Professional Documents
Culture Documents
1
HUK101U-HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI
Ünite 5: Hukuki İlişkiler ve Haklar
Her özel hakkın karşısında kural olarak bir hukuki üzerinde bir irtifak hakkının tesis edilmiş olması hâlinde,
yükümlülük de yer almaktadır. Bu hukuki yükümlülük sahip olduğu mülkiyet hakkının kendisine bahşetmiş
genel nitelikte olabileceği gibi, bir kişinin bir şeyi olduğu yetkilerden bazılarının irtifak hakkı sahibi
yapması, yapmaması ya da vermesi şeklinde de cereyan tarafından kullanılmasına katlanmak yahut bu hakları
edebilir. Genel nitelikte hukuki yükümlülük açısından bir kullanmaktan sakınmak mecburiyetinde kalır. İrtifak
gerçek ya da tüzel kişinin mülkiyet hakkına müdahale hakları kendi aralarında eşyaya bağlı irtifak hakları, şahsi
etmeme yükümü örnek gösterilebilir. irtifak hakları ve karma irtifak hakları olmak üzere üçe
ayrılır.
Mahiyetlerine (Niteliklerine) Göre Özel Haklar
Özel haklar ileri sürülebileceği çevre açısından Eşyaya bağlı irtifak hakları, genellikle iki taşınmazdan
mahiyetlerine (niteliklerine) göre mutlak haklar ve nisbî birinin diğeri üzerinde sahip olduğu hak şeklinde ortaya
haklar olarak ikiye ayrılır. çıkar. Hak sahibi olan taşınmaza hâkim (yararlanan)
taşınmaz, üzerine külfet yüklenmiş taşınmaza da yüklü
Mutlak haklar, sahibine şahıslar (kişiler) ile maddi ve taşınmaz denir. Taşınmazın el değiştirmesi, geçerli bir
gayrımaddi (maddi olmayan) bütün mallar üzerinde en şekilde kurulmuş olan irtifak hakkı üzerinde bir tesir icra
geniş yetkileri veren ve hak sahibi tarafından herkese karşı etmez. Bir taşınmaz üzerinde diğer taşınmaz lehine
ileri sürülebilen haklardır. Herkes mutlak haklara uymak kurulmuş olan “geçit hakkı”, eşyaya bağlı bir irtifak hakkı
ve saygı göstermekle yükümlüdür. Mutlak haklar, hukuk niteliği taşır (TMK m.747, m.838).
düzeninin belirlediği sınırlar içinde kalmak suretiyle
hakkın sahibi tarafından istenilen şekilde kullanılır. Esasen Şahsi irtifak hakları, bir mal üzerinde kişiler lehine
mutlak haklar, hak sahibinin kişi ve mal üzerinde tekel kurulur. Taşınırlar, taşınmazlar, haklar veya bir malvarlığı
olarak sahip olduğu iktidar ve yetkileri ifade eder. Mutlak üzerinde kurulabilen ve hak sahibine konusu üzerinde tam
haklar yalnızca kamu yararı düşüncesiyle ve ancak yararlanma yetkisi veren “intifa hakkı” (TMK m.794) ya
kanunla sınırlanabilir. Mutlak haklar konularına göre iki da bir binadan veya onun bir bölümünden konut olarak
grupta incelenebilir: Mallar üzerindeki mutlak haklar yararlanma yetkisini veren “oturma hakkı” (TMK m.823)
(hâkimiyet hakları) ve şahıslar üzerindeki mutlak haklar şahsi irtifak haklarına örnek olarak verilebilir.
(kişilik hakları). Karma irtifak hakları ise bir taşınmaz lehine veya belli bir
Mal hukuki anlamda, para ile ölçülebilen ve başkalarına kişi lehine kurulabilen irtifak haklarıdır. Başkasına ait bir
devredilebilen şeyleri ifade eder. Mallar, maddi mallar ve arazinin altında (örneğin mahzen) veya üstünde (örneğin
maddi olmayan mallar (gayrımaddi mallar) olmak üzere bina) inşaat yapma yetkisi veren “üst hakkı” (TMK m.726,
ikiye ayrılır. Maddi mallar, fiziki (cismani) varlığı olan, m.826); başka birisinin taşınmazında çıkan sulardan
elle tutulup gözle görülebilen şeyleri ifade eder (arsa, yararlanma hakkı veren “kaynak hakkı” (TMK m.756,
konut, kitap, otomobil, uçak, çamaşır makinesi, bilgisayar, m.837) da karma irtifak hakları arasında yer alırlar.
elbise vb.). Hukuk dilinde maddi mallara eşya Taşınmaz yükü, bir taşınmazın malikinin yalnız o
denilmektedir. Maddi mallar üzerindeki mutlak haklara taşınmazla sorumlu olmak üzere diğer bir kimseye bir şey
“aynî haklar” (eşya üzerindeki haklar) da denir. Aynî vermek veya bir iş yapmakla yükümlü kılınmasıdır (TMK
haklar, sahibine tanıdığı yetkinin tam ve sınırsız olup m.839).
olmamasına göre, “mülkiyet hakkı” ve “sınırlı aynî
haklar” olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Rehin hakkı, sahibine, alacağını borçlusundan alamaması
hâlinde rehin verilmiş olan şeyi sattırıp paraya çevirmek
Sahibine tam ve sınırsız yetki veren aynî hak mülkiyet yoluyla alacağını tahsil etmek yetkisini veren bir sınırlı
hakkıdır. TMK m. 683 hükmüne göre, “Bir şeye malik ayni haktır. Hakkın konusunu teşkil eden eşyanın taşınır
olan kimse, hukuk düzeninin sınırları içinde, o şey veya taşınmaz olmasına göre rehin “taşınır rehni” (TMK
üzerinde dilediği gibi kullanma, yararlanma ve tasarrufta m. 939 vd.) ve “taşınmaz rehni” (TMK m.850 vd.) olmak
bulunma yetkisine sahiptir.” Bu yönde mâlik eşyasını, üzere ikiye ayrılır. Taşınmaz rehninin türleri; “ipotek”,
örneğin bir başkasına satabilir, bağışlayabilir yahut onu “ipotekli borç senedi” ve “irat senedi”dir.
terk ya da tahrip edebilir.
Maddi olmayan mallar, insan zeka, düşünce ve iradesinin
Mülkiyet hakkının aksine bir kısım aynî haklar sahibine ürünü olan eserlerdir. Eser sahiplerinin, yaratmış oldukları
tam ve sınırsız yetkiler vermez. Bu tür aynî haklara sınırlı fikir ve sanat eserleri üzerinde, mali ve manevi hakları
ayni haklar denilmektedir. Mülkiyet hakkının bünyesinde bulunur. Mali haklar, o eseri çoğaltmak, yaymak ve
barındırdığı kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma satmak gibi yetkileri bünyesinde barındırır. Manevi
yetkilerinden sadece bir kısmını hak sahibine tanır. Sınırlı haklar, eserin kamuya sunulması, esere yapımcısının
aynî haklar (TMK m.779 vd.’da), hak sahibine tanıdıkları adının yazılması, eserde değişiklikler yapılabilmesi gibi
yetkinin niteliğine göre irtifak hakları, taşınmaz yükü ve yetkileri içerir. Fikri ve edebi eserler üzerindeki haklar
rehin hakları olmak üzere üç gruba ayrılır. 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile
İrtifak hakları, başkasına ait (başkasının mülkiyetinde düzenlenmiş ve korunmuştur.
olan) bir eşyayı kullanma veya ondan yararlanma yetkisini
veren aynî haklardır. Bir eşyanın mâliki, bu eşyası
2
HUK101U-HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI
Ünite 5: Hukuki İlişkiler ve Haklar
Şahıslar üzerindeki mutlak haklar, hak sahibinin kendi bulunan sınırlı sayıdaki nisbî haklar haricinde,
şahsiyeti üzerindeki mutlak haklar ve başkalarının çok çeşitlilik göstermektedir.
şahsiyeti üzerindeki mutlak haklar olmak üzere ikiye 4. Mutlak haklar bir mal ya da kişi üzerinde
ayrılır. Bir insanın maddi, manevi ve iktisadi bütünlüğü ve doğrudan doğruya sahip olunan iktidar hakları
varlıkları üzerinde sahip olduğu mutlak haklara şahsiyet iken, nisbî hakların konusunu bir edimin yerine
(kişilik) hakları denilmektedir. Anayasa ile de kamusal getirilmesi (bir şeyin verilmesi, yapılması ya da
haklar arasında güvenceye alınmış olan kişilik hakları, yapılmaması) yönündeki talepler teşkil eder.
hakkın süjesi olan insanın maddi varlığını ve bu varlığı
Konularına Göre Özel Haklar
oluşturan tüm unsurları korumaya yarar. Kişiliği oluşturan
unsurlar; vücut tamlığı, şeref ve haysiyet, aile ve itibarı, Özel haklar korudukları menfaatin maddi ya da manevi
isim vb. şeylerdir. TMK m. 23 hükmü gereğince, “Kimse oluşuna göre malvarlığı (mamelek) hakları ve kişilik
hak ve fiil ehliyetlerinden kısmen de olsa vazgeçemez. hakları şeklinde ayrılırlar.
Kimse özgürlüklerinden vazgeçemez veya onları hukuka Malvarlığı hakları, kişilerin para ile ölçülebilir nitelikte
ya da ahlâka aykırı olarak sınırlayamaz.” olan, paraya çevrilebilen, kural olarak başkalarına
Başkalarının kişiliği üzerindeki haklar istisnai nitelik devredilebilen ve miras yoluyla intikal eden hak ve
taşırlar. Hukuk düzenince, özellikle küçük olanları, akıl borçlarının bütününü ifade eder.
yönünden zayıf durumda bulunanları koruma Kişilerin, değerleri para ile ölçülemeyen, paraya
gerekliliğinden yola çıkarak bu kişiler üzerinde bir başka çevrilemeyen, başkalarına devredilemeyen ve miras
kimsenin hak sahibi olmasına müsaade edilmektedir. yoluyla da intikali mümkün olmayan, sahibi için sadece
Nisbî haklar, mutlak hakların aksine herkese karşı değil, manevi bir değer ifade eden haklarına “kişilik (kişi
yalnız hukuki işleme veya ilişkiye taraf olan kişilere karşı varlığı/şahsiyet) hakları” denilmektedir. Bu haklar kişiye
ileri sürülebilen haklardır. Nisbi haklar alacak hakları ve sıkı sıkıya bağlı haklar olup kişinin ölümü ile sona ererler.
grup haklarından meydana gelmektedir. Kişilik hakları arasında, kişinin adı, vücut tamlığı, şeref ve
haysiyeti, resmî üzerindeki hakları, özgürlüklerine karşı
Nisbi haklar, özellikle borç ilişkilerinden meydana gelir ve saldırıda bulunmaktan kaçınmalarını herkesten isteme
alacaklıya (hak sahibine), karşısındaki kişiden (borçludan) hakkı sayılabilir. Gerçek kişiler gibi tüzel kişiler de
belirli bir davranışta bulunmasını; bir şey vermesini, bir nitelikleriyle bağdaştığı ölçüde kişilik haklarına
şey yapmasını veya birşey yapmamasını (birşey sahiptirler.
yapmaktan kaçınmasını) istemek yetkisini verirler.
Kullanılmalarına Göre Özel Haklar
Mutlak Haklarla Nisbî Haklar Arasındaki Farklar
Kullanma yetkisi bakımından, hak sahibine bağlılıklarına
Mutlak haklarla nisbî haklar arasındaki farklar şu şekilde göre özel haklar, devredilebilen haklar ve devredilemeyen
sıralanabilir: haklar şeklinde ikiye ayrılır.
1. Mutlak haklar herkese karşı ileri sürülebilirken Devredilebilen haklar, sağlararası bir hukuki işlemle
(mülkiyet hakkı gibi), nisbî haklar belirli bir başkalarına devredilebilen, miras yolu ile de intikal eden
kişiye yahut kişilere karşı yöneltilebilmektedir haklardır. Özel hakların büyük bir kısmı devredilen haklar
(alacak hakkı gibi). kategorisindedir (mülkiyet hakkı, telif hakkı, kira hakkı,
2. Mutlak haklarda, hak sahibinin bu hakkına diğer alacak hakkı gibi). Bu tür haklar temsilci aracılığıyla da
bütün kişiler saygı göstermek zorundadır. Mutlak kullanılabilir.
haklar karşısında üçüncü kişiler pasif bir görev
üstlenirler. Zira mutlak hakları herkesin ihlâl Devredilemeyen haklar, sağlararası bir hukuki işlemle
edebilmesi ihtimal dâhilindedir. Nisbî haklarda başkalarına devredilemeyen, miras yolu ile de intikal
ise hak sahibinin karşısındaki kişi, bazen pasif etmeyen haklardır. Kişiye bağlı haklar, kişi ile hak
olsa da genellikle aktif bir görevi yerine arasındaki sıkı ilişki nedeniyle sadece hak sahibi kişi
getirmekle yükümlü bulunmaktadır (bir şeyi tarafından kullanılabilen haklardır. Bu haklar başkalarına
yapmak, vermek ya da yapmamak gibi). Nisbî devredilemedikleri gibi, miras yoluyla da intikal etmezler.
haklardaki görevin üçüncü kişilerce ihlal edilmesi Malvarlığı haklarının bir bölümü de kişiye bağlı
mümkün değildir. haklardandır (örneğin, aynî haklardan oturma hakkı, TMK
3. Mutlak haklarla nisbi haklar arasındaki bir başka m.823; yararlanma hakkı, TMK m.806).
fark sayılarında ortaya çıkar. Mutlak haklar belli Amaçlarına Göre Özel Haklar
sayıdadır. Kanunda öngörülen mutlak haklar
Özel haklar amaçlarına göre de bir ayrıma tâbi tutularak
dışında yeni mutlak haklar yaratılması mümkün
yenilik doğuran (inşai) haklar ve alelâde haklar (yenilik
değildir. Mutlak haklar, maddi mallar üzerindeki
doğurmayan yalın haklar) olarak ikiye ayrılmaktadırlar.
mutlak haklar (ayni haklar), maddi olmayan
mallar üzerindeki haklar ve kişilik haklarıdır. Yenilik doğuran (inşai) hak, özel bir hukuki duruma
Nisbî haklar ise, aile hukukunda öngörülmüş dayanarak hak sahibinin tek taraflı irade açıklaması
(beyanı) ile yeni bir hukuki ilişki kurabilme, mevcut
3
HUK101U-HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI
Ünite 5: Hukuki İlişkiler ve Haklar