะสม โดยมีค@า log P อยู@ระหว@าง 1-5
- ค@าครึ่งชีวิต (half-life) สั้น
- ไม@ก@อให?เกิดการระคายเคืองหรือเกิดการแพ?ทางผิวหนัง
- ตัวยาสำคัญที่ถูกทำลายที่ทางเดินอาหาร อาจปsองกันการถูกทำลายด?วยการใช?วิธีนำส@งยาทาง
ผิวหนังแทนได?
- ตัวยาสำคัญที่มีค@าชีวประสิทธิผลจากการให?ยาทางปากต่ำ เหมาะที่จะนำมาพัฒนาเปîนระบบ
นำส@งทางผิวหนัง

5.2.3 ชั้นกาว (adhesive layer)

ชั้นนี้เปîนชั้นกาวเพื่อทำให?แผ@นแปะแนบติดกับผิวหนังได?เมื่อใช?แรงกดเพียงเล็กน?อย ควรทำจาก
สารเคมีหรือวัสดุที่ไม@ระคายเคืองผิวหนัง ไม@ทำลายหรือเปîนพิษต@อผิวหนัง ไม@ทำปฏิกิริยากับตัวยาสำคัญ
และสารอื่นในระบบ เตรียมขึ้นได?ง@าย ผสมกับตัวยาสำคัญปริมาณสูง และสารช@วยในตำรับต@างๆ ได?โดย
ไม@ทำให?คุณสมบัติในการยึดติดเสียไป พอลิเมอร(ไม@ควรมีราคาสูงเกินไป ติดทนนาน ไม@ลอกหลุดเมื่อโดน
น้ำหรือความชื้น หากแผ@นแปะปÑดไม@สนิทจะรบกวนการนำส@งยาทางผิวหนังได? เมื่อติดผิวหนังแล?ว
สามารถลอกออกได?ง@าย คราบกาวที่ติดที่ผิวหนังสามารถล?างด?วยน้ำและสบู@ได? ไม@ทำให?ผิวหนังได?รับ
บาดเจ็บ ชั้นกาวนี้อาจจะเปîนแผ@นเรียบขนาดเท@าแผ@นแปะ หรืออาจจะมีเพียงส@วนข?างหรือรอบๆ แผ@นก็
ได? นอกจากนี้ยังพบว@าการใช?แผ@นแปะที่มีรูปร@างเปîนวงกลมจะติดทนนานกว@าชนิดสี่เหลี่ยมเนื่องจาก
แบบวงกลมสามารถลดเหลี่ยมที่นำไปสู@การหลุดลอกได? แผ@นแปะบางชนิดอาจบรรจุตัวยาสำคัญในชั้น
กาวนี้ด?วย เพื่อให?ปลดปล@อยตัวยาสำคัญ และออกฤทธิ์ทันทีที่แปะที่ผิวหนัง ชั้นนี้เปîนชั้นที่สัมผัสกับ

99
ผิวหนังโดยตรง อาจก@อให?เกิดการระคายเคืองผิวหนัง หรือก@อให?เกิดการเจริญเติบโตของเชื้อจุลชีพ แผ@น
แปะที่พัฒนาขึ้นควรมีการทดสอบความสามารถในการยึดติด (adhesive test) ตามที่ USP กำหนด
วัสดุที่นำมาใช?เปîนส@วนผสมในชั้นกาว เช@น ซิลิโคน (silicones), พอลิไอโซบิวทิลิน (polyisobutylenes)
และ อะคริเลต (acrylates) เปîนต?น

5.2.4 เมมเบรนควบคุมการปลดปล0อยตัวยา (rate-controlling membrane)

Rate-controlling membrane อาจเปîนชนิดที่มีรูพรุน (microporous) หรือไม@มีรูพรุน (non-
porous) นิยมทำด?วย polyethylene ที่มีรูพรุนขนาดต@างๆ ซึ่งมีผลต@ออัตราเร็วในการปลดปล@อยตัวยา
สำคัญออกจากแผ@นแปะ

5.2.5 ชั้นปeองกันชั้นกาว (protective layer/release liner)

Protective layer/release liner ทำหน?าที่ปsองกันการสลายตัวของตัวยาสำคัญในระบบ หรือ
ปsองกันการปนเป®©อนในระหว@างการขนส@งหรือการเก็บรักษา ตัวยาสำคัญต?องไม@แพร@ผ@านชั้นนี้ เมื่อ
ต?องการใช?แผ@นแปะ จะต?องลอกชั้นนี้ออกก@อนใช? นิยมทำด?วย polyester foils, polytetrafluoroethy
lene (PTFE หรือ teflon) และ silicon เปîนต?น

5.3 ชนิดของแผCนแปะนำสCงยาทางผิวหนัง
ชนิดของแผ@นแปะนำส@งยาทางผิวหนัง แบ@งได?เปîน 4 ประเภท คือ
5.3.1 ระบบกักเก็บยาที่ควบคุมการปลดปล0อยยาดxวยเมมเบรน (membrane-controlled
systems)
ระบบนี้ประกอบด?วย (1) ระบบกักเก็บยา (drug reservoir) (2) เมมเบรนควบคุมการปลดปล@อย
ตัวยา (rate-controlling membrane) (3) ชั้นปกปÑด (backing layer) (4) ชั้นกาว (adhesive layer)
และ (5) ชั้นปsองกันชั้นกาว (protective layer/release liner) ดังแสดงในรูปที่ 5.2 ซึ่งตัวยาสำคัญ
อาจจะอยู@ในรูปของเหลวหรือเจล ตัวยาสำคัญในระบบถูกควบคุมการปลดปล@อยออกจากส@วนกักเก็บยา
โดยเมมเบรนในอัตราที่คงที่ตราบเท@าที่ความเข?มข?นของตัวยาสำคัญในส@วนกักเก็บยายังอิ่มตัวอยู@ (zero-
order kinetic) หากอัตราการปลดปล@อยยาช?ากว@าอัตราการดูดซึม เมมเบรนจะเปîนป•จจัยสำคัญในการ
ควบคุมการปลดปล@อย หากอัตราการปลดปล@อยยาเร็วกว@าอัตราการดูดซึม ผิวหนังจะทำหน?าที่เปîนตัว
ควบคุมการแพร@ผ@านตัวยาสำคัญผ@านผิวหนังสู@กระแสเลือด นอกจากนี้อัตราการปลดปล@อยตัวยาสำคัญ
ยังขึ้นอยู@กับสัดส@วนของพอลิเมอร(ที่ใช?ทำเมมเบรน สัมประสิทธิ์การซึมผ@านผิวหนัง ความหนาของเมม

100
เบรน ความหนาของ rate-controlling membrane และความหนาของ adhesive layer ระบบนี้มี
ข?อเสียคือ หากแผ@นแปะฉีกขาดจะปลดปล@อยตัวยาสำคัญออกมาเปîนจำนวนมาก (dose dumping) และ
อาจทำให?เกิดพิษได? ตัวอย@างเภสัชภัณฑ(ประเภทนี้ ได?แก@ EstradermÒ, DuragesicÒ, และ
AndrodermÒ เปîนต?น

รูปที่ 5.2 ระบบกักเก็บยาที่ควบคุมการปลดปล@อยด?วยเมมเบรน

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

5.3.2 ระบบเมทริกซ( (monolithic หรือ matrix systems)

ระบบนี้สารหรือตัวยาสำคัญจะกระจายตัวอยู@ในพอลิเมอร( ซึ่งทำหน?าที่ควบคุมอัตราการ
ปลดปล@อยตัวยาสำคัญ ตัวยาสำคัญที่ละลายได?ในพอลิเมอร(เท@านั้นที่จะถูกปลดปล@อยออกมาได? ค@าการ
ละลายของยาในพอลิเมอร(มีค@าคงที่ทำให?อัตราการปลดปล@อยยาคงที่ด?วย (zero-order kinetic) ตราบ
เท@าที่ความเข?มข?นของตัวยาสำคัญในระบบยังอิ่มตัวอยู@ จากนั้นอัตราเร็วในการปลดปล@อยตัวยาสำคัญจะ
ลดลงตามเวลาที่ผ@านไป และตามปริมาณตัวยาสำคัญที่ลดลงเรื่อยๆ คุณสมบัติที่ดีของพอลิเมอร(ที่
นำมาใช?ในระบบนี้ ควรเปîนพอลิเมอร(ทสี่ ามารถให?ตัวยาปลดปล@อยออกมาได? มีความคงตัว มีความเข?า
กันได?กับตัวยาสำคัญ ไม@ระคายเคืองผิวหนัง และยึดเกาะผิวหนังได?โดยที่ลอกออกแล?วไม@ทำให?เจ็บ และ
โครงสร?างของเมทริกซ(ต?องไม@เปลี่ยนแปลงเมื่ออุณหภูมิ และความชื้นเปลี่ยนไป พอลิเมอร(ที่ใช?โดยทั่วไป
เช@น polyvinyl pyrrolidone, ethylene vinyl acetate copolymer, polyester, microporous
polypropylene, polyvinyl chloride และ polysaccharides เปîนต?น ข?อดีของระบบนี้คือไม@เกิด

101
dose dumping ระบบนี้เตรียมได?โดยทำให?สารผสมระหว@างพอลิเมอร(และตัวยาสำคัญเปîนแผ@น (sheet)
แล?วนำมาประกอบเปîนแผ@นแปะกับชั้นปกปÑด (backing layer) และชั้นกาว (adhesive layer) บางครั้ง
อาจต?องมีชั้นปsองกันชั้นกาว (protective layer/release liner) ที่ต?องลอกออกจากแผ@นแปะก@อนใช?ปÑด
ผิวหนัง (รูปที่ 5.3) ระบบนี้สามารถบรรจุตัวยาสำคัญได?ในปริมาณมาก ตัวอย@างเภสัชภัณฑ(ประเภทนี้
ได?แก@ HabitrolÒ, ProstepÒ, NitrodiscÒ และ ExelonÒ patch เปîนต?น

(drug+polymer)

รูปที่ 5.3 ระบบเมทริกซ(ที่ตัวยาสำคัญผสมอยู@กับพอลิเมอร( และมีชั้นกาว (Adhesive layer)

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

5.3.3 ระบบที่ตัวยาสำคัญกระจายตัวอยู0ในชั้นกาว (drug-in-adhesive patch)

ระบบที่ตัวยาสำคัญกระจายตัวอยู@ในชั้นกาวเปîนระบบที่ชั้นกาวทำหน?าที่เปîนแหล@งกักเก็บยา มี
องค( ประกอบที่ไม@ซับซ?อน ชั้นนี้ประกอบด?วยตัวยาสำคัญกระจายตัวอยู@ในกาวที่ใช?ติดแผ@นแปะกับ
ผิวหนัง ซึ่งชั้นกาวจะติดกับ backing layer และด?านหน?าจะปÑดด?วย release liner ดังแสดงในรูปที่ 5.4
เปîนระบบที่ใช?งบประมาณในการผลิตต่ำ จึงได?รับความนิยมนำมาใช?ผลิตแผ@นแปะมากที่สุด ตัวอย@าง
เภสัชภัณฑ(ประเภทนี้ ได?แก@ ClimaraÒ, VivelleÒ, FemPatchÒ, CombiPatchÒ, NicotrolÒ,
MinitranÒ, NitrodurÒ, TestodermÒ และ SandozÒ fentanyl Patch เปîนต?น ตัวอย@าง SandozÒ
fentanyl Patch ประกอบด?วยชั้น backing ทำจาก polyethylene terephthalate (PET) film ชั้นตัว
ยาสำคัญในชั้นกาว (drug in adhesive) ประกอบด?วยตัวยาสำคัญ fentanyl และ acrylic-
vinylacetate copolymer และชั้นที่ลอกออกเพื่อติดทีผ่ ิวหนัง (liner) ทำจาก siliconised PET

102
 รูปที่ 5.4 ระบบเมทริกซ(ที่ตัวยาสำคัญกระจายตัวอยู@ในชั้นกาว (adhesive layer)
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

5.3.4 ระบบแหล0งเก็บตัวยาขนาดจิ๋ว (microreservoir type controlled system)

ระบบนี้เปîนระบบผสมผสานระหว@างระบบกักเก็บยา (reservoir) กับระบบเมทริกซ( โดยระบบกัก
เก็บตัวยาจะถูกแขวนตะกอนในสารละลายพอลิเมอร(ที่ละลายน้ำ จากนั้นนำไปกระจายตัวในสารละลาย
พอลิเมอร(ที่ละลายในน้ำมัน แล?วป•ìนด?วยเครื่องป•ìนอย@างแรง จะได?หยดเล็กๆ เปîนแหล@งกักเก็บตัวยาและ
เติมสารที่ทำให?พอลิเมอร(เชื่อมกัน (cross-linked) จะได?เปîนระบบเมทริกซ( แล?วนำไปติดบนแผ@น
aluminium foil เพื่อปsองกันการระเหิดของตัวยาสำคัญ ดังแสดงในรูปที่ 5.5 มีแผ@นกาวเปîนวงแหวน
รอบเมทริกซ( และเคลือบทับด?วยชั้นบนสุดด?วย absorbent pad มีการนำระบบนี้มาใช?กับตัวยาสำคัญ
nitroglycerin ในชื่อการค?าว@า NitroDiscÒ

รูปที่ 5.5 ระบบแหล@งเก็บตัวยาขนาดจิ๋ว

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

5.4 การเตรียมแผCนแปะ
การเตรียมแผ@นแปะ ประกอบด?วยขั้นตอนดังนี้

103
 1) เตรียมตัวยาสำคัญ
วิธีการเตรียมขึ้นกับระบบว@าเปîนระบบกักเก็บยาที่ควบคุมการปลดปล@อยด?วยเมมเบรนหรือ
ระบบเมทริกซ( การเตรียมระบบกักเก็บยาที่ควบคุมการปลดปล@อยด?วยเมมเบรนทำได?โดยละลายตัวยา
สำคัญในตัวทำละลาย กรณีระบบเมทริกซ(ให?ละลายตัวยาสำคัญในตัวทำละลายที่ผสมอยู@กับพอลิเมอร(
จากนั้นเทวัสดุที่เหลวลงในแม@แบบ เมื่อแห?ง และแข็งตัวก็จะได?เปîนแผ@นบางๆ (casting and drying)
ขั้นตอนนี้เปîนขั้นตอนที่มีความสำคัญมาก แรงและความดันที่ใช?ต?องเหมาะสมเพื่อปsองกันการเกิดความ
ย@นของแผ@น ซึ่งมีผลต@อการปลดปล@อยตัวยาสำคัญ ในกรณีของระบบเมทริกซ(จะต?องทำให?ตัวยาสำคัญ
กระจายอย@างสม่ำเสมอทั่วทั้งแผ@น
2) อัดชั้นอื่นๆ ได?แก@ backing layer, rate-controlling membrane, adhesive layer และ
release liner ให?เปîนแผ@นบางๆ และนำมาประกอบรวมเปîนแผ@นเดียวกัน
3) ตัดให?ได?รูปทรงตามต?องการ
4) บรรจุกล@อง ติดฉลากยา

5.5 ข+อดีของแผCนแปะนำสCงยาทางผิวหนัง
1) เหมาะกับยาที่ถูกทำลายที่ทางเดินอาหาร
2) ลดอาการข?างเคียง เช@น แผ@นแปะแก?ปวดในกลุ@มยาต?านอักเสบที่ไม@ใช@สเตียรอยด( (non-
steroidal anti-inflammatory, NSAIDs) ที่สามารถลดการเกิดการระคายเคืองทางเดินอาหาร และลด
ความเสี่ยงในการเกิดโรคหัวใจและหลอดเลือดได?
3) เหมาะกับยาที่ถูกทำลายโดยเอนไซม(ที่ตับ (first-pass metabolism)
4) เหมาะกับตัวยาสำคัญที่มีค@าครึ่งชีวิต (half-life) สั้น เพราะการให?ยาผ@านทางผิวหนังสามารถ
ปลดปล@อยตัวยาสำคัญด?วยอัตราคงที่และอย@างต@อเนื่อง ทำให?ไม@ต?องใช?ยาบ@อย ลดความถี่ในการใช?ยา
เช@น แผ@นแปะยาคุมกำเนิดแบบรายเดือน
5) สามารถควบคุมการปลดปล@อย และออกฤทธิ์ได?นานตั้งแต@ 1 วัน – 2 สัปดาห(
6) เหมาะกับการรักษาโรค หรืออาการที่ไม@สามารถให?โดยวิธีรับประทาน เช@น คลื่นไส? อาเจียน
หรือท?องเสีย หรือผู?ป§วยที่กลืนไม@ได?
7) เหมาะกับการรักษาโรคเรื้อรัง หรือใช?ในการปsองกันการเกิดโรค
8) เปîนวิธีการให?ยาที่ไม@เจ็บปวดเมื่อเปรียบเทียบกับยาฉีด ลดความเสี่ยง และความไม@สะดวกจาก
การใช?ยาฉีด
9) เปîนวิธีที่ได?รับความร@วมมือจากผู?ป§วยสูง เพราะไม@ต?องใช?ยาวันละหลายครั้ง

104
 10) หากเกิดพิษจากการใช?ยา สามารถหยุดยาได?อย@างรวดเร็ว โดยการดึงหรือลอกแผ@นแปะออก
11) ลดความแปรปรวนที่เกิดจากการดูดซึมยา และการเมแทบอลิซึมของยาเมื่อให?ยาทางปาก

5.6 ข+อเสียของแผCนแปะนำสCงยาทางผิวหนัง
1) เหมาะกับตัวยาสำคัญที่มีฤทธิ์แรง (potent drug) เท@านั้น เพราะระบบนำส@งยาทางผิวหนังนี้
ปริมาณตัวยาสำคัญที่ปลดปล@อยออกมาได?มีปริมาณหรือความเข?มข?นค@อนข?างต่ำ ตัวยาสำคัญที่นำมาทำ
เปîนระบบนำส@งยาทางผิวหนังได?จึงควรเปîน potent drug
2) ไม@เหมาะกับยาที่ต?องการระดับยาในเลือดสูง เพราะปริมาณยาที่ถูกดูดซึมเข?าสู@ระบบไหลเวียน
เลือดผ@านทางผิวหนังมีปริมาณหรือความเข?มข?นค@อนข?างต่ำ
3) อาจก@อให?เกิดการระคายเคืองผิวหนังในผู?ป§วยบางรายได?
4) มีราคาแพง
5) มีความแปรปรวนระหว@างบุคคล ตำแหน@งของผิวหนัง และอายุของผู?ใช? แต@ละคนอาจจะมี
ลักษณะของผิวหนัง ปริมาณขนที่ผิวหนังแตกต@างกัน ซึ่งส@งผลให?แผ@นแปะชนิดเดียวกันอาจจะติดบน
ผิวหนังของแต@ละคนได?แตกต@างกัน
6) ความร?อน ความเย็น เหงื่อ การอาบน้ำ และการว@ายน้ำมีผลต@อการติดผิวหนังของแผ@นแปะ

5.7 คำแนะนำการใช+แผCนแปะนำสCงยาทางผิวหนัง
ในฐานะเภสัชกรควรแนะนำวิธีการใช?แผ@นแปะผิวหนังเพื่อให?ผู?ป§วยใช?อย@างถูกวิธี ไม@เกิดพิษ และ
เกิดประสิทธิผลสูงสุด เช@น
1) ตำแหน@งที่ติดแผ@นแปะควรเปลี่ยนตำแหน@งทุกครั้ง ไม@ควรติดในตำแหน@งเดิม เพื่อเว?นระยะให?
ผิวหนังได?พัก และปsองกันการระคายเคือง
2) ควรติดบริเวณผิวหนังที่สะอาด แห?ง ควรเปîนบริเวณที่ไม@มีขน ไม@มีแผล ไม@มัน เพราะหากเปîน
บริเวณที่ผิวหนังมันมากเกินไป อาจทำให?กาวของแผ@นแปะไม@ติดผิวหนัง นิยมแปะที่สะโพก ท?อง หลัง
และแขนส@วนบน
3) ไม@ควรทาครีมหรือโลชันบำรุงผิว หรือเช็ดด?วยแอลกอฮอล(ในบริเวณที่จะติดแผ@นแปะ เพราะ
ครีม โลชันหรือแอลกอฮอล(อาจส@งผลต@อความชุ@มชื้นของผิวหนัง ค@าสัมประสิทธิการแพร@ผ@านระหว@าง
แผ@นแปะและผิวหนัง (partition coefficient) และการดูดซึมผ@านผิวหนังของตัวยาสำคัญได?
4) ไม@ควรตัดแผ@นแปะ

105
 5) เมื่อลอก protective layer หรือ release liner ควรติดที่ผิวหนังทันที ไม@ควรแตะหรือสัมผัส
บริเวณผิวหน?าของแผ@นแปะ
6) การติดผิวหนังควรใช?มือกดให?แน@นประมาณ 10 วินาที
7) โดยทั่วไปแผ@นแปะผิวหนังไม@จำเปîนต?องลอกออกเมื่ออาบน้ำหรือว@ายน้ำ เว?นแต@มีข?อแนะนำ
อื่นจากบริษัทผู?ผลิต
8) ควรล?างมือให?สะอาดทั้งก@อนและหลังใช?
9) หากผู?ป§วยเกิดอาการแพ?ระคายเคือง ให?รีบลอกแผ@นแปะออก และแจ?งเภสัชกร
10) เมื่อครบเวลาใช?แผ@นแปะแล?ว ลอกแผ@นแปะออกจากผิวหนัง พับส@วนที่เปîนกาวเข?าหากัน
และห@อด?วยถุงพลาสติก เพื่อปsองกันการนำกลับมาใช?ซ้ำ และปsองกันเด็กหรือสัตว(เลี้ยงสัมผัสตัวยาสำคัญ
ในแผ@นแปะผิวหนังซึ่งอาจจะเกิดอันตรายได? เพราะแผ@นแปะส@วนใหญ@ถึงแม?จะถึงเวลาที่ต?องเปลี่ยนแผ@น
ใหม@แล?ว แต@แผ@นเดิมจะยังคงมีปริมาณตัวยาสำคัญคงเหลือในปริมาณค@อนข?างสูง

5.8 ตัวอยCางแผCนแปะนำสCงยาทางผิวหนังที่มีจำหนCายในปlจจุบัน
1) Transdermal scopolamine มีชื่อการตลาดว@า Transderm-Scop® เปîนระบบนำส@งทาง
ผิวหนังระบบแรกที่ US-FDA ขึ้นทะเบียนให? ผลิตโดยบริษัท Bexter ตัวยาสำคัญคือ scopolamine เปîน
belladonna alkaloid ใช?ปsองกันอาการคลื่นไส?อาเจียน เมารถเมาเรือ หรืออาการคลื่นไส?อาเจียนที่เกิด
จากผลข?างเคียงของยาสลบหรือยาลดปวดที่ได?รับหลังการผ@าตัด โดยติดก@อนออกเดินทางหรือการมี
อาการอย@างน?อย 4 ชั่วโมง มีขนาด 2.5 ตารางเซนติเมตร หนา 0.2 มิลลิเมตร ประกอบด?วย 4 ชั้น ได?แก@
ก. ชั้น backing layer ทำด?วย aluminized polyester film
ข. ชั้นกักเก็บยา (reservoir) ประกอบด?วย scopolamine, mineral oil และ polyisobutylene
ค. ชั้น rate-controlling membrane ทำจาก microporous polypropylene
ง. ชั้น adhesive layer ทำจาก polyisobutylene mineral oil และบรรจุตัวยาสำคัญ
scopolamine
Transderm-Scop® เปîนชนิดระบบกักเก็บยาที่ควบคุมการปลดปล@อยด?วยเมมเบรน โดยบรรจุตัว
ยาสำคัญปริมาณ 200 µg ที่ชั้น adhesive layer ด?วย บริษัทผู?ผลิตแนะนำให?ติดบริเวณที่มีขนน?อย เช@น
หลังหู แผ@นแปะ 1 แผ@น ติดได? 3 วัน มีอัตราการปลดปล@อยตัวยาสำคัญคงที่ ซึ่งควบคุมด?วย rate-
controlling microporous membrane

106
 2) Transdermal nitroglycerin
แผ@นแปะ nitroglycerin เปîนระบบนำส@ง ตัวยาสำคัญ nitroglycerin ผ@านทางผิวหนังเข?าสู@ระบบ
ไหลเวียนเลือด ยา nitroglycerin ใช?สำหรับปsองกันอาการปวดเค?นหัวใจ (angina) ตัวยานี้มีค@าครึ่งชีวิต
สั้น และเกิด first-pass metabolism ที่ตับ จึงเหมาะที่จะนำมาพัฒนาเปîนระบบนำส@งทางผิวหนัง มี
ผู?ผลิตหลายบริษัท ได?แก@ Deponit® โดยบริษัท Schwarz, Nitro-Dur® โดยบริษัท Key, Transderm-
Nitro® โดยบริ ษ ั ท Summit, Minitran® โดยบริ ษ ั ท 3M Pharmaceuticals และ Nitrodisc® โดย
บริษัท Roberts แผ@นแปะ 1 แผ@นปลดปล@อยยาและออกฤทธิ์ได?นาน 24 ชั่วโมง ทั้งนี้เพื่อปsองกันอาการ
ดื้อต@อยา nitroglycerin จึงแนะนำให?แปะ 12 ชั่วโมง (patch on) และเว?นระยะการแปะ 12 ชั่วโมง
(patch off) แนะนำให?แปะที่บริเวณ หน?าอก หลัง ต?นแขน และไหล@ ผิวหนังที่ติดควรสะอาด และแห?ง
การควบคุมการปลดปล@อยตัวยาออกจากระบบผ@านทางผิวหนังเข?าสู@ระบบไหลเวียนเลือดแตกต@างกันไป
ตามแต@บริษัทผู?ผลิต
Deponit® ประกอบด?วย 3 ชั้น ได?แก@ covering foil, nitroglycerin matrix ที่ผสมกับ
polyisobutylene adhesive และ plasticizer และชั้น protective foil ที่ต?องลอกออกก@อนติดที่
ผิวหนัง สามารถปลดปล@อย nitroglycerin ด?วยอัตรา 0.013 mg/h/cm2 ในขณะที่ Transderm-Nitro®
ประกอบด?วย 4 ชั้น คือชั้น backing layer ที่ทำด?วย aluminized plastic ชั้นกักเก็บตัวยา
nitroglycerin ที่จับอยู@กับ lactose, colloidal silicon dioxide และ silicone medical fluid
(reservoir) ชั้น ethylene-vinyl acetate copolymer membrane ซึ่งทำหน?าที่เปîน rate-
controlling membrane ควบคุมตัวยาสำคัญปลดปล@อยที่อัตรา 0.02 mg/h/cm2 และชั้น silicone
adhesive layer นอกจากนี้ยังมี Nitro-Dur® ซึ่งเปîนระบบเมทริกซ(ตัวยาสำคัญ nitroglycerin บรรจุอยู@
ใน gel-like matrix ที่ประกอบด?วยสาร glycerin, น้ำ, lactose, polyvinyl alcohol, povidone และ
sodium citrate ปกคลุมด?วยชั้นของ polyester, foil และ polyethylene
3) Transdermal clonidine มีชื่อทางการค?าว@า Catapress-TTS® โดยบริษัท Boehringer
Ingelheim ใช?รักษาโรคความดันเลือดสูง ประกอบด?วย 4 ชั้น ได?แก@ ชั้น backing layer ทำจาก
pigmented polyester film ชั้นกักเก็บยา (reservoir) ประกอบด?วย ตัวยาสำคัญ mineral oil,
polyisobutylene และ colloidal silicon dioxide ชั้น rate-controlling membrane ควบคุมการ
ปลดปล@อยยาโดย microporous polypropylene และชั้น adhesive layer ที่บรรจุตัวยาสำคัญเพื่อให?
ออกฤทธิ์ทันทีที่แปะบนผิวหนัง ระบบนี้ 1 แผ@น แปะที่ผิวหนังปลดปล@อยและออกฤทธิ์นาน 7 วัน แนะนำ
ให?แปะบริเวณที่ไม@มีขน หรือบริเวณที่โกนขนออก หรือแปะที่ต?นแขนหรือหน?าอกก็ได? เมื่อแปะผิวหนัง
ตัวยาสำคัญที่อยู@ใน adhesive layer จะถูกปลดปล@อยออกมา จากนั้นตัวยาสำคัญใน reservoir จึงจะ

107
ค@อยๆ ปลดปล@อยออกมาตามการควบคุมของ rate-controlling membrane ระดับยาในเลือดของ
clonidine จะเข?าสู@ระดับการออกฤทธิ์ (therapeutic level) หลังจากแปะได? 2-3 วัน เมื่อแปะครบ 7
วันจึงลอกและเปลี่ยนแผ@นใหม@ โดยแนะนำให?เปลี่ยนตำแหน@งใหม@ กรณีไม@ได?เปลี่ยนแผ@นใหม@ระดับยา
clonidine ในเลือดจะคงที่นาน 8 ชั่วโมง จากนั้นระดับยาจะค@อยๆ ลดลง
4) Transdermal nicotine ใช?สำหรับทดแทนปริมาณนิโคตินในผู?ที่ต?องการเลิกบุหรี่ ผู?ที่ใช?แผ@น
แปะนิโคตินอยู@ ควรงดสูบบุหรี่ แผ@นแปะที่มีขายมีความแรงตั้งแต@ 7-21 mg ผู?ที่ติดบุหรี่มากควรเริ่มใน
ขนาดสูงแล?วค@อยๆ ลดขนาดลง จนหยุดใช?ในที่สุด แผ@นแปะ 1 แผ@น แปะได? 1 วัน ผู?ใช?จึงต?องเปลี่ยน
แผ@ น แปะทุ ก วั น และควรเปลี ่ ย นบริ เ วณที ่ แ ปะด? ว ย ป• จจุ บั นมี บริ ษั ทผู ? จำหน@ า ยหลายบริ ษั ท เช@ น
Habitrol® โ ด ย Basal Pharm, Nicoderm CQ® โ ด ย Glaxo Smith and Kline, Nicotrol® โ ด ย
McNeil Consumer Products และ Prostep® โดย Wyeth ส@วนประกอบของแต@ละบริษัทแสดงดัง
ตารางที่ 5.1

ตารางที่ 5.1 ส@วนประกอบ Transdermal nicotine ที่มีจำหน@าย

ชื่อทางการคxา ส0วนประกอบ
(บริษัทผูxผลิต)
Habitrol® ชั้น backing film
(Basal Pharm) ชั้น pressure-sensitive acrylate adhesive
ชั้นเมทริกซ(ที่มีตัวยาสำคัญผสมอยู@กับ methacrylic acid
copolymer
ชั้น acrylate adhesive layer
ชั้น protective aluminized release liner
Nicoderm CQ® ชั้น backing layer ทำจาก polyethylene, aluminum, polyester
(Glaxo Smith and Kline) และ ethylene-vinyl acetate copolymer
ชั้นกักเก็บตัวยาสำคัญ (reservoir) ที่ตัวยาสำคัญกระจายตัวอยู¬ใน
ethylene-vinyl acetate copolymer
ชั้น rate-controlling membrane ทำจาก polyethylene
ชั้น adhesive layer ทำจาก polyisobutylene

108
 ชื่อทางการคxา ส0วนประกอบ
(บริษัทผูxผลิต)
ชั้น protective layer
Nicotrol® ชั้น backing layer ทำจาก polyester film
(McNeil Consumer ชั้น rate-controlling membrane ที่ทำหน?าที่เปîนกาว (adhesive)
Products) และมีตัวยาสำคัญผสมอยู@ด?วย
ชั้น protective layer
Prostep® ชั้น backing layer ทำจาก low-density polyethylene
(Wyeth) ชั้น nicotine gel matrix
ชั้น adhesive layer ทำจาก acrylate
ชั้น protective layer
(ที่มา: ดัดแปลงมาจาก Allen and Ansel 2011)

5) Transdermal estradiol
เนื่องจาก estradiol เมื่อรับประทานจะถูกเปลี่ยนแปลงที่ตับเปîน estrone ในปริมาณมากและไม@
ออกฤทธิ์ ในขณะที่การให? estradiol ผ@านทางผิวหนังเกิดการเปลี่ยนแปลงเปîน estrone ในปริมาณน?อย
กว@า ทำให?การให?ยาชนิดแผ@นแปะทางผิวหนังใช?ขนาดยาที่น?อยกว@าการให?แบบรับประทาน เปîนการลด
ขนาดยา (dose) ได? การใช?แผ@นแปะที่มี estradiol แนะนำให?ใช?ในผู?ป§วยที่ขาดฮอร(โมนเพศหญิง เช@น
วัยหมดประจำเดือนที่มีอาการผิดปกติเนื่องจากขาดฮอร(โมนเอสโตรเจน ให?ใช?แปะติดต@อกันทุกวัน 3
สัปดาห( และเว?นช@วงแปะ 1 สัปดาห( ควรแปะบริเวณผิวหนังที่สะอาด และแห?ง เช@น ท?อง สะโพก หรือ
หลัง ผลิตภัณฑ(ที่มีจำหน@าย ได?แก@ Estraderm® ผลิตโดยบริษัท Novartis แผ@นแปะ 1 แผ@น ติดผิวหนัง
ได?นาน 2 สัปดาห( แผ@นแปะประกอบด?วย 4 ชั้น คือ ชั้น backing layer เปîนชนิดโปร@งแสง ทำจาก
polyester film ชั้นกักเก็บตัวยาสำคัญ estradiol บรรจุอยู@ใน alcohol gelled with hydroxypropyl
cellulose มี alcohol ทำหน?าที่เปîน permeation enhancer ชั้น rate-controlling membrane ทำ
จาก ethylene-vinyl acetate และชั้น adhesive ทำจาก light mineral oil และ polyisobutylene
นอกจากนี้บริษัท Novartis ยังมีจำหน@ายอีกหนึ่งผลิตภัณฑ(ในชื่อของ Vivelle® แผ@นแปะ 1 แผ@น ติด
ผิวหนังออกฤทธิ์ได?นาน 2 สัปดาห( ประกอบด?วย 3 ชั้น ได?แก@ ชั้น backing layer เปîนชนิดโปร@งแสง ทำ
จาก ethylene vinyl alcohol ชั ้ น estradiol matrix ที ่ มี กาว (polyisobutylene และ ethylene-

109
vinyl acetate) เพื่อให?ติดผิวหนังได?ผสมอยู@ด?วย และชั้น protective layer นอกจากนี้ยังมี Climara®
ของบริษัท Berlex แผ@นแปะ 1 แผ@น ติดผิวหนังออกฤทธิ์ได?นาน 1 สัปดาห( มี 3 ชั้น ประกอบด?วย ชั้น
backing layer เปîนชนิดโปร@งแสง ทำจาก polyester film ชั้น estradiol matrix ที่มีกาว acrylate
ผสมอยู @ และชั ้ น protective layer ทำจาก siliconized หรื อ fluoropolymer-coated polyester
film

6) Transdermal contraceptive system มีจำหน@ายในชื่อของ Ortho Evra® ผลิตโดยบริษัท

Ortho-McNeil ขนาด 20 ตารางเซนติเมตร ประกอบด?วย norelgestromin 6 mg และ ethyl
estradiol 0.75 mg สามารถปลดปล@อย norelgestromin 150 µg/24 h และ ethyl estradiol 20
µg/24 h ผ@านทางผิวหนังเข?าสู@ระบบไหลเวียนเลือด ลักษณะแผ@นแปะเปîนระบบเมทริกซ(ประกอบด?วย 3
ชั้น คือชั้น backing layer ทำจาก low-density polyethylene และ polyester ชั้นเมทริกซ(ของตัวยา
สำคัญที่ผสมอยู@กับ crospovidone, polyester fabric, lauryl lactate และมีกาว polyisobutylene
และ polybutene ผสมอยู@ในชั้นนี้ด?วย และชั้น protective layer

7) Transdermal testosterone ใช?สำหรับทดแทนฮอร(โมนเพศชายในผู?ป§วยชายที่ขาดฮอร(โมน

เพศชาย ผลิตภัณฑ(ที่มีวางจำหน@าย ได?แก@ Testoderm® โดยบริษัท Alza และ Androderm® โดยบริษัท
Watson แผ@นแปะ Testoderm® ประกอบด?วย 3 ชั้น ชั้นที่ 1 คือชั้น backing layer ทำจาก
polyethylene terephthalate (PET) ชั้นที่ 2 เปîนชั้นเมทริกซ(ของตัวยาสำคัญที่ผสมอยู@กับ ethylene-
vinyl acetate copolymer และชั้นที่ 3 คือชั้น adhesive layer ทำจาก polyisobutylene และ
colloidal silicon dioxide วิธีติดจะติดบริเวณถุงอันฑะในตอนเช?าเพื่อให?ตัวยาสำคัญปลดปล@อย
เลียนแบบระดับ testosterone ในธรรมชาติ ระดับยาจะปลดปล@อยออกมาที่ระดับสูงสุดหลังแปะ 2-4
ชั่วโมง การรักษาแนะนำให?แปะทุกวันๆ ละ 22-24 ชั่วโมง เปîนเวลา 6-8 สัปดาห( อีกบริษัทหนึ่งคือ
Androderm® โดยบริษัท Watson แนะนำให?แปะที่ผวิ หนังที่แห?งและสะอาด บริเวณหลัง ท?องหรือต?น
แขนก็ได? ไม@แนะนำให?แปะบริเวณถุงอัณฑะ โดยแนะนำให?แปะทุกๆ คืน แผ@นแปะชนิดนี้ประกอบด?วย 5
ชั้น ได?แก@ ชั้น backing layer ทำจาก ethylene-vinyl acetate และ polyester ชั้นกักเก็บตัวยาสำคัญ
ประกอบด?วย testosterone, alcohol, glycerin, glyceryl monooleate, methyl laurae gelled
และ acrylic acid ชั้น rate-controlling membrane ที่ทำจาก microporous polyethylene ชั้น
adhesive layer ทำจาก acrylate และชั้น adhesive polyester laminate

110
 8) Transdernal fentanyl ใช?สำหรับบรรเทาปวดในผู?ป§วยที่มีอาการปวดเรื้อรังที่ต?องการใช?
อนุพันธ(ของฝÑìนเพื่อบรรเทาอาการปวด มีจำหน@ายในท?องตลาดด?วยชื่อการค?า Duragesic® โดยบริษัท
Ortho McNeil-Janssen ประกอบด?วย 4 ชั้น ชั้น backing ทำจาก polyester film ชั้นบรรจุยาเปîน
ระบบ reservoir ประกอบด? ว ยตั ว ยาสำคั ญ fentanyl และ alcohol gelled with hydroxyethyl
cellulose ชั้นควบคุมการปลดปล@อยทำจาก ethylene-vinyl acetate copolymer และชั้นกาวบรรจุ
ตัวยาสำคัญ fentanyl กระจายตัวอยู@ในกาวที่ทำจาก silicone แผ@นแปะชนิดนี้ออกฤทธิ์ได?ยาวถึง 72
ชั่วโมง

9) Transdermal methylphenidate สำหรับใช?ในผู?ที่มีอาการอยู@ไม@สุขและไม@สามารถควบคุม

ความต?องการของตนเอง ใช?รักษาโรคสมาธิสั้น (attention deficit hyperactivity disorder) มีวาง
จำหน@ายในชื่อการค?า Daytrana® โดยบริษัท Shire เปîนระบบ Adhesive-based matrix โดยตัวยา
สำคัญ methylphenidate กระจายตัวอยู@ในชั้นกาวที่ทำจาก acrylic และ silicone แผ@นแปะ 1 แผ@น
สามารถออกฤทธิ์ได? 9 ชั่วโมง โดยให?แปะ 2 ชั่วโมงก@อนเวลาที่ต?องการให?ออกฤทธิ์ เช@น แปะ 2 ชั่วโมง
ก@อนเวลาเริ่มเรียนในแต@ละวัน และลอกแผ@นแปะออกในเวลาเลิกเรียน
ผลิตภัณฑ(ที่ได?รับการขึ้นทะเบียนโดย US-FDA แสดงในตารางที่ 5.2

ตารางที่ 5.2 แผ@นแปะนำส@งยาทางผิวหนังที่ได?รับการขึ้นทะเบียนโดย US-FDA

ปèที่ไดxรับการ บริษัท
ชื่อสามัญทางยา ชื่อการคxา ขxอบ0งใชx
ขึ้นทะเบียน ผูxพัฒนา
1979 Scopolamine Transderm- Scop® ปsองกันอาการคลื่นไส? Novartis
(reservoir) อาเจียน
1981 Nitroglycerin Transderm-Nitro® ปsองกันอาการ angina Novartis
(reservoir)
1984 Clonidine Catapress-TTS® รักษาโรคความดัน Boehringer
(reservoir) เลือดสูง Ingelheim
1986 Estradiol Estraderm® ทดแทนฮอร(โมน Novartis
(reservoir) เอสโตรเจน

111
ปèที่ไดxรับการ บริษัท
ชื่อสามัญทางยา ชื่อการคxา ขxอบ0งใชx
ขึ้นทะเบียน ผูxพัฒนา
1990 Fentanyl Duragesic® แก?ปวดเรื้อรัง Janseen
(reservoir และ drug Pharma
in adhesive) ceutical
1991 Nicotine Nicroderm® ทดแทนนิโคตินสำหรับ Glaxo
(reservoir), ผู?ที่ต?องการเลิกบุหรี่ SmithKline
Habitrol® (matrix),
ProStep® (matrix)
1993 Testosterone Testoderm® ทดแทนฮอร(โมนเทส Alza
(matrix) โทสเตอโรน
1994 Estradiol Vivelle® รักษาอาการวัยทอง Novartis
(drug in adhesive) ของหญิงวัยหมด
ประจำเดือน
1998 Estradiol/ Combipatch® รักษาอาการวัยทอง Novartis
norethidrone (drug in adhesive) ของหญิงวัยหมด
ประจำเดือน
1999 Lidocaine Lidoderm® Post-herpetic Endo
(drug in adhesive) neuralgia pain Pharmace
uticals
2001 Ethinyl Ortho Evra® ยาคุมกำเนิด Ortho-
estradiol/ (drug in adhesive) McNeil
norelgestromin
2003 Estradiol/ Climara Pro® รักษาอาการวัยทอง Bayer
levonorgestrel (drug in adhesive) ของหญิงวัยหมด Healthcare
ประจำเดือน Pharma
ceuticals

112
ปèที่ไดxรับการ บริษัท
ชื่อสามัญทางยา ชื่อการคxา ขxอบ0งใชx
ขึ้นทะเบียน ผูxพัฒนา
2003 Oxybutynin Oxytrol® Overactive bladder Watson
(drug in adhesive) Pharma
2005 Lidocaine/ Synera® Local dermal Endo
tetracaine (Eutectic mixture analgesia Pharma
controlled heat- ceuticals
aided drug delivery
technology)
2006 Selegiline Emsam® รักษาโรคซึมเศร?า Bristol-
Myers
Squibb
2007 Rotigotine Neupro® รักษาโรคพาร(กินสัน Schwarz
(drug in adhesive) Pharma
2007 Rivastigmine Exelon® รักษาโรคความจำเสื่อม Novartis
(matrix)
2008 Granisetron Sancuso® รักษาอาการคลื่นไส? ProStrakan
(drug in adhesive) อาเจียน ที่เกิดจากการ
ได?รับยาเคมีบำบัด
2009 Oxybutynin Gelnique® Overactive bladder Watson
Pharma
2010 Buprenorphine Butrans® รักษาอาการปวดชนิด Purdue
เรื้อรัง Pharma
2019 Asenapine Secuado® รักษาอาการ Noven
Schizophrenia Pharmace
uticals

113
 ปèที่ไดxรับการ บริษัท
ชื่อสามัญทางยา ชื่อการคxา ขxอบ0งใชx
ขึ้นทะเบียน ผูxพัฒนา
2020 Levonorgestrel Twirla® ยาคุมกำเนิด Agile
/ethinyl Therapeu
estradiol tics
(ที่มา: ดัดแปลงมาจาก Prausnitz and Langer 2008; Wilson 2014)

5.9 บทสรุป
ในป•จจุบันเภสัชภัณฑ(รูปแบบแผ@นแปะผิวหนังที่ได?รับการขึ้นทะเบียนให?ใช?ในโรคต@างๆ มีปริมาณ
เพิ่มมากขึ้น เนื่องจากลดข?อเสียของการนำส@งยาทางการรับประทาน เช@น ตัวยาสำคัญเกิดการสลายตัว
จากสารน้ำและเอนไซม(ในระบบทางเดินอาหาร หรือการเกิด first-pass metabolism เปîนต?น แผ@น
แปะนำส@งยาผ@านผิวหนัง มี 4 ประเภท ได?แก@ ระบบกักเก็บยาที่ควบคุมการปลดปล@อยด?วยเมมเบรน
ระบบเมทริกซ( ระบบที่ตัวยาสำคัญกระจายตัวอยู@ในชั้นกาว และระบบแหล@งเก็บตัวยาขนาดจิ๋ว แต@ละ
ระบบมีส@วนประกอบ ข?อดี ข?อเสีย รวมถึงข?อควรระวังในการใช?ที่แตกต@างกันไป เช@น ห?ามตัดแผ@นแปะที่
ใช?ระบบกักเก็บยาที่ควบคุมการปลดปล@อยด?วยเมมเบรนเพราะจะปลดปล@อยตัวยาสำคัญออกมาเปîน
จำนวนมาก (dose dumping) อาจทำให?เกิดพิษได? เปîนต?น การเตรียมแผ@นแปะเริ่มจากการเตรียมตัว
ยาสำคัญซึ่งวิธีเตรียมแตกต@างไปตามแต@ละประเภทของแผ@นแปะ จากนั้นอัดให?เปîนแผ@นบางๆ แล?วนำไป
ประกบกั บ ชั ้ น อื ่ น ๆ ได? แ ก@ backing layer, rate-controlling membrane, adhesive layer และ
release liner จากนั้นตัดให?เปîนรูปทรง บรรจุกล@อง และติดฉลาก เมื่อต?องการนำแผ@นแปะมาติดผิวหนัง
ทำได?โดยลอกชั้น release liner แล?วนำมาแปะบนผิวหนัง โดยทั่วไปแผ@นแปะหนึ่งแผ@นมีระยะเวลาใน
การปลดปล@อยยาว เช@น 12 ชั่วโมง จนถึง 1 สัปดาห( เปîนต?น

บรรณานุกรม
Alexander, A., Dwivedi, S., Ajazuddin, Giri, T.K., Saraf, Swarnlata, Saraf, Shailendra, Tripathi,
D.K., 2012. Approaches for breaking the barriers of drug permeation through
transdermal drug delivery. Journal of Controlled Release 164, 26–40.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.jconrel.2012.09.017
Allen, L., Popovich, N., Ansel, H., 2011. Ansel’s Pharmaceutical dosage forms and drug

114
 delivery systems, 9th ed. Lippincott Williams and Wilkins, a Wolters Kluwer
business, Baltimore.
Aulton, M.E., 2007. Aulton’s Pharmaceutics: The design and manufacture of medicines,
3rd ed. Churchill Livingstone, Spain.
Bharadwaj, S., Garg, V., Sharma, P., Bansal, M., Kumar, N., 2018. Recent advancement in
transdermal drug delivery system. International Journal of Pharma Professional’s
Research 2, 212–219.
British Pharmacopoeia, 2015. British Pharmacopoeia Commission Office, London.
Gaikwad, A., 2013. Transdermal drug delivery system: formulation aspects and
evaluation. Comprehensive Journal of Pharmaceutical Sciences 1, 1–10.
Padula, C., Nicoli, S., Aversa, V., Colombo, P., Falson, F., Pirot, F., Santi, P., 2007.
Bioadhesive film for dermal and transdermal drug delivery. European Journal of
Dermatology: EJD 17, 309–312. https://doi.org/10.1684/ejd.2007.0205
Prausnitz, M.R., Langer, R., 2008. Transdermal drug delivery. Nature Biotechnology 26,
1261–1268. https://doi.org/10.1038/nbt.1504
The United States Pharmacopeia and The National Formulary (USP 42-NF 37), 2019. The
United States Pharmacopeial Convention, Inc., Rockville, MD.
Walters, K., Brain, K., 2002. Dermatological formulation and transdermal systems, in:
Dermatological and transdermal formulations. Marcel Dekker Inc., New York, pp.
319–400.
Wilson, E.J., 2014. Three Generations: The past, present, and future of transdermal drug
delivery systems.
คณะกรรมการแห@งชาติด?านยา, 2549. เภสัชตำรับโรงพยาบาล พ.ศ. 2549. ประกาศคณะกรรมการ
แห@งชาติด?านยา เรื่องบัญชียาหลักแห@งชาติ พ.ศ. 2547 (ฉบับที่ 5).

คำถามท+ายบท
1. ข?อดีของแผ@นแปะนำส@งยาได?แก@อะไรบ?าง
2. ข?อจำกัดของการใช?แผ@นแปะนำส@งยาได?แก@อะไรบ?าง

115
 3. หากต?องการให?ตัวยาสำคัญในแผ@นแปะเข?าสู@กระแสเลือดได? ตัวยาสำคัญจะต?องดูดซึมถึงผิวหนัง
ชั้นใด
4. แผ@นแปะชนิดใดที่สามารถเกิดผลข?างเคียงจากการได?รับขนาดยาสูงหากมีการตัดหรือฉีกขาดของ
แผ@นแปะ
5. แผ@นแปะระบบเมทริกซ(มีอัตราการปลดปล@อยตัวยาสำคัญอย@างไร

116
บทที่ 6 การควบคุมคุณภาพเภสัชภัณฑlทางผิวหนัง
(Product quality and product performance testing of
dermatological products)

6.1 บทนำ
ตำรับยาทุกตำรับเมื่อผลิตแล?วจะต?องมีการควบคุมคุณภาพให?ได?ตามมาตรฐานที่กำหนด เพื่อให?
ผู?ป§วยหรือผู?ใช?ยาเกิดความมั่นใจว@าตำรับยานั้นๆ มีคุณภาพ สามารถรักษาหายได? ไม@ก@อให?เกิดพิษต@อ
ร@างกาย และมีความสม่ำเสมอเท@ากันในทุกๆ รุ@นการผลิต ดังนั้นเภสัชตำรับจึงมีข?อกำหนดเกี่ยวกับการ
ควบคุมคุณภาพของยาทุกรูปแบบรวมทั้งรูปแบบยาที่ใช?เฉพาะที่ผิวหนังด?วย ในบทนี้จะได?กล@าวถึงการ
ควบคุมคุณภาพของเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง โดยอ?างอิงตามข?อกำหนดตามเภสัชตำรับของสหรัฐอเมริกา
(USP42/NF37, 2019) ดังระบุในหัวข?อ Product quality test: topical and transdermal drug
product <3> และ Product performance test <1724> เปîนหลัก

6.2 ลักษณะที่พึงประสงคpของเภสัชภัณฑpทางผิวหนัง
ลักษณะที่พึงประสงค( หรือคุณลักษณะที่ดีของเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง แบ@งได?เปîน 3 ลักษณะ ได?แก@
1) ลักษณะทางกายภาพที่ดี ได?แก@ มีเนื้อเนียน สวยงาม เนื้อผลิตภัณฑ(ไม@แห?งจนเกินไป ไม@เปîนเม็ด
เล็กๆ ที่ทำให?รู?สึกสากผิว ไม@มันจนเกินไป ไม@ดูดความชื้นเข?ามาสู@ผลิตภัณฑ( อันจะส@งผลให?ผลิตภัณฑ(เยิ้ม
เหลวมากขึ้น ไม@คงตัว
2) ผลต@อผิวหนังที่พึงประสงค( ได?แก@ เนื้อสัมผัสดี เมื่อทาแล?วให?ความรู?สึกดี ไม@สากผิว ไม@ก@อให?เกิด
อาการระคายเคือง ไม@ก@อให?เกิดการแพ? ไม@ทำลายผิวหนังแบบถาวร เข?ากันได?ดีกับสารคัดหลั่งของผิวหนัง
เช@น เหงื่อ และไขมัน เปîนต?น
3) คุณสมบัติการแผ@กระจายบนผิวหนัง ได?แก@ ทาแล?วกระจายบนผิวหนังได?ง@าย ล?างน้ำออกง@าย
ปลดปล@อยยาออกมาจากตำรับได?

6.3 การควบคุมคุณภาพเภสัชภัณฑpทางผิวหนัง
การควบคุมคุณภาพจะต?องควบคุมตั้งแต@วัตถุดิบ ได?แก@ ส@วนประกอบ ตัวยาสำคัญ และสารช@วยใน
ตำรับที่ใช?ในการผลิต ตลอดจนทุกขั้นตอนในระหว@างการผลิตไปจนถึงผลิตภัณฑ(สำเร็จที่ผลิตได? ตำรับยา

117
ที่ได?จะต?องมีการทดสอบทั้งทางกายภาพ ทางเคมี และทางชีวภาพเพื่อควบคุมให?ได?ผลิตภัณฑ(ที่มี
คุณภาพ การควบคุมคุณภาพยาใช?เฉพาะที่ผิวหนังสามารถแบ@งได?เปîน 2 หัวข?อ ได?แก@
6.3.1 การทดสอบคุณภาพเภสัชภัณฑ( (product quality test)
การทดสอบคุณภาพเภสัชภัณฑ( (product quality test) แบ@งเปîน
1) การทดสอบทั่วไปที่ทดสอบกับรูปแบบยาใช?เฉพาะที่ผิวหนังทุกตำรับ (universal tests)
1.1) Description คื อ การอธิ บ ายลั ก ษณะทางกายภาพของตำรั บ ว@ า ลั ก ษณะเปî น เช@ น ไร
ผลิตภัณฑ(ที่ผลิตขึ้นจะต?องมีลักษณะทางกายภาพเช@นเดิมทุกรุ@นการผลิต เช@น สี กลิ่น ความเปîนเนื้อ
เดียวกัน ความเนียนเรียบ ความนุ@มของผลิตภัณฑ( การแยกชั้น ความละเอียดและความสม่ำเสมอของ
เนื้อผลิตภัณฑ( ความเข?มสี ความแรงของกลิ่น การตกตะกอน การตกผลึก และความยากง@ายในการแผ@
กระจายบนผิวหนัง เปîนต?น
1.2) Identification คือ การตรวจสอบเพื่อระบุชนิดของตัวยาสำคัญว@าถูกต?องตรงตามที่ระบุ
ไว?ในฉลากหรือไม@ เพื่อปsองกันความผิดพลาดในการหยิบยาผิดในระหว@างการผลิตยา
1.3) Assay คือ การวิเคราะห(หาปริมาณตัวยาสำคัญ หรือความแรง เพื่อตรวจสอบว@ามี
ปริมาณตามที่ระบุหรือไม@
1.4) Impurity คือการตรวจสอบสิ่งเจือปนซึ่งเปîนสิ่งที่ไม@ต?องการให?มาปนเป®©อนในผลิตภัณฑ(
ยา เพราะสิ่งเจือปนนั้นอาจมีผลต@อความคงตัว ลักษณะภายนอกของตำรับ ทำให?การออกฤทธิ์ของยา
เปลี ่ ย นไป หรื อ เปî น พิ ษ ต@ อ ร@ า งกายได? สิ ่ ง เจื อ ปนอาจเกิ ด จากปฏิ ก ิ ร ิ ย าความไม@ เ ข? า กั น ของตำรั บ
(incompatibility) การสลายตัวของตัวยาสำคัญ การปนเป®©อนในระหว@างกระบวนการผลิต หรือเกิดการ
ปลดปล@อยหรือถูกกัดกร@อนจากภาชนะบรรจุ หรือวัสดุอุปกรณ(เครื่องมือที่ใช?ในการผลิตยาก็ได? เช@น การ
ปนเป®©อนของโลหะ สารอินทรีย( สารอนินทรีย( และตัวทำละลายตกค?าง เปîนต?น
2) การทดสอบเฉพาะที่อาจจะพิจารณาใช?ทดสอบกับรูปแบบยาใช?เฉพาะที่ผิวหนังบางตำรับ
(specific tests)
2.1) Uniformity of dosage units คือ การทดสอบปริมาณบรรจุหรือปริมาณตัวยาสำคัญใน
แต@ละภาชนะบรรจุว@ามีความเท@ากันหรือไม@ บ@งบอกถึงความสม่ำเสมอของการบรรจุ รวมทั้งน้ำหนัก
ผลิตภัณฑ(ที่หายไประหว@างการเก็บในสภาวะต@างๆ ด?วย สามารถนำไปทำนายความคงตัวของผลิตภัณฑ(
ได?
2.2) Water content คือ การหาปริมาณน้ำในตำรับสำหรับบางตำรับที่ทางผู?ผลิตกำหนดขึ้น
2.3) Microbial limits สำหรับยาใช?เฉพาะทีผ่ ิวหนัง เชื้ออาจที่ปนเป®©อนในตำรับและก@อให?เกิด
อันตรายได? ได?แก@ Pseudomonas aeruginosa และ Staphylococcus aureus การทดสอบทำได?โดย

118
ศึกษาปริมาณเชื้อจุลินทรีย(ที่ใช?ออกซิเจนรวม (total aerobic microbial count) กรณีเปîนตำรับที่ใช?ที่
ช@องคลอด ทางเดินป•สสาวะ และทวารหนัก จะต?องตรวจสอบยีสต( และเชื้อราเพิ่มเติม (total
combined yeasts and molds count)
2.4) Antimicrobial preservative content คือ การตรวจสอบปริมาณ และชนิดของสารกัน
เสียในตำรับสำหรับตำรับที่ใส@สารกันเสีย
2.5) Antioxidant preservative content คือ การตรวจสอบปริมาณ และชนิดของสารต?าน
ออกซิเดชันในตำรับสำหรับตำรับที่ใส@สารต?านออกซิเดชัน
2.6) pH คือการวัดค@าความเปîนกรดด@าง ใช?เปîนการตรวจสอบความสม่ำเสมอของแต@ละรุ@นการ
ผลิตได? การสลายตัวของตัวยาสำคัญบางชนิดโดยปฏิกิริยาไฮโดรไลซิสอาจทำให?ความเปîนกรดด@าง
เปลี่ยนแปลง ดังนั้นการวัดค@าความเปîนกรดด@างในตำรับจะเปîนสัญญาณช@วยวัดความคงตัวได?
2.7) Particulate size คือ การวัดขนาดอนุภาคของสารในตำรับ เมื่อตั้งทิ้งไว?หรือเก็บไว?ระยะ
หนึ่งอนุภาคในตำรับอาจเกิดการรวมกลุ@มกันทำให?มีขนาดใหญ@ขึ้น หัวข?อการวัดขนาดอนุภาคนิยม
นำมาใช?ทด สอบในระหว@างการพัฒนาผลิตภัณฑ( ใช?ตรวจสอบความคงตัวของตำรับ และตรวจสอบความ
สม่ำเสมอของแต@ละรุ@นการผลิตได?
2.8) Specific tests for ophthalmic dosage forms คือ การทดสอบเฉพาะสำหรับยาที่ใช?
ที่ตา ได?แก@ การทดสอบการปราศจากเชื้อ และหัวข?ออื่นๆ ที่ระบุใน USP ในหัวข?อ Opthalmic
ointment <771> เช@น การไหล การรั่ว และการปนเป®©อนของโลหะหนัก เปîนต?น
2.9) Viscosity คือ การวัดความหนืด หรือการไหลของตำรับ เปîนหัวข?อหนึ่งที่มีความจำเพาะ
และจำเปîนสำหรับการควบคุมคุณภาพยาที่ใช?ทางผิวหนัง โดยเฉพาะยาที่มีรูปแบบกึ่งแข็ง ความหนืดมี
ผลต@อการซึมผ@านของยาเข?าสู@ผิวหนัง และการปลดปล@อยยาออกจากตำรับ หากตำรับมีความหนืดมากๆ
การซึมเข?าสู@ผิวหนังจะค@อนข?างยาก การเปลี่ยนแปลงของความหนืดจะส@งผลต@อคุณภาพ ความคงตัว
ความรู?สึกของผู?ใช?ต@อเภสัชภัณฑ( อาทิเช@น หากเภสัชภัณฑ(มีความหนืดลดลง แสดงให?เห็นว@าหยดอนุภาค
ของวัฏภาคภายในมีขนาดใหญ@ขึ้นเนื่องจากเกิดการรวมตัวกัน (coalescence) และมีอายุสั้นลง เปîนต?น
ส@วนการไหลมีผลต@อความยากง@ายของการเทเภสัชภัณฑ(ออกจากภาชนะบรรจุ การทาลงบนผิวหนัง และ
ความสม่ำเสมอของการกระจายตัวของตัวยาสำคัญบนผิวหนัง ค@าความหนืดสามารถใช?เปîนป•จจัยหนึ่งใน
การทดสอบความสม่ำเสมอของแต@ละรุ@นการผลิต และการทดสอบความคงตัวของเภสัชภัณฑ(ได? เภสัช
ภัณฑ(ที่ดีควรมีความหนืดเหมาะสมที่ไม@ทำให?เกิดการแยกชั้น คงตัวตลอดอายุของยา และสามารถแผ@
กระจายบนผิวหนังได?ง@าย ป•จจัยที่มีผลต@อความหนืด คือ ปริมาณวัฏภาคภายใน ความหนืดของวัฏภาค
ภายนอก ขนาดอนุภาคภายใน ความเข?มข?นของสารทำอิมัลชัน โครงสร?างทางเคมีของสารทำอิมัลชัน

119
คุณสมบัติของฟÑล(มหุ?มรอบหยดวัฏภาคภายใน วิธีการผลิต และเครื่องมือที่ใช?ผลิต เปîนต?น การวัดความ
หนืดมีหลายวิธีแต@ละวิธีให?ค@าที่แตกต@างกัน นอกจากนี้ยังขึ้นกับป•จจัยหลายชนิด เช@น ความหนืดของ
ตำรับ วิธีการเตรียมยาสำหรับนำมาวัดความหนืด อุณหภูมิที่ใช?ทดสอบ ลักษณะภาชนะบรรจุซึ่งส@งผลถึง
ความยากง@ายในการเทออกมาทดสอบที่อาจต?องใช?แรงกระทำอันจะส@งผลต@อความหนืดของตำรับได?
ดังนั้นการเลือกวิธีใดในการทดสอบความหนืด ควรเลือกให?เหมาะสมกับรูปแบบยาแต@ละประเภท ความ
หนืดสามารถวัดได?ทั้งในสภาวะพัก กล@าวคือ การวัดความหนืดในภาชนะบรรจุ และการวัดในระหว@างที่
ทาลงบนผิวหนังสำหรับการทดสอบความสามารถในการแผ@กระจายบนผิวหนัง การวัดความหนืด
สามารถทำได?หลายวิธี ได?แก@ วิธี capillary method สำหรับเภสัชภัณฑ(ที่มีการไหลแบบ Newtonian
วิธี rotational method และ rheometer สามารถใช?ได?กับเภสัชภัณฑ(ที่มีการไหลแบบ Newtonian
และ Non-Newtonian และวิธี rolling ball method สำหรับเภสัชภัณฑ(ที่มีการไหลแบบ Newtonian
เปîนต?น วิธีที่นิยมใช?วัดความหนืดและการไหลของเภสัชภัณฑ(กึ่งแข็ง ได?แก@
(1) Concentric cylinder viscometer คือ เครื่องมือวัดความหนืดที่มีลักษณะ
ทรงกระบอกจุ@มลงในตัวอย@างที่ต?องการวัดความหนืด (รูปที่ 6.1ก.) จากนั้นทำให?ทรงกระบอกหมุน แรง
ต?านที่เกิดขึ้นจากการหมุนสามารถแปลค@าเปîนค@าความหนืดของตัวอย@าง เหมาะกับตัวอย@างที่ไม@หนืดมาก
เหลว และไหลได?

รูปที่ 6.1 ก.) Concentric cylinder viscometer และ (ข.) Cone and plate viscometer
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

(2) Cone and plate viscometer คือ เครื่องมือวัดความหนืดที่มีลักษณะปลายแหลม

(รูปที่ 6.1ข.) จุ@มลงในตัวอย@างที่ต?องการวัดความหนืด จากนั้นทำให?เกิดการหมุน แรงต?านที่เกิดขึ้นจาก

120
การหมุนสามารถแปลค@าเปîนค@าความหนืดของตัวอย@าง เหมาะกับตัวอย@างที่มีปริมาณน?อยๆ และมีความ
หนืดมาก
(3) Bookfield rotational viscometer คือเครื่องมือวัดความหนืดอัตโนมัติที่จะวัดแรง
ต?านการหมุนของแกนแล?วแปลค@าออกมาเปîนค@าความหนืด (รูปที่ 6.2) สามารถเลือก probe ได?หลาย
รูปแบบตามลักษณะของตัวอย@างที่ต?องการวัด

รูปที่ 6.2 Bookfield rotational viscometer

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

2.10) Tube (content) uniformity เปîนการทดสอบความสม่ำเสมอของปริมาณตัวยาสำคัญ

ที่บรรจุในภาชนะบรรจุ กรณีที่บรรจุไม@เกิน 5 g ให?ทดสอบส@วนหัว (top) และส@วนปลาย (bottom) ของ
หลอดยาหรือภาชนะบรรจุ กรณีบรรจุตั้งแต@ 5 g ขึ้นไปให?ทดสอบ 3 ส@วน คือ ส@วนหัว กลาง และปลาย
หลอดยาหรือภาชนะบรรจุ (รูปที่ 6.3)

121
 Top
Middle
Bottom

รูปที่ 6.3 การแบ@งตัวอย@างในหลอดยาสำหรับการทดสอบ Tube uniformity

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

ขั้นตอนการทดสอบกรณีบรรจุตั้งแต@ 5 g ขึ้นไป และภาชนะบรรจุประเภทอื่น เช@น กระปุก ทำได?

ดังนี้
1) ตัดที่ปลายหลอดยา บีบยาออกจากหลอดใส@ภาชนะอื่น โดยแบ@งเปîนตัวอย@างส@วนหัว กลาง และ
ท?ายหลอด
2) กรณีกระปุก ให?เปÑดฝาออก และดึง plunger ของกระบอกฉีดยาออก (syringe) โดยตัดที่ปลาย
ของส@วนกระบอกออก จุ@มลงในกระปุกจนถึงก?นแล?วยกขึ้น จากนั้นบีบยาในกระบอกฉีดยาออกโดย
แบ@งเปîนส@วนของบน กลางและล@างของกระปุก ใส@ลงในภาชนะอื่น
3) ตรวจสอบลักษณะผลิตภัณฑ(ด?วยตาเปล@า ดูการเปลี่ยนแปลงของสี ลักษณะทางกายภาพ การ
ตกผลึกเปîนของแข็ง การเกิดการเกาะกลุ@มกันเปîนก?อน และวิเคราะห(ปริมาณตัวยาสำคัญด?วยวิธี
วิเคราะห(เฉพาะของยาแต@ละตัว
4) หากตำรับที่ทดสอบมีปริมาณตัวยาสำคัญอยู@ในช@วง 90.0-110.0% ของที่ระบุในฉลาก
(labeled amount; LA) ร@วมกับผลต@างของปริมาณสูงสุดและต่ำที่สุดไม@เกิน 4.5% ถือว@าตำรับนั้น
“ผ@าน” การทดสอบ content uniformity
5) หากไม@ผ@านตามเกณฑ(ข?อ 4 และไม@มีตัวอย@างใดอยู@นอกช@วง 85-115%LA และผลต@างของ
ปริมาณสูงสุดและต่ำที่สุดไม@เกิน 10% จะต?องทดสอบเพิ่มอีก 2 หลอดยาหรือกระปุก และผลการทดสอบ
จะ “ผ@าน” ก็ต@อเมื่อไม@มีตัวอย@างใดที่ %LA อยู@นอกช@วง 5% of product assay range ร@วมกับผลต@าง
ของปริมาณสูงสุดและต่ำที่สุดไม@เกิน 10%
6) หากไม@ผ@านตามเกณฑ(ข?อ 4 หรือ 5 และมีตัวอย@างอยู@นอกช@วง 85-115%LA แต@ไม@มีตัวอย@างใด
เลยที่อยู@นอกช@วง 75-125%LA และผลต@างของปริมาณสูงสุดและต่ำที่สุดไม@เกิน 15% จะต?องทดสอบ
เพิ่มอีก 7 หลอดยาหรือกระปุก และผลการทดสอบจะ “ผ@าน” ก็ต@อเมื่อมีจำนวนอย@างน?อย 29 ตัวอย@าง

122
ที่อยู@ในช@วง ±5% of product assay range และไม@มีตัวอย@างใดที่ %LA อยู@นอกช@วง ±15% of
product assay range ร@วมกับผลต@างของปริมาณสูงสุดและต่ำที่สุดไม@เกิน 15%
ขั้นตอนการทดสอบกรณีบรรจุน?อยกว@า 5 g ทำได?ดังนี้
1) ตัดที่ปลายหลอดยา บีบยาออกจากหลอดใส@ภาชนะอื่น โดยแบ@งเปîนตัวอย@างส@วนหัว และท?าย
หลอด
2) ตรวจสอบลักษณะผลิตภัณฑ(ด?วยตาเปล@า ดูการเปลี่ยนแปลงของสี ลักษณะทางกายภาพ การ
ตกผลึกเปîนของแข็ง การเกิดการเกาะกลุ@มกันเปîนก?อน และวิเคราะห(ปริมาณตัวยาสำคัญด?วยวิธี
วิเคราะห(เฉพาะของยาแต@ละตัว
3) หากตำรับที่ทดสอบมีปริมาณตัวยาสำคัญอยู@ในช@วง 90.0-110.0% ของที่ระบุในฉลาก
(labeled amount; LA) ร@วมกับผลต@างของปริมาณสูงสุดและต่ำที่สุดไม@เกิน 5.5% ถือว@าตำรับนั้น
“ผ@าน” การทดสอบ Content uniformity
4) หากไม@ผ@านตามเกณฑ(ข?อ 3 และไม@มีตัวอย@างใดอยู@นอกช@วง 85-115%LA และผลต@างของ
ปริมาณสูงสุดและต่ำที่สุดไม@เกิน 10% จะต?องทดสอบเพิ่มอีก 2 หลอดยาหรือกระปุก และผลการทดสอบ
จะ “ผ@าน” ก็ต@อเมื่อไม@มีตัวอย@างใดที่ %LA อยู@นอกช@วง 5% of product assay range ร@วมกับผลต@าง
ของปริมาณสูงสุดและต่ำที่สุดไม@เกิน 10%
5) หากไม@ผ@านตามเกณฑ(ข?อ 3 หรือ 4 และมีตัวอย@างอยู@นอกช@วง 85-115%LA แต@ไม@มีตัวอย@างใด
เลยที่อยู@นอกช@วง 75-125%LA และผลต@างของปริมาณสูงสุดและต่ำที่สุดไม@เกิน 15% จะต?องทดสอบ
เพิ่มอีก 7 หลอดยาหรือกระปุก และผลการทดสอบจะ “ผ@าน” ก็ต@อเมื่อมีจำนวนอย@างน?อย 19 ตัวอย@าง
ที่อยู@ในช@วง ±5% of product assay range และไม@มีตัวอย@างใดที่ %LA อยู@นอกช@วง ±15% of
product assay range ร@วมกับผลต@างของปริมาณสูงสุดและต่ำที่สุดไม@เกิน 15%
2.11) คุณสมบัติอื่นๆ เช@น ผลิตภัณฑ(กันแดดควรมีคุณสมบัติทนการชะล?างด?วยน้ำได?ดี
สามารถทดสอบได?โดยให?อาสาสมัครทาผลิตภัณฑ( แล?วให?ว@ายน้ำเปîนเวลา 20 นาที แล?วให?พัก 20 นาที
และลงว@ายต@ออีก 20 นาที จากนั้นทดสอบประสิทธิภาพ เช@น วัดค@า SPF (sun protection factor) ถ?า
ผ@านเกณฑ( แสดงว@าผลิตภัณฑ(นั้นทนต@องการชะล?างด?วยน้ำได?นาน 40 นาที เปîนต?น

123
 3) การทดสอบสำหรับรูปแบบแผ@นแปะนำส@งยาทางผิวหนัง (specific tests for transdermal
drug delivery systems)
แผ@นแปะที่ดีควรมีคุณสมบัติสามารถลอกออกจาก release liner ได?ง@าย และเมื่อแปะที่ผิวหนัง
แล?วสามารถติดแน@นอยู@บนผิวหนังตลอดระยะเวลาที่ใช?และยาออกฤทธิ์ และสามารถลอกออกจาก
ผิวหนังได?โดยไม@ทิ้งรอยกาวไว?ที่ผิวหนัง การทดสอบทางกายภาพของแผ@นแปะคือการทดสอบความ
สามารถในการลอกออก ได?แก@ peel adhesion test, release liner peel test, tack test, cold flow
test, shear test, และ crystal formation test และการทดสอบความสามารถในการยึดติดของแผ@น
แปะ ได?แก@ cold flow test และ shear test นอกจากนี้แล?วแผ@นแปะชนิดระบบกักเก็บยา (reservoir
หรือ pouched) จะต?องมีการทดสอบการรั่วด?วย (leak test)
3.1) Peel adhesion test เปîนการวัดแรงที่ใช?ในการดึงแผ@นแปะที่แปะบนฐานแสตนเลสด?วยมุม
90 หรือ 180 องศา ด?วยอัตราเร็ว 300 mm/min ณ อุณหภูมิและเวลาหนึ่งๆ ทำการทดสอบอย@างน?อย
5 ตัวอย@าง การทดสอบนี้สะท?อนให?เห็นถึงความยากง@ายในการลอกแผ@นแปะออกจากผิวหนัง
3.2) Release liner peel test เปîนการวัดแรงที่ใช?ในการดึงส@วนของ release liner ออกจาก
แผ@นแปะเมื่อดึง release liner ด?วยมุม 90 หรือ 180 องศา ด?วยอัตราเร็ว 300 mm/min ณ อุณหภูมิ
และเวลาหนึ่งๆ ทำการทดสอบอย@างน?อย 5 ตัวอย@าง
3.3) Tack test เปîนการทดสอบความสามารถในการยึดติด ทำได? 2 วิธี คือ
3.3.1) Probe tack method ทำได?โดยแปะแผ@นแปะที่หัววัด จากนั้นดึงหัววัดให?แยกออก
จากแผ@นแปะที่แปะไว? และวัดแรงที่ใช?ในการดึงเพื่อให?แผ@นแปะแยกออกจากหัววัด ทำการทดสอบอย@าง
น?อย 5 ตัวอย@าง
3.3.2) Roll ball method เปîนการวัดระยะที่ลูกบอลเคลื่อนที่ได?บนแผ@นกาวที่วางทำมุม
หนึ่งๆ กับพื้น ทำการทดสอบอย@างน?อย 5 ตัวอย@าง ถ?าเคลื่อนที่ไปได?ไกลแสดงให?เห็นว@าแรงยึดติดไม@ดี
ความสามารถในการยึดติดผิวหนังต่ำ
3.4) Cold flow test เปîนการวัดคุณสมบัติการยึดติดของแผ@นแปะ (cohesive properties) และ
ทดสอบความคงอยู@ของกาวบนผิวหนังหลังแปะที่ผิวหนัง โดยวางลูกตุ?มที่มีทราบน้ำหนักลงบนแผ@นแปะ
จากนั้นดูความเยิ้มเหลว หรือการเปลี่ยนแปลงรูปร@างของส@วนที่เปîนแผ@นกาว หรือการเคลื่อนที่ของกาว
ออกมาจากขอบของแผ@นแปะ
3.5) Shear test เปîนการวัดคุณสมบัติการยึดติดของแผ@นแปะ โดยวัดแรงเฉือนเมื่อดึงแผ@นแปะใน
แนวขนานกับพื้น เพื่อตรวจสอบว@าการลอกแผ@นแปะหลังติดแผ@นแปะบนผิวหนังต?องใช?แรงมากน?อย
เพียงใดในการดึงแผ@นแปะออก บ@งบอกถึงการติดแน@นหรือความแข็งแรงของแผ@นแปะ

124
 3.6) Static shear test ทำได?โดยนำแผ@นแปะยึดกับเครื่องมือทดสอบในแนวตั้งฉากกับพื้นจากนั้น
แขวนตุ?มน้ำหนักที่ทราบน้ำหนัก เช@น 250 g จากนั้นบันทึกเวลาที่ใช?เพื่อดึงแผ@นแปะหลุดออกจากแทน
ยึด ทำการทดสอบอย@างน?อย 5 ตัวอย@าง
3.7) Leak test ใช?ทดสอบกับแผ@นแปะโดยเฉพาะแผ@นแปะที่ระบบกักเก็บยา (drug reservoir)
อาจทำการทดสอบโดยการสังเกตุการรั่วด?วยตาเปล@า หรือการใช?ตุ?มน้ำหนักขนาด 13.6 kg วางลงบน
ผลิตภัณฑ(นาน 2 นาที จากนั้นสังเกตุการรั่วหรือฉีกขาดด?วยตาเปล@า
3.8) Crystal formation เปîนการตรวจสอบรูปผลึกของตัวยาสำคัญในแผ@นแปะ

6.3.2 การทดสอบลักษณะของเภสัชภัณฑ( (product performance test)

การทดสอบลักษณะของเภสัชภัณฑ(เปîนการทดสอบความสามารถในการปลดปล@อยตัวยาสำคัญ
ออกจากตำรับยา การเปลี่ยนแปลงของการปลดปล@อยยาสะท?อนให?เห็นว@าตำรับนั้นๆ อาจมีการ
เปลี่ยนแปลงลักษณะทางเคมีฟÑสิกส(จากการเปลี่ยนแปลงของตัวยาสำคัญ สารช@วยในตำรับ หรือการ
เปลี่ยนแปลงกระบวนการผลิต การขนส@ง ผลจากการเก็บรักษา รวมถึงป•จจัยด?านตำรับและกระบวนการ
อื่นๆ เปîนต?น นอกจากนี้การทดสอบการปลดปล@อยตัวยาสำคัญออกจากตำรับยังใช?เปîนหนึ่งในหัวข?อ
สำหรับการทดสอบในขั้นตอนการพัฒนาตำรับยา การทดสอบวิธีการผลิตเมื่อมีการเปลี่ยนแปลงกรรมวิธี
หรือขั้นตอนในการผลิต และการทดสอบความคงตัวของเภสัชภัณฑ( วิธีทดสอบจะต?องทำซ้ำได? และ
เชื่อถือได? ป•จจัยที่มผี ลต@อการปลดปล@อยยาออกจากตำรับ ได?แก@ คุณสมบัติของตัวยาสำคัญ ลักษณะทาง
กายภาพของตำรับ เช@น หากยาพื้นแข็งมากๆ การปลดปล@อยยาจะไม@ดีนัก ป•จจัย และความแปรปรวน
ด?านการผลิต สภาวะการขนส@ง และการเก็บรักษาผลิตภัณฑ( อายุของผู?ใช?ผลิตภัณฑ( ซึ่งส@งผลต@อลักษณะ
ของผิวหนังในแต@ละอายุซึ่งมีความแตกต@างกัน และป•จจัยด?านรูปแบบตำรับยาอื่นๆ
เมมเบรนที่ใช?ทดสอบการปลดปล@อยยาอาจเปîนเมมเบรนสังเคราะห( เช@น polysulfone,
cellulose acetate, cellulose nitrate, PTFE, nitrate mixed ester, cellophane และ
polytetrafluoroethylene เปîนต?น (การเลือกใช?เมมเบรนได?ถูกกล@าวไว?ในบทที่ 7) หรือใช?ผิวหนังจาก
สัตว(ทดลองหรือมนุษย(เปîนเมมเบรนก็ได? โดยทั่วไปแนะนำให?จุ@มเมมเบรนในสารละลายตัวกลางประมาณ
30 นาทีก@อนนำมาใช?
เมื่อดูดตัวอย@างออกมาจะต?องแทนที่ด?วยสารละลายตัวกลางปริมาตรที่เท@ากับที่ดูดออกมาทุก
ครั้ง สารละลายตัวกลางที่ใช?จะต?องละลายตัวยาสำคัญได? เพื่อให?ตัวยาสำคัญละลายและกระจายตัวใน
ส@วนตัวรับเปîนเนื้อเดียวกันสม่ำเสมอทั่วทั้งส@วนตัวรับ และเกิดสภาวะ sink condition ตลอดระยะเวลา
ที่ทดสอบ ตัวอย@างตัวทำละลายกลางที่นิยมใช? เช@น phosphate buffer solution pH 7.4 น้ำกลั่น

125
หรือน้ำเกลือ เปîนต?น หากตัวยาสำคัญละลายน้ำยาก อาจเติมแอลกอฮอล(หรือสารลดแรงตึงผิวเพื่อช@วย
ให?ตัวยาสำคัญละลายได?
วิธีทดสอบการปลดปล@อยยาออกจากตำรับ มีหลายวิธี ได?แก@
1) Vertical diffusion cell method หรือ Franz diffusion cell method
Vertical diffusion cell method เปîนวิธีทดสอบการปลดปล@อยของตัวยาสำคัญออกจากตำรับ
ยารูปแบบยากึ่งแข็ง เปîนวิธีที่ง@าย ทำซ้ำได? และเชื่อถือได? เครื่องมือที่ใช?มีลักษณะเปîนแก?วที่มีเมมเบรน
กั้นระหว@างส@วนที่ให?ยา (donor) และส@วนที่ยาปลดปล@อยออกมาผ@านเมมเบรน (receptor) ดังแสดงใน
รูปที่ 6.4 หลังจากใส@ยา (ประมาณ 200 mg) ลงในส@วนที่ให?ยาแล?ว ตัวยาสำคัญจะค@อยๆ ปลดปล@อย
ออกมาจากตำรับและเกิดการดูดซึมผ@านเมมเบรนออกมายังส@วนตัวรับ เก็บตัวอย@างที่ส@วนตัวรับที่เวลา
ต@างๆ เช@น ทุกๆ 30 นาที หรือ 1 ชั่วโมง เปîนระยะเวลานาน 4-6 ชั่วโมง ทุกครั้งที่ดูดตัวอย@างออกมา
จะต?องแทนที่ด?วยสารละลายตัวกลางปริมาตรที่เท@ากับที่ดูดออกมาทุกครั้ง เพื่อให?เกิดสภาวะ sink
condition ตลอดระยะเวลาที่ทดสอบ และจะต?องมีแท@งกวนสารละลาย (magnetic stirrer bar) เพื่อ
คนผสมด?วยความเร็ว 600 rpm เพื่อให?ตัวยาสำคัญละลายและกระจายตัวในส@วนตัวรับแบบสม่ำเสมอ
ทั้งนี้ต?องระมัดระวังอย@าให?เกิดฟองอากาศเกิดขึ้นโดยเฉพาะบริเวณใต?เมมเบรน เพราะมีผลต@อการดูดซึม
ได? ในส@วนตัวรับจะต?องควบคุมให?มีอุณหภูมิเช@นเดียวกับอุณหภูมิที่ผิวหนัง คือ 32±1oC หรือ 37±1oC
สำหรับยาที่ใช?ทางช@องคลอด ตัวอย@าง 1 ตำรับควรทำ 6-12 ซ้ำ เพื่อให?ได?ค@าเฉลี่ยที่น@าเชื่อถือ วิธีทดสอบ
นี้สามารถใช?ได?ทั้งในขั้นตอนการพัฒนาตำรับ รวมทั้งการทดสอบความสม่ำเสมอระหว@างรุ@นการผลิต

126
 รูปที่ 6.4 Vertical diffusion cell หรือ Franz diffusion cell
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

2) Immersion cell apparatus (รูปที่ 6.5)

Immersion cell apparatus ประกอบด?วย semisolid adapter บรรจุตำรับยากึ่งแข็งภายใน
และปÑดทับด?วยเมมเบรน จุ@มอยู@ในตัวกลางที่หมุนวนตลอดเวลาด?วยแท@งกวนชนิดเดียวกับ USP
apparatus II with paddle บางครั้งอาจจำเปîนต?องตัดเมมเบรนให?มีขนาดพอดีกับขนาดของ
semisolid adapter ผิวหน?าเมมเบรนจะต?องเรียบ ระวังอย@าให?เกิดรอยฉีกหรือรอยย@น การบรรจุยากึ่ง
แข็งภายใน semisolid adapter ต?องระวังอย@าให?เกิดฟองอากาศใต?เมมเบรน ขนาดบรรจุของ vessel
100 mL – 4 L โดยทั่วไปนิยมใช?ที่ 150-200 mL ควบคุมให?มีอุณหภูมิเช@นเดียวกับอุณหภูมิที่ผิวหนัง คือ
32±1oC หรือ 37±1oC สำหรับยาที่ใช?ทางช@องคลอด ก@อนเริ่มทำการทดลองควรจุ@มเมมเบรนใน
สารละลายตัวกลางประมาณ 30 นาทีก@อนนำมาใช? หลังจากใส@ยา (ประมาณ 300 mg – 2 g) ลงใน
semisolid adapter แล?ว ตัวยาสำคัญจะค@อยๆ ปลดปล@อยออกมาจากตำรับและเกิดการดูดซึมผ@านเม
มเบรนออกมายังส@วนตัวรับ เก็บตัวอย@างที่ส@วนตัวรับที่เวลาต@างๆ อย@างน?อย 5 จุด เช@น ทุกๆ 30 นาที
หรือ 1 ชั่วโมง เปîนระยะเวลานาน 4-6 ชั่วโมง เติมตัวกลางกลับลงไปใน vessel ในปริมาณที่เท@ากัน
หลังจากดูดตัวอย@างออกมาแล?วเพื่อให?การปลดปล@อยยาอยู@ในสภาวะ sink condition

127
 แท@งกวน

Semisolid adapter

รูปที่ 6.5 USP apparatus II with enhancer cells

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

3) USP apparatus IV (Flow-through cell) (รูปที่ 6.6)

การไหลของตัวกลางถูกควบคุมด?วยเครื่องควบคุมแรงดัน (pump) โดยของเหลวตัวกลางจะ
เคลื่อนที่จากภาชนะบรรจุตัวกลางด?านนอกซึ่งควบคุมอุณหภูมิและเขย@าในอ@างควบคุมอุณหภูมิแบบ
เขย@าได? (shaking water bath) ไหลเข?าสู@ flow-through cell และไหลกลับคืนสู@ภาชนะบรรจุตัวกลาง
ข?างนอกด?วยอัตรา 16-24 mL/min ควบคุมให?มีอุณหภูมิเช@นเดียวกับอุณหภูมิที่ผิวหนัง คือ 32±1oC
หรือ 37±1oC สำหรับยาที่ใช?ทางช@องคลอด ภาชนะบรรจุตัวกลางข?างนอกโดยทั่วไปบรรจุตัวกลางที่
ปริมาตร 50-1000 mL เมื่อดูดตัวอย@างที่เวลาต@างๆ จากภาชนะบรรจุตัวกลางข?างนอกแล?ว ให?แทนที่ด?วย
ตัวกลางในปริมาตรที่เท@ากัน เพื่อให?เกิดสภาวะ sink condition

128
 pump

flow-through
cell

รูปที่ 6.6 USP apparatus IV (Flow-through cell)

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

4) USP apparatus 5 (Paddle over disc)

USP apparatus 5 เปîนเครื่องมือที่ใช?ทดสอบการปลดปล@อยตัวยาสำคัญออกจากแผ@นแปะ
หลักการทำงานคล?ายกับ USP dissolution apparatus 2 โดยมีแผ@นดิสก(วางอยู@ด?านล@างของ vessel ให?
ด?านตะแกรงหงายขึ้น โดยวางในตำแหน@งล@างสุดเพื่อให?เกิด dead volume ระหว@างแผ@นดิสก(และ
vessel น?อยที่สุด ลักษณะของแผ@นดิสก(แสดงในรูปที่ 6.7 และมีไม?พาย (paddle) ทำหน?าที่คน
สารละลายตัวกลางภายใน vessel ควบคุมอุณหภูมิที่ 32±0.5oC การวางแผ@นแปะจะวางระหว@างแผ@น
ตะแกรงและแผ@นกระจกโดยหันด?านที่ตัวยาปลดปล@อยออกมาทางด?านตะแกรง ระวังอย@าให?แผ@นแปะมี
รอยพับหรือรอยย@น ผิวหน?าของแผ@นแปะจะต?องเรียบ

129
 คลิปหนีบ
แผ@นตะแกรง
ตำแหน@งวางแผ@นแปะ
แผ@นกระจก

รูปที่ 6.7 แผ@นดิสก(ใน USP apparatus 5

(ที่มา: ดัดแปลงมาจาก USP42/NF37 และวาดโดยคัทลียา เมฆจรัสกุล)

5) USP apparatus 6 (Cylinder)

USP apparatus 6 เปîนเครื่องมือที่ใช?ทดสอบการปลดปล@อยตัวยาสำคัญออกจากแผ@นแปะ
หลักการทำงานคล?ายกับ USP dissolution apparatus 1 แต@แทนที่ basket ใน USP apparatus 1
ด?วยทรงกระบอกที่ทำจากสแตนเลส (stainless steel cylinder) (รูปที่ 6.8) วางแผ@นแปะที่ทรงกระบอก
ในลักษณะเอาด?านที่ตัวยาปลดปล@อยออกด?านนอก อาจใช?กาว กาวสองหน?าช@วยในการติด หรือใช?เมม
เบรนหรือ nylon net ช@วยยึดติดโดยต?องระวังอย@าให?มีฟองอากาศระหว@างเมมเบรนและแผ@นแปะ ระวัง
อย@าให?แผ@นแปะมีรอบพับหรือรอยย@น ตัวกลางภายใน vessel ควบคุมอุณหภูมิที่ 32±0.5oC

Shaft (แกนหมุน)

ทรงกระบอกที่ทำจากสแตนเลส
แผ@นแปะ

รูปที่ 6.8 ทรงกระบอกที่ทำจากสแตนเลสใน USP apparatus 6 (Cylinder)

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

6) USP apparatus 7 (Reciprocating holder)

USP apparatus 7 เปîนเครื่องมือทดสอบการปลดปล@อยของตัวยาสำคัญออกจากแผ@นแปะโดยใช?
ตัวยึดแผ@นแปะชนิด transdermal system holder-angled disk หรือ transdermal system holder-
cylinder จุ@มลงใน vessel ตัวกลางภายใน vessel ควบคุมอุณหภูมิที่ 32±0.5oC กรณีของ

130
transdermal system holder-cylinder จะวางแผ@นแปะด?านนอกของทรงกระบอกในลักษณะเอาด?าน
ที่ตัวยาปลดปล@อยออกด?านนอก อาจใช?กาว กาวสองหน?าช@วยในการติด หรือใช?เมมเบรนหรือ nylon net
ช@วยยึดติดโดยต?องระวังอย@าให?มีฟองอากาศระหว@างเมมเบรนและแผ@นแปะ และระวังอย@าให?แผ@นแปะมี
รอยพับหรือรอยย@น

6.4 การทดสอบความคงตัวของเภสัชภัณฑpทางผิวหนัง (stability test)

เภสัชภัณฑ(ที่พัฒนาขึ้นก@อนนำออกสู@ตลาดจะต?องทดสอบความคงตัว ตามแนวทางของกลุ@ม
ประเทศอาเซียนได?มีการประชุมเพื่อระบุการทดสอบความคงตัวของเภสัชภัณฑ( (ASEAN guideline on
stability study of drug product, 2018) การทดสอบความคงตัวทำได? 3 วิธี ได?แก@
1) การทดสอบความคงตั ว ในสภาวะเร@ ง (accelerated stability testing) คื อ การกำหนด
สภาวะในการทดสอบความคงตัวที่อุณหภูมิวิกฤติเพื่อเร@งปฏิกิริยาการสลายตัวของตัวยาสำคัญ โดย
การเก็บในสภาวะอุณหภูมิ 40±2oC ที่ความชื้น 75±5%RH เปîนระยะเวลา 6 เดือน ตรวจสอบคุณสมบัติ
ของตำรับทุกๆ 3 เดือน กรณีเภสัชภัณฑ(ที่ระบุให?เก็บในตู?เย็นให?ทำการทดสอบที่อุณหภูมิ 25±2oC ที่
ความชื้น 60±5%RH เปîนระยะเวลา 6 เดือน
2) การทดสอบความคงตัวระยะยาว (long-term stability testing) เปîนการทดสอบความคงตัว
ของผลิตภัณฑ(สำเร็จรูปในระยะเวลาที่นาน โดยเก็บในสภาวะการเก็บรักษา โดยเก็บที่อุณหภูมิห?อง
(30±2oC) ที่ความชื้น 75±5%RH ในช@วง 1 ป†แรกให?ตรวจสอบคุณสมบัติของตำรับทุกๆ 3 เดือน ในป†ที่
2 ตรวจสอบทุกๆ 6 เดือน จากนั้นตรวจสอบทุกๆ ป† จบครบตามที่ระบุในวันหมดอายุในฉลากยา กรณี
เภสัชภัณฑ(ทรี่ ะบุให?เก็บในตู?เย็นให?ทำการทดสอบที่อุณหภูมิ 5±3oC เปîนระยะเวลา 12 เดือน กรณีเภสัช
ภัณฑ(ทรี่ ะบุให?เก็บในตู?แช@แข็งให?ทำการทดสอบที่อุณหภูมิ -20±5oC เปîนระยะเวลา 12 เดือน
6.4.1 ป8จจัยที่ควรพิจารณาในการศึกษาความคงตัวของเภสัชภัณฑ(
1) ลักษณะทางกายภาพ ได?แก@ สี กลิ่น ความเปîนกรดด@างต?องไม@เปลี่ยนแปลง เนื้อเรียบสม่ำเสมอ
ความหนืดและการไหลไม@เปลี่ยนแปลง ทาและแผ@กระจายบนผิวหนังได?ดีเช@นเดิม ไม@เปîนเม็ด ขนาด
อนุภาคไม@เปลี่ยนแปลง น้ำในตำรับไม@ระเหยออกไป ไม@แยกชั้น ไม@มีการปนเป®©อนของเชื้อจุลินทรีย( เจล
ไม@เกิดการหดตัว และความใสหรือความขุ@นทึบแสงไม@เปลี่ยนแปลง
2) ค@าความเปîนกรดด@างของตำรับ
3) การปลดปล@อยตัวยาสำคัญออกจากตำรับไม@เปลี่ยนแปลง

131
 4) ความเข?มข?นของตัวยาสำคัญในตำรับไม@เปลี่ยนแปลง โดยจะต?องมีปริมาณตัวยาสำคัญคงอยู@
อย@างน?อยร?อยละ 90 ของปริมาณเริ่มต?น มีความสม่ำเสมอเปîนเนื้อเดียวกันทั่วทั้งภาชนะบรรจุ ตัวยา
สำคัญไม@เกิดปฏิกิริยาการสลายตัวต@างๆ และเข?ากันได?ดีกับสารทุกตัวในตำรับ
5) ความสามารถในการบีบออกมาจากหลอด (extrudability test) คงเดิม ไม@เปลี่ยนแปลง
ทดสอบได?โดยการใช?แท@งเหล็กกดที่กลางหลอดยา แรงที่ใช?ในการกดให?ยาออกมาจากหลอดควรใช?แรง
เท@าเดิม ลักษณะเครื่องมือทดสอบ แสดงในรูปที่ 6.9

รูปที่ 6.9 เครื่องมือทดสอบการบีบออกมาจากหลอด

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

6) ความสามารถในการแผ@กระจาย (spreadability test) เปîนเครื่องมือที่ทดสอบโดยการกดให?

ตำรับแผ@กระจายออก แล?ววัดพื้นที่ที่ตำรับสามารถแผ@กระจายออกได? (รูปที่ 6.10)

132
 รูปที่ 6.10 เครื่องมือทดสอบความสามารถในการแผ@กระจาย
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

นอกจากนี้ การทดสอบความคงตัวของเภสัชภัณฑ(ในขั้นตอนการวิจัยและพัฒนาผลิตภัณฑ(อาจใช?
การทดสอบความคงตัวโดยวิธีการสลับอุณหภูมิสูงและต่ำ (heating-cooling cycling หรือ freeze
thaw cycling method) เช@น การเก็บที่อุณหภูมิ 45oC นาน 24-48 ชั่วโมง จากนั้นนำไปเก็บที่อุณหภูมิ
-15-4oC นาน 24-48 ชั่วโมง นับเปîน 1 รอบ ทำเช@นนี้ 6-8 รอบ เนื่องจากใช?เวลาในการทดสอบสั้น เมื่อ
ได?ผลิตภัณฑ(ที่มีแนวโน?มจะคงตัวแล?วจึงนำไปทดสอบภายใต?สภาวะเร@ง และระยะยาวตามที่ระบุไว?ใน
แนวทางการทดสอบความคงตั ว ของเภสั ช ภั ณ ฑ( (ASEAN guideline on stability study of drug
product, 2018) ต@อไป

6.5 การทดสอบความปลอดภัยของเภสัชภัณฑpทางผิวหนัง (safety test)

6.5.1 การทดสอบการแพxระคายเคืองผิวหนัง
การเกิดการระคายเคือง (irritation) คือ กระบวนการอักเสบจากอาการข?างเคียงที่ไม@พึงประสงค(
เปîนการทำลายผิวหนังชนิดไม@ถาวร อาการมักจะเกิดขึ้นอย@างรวดเร็วหลังใช?เภสัชภัณฑ(และมักหายได?เอง
ในช@วง 1-2 วัน ผิวหนังสามารถฟ®©นตัวได? มักแสดงอาการผิวร?อนแดง บวม ผิวหนังแตก ลอก คัน และปวด
ในขณะทีก่ ารกัดกร@อนผิวหนัง (corrosion) เปîนการทำลายผิวหนังแบบถาวร เช@น การเกิดเนื้อตาย แผล
หรือการเกิดเลือดออก เปîนต?น การทดสอบการระคายเคืองของผลิตภัณฑ(ที่ใช?ที่ผิวหนังสามารถทำได?ทั้ง
ในสัตว(ทดลอง และในมนุษย( ดังนี้

133
 1) การศึกษาการระคายเคืองในกระต@าย (Draiz dermal irritation test)
การศึกษาการระคายเคืองในกระต@าย ใช?กระต@ายโตเต็มวัย สุขภาพดี สายพันธ( albino โกนขน
บริเวณที่จะทดสอบผลิตภัณฑ(ออก มักทำการทดสอบบริเวณหลังลำตัว แบ@งเปîน 2 ซีก ซีกหนึ่งทาเภสัช
ภัณฑ(ทดสอบและอีกซีกหนึ่งทายาพื้นหรือไม@ทาเภสัชภัณฑ(ใดๆ ทั้งนี้อาจมีตัวควบคุมบวก (positive
control) เช@น sodium lauryl sulfate เปîนต?น บันทึกการเปลี่ยนแปลงของผิวหนังที่เกิดขึ้นที่เวลา 1,
24, 48 และ 72 ชั่วโมงหลังจากทายา หากเกิดการเปลี่ยนแปลงขึ้น ให?ตรวจสอบซ้ำอีกครั้งในวันที่ 14
เพื่อดูผลการทำลายผิวหนังว@าเปîนไปแบบถาวรหรือฟ®©นคืนสภาพปกติได? ตามเกณฑ(มาตรฐานของ OECD
(The Organization for Economic Cooperation and Development) guidelines แบ@งระดับการ
ระคายเคือง และความบวม ดังแสดงในตารางที่ 6.1 และ 6.2 ตามลำดับ

ตารางที่ 6.1 ระดับคะแนนความแดงของผิวหนังหลังทาเภสัชภัณฑ(ลงบนผิวหนังในการทดสอบความแพ?

ระคายเคือง

อาการแสดง ระดับคะแนน
ไม@แดง 0
แดงเล็กน?อย เห็นไม@ค@อยชัด 1
แดงเห็นได?ชัด 2
แดงในระดับกลางจนถึงรุนแรง 3
แดงรุนแรงมาก 4
(ที่มา: ดัดแปลงจาก OECD guidelines)

134
ตารางที่ 6.2 ระดับคะแนนของการความบวมของผิวหนังหลังทาเภสัชภัณฑ(ลงบนผิวหนังในการทดสอบ
ความแพ?ระคายเคือง

อาการแสดง ระดับคะแนน
ไม@บวม 0
บวมเล็กน?อย เห็นไม@ค@อยชัด 1
บวมเห็นได?ชัด 2
บวมในระดับกลางจนถึงรุนแรง 3
บวมรุนแรงมาก 4
(ที่มา: ดัดแปลงจาก OECD guidelines)

2) การศึกษาการระคายเคืองในมนุษย(
การศึกษาการระคายเคืองในมนุษย(ทำการทดลองในอาสาสมัครสุขภาพดีที่ไม@ได?ใช?ผลิตภัณฑ(
อื่นร@วมด?วย การทดสอบทำได?โดยแบ@งพื้นที่บนผิวหนัง ณ ตำแหน@งที่ทดสอบสำหรับทายาที่ผิวหนัง และ
ยาพื้นซึ่งมีส@วนประกอบเหมือนผลิตภัณฑ(แต@ไม@มีตัวยาสำคัญ ทั้งนี้อาจมีตัวควบคุมบวก (positive
control) เช@น sodium lauryl sulfate เปîนต?น นิยมทดสอบที่ต?นแขนด?านนอก (รูปที่ 6.11) โดย
ประเมินความรุนแรงของการเกิดอาการแดงและบวมที่ผิวหนัง แล?วให?ระดับคะแนน เช@น ให?ค@าคะแนน
0 หากไม@เกิดปฏิกิริยาใดๆ ที่เห็นได?ด?วยตาเปล@า คะแนนเปîน 1 หากพบว@าผิวหนังมีอาการร?อนแดงปาน
กลาง ให?คะแนนเปîน 2 หากผิวหนังมีอาการร?อนแดงมาก ให?คะแนนเปîน 3 หากผิวหนังเกิดอาการร?อน
แดงมากร@วมกับบวม และให?ค@าคะแนนเปîน 4 หากพบว@าผิวหนังมีอาการร?อนแดงมากร@วมกับอาการบวม
ผิวหนังเปîนเม็ดตุ@มพอง โดยอ@านผลทุกวันเปîนระยะเวลานาน 21 วัน หรือจนกระทั่งเกิดอาการระคาย
เคือง โดยใน 12 ชั่วโมงแรกควรจะตรวจสอบอาการผิดปกติทุกๆ 1 ชั่วโมง

135
 รูปที่ 6.11 การทดสอบการแพ?ระคายเคืองในอาสาสมัครสุขภาพดี
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

6.6 บทสรุป
การควบคุมคุณภาพยาเปîนหัวข?อที่จำเปîนมากหัวข?อหนึ่งสำหรับตำรับยาทุกๆ ตำรับซึ่งจะต?อง
ทดสอบคุณภาพของเภสัชภัณฑ(ทุกชนิด และควบคุมคุณภาพยาให?ได?มาตรฐาน และปลอดภัยก@อน
จำหน@ายหรือจ@ายให?กับผู?ป§วย เภสัชภัณฑ(ทางผิวหนังก็เช@นเดียวกันจะต?องมีการควบคุม โดยในเภสัช
ตำรับของสหรัฐอเมริกา (USP) มีข?อกำหนดชัดเจนว@าเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนังจะต?องควบคุมคุณภาพ 2
หัวข?อหลัก ได?แก@ การทดสอบคุณภาพเภสัชภัณฑ( และการทดสอบลักษณะของเภสัชภัณฑ( มีความ
จำเปîนทั้งในขั้นตอนระหว@างการวิจัยและพัฒนารูปแบบยาเพื่อให?ได?ตำรับที่ดีและออกฤทธิ์ได?ตาม
ต?องการ และระหว@างการผลิตเพื่อควบคุมให?ยามีคุณสมบัติ และคุณภาพสม่ำเสมอเท@ากันในทุกๆ รุ@นการ
ผลิต สามารถปลดปล@อยตัวยาสำคัญออกจากตำรับได? และได?ผลิตภัณฑ(ที่ดี คงตัว สามารถใช?กับผู?ป§วย
ได?อย@างปลอดภัย ไม@ก@อให?เกิดการแพ?ระคายเคืองต@อผิวหนังผู?ป§วย

บรรณานุกรม
ACCSQ-PPWG Meeting 25th, 2018. ASEAN guideline on stability study of drug product.
Bali, Indonesia, pp. 1–40.
Dykes, P.J., Pearse, A.D., 2002. Safety considerations for dermal and transdermal
formulations, in: Walters, K. (Ed.), Dermatological and transdermal formulations.
Marcel Dekker Inc., New York.
OECD, 2015. Test No. 404: Acute Dermal Irritation/Corrosion.
https://doi.org/https://doi.org/https://doi.org/10.1787/9789264242678-en

136
Singh, J., Maibach, H., 2002. Transdermal delivery and cutaneous reactions, in: Walters,
K. (Ed.), Dermatological and transdermal formulations. Marcel Dekker Inc., New
York, pp. 529–548.
The United States Pharmacopeia and The National Formulary (USP 42-NF 37), 2019. The
United States Pharmacopeial Convention, Inc., Rockville, MD.

คำถามท+ายบท
1. คุณลักษณะที่ดีของรูปแบบยากึ่งแข็งสำหรับใช?เฉพาะทีผ่ ิวหนังควรมีลักษณะอย@างไร
2. หัวข?อการทดสอบใดที่จำเพาะเฉพาะเภสัชภัณฑ(ชนิดยาปsายตา (Ophthalmic ointments)
3. การวัดความหนืดมีความจำเปîนสำหรับเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนังอย@างไร
4. การทดสอบความคงตัววิธีใดเหมาะกับการทดสอบความคงตัวของเภสัชภัณฑ(ในขั้นตอนการ
พัฒนา
5. การทดสอบการแพ?ระคายเคืองนิยมทาเภสัชภัณฑ(ที่ผิวหนังบริเวณใด

137
138
7 บทที่ 7 หลักการตั้งตำรับเภสัชภัณฑlทางผิวหนัง
(Principle of formulation of dermatological products)

7.1 บทนำ
การตั้งตำรับยาเพื่อให?ได?ตำรับที่มีคุณลักษณะที่ดีตามต?องการ มีความคงตัว ออกฤทธิ์ทางการ
รักษา มีประสิทธิภาพและความปลอดภัย ควรมีการศึกษาข?อมูลก@อนการตั้งตำรับ รวมทั้งการศึกษา
คุณสมบัติทางกายภาพ ทางเคมี และทางเคมีฟÑสิกส( อาทิเช@น รูปผลึกของตัวยาสำคัญ ขนาดและการ
กระจายตัวของอนุภาคตัวยาสำคัญ ค@าการละลายของตัวยาสำคัญ ความสามารถในการซึมผ@านผิวหนัง
ของตัวยาสำคัญ และความไม@เข?ากันกับสารช@วยทางเภสัชกรรมในตำรับ เปîนต?น ซึ่งข?อมูลเหล@านี้จะช@วย
ให?สามารถพัฒนาผลิตภัณฑ(ในแนวทางที่เหมาะสม สามารถเลือกสูตรตำรับ และกระบวนการผลิตที่
เหมาะสม และเพื่อประสิทธิภาพและความรวดเร็วในการเลือกสารช@วยทางเภสัชกรรมที่เหมาะสมกับตัว
ยาสำคัญ นอกจากนีใ้ นบทนี้จะได?กล@าวถึงบรรจุภัณฑ(สำหรับเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง รวมทั้งเสนอแนะ
แนวทางในการพัฒนาเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง

7.2 การศึกษาข+อมูลกCอนการตั้งตำรับ (preformulation)

การศึ ก ษาข? อ มู ล ก@ อ นการตั ้ ง ตำรั บ เปî น หนึ ่ ง ในขั ้ น ตอนการพั ฒ นายา (รู ป ที ่ 7.1) หลั ง จาก
กระบวนการพัฒนายาใหม@ที่เริ่มต?นจากการค?นพบตัวยา ซึ่งอาจจะได?จากการสังเคราะห(ทางเคมี การ
ดัดแปลงโครงสร?างทางเคมีของยาเดิม จากแหล@งธรรมชาติ เช@น พืชสมุนไพร หรือสัตว( กระบวนการทาง
เทคโนโลยีชีวภาพ และการออกแบบด?วยคอมพิวเตอร( เปîนต?น จากนั้นจึงทำการศึกษาข?อมูลทั้งทางเคมี
ทางกายภาพ ทางเคมีฟÑสิกส( และทางชีวภาพของตัวยาสำคัญ ศึกษาฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา และความเปîน
พิษ ซึ่งเปîนการศึกษาทั้งในหลอดทดลอง ในเซลล(เพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ และการศึกษาในสัตว(ทดลอง เรียก
การศึ ก ษาในระดั บ นี ้ ว @ า การศึ ก ษาก@ อ นคลิ น ิ ก (preclinical study) จากนั ้ น ทำการศึ ก ษาในมนุ ษ ย(
(clinical study) ซึ่งประกอบด?วยระยะที่ 1, 2, และ 3 ต@อจากนั้นจึงเปîนขั้นตอนของการยื่นข?อมูล
ทั้งหมดเพื่อขอขึ้นทะเบียนยาและขอรับใบอนุญาตเพื่อผลิตออกจำหน@าย เมื่อออกจำหน@ายแล?วจะต?องมี
การติดตามผลที่เกิดขึ้นทั้งในด?านฤทธิ์ในการรักษา และความปลอดภัยต@อด?วย เรียกขั้นนี้ว@า การติดตาม
หลังวางตลาด (post-marketing surveillance)

139
 à สารสังเคราะหB
ค?นพบสารออกฤทธิ์ทางยา à สารทีด่ ัดแปลงโมเลกุลมาจากตัวยาสำคัญเดิม
à สารจากธรรมชาติ
à การศึกษาทางเคมี à การศึกษาความเป:นพิษในสัตวB
การศึกษาก@อนคลินิก à การศึกษาทางกายภาพ à การพัฒนาตำรับ
à การศึกษาทางชีวภาพ à การผลิตและการควบคุมคุณภาพ
à การศึกษาขWอมูลกYอนการตั้งตำรับ à การออกแบบบรรจุภัณฑBและฉลาก
à การขึ้นทะเบียน
การขออนุญาตศึกษาในมนุษย(
à คณะกรรมการจริยธรรมพิจารณาขWอมูล

à Phase I clinical trials

การศึกษาในมนุษย( à Phase II clinical trials
à Phase III clinical trials

à การขึ้นทะเบียน
การขึ้นทะเบียนยา
à FDA พิจารณาขWอมูล

à Phase IV clinical trials

การศึกษาหลังการวางจำหน@าย à การศึกษาขWอบYงใชWเพิ่มเติม
à การรายงานผลขWางเคียงที่เกิดขึ้น ขWอบกพรYองของผลิตภัณฑB

รูปที่ 7.1 ขั้นตอนการพัฒนายาใหม@

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

การศึกษาข?อมูลก@อนการตั้งตำรับ เปîนกระบวนการหนึ่งในขั้นตอนการศึกษาก@อนคลินิก เปîน

ข?อมูลพื้นฐานเพื่อให?สามารถพัฒนาผลิตภัณฑ(ในแนวทางที่เหมาะสม นำไปใช?ในการตั้งรับอย@างมี
หลักการ ลดจำนวนสูตรตำรับที่จะนำไปพัฒนาต@อไป ปsองกันการสูญเสียในการผลิต สามารถเลือกสูตร
ตำรับ และกระบวนการผลิตที่เหมาะสม เพื่อให?ได?ตำรับที่มีความคงตัว ตัวยาสำคัญสามารถปลดปล@อย
ออกจากตำรับ และถูกดูดซึมเข?าสู@ร@างกายเพื่อออกฤทธิ์ได? มีประสิทธิภาพในการรักษา ลดป•ญหาในการ
ทดลองในขั้นคลินิก และช@วยในการเลือกสารช@วยทางเภสัชกรรมในตำรับที่เหมาะสม หัวข?อที่ศึกษาก@อน
การตั้งตำรับอาจแตกต@างกันไปขึ้นกับรูปแบบยาหรือชนิดของยา ข?อมูลก@อนการตั้งตำรับที่สำคัญ ได?แก@

140
 7.2.1 รูปผลึกของตัวยาสำคัญ
รูปผลึกของตัวยาสำคัญ (polymorph) คือ สารชนิดเดียวกัน มีสูตรทางเคมีเหมือนกัน แต@มีการ
จัดเรียงตัวที่แตกต@างกัน ทำให?มีคุณสมบัติทางเคมีเหมือนกันแต@คุณสมบัติทางกายภาพแตกต@างกัน แบ@ง
ตามการจัดเรียงตัวได?เปîน 2 รูปผลึก (รูปที่ 7.2) ได?แก@ 1) รูปผลึกสัญฐาน (crystalline) เปîนรูปผลึกที่
ลักษณะโมเลกุลของตัวยาวางตัวกันแบบเปîนระเบียบ ซึ่งอาจมีการจัดเรียงตัวได?หลายรูปแบบ โดยสาร
แต@ละชนิดอาจจะมีรูปผลึกได?ต@างๆ กัน บางสารอาจมี 2 รูปผลึก ขณะที่บางสารมีมากกว@า 10 ชนิด
ปรากฏการณ( เ ช@ น นี ้ เ รี ย กว@ า ภาวะพหุ ส ั ญ ฐาน (polymorphism) และ 2) รู ป ผลึ ก อสั ญ ฐาน
(amorphous) เปîนรูปผลึกที่ลักษณะโมเลกุลของตัวยาวางตัวกันแบบไม@เปîนระเบียบ จะมีพลังงานสูง
และมี เสถี ยรภาพต่ ำ จึ งอาจจะพบว@ ารู ปผลึ กอสั ญฐานเปลี ่ ยนแปลงไปเปî นรู ปผลึ กสั ญฐานได? โดย
ธรรมชาติ นอกจากนี้รูปผลึกอสัญฐานสามารถดูดความชื้นเข?าไปในโครงสร?างภายในได?ทำให?มีคุณสมบัติ
ดูดความชื้นสูง ในการพัฒนาตำรับควรเลือกใช?รูปผลึกที่มีความคงตัวในการเตรียมตำรับ อย@างไรก็ตาม
รูปผลึกอสัญฐานมีค@าการละลายที่สูงกว@า และมีการดูดซึมได?ดีกว@า มีประโยชน(ในการแก?ป•ญหาการดูด
ซึม บางครั้งอาจจำเปîนต?องเลือกใช?รูปผลึกอสัญฐานในการเตรียมตำรับแต@ต?องมั่นใจว@าตัวยาสำคัญมี
ความคงตัวไม@เกิดการเปลี่ยนแปลงรูปผลึกในช@วงอายุของยา
รูปผลึกสัญฐานที่แตกต@างกัน และรูปผลึกอสัญฐานส@งผลให?ตัวยาสำคัญมีคุณสมบัติทางเคมี
กายภาพที่ต@างกันได? เช@น จุดหลอมเหลว การละลาย ความหนาแน@น ความคงตัว คุณสมบัติทางประจุ
และความแข็ง เปîนต?น อาทิเช@น รูปผลึกอสัญฐานละลายน้ำได?ดีกว@า และอัตราการละลายสูงกว@าตัวยา
รูปแบบสัญฐาน นอกจากนี้พหุสัญฐานต@างชนิดกันมีจุดหลอมเหลวต@างกันได? เพราะมีการจัดเรียงตัวของ
ผลึกต@างกัน และระยะทางระหว@างโมเลกุลต@างกันด?วย ด?วยความแตกต@างด?านคุณสมบัติทางกายภาพ
ของพหุสัญฐานต@างๆ ดังที่กล@าวไปในข?างต?น ส@งผลให?พหุสัญฐานมีความสำคัญต@อการพัฒนาตำรับเปîน
อย@างมากเนื่องจากการใช?พหุสัญฐานที่ต@างกันของสารมีผลต@อคุณภาพของเภสัชภัณฑ( ตัวอย@างเช@น การ
ใช?รูปผลึกของตัวยาสำคัญ dexamethasone ซึ่งมีรูปผลึก 2 รูปแบบ ได?แก@ รูปแบบ A เปîนรูปแบบที่ไม@
คงตัว (metastable form) กล@าวคือ เปîนรูปแบบที่มีเสถียรภาพทางเทอร(โมไดนามิกส(ต่ำ จะมีจุด
หลอมเหลวต่ำ และมีค@าการละลายสูง ในขณะที่รูปแบบ B เปîนรูปแบบที่คงตัว (stable form) กล@าวคือ
เปîนรูปแบบที่เสถียรภาพทางเทอร(โมไดนามิกส(สูงสุดที่ความดันและอุณหภูมิหนึ่ง จะมีจุดหลอมเหลว
สู ง สุ ด มี ค @ า การละลายต่ ำ สุ ด (Oliveira et al. 2018) โดยธรรมชาติ อ าจเกิ ด การเปลี ่ ย นแปลงจาก
metastable form ไปเปîน stable form ได? อาจส@งผลให?มีการเจริญของผลึกทำให?เกิดการกระจาย
ขนาดของอนุภาคที่ไม@ต?องการ หรือทำให?เกิดเปîนตะกอนแข็งจับตัวกันเปîนก?อนแข็งอยู@ที่ก?นภาชนะ หรือ
ตัวยาสำคัญไม@ละลายในยาพื้นหรือมีขนาดใหญ@ขึ้นทำให?มีความรู?สึกสากเมื่อทาบนผิวหนัง

141
 รูปที่ 7.2 รูปผลึกตัวยาสำคัญ ก) รูปผลึกสัญฐาน (crystalline) และ ข) รูปผลึกอสัญฐาน
(amorphous)
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

การตรวจสอบรูปผลึกสามารถทำได?หลายวิธี ได?แก@ การใช?กล?องจุลทรรศน(ชนิดโพลาไรซ(

(polarized light microscope) เทคนิคการวิเคราะห(เชิงความร?อน (thermal analysis) ด?วยเครื่อง
differential scanning calorimetry (DSC) หรือ thermogravimetric analysis (TGA) เทคนิค
infrared spectroscopy หรือใช?เทคนิค X-ray powder diffraction (XRPD) ดังรายละเอียดต@อไปนี้
1) การใช?กล?องจุลทรรศน(ชนิดโพลาไรซ( (polarized light microscope) เปîนวิธีตรวจสอบ
สภาพของผลึกที่มีระบุในเภสัชตำรับของสหรัฐอเมริกา (USP) ตัวยาสำคัญที่เปîนผลึกจะเรืองแสงไบรีฟ
รินเจนซ( (birefringence)
2) การวิเคราะห(เชิงความร?อน (thermal analysis) เปîนการศึกษาการเปลี่ยนแปลงของตัวยา
เมื่อได?รับความร?อน เครื่องมือที่ใช?สำหรับวิเคราะห(การเปลี่ยนแปลงความร?อน ได?แก@ DSC เปîนการวัด
เอนทาลป†© (enthalpy) ของตัวยาเมื่อเกิดการเปลี่ยนแปลงจากความร?อน เหมาะกับการศึกษาเกี่ยวกับ
พหุ ส ั ญ ฐาน ตั ว ยาสำคั ญ ที ่ ม ี ร ู ป ผลึ ก ต@ า งกั น จะแสดงเทอร( โ มแกรม (DSC thermogram) และจุ ด
หลอมเหลวที่ต@างกัน และเครื่อง TGA เปîนการวัดน้ำหนักของสารที่เปลี่ยนแปลงเมื่อได?รับความร?อน เช@น
การให?ความร?อนแก@ผลึกที่มีน้ำในรูปผลึก (hydrated) จะเกิดการสูญเสียโมเลกุลน้ำผลึก และรายงาน
เปîนร?อยละน้ำหนักที่ลดลงต@อน้ำหนักตั้งต?นสำหรับการสูญเสียโมเลกุลของตัวทำละลายจากผลึกชนิด
hydrated รูปผลึกที่ต@างกันจะให?ค@าของร?อยละน้ำหนักที่ลดลงต@างกัน
3) เทคนิค infrared spectroscopy (IR) เปîนเทคนิคที่ใช?วิเคราะห(รูปผลึกพหุสัญฐาน ซึ่งแต@ละ
รูปผลึกจะแสดงสเปกตรัมอินฟราเรด (IR spectrum) ต@างกัน เนื่องจากพันธะของโมเลกุลยาในผลึก
พหุสัญฐานเมื่อได?รับพลังงานรังสีอินฟราเรดจะสั่นได?ไม@เท@ากัน ตัวอย@างสำหรับวิเคราะห( IR spectrum

142
ทำได?โดยกระจายผงยาหรือแขวนลอยผงยาในตัวพาเฉื่อย เช@น โพแทสเซียมโบรไมด( (KBr) แล?วนำไปอัด
เปîนแผ@นบางก@อนนำไปวิเคราะห(
4) X-ray powder diffraction (XRPD) เปî น เทคนิ ค ที ่ ส ามารถใช? ร ะบุ เ อกลั ก ษณ( ผ ลึ ก หรื อ
ตรวจสอบรูปแบบของผลึกพหุสัญฐานได? เนื่องจากให?ข?อมูลที่ชัดเจน รวดเร็ว ใช?ตัวอย@างไม@มาก และ
ขั้นตอนการวัดค@อนข?างง@าย เมื่อรังสีเอกซ(ตกกระทบผลึกที่มีโครงสร?างที่เปîนระเบียบและสม่ำเสมอ
ในช@วงความยาว จะเกิดการเลี้ยวเบน (diffraction) และแสดงแบบอย@างการเลี้ยวเบน (XRD pattern)
ที่ประกอบด?วยพีกที่องศาตกกระทบต@างๆ ที่มีลักษณะเฉพาะตัวสำหรับแต@ละรูปผลึก ในขณะที่รูปผลึก
แบบอสัญฐานจะแสดงพีกขนาดกว?าง (diffuse halo pattern) เรียบ ไม@แหลม เนื่องจากไม@มีโครงสร?าง
ที่เรียงกันเปîนระเบียบในช@วงยาว

7.2.2 ขนาดอนุภาคและการกระจายตัวของอนุภาค (particle size และ particle size

distribution)
ขนาดอนุภาคของตัวยาสำคัญ และการกระจายตัวของขนาดอนุภาคเปîนป•จจัยที่มีผลต@ออัตราการ
ละลาย การดูดซึม ความสม่ำเสมอของปริมาณยา (content uniformity) สี ความคงตัว การไหล อัตรา
การตกตะกอน และลักษณะความเรียบเนียนของตำรับเมื่อทาลงบนผิวหนัง อนุภาคขนาดใหญ@เมื่อทาลง
บนผิวหนังจะทำให?รู?สึกสากผิว อนุภาคที่มีขนาดเล็กสามารถละลายและดูดซึมผ@านเมมเบรนได?ง@ายและ
เร็วกว@าอนุภาคที่มีขนาดใหญ@ เนื่องจากอนุภาคที่เล็กจะมีพื้นที่ผิวที่สัมผัสกับตัวทำละลายหรือของเหลว
ในร@างกายได?มากกว@า อย@างไรก็ตามการลดขนาดอนุภาคให?มีขนาดเล็กมากเกินไปอาจเพิ่มโอกาสสัมผัส
จากป•จจัยในสภาวะแวดล?อม เช@น ออกซิเจน แสง ความชื้น มากกว@าอนุภาคที่มีขนาดใหญ@กว@า ทำให?เกิด
การเสื่อมสลายได?ง@ายกว@า นอกจากนี้อนุภาคของตัวยาควรมีขนาดสม่ำเสมอเพราะหากมีการกระจายตัว
ของขนาดอนุภาคสูงอาจส@งผลต@อความไม@สม่ำเสมอของปริมาณยาได? การวัดขนาดอนุภาคและการ
กระจายตัวของขนาดอนุภาคมีข?อดีและข?อจำกัดที่แตกต@างกันไป ผู?ทำการทดลองควรเลือกใช?วิธีการหรือ
เครื่องมือให?ถูกต?องและเหมาะสมกับคุณสมบัติของสารและรูปแบบเภสัชภัณฑ(ที่จะผลิต การวัดขนาด
อนุภาคสามารถวัดได?หลายวิธี ได?แก@
1) การใช?แร@ง (analytical sieving)
แร@งเปîนอุปกรณ(ทใี่ ช?สำหรับแยกขนาดอนุภาคโดยอาศัยการสั่นสะเทือนที่อาจจะทำโดยแร@งมือ
หรือแร@งด?วยเครื่องกล แรงลมหรืออากาศ มีลักษณะเปîนช@องที่มีรูเปÑดที่มีขนาดแตกต@างกันในแต@ละชั้นที่
เรียงต@อกันประมาณ 5-10 ชั้น ตะแกรงอาจทำจากไนลอน หรือลวดเหล็ก หรือพลาสติก (รูปที่ 7.3) การ
แร@งทางเภสัชกรรมมักใช?แรงการสั่นสะเทือนจากเครื่องกล ซึ่งมีตัวสั่นช@วยให?เกิดการสั่น ทำให?อนุภาคผง

143
ยาถูกแยกตามขนาดรูเปÑดของแต@ละชั้นที่เรียงลำดับจากขนาดรูเปÑดกว?างไปสู@รูเปÑดแคบ ก@อนการแร@งต?อง
ชั่งน้ำหนักผงยาที่ใช? (25-100 กรัม) และน้ำหนักแร@งในแต@ละชั้น หลังสิ้นสุดการทดสอบนำแร@งแต@ละชั้น
ซึ่งมีผงยาค?างอยู@ไปชั่งน้ำหนักอีกครั้ง จะได?น้ำหนักผงยาที่ค?างอยู@ในแต@ละชั้น ผงยาที่ผ@านแร@งลงมา
เรียกว@า undersize ส@วนผงยาที่ค?างอยู@บนแร@ง เรียกว@า oversize ถ?าผงยาผ@านจากแร@งขนาดรูเปÑด 5
mm ลงมาค?างอยู@บนแร@งขนาดรูเปÑด 1 mm จะกล@าวได?ว@า ผงยากลุ@มนี้มีขนาดอนุภาคอยู@ในช@วง 1-5
mm จากนั้นจะสามารถคำนวณปริมาณผงยาที่ขนาดอนุภาคในแต@ละช@วงตามขนาดของรูเปÑดแร@ง จะได?
ขนาดอนุภาคและการกระจายขนาดอนุภาคของผงยาตัวอย@าง

รูปที่ 7.3 ตะแกรงร@อนสำหรับวัดขนาดอนุภาค (sieving analysis)

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

การใช?แร@งในการวัดขนาดอนุภาคมีข?อเสียคือมักพบความผิดพลาดค@อนข?างมาก ผงยาอาจเกาะ
ติดกันแน@น ผงยาเกาะติดกับแร@ง ต?องใช?เวลาในการแร@งนานขึ้น ส@งผลให?อนุภาคผงยามีโอกาสแตกหักได?
การวัดขนาดอนุภาคอาจไม@ถูกต?อง ไม@ตรงกับความเปîนจริง วิธีนี้จึงไม@เหมาะกับผงยาที่เปîนอนุภาค
เปราะบาง แตกหักง@าย มีรูปร@างแบนหรือรูปเข็ม เกิดประจุไฟฟsาได?ง@าย และมีอนุภาคละเอียดเล็กมากๆ
วิธีแร@งจึงเปîนวิธีที่มักใช?สำหรับอนุภาคที่มีขนาดใหญ@ในระดับที่สามารถมองเห็นได?ง@ายด?วยตาเปล@า หรือ
ต?องการแยกขนาดอนุภาคที่อยู@ในผงยาเพื่อนำไปใช?ศึกษาต@อไป

144
 2) การใช?กล?องจุลทรรศน( (light microscopy) และกล?องจุลทรรศน(อิเลคตรอนแบบส@องกราด
(scanning electron microscope)
การใช?กล?องจุลทรรศน(สามารถวัดขนาดอนุภาค และบอกรูปร@างลักษณะของอนุภาค ลักษณะ
พื้นผิว สามารถแยกอนุภาคเดี่ยว และอนุภาคที่เกิดการรวมกลุ@มกันได? แต@มีข?อเสียคือ ใช?เวลานาน รูปร@าง
และตำแหน@งของอนุภาคมีผลอย@างมากต@อขนาดที่วัดได? หากอนุภาคมีอนุภาคที่ไม@สมมาตรจะทำให?
ตัดสินใจยากว@าจะวัดในมิติใด จึงอาจเกิดความลำเอียงจากผู?วัดได? ทั้งนี้ในป•จจุบันมีสิ่งอำนวยความ
สะดวกที่ช@วยให?ใช?เวลาน?อยลงได?โดยใช?โปรแกรมคอมพิวเตอร(ช@วยในการประมวลผลหาค@าเฉลี่ยของ
ขนาดอนุภาค กล?องจุลทรรศน(แบบธรรมดาสามารถใช?กับอนุภาคที่มีขนาด 3-150 µm โดยจะมีอุปกรณ(
วัดขนาดติดตั้งอยู@ในตัวเครื่องตรงเลนส(ตา เช@น ไมโครมิเตอร( (micrometer) ซึ่งมีลักษณะคล?ายไม?
บรรทัดเล็กๆ มีสเกล (scale) บอกขนาด กรณีวัดผงยาสามารถทำได?โดยกระจายผงยาในตัวกลางที่ไม@
ละลายผงยา ตัวกลางที่ใช?ควรมีความหนืดพอเหมาะ จากนั้นหยดลงบนแผ@นสไลด(และปÑดด?วย cover
slip ระวังอย@าให?มีฟองอากาศเพราะจะบดบังอนุภาคยาที่แท?จริง ในขณะที่กล?องจุลทรรศน(อิเลคตรอ
นแบบส@องกราดสามารถใช?กับอนุภาคที่มีขนาด 0.1-150 µm มองเห็นรูปร@างและลักษณะพื้นผิวของ
อนุภาคที่มีขนาดเล็กได?ชัดเจนกว@าการใช?กล?องจุลทรรศน(แบบธรรมดาเนื่องจากสามารถขยายภาพวัตถุ
ได?มากขึ้น ตัวอย@างของภาพภายใต?กล?องจุลทรรศน(อิเลคตรอนแบบส@องกราดแสดงในรูปที่ 7.4 ซึ่งแสดง
เห็นรูปร@างลักษณะของอนุภาคที่เปîนทรงกลม และบอกขนาดอนุภาคได? การวัดขนาดอนุภาคด?วยกล?อง
จุลทรรศน(ควรวัดขนาดอนุภาคจำนวน 300-500 อนุภาคขึ้นไปจึงจะได?ข?อมูลที่ถูกต?อง และยอมรับได?

145
รูปที่ 7.4 ภาพใต?กล?องจุลทรรศน(อิเลคตรอนแบบส@องกราด (scanning electron microscope) ของ
ตำรับยาแขวนตะกอนนาโนของกระชายดำ
(ดัดแปลงจาก: Mekjaruskul et al., 2020)

3) การวัดขนาดอนุภาคโดยอาศัยการเปลี่ยนแปลงความต@างศักย(ไฟฟsา (coulter counter หรือ

electrical stream sensing zone method) อนุภาคของตัวยาสำคัญที่บรรจุอยู@ในเครื่องจะถูกบังคับ
ให?เคลื่อนผ@านขั้วไฟฟsาทีละอนุภาค ความต@างศักย(ไฟฟsาระหว@างขั้วไฟฟsาจึงเปลี่ยนแปลงไปตามปริมาตร
ของอนุภาค ข?อมูลที่ได?จะแสดงในรูปสัญญาณเปîนเส?น ทำให?สามารถเห็นการกระจายขนาดและจำนวน
อนุภาคในช@วงขนาดต@างๆ สามารถใช?กับอนุภาคที่มีขนาด 0.6-1,200 µm
4) การกระเจิงของแสงแบบพลวัต (dynamic light scattering; DLS) หรือ photon correlation
spectroscopy เปîนวิธีที่ได?รับความนิยมมากในป•จจุบันเนื่องจากมีความถูกต?องสูง รวดเร็ว และวัด
ขนาดอนุภาคได?ทั้งตัวยาสำคัญที่เปîนผงแห?ง และของเหลว เช@น อิมัลชัน และลิโพโซม เปîนต?น เทคนิคนี้
สามารถวัดขนาดอนุภาคได?ด?วยเครื่อง zetasizer ดังแสดงในรูปที่ 7.5 การเตรียมตัวอย@างทำได?โดย
กระจายตัวอย@างในของเหลวที่ควรมีคุณสมบัติดังต@อไปนี้
ก. ไม@ละลายอนุภาค ไม@ทำให?อนุภาครวมตัวกัน หรือบวม
ข. ผ@านการกรอง ใส ไม@มีสี ไม@ดูดกลืนแสงที่ความยาวคลื่นที่ใช?
ค. มีค@าดัชนีหักเหต@างจากค@าดัชนีหักเหของอนุภาค โดยค@าดัชนีหักเหมีความถูกต?องมากกว@า
±0.5%

146
 ง. ค@าความหนืดมีความถูกต?องมากกว@า ±0.5%
จ. เมื่อทำการตรวจสอบการปนเป®©อนของเครื่องมือให?สัญญาณความเข?มต่ำ
ฉ. สอดคล?องกับคำแนะนำของเครื่องมือในเรื่องการตรวจสอบการกระเจิงพื้นหลัง
เครื่อง zetasizer จะมีแหล@งกำเนิดแสงให?ลำแสงส@งไปยังอนุภาคที่แขวนลอยอยู@ในตัวกลางที่เปîน
ของเหลว และเคลื่อนที่แบบสุ@มอย@างสม่ำเสมอหรือเรียกว@าการเคลื่อนที่แบบบราวน( (Brownian
motion) การเคลื่อนที่นี้จะส@งผลกระทบต@อความเข?มของแสงที่กระเจิงจากอนุภาค อนุภาคขนาดใหญ@
จะเคลื่อนที่ช?า ทำให?เกิดความถี่ในการกระเพื่อมขึ้นลงของแสงที่กระเจิงต่ำ และอนุภาคขนาดเล็กจะ
เคลื่อนที่ได?เร็ว จะมีความถี่ในการกระเพื่อมของแสงที่กระเจิงสูงกว@า ความถี่ของการกระเพื่อมขึ้นลง
สามารถตรวจจับโดยใช?หลอดทวีพลังแสง (photomultiplier) ข?อมูลที่ได?จะแสดงในรูปสัญญาณเปîน
เส?น ทำให?สามารถเห็นการกระจายขนาดและจำนวนอนุภาคในช@วงขนาดต@างๆ โดยแสดงเปîนดัชนีการ
กระจายตัว (polydispersity index, PDI) เปîนปริมาณไม@มีหน@วยที่บอกถึงการกระจายตัวของขนาด
อนุภาค ค@า PDI ที่น?อยกว@า 0.1 แสดงให?เห็นว@าตัวอย@างทดสอบมีขนาดอนุภาคสม่ำเสมอ วิธีนี้สามารถใช?
กับอนุภาคที่มีขนาด 0.003-3 µm

รูปที่ 7.5 เครื่อง zetasizer ที่ใช?เทคนิค dynamic light scattering (DLS)

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

147
 7.2.3 ค0าการละลาย (Solubility)
ค@าการละลายคือปริมาณตัวยาสำคัญที่สามารถละลายได?อย@างอิ่มตัวในตัวทำละลายที่อุณหภูมิ
ใดๆ อาจแสดงเปîนหน@วยความเข?มข?น เช@น mg/mL, molar หรือ µg/mL เปîนต?น ตาม United States
Pharmacopoeia (USP) ระบุคำจำกัดความของความสามารถในการละลายเปîนช@วงดังแสดงในตารางที่
7.1 ป•จจัยที่มีผลต@อค@าการละลายของตัวยาสำคัญ ได?แก@ อุณหภูมิ ขนาดอนุภาค และค@าความเปîนกรด
ด@าง ตัวยาสำคัญจะต?องสามารถละลายได?ในยาพื้น และอยู@ในรูปแบบสารละลายเท@านั้นจึงจะสามารถดูด
ซึมผ@านเมมเบรนเข?าผิวหนัง และ/หรือกระแสเลือด และออกฤทธิ์ได? ดังนั้นการศึกษาค@าการละลายของ
ตัวยาสำคัญจึงเปîนอีกหนึ่งตัวแปรที่จำเปîนต?องศึกษาก@อนการตั้งตำรับ ก@อนการตั้งตำรับใดๆ ผู?พัฒนา
ตำรับจำเปîนต?องทราบค@าการละลายในตัวทำละลายต@างๆ อาทิเช@น น้ำ พรอพิลีนไกลคอล (propylene
glycol) พอลิเอทิลีนไกลคอล 400 (polyethylene glycol 400) แอลกอฮอล( (alcohol) และกลีเซอรีน
(glycerin) เปîนต?น การทราบค@าการละลายของตัวยาสำคัญในตัวทำละลายต@างๆ จะช@วยในการเลือกตัว
ทำละลายที่ใช?ในการละลายยา เช@น หากตั้งตำรับยาน้ำใส ตัวยาสำคัญที่ละลายน้ำได?น?อย จะต?องใช?ตัว
ทำละลายอื่นช@วยในการละลาย หรือตำรับยากึ่งแข็ง เมื่อต?องการเติมตัวยาสำคัญลงในยาพื้น จะต?อง
ละลายตัวยาสำคัญให?เปîนสารละลายด?วยตัวทำละลายที่สามารถละลายยาได?

ตารางที่ 7.1 คำจำกัดความของความสามารถในการละลายของตัวยาสำคัญตาม USP 42

คำจำกัดความ ปริมาตรตัวทำละลายที่ใชxละลายตัวยาสำคัญ 1
ส0วน
ละลายได?ดีมาก (very soluble) น?อยกว@า 1
ละลายได?ดี (freely soluble) 1-10
ละลาย (soluble) 10-30
ละลายได?บ?าง (sparingly soluble) 30-100
ละลายได?น?อย (slightly soluble) 100-1,000
ละลายได?น?อยมาก (very slightly soluble) 1,000-10,000
ไม@ละลาย (Practically insoluble, มากกว@า 10,000
insoluble)
(ที่มา: ดัดแปลงมาจาก The United States Pharmacopeia and The National Formulary (USP
42-NF 37) 2019)

148
 การหาค@าการละลายของตัวยาสำคัญทำได?โดยเติมตัวยาสำคัญให?มากเกินพอลงไปในตัวทำละลาย
จากนั้นเขย@าเปîนเวลา 24-48 ชั่วโมง หรือจนได?สารละลายอิ่มตัว ในอ@างควบคุมอุณหภูมิที่อุณหภูมิ 25oC
หรือ 30oC นำส@วนผสมไปป•ìนเหวี่ยงแยกตะกอนและสารละลาย จากนั้นวิเคราะห(ความเข?มข?นของตัวยา
สำคัญที่ละลายได?อย@างอิ่มตัวในส@วนสารละลาย (supernatant) ด?วยเทคนิควิเคราะห( เช@น เทคนิคสเปก
โตรโฟโตเมตรี (spectrophotometry) หรือเทคนิคโครมาโตรกราฟ†แบบของเหลวสมรรถนะสูง (high
performance liquid chromatography, HPLC) เปîนต?น หากตัวยาสำคัญคือสารสำคัญที่อยู@ในสาร
สกัดสมุนไพร สามารถหาค@าการละลายในตัวทำละลายต@างๆ ได?ดังวิธีที่อธิบายใน Mekjaruskul et al.,
2013 ที่ศึกษาค@าการละลายของสารสำคัญเมทอกซีฟลาโวน (methoxyflavones) ทั้ง 3 ชนิด
(pentamethoxy flavone, trimethoxyflavone และ dimethoxyflavone) ในสารสกัดกระชายดำ
กล@าวโดยสังเขปคือ นำสารสกัดกระชายดำปริมาณมากเกินพอมาละลายในตัวทำละลายต@างๆ จากนั้น
เขย@าเปîนเวลา 48 ชั่วโมง ในอ@างควบคุมอุณหภูมิที่อุณหภูมิ 25oC จากนั้นนำสารผสมไปป•ìนเหวี่ยงที่
ความเร็ว 112 g เปîนเวลา 5 นาที แยกส@วนที่เปîนสารละลายอิ่มตัวและตะกอน จากนั้นวิเคราะห(ปริมาณ
สารสำคัญเมทอกซีฟลาโวน 3 ชนิดในสารละลายด?วยเทคนิคโครมาโตรกราฟ†แบบของเหลวสมรรถนะสูง
(HPLC) ผลค@าการละลายของสารสำคัญเมทอกซีฟลาโวน 3 ชนิดในสารสกัดกระชายดำแสดงในตารางที่
7.2 จากตารางสารสำคัญในกระชายดำละลายได?น?อยในน้ำ แต@ละลายได?ดีใน Tween®20, Tween®80
และเอทานอล

ตารางที่ 7.2 ค@าการละลายของสารสำคัญเมทอกซีฟลาโวนในตัวทำละลายต@างๆ

ค0าการละลาย (mg/mL)
ตัวทำละลาย
Pentamethoxyflavone Trimethoxyflavone Dimethoxyflavone
สารลดแรงตึงผิว
Polyoxyethylene castor oil 3.651 ± 0.027 6.645 ± 0.074 3.459 ± 0.086
Span®80 0.617 ± 0.100 0.787 ± 0.280 0.529 ± 0.139
Tween®80 4.650 ± 0.054 8.494 ± 0.037 4.286 ± 0.020
Tween®20 5.535 ± 0.486 10.060 ± 0.892 5.018 ± 0.430
ตัวทำละลายช0วย
Water 0.199 ± 0.033 0.145 ± 0.007 ND*
PEG 200 4.225 ± 0.034 5.091 ± 0.102 2.921 ± 0.019

149
 ค0าการละลาย (mg/mL)
ตัวทำละลาย
Pentamethoxyflavone Trimethoxyflavone Dimethoxyflavone
PEG 400 4.494 ± 0.009 5.238 ± 0.176 3.025 ± 0.125
Glycerol 0.309 ± 0.022 0.457 ± 0.061 0.393 ± 0.034
Ethanol 99.5% 5.725 ± 0.589 6.025 ± 0.507 3.604 ± 0.340
Propylene glycol 4.563 ± 0.176 5.474 ± 0.152 3.204 ± 0.106
ND: not detectable, ดัดแปลงจาก: Mekjaruskul et al. 2013

นอกจากการเพิ่มการละลายตัวยาสำคัญด?วยการใช?ตัวทำละลายร@วมแล?วอาจใช?วิธีอื่นร@วมเพื่อ
ช@วยให?ตัวยาสำคัญละลายได? เช@น การปรับความเปîนกรดด@างของตำรับ วิธีนี้สามารถใช?ได?กับตัวยาที่เปîน
กรดอ@อนหรือด@างอ@อน เมื่อตัวยาสำคัญอยู@ในสภาวะด@างสำหรับตัวยาสำคัญที่เปîนกรดอ@อนหรือเมื่อตัวยา
สำคัญอยู@ในกรดสำหรับตัวยาสำคัญที่เปîนด@างอ@อน ตัวยาสำคัญจะอยู@ในรูปที่แตกตัวซึ่งตัวยาจะสามารถ
ละลายได? โดยสามารถศึกษาค@าความเปîนกรดด@างที่สามารถละลายตัวยาสำคัญได?ดีโดยหาค@าการละลาย
ของตัวยาสำคัญในสารละลายบัฟเฟอร(ที่ pH ต@างๆ ในช@วง pH ของร@างกาย (physiological pH) ซึ่งมี
ค@าอยู@ระหว@าง 1-8 โดยใช?วิธีทดสอบดังที่อธิบายดังข?างต?น จากนั้นสร?างกราฟความสัมพันธ(ระหว@างค@า
การละลาย หรือความเข?มข?นของตัวยาสำคัญที่สามารถละลายได?อย@างอิ่มตัวในสารลายบัฟเฟอร( pH
ต@างๆ กับค@า pH ต@างๆ (pH-solubility profile) ดังตัวอย@างที่แสดงในรูปที่ 7.6 จากภาพจะได?ว@าที่ pH
ที่ตัวยาสำคัญละลายได?ดีคือที่ pH มากกว@า 8 ดังนั้นหากต?องการตั้งตำรับให?ตัวยาสำคัญสามารถละลาย
ได? หรืออยู@ในรูปสารละลายจะต?องตั้งตำรับให?มี pH มากกว@า 8

150
 รูปที่ 7.6 ค@าการละลายของยาในสารลายบัฟเฟอร( pH ต@างๆ (pH-solubility profile)
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

7.2.4 อัตราการละลาย (dissolution rate)

อัตราการละลาย คือ ปริมาณตัวยาสำคัญที่สามารถละลายออกมาในรูปแบบของสารละลายใน
ช@วงเวลาหนึ่ง กลไกการดูดซึมของยาจะประกอบไปด?วย 2 ขั้นตอนหลัก คือ อนุภาคตัวยาจะละลาย
กลายเปîนโมเลกุลหรือไอออนอยู@ในของเหลวในร@างกาย จากนั้นจึงซึมผ@านเยื่อบุผิวเข?าสู@ชั้นผิวหนัง
ตำแหน@งที่ออกฤทธิ์ หรือดูดซึมเข?าสู@กระแสเลือด การดูดซึมยาจะขึ้นกับอัตราการละลายเปîนหลัก ดังนั้น
ถ?าเลือกใช?ยารูปที่มีอัตราการละลายต@างกัน เช@น การเลือกใช?รูปเกลือต@างๆ หรือรูปพหุสัญฐานที่ต@างกัน
อาจมีผลต@อการดูดซึมยา การเพิ่มอัตราการละลายของยาสามารถทำได?หลายวิธี เช@น การเลือกใช?
รูปแบบเกลือที่เหมาะสม การเลือกรูปผลึกอสัญฐาน การลดขนาดอนุภาคเพื่อเพิ่มพื้นที่ผิวโดยการบดลด
ขนาด เปîนต?น
อัตราการละลายของยาที่มีอนุภาคเปîนทรงกลมสามารถอธิบายได?ด?วยสมการ Noyes-Whitney
ดังนี้

!+ ,-((/ − ()
=
!# ℎ

เมื่อ dm/dt หมายถึง อัตราการละลาย

k หมายถึง สัมประสิทธิ์การแพร@ (diffusion coefficient)
A หมายถึง พื้นที่ผิวของอนุภาคที่สัมผัสกับตัวทำละลาย

151
 Cs หมายถึง ความเข?มข?นของยาในชั้นแพร@ (diffusion layer)
C หมายถึง ความเข?มข?นของยาในสารละลายปริมาณมากด?านนอก (bulk
solution)
h หมายถึง ความหนาของชั้นแพร@
ตามสมการข?างต?น โมเลกุลตัวยาที่ผิวด?านนอกของอนุภาคจะสัมผัสกับตัวทำละลาย และละลาย
ออกมาอยู@ในชั้นแพร@ (diffusion layer) ความเข?มข?นของยาในชั้นนี้จะเท@ากับค@าการละลายของตัวยา
เมื่อโมเลกุลของยาแพร@ผ@านชั้นแพร@ออกมาสู@สารละลายด?านนอก (bulk solution) (รูปที่ 7.7) ซึ่งจะมี
ความเข? ม ข? น ของตั ว ยาลดหลั ่ น กั น ไป (concentration gradient) ชั ้ น แพร@ จ ะอยู @ ต ิ ด กั บ ผิ ว อนุ ภ าค
ตลอดเวลาแต@อาจมีความหนาแน@นลดลงเมื่อสารละลายถูกคน หากอัตราการกำจัดโมเลกุลของตัวยา
ออกจาก bulk solution มี ค @ า สู ง กว@ า อั ต ราการละลายของยาสู @ ช ั ้ น แพร@ (อาจกล@ า วได? ว @ า ค@ า C มี
ค@ า ประมาณ 0) จะทำให? ค @ า Cs – C จะมี ค @ า ประมาณ Cs ในการหาอั ต ราการละลายควรเลื อ ก
สารละลายตัวกลาง (medium) ที่ให?ค@า C ไม@เกิน 10% ของค@า Cs เพื่อที่จะรักษาให?ความเข?มข?น Cs –
C มีค@าใกล?เคียง Cs เรียกสภาวะเช@นนี้ว@า Sink condition ซึ่งจะพบในร@างกายเมื่ออัตราการซึมผ@านเมม
เบรนสูงกว@าอัตราการละลายของยาอย@างมาก แต@หากมีปริมาณตัวยาสะสมอยู@ใน bulk solution มาก
จนกระทั่งเกิดอิ่มตัว จะทำให?ค@า Cs มีค@าใกล?เคียง C นั่นคืออัตราการละลายจะเข?าใกล? 0 หรืออาจกล@าว
ได?ว@าตัวยาไม@ละลายหรือละลายได?น?อยแล?ว กรณีเช@นนี้เกิดขึ้นเมื่อยามีการซึมผ@านเมมเบรนไม@ดี มีป•ญหา
การดูดซึมเนื่องจากการซึมผ@านเมมเบรนเปîนหลัก ป•จจัยที่มีผลต@ออัตราการละลายของอนุภาคยาแสดง
ดังตารางที่ 7.3

อนุภาคยา
C ชั้นแพร@ (diffusion layer)
สารละลายด?านนอก h
Cs
(Bulk solution)

รูปที่ 7.7 การละลายของอนุภาค

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

152
ตารางที่ 7.3 ป•จจัยที่มีผลต@ออัตราการละลายของอนุภาคยา

ค0าพารามิเตอร(
พื้นที่ผิวของอนุภาค (A)
ความเข?มข?นของยาใน diffusion
layer (Cs)
ความเข?มข?นของยาใน bulk
solution (C)
สัมประสิทธิ์การแพร@ (k)
(ที่มา: ดัดแปลงมาจาก Aulton 2007)
ป8จจัยที่มีผลต0อค0าพารามิเตอร(
ขนาดอนุภาค
การกระจายของอนุภาคในของเหลวในร@างกาย ณ ตำแหน@งที่
ดูดซึม
ความพรุนของผงยา (porosity)
อุณหภูมิ
ค@าความเปîนกรดด@าง (pH)
โครงสร?างทางเคมีของยา
รูปผลึกของยา
สารเจือปน
ปริมาณของเหลวในร@างกาย ณ ตำแหน@งที่ดูดซึม
การซึมผ@านของโมเลกุลยาผ@านเมมเบรน
ความหนาของ diffusion layer
สัมประสิทธิ์การแพร@ของยาในร@างกาย ณ ตำแหน@งที่ดูดซึม

การเลือกใช?เมมเบรนจะต?องพิจารณาวัสดุที่ใช?ทำเมมเบรน และขนาดรูเปÑดของเมมเบรนให?
เหมาะสมกับตัวยาสำคัญด?วย จากการศึกษาของ Mekjaruskul และคณะ (Mekjaruskul et al. 2021)
พบว@าเมมเบรนที่ผลิตด?วยวัสดุต@างชนิดกัน รูเปÑดของเมมเบรนต@างกัน หรือแม?แต@เมมเบรนที่ทำจากวัสดุ
ชนิดเดียวกัน ขนาดรูเปÑดเหมือนกันแต@ผลิตจากแหล@งผลิตต@างกัน มีลักษณะโครงสร?างของเมมเบรนต@าง
กัน ดังจะแสดงได?จากภาพใต?กล?องจุลทรรศน(อิเลคตรอนแบบส@องกราด (รูปที่ 7.8) นอกจากนี้การ
เลื อ กใช? เ มมเบรน ต@ า งชนิ ด กั น ยั ง มี ผ ลต@ อ ปริ ม าณและอั ต ราการละลายของยาดั ง ตั ว อย@ า งของยา
dexamethasone ที่แสดงในรูปที่ 7.9 ดังนั้นควรศึกษาชนิดและขนาดรูเปÑดของเมมเบรนที่เหมาะสม
โดยควรเปîนเมมเบรนเข?ากันได?กับตัวยา ไม@เกิดปฏิกิริยาจับกับตัวยา และไม@จำกัดการแพร@ผ@านของตัวยา
ที่แพร@จากยาพื้นในตำรับออกไปยังตัวกลาง medium) อีกทั้งเมื่อเลือกชนิดของเมมเบรนที่เหมาะสมได?
แล?ว ควรใช?เมมเบรนจากแหล@งผู?ผลิตรายเดียวเพื่อลดความแปรปรวนของอัตราการละลายของยา

153
0.45 µm polyethersulfone จากบริษัท 0.45 µm polyethersulfone จากบริษัท
Sterlitech® (WA, USA) Merck Millipore® (Ireland)

1.2 µm polyethersulfone จากบริษัท 0.45 µm cellulose acetate จากบริษัท

Sterlitech® (WA, USA) Whatman® (Germany)

0.45 µm cellulose acetate จากบริษัท 0.45 µm cellulose acetate จากบริษัท

Sterlitech® (WA, USA) Sartorius® (Germany)

154
 1.2 µm nylon จากบริษัท Merck Millipore® (Ireland)

รูปที่ 7.8 ภาพใต?กล?องจุลทรรศน(อิเลคตรอนแบบส@องกราดของเมมเบรนที่ทำจากวัสดุต@างชนิดกันจาก

บริษัทต@างๆ
(ที่มา: ดัดแปลงจาก Mekjaruskul et al. 2021)

รูปที่ 7.9 อัตราการละลายของยา dexamethasone โดยใช?เมมเบรนชนิดต@างๆ ใน USP apparatus

IV โดยเทียบกับไม@ใช?เมมเบรน
เมื่อ M-I คือ 0.45 µm polyethersulfone จากบริษัท Sterlitech® (WA, USA), M-II คือ 0.45 µm
polyethersulfone จากบริษัท Merck Millipore® (Ireland), M-III คือ 1.2 µm polyethersulfone
จากบริษัท Sterlitech® (WA, USA), M-IV คือ 0.45 µm cellulose acetate จากบริษัท Whatman®

155
 (Germany), M-V คือ 0.45 µm cellulose acetate จากบริษัท Sterlitech® (WA, USA), M-VI คือ
0.45 µm cellulose acetate จากบริษัท Sartorius® (Germany), M-VII คือ 1.2 µm nylon จาก
บริษัท Merck Millipore® (Ireland) (ที่มา: ดัดแปลงจาก Mekjaruskul et al. 2021)

การเตรียมเมมเบรนสำหรับใช?ในการศึกษาอัตราการละลายของตำรับยากึ่งแข็งสามารถทำได? 2
วิธีดังแสดงในงานวิจัยของผู?เขียน (Mekjaruskul et al. 2021) ได?แก@ 1) การกรองผ@าน (syringe filter
testing) ดังแสดงในรูปที่ 7.10ก เปîนการวางแผ@นกรองในหัวกรองจากนั้นกรองสารละลายตัวยาสำคัญ
ผ@านชุดกรอง แล?ววิเคราะห(ปริมาณตัวยาสำคัญของสารละลายที่กรองผ@านตัวกรอง และ 2) การแช@ใน
ตัวกลางเปîนเวลา 24 ชั่วโมง (24 h incubation method) วิธีนี้ทำได?โดยแช@แผ@นกรองในสารละลายตัว
ยาสำคัญที่อุณหภูมิหนึ่ง บนจานหมุน (rotator) ดังแสดงในรูปที่ 7.10ข เปîนเวลา 24 ชั่วโมง จากนั้น
วิเคราะห(ประมาณตัวยาสำคัญในสารละลายส@วนใสที่ได?หลังจากการป•ìนเหวี่ยงแยกตะกอน เมือ่
เปรียบเทียบ 2 วิธี พบว@าการใช?วิธี 24 h incubation method ให?ข?อมูลการดูดซับบนเมมเบรนของตัว
ยาสำคัญได?ชัดเจนกว@าวิธี syringe filter testing เนื่องจากกระบวนการดูดซับของเมมเบรนต?องอาศัย
เวลาที่ทำให?ตัวยาสำคัญซึมผ@านเข?าไปยังรูพรุนของเมมเบรน นอกจากนี้การศึกษาของ Mekjaruskul
และคณะ (2021) ได?ทดลองใช?สารลายตัวยาสำคัญ 2 ความเข?มข?น ได?แก@ สารละลายเจือจาง และ
สารละลายอิ่มตัวที่ ผลการศึกษาพบว@าทั้ง 2 ความเข?มข?นให?ผลการดูดซับของเมมเบรนไม@ต@างกัน
(Mekjaruskul et al. 2021) ดังนั้นการเตรียมเมมเบรนสำหรับการศึกษาอัตราการละลายอาจเลือกใช?
สารละลายตัวยาสำคัญที่ความเข?มข?นใดความเข?มข?นหนึ่งโดยวิธี 24 h incubation method

156
 ก ข

รูปที่ 7.10 ก: การกรองผ@าน (syringe filter testing) และ ข: การแช@ในตัวกลางเปîนเวลา 24 ชั่วโมง

(24 h incubation method)
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

การเลือกชนิดและปริมาตรของตัวกลาง (dissolution media) ควรคำนึงถึงการกำหนดสภาวะ

sink condition ซึ่งคือสภาวะที่มีปริมาตรของตัวกลางมากพอที่จะทำให?ความเข?มข?นของตัวยาสำคัญใน
ตัวกลางน?อยกว@าค@าการละลายของตัวยาสำคัญ 10 เท@า ในกรณีตัวยาสำคัญละลายน้ำได?น?อยมากหรือ
ไม@ได?เลย อาจพิจารณาเติมสารลดแรงตึงผิว เช@น Tween®80 หรือ sodium lauryl sulfate เปîนต?น
เพื่อช@วยการละลายของตัวยาสำคัญในตัวกลางได?บ?าง โดยเติมในความเข?มข?นที่สูงกว@าความเข?มข?นไม
เซลล(ขั้นวิกฤต (critical micelle concentration, CMC) เช@น Tween®80 ใช?ที่ความเข?มข?นมากกว@า
0.02-0.08% หรือ sodium lauryl sulfate ใช?ที่ความเข?มข?นมากกว@า 0.18-0.23%
การศึกษาอัตราการละลายมักใช?ในระหว@างขั้นตอนการพัฒนาตำรับยากึ่งแข็ง เพื่อประเมิน
คุณสมบัติของตำรับยากึ่งแข็งที่พัฒนาขึ้น รวมทั้งเปรียบเทียบสูตรตำรับต@างๆ เพื่อใช?เปîนป•จจัยเบื้องต?น
ในการคัดเลือกตำรับที่เหมาะสมสำหรับการศึกษาในขั้นอื่นๆ ต@อไป การศึกษาอัตราการละลายของตำรับ
ยารูปแบบกึ่งแข็งสำหรับใช?ภายนอก ได?แก@
1) USP apparatus IV (flow-through cell) (รูปที่ 7.11) การไหลของตัวกลางถูกควบคุมด?วย
เครื่องควบคุมแรงดัน (pump) โดยของเหลวตัวกลางจะเคลื่อนที่จากภาชนะบรรจุตัวกลางด?านนอกซึ่ง
ควบคุมอุณหภูมิและเขย@าในอ@างควบคุมอุณหภูมิแบบเขย@าได? (shaking water bath) ไหลเข?าสู@ flow-
through cell และไหลกลับคืนสู@ภาชนะบรรจุตัวกลางข?างนอก ที่เวลาต@างๆ สุ@มสารละลายตัวกลางใน
ภาชนะบรรจุตัวกลางไปวิเคราะห(ความเข?มข?นของตัวยาสำคัญ และสร?างกราฟความสัมพันธ(ระหว@าง

157
ความเข? มข? นสะสมของตั วยาที ่ เวลาต@ างๆ (dissolution profile) ลั กษณะของ flow-through cell
แสดงในรูปที่ 7.12 ที่ด?านปลายเปîนรูปทรงกรวยบรรจุลูกป•ดแก?วเล็กๆ จำนวน 1 เม็ดที่ปลายด?านแหลม
เพื่อปsองกันไม@ให?เม็ดบีดไหลออกจากเซลล( ภายในเซลล(บรรจุเม็ดบีดเพื่อกระจายให?ตัวกลางไหลผ@าน
พื้นที่ผิวสัมผัสของเมมเบรนทุกพื้นที่เท@าๆ กัน และควบคุมให?ตัวกลางไหลผ@านด?วยแรงขับที่ไม@มากจน
ต?านการแพร@ผ@านเมมเบรนของตัวยาสำคัญออกจากตำรับ และปsองกันไม@ให?เมมเบรนเกิดการฉีกขาด มี
ภาชนะบรรจุยาภายใน (semisolid adapter) ดังแสดงในรูปที่ 7.13 และปÑดทับด?วยเมมเบรน

รูปที่ 7.11 USP apparatus IV (flow-through cell)

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

158
 Semisolid adapter
เม็ดบีด
Water jacketed

รูปที่ 7.12 Flow-through cell

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

ถ?วยสำหรับบรรจุ ฝาปÑด
ตำรับยากึ่งแข็ง

รูปที่ 7.13 Semisolid adapter

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

2) Franz diffusion cell วิ ธ ี น ี ้ จ ะบรรจุ ต ำรั บยากึ ่ ง แข็ ง ในส@ ว นบน (donor chamber) จากนั้ น
ประกบกั บ ตั ว รั บ (receptor chamber) โดยมี เ มมเบรนเปî น ตั ว กั ้ น ดั ง แสดงในรู ป ที ่ 7.14 franz
diffusion cell มี water jacket สำหรับควบคุมอุณหภูมิ เมื่อเริ่มการทดสอบดูดสารละลายในตัวรับที่
เวลาต@างๆ นำไปวิเคราะห(ความเข?มข?นของตัวยาสำคัญ จะได?กราฟความสัมพันธ(ระหว@างความเข?มข?น
สะสมของตัวยาสำคัญกับเวลา (dissolution profile)

159
 รูปที่ 7.14 Franz diffusion cell
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

3) USP apparatus II with enhancer cells หรือ immersion cell ประกอบด?วย semisolid
adapter ที่บรรจุตำรับยากึ่งแข็งภายในและปÑดทับด?วยเมมเบรนจุ@มอยู@ในตัวกลางที่หมุนวนตลอดเวลา
ด?วยแท@งกวนชนิดเดียวกับ USP apparatus II with paddle (รูปที่ 7.15)

แท@งกวน

Semisolid adapter

รูปที่ 7.15 USP apparatus II with enhancer cells

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

160
 7.2.5 การศึกษาความสามารถในการซึมผ0าน (permeability study)
กระบวนการดูดซึมยาประกอบด?วย 2 ขั้นตอน ได?แก@ การละลายของอนุภาคยาในยาพื้น และการ
ดูดซึมเข?าสู@ผิวหนัง โดยทั่วไปการซึมผ@านเมมเบรนของตัวยาสำคัญจะดีหรือไม@ดีจะขึ้นกับโครงสร?าง
โมเลกุลของยา การแตกตัวเปîนไอออนของตัวยา ความเปîนกรดด@าง ณ บริเวณที่ดูดซึม ค@าการละลายใน
ไขมัน และน้ำหนักโมเลกุลของตัวยา ตัวยาที่สามารถดูดซึมได?จะต?องอยู@ในรูปที่ไม@แตกตัว (unionized
form) การละลายในไขมันสามารถพิจารณาได?จากสัมประสิทธิ์การแบ@งภาคระหว@างวัฏภาคน้ำมันและ
น้ำ (oil-water partition coefficient หรือ log P) โมเลกุลยาที่มีขั้วหรือละลายในไขมันได?น?อย ค@า log
P จะน?อยกว@า 0 และมีขนาดใหญ@จะมีการดูดซึมน?อย ขณะที่โมเลกุลยาที่ละลายได?ดีในไขมัน ค@า log P
จะมากกว@า 0 มักจะดูดซึมได?ดี นอกจากนี้การมีขนาดโมเลกุลเล็กมีผลเพิ่มการดูดซึมยาผ@านเมมเบรนได?
ด?วย
การศึกษาความสามารถในการซึมผ@านของตัวยาสำคัญผ@านผิวหนังเปîนข?อมูลสำคัญในการพัฒนา
ตำรับ หากตัวยาสำคัญสามารถซึมผ@านได?น?อย อาจพิจารณาเลือกสารช@วยเพิ่มการซึมผ@าน วิธีที่นิยมใช?ใน
การศึกษาความสามารถในการซึมผ@านของตัวยาสำคัญผ@านผิวหนังคือการใช? side-by-side diffusion
cell (รูปที่ 7.16) หรือใช? vertical diffusion cells หรือเรียกว@า Franz diffusion cells โดยใช?ผิวหนัง
เปî น เมมเบรนกั ้ น ระหว@ า งฝ• ì ง ตั ว ให? (donor chamber) และตั ว รั บ (receptor chamber) ตั ว อย@ า ง
ผิวหนัง เช@น ผิวหนังจากหูของหมู (รูปที่ 7.17) ผิวหนังที่ได?จากหนูขาว คราบงู หรือผิวหนังที่ได?จาก
มนุษย( เปîนต?น

161
 รูปที่ 7.16 Side-by-side diffusion cell
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

ผิวหนังด?านนอก ผิวหนังด?านใน

รูปที่ 7.17 ผิวหนังจากหูของหมู (full thickness of porcine ear skin)

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

7.2.6 สัมประสิทธิ์การแบ0งภาคระหว0างวัฏภาคน้ำมันและน้ำ (oil-water partition

coefficient)
สัมประสิทธิ์การแบ@งภาคระหว@างวัฏภาคน้ำมันและน้ำ คือ ปริมาณของตัวยาสำคัญที่สามารถ
แพร@กระจายได?ในส@วนที่เปîนน้ำมัน และน้ำ เมื่อนำของเหลวที่ไม@เข?ากัน 2 ชนิด ได?แก@ น้ำมันหรือออคทา

162
นอล (octonol) กับน้ำมาผสมกัน จะเกิดการแยกชั้นกัน และตัวยาสำคัญจะเกิดการแพร@ไปมาระหว@าง
สองวัฏภาคนี้จนเกิดความสมดุล (รูปที่ 7.18) โดยตัวยาสำคัญที่ชอบน้ำมันมีแนวโน?มแพร@กระจายไป
ยังวัฏภาคน้ำมันมาก และตัวยาสำคัญที่ชอบน้ำมีแนวโน?มแพร@กระจายไปยังวัฏภาคน้ำมาก และเมื่อ
วิเคราะห(ปริมาณตัวยาสำคัญที่แพร@กระจายไปยังวัฏภาคน้ำมันและน้ำแล?ว จะสามารถแสดงสัดส@วนของ
การแพร@กระจายของตัวยาสำคัญในแต@ละวัฏภาคได?ดังสมการ

ความเข'มข'นของตัวยาสำคัญในวัฏภาคน้ำมันหรือออกทานอล
345#6#678 97:;;696:8# =
ความเข'มข'นของตัวยาสำคัญในน้ำ

เมื่อแสดงเปîนค@าลอกอริทึมสามารถแสดงได?เปîน
ความเข?มข?นของตัวยาสำคัญในวัฏภาคน้ำมันหรือออกทานอล
log 3 = ?7@
ความเข?มข?นของตัวยาสำคัญในน้ำ

จากสมการข?างต?น หากตัวยาสำคัญใดมีค@า log P มากกว@า 0 แสดงให?เห็นว@าตัวยาสำคัญนั้นมี

แนวโน?มชอบน้ำมันหรือออคทานอลมากกว@าน้ำ หรือหาก log P น?อยกว@า 0 แสดงให?เห็นว@าตัวยาสำคัญ
นั้นมีแนวโน?มชอบน้ำมากกว@าน้ำมันหรือออคทานอล หรือหาก log P มีค@าใกล?เคียง 0 แสดงให?เห็นว@าตัว
ยาสำคัญนั้นมีความชอบน้ำมันหรือออคทานอลและน้ำใกล?เคียงกัน ซึ่งออกทานอล (octanol) เปîนตัวทำ
ละลายอินทรีย(ที่นิยมใช?เนื่องจากมีคุณสมบัติคล?ายเมมเบรนในร@างกาย

163
 ชั้น Octanol

ชั้นน้ำ

รูปที่ 7.18 การแพร@กระจายของตัวยาสำคัญไปยังวัฏภาคน้ำมันหรือออคทานอลและน้ำ

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

7.2.7 ค0าคงที่ในการแตกตัว (dissociation constant, pKa)

การศึกษาค@า pKa มีความจำเปîนสำหรับตัวยาสำคัญที่สามารถแตกตัวเปîนไอออนได?ในช@วง pH
1-10 เนื่องจากค@าการละลาย และการดูดซึมจะเปลี่ยนแปลงไปเมื่อ pH เปลี่ยนแปลง ปริมาณตัวยา
สำคั ญ ในรู ป แตกตั ว และไม@ แ ตกตั ว ที ่ pH หนึ ่ ง ๆ สามารถคำนวณได? โ ดยใช? ส มการ Henderson-
Hasselbalch ดังนี้
กรณีตัวยามีคุณสมบัติเปîนกรด
[6786E:! !5F@]
AB = A)4 + ?7@
[F86786E:! !5F@]

กรณีตัวยามีคุณสมบัติเปîนด@าง
[F86786E:! !5F@]
AB = A)4 + ?7@
[6786E:! !5F@]

ตัวยาสำคัญที่มีคุณสมบัติเปîนกรดจะแตกตัวได?มากกว@า 50% เมื่ออยู@ในสภาวะที่ pH > pKa และ

จะแตกตัวได?น?อยกว@า 50% เมื่ออยู@ในสภาวะ pH < pKa ในขณะที่ตัวยาสำคัญที่มีคุณสมบัติเปîนด@างจะ

164
แตกตัวได?มากกว@า 50% เมื่ออยู@ในสภาวะที่ pH < pKa และจะแตกตัวได?น?อยกว@า 50% เมื่ออยู@ใน
สภาวะ pH > pKa ดังแสดงในรูปที่ 7.19

ตัวยาที่มีคุณสมบัติเปÜนกรด pH = pKa, แตกตัว 50%

กรดแตกตัว < 50% กรดแตกตัว

pH 1 pKa pH 14
ตัวยาที่มีคุณสมบัติเปÜนด0าง
pH = pKa, แตกตัว 50%

เบสแตกตัว เบสแตกตัว < 50%

pH 1 pKa pH 14

รูปที่ 7.19 สภาวะการแตกตัวของตัวยาสำคัญที่เปîนกรด และด@าง

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

การศึกษาค@า pKa ของตัวยาสามารถทำได?โดยใช?เทคนิคไตเตรท (potentiometric titration)

โดยทั่วไปแล?วตัวยาในรูปไม@แตกตัวจะสามารถแพร@ผ@านเข?าไปยังผิวหนังได?โดยใช?การแพร@ผ@านเส?นทางชั้น
ผิวหนัง (transepidermal route) อย@างไรก็ตามตัวยาที่แตกตัวสามารถแพร@ผ@านเข?าสู@ผิวหนังได?เช@นกัน
โดยใช?เส?นทางรยางค(ของผิวหนัง (appendageal route) เนื่องจากช@องทางนี้มีพื้นที่เพียง 0.1% ของ
พื้นที่ผิวหนังทั้งหมดและยังสวนทางกับทางเดินปกติของสารคัดหลั่ง จึงส@งผลให?ตัวยาที่อาศัยช@องทางนี้
ในการแพร@ผ@านเข?าสู@ผิวหนังมีปริมาณต่ำ ทั้งนี้การทำนายความสามารถในการดูดซึมเข?าสู@ผิวหนังของตัว
ยาสำคัญจะพิจารณาเพียงการแตกตัวของตัวยาสำคัญเพียงอย@างเดียวไม@ได? จำเปîนต?องพิจารณา
คุณสมบัติอื่นของตัวยาสำคัญประกอบด?วย ได?แก@ ค@าการละลาย สัมประสิทธิ์การแบ@งภาคระหว@างวัฏ
ภาคน้ำมันและน้ำ การเกิดการทำลายของยาโดยเอนไซม(ในชั้นผิวหนัง (metabolism) รวมไปถึงสภาวะ
ของผิวหนัง ณ ตำแหน@งที่ให?ยาอีกด?วย

165
 7.2.8 ความไม0เขxากัน (incompatibility)
การตั้งตำรับที่ดีตัวยาสำคัญจะต?องเข?ากันได?ดีกับสารช@วยทางเภสัชกรรมในตำรับ รวมถึงภาชนะที่
ใช?บรรจุ อีกทั้งสารช@วยทางเภสัชกรรมทั้งหมดที่ใช?ในตำรับต?องมีความเข?ากันได? และเข?ากันกับภาชนะ
บรรจุเภสัชภัณฑ(ด?วย ความไม@เข?ากันอาจเปîนความไม@เข?ากันทางเคมี เช@น การเกิดปฏิกิริยาออกซิเดชัน
ปฏิกิริยากรดเบส ปฏิกิริยาไฮโดรไลสิส เปîนต?น หรือเปîนความไม@เข?ากันทางกายภาพ เช@น เกิดความไม@
เข? ากั นของของเหลวสองชนิ ด การตกตะกอน การไม@ ละลาย การระเหิ ด หรื อการดู ดซั บ เปî นต? น
การศึกษาความไม@เข?ากันในช@วงการพัฒนาตำรับจะช@วยลดระยะเวลาและค@าใช?จ@ายในการตั้งตำรับ
เนื่องจากสามารถเลือกใช?สารช@วยทางเภสัชกรรมหรือภาชนะที่เหมาะสมในตำรับ ทำให?ลดจำนวนสูตร
ตำรับที่จะนำไปพัฒนาต@อไป การศึกษาความไม@เข?ากันทำได?โดยการศึกษาจากสารผสมระหว@างตัวยา
สำคัญกับสารช@วยหนึ่งชนิดหรือมากกว@าหนึ่งชนิด โดยทั่วไปมักผสมที่สัดส@วน 1:1 ซึ่งเปîนสัดส@วนที่สูง
กว@าสัดส@วนที่มีอยู@จริงในตำรับเพื่อให?ปริมาณสารช@วยมีมากพอและเปîนการเพิ่มโอกาสในการเกิดความ
ไม@เข?ากัน จากนั้นนำสารผสมมาเก็บในสภาวะเครียด เช@น ที่อุณหภูมิสูง หรือความชื้นสูง เพื่อเร@งการเกิด
อันตรกิริยาของตัวยากับสารช@วยนั้น จากนั้นวิเคราะห(การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น
การศึกษาความไม@เข?ากันนี้สามารถทำได?โดยใช?วิธีวิเคราะห(เชิงความร?อนโดยใช?เครื่อง DSC เปîน
วิธีที่นิยมใช?ในการประเมินความเข?ากันได?ของสารในตำรับ เนื่องจากเปîนการคัดกรองความเข?ากันได?
อย@างรวดเร็ว และใช?ปริมาณตัวอย@างน?อย สามารถตรวจสอบอันตรกิริยาทางกายภาพได?ง@าย เช@น การ
เปลี่ยนรูปของสารพหุสัญฐาน การเปลี่ยนจากรูปผลึกเปîนอสัญฐาน โดยการเปรียบเทียบเทอร(โมแกรม
(DSC thermogram) ของสารเดี่ยวกับสารผสม ถ?าส@วนผสมเข?ากันได?ดี สมบัติทางความร?อน เช@น จุด
หลอมเหลว หรือการเปลี่ยนแปลงทางเอนทัลป†ของสารผสมจะเปîนผลรวมของสารเดี่ยวแต@ละตัว แต@หาก
สารผสมนี้มีความไม@เข?ากัน เทอร(โมแกรมของสารผสมจะมีพีคหายไป หรือย?ายจุดหลอมเหลวเดิม หรือ
เกิดพีคดูดหรือคายความร?อนขึ้นมาใหม@ หรือพบการเปลี่ยนแปลงเอนทัลป† (enthalpy) วิธีอื่นๆ ที่นิยม
ใช?ศึกษาความเข?ากันได?ระหว@างตัวยาและสารช@วยในตำรับ เช@น XRPD ใช?ตรวจสอบความไม@เข?ากันของ
สารผสมจากการเกิ ด พี ค ใหม@ หรื อ พี ค หายไป วิ ธ ี นี้ เ ปî น วิ ธ ี ท ี ่ ไ ม@ ท ำลายตั ว อย@ า งวิ เ คราะห( และวิ ธี
อินฟราเรดสเปกโตรสโกป†ชนิดฟูเรียร(ทรานสฟอร(ม (fourier transform infrared spectroscopy,
FTIR) ใช?ศึกษาความไม@เข?ากันโดยจะเกิดการย?ายของพีคที่สำคัญ วิธีนี้เปîนวิธีที่ใช?ตัวอย@างปริมาณน?อย
ได?ข?อมูลรวดเร็ว และให?ข?อมูลโครงสร?างทางเคมีด?วย นอกจากนี้อาจใช?เทคนิคอื่นในการตรวจสอบความ
เข?ากันได?หรือความไม@เข?ากันระหว@างตัวยาสำคัญของสารช@วยในตำรับด?วยเทคนิค TGA เทคนิคสเปก
โตรสโกป† (Spectroscopy) การใช?กล?องจุลทรรศน(พร?อมที่ให?ความร?อน (hot stage microscopy)
กล?องจุลทรรศน(อิเล็คตรอนแบบส@องกราด โซลิดสเตรทนิวเคลียร(แมกเนติกเรโซแนนท( (solid state

166
nuclear magnetic resonance spectroscopy) หรื อ เทคนิ ค โครมาโทรกราฟ† (chromatography)
เปîนต?น การใช?หลายเทคนิคร@วมกันในการศึกษาความไม@เข?ากันระหว@างตัวยาสำคัญกับสารช@วยในตำรับ
จะทำให?เข?าใจอันตรกิริยาของยากับสารช@วยที่เกิดขึ้นได?อย@างถูกต?อง และสามารถเลือกสารช@วยในตำรับ
ที่เหมาะสมสำหรับสูตรตำรับนั้นได?

7.2.9 ประเภทของยา (Biopharmaceutical Classification System, BCS)

ประเภทของยา (Biopharmaceutical Classification System, BCS) เปîนการแบ@งประเภทของ
ยาตามระบบการจำแนกตามชีวเภสัชกรรมตามคุณสมบัติการละลายของตัวยาสำคัญในตัวกลางทำ
ละลายที่เลียนแบบสภาวะในทางเดินอาหาร และความสามารถในการดูดซึมผ@านเมมเบรนซึ่งมักกล@าวถึง
การซึมผ@านผนังลำไส?ในการให?ยาทางปาก แบ@งได?เปîน 4 กลุ@ม ดังแสดงในตารางที่ 7.4 การจัดกลุ@มของ
ตัวยาสำคัญตาม BCS นี้ จะใช?ในการพิจารณาป•จจัยที่กำหนดอัตราเร็วของกระบวนการดูดซึมของตัวยา
สำคัญ พิจารณาป•จจัยด?านสูตรตำรับ และกระบวนการผลิต

ตารางที่ 7.4 ประเภทของตัวยาสำคัญตาม BCS classification

ประเภท การละลาย ความสามารถการซึมผ0าน

BCS class I สูง สูง
BCS class II ต่ำ สูง
BCS class III สูง ต่ำ
BCS class IV ต่ำ ต่ำ
ที่มา: ดัดแปลงจาก Amidon et al. 1995

7.2.10 การศึกษาความคงตัว (stability)

การศึกษาความคงตัวมี 3 ระยะ ได?แก@ 1) การศึกษาความคงตัวของตัวยาสำคัญ เพื่อระบุแนวทาง
ในการพัฒนาตำรับ และเปîนแนวทางในการเลือกสารช@วยทางเภสัชกรรมในตำรับ และภาชนะบรรจุที่
เหมาะสม เพื่อให?ได?ตำรับที่มีความคงตัว 2) การศึกษาความคงตัวสำหรับการพัฒนาตำรับ เพื่อศึกษาผล
ของอุณหภูมิ และความชื้นว@ามีผลต@อสูตรตำรับอย@างไร และ 3) การศึกษาความคงตัวอย@างสมบูรณ(ของ
เภสัชภัณฑ(สำเร็จรูปเพื่อระบุวันหมดอายุของยา และความคงตัวที่แท?จริงในสภาวะที่ใช?จริงในภาชนะที่
กำหนด แนวทางในการทดสอบความคงตัวมีระบุใน International Conference on Harmonization

167
(ICH), World Health Organization (WHO), European Agency for Evaluation of Medicinal
and Health Products (EMEA) และ Association of South East Asian Nations (ASEAN) การ
ทดสอบความคงตัวของเภสัชภัณฑ(ควรกำหนดสภาวะตามภูมิอากาศ ณ สถานที่นั้นๆ ดังนั้นในป•จจุบัน
การทดสอบความคงตัวในประเทศไทยกำหนดให?เปîนไปตามแนวทางของ ASEAN guideline สภาวะใน
การทดสอบตามที่ระบุในแนวทางของ ASEAN guideline แสดงดังตารางที่ 7.5 การทดสอบความคงตัว
แบบระยะยาวคือการทดสอบเปîนระยะเวลา 24 เดือน โดยจะเก็บตัวอย@างเพื่อประเมินความคงตัวที่ 0, 3,
6, 9, 12, 18, 24 เดือน และทุกๆ ป†จนกว@าจะถึงอายุยาที่ระบุ ขณะที่การทดสอบความคงตัวในสภาวะ
เร@งจะทดสอบเปîนเวลา 6 เดือน โดยเก็บตัวอย@างที่ 0, 3, และ 6 เดือน หัวข?อในการประเมินขึ้นกับรูปแบบ
ตำรับ สำหรับยากึ่งแข็งอาจประเมินลักษณะทางกายภาพ ความเรียบเนียนเมื่อทาผิวหนัง ความหนืด ค@า
ความเปîนกรดด@าง และปริมาณตัวยาสำคัญที่คงเหลือ เปîนต?น

ตารางที่ 7.5 สภาวะในการทดสอบความคงตัวตามแนวทางของ ASEAN

ประเภทของการทดสอบ สภาวะที่ใชxในการทดสอบ
แบบระยะยาว สำหรับเภสัชภัณฑ(ที่บรรจุในภาชนะชนิด semi- 30±2oC
permeable ต@อความชื้น 75±5%RH
แบบระยะยาว สำหรับเภสัชภัณฑ(ที่บรรจุในภาชนะ 30±2oC
impermeable ต@อความชื้น ไม@กำหนดความชื้น
แบบระยะยาว สำหรับเภสัชภัณฑ(ที่เก็บในตู?เย็น 5±3oC
แบบระยะยาว สำหรับเภสัชภัณฑ(ที่เก็บในตู?แช@แข็ง -20±5oC
แบบเร@ง (accelerated) 40±2oC
75±5%RH
แบบเร@ง (accelerated) สำหรับเภสัชภัณฑ(ที่เก็บในตู?เย็น 25±2oC
60±5%RH
แบบเครียด (stress testing) 40±2oC
75±5%RH หรือสูงกว@า
ที่มา: ดัดแปลงจาก ACCSQ-PPWG Meeting 25th 2018

168
 เนื่องจากการศึกษาความคงตัวในสภาวะจริงจะต?องใช?ระยะเวลานาน และค@าใช?จ@ายสูง ดังนั้นใน
การศึกษาความคงตัวของตัวยาสำคัญในระยะแรกเพื่อใช?เปîนข?อมูลก@อนการตั้งตำรับ นิยมใช?การศึกษา
ความคงตัวในสภาวะเร@ง (accelerated stability testing) เพื่อเร@งให?เกิดการเปลี่ยนแปลงเร็วขึ้น เปîน
อีกการศึกษาหนึ่งที่ถูกใช?เพื่อศึกษาพฤติกรรมของตัวยาสำคัญภายใต?สภาวะต@างๆ เช@น อุณหภูมิ และ
ความชื้น เปîนต?น นอกจากนี้อาจทำการทดสอบที่สภาวะอุณหภูมสิ ูงสลับกับอุณหภูมิต่ำจำนวน 6 รอบ
(heating-cooling stability testing หรือ freeze-thaw stability testing) เช@น เก็บที่สภาวะ 45oC
เปîนเวลา 12-48 ชั่วโมง จากนั้นเก็บที่ 4oC หรือ -20oC เปîนเวลา 12-48 ชั่วโมง นับเปîน 1 รอบ สลับกัน
เช@นนี้จำนวน 6 รอบ การศึกษาเหล@านี้จะช@วยให?สามารถระบุแนวโน?มที่ตัวยาสำคัญจะเสียสภาพ คลาย
ตัว หรือจับตัวกัน หรือระบุป•จจัยที่อาจก@อให?เกิดการเสื่อมสลายทางเคมีหรือทางกายภาพในระหว@างการ
ผลิต และการเก็บรักษา เพื่อช@วยปsองกันไม@ให?เกิดขึ้น และลดความล?มเหลวในการพัฒนาตำรับ รวมทั้ง
ช@วยในการควบคุมกระบวนการผลิต การเลือกสารช@วยในตำรับ และภาชนะบรรจุที่เหมาะสม
การสลายตัวของตัวยาสำคัญอาจเกิดการสลายตัวด?วยปฏิกิริยาไฮโดรไลซิส (hydrolysis) ซึ่งน้ำมี
บทบาทสำคัญที่กระตุ?นให?เกิดการสลายตัวด?วยปฏิกิริยาไฮโดรไลซิส โมเลกุลที่มักสลายตัวง@ายด?วย
ปฏิกิริยาไฮโดรไลซิส ได?แก@ สารที่มีหมู@ฟ•งก(ชันเอสเตอร( (ester) หมู@วงแหวนแลคแตม (lactam ring) และ
เอไมด( (amide) เปîนต?น การสลายตัวด?วยปฏิกิริยาออกซิเดชัน (oxidation) มักเกิดกับสารที่มีโครงสร?าง
อิเลคตรอน หนาแน@นหรือมีพันธะไม@อิ่มตัว ซึ่งมักถูกกระตุ?นด?วยแสง โลหะหนัก และออกซิเจน หรืออาจ
เกิดขึ้นได?เองกับโมเลกุลของออกซิเจนที่อุณหภูมิห?องเรียกว@าออโต?ออกซิเดชัน (autooxidation) หากตัว
ยาสำคัญหรือสารช@วยทางเภสัชกรรมในตำรับสามารถเกิดการสลายตัวด?วยปฏิกิริยาออกซิเดชันได? ตำรับ
นั้นจำเปîนต?องเติมสารต?านออกซิเดชัน (antioxidant) ซึ่งตำรับครีมที่ประกอบด?วยวัฏภาคน้ำและน้ำมัน
ควรใช?สารต?านออกซิเดชันทั้งในวัฏภาคน้ำและน้ำมันด?วย ตัวอย@างของสารต?านออกซิเดชัน เช@น กรด
แอสคอร(บิค (ascorbic acid) วิตามินอี butylated hydroxytoluene (BHT), butylated
hydroxyanisole (BHA) และ sodium metabisulfite เป็นต?น หากปฏิกิริยาการสลายตัวถูกกระตุ?น
ด?วยโลหะหนัก ตำรับนั้นควรเติมสารจับโลหะ (chelating agent) ซึ่งจะสามารถเกิดสารประกอบ
เชิงซ?อนกับโลหะหนักได?ง@ายมาก และมีความคงสภาพสูง ตัวอย@างของสารจับโลหะ เช@น ethylene
diamine tetraacetic acid (EDTA) หรือการสลายตัวด?วยแสง (photolysis) ที่มีแสงเปîนตัวเร@งปฏิกิริยา
โดยตำรับที่มีตัวยาสำคัญหรือสารช@วยในตำรับสลายตัวได?ด?วยปฏิกิริยาโฟโตไลซิสสามารถปsองกันได?ด?วย
การใช?ภาชนะบรรจุที่สามารถกันแสงได? เช@น ขวดสีชา หรือบรรจุในกล@องกระดาษอีกหนึ่งชั้น ตัวยา
สำคัญที่เปîนกรดอ@อนหรือด@างอ@อนโดยมากจะสลายตัวเมื่อแตกตัว และจะไม@คงสภาพเนื่องจากมีประจุ
การเปลี่ยนแปลงทางเคมีอื่นๆ เช@น การลดลงของปริมาณตัวยาสำคัญในตำรับ การพบสารปนเป®©อน

169
ปริมาณสารกันเสียลดลง เปîนต?น นอกจากนี้การสลายตัวของตัวยาหรือสารช@วยในตำรับอาจเปîนการ
เปลี่ยนแปลงทางกายภาพ เช@น ลักษณะที่มองเห็นด?วยตาเปล@า สี กลิ่น การเปลี่ยนรูปผลึกพหุสัญฐาน
การดูดความชื้น ความหนืด เปîนต?น และการเปลี่ยนแปลงด?านจุลชีววิทยา อาจพบว@าตำรับมีการปนเป®©อน
ของเชื้อจุลชีพ
นอกจากนี้การศึกษาความคงตัวของตัวยาสำคัญที่ pH ต@างๆ มีความสำคัญสำหรับใช?ในการระบุ
ค@าความเปîนกรดเปîนด@างที่เหมาะสมสำหรับการตั้งตำรับเพื่อให?ตัวยาสำคัญมีความคงตัว ทำได?โดยการ
หาปริมาณตัวยาสำคัญที่คงเหลือหลังการเขย@าสารละลายของตัวยาสำคัญในสารละลายบัฟเฟอร(ที่ pH
ต@างๆ ณ อุณหภูมิหนึ่งๆ จากนั้นจะได?กราฟที่แสดงความสัมพันธ(ระหว@างอัตราการสลายตัวของตัวยา
สำคัญ (K) กับค@า pH (pH-stability profile) ดังแสดงในรูปที่ 7.20 จากรูปจะได?ว@าที่ pH เท@ากับ 6 เปîน
ค@า pH ที่ยาคงตัวสูงสุด อาจพิจารณาตั้งตำรับที่ pH เท@ากับ 6

รูปที่ 7.20 ตัวอย@าง pH-stability profile ของยา

(เมื่อ K คือค@าคงที่ในการสลายตัวของยา) ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

7.3 ภาชนะบรรจุสำหรับเภสัชภัณฑpทางผิวหนัง
ภาชนะบรรจุใช?สำหรับบรรจุเภสัชภัณฑ(เพื่อเพิ่มความสะดวกในการใช?เภสัชภัณฑ(นั้นๆ ใช?เพื่อ
อำนวยความสะดวกในการขนส@ง และยังเปîนส@วนสำคัญในการรักษาความคงตัวของเภสัชภัณฑ(อีกด?วย
ยาที่ใช?เฉพาะที่ผิวหนังส@วนมากมักเปîนรูปแบบยากึ่งแข็ง เช@น ครีม ขี้ผึ้ง เจล หรือโลชัน โดยมากนิยม
บรรจุในหลอดยาซึ่งอาจจะทำจากพลาสติก (รูปที่ 7.21 ก.) หรืออลูมิเนียม (collapsible tubes; รูปที่
7.21 ข.) เนื่องจากพกพาง@าย สะดวกในการบีบใช?ในแต@ละครั้ง สามารถบีบยาในปริมาณที่ต?องการใช?
เท@านั้นโดยส@วนที่เหลือจะไม@เกิดการปนเป®©อน ใช?สำหรับบรรจุเภสัชภัณฑ(ที่มีปริมาตรน?อยๆ ไปจนถึงปาน

170
กลางได? หรือการบรรจุในกระปุก (jar; รูปที่ 7.21 ค.) ซึ่งอาจจะทำมาจากแก?วหรือพลาสติก นิยมใช?เปîน
กระปุกทรงเตี้ย และมีปากกว?าง ไม@มีคอคอดหรือหักมุม เพื่อความสะดวกในการใช?งาน หรือบรรจุในขวด
ซึ่งอาจจะเปîนขวดป•øม (รูปที่ 7.21 ง.) เพื่อความสะดวกในการใช? แต@เหมาะกับใช?บรรจุเภสัชภัณฑ(ที่มี
ความหนืดไม@มากนัก เช@น เจล และโลชัน บางกรณีที่ต?องการแสดงให?เห็นลักษณะความสวยงามของ
ผลิตภัณฑ(อาจใช?หลอดหรือกระปุกยาที่ใส มองเห็นเนื้อของตำรับได? เช@น ตำรับเจล ที่มักจะเปîนหลอด
หรือกระปุกใส เพื่อแสดงถึงความใสและความสวยงามของเนื้อเจล นอกจากนี้ยาที่ใช?ที่ผิวหนังบางพื้นที่
อาจจำเปîนต?องออกแบบรูปแบบบรรจุภัณฑ(เพื่อเอื้อต@อความสะดวกในการใช? เช@น ยาใช?เฉพาะที่ช@อง
คลอดหรือทวารหนัก ยาที่ใช?ที่ช@องจมูก ยาตา ยาหู หรือยาใช?ในช@องปาก เปîนต?น

ก. ข.

ค. ง.

รูปที่ 7.21 ภาชนะบรรจุสำหรับเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง

(ก. หลอดพลาสติก ข. Collapsible tubes ค. กระปุก และ ง. ขวดสำหรับบรรจุยาใช?เฉพาะทีผ่ ิวหนัง)
ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

171
 วัสดุที่ใช?ทำภาชนะบรรจุแต@ละชนิดมีข?อดีและข?อเสียแตกต@างกันไป ดังนี้
1) อลูมิเนียม มีราคาถูก น้ำหนักเบาหากเทียบกับโลหะ สวยงาม สามารถปsองกันการซึมผ@านของ
ความชื้น ไอน้ำ กÅาซ และกลิ่นได?ดีมาก แต@มีข?อเสียคือสามารถผุกร@อนและอาจทำปฏิกิริยากับสารใน
ตำรับได?
2) แก?ว เปîนวัสดุที่มีความทนทานทางเคมีกับสารในตำรับมาก ปsองกันความร?อนได?ดี สามารถใช?
ปsองกันการเสื่อมของเภสัชภัณฑ(ที่มีแสงเปîนตัวกระตุ?นได?โดยใช?ขวดแก?วสีชา ปsองกันการซึมผ@านของสาร
ต@างๆ ได?ดี สวยงามเนื่องจากให?ความแวววาว แต@มีข?อเสียคือ ราคาแพง น้ำหนักมาก แตกหักได?ง@าย ยาก
ต@อการขนส@ง แก?วบางชนิดมีความเปîนด@างค@อนข?างสูงและอาจปล@อยสารที่เปîนด@างออกมาจากเนื้อแก?ว
และปนเป®©อนในเภสัชภัณฑ( ดังนั้นการเลือกใช?แก?ว ควรพิจารณาว@าเปîนแก?วชนิดใด และมีสารใดในเนื้อ
แก?วด?วย สามารถแบ@งชนิดของแก?วได?เปîน 4 ประเภท ดังนี้
2.1) แก?วชนิดที่ 1 หรือ borosilicate glass
แก?วชนิดที่ 1 เปîนแก?วที่ผสม boron oxide (B2O3) มีความสามารถในการทนต@อสารเคมี
และความร?อนได?สูงที่สุดเมื่อเทียบกับแก?วชนิดอื่นๆ สามารถนำมากลับมาใช?ซ้ำได?หลังการทำความ
สะอาดและฆ@าเชื้อด?วยความร?อนแล?ว เช@น เครื่องแก?วที่ใช?ในห?องปฏิบัติการ เปîนต?น
2.2) แก?วชนิดที่ 2 หรือ treated soda-lime glass
แก?วชนิดที่ 2 คือการนำแก?วชนิดที่ 3 มาผ@านกระบวนการปรับปรุงพื้นผิวด?วยสารกลุ@ม
ซัลเฟต (sulfating) เพื่อเพิ่มความทนทานต@อสารเคมี อย@างไรก็ตาม แก?วชนิดที่ 2 นี้ทนทานต@อสารเคมี
ได?น?อยกว@าแก?วชนิดที่ 1 แก?วชนิดที่ 2 นี้มีความทนทานต@อการทำให?ปราศจากเชื้อด?วยความร?อนได?ดีโดย
ไม@ทำให?ตวั ยาที่อยู@ข?างในมี pH เพิ่มขึ้น เหมาะสำหรับยาที่มีความไวต@อด@างที่จะต?องทำให?ปราศจากเชื้อ
ด?วยความร?อน แก?วชนิดนี้มีส@วนของเกลือของโซเดียมทำให?มจี ุดหลอมเหลวต่ำกว@าแก?วชนิดที่ 1 จึงผลิต
ได?ง@ายกว@าด?วยการใช?ความร?อนที่ต่ำกว@า ทำให?มีราคาต?นทุนในการผลิตทีถ่ ูกกว@าแก?วชนิดที่ 1 แก?วชนิดที่
2 นี้เหมาะสำหรับใช?บรรจุยาฉีด ยาหยอดตา และ transfusion fluids เปîนต?น
2.3) แก?วชนิดที่ 3 หรือ soda-lime glass
แก?วชนิดที่ 3 คือแก?วที่มีการเติม calcium oxide (CaO, lime) และ disodium oxide
(Na2O, soda) เพื่อลดอุณหภูมิที่ใช?ในการหลอมแก?วในกระบวนการผลิต ทำให?ต?นทุนในการผลิตลดลง
แก?วชนิดนี้มีความต?านทานต@อสารเคมีปานกลาง (น?อยกว@าแก?วชนิดที่ 2) และเมื่อสัมผัสกับน้ำนานๆ ด@าง
ที่อยู@ในแก?วอาจหลุดออกมาเจือปน มักใช?เปîนขวดตวงยา ใช?บรรจุยาฉีดที่เปîนผงแห?ง และสารละลาย
น้ำมัน เปîนต?น

172
 2.4) แก?วชนิดที่ 4
แก?วชนิดที่ 4 (soda glass, white flint glass, general purpose soda-lime glass หรือ
non-parenteral glass) ประกอบด?วย silica 72%, lime (CaO) 11%, และ soda (Na2O) 14% มี
ความต?านทานต@อสารเคมีต่ำกว@าแก?วอีก 3 ชนิด ไม@ใช?บรรจุยาฉีด นิยมใช?บรรจุยารับประทาน และยาใช?
ภายนอกต@างๆ
3) พลาสติก มีหลายชนิด เช@น polvinyl chloride (PVC), polyesters และ polyolefins ใน
ป•จจุบันภาชนะบรรจุที่ทำมาจากพลาสติกได?รับความนิยมสูงมาก เนื่องจากมีน้ำหนักเบา ราคาถูก ไม@
แตกง@าย สะดวกในการขนส@ง พลาสติกแต@ละชนิดมีคุณสมบัติในการยอมให?สารผ@านเข?าออก หรือการ
เกิดปฏิกิริยากับสารในตำรับได?แตกต@างกันไป บางชนิดอาจปลดปล@อยเนื้อพลาสติกเข?ามาปนเป®©อนเภสัช
ภัณฑ( หรือดูดซับสารในตำรับไว? ทำให?ความคงตัวของเภสัชภัณฑ(เสียไป ดังนั้นจึงควรคำนึงถึงชนิดของ
พลาสติกที่ใช? และเลือกชนิดของพลาสติกที่เหมาะสมกับตำรับด?วย
3.1) พลาสติกที่ทำมาจาก polyethylene มีราคาถูก ขึ้นรูปได?หลายรูปแบบ ปsองกันการซึม
ผ@านของความชื้นได?ดี แต@ปกปsองการซึมผ@านของกÅาซได?ไม@ดี ไม@ทนต@อแรงบีบและความร?อน
3.2) พลาสติกชนิด polypropylene มีน้ำหนักเบา เงางาม ทนความร?อนที่ใช?ในการทำให?
ปราศจากเชื้อได? ทนต@อน้ำมันต@างๆ ได?ดีจึงสามารถใช?บรรจุสารกลุ@มขี้ผึ้ง และครีม แต@มีราคาแพง เปราะ
หักง@ายที่อุณหภูมิต่ำๆ ปsองกันการซึมผ@านของน้ำและกÅาซได?ไม@ดี
3.3) พลาสติกชนิด PVC นิยมใช?ทำหลอดบีบที่ใช?กับครีมหรือขี้ผึ้งปsายตาเพราะจะได?หลอดที่
บีบง@าย ไม@คืนรูป และขอบไม@คมเหมือนหลอดโลหะ หรืออลูมิเนียมที่อาจทำอันตรายต@อดวงตาได? มี
ลักษณะโปร@งใส ผิวเรียบ เงา ปsองกันการซึมผ@านของกÅาซได?ดี ทนต@อสารเคมี และน้ำมันต@างๆ ได?ดี
สามารถใส@สารสีลงไปทำให?เกิดการทึบแสงได? สามารถพิมพ(สีและข?อความลงบน PVC ได? แต@ราคาแพง
และปกปsองการซึมผ@านของน้ำได?ไม@ดี
3.4) พลาสติกชนิด polystyrene มีลักษณะแข็ง ใส คล?ายแก?ว ผิวเรียบ เงา เปîนมัน สามารถ
พิมพ(ลวดลายได? แต@ปกปsองการซึมผ@านของน้ำและกÅาซได?ไม@ดี และอ@อนตัวได?ง@ายเมื่อบรรจุสารกลุ@ม
น้ำมัน ไม@เข?ากันกับ methyl salicylate
การเลือกภาชนะบรรจุที่ไม@เหมาะสม อาจทำให?สูญเสียคุณภาพของเภสัชภัณฑ( หรืออาจทำ
ปฏิกิริยากับสารในตำรับ สูญเสียสารในตำรับ และเกิดป•ญหาตามมาได? โดยทั่วไปการเลือกภาชนะบรรจุ
มักทำในช@วงระหว@างการพัฒนาตำรับ และใช?ภาชนะบรรจุที่จะใช?จริงสำหรับวางจำหน@ายในการบรรจุ
เภสัชภัณฑ(ในการศึกษาความคงตัวของเภสัชภัณฑ(นั้นๆ เพื่อเปîนการประกับคุณภาพของเภสัชภัณฑ(ต@อ

173
ภาชนะบรรจุที่เลือกใช? นอกจากป•จจัยด?านความคงตัวของเภสัชภัณฑ(แล?ว การเลือกภาชนะบรรจุอาจ
พิจารณาจากราคา ความสวยงาม ตลอดจนความยอมรับของผู?บริโภคด?วย

7.4 การระบุฉลากยาใช+เฉพาะทีผ่ ิวหนัง

ตามคู@มือ/หลักเกณฑ(การขึ้นทะเบียนตำรับยาสามัญแบบ ASEAN Harmonization ที่ประกาศให?
เริ่มใช?ตั้งแต@ 1 มกราคม พ.ศ. 2552 กำหนดการจัดทำฉลากโดยระบุข?อมูลที่ต?องระบุบนฉลาก แบ@งเปîน
3 แบบ คือ ข?อมูลฉลากบนกล@องบรรจุ (unit carton) ข?อมูลฉลากยาด?านใน (inner label) และข?อมูล
ฉลากยาบน บลิสเตอร(หรือสตริป (blister/strips) สำหรับยาใช?เฉพาะที่ผิวหนังเกี่ยวข?องกับ 2 รูปแบบ
ข?างต?น ได?แก@ ข?อมูลฉลากบนกล@องบรรจุ และข?อมูลฉลากยาด?านใน ซึ่งมีรายละเอียดเช@นเดียวกัน ได?แก@
ชื่อยา รูปแบบยา ชื่อตัวยาสำคัญ ความแรงของตัวยาสำคัญ รุ@นการผลิต วันผลิต วันสิ้นอายุ วิธีใช?หรือ
วิธีการให?ยา สภาวะการเก็บรักษา ยาใช?เฉพาะที่ผิวหนังส@วนมากเปîนรูปแบบยากึ่งแข็ง ซึ่งมักไม@คงตัวใน
สภาวะที่อุณหภูมิสูงหรือต่ำเกินไป ซึ่งอาจจะเกิดการแยกชั้นได?ง@าย ดังนั้นควรระบุวิธีการเก็บรักษาที่
ฉลากด?วย โดยส@วนใหญ@แนะนำให?เก็บที่อุณหภูมิ 25oC นอกจากนี้ข?อมูลในฉลากจะต?องประกอบด?วย
เลขทะเบียนตำรับยา ชื่อและที่อยู@บริษัทผลิตหรือจัดจำหน@าย ขนาดบรรจุ และข?อความพิเศษบนฉลาก
สำหรับยาใช?เฉพาะที่ผิวหนังเปîนตำรับสำหรับใช?ภายนอก ดังนั้นฉลากยาจะต?องระบุคำว@า “ยาใช?
ภายนอก ห?ามรับประทาน” (external use only) หรือ “ยาใช?เฉพาะที่” (topical use only)

7.5 แนวทางการตั้งตำรับ
ในขั้นต?นผู?พัฒนาตำรับควรพิจารณารูปแบบยาที่จะพัฒนา โดยรูปแบบยาที่พัฒนาขึ้นต?อง
สามารถนำส@งยาสู@ผิวหนังหรือตำแหน@งที่ต?องการได? และเลือกให?เหมาะสมกับตำแหน@งที่ใช? เช@น การใช?
บริเวณผมหรือบริเวณที่มีขน ควรเลือกรูปแบบของเหลวที่มีความหนืดต่ำ ไม@เหนียวเหนอะหนะ และล?าง
ออกได?ง@าย เช@น โลชัน หรือเจล เปîนต?น ไม@ควรเลือกตั้งตำรับยาปsายเพราะยาปsายมีองค(ประกอบที่เปîน
ของแข็งปริมาณมาก จะทำให?ติดผมหรือขนและล?างออกยาก สำหรับตำแหน@งผิวหนังทั่วๆ ไป ควรเลือก
รูปแบบที่มีความหนืดพอเหมาะที่สามารถทาแล?วกระจายตัวบนผิวหนังได?ดี หากต?องการให?ออกฤทธิ์
เฉพาะที่ผิวหนังโดยไม@ดูดซึมเข?าสู@ชั้นสตราตัมคอร(เนียม เช@น ครีมรองพื้น ครีมกันแดด โลชันกันยุง ยาฆ@า
หิดหรือเหา เปîนต?น ควรเลือกใช?สารช@วยในตำรับที่ไม@เพิ่มการดูดซึมยาเข?าสู@ผิวหนัง นอกจากนี้ตำรับที่ยา
พื้นมีคุณสมบัติไม@ชอบน้ำ (hydrophobic base) นิยมใช?กับผิวหนังที่แห?ง เพื่อปกปsองและคลุมผิว และ
ตำรับยาพื้นที่มีน้ำเปîนส@วนประกอบ นิยมใช?กับผิวหรือแผลที่เป†ยก หรือมีของเหลวไหลออกมา นอกจาก
ตำแหน@งที่ให?ยาแล?วผู?พัฒนาควรคำนึงถึงปฏิกิริยาการสลายตัวและความคงตัวของตัวยาสำคัญด?วย เช@น

174
หากตัวยาสำคัญสลายตัวได?ด?วยปฏิกิริยาไฮโดรไลซิส ไม@ควรตั้งตำรับเปîนเจล เนื่องจากตำรับเจลมีน้ำ
เปîนส@วนประกอบในตำรับสูง
เมื่อเลือกรูปแบบยาที่จะพัฒนาได?แล?ว จากนั้นพิจารณาว@ารูปแบบที่เลือกนั้นจำเปîนต?องใช?สาร
ช@วยทางเภสัชกรรมใดบ?าง นอกจากสารช@วยทางเภสัชกรรมที่จำเปîนต@อรูปแบบยานั้นๆ แล?ว ควร
พิจารณาเลือกสารช@วยในตำรับที่เสริมการออกฤทธิ์ของตัวยาสำคัญ และมีผลเพิ่มความคงตัวของตัวยา
สำคัญในตำรับ เช@น ถ?าต?องการให?ตัวยาสำคัญซึมเข?าสู@ผิวหนังชั้นที่ลึกลงไป ควรเลือกใช?สารเพิ่มการดูด
ซึมยาผ@านผิวหนัง (permeation enhancers) การเลือกใช?สารเพิ่มการดูดซึมยาผ@านผิวหนังมากกว@า 1
ชนิดมีข?อดีกว@าการใช?ชนิดใดชนิดหนึ่งเพราะการใช?เพียงชนิดเดียวจะทำให?ใช?ในปริมาณที่สูงซึ่งอาจจะทำ
ให?เกิดพิษหรือการระคายเคืองผิวหนัง ตัวอย@างการศึกษาการเลือกใช?สารเพิ่มการดูดซึมยาผ@านผิวหนัง
มากกว@าหนึ่งชนิดดังตัวอย@างการศึกษาของวรุฒ ป•ญญาที และคณะ (Panyatee et al. 2018) ได?
รายงานการศึกษาสารเพิ่มการดูดซึมยาผ@านผิวหนังที่เหมาะสมสำหรับการเพิ่มการซึมผ@านผิวหนังที่ได?
จากหูของหมู และสารที่ช@วยให?ตัวยาสะสมที่ผิวหนังของสารออกซีเรสเวอราทรอล (oxyresveratrol)
โดยใช? side-by-side diffusion cells โดยเปรียบเทียบระหว@างเอทานอลและพรอพิลีนไกลคอล ใน
อัตราส@วนต@อสารละลายฟอสเฟตบัฟเฟอร(ต@างๆ (phosphate buffer solution, PBS) พบว@าเอทานอล
ในอัตราส@วนต@อสารละลายฟอสเฟตบัฟเฟอร(เท@ากับ 3:7 สามารถเพิ่มการซึมผ@านของออกซีเรสเวอรา
ทรอลได?ดีที่สุดดังแสดงในรูปที่ 7.22 จากนั้นเติมสารเพิ่มการดูดซึมยาผ@านผิวหนังชนิดที่สองโดย
พิจารณาเลือกระหว@าง Transcutol® CG, Tween®20, และ N-methyl-2-pyrrolidone (NMP) ซึ่งทั้ง
สามชนิ ด นี ้ เ ปî น สารที ่ เ ข? า กั น ได? ก ั บ เอทานอลและสารละลายฟอสเฟตบั ฟ เฟอร( แต@ จ ากการศึ ก ษา
ความสามารถในการเพิ่มการละลายของออกซีเรสเวอราทรอลของสารทั้งสามชนิด พบว@า Transcutol®
CG และ NMP สามารถเพิ ่ ม การละลายของออกซี เ รสเวอราทรอลได? ม ากกว@ า Tween®20 ดั ง นั้ น
Transcutol® CG และ NMP จึงถูกเลือกนำมาผสมกับเอทานอลและสารละลายฟอสเฟตบัฟเฟอร( และ
ศึกษาปริมาณที่เหมาะสมในการเพิ่มการซึมผ@าน ผลการศึกษาพบว@า 10% Transcutol® CG สามารถ
เพิ่มการซึมผ@านผิวหนังได?สูงที่สุด ในขณะที่ 3-5% NMP สามารถเพิ่มการสะสมของออกซีเรสเวอรา
ทรอลในผิวหนังได?มากที่สุด การศึกษานี้แสดงให?เห็นว@า หากต?องการตั้งตำรับเพื่อผลักให?สารออกซีเรส
เวอราทรอลซึมผ@านผิวหนังควรเติมเอทานอลและ Transcutol® CG ในตำรับ หรือหากต?องการตั้งตำรับ
เพื่อให?ออกฤทธิ์เฉพาะทีผ่ ิวหนังของสารออกซีเรสเวอราทรอลควรเติมเอทานอลและ NMP ลงในตำรับ

175
รูปที่ 7.22 ปริมาณของออกซีเรสเวอราทรอลที่สามารถซึมผ@านผิวหนังที่ได?จากหูของหมูโดยใช?เอทานอล
และพรอพิลีนไกลคอลเปîนสารเพิ่มการดูดซึมยาผ@านผิวหนัง
(ที่มา: Panyatee et al. 2018)

นอกจากนี้หากตัวยาสำคัญไวต@อการสลายตัวเมื่อความเปîนกรดเปîนด@างเปลี่ยนแปลง ควรใช?
ระบบบัฟเฟอร(ควบคุมการเปลี่ยนแปลงของค@าความเปîนกรดด@างในตำรับ หรือตัวยาสำคัญสลายตัวได?
ด?วยปฏิกิริยาออกซิเดชัน ควรเติมสารต?านออกซิเดชัน และ/หรือ chelating agents ในตำรับด?วย หรือ
ผลิตและบรรจุภายใต?สภาวะออกซิเจนต่ำหรือสภาวะกÅาซในโตรเจน รวมทั้งใช?ภาชนะปÑดสนิท หากตัวยา
สำคัญสลายตัวได?เมื่อเจอแสง (photolysis) ควรเลือกภาชนะบรรจุที่ทึบแสงหรือกันแสงผ@านได?
การพัฒนาตำรับควรหาวัตถุดิบตัวยาสำคัญและสารช@วยในตำรับที่ผลิตจากแหล@งต@างๆ หรือแม?แต@
วัตถุดิบที่ผลิตจากแหล@งเดียวกันแต@คนละรุ@นการผลิต เพราะวัตถุดิบที่ผลิตจากแหล@งผลิตที่ต@างกันหรือ
แหล@งผลิตเดียวกันแต@คนละรุ@นการผลิตอาจมีคุณสมบัติทางกายภาพ หรือทางเคมีฟÑสิกส(แตกต@างกันได?
จากนั้นนำมาศึกษาข?อมูลก@อนการตั้งตำรับดังหัวข?อที่กล@าวไปในตอนต?นของบทนี้ทั้งคุณสมบัติทาง
กายภาพ คุณสมบัติทางเคมีฟÑสิกส( ความคงตัว และความเข?ากันหรือความไม@เข?ากันระหว@างตัวยาสำคัญ
กับสารช@วยในตำรับ จากนั้นเลือกวัตถุดิบจากแหล@งที่มีคุณสมบัติเหมาะสม และมีความคงตัวที่สุดมาใช?
ในการพัฒนาตำรับในขั้นต@อไป สารในตำรับไม@ควรก@อให?เกิดอาการระคายเคือง ไม@ก@อให?เกิดการแพ? มี
ความคงตัวในตำรับ และเข?ากันได?ดีกับสารต@างๆ ในตำรับเดียวกัน
เมื่อได?รูปแบบยาที่จะพัฒนาและประเภทของสารช@วยต@างๆ ที่จะใช?ในตำรับแล?ว จากนั้นพัฒนา
ตำรับโดยอาจปรับเปลี่ยนชนิดของสารช@วยในตำรับ และปรับสัดส@วนของสารช@วยในตำรับ อาจทำโดย
การปรับสัดส@วนแบบสุ@ม หรือใช?โปรแกรมมาช@วยในการปรับเปลี่ยนสัดส@วนแบบเปîนระบบ และลด

176
ระยะเวลาในการพัฒนาตำรับ เช@น โปรแกรม Design of experiment (DOE) ซึ่งสามารถใช?ในการ
ประเมินป•จจัยที่มีศักยภาพต@อค@าสังเกตที่ต?องการไปพร?อม ๆ กันอย@างเปîนระบบ และหาป•จจัยวิกฤต
(critical factors) โดยอาศัยการวิเคราะห(ผลทางสถิติ เมื่อหาป•จจัยวิกฤตได?แล?ว จึงนำป•จจัยที่เลือก
ได?มาหาระดับของป•จจัยวิกฤตที่เหมาะสม ทั้งนี้ปริมาณสารช@วยในตำรับที่ใส@ในตำรับควรคำนึงถึง
ปริมาณสูงสุดที่อนุญาตเติมลงในตำรับซึ่งระบุในประกาศของกระทรวงสาธารณสุข หรือในองค(การ
อาหารและยาของสหรัฐอเมริกา (US-FDA) ด?วย
ในระหว@างการพัฒนาตำรับอาจมีการทดสอบคุณสมบัติและลักษณะของตำรับที่พัฒนาขึ้น อาทิ
เช@น ค@าความเปîนกรดด@าง ขนาดอนุภาคของผงยาในตำรับ ความหนืดของตำรับ การปลดปล@อยตัวยา
สำคัญออกจากตำรับ การดูดซึมหรือการแพรผ@านผิวหนัง เปîนต?น จากนั้นเมื่อได?ตำรับที่มีคุณสมบัติตาม
ต?องการแล?ว นำตำรับที่ได?มาศึกษาความคงตัว โดยในขั้นต?นอาจใช?วิธีการทดสอบความคงตัวแบบการ
สลับอุณหภูมิสูงและต่ำซึ่งเปîนวิธีที่ใช?เวลาในการทดสอบสั้น และได?ข?อมูลแนวโน?มการเกิดความคงตัว
และไม@คงตัวของตำรับ ทำให?ผู?พัฒนาตำรับสามารถตัดสูตรตำรับที่มีแนวโน?มไม@คงตัวออกไปได?โดยใช?
เวลาไม@นาน จากนั้นจึงนำสูตรตำรับที่มีแนวโน?มที่จะคงตัวมาทดสอบความคงตัวด?วยสภาวะเร@ง และ
ระยะยาวต@อไป เมื่อได?ตำรับที่มีความคงตัวดีแล?ว จึงเข?าสู@กระบวนการทดสอบประสิทธิภาพและความ
ปลอดภัยต@อไปโดยสามารถสรุปแนวทางการพัฒนาตำรับได?ดังแสดงในรูปที่ 7.23

177
 q Polymorphism q pKa/Dissociation constant q Membrane permeability
q Particle size q Partition coefficient q Incompatibility
q Solubility q Ionization q BCS classification
Preformulation q Dissolution q Wettability q Stability

1. พัฒนาตำรับโดยใชWสารชYวยในตำรับชนิดตYางๆ
Formulation 2. พัฒนาตำรับโดยการปรับสัดสYวนของสารชYวยในตำรับ

1. การสลับอุณหภูมิสูงและต่ำ
Stability
2. ICH guideline
testing
Toxicity/Irritation test in
animal/healthy volunteer
Efficacy/Satisfaction in
animal/healthy volunteer

รูปที่ 7.23 แผนภูมิแนวทางการพัฒนาตำรับ

ภาพโดย: คัทลียา เมฆจรัสกุล

7.6 บทสรุป
แนวทางการพัฒนาตำรับควรพิจารณาเริ่มจากการเลือกรูปแบบตำรับที่เหมาะสม และเลือกสาร
ช@วยในตำรับ โดยการศึกษาข?อมูลก@อนการตั้งตำรับเปîนขั้นตอนที่สำคัญขั้นตอนหนึ่งในกระบวนการวิจัย
และพัฒนายา เปîนข?อมูลพื้นฐานของตัวยาสำคัญที่ควรทราบในระยะต?น มีประโยชน(ในการพัฒนาตำรับ
เพื่อใช?ประกอบการพิจารณาเลือกสารช@วยในตำรับที่เหมาะสม เลือกภาชนะบรรจุที่เหมาะสม ใช?ในการ
ปรับปรุงคุณสมบัติของตัวยาให?เหมาะสมในการนำไปพัฒนาต@อ ใช?พิจารณาเลือกกระบวนการผลิต จะ
ทำให?ได?เภสัชภัณฑ(ที่ดี มีประสิทธิภาพในการรักษา มีความคงตัว มีความปลอดภัย และลดความล?มเหลว
ในขั้นตอนการวิจัยและพัฒนายา จากนั้นเข?าสู@กระบวนการตั้งตำรับโดยอาจปรับเปลี่ยนชนิดและปริมาณ
ของสารในตำรับแบบสุ@ม หรือการพัฒนาตำรับแบบเปîนระบบด?วยโปรแกรม Design of experiment
(DOE) เมื่อได?ตำรับที่มีคุณลักษณะที่ดีตามต?องการแล?ว ก@อนนำไปขึ้นทะเบียนยา ผู?วิจัยจะต?องนำตำรับ
ที่ ไ ด? ไ ปทดสอบความคงตั ว ทดสอบความปลอดภั ย และประสิ ท ธิ ภ าพในการรั ก ษาในมนุ ษ ย( โ ดย

178
กระบวนการทั้งหมดที่กล@าวมานี้บางครั้งอาจใช?เวลานานหลายป† นักวิจัยหรือผู?พัฒนาตำรับจึงควรมี
ความรู?ความเข?าใจในหลักการการพัฒนาตำรับในทุกๆ ด?านดังที่กล@าวมาข?างต?น เพื่อลดความล?มเหลวใน
การพัฒนาตำรับ และได?ตำรับที่มีคุณสมบัติที่ดี มีคุณภาพ และมีประสิทธิภาพในการรักษาส@งต@อไปยัง
ผู?ป§วยต@อไป

บรรณานุกรม
ACCSQ-PPWG Meeting 25th, 2018. ASEAN guideline on stability study of drug product.
Bali, Indonesia, pp. 1–40.
Allen, L., Popovich, N., Ansel, H., 2011. Ansel’s Pharmaceutical dosage forms and drug
delivery systems, 9th ed. Lippincott Williams and Wilkins, a Wolters Kluwer business,
Baltimore.
Amidon, G.L., Lennernäs, H., Shah, V.P., Crison, J.R., 1995. A theoretical basis for a
biopharmaceutic drug classification: the correlation of in vitro drug product
dissolution and in vivo bioavailability. Pharmaceutical Research 12, 413–420.
https://doi.org/10.1023/a:1016212804288
Aulton, M.E., 2007. Aulton’s Pharmaceutics: The design and manufacture of medicines,
3rd ed. Churchill Livingstone, Spain.
Devarakonda, B., Otto, D.P., Judefeind, A., Hill, R.A., de Villiers, M.M., 2007. Effect of pH
on the solubility and release of furosemide from polyamidoamine (PAMAM)
dendrimer complexes. International Journal of Pharmaceutics 345, 142–153.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.ijpharm.2007.05.039
Kim, Y.-H., Heinze, T.M., Beger, R., Pothuluri, J. V, Cerniglia, C.E., 2004. A kinetic study on
the degradation of erythromycin A in aqueous solution. International Journal of
Pharmaceutics 271, 63–76.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.ijpharm.2003.10.023
Mekjaruskul, C., Beringhs, A.O., Luo, W.-C., Xu, Q., Halquist, M., Qin, B., Wang, Y., Lu, X.,
2021. Impact of membranes on in vitro release assessment: a case study using

179
 dexamethasone. AAPS PharmSciTech 22, 42. https://doi.org/10.1208/s12249-020-
01874-y
Mekjaruskul, C., Sripanidkulchai, B., 2020. Kaempferia parviflora nanosuspension
formulation for scalability and improvement of dissolution profiles and intestinal
absorption. AAPS PharmSciTech 21, 52. https://doi.org/10.1208/s12249-019-1588-4
Mekjaruskul, C., Yang, Y.-T., Leed, M.G.D., Sadgrove, M.P., Jay, M., Sripanidkulchai, B., 2013.
Novel formulation strategies for enhancing oral delivery of methoxyflavones in
Kaempferia parviflora by SMEDDS or complexation with 2-hydroxypropyl-β-
cyclodextrin. International Journal of Pharmaceutics 445.
https://doi.org/10.1016/j.ijpharm.2013.01.052
Oliveira, P.F.M., Willart, J.F., Siepmann, J., Siepmann, F., Descamps, M., 2018. Using milling
to explore physical states: the amorphous and polymorphic forms of
dexamethasone. Crystal Growth and Design 18, 1748–1757.
https://doi.org/10.1021/acs.cgd.7b01664
Panyatee, W., Sakdanupong, B., Bunleu, S., Mekjaruskul, C., 2018. Porcine ear skin
permeation study of active compound in Artocarpus lakoocha extract.
Mahasarakham University.
The United States Pharmacopeia and The National Formulary (USP 42-NF 37), 2019. The
United States Pharmacopeial Convention, Inc., Rockville, MD.

คำถามท+ายบท
1. เหตุใดจึงควรศึกษาข?อมูลของตัวยาสำคัญก@อนการตั้งตำรับยา
2. การวัดขนาดอนุภาคด?วยวิธีใดสามารถระบุลักษณะรูปร@างของอนุภาคได?
3. ป•จจัยใดบ?างที่มีผลต@อค@าการละลายของตัวยาสำคัญ
4. การศึกษาการซึมผ@านผิวหนังของตัวยาสำคัญใช?เมมเบรนที่ได?จากแหล@งใด
5. เครื่องมือชนิดใดสามารถใช?ในการทดสอบความไม@เข?ากันของตัวยาสำคัญและสารช@วยในตำรับได?

180
เฉลยคำถามทtายบท

บทที่ 1 การดูดซึมยาผ0านผิวหนัง
1. ผิวหนังชั้นใดเปîนตัวกำหนดอัตราการดูดซึมของยาผ@านผิวหนัง (rate limiting step)
ตอบ ชั้น stratum corneum
2. กลไกหรือวิถีในการซึมผ@านผิวหนังมีกี่กลไก ได?แก@อะไรบ?าง
ตอบ มี 2 กลไก ได?แก@ 1) เส?นทางชั้นผิวหนัง (transepidermal route) แบ@งได?เปîน 2 ช@องทาง
ได? แ ก@ 1.1) การแพร@ ผ @ า นเซลล( โ ดยตรง (transcellular route) 1.2) การแพร@ ผ @ า นระหว@ า งเซลล(
(intercellular route) และ 2) เส?นทางรยางค(ของผิวหนัง (appendageal route)
3. ยาที่มีคุณสมบัติชอบไขมัน อาศัยกลไกหรือวิถีใดเปîนวิถีหลักในการซึมผ@านผิวหนัง
ตอบ ยาที่ชอบไขมันมีแนวโน?มใช?วิถี transepidermal เปîนหลัก
4. ป•จจัยที่มีผลต@อความสามารถในการดูดซึมยาผ@านทางผิวหนังได?แก@ป•จจัยใดบ?าง
ตอบ 1) ผิวหนัง ได?แก@ ความชุ@มชื้นของผิวหนัง อุณหภูมิที่ผิวหนัง ลักษณะของผิวหนัง
2) ตัวยาสำคัญ และรูปแบบตำรับ ได?แก@ คุณสมบัติของตัวยาสำคัญ ปริมาณ และความเข?มข?นของตัวยา
รูปแบบตำรับ
3) การเพิ่มการดูดซึมยาผ@านผิวหนังด?วยวิธีทางเคมีและทางกายภาพ

บทที่ 2 ยาครีมและโลชัน
1. o/w creams และ w/o creams มีลักษณะต@างกันอย@างไร
ตอบ o/w creams มีความเปîนมันน?อยกว@า ล?างน้ำออกง@ายกว@า และส@วนที่เปîนน้ำมันไม@ได?คลุมผิว
อย@างต@อเนื่อง ทำให?ไม@ขัดขวางการระบายความร?อนเมื่อเทียบกับ w/o creams ขณะที่ w/o creams
เกิด occlusive effect ได?ดีกว@า o/w creams
2. ค@าพารามิเตอร(ใดใช?สำหรับบ@งบอกถึงความสามารถในการชอบน้ำและน้ำมันของสารทำอิมัลชันชนิด
ไม@มีประจุ
ตอบ ค@า HLB (hydrophilic-lipophilic balance)
3. สารกันน้ำระเหยทำหน?าที่อย@างไรในตำรับยาครีมหรือโลชัน

181
 ตอบ ลดการระเหยของน้ำในตำรับ เพื่อปsองกันไม@ให?ผิวหน?าของยาครีมแห?ง และมีเนื้อครีมที่เนียน
นุ@ม คงตัวดีตลอดอายุของตำรับ และเมื่อทาลงบนผิวหนังสารชนิดนี้จะปsองกันการระเหยของน้ำใน
ผิวหนังไม@ให?ระเหยออกไป ทำให?ผิวหนังมีความนุ@ม ชุ@มชื้น
4. ยาครีมและโลชันมีลักษณะต@างกันอย@างไร
ตอบ โลชันมีความหนืดต่ำกว@าตำรับยาครีม ไหลได?แบบ Newtonian ในขณะที่ยาครีมการไหลเปîน
ชนิด non-newtonian
5. โลชันชนิดอิมัลชันเตรียมด?วยวิธีใด
ตอบ beaker method

บทที่ 3 ยาขี้ผึ้งและยาปeาย
1. ยาพื้นขี้ผึ้งชนิดใดที่สามารถบดผสมกับตัวยาสำคัญที่ละลายน้ำ
ตอบ ยาพื้นชนิดดูดน้ำได? และยาพื้นชนิดล?างน้ำออกง@าย
2. ยาพื้นขี้ผึ้งชนิดใดบ?างเมื่อทาลงบนผิวหนังแล?วจะเกิดฟÑล(มคลุมผิวหนัง (occlusive effect)
ตอบ ยาพื้นชนิดเปîนมัน และยาพื้นชนิดดูดน้ำได?
3. จงอธิบายหลักการเตรียมตำรับยาขี้ผึ้งโดยวิธีการหลอม (fusion)
ตอบ เตรียมโดยหลอมส@วนประกอบในตำรับให?ละลาย และคนให?เปîนเนื้อเดียวกันจนกระทั่งเย็น
ลำดับในการหลอมนั้น อาจจะเริ่มหลอมจากสารที่มีจุดหลอมเหลวสูง ตามด?วยสารที่มีจุดหลอมเหลวต่ำ
อาจจะเริ่มหลอมจากสารที่มีจุดหลอมเหลวต่ำ ตามด?วยสารที่มีจุดหลอมเหลวสูง ควรหลอมบน water
bath (indirect heat) เมื่อได?ยาขี้ผึ้งที่เข?ากันดีแล?ว คนจนเริ่มแข็งตัว และเหลวเพียงพอที่สามารถเทได?
จึงเทลงภาชนะบรรจุที่อุ@นเล็กน?อยให?มีอุณหภูมิใกล?เคียงกับยาขี้ผึ้งที่กำลังจะเทลงไป
4. จงบอกความแตกต@างระหว@างยาขี้ผึ้ง และยาปsาย
ตอบ ยาปsายมีเนื้อที่แข็ง หนัก และหยาบกว@ายาขี้ผึ้ง ดูดซับของเหลว และสารคัดหลั่งที่เกิดจากแผล
ได?มากกว@ายาขี้ผึ้ง แต@จะเปîนมันน?อยกว@า และล?างน้ำออกยากกว@ายาขี้ผึ้ง
5. สารช@วยปาดบด (levigating agent) จำเปîนสำหรับการเตรียมตำรับยาปsายหรือไม@ เพราะเหตุใด
ตอบ ไม@นิยมใช?สารช@วยปาดบด เพราะหากใช?ต?องใช?ปริมาณมาก ทำให?ยาปsายเยิ้มเหลวได?

182
บทที่ 4 เจลและอิมัลชันเจล
1. ลักษณะที่ดีข?อเจลควรเปîนเช@นใด
ตอบ ลักษณะที่ดีของเนื้อเจล ควรจะใส เปîนเนื้อเดียว มีความคงตัวในสภาพกึ่งแข็งตลอดอายุยา
อุณหภูมิที่ใช?เก็บรักษาไม@มีผลต@อความหนืดของเจล ไม@มีเชื้อปนเป®©อน ทาแล?วแผ@กระจายบนผิวหนังได?
ง@าย ไม@เหนียวเหนอะหนะ ไม@ก@อให?เกิดการระคายเคืองที่ผิวหนัง ตัวยาสำคัญสามารถปลดปล@อยออกมา
ได? และสารทุกตัวในตำรับเข?ากันได?
2. สารก@อเจลชนิด Carbomer จะสามารถพองตัวได?ด?วยวิธีใด
ตอบ ในสภาวะที่เปîนด@าง โดยหยด NaOH, KOH หรือ triethanolamine ลงไปในตำรับ
3. จงบอกวิธีการเตรียมเจลให?ได?เจลใส และเนื้อเนียน
ตอบ ทำได?โดยการค@อยๆ โปรยสารก@อเจลลงในของเหลวตัวกลาง หรือน้ำ พร?อมทั้งคนเร็วและแรง
จนได?เจลที่พองตัวและหนืดเต็มที่ ทั้งนี้อาจใช?สารช@วยกระจายตัวปริมาณเล็กน?อยทำให?สารก@อเจลเป†ยก
ก@อน แล?วจึงเติมของเหลวตัวกลางหรือน้ำลงไป พร?อมทั้งคนอย@างเร็วและแรงจนเจลพองตัวเต็มที่
4. หากต?องการได?ตำรับอิมัลชันเจลที่มีความโปร@งมากๆ ควรทำอย@างใด
ตอบ เติมสัดส@วนเจลในปริมาณมากกว@ายาครีม
5. จงบอกวิธีการเติมตัวยาสำคัญลงในตำรับอิมัลชันเจล
ตอบ หากละลายได?ดีในน้ำ ใช?น้ำเปîนตัวทำละลาย หากละลายในน้ำได?น?อยอาจใช?ตัวทำละลายช@วย
ละลาย จากนั้นนำสารละลายตัวยาสำคัญผสมกับยาพื้นครีม โดยใช?เทคนิค geometric dilution

บทที่ 5 แผ0นแปะนำส0งยาทางผิวหนัง
1. ข?อดีของแผ@นแปะนำส@งยาได?แก@อะไรบ?าง
ตอบ
1) เหมาะกับยาที่ถูกทำลายที่ทางเดินอาหาร
2) ลดอาการข?างเคียง ลดการเกิดการระคายเคืองทางเดินอาหาร และลดความเสี่ยงในการเกิด
โรคหัวใจและหลอดเลือดได?
3) เหมาะกับยาที่ถูกทำลายโดยเอนไซม(ที่ตับ
4) เหมาะกับตัวยาสำคัญที่มีค@าครึ่งชีวิต (half-life) สั้น
5) สามารถควบคุมการปลดปล@อย และออกฤทธิ์ได?นานตั้งแต@ 1 วัน – 2 สัปดาห(
6) เหมาะกับการรักษาโรค หรืออาการที่ไม@สามารถให?โดยวิธีรับประทาน
7) เหมาะกับการรักษาโรคเรื้อรัง

183
 8) เปîนวิธีการให?ยาที่ไม@เจ็บปวด
9) เปîนวิธีที่ได?รับความร@วมมือจากผู?ป§วยสูง
10) หากเกิดพิษจากการใช?ยา สามารถหยุดได?อย@างรวดเร็ว
11) ลดความแปรปรวนที่เกิดจากการดูดซึมยา และการเมแทบอลิซึมของยาเมื่อให?ยาทางปาก
2. ข?อจำกัดของการใช?แผ@นแปะนำส@งยาได?แก@อะไรบ?าง
ตอบ
1) เหมาะกับตัวยาสำคัญที่มีฤทธิ์แรง (potent drug) เท@านั้น
2) ไม@เหมาะกับยาที่ต?องการระดับยาในเลือดสูง
3) อาจก@อให?เกิดการระคายเคืองผิวหนังในผู?ป§วยบางรายได?
4) มีราคาแพง
5) มีความแปรปรวนระหว@างบุคคล
6) ความร?อน ความเย็น เหงื่อ การอาบน้ำ และการว@ายน้ำมีผลต@อการติดผิวหนังของแผ@นแปะ
3. หากต?องการให?ตัวยาสำคัญในแผ@นแปะเข?าสู@กระแสเลือดได? ตัวยาสำคัญจะต?องดูดซึมถึงผิวหนังชั้นใด
ตอบ dermis
4. แผ@นแปะชนิดใดที่สามารถเกิดผลข?างเคียงจากการได?รับขนาดยาสูงหากมีการตัดหรือฉีกขาดของ
แผ@นแปะ
ตอบ ระบบกักเก็บยาที่ควบคุมการปลดปล@อยด?วยเมมเบรน
5. แผ@นแปะระบบเมทริกซ(มีอัตราการปลดปล@อยตัวยาสำคัญอย@างไร
ตอบ ตัวยาสำคัญที่ละลายได?ในพอลิเมอร(เท@านั้นที่จะถูกปลดปล@อยออกมาได? ค@าการละลายของยาใน
พอลิเมอร(มีค@าคงที่ทำให?อัตราการปลดปล@อยยาคงที่ด?วย (zero-order kinetic) ตราบเท@าที่ความเข?มข?น
ของตัวยาสำคัญในระบบยังอิ่มตัวอยู@ จากนั้นอัตราเร็วในการปลดปล@อยตัวยาสำคัญจะลดลงตามเวลาที่
ผ@านไป และตามปริมาณตัวยาสำคัญที่ลดลงเรื่อยๆ

บทที่ 6 การควบคุมคุณภาพเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง
1. คุณลักษณะที่ดีของรูปแบบยากึ่งแข็งสำหรับใช?เฉพาะทีผ่ ิวหนังควรมีลักษณะอย@างไร
ตอบ
1) ลักษณะทางกายภาพที่ดี ได?แก@ มีเนื้อเนียน สวยงาม เนื้อผลิตภัณฑ(ไม@แห?งจนเกินไป ไม@เปîนเม็ดเล็กๆ
ที่ทำให?รู?สึกสากผิว ไม@มันจนเกินไป ไม@ดูดความชื้นเข?ามาสู@ผลิตภัณฑ( อันจะส@งผลให?ผลิตภัณฑ(เยิ้มเหลว
มากขึ้น ไม@คงตัว

184
2) ผลต@อผิวหนังที่พึงประสงค( ได?แก@ เนื้อสัมผัสดี เมื่อทาแล?วให?ความรู?สึกดี ไม@สากผิว ไม@ก@อให?เกิด
อาการระคายเคือง ไม@ก@อให?เกิดการแพ? ไม@ทำลายผิวหนังแบบถาวร เข?ากันได?ดีกับสารคัดหลั่งของ
ผิวหนัง เช@น เหงื่อ และไขมัน เปîนต?น
3) คุณสมบัติการแผ@กระจายบนผิวหนัง ได?แก@ ทาแล?วกระจายบนผิวหนังได?ง@าย ล?างน้ำออกง@าย
ปลดปล@อยยาออกมาจากตำรับได?
2. หัวข?อการทดสอบใดที่จำเพาะเฉพาะเภสัชภัณฑ(ชนิดยาปsายตา (ophthalmic ointments)
ตอบ sterility test
3. การวัดความหนืดมีความจำเปîนสำหรับเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนังอย@างไร
ตอบ ความหนืดมีผลต@อการซึมผ@านของยาเข?าสู@ผิวหนัง และการปลดปล@อยยาออกจากตำรับ การ
เปลี่ยนแปลงของความหนืดจะส@งผลต@อคุณภาพ ความคงตัว ความรู?สึกของผู?ใช?ต@อเภสัชภัณฑ(
4. การทดสอบความคงตัววิธีใดเหมาะกับการทดสอบความคงตัวของเภสัชภัณฑ(ในขั้นตอนการพัฒนา
ตอบ การทดสอบความคงตัวโดยวิธีสลับอุณหภูมิสูงและต่ำ
5. การทดสอบการแพ?ระคายเคืองนิยมทาเภสัชภัณฑ(ที่ผิวหนังบริเวณใด
ตอบ ต?นแขนด?านนอก

บทที่ 7 หลักการตั้งตำรับเภสัชภัณฑ(ทางผิวหนัง
1. เหตุใดจึงควรศึกษาข?อมูลของตัวยาสำคัญก@อนการตั้งตำรับยา
ตอบ เปîนข?อมูลพื้นฐานเพื่อให?สามารถพัฒนาผลิตภัณฑ(ในแนวทางที่เหมาะสม นำไปใช?ในการตั้งรับ
อย@างมีหลักการ ลดจำนวนสูตรตำรับที่จะนำไปพัฒนาต@อไป ปsองกันการสูญเสียในการผลิต สามารถ
เลือกสูตรตำรับ และกระบวนการผลิตที่เหมาะสม เพื่อให?ได?ตำรับที่มีความคงตัว ตัวยาสำคัญสามารถ
ปลดปล@อยออกจากตำรับ และถูกดูดซึมเข?าสู@ร@างกายเพื่อออกฤทธิ์ได? มีประสิทธิภาพในการรักษา ลด
ป•ญหาในการทดลองในขั้นคลินิก และช@วยในการเลือกสารช@วยทางเภสัชกรรมในตำรับที่เหมาะสม
2. การวัดขนาดอนุภาคด?วยวิธีใดสามารถระบุลักษณะรูปร@างของอนุภาคได?
ตอบ การใช?กล?องจุลทรรศน( และกล?องจุลทรรศน(อิเล็คตรอนแบบส@องกราด
3. ป•จจัยใดบ?างที่มีผลต@อค@าการละลายของตัวยาสำคัญ
ตอบ อุณหภูมิ ขนาดอนุภาค ค@าความเปîนกรดเปîนด@าง
4. การศึกษาการซึมผ@านผิวหนังของตัวยาสำคัญใช?เมมเบรนที่ได?จากแหล@งใด
ตอบ ผิวหนังจากหูหมู ผิวหนังที่ได?จากหนูขาว หรือผิวหนังที่ได?จากมนุษย(
5. เครื่องมือชนิดใดสามารถใช?ในการทดสอบความไม@เข?ากันของตัวยาสำคัญและสารช@วยในตำรับได?

185
 ต อ บ differential scanning calorimeter (DSC), X-ray powder diffraction (XRPD), fourier
transform infrared spectroscopy (FTIR), thermogravimetric analysis (TGA), เทคนิค สเปกโต
รสโกป† การใช? ก ล? อ งจุ ล ทรรศน( พ ร? อ มที ่ ใ ห? ค วามร? อ น (hot stage microscopy) กล? อ งจุ ล ทรรศน(
อิเล็คตรอนแบบส@องกราด solid state nuclear magnetic resonance spectroscopy หรือเทคนิค
โครมาโทรกราฟ† (chromatography)

186
บรรณานุกรม

คณะกรรมการแห@งชาติด?านยา, 2549. เภสัชตำรับโรงพยาบาล พ.ศ. 2549. ประกาศคณะกรรมการ

แห@งชาติด?านยา เรื่องบัญชียาหลักแห@งชาติ พ.ศ. 2547 (ฉบับที่ 5).
ปลื้มจิตต( โรจนพันธุ(, พรรณวิภา กฤษฎาพงษ(, วราภรณ( จรรยาประเสริฐ, กอบธัม สถิรกุล. 2537. การ
พัฒนาผลิตภัณฑ(เจล: ตำรับยาทางผิวหนังและเครื่องสำอาง. บริษัทประยูรวงศ(พรินท(ติ้ง จำกัด,
กรุงเทพมหานคร.
ACCSQ-PPWG Meeting 25th, 2018. ASEAN guideline on stability study of drug product.
Bali, Indonesia, pp. 1–40.
Adejare, A. (Ed.), 2020. Remington The science and practice of pharmacy, 23rd ed.
Academic Press.
Alexander, A., Dwivedi, S., Ajazuddin, Giri, T.K., Saraf, Swarnlata, Saraf, Shailendra, Tripathi,
D.K., 2012. Approaches for breaking the barriers of drug permeation through
transdermal drug delivery. Journal of Controlled Release 164, 26–40.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.jconrel.2012.09.017
Allen, L., Popovich, N., Ansel, H., 2011. Ansel’s Pharmaceutical dosage forms and drug
delivery systems, 9th ed. Lippincott Williams and Wilkins, a Wolters Kluwer
business, Baltimore.
Amidon, G.L., Lennernäs, H., Shah, V.P., Crison, J.R., 1995. A theoretical basis for a
biopharmaceutic drug classification: the correlation of in vitro drug product
dissolution and in vivo bioavailability. Pharmaceutical Research 12, 413–420.
https://doi.org/10.1023/a:1016212804288
Aulton, M.E., 2007. Aulton’s Pharmaceutics: The design and manufacture of medicines,
3rd ed. Churchill Livingstone, Spain.
Bertens, C.J.F., Gijs, M., van den Biggelaar, F.J.H.M., Nuijts, R.M.M.A., 2018. Topical drug
delivery devices: A review. Experimental Eye Research 168, 149–160.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.exer.2018.01.010
Bharadwaj, S., Garg, V., Sharma, P., Bansal, M., Kumar, N., 2018. Recent advancement in

187
 transdermal drug delivery system. International Journal of Pharma Professional’s
Research 2, 212–219.
British Pharmacopoeia, 2015. British Pharmacopoeia Commission Office, London.
Council of Europe (Ed.), 2019. European Pharmacopoeia, 10th ed.
Devarakonda, B., Otto, D.P., Judefeind, A., Hill, R.A., de Villiers, M.M., 2007. Effect of pH
on the solubility and release of furosemide from polyamidoamine (PAMAM)
dendrimer complexes. International Journal of Pharmaceutics 345, 142–153.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.ijpharm.2007.05.039
Dykes, P.J., Pearse, A.D., 2002. Safety considerations for dermal and transdermal
formulations, in: Walters, K. (Ed.), Dermatological and transdermal formulations.
Marcel Dekker Inc., New York.
Gaikwad, A., 2013. Transdermal drug delivery system: formulation aspects and
evaluation. Comprehensive Journal of Pharmaceutical Sciences 1, 1–10.
Godin, B., Touitou, E., 2007. Transdermal skin delivery: Predictions for humans from in
vivo, ex vivo and animal models. Advanced Drug Delivery Reviews 59, 1152–1161.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.addr.2007.07.004
Kaewsrinon, N., Changnak, P., Phunanue, T., Rattanakiat, S., Mekjaruskul, C., 2017.
Development of cleaning toner from Puag-Haad. Isan Journal of Pharmaceutical
Sciences2 13 Supple, 1–9.
Khar, R., Vyas, S., Ahmad, F., Jain, G., 2013. The Theory and practice of industrial
pharmacy, 4th ed. CBS Publishers and Distributors Pvt. Ltd., India.
Kim, B., Cho, H.-E., Moon, S.H., Ahn, H.-J., Bae, S., Cho, H.-D., An, S., 2020. Transdermal
delivery systems in cosmetics. Biomedical Dermatology 4, 10.
https://doi.org/10.1186/s41702-020-0058-7
Kim, Y.-H., Heinze, T.M., Beger, R., Pothuluri, J. V, Cerniglia, C.E., 2004. A kinetic study on
the degradation of erythromycin A in aqueous solution. International Journal of
Pharmaceutics 271, 63–76.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.ijpharm.2003.10.023
Li, V.C.Y., Chowdhury, M.M.U., 2017. Dermatological pharmacology: topical agents.

188
 Medicine 45, 359–362.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.mpmed.2017.03.002
Lu, M., Xing, H., Chen, X., Xian, L., Jiang, J., Yang, T., Ding, P., 2016. Advance in
bioequivalence assessment of topical dermatological products. Asian Journal of
Pharmaceutical Sciences 11, 700–707.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.ajps.2016.04.008
Mathur, V., Satrawala, Y., Rajput, M., 2010. Physical and chemical penetration enhancers
in transdermal drug delivery system. Asian Journal of Pharmaceutics 4, 173–183.
https://doi.org/http://dx.doi.org/10.22377/ajp.v4i3.143
Mekjaruskul, C., Beringhs, A.O., Luo, W.-C., Xu, Q., Halquist, M., Qin, B., Wang, Y., Lu, X.,
2021. Impact of membranes on in vitro release assessment: a case study using
dexamethasone. AAPS PharmSciTech 22, 42. https://doi.org/10.1208/s12249-020-
01874-y
Mekjaruskul, C., Kumkarnjana, S., Fangkrathok, N., Kengkittipat, W., Nuttawut, S., 2021.
Potential cosmeceutical applications and evaluation of human skin irritation of
Tagetes erecta L. flower extract. Pharmacognosy Research 13(4).
https://doi.org/10.5530/pr.2021.13.x
Mekjaruskul, C., Sripanidkulchai, B., 2020. Kaempferia parviflora nanosuspension
formulation for scalability and improvement of dissolution profiles and intestinal
absorption. AAPS PharmSciTech 21, 52. https://doi.org/10.1208/s12249-019-1588-4
Mekjaruskul, C., Yang, Y.-T., Leed, M.G.D., Sadgrove, M.P., Jay, M., Sripanidkulchai, B., 2013.
Novel formulation strategies for enhancing oral delivery of methoxyflavones in
Kaempferia parviflora by SMEDDS or complexation with 2-hydroxypropyl-β-
cyclodextrin. International Journal of Pharmaceutics 445.
https://doi.org/10.1016/j.ijpharm.2013.01.052
Miranda, M., Cardoso, C., Vitorino, C., 2020. Quality and equivalence of topical products:
A critical appraisal. European Journal of Pharmaceutical Sciences 148, 105082.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.ejps.2019.105082
OECD, 2015. Test No. 404: Acute Dermal Irritation/Corrosion.

189
 https://doi.org/https://doi.org/https://doi.org/10.1787/9789264242678-en
Oliveira, P.F.M., Willart, J.F., Siepmann, J., Siepmann, F., Descamps, M., 2018. Using milling
to explore physical states: the amorphous and polymorphic forms of
dexamethasone. Crystal Growth and Design 18, 1748–1757.
https://doi.org/10.1021/acs.cgd.7b01664
Padula, C., Nicoli, S., Aversa, V., Colombo, P., Falson, F., Pirot, F., Santi, P., 2007.
Bioadhesive film for dermal and transdermal drug delivery. European Journal of
Dermatology : EJD 17, 309–312. https://doi.org/10.1684/ejd.2007.0205
Panyatee, W., Sakdanupong, B., Bunleu, S., Mekjaruskul, C., 2018. Porcine ear skin
permeation study of active compound in Artocarpus lakoocha extract.
Mahasarakham University.
Poonsuk, P., Lueangingkhasut, P., Mekjaruskul, C., 2016. Development of body lotions
prepared from Puag-Haad. Isan Journal of Pharmaceutical Sciences 11 Supplem,
61–69.
Prausnitz, M.R., Langer, R., 2008. Transdermal drug delivery. Nature Biotechnology 26,
1261–1268. https://doi.org/10.1038/nbt.1504
Roberts, M.S., Cheruvu, H.S., Mangion, S.E., Alinaghi, A., Benson, H.A.E., Mohammed, Y.,
Holmes, A., van der Hoek, J., Pastore, M., Grice, J.E., 2021. Topical drug delivery:
History, percutaneous absorption, and product development. Advanced Drug
Delivery Reviews 177, 113929.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.addr.2021.113929
Roberts, M., Cross, S., Pellett, M., 2002. Skin transport, in: Walters, K. (Ed.), Dermatological
and transdermal formulations. Marcel Dekker Inc., New York, pp. 89–196.
Robins, M.M., 2000. Emulsions — creaming phenomena. Current Opinion in Colloid &
Interface Science 5, 265–272. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/S1359-
0294(00)00065-0
Robins, M.M., Watson, A.D., Wilde, P.J., 2002. Emulsions—creaming and rheology.
Current Opinion in Colloid & Interface Science 7, 419–425.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/S1359-0294(02)00089-4

190
Sandhu, P., Bilandi, A., Kumar, S., Rathore, D., Bhardwaj, S., 2012. Additives in topical
dosage forms. International Journal of Pharmaceutical, Chemical and Biological
Sciences 2, 78–96.
Shah, V.P., Yacobi, A., Rădulescu, F.Ş., Miron, D.S., Lane, M.E., 2015. A science based
approach to topical drug classification system (TCS). International Journal of
Pharmaceutics 491, 21–25.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.ijpharm.2015.06.011
Siepmann, J., Peppas, N.A., 2011. Higuchi equation: Derivation, applications, use and
misuse. International Journal of Pharmaceutics 418, 6–12.
https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.ijpharm.2011.03.051
Singh, J., Maibach, H., 2002. Transdermal delivery and cutaneous reactions, in: Walters,
K. (Ed.), Dermatological and transdermal formulations. Marcel Dekker Inc., New
York, pp. 529–548.
Sinsorn, A., Wannaphong, P., Caichompoo, W., Mekjaruskul, C., 2018. Efficacy and skin
irritation of a topical triphala serum in healthy volunteer. Isan Journal of
Pharmaceutical Sciences 14, 105–112.
https://doi.org/https://doi.org/10.14456/ijps.2018.18
Tijani, A.O., Nunez, E., Singh, K., Khanna, G., Puri, A., 2021. Transdermal Route: A viable
option for systemic delivery of antidepressants. Journal of Pharmaceutical Sciences
110, 3129–3149. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.xphs.2021.05.015
The HLB system: a time-saving guide to emulsifier selection, 1984. ICI Americas, Inc.,
Wilmington.
The Merck Index, 2013. The Royal Society of Chemistry.
The United States Pharmacopeia and The National Formulary (USP 42-NF 37), 2019. The
United States Pharmacopeial Convention, Inc., Rockville, MD.
Thitprasert, A., Nagel, A., Siphong, P., Mekjaruskul, C., 2019. Formulation development of
Derris scandens gel for muscle pain relief in athletes. Mahasarakham University.
Walters, K.A., Roberts, M.S., 2002. The structure and function of skin, in: Walters, K. (Ed.),
Dermatological and transdermal formulations. Marcel Dekker Inc., New York, pp.

191
 1–40.
Walters, K., Brain, K., 2002. Dermatological formulation and transdermal systems, in:
Dermatological and transdermal formulations. Marcel Dekker Inc., New York, pp.
319–400.
Wilson, E.J., 2014. Three Generations: The past, present, and future of transdermal drug
delivery systems.

192
ดรรชนี (Index)

A carbomer, 32, 50, 68, 87, 91

absorbent, 103 casserole, 58, 72, 76
absorption, 60 cationic, 26
adapter, 127, 158, 159, 160 cellulose, 32, 85, 86, 109, 111, 125, 154
adhesive layer, 99, 100, 102 cetyl alcohol, 21, 38, 39, 40, 46, 48, 63
alcohol, 84, 92, 148 chelating agent, 33, 50
alkaline, 23 cholesterol, 6, 11, 42, 60, 61, 62
alligation, 40 clinical, 139
amine, 24 coalescence, 44, 119
amorphous, 141 cold process cream, 44
amphoteric, 26 collagen, 6
anhydrous, 30, 31, 38, 39, 40, 60, 61, colloidal, 32, 107, 110
77, 78 coloring agent, 92
anionic, 23 co-solvent, 50
antiseptic, 26, 82 covalent, 83
apparatus, 127, 128, 129, 130, 155, 157, creaming, 44, 45
158, 160 crystalline, 141, 142
appendageal, 12, 165 D
appendages, 3, 7 dermis, 3, 4, 6, 7, 97
B diffusion, 8, 126, 127, 151, 152, 153,
backing layer, 98, 100 159, 160, 161, 162, 175
beeswax, 22, 38, 46, 59, 74 dissolution, 151
binary system, 15 donor, 126, 159
buffering agent, 47, 50 E
C elastin, 6
caking, 51 electroporation, 15

193
emollient, 30, 44 lipophilic, 27, 35
epidermis, 3, 4, 5, 6, 7, 97 liquid paraffin, 22, 38, 58, 76
eumelanin, 5 log P, 11, 13, 14, 16, 33, 161, 163
F lumping, 90
flocculating agent, 51 M
flocculation, 44 matrix, 99, 101, 107, 109, 111
fusion, 72, 80, 182 melanin, 5
G melanocytes, 5
gelation, 83 metabolism, 2, 104, 107, 114
geometric dilution, 44, 69, 71, 78, 94 micrometer, 145
H microneedle, 16
half-life, 99 microreservoir, 103
homogenizer, 42, 51, 90 microscope, 142, 145, 146
hydrolysis, 25, 169 mineral oil, 22, 38, 53, 58, 59, 62, 75
hydrophilic, 11, 27, 35, 61, 63 moisturizer, 50
hydrophobic, 1, 11 N
I newtonian, 19, 49, 120
incompatibility, 23, 118 nonionic, 27, 88
incorporation, 43, 68, 78 non-newtonian, 19, 49
infrared, 142 O
inorganic, 82 occlusive effect, 13, 20, 21, 58
intercellular, 13 ophthalmic, 137, 185
intercellular route, 11 organic, 82
iontophoresis, 15 oswald ripening, 45
irritation, 133, 136, 189 oxidation, 169
isopropyl myristate, 30, 48 P
L paraben, 25, 29, 34, 49, 50, 63, 64, 68,
lanolin, 21, 30, 31, 38, 61, 62, 76, 77, 78 84, 89
levigate, 44 partition coefficient, 11, 161, 162

194
patch, 2, 102, 107 sonophoresis, 15
penetration, 2, 14, 15, 17, 189 sorbitan, 29, 30, 31, 37
percutaneous absorption, 1, 8 spatula, 43, 68, 69, 71, 79
permeation, 2, 89, 94, 109, 114, 180, stability, 131, 167
187, 190 stearic acid, 21, 24, 38, 53, 63
petrolatum, 21, 25, 58, 59, 61, 62, 63, stearyl alcohol, 21, 25, 38, 39, 40, 46,
67, 76, 77 61, 63, 64
phaeomelanin, 5 stiffening agent, 61
phonophoresis, 16 subcutaneous, 3, 7, 8
photolysis, 169 suspension, 32
polymer, 99 switter-ion, 26
polymorphism, 141 syneresis, 92
preclinical, 139 T
preformulation, 139 thixotropic, 81
protective layer, 100, 106 transcellular route, 11
R transepidermal route, 10, 12, 165
receptor, 126, 159 V
release liner, 100, 102, 104, 108, 114, vehicle, 46, 47, 49, 50, 52, 53, 75
124 viscosity, 119
reservoir, 99, 100, 103, 106, 107, 108, Z
111, 124, 125 zeta potential, 51
reticulin, 6 ข
rheometer, 120 ขี้ผึ้ง, 1, 19, 35, 57, 58, 60, 64, 65, 66, 67,
S 68, 70, 71, 72, 73, 74, 76, 79, 80, 82,
sebaceous gland, 7 170, 173, 182
semisolid, 127, 158, 160 ค
sink condition, 125, 126, 157 ความเข?ากันได?, 32, 66, 67, 88, 98, 101,
slab, 43, 68, 71, 79 166
solubility, 148, 149

195
ความเปîนกรดด@าง, 14, 24, 33, 35, 58, 83, ล
119, 131, 150, 161, 177 ลิโพโซม, 2, 16
ความไม@เข?ากัน, 2, 23, 118, 139, 166, 167, โลชัน, 1, 19, 49, 50, 51, 52, 53, 55, 105,
176, 180, 185 170, 174, 182
คอลลอยด(, 83, 85, 87 ส
ซ สัมประสิทธิการแพร@ผ@าน, 105
ซีรัม, 29, 48 สารกันเสีย, 26, 27, 28, 33, 42, 52, 54, 64,
น 68, 84, 85, 87, 89, 94, 119
นาโนอิมัลชัน, 2, 16 สารต?านออกซิเดชัน, 30, 119, 169, 176
บ สารทำอิมัลชัน, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 26,
บัฟเฟอร(, 34, 68, 150, 151, 170, 175, 176 27, 28, 29, 30, 32, 34, 35
ป สารลดแรงตึงผิว, 15, 23, 26, 27, 34, 35, 36,
โปรตีน, 6, 7, 11, 13, 83, 85 39, 89, 126, 157
ผ สารละลาย, 1, 7, 27, 36, 42, 49, 53, 60,
ผลึก, 42, 72, 118, 122, 123, 125, 139, 62, 64, 65, 70, 72, 73, 78, 87, 88, 91,
141, 142, 143, 153, 166, 170 92, 94, 95, 103, 125, 127, 129, 148,
แผ@นแปะ, 2, 9, 13, 97, 98, 99, 100, 101, 149, 150, 151, 152, 156, 157, 159,
102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 170, 175
109, 110, 111, 114, 124, 125, 130, สารอนินทรีย,( 81, 82, 88, 118
131 สารอินทรีย,( 81, 82, 118
ฟ อ
โฟม, 1, 36 ออกซิเดชัน, 30, 32, 33, 44, 52, 54, 59, 61,
ม 67, 68, 87, 94, 119, 166, 169, 176
ไมโครมิเตอร(, 145 เอโทโซม, 2
ร เอนไซม(, 2, 4, 84, 104, 114, 165, 183
รยางค(, 9, 12, 165

196
- 197 -