‫اولین همایش ملی ایدهاهی نوین رد کشاورزی و منابع طبیعی – آبان ماه ‪1397‬‬

‫)‪The first national conference on novel ideas in agriculture and natural resources (November, 2018‬‬

‫معرفی جنبههایی از کاربرد فناوری نانو در صنعت بذر‬

‫هدا محمدی*‪ ،‬احمد جوادی‬
‫‪1‬دانشآموخته دکترای اکولوژی گیاهان زراعی‪ ،‬گروه زراعت‪ ،‬دانشکده کشاورزی‪ ،‬دانشگاه فردوسی مشهد‪.‬‬
‫‪2‬دانشآموخته دکترای علوم و تکنولوژی بذر‪ ،‬گروه زراعت‪ ،‬دانشکده کشاورزی‪ ،‬محقق اردبیلی‪.‬‬

‫* نویسنده مسوول؛ ‪Mohammadi_h87@yahoo.com‬‬

‫چکیده‬
‫فناوری نانو یکی ازپرکاربردترین فناوریهای نوین است که پایه اصلی آن تولید و استفاده از ساختارهایی است که اندازه حداقل‬
‫یکی از ابعاد آنها کمتر از ‪ 100‬نانومتر باشد‪ .‬این فناوری ماهیتی بین رشتهای دارد و به همین دلیل کاربرد آن در علوم و‬
‫صنایع مختلف به صورت روزافزون گسترش مییابد‪ .‬کشاورزی صنعتی یکی از مهمترین بخشهایی است که فناوری نانو در آن‬
‫به سرعت در حال توسعه است و با ورود به شاخههای مختلف این صنعت باعث پیشرفتهای چشمگیری در آن شده است‪ .‬از‬
‫آنجایی که بذر بهعنوان عامل اصلی تکثیر و بقای گیاهان‪ ،‬مهمترین نهاده در فرایند تولید محصوالت کشاورزی مختلف بهویژه‬
‫گیاهان یکساله است‪ ،‬استفاده دانش بنیان از فناوری نانو در صنعت تولید بذر میتواند نتایج مثبت و قابل توجهی را به بار آورد‪.‬‬
‫برخی از مهمترین جنبههای کاربرد فناوری نانو در صنعت بذر عبارتند از تولید بذرهای با کیفیت‪ ،‬پرایمینگ و پوششدار کردن‬
‫بذرها که در مطالعه حاضر به معرفی این موارد پرداخته شده است‪.‬‬
‫واژگان کلیدی‪ :‬تغذیه گیاهی‪ ،‬فناوری بذر‪ ،‬کشاورزی صنعتی‪ ،‬نانوپرایمینگ‪.‬‬

‫مقدمه‬
‫با وجود اینکه فناوری نانو در علوم و صنایع مختلف کاربرد دارد ولی استفاده از نانو مواد در کشاورزی در مقایسه با بخش پزشکی و‬
‫یا صنعت کمتر مورد توجه قرار گرفته است‪ .‬تحقیقات صورت گرفته نیز عمدتا به مطالعه اثرات تغذیهای برخی از نانوکودها روی‬
‫گیاهان توجه کرده اند در حالی که بسیاری از مباحث مهم دیگر همچون تولید و فراوری بذر سالم و با کیفیت کمتر مورد توجه قرار‬
‫گرفته است‪ .‬دامنه کاربرد فناوری نانو در علوم کشاورزی و به ویژه صنعت بذر بسیار گسترده است با این وجود در مطالعه حاضر‬
‫صرفا به برخی از مهمترین کاربردهای این فناوری در فرایند تولید بذر اشاره شده است‪.‬‬

‫تولید بذرهای با کیفیت از طریق تغذیه گیاه مادر با نانوکودها‬

‫نتایج پژوهشها حاکی از آن است که تامین عناصر غذایی ضروری گیاه در طول دوره تشکیل و نمو بذر‪ ،‬موجب بهبود کیفیت توده‬
‫بذری میشود (‪ .)8‬یکی از راه های تامین عناصر غذایی مورد نیاز گیاه استفاده از نانو کودها بجای کودهای شیمیایی رایج میباشد‪.‬‬
‫در بسیاری از نانو کودها عناصر غذایی به تدریج و به صورت کنترل شده در دسترس ریشه گیاه قرار میگیرند و به همین دلیل خطر‬
‫آلودگی خاک و آبهای زیرزمینی کاهش می یابد‪ .‬عالوه بر این به دلیل اندازه کوچک ذرات عناصر غذایی امکان استفاده مستقیم‬
‫آنها از طریق محلولپاشی وجود دارد و به همین علت میزان مصرف نهادههای شیمیایی کاهش مییابد‪.‬‬
‫دستکاری مواد مختلف و کاهش اندازه ذرات آنها تا مقیاس نانو‪ ،‬ویژگیهای فیزیکی‪ ،‬شیمیایی‪ ،‬بیولوژیکی و فعالیتهای کاتالیزوری‬
‫آنها را تغییر میدهد (‪ .)12‬این تغییرات باعث انحالل پذیری بیشتر و بهبود قابلیت نفوذ در غشای سولهای گیاهی میشود‪.‬‬
‫مطالعات در زمینه تاثیر ذرات نانو بر گیاهان مختلف به صورت گستردهای در حال انجام است و در بیشتر موارد سودمندی استفاده‬

‫‪842‬‬
 ‫اولین همایش ملی ایدهاهی نوین رد کشاورزی و منابع طبیعی – آبان ماه ‪1397‬‬
‫)‪The first national conference on novel ideas in agriculture and natural resources (November, 2018‬‬

‫دقیق از این ترکیبات مورد تایید قرار گرفته است‪ .‬به عنوان نمونه در آزمایشهای مزرعهای محلولپاشی نانواکسید روی (‪ )ZnO‬بر‬
‫روی گیاه پیاز موجب افزایش کمیت و کیفیت بذرهای تولید شده از بوتههای این گیاهان شد (‪ .)11‬نتایج آزمایش دیگری نشان داد‬
‫که ا ستفاده از نانواکسید آهن و روی‪ ،‬موجب افزایش قابل مالحظه ای در کمیت و کیفیت بذرهای تولید شده کدو پوست کاغذی‬
‫میشود (‪ .)3‬از سوی دیگر استفاده از غلظتهای بهینه نانو ذرات آهن در خاک میتواند موجب بهبود شاخصهای جوانهزنی و سبز‬
‫شدن بذرهای کاج جنگلی گردد (‪ .)2‬بهرهگیری از فناوری نانو جهت تغذیه گیاهان مختلف ضمن بهبود رشد و نمو گیاه در فصل‬
‫جاری باعث افزایش کیفیت بذر تولیدی خواهد شد و از این طریق فرصتهای جدیدی به منظور افزایش کارآیی مصرف عناصر‬
‫غذایی‪ ،‬کاهش هزینههای تولید و همچنین حفاظت از محیط زیست‪ ،‬پیشروی انسان قرار خواهد داد‪.‬‬

‫کاربرد فناوری نانو جهت پرایمینگ بذر (نانو پرایمینگ)‬

‫پرایمینگ یا پیشتیمار بذر یک روش فیزیولوژیکی است که کارایی بذر را برای جوانه زنی سریع و هماهنگ بهبود می بخشد (‪.)13‬‬
‫در این روش مقدار کنترل شده ای از آب توسط بذر جذب میشود تا فعالیتهای متابولیکی اولیه فرایند جوانهزنی تا قبل از خارج‬
‫شدن ریشه چه از بذر آغاز گردد‪ .‬در فرآیند پرایمینگ از محلولهای مختلفی بهجای آب میتوان استفاده نمود‪ ،‬از جملهی این‬
‫محلولها میتوان به محلول عناصر غذایی اشاره کرد که میتواند بخشی از نیاز بذر و گیاهچه تولید شده را تامین نماید‪ .‬در این‬
‫فرآیند ترکیبات نانوی عناصر غذایی میتواند جایگزین نمکهای این عناصر گردد‪ .‬چراکه سطح ویژه باالی نانو ذرات سبب واکنش‪-‬‬
‫پذیری باالی این ذرات میشوند‪ .‬این ویژگیها موجب جذب سریعتر و بیشتر عناصری میشوند که با این ابعاد تولید شدهاند و نسبت‬
‫به عناصر رایج تاثیر بیشتری خواهند داشت‪.‬‬
‫نتایج تحقیقات انجام شده اثرات مثبت نانوپرایمینگ با عناصر شیمیایی مختلفی را نشان داده است‪ .‬به عنوان مثال نانوپرایمینگ‬
‫بذرهای گیاه بادامزمینی با نانواکسید روی )‪ (ZnO‬موجب افزایش جوانهزنی و شاخص قدرت بذرها در مقایسه با بذرهای معمولی‬
‫شد‪ .‬در میان غلظتهای بهکار رفته در این پژوهش‪ ،‬غلظت ‪ 1000ppm‬حداکثر رشد ریشه را به دنبال داشت و افزایش غلظت به‬
‫‪ 2000 ppm‬کاهش شاخص قدرت گیاهچه و کاهش رشد گیاه را به دنبال داشت‪ ،‬اما به طور کلی نانو ذرات روی رشد بیشتری از‬
‫گیاهچ ه را در مقایسه با سولفات روی به صورت گرانول نشان دادند (‪ .)14‬حقیقی و عفیفیپور (‪ )4‬در مطالعات خود بر روی بذر پیاز‬
‫گزارش نمودند که پرایمینگ بذر با نانو تیتانیوم میتواند موجب بهبود شاخصهای جوانهزنی بذر و رشد گیاهچه گردد‪ .‬همچنین‬
‫افزایش شاخصهای جوانهزنی بذر و رشد گیاهچه گوجهفرنگی تحت تاثیر نانو مس (‪ )5‬و اثرات مثبت پرایمینگ بذر نخود با نانو‬
‫اکسید روی و آهن بر شاخصهای جوانهزنی بذر و رشد گیاهچه (‪ )10‬در مطالعات دیگر گزارش شده است‪.‬‬

‫استفاده از نانو پوششها در صنعت بذر‬

‫یکی دیگر از روشهای مفید برای بهبود و افزایش کارایی بذر‪ ،‬پوششدار کردن آن میباشد‪ .‬پوشش بذر با ترکیبات شیمیایی می‪-‬‬
‫تواند باعث بهبود و تنظیم جوانهزنی بذر گردد‪ .‬پوششدار کردن بذرها میتواند موجب کاهش احتمال آلودگی توسط عوامل‬
‫بیماریزای مختلف شود و عالوه بر این در مواردی که بذرها بسیار ریز هستند و یا هنگامی که سطح خارجی بذرها صاف نیست می‪-‬‬
‫توان از طریق پوشش دار کردن امکان کاشت مکانیزه این بذرها را تسهیل کرد‪ .‬برای پوششدار کردن بذر میتوان از نانو ذرات عناصر‬
‫غذایی و نانو رسها استفاده نمود‪ .‬استفاده از نانو رسها کاهش مصرف آب‪ ،‬افزایش جوانهزنی بذر و افزایش عملکرد محصول در‬

‫‪843‬‬
 ‫اولین همایش ملی ایدهاهی نوین رد کشاورزی و منابع طبیعی – آبان ماه ‪1397‬‬
‫)‪The first national conference on novel ideas in agriculture and natural resources (November, 2018‬‬

‫خاکهای شنی را به دنبال دارد‪ .‬در نانورسها دو ویژگی مهم وجود دارد که موجب موفقیت آنها در عرصه صنایع مختلف شده‬
‫است‪ :‬نخست خالص بودن آن که خصوصیات مکانیکی پلیمر را افزایش میدهد و ویژگی دیگر ظرفیت تبادلی کاتیونی رس است که‬
‫مخلوط شدن با پلیمر را مناسب میکند‪ .‬هر دو ویژگی موجب استحکام در پلیمرها میشود و بطور همزمان مقاومت باال و شکل‬
‫پذیری از خود نشان می دهد‪ .‬در واقع خواصی که با هم در یک جا جمع نمیشوند‪ ،‬در نانورسها وجود دارد (‪ .)1‬به نظر میرسد که‬
‫اثرات مثبت نانو رسها در پوشش بذرها بیشتر فی زیکی و مرتبط با میزان جذب و فراهمی آب باشد در حالیکه هنگامیکه بذرها با‬
‫عناصر نانو پوشش داده شوند به دلیل تغییرات بیوشیمیایی جوانهزنی و رشد آنها تحت تاثیر قرار میگیرد‪.‬‬
‫در این راستا قرینه و همکاران (‪ )7‬در مطالعات خود از غلظتهای مختلف نانو ذرات نقره برای پوشش دار کردن بذر گندم استفاده‬
‫نمودند‪ ،‬که نتایج این پژوهش نشان داد که حضور ‪ 0/04‬میلیگرم نانو ذرات نقره در پوشش بذر گندم شاخصهای جوانهزنی بذر و‬
‫رشد اولیه گیاهچه را به نحو قابل توجهی افزایش داد‪ .‬از سوی دیگر احدنژاد روشتی (‪ )1‬گزارش نمود که استفاده از نانو رس مونت‪-‬‬
‫موریلونیت نسبت به زئولیت در پوشش بذر گلرنگ اثرات مثبت بیشتری بر شاخصهای جوانهزنی بذر داشت‪ .‬همچنین صابر و‬
‫همکاران (‪ )6‬در مطالعات خود گزارش نمودند که استفاده از نانو رسها برای پوششدار کردن بذر موجب افزایش شاخصهای جوانه‪-‬‬
‫زنی بذر و رشد اولیه گیاهچه گردید‪ .‬این پژوهشگران عنوان کردند که احتماال اثرات مثبت نانو ذرات رس به دلیل افزایش سطح و‬
‫افزایش میزان جذب و نگهداری آب در سطح بذور باشد‪.‬‬
‫عالوه بر موارد فوق گزارش شده است که نانو لولههای کربنی قادر به نفوذ در بذرهای گیاهانی مانند گوجه فرنگی بوده و از این‬
‫طریق جوانه زنی و سرعت رشد این گیاهان را به شدت تحت تاثیر قرار دهند‪ .‬به نظر میرسد که نفوذ این نانو لولهها به درون پوسته‬
‫ضخیم بذر موجب افزایش جذب آب به داخل بذرها و کمک به تسریع در آغاز فرایند جوانهزنی میشود (‪.)9‬‬
‫در حال حاضر در برخی از زیر شاخههای کشاورزی توجه بیشتری به فناوری نانو شده است در حالیکه الزم است جنبههای‬
‫کاربردی این فناوری در سایر شاخهها نیز مورد توجه قرار گیرد‪ .‬به نظر می رسد با انجام تحقیقات بیشتر در زمینه مواردی همچون‬
‫نقش ترکیبات نانو در مقابله با تنشهای زیستی و غیر زیستی‪ ،‬اثر این ترکیبات بر کیفیت محصوالت تولید شده و همچنین استفاده‬
‫از نانو مواد در جهت تاثیر بر متابولیتهای ثانویه گیاهان بتوان تحول زیادی در کشاورزی نوین ایجاد کرد‪.‬‬

‫منابع‬

‫احدنژاد روشتی‪ ،‬الف‪ .1394 .‬اثر پلیمرهای پوششدهنده بذر و ریز مغذیها بر جوانهزنی و رشد گلرنگ‪ .‬پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم و‬ ‫‪.1‬‬
‫تکولوژی بذر‪ ،‬دانشگاه محقق اردبیلی‪ ،‬ایران‪.‬‬
‫اکبری حامد‪ ،‬ر‪ ،.‬بایرام زاده‪ ،‬و‪ ،.‬داوودی‪ ،‬م‪ .‬ح ‪ ،.‬توحیدلو‪ ،‬ق‪ ،.‬قدیری‪ ،‬م‪ ،.‬حقوردی‪ ،‬ک و اکبری‪ ،‬ح‪ .1391 .‬تاثیر نانو ذرات آهن بر خصوصیات جوانه زنی‬ ‫‪.2‬‬
‫بذر کاج جنگلی )‪ (Pinus sylvestris‬در محیط خاکی و آبی‪ .‬مجله اکوسیستمهای طبیعی‪ ،‬جلد ‪ ،3‬صفحه ‪.51-58‬‬
‫پاریاد‪ ،‬س‪ .1391 .‬اثر اندازه بذر و تغذیه گیاه مادری بر کیفیت بذور حاصل در کدوی دارویی‪ ،‬پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم و تکولوژی بذر‪،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫دانشگاه محقق اردبیلی‪ ،‬ایران‪.‬‬
‫حقیقی‪ ،‬م و عفیفیپور‪ ،‬ز‪ .1390 .‬بررسی اثر پرایمینگ بذر با نانو لوله های کربنی‪ ،‬نانو تیتانیوم و نانو مس بر خصوصیات جوانه زنی پیاز‪ .‬اولین کنگره ملی‬ ‫‪.4‬‬
‫علوم و فناوریهای نوین کشاورزی‪ .‬دانشگاه زنجان‪.‬‬
‫حقیقی‪ ،‬م‪ ،.‬عفیفیپور‪ ،‬ز و مظفریان‪ ،‬م‪ .1391 .‬اثر پرایمینگ بذر با نانو ذرات مس بر خصوصیات ج وانه زنی و رشد دو گونه گیاهی از تیره سیب زمینی‬ ‫‪.5‬‬
‫سانان و چلیپائیان‪ .‬دومین همایش ملی علوم و تکنولوژی بذر‪ .‬دانشگاه آزاد اسالمی مشهد‪.‬‬
‫س‪ .‬صابر‪ ،‬س‪ ،.‬قسیمیحق‪ ،‬ز‪ ،.‬مصطفوی‪ ،‬ش‪ ،.‬بداقی‪ ،‬ح و علیلو‪ ،‬ع‪ .1391 .‬اثرات نانو مواد بر جوانهزنی و رشد بذر کلم گل‪ .‬اولین کنفرانس ملی‬ ‫‪.6‬‬
‫نانوفناوری و کاربرد آن در کشاورزی و منابع طبیعی‪ .‬دانشگاه تهران‪.‬‬

‫‪844‬‬
 1397 ‫اولین همایش ملی ایدهاهی نوین رد کشاورزی و منابع طبیعی – آبان ماه‬
The first national conference on novel ideas in agriculture and natural resources (November, 2018)

‫ نشریه‬.‫ اثرات پوشش بذر با نانو ذرات نقره بر جوانهزنی و رشد گیاهچههای گندم‬.1390 .‫ ن‬،‫ ب و رکنی‬،‫ عبداللهی‬،.‫ م‬،‫ فربد‬،.‫ م‬،‫ قمری‬،.‫ ح‬.‫ م‬،‫قرینه‬ .7
.73-78 ‫ صفحه‬،92 ‫ جلد‬،‫زراعت‬
8. Karami, S., Modares Sanavy, S.A., Ghanehpoor, S and Keshavarz, H. 2016. Effect of foliar zinc application on yield,
physiological traits and seed vigor of two soybean cultivars under water deficit. Notulae Scientia Biologicae. 8: 181-191.
9. Khodakovskaya, M., Dervishi, E., Mahmood, M., Xu, Y., Li, Z., Watanabe, F and Biris, A.S. 2009. Carbon nanotubes are
able to penetrate plant seed coat and dramatically affect seed germination and plant growth. ACS Nano. 10: 3221-3227.
10. Krishna, M.S., Rai, P.K and Bara, B.M. 2017. Studies on effect of polymer seed coating, nanoparticles and hydro priming on
seedling characters of Chickpea (Cicer arietinum L.) seed. Journal of Pharmacognosy and Phytochemistry. 6: 489-492.
11. Laware, S.L and Raskar, S. 2014. Influence of zinc oxide nanoparticles on growth, flowering and seed productivity in
onion. International Journal of Current Microbiology and Applied Sciences.7: 874-881.
12. Mazaherinia, S., Astaraei, A.R., Fotovat, A and Monshi, A. 2010. Nano iron oxide particles efficiency on Fe, Mn, Zn and Cu
concentrations in wheat plant. World Applied Sciences Journa. 7: 36- 40.
13. Mohammadi, G.R and Amiri, F. 2010. The effect of priming on seed performance of canola (Brasica napus L.) under drought
stress. American-Eurasian Journal of Agricultural and Environmental Sciences. 9: 202-207.
14. Prasad, T.N., Sudhakar, P., Sreenivasulu, Y., Latha, P., Munaswamy, V., Reddy, K.R., Sreeprasad, T.S., Sajanlal, P.R and
Pradeep, T. 2012. Effect of nanoscale zinc oxide particles on the germination, growth and yield of peanut. Journal of Plant
Nutrition. 35: 905-27.

845