See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/325722527

Investigation of nitrogen and sulphur effects on quantitative and qualitative

characteristics of castor bean seed (Ricinus communis L.)

Article · June 2018

DOI: 10.22059/ijfcs.2017.225508.654251

CITATIONS READS

2 472

3 authors, including:

Abbas Zeinali Vahid Sarabi

Azerbaijan Shahid Madani University Azarbaijan Shahid Madani University
1 PUBLICATION 2 CITATIONS 31 PUBLICATIONS 137 CITATIONS

SEE PROFILE SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Vahid Sarabi on 17 August 2019.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Iranian Journal of Field Crop Science ‫علوم گیاهان زراعی ایران‬
Vol 49, No 1, Spring 2018 (29-43)
DOI: 10.22059/ijfcs.2017.225508.654251 )29-43 ‫ (ص‬1397 ‫ بهار‬،1 ‫ شمارة‬،49 ‫دورة‬

‫بررسي تأثير سطوح کودی نيتروژن و گوگرد بر ويژگيهای کمّي و کيفي دانۀ کرچک‬
)Ricinus communis L.(
2*
‫ و وحيد سرابي‬2‫ اميررضا صادقي بختوری‬،1‫عبّاس زينالي‬
‫ دانش آموخته کارشناسي ارشد گروه زراعت و اصالح نباتات دانشکده کشاورزي دانشگاه شهيدمدني آذربايجان‬.1
‫ استاديار گروه زراعت و اصالح نباتات دانشکده کشاورزي دانشگاه شهيدمدني آذربايجان‬. 2
)1396/1/12 :‫ تاريخ پذيرش‬- 1395/10/30 :‫(تاريخ دريافت‬

‫چکيده‬
‫ آزمايشي در ايستگاه تحقيقاتي‬،‫بهمنظور بررسي تأثير سطوح مختلف کودي نيتروژن و گوگرد بر ويژگيهاي کمّي و کيفي دانۀ کرچک‬
‫ اين آزمايش بهصورت فاکتوريل در قالب طرح بلوکهاي‬.‫ انجام شد‬1394 ‫دانشکدۀ کشاورزي دانشگاه شهيد مدني آذربايجان در سال‬
‫ کيلوگرم در هکتار‬150 ‫ و‬100 ،50 ،0 ‫ فاکتورهاي آزمايش شامل کود نيتروژن در چهار سطح‬.‫کامل تصادفي با سه تکرار به اجرا درآمد‬
150 ‫ و‬100( ‫ کاربرد سطوح باالي کود نيتروژن‬،‫ نتايج نشان داد‬.‫ کيلوگرم در هکتار بودند‬80 ‫ و‬60 ،40 ،20 ،0 ‫و گوگرد در پنج سطح‬
‫ درصد و عملکرد روغن بذر و ميزان‬،‫ عملکرد دانه‬،)‫کيلوگرم در هکتار) منجر به توليد بيشترين مقادير عملکرد زيست توده (بيوماس‬
‫ کيلوگرم گوگرد در هکتار براي رسيدن به بيشترين مقادير در‬40 ‫ کاربرد‬،‫ در مقابل‬.‫مناسب درصد پروتئين خام بذر در کرچک ميشود‬
‫ کاربرد کود گوگرد تأثير معنيداري روي ميزان پروتئين خام‬.‫ درصد و عملکرد روغن بذر کافي بود‬،‫ شاخص برداشت‬،‫عملکرد دانه‬
‫ کيلوگرم گوگرد در هکتار به‬40 ‫ کيلوگرم نيتروژن و‬150 ‫ بيشترين کارايي زراعي نيتروژن و گوگرد به ترتيب با کاربرد‬.‫بذرها نداشت‬
‫ کيلوگرم کود نيتروژن به همراه‬150 ‫ در بررسي اثر متقابل کودي نيز کاربرد‬.)‫ کيلوگرم بر کيلوگرم‬9/17 ‫ و‬10/73 ‫دست آمد (به ترتيب‬
‫ نتايج کلي‬.‫ عملکرد دانه و عملکرد روغن بذرهاي کرچک شد‬،‫ کيلوگرم گوگرد در هکتار منجر به توليد بيشترين عملکرد زيستتوده‬60
،‫ حضور توأم عناصر نيتروژن و گوگرد در محيط اطراف ريشۀ کرچک ميتواند موجب افزايش سطح برگ‬،‫اين آزمايش نشان داد‬
.‫ عملکرد دانه و روغن آن در انتهاي فصل رشد شود‬،‫ف توسنتز و وزن خشک در طول فصل رشد‬

.‫ ويژگيهاي کمّي و کيفي‬،‫ عناصر پرمصرف‬،‫ عملکرد دانه و اجزاي آن‬،‫ دانههاي روغني‬،‫ برهمکنش کودي‬:‫واژههای کليدی‬

Investigation of nitrogen and sulphur effects on quantitative and qualitative

characteristics of castor bean seed (Ricinus communis L.)
Abbas Zeinali1, Amir Reza Sadeghi Bakhtvari2, Vahid Sarabi*2
1. Graduated Master’s degree from Dept. of Agronomy and Plant Breeding, Faculty of Agriculture,
Azarbaijan Shahid Madani University, Tabriz-Iran.
2. Assistant professor from Dept. of Agronomy and Plant Breeding, Faculty of Agriculture, Azarbaijan
Shahid Madani University, Tabriz-Iran.
(Received: January 19, 2017- Accepted: April 1, 2017)

ABSTRACT
In order to study effects of various levels of nitrogen and sulphur fertilizers on quantitative and qualitative
characteristics of castor bean (Ricinus communis L.), an experiment was done in 2015 at reaearch farm,
agricultural faculty of Azarbaijan Shahid Madani University, Tabriz-Iran. Experiment was conducted as a
factorial based on randomized complete block design with three replications. Treatments were 4 levels of
nitrogen (0, 50, 100 and 150 kg ha-1) and 5 levels of sulphur (0, 20, 40, 60 and 80 kg ha -1). Results
indicated that maximum biological and seed yield, seed oil percentage and yield and appropriate
percentage of seed crude protein obtained from applying 100 and 150 kg nitrogen per hectare. In contrast,
application of 40 kg sulphur ha-1 was enough to reach maximum amounts in seed yield, HI, seed oil
percentage and oil yield. Application of sulphur fertilizer had not significantly effect on seed crude
protein. Maximum agronomic efficiency of nitrogen and sulphur was achieved when nitrogen and sulphur
were applied at a rate of 150 and 40 kg ha-1 (10.73 and 9.17 kg/kg, respectively). Interaction effects of
nitrogen and sulphur showed that applying 150 kg nitrogen by 60 kg sulphur ha -1 resulted in the highest
biological yield, seed and seed oil yield in castor bean. The overall conclusion of this experiment showed
that presence of nitrogen and sulphur around the castor bean roots can cause an incease in leaf area,
photosynthesis and biomass during the growing season, seed and oil yield at the end of the growing
season.
Keywords: Fertilizer interactions, Seed yield and its components, Macro-nutrients, Oil crops,
Quantitative and qualitative features.

* Corresponding author E-mail: sarabi20@azaruniv.edu

 ‫زینالی و همکاران‪ :‬بررسی تأثير سطوح کودی نيتروژن و گوگرد بر ویژگیهای کمّی و‪...‬‬
‫مصرف کودهای شيميایی و خطرهای زیست‪-‬محيطی‬
‫آنهاست (‪ .)Zarrinkafsh, 1992‬بنابراین‪ ،‬روش تغذیۀ‬
‫گياهی و ميزان آن اهميت ویژهای دارد‪ .‬نيتروژن و‬
‫گوگرد دو عنصر مهم برای رشد و نمو گياه به شمار‬
‫میآیند که باید به ميزان و مدیریت کاربرد آنها در‬
‫طی دورة رشد گياه توجه شود ( ‪Mengel et al.,‬‬
‫‪ .)2001‬نيتروژن عنصری مهم و حياتی برای گياه به‬
‫شمار میرود که در ساختار پروتئينها‪ ،‬اسيدهای‬
‫نوکلئيک و کلروفيل وجود دارد ( ‪Boswell et al.,‬‬
‫‪ .)1985‬کاربرد مقدار کافی نيتروژن و فراهمی آن در‬
‫مراحل حسّاس فنولوژیکی رشد گياه میتواند عملکرد‬
‫گياه زراعی را افزایش دهد‪ .‬البتّه میبایست در نظر‬
‫داشت که در نتيجۀ کاربرد زیاد کودهای نيتروژندار‬
‫در گياه کرچک‪ ،‬دسترسی به کربوهيدراتها برای‬
‫سنتز روغن کاهش و در مقابل سنتز پروتئين افزایش‬
‫مییابد (‪ .)Rathke et al., 2005‬گوگرد یکی دیگر از‬
‫عناصر ضروری و مورد نياز گياهان است که کاربرد آن‬
‫کمتر مورد توجه بوده است (‪ .)NeSmith, 1991‬مقدار‬
‫گوگرد مورد نياز برای رشد مطلوب گياهان متفاوت‬
‫بوده و ‪ 0/2‬تا ‪ 0/5‬درصد وزن خشک گياهان را‬
‫تشکيل میدهد (‪ .)Marschner, 2007‬گياهان دانه‬
‫روغنی در مقایسه با دیگر گياهان برای رشد و نمو به‬
‫ميزان بيشتری گوگرد نياز دارند (‪.)Das & Das, 1994‬‬
‫گوگرد نقشهای مهمی در گياهان دارد؛ بهطوریکه در‬
‫تثبيت ساختار پروتئينها‪ ،‬در فعاليتهای متابوليکی‬
‫ویتامينها‪ ،‬سنتز اسيدهای آمينه ضروری محتوی‬
‫گوگرد و کوآنزیم آ و تشکيل کلروفيل مشارکت دارد‬
‫(‪ .)Akter et al., 2013‬گوگرد تأثير مهمی در افزایش‬
‫جذب دیگر عنصرها (نظير فسفر) در خاکهای قليایی‬
‫دارد (‪ .)Rahman et al., 2007‬همچنين‪ ،‬گوگرد تحمّل‬
‫گياه در برابر تنشهای محيطی را افزایش میدهد‬
‫(‪ )2015( Mousavi et al. )Sharma et al., 1990‬در‬
‫بررسی تأثير سطوح مختلف گوگرد روی کرچک‬
‫دریافتند‪ ،‬کاربرد گوگرد موجب افزایش عملکرد و‬
‫درصد روغن دانۀ کرچک میشود‪ .‬همچنين‪ ،‬نتایج‬
‫بررسیهای ‪ )1976( Rendig et al.‬نيز نشان داد‪،‬‬
‫کاربرد گوگرد مورد نياز بافتها در گياهان روغنی نظير‬
‫‪1. Ricin‬‬
‫‪30‬‬
‫مقدمه‬
‫دانههای روغنی به عنوان یکی از منابع عظيم انرژی و‬
‫پروتئين شناخته میشوند (‪ .)Nagaraj, 1995‬در بين‬
‫گياهان روغنی‪ ،‬کرچک به دليل ویژگیهای منحصر به‬
‫فردی نظير تحمل به خشکی‪ ،‬مقاومت نسبی در مقابل‬
‫شوری و نيز رشد سریع و آسان میتواند انتخاب‬
‫مناسبی برای توليد درصد روغن باال و منابع انرژی‬
‫باشد (‪ .)Fairbairn, 1959‬به دليل وجود مادّهای سمّی‬
‫به نام ریسين‪ 1‬در دانۀ کرچک‪ ،‬از روغن قابل استحصال‬
‫آن بيشتر در صنعت استفاده میشود و لذا به عنوان‬
‫خوراکی کمتر مورد توجه بوده است (‪.)Doan, 2004‬‬
‫افزایش روزافزون قيمت کودهای شيميایی در جهان‪،‬‬
‫ضرورت اقتصادی بودن توليد‪ ،‬آلودگی آبهای‬
‫زیرزمينی و تخریب ساختمان خاک در نتيجۀ کاربرد‬
‫بیرویه و ناآگاهانه کودهای شيميایی چالشهایی‬
‫هستند که میبایست حل شوند‪ .‬از سوی دیگر‪،‬‬
‫موفقيت در توليد محصوالت کشاورزی مستلزم انتخاب‬
‫و تأمين نيازهای غذایی ضروری آن است‪ .‬نيازهای‬
‫رشدی گياه دو جنبۀ مهم دارد که یکی شناخت نيازها‬
‫و دیگری چگونگی بهکارگيری یا مدیریت مصرف‬
‫آنهاست (‪ ،)Tabatabaei, 2014‬بهطوریکه مقادیر کم‬
‫یا بيش از حد عناصر غذایی موجب بروز اختاللهایی‬
‫در فرآیندهای ضروری و حياتی گياه نظير رشد و نمو‪،‬‬
‫کاهش‪ ،‬تعویق و یا حتی توقف رشد زایشی میشوند‬
‫(‪ )2003( Mojiri & Arzani .)Weiss, 1999‬گزارش‬
‫کردند‪ ،‬افزایش یا کاهش کاربرد نيتروژن باعث کاهش‬
‫عملکرد آفتابگردان میشود‪ .‬مقادیر کم این عنصر‬
‫موجب میشود تا سرعت فتوسنتز در واحد سطح برگ‬
‫کاهش یافته‪ ،‬تجمع کمتری از مواد خشک انجام‬
‫گرفته و در نهایت عملکرد کمتری نيز به دست آید‬
‫(‪ .)van Delden, 2001; Zhao et al., 2009‬نيتروژن‬
‫مازاد نيز سبب تأخير در گلدهی گياهان و در نتيجه‬
‫کاهش عملکرد گياه میشود‪ .‬از آنجایی که امروزه‬
‫سياست کاهش کاربرد سموم و بهينهسازی مصرف‬
‫کودهای شيميایی در جهان مطرح شده است‪ ،‬تغذیۀ‬
‫مناسب و برنامهریزی شده راهحل بهتری برای کاهش‬
‫‪31‬‬ ‫علوم گياهان زراعی ایران‪ ،‬دورة ‪ ،49‬شمارة ‪ ،1‬بهار ‪1397‬‬

‫روغن دانۀ آن و ارزیابی کارایی زراعی مصرف نيتروژن‬ ‫آفتابگردان و کرچک میتواند موجب افزایش ميزان‬
‫و گوگرد جهت تعيين بهترین سطح کودی در زراعت‬ ‫پروتئين در بذر شود‪ .‬کارایی به عنوان ميزان محصول‬
‫این محصول بود‪.‬‬ ‫توليدشده به ازای هر واحد نهادة مصرفشده تعریف‬
‫میشود (‪ .)Hashemi Dezfooli et al., 1998‬باالترین‬
‫مواد و روشها‬ ‫کارایی بهطورمعمول با جذب نخستين عنصر غذایی به‬
‫بهمنظور بررسی تأثير برهمکنش سطوح کودی‬ ‫دست میآید و واحدهای بعدی مصرف عنصر غذایی‪،‬‬
‫نيتروژن و گوگرد روی ویژگیهای کمّی و کيفی دانۀ‬ ‫افزایش کمتری را ایجاد میکنند (‪.)Fathi, 1996‬‬
‫کرچک‪ ،‬پژوهشی در سال ‪ 1394‬در ایستگاه تحقيقاتی‬ ‫ميزان کارایی مصرف عناصر غذایی در شرایط فراوانی و‬
‫دانشکدة کشاورزی دانشگاه شهيد مدنی آذربایجان‬ ‫مسموميت کاهش مییابد‪ ،‬زیرا با افزایش غلظت عنصر‬
‫واقع در ‪ 35‬کيلومتری جادة تبریز ‪ -‬مراغه با عرض‬ ‫غذایی‪ ،‬عملکرد ثابت مانده یا کاهش مییابد‬
‫جغرافيایی ‪ 37‬درجه و ‪ 81‬دقيقۀ شمالی و طول‬ ‫(‪ .)Hashemi Dezfooli et al., 1998‬بهبود کارایی‬
‫جغرافيایی ‪ 45‬درجه و ‪ 93‬دقيقۀ شرقی و ارتفاع‬ ‫مصرف نيتروژن و دیگر عنصرها راهکاری کليدی در‬
‫‪ 1318/8‬متری از سطح دریای آزاد انجام شد‪ .‬منطقۀ‬ ‫توسعۀ نظامهای کشاورزی پایدار است که در آن‬
‫مورد نظر اقليم نيمهخشک با زمستانهای سرد و‬ ‫بيشترین توليد با کمترین انرژی ورودی به دست آید‬
‫یخبندان داشته و نزدیکترین ایستگاه هواشناسی به‬ ‫(‪ .)Gan et al., 2008‬با توجه به مطالب یادشده‪ ،‬هدف‬
‫محل تحقيق‪ ،‬ایستگاه خسروشهر است که آمار‬ ‫از این تحقيق بررسی تأثير کاربرد توأم سطوح مختلف‬
‫هواشناسی آن در جدول ‪ 1‬ارائه شده است‪.‬‬ ‫کودی نيتروژن و گوگرد روی عملکرد زیستتوده‬
‫(بيوماس) و اقتصادی کرچک برای دستيابی به بهترین‬
‫ترکيب از این نظر‪ ،‬نقش این عناصر در بهبود عملکرد‬

‫جدول ‪ .1‬آمار هواشناسی ایستگاه خسروشهر در سال ‪.1394‬‬

‫‪Table 1. Meteorological data for Khosroshahr station in 2015.‬‬

‫‪Average relative humidity‬‬ ‫‪Total monthly rainfall‬‬ ‫‪Total evaporation‬‬

‫‪Month‬‬ ‫)‪Average temperature (°C‬‬
‫)‪(%‬‬ ‫)‪(mm‬‬ ‫)‪(mm‬‬

‫‪April‬‬ ‫‪10.3‬‬ ‫‪57.1‬‬ ‫‪37.6‬‬ ‫‪11.5‬‬

‫‪May‬‬ ‫‪14.9‬‬ ‫‪54.3‬‬ ‫‪50.6‬‬ ‫‪189.9‬‬
‫‪June‬‬ ‫‪22.1‬‬ ‫‪39.9‬‬ ‫‪3.5‬‬ ‫‪306.2‬‬
‫‪July‬‬ ‫‪27.4‬‬ ‫‪33.3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪391.8‬‬
‫‪August‬‬ ‫‪27.8‬‬ ‫‪28.1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪372.2‬‬
‫‪September‬‬ ‫‪22.2‬‬ ‫‪43.5‬‬ ‫‪9.4‬‬ ‫‪242.5‬‬
‫‪October‬‬ ‫‪17.1‬‬ ‫‪53.8‬‬ ‫‪14.1‬‬ ‫‪144.9‬‬
‫‪November‬‬ ‫‪8.3‬‬ ‫‪72.7‬‬ ‫‪61.9‬‬ ‫‪17.9‬‬
‫‪December‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪73.7‬‬ ‫‪10.3‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪January‬‬ ‫‪0.5‬‬ ‫‪75.3‬‬ ‫‪11.9‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪Fabruary‬‬ ‫‪1.1‬‬ ‫‪67.5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪March‬‬ ‫‪7.9‬‬ ‫‪61.1‬‬ ‫‪28.4‬‬ ‫‪0‬‬

‫تحقيقات کشاورزی و منابع طبيعی استان آذربایجان‬
‫شرقی تهيه شدند‪ .‬پس از تهيۀ بذرها‪ ،‬آزمون جوانهزنی‬
‫در محيط پتریدیش در دستگاه ژرميناتور (دمای ‪28‬‬
‫درجۀ سلسيوس در روز و ‪ 20‬درجۀ سلسيوس در شب‪،‬‬
‫رطوبت ‪ 60‬درصد و با طول مدت روشنایی ‪ 12‬ساعت‬
‫با شدّت ‪ 1200‬لوکس) انجام و مشخص شد که ‪96‬‬
‫درصد بذرها قابليت جوانهزنی دارند‪ .‬قطعه زمينی به‬
‫این آزمایش بهصورت فاکتوریل در قالب طرح پایۀ‬
‫بلوکهای کامل تصادفی در سه تکرار به اجرا درآمد‪.‬‬
‫فاکتورهای مورد بررسی شامل کود نيتروژن در چهار‬
‫سطح‪( 0 :‬بدون کاربرد)‪ 100 ،50 ،‬و ‪ 150‬کيلوگرم در‬
‫هکتار (از منبع اوره) و کود گوگرد در پنج سطح‪ :‬بدون‬
‫کاربرد‪ 60 ،40 ،20 ،‬و ‪ 80‬کيلوگرم در هکتار (پودر‬
‫گوگرد ‪ 99/5‬درصد) بودند‪ .‬بذرهای کرچک از مرکز‬
 ‫زینالی و همکاران‪ :‬بررسی تأثير سطوح کودی نيتروژن و گوگرد بر ویژگیهای کمّی و‪...‬‬ ‫‪32‬‬

‫‪ 60‬سانتیمتری خاک نمونهگيری شده و درصد عناصر‬ ‫مساحت ‪ 643/5‬مترمربع انتخاب‪ ،‬در پائيز شخم زده‬
‫موجود در آن تعيين شد که نتایج مربوط به آزمایش‬ ‫شد و در اواخر زمستان و اوایل بهار پس از دیسکزنی‪،‬‬
‫خاک در جدول ‪ 2‬آمده است‪.‬‬ ‫تسطيح و کرتبندی شد‪ .‬پيش از آمادهسازی قطعه‬
‫زمين مورد نظر‪ ،‬با استفاده از الگوی ‪ W‬از عمق ‪ 0‬تا‬

‫جدول ‪ .2‬نتایج تجزیۀ نمونه خاک گرفتهشده از قطعه زمين مورد نظر با بافت شنی‪-‬لومی در سال ‪.1394‬‬
‫‪Table 2. Analysis of selected soil of the field by texture of loam-sand in 2015.‬‬
‫‪Soil texture‬‬
‫‪Depth‬‬ ‫‪EC‬‬ ‫‪Organic‬‬ ‫‪Nitrogen‬‬ ‫‪Phosphorus‬‬ ‫‪Potassium‬‬ ‫‪Suphur‬‬
‫‪Clay‬‬ ‫‪Silt‬‬ ‫‪Sand‬‬ ‫‪pH‬‬
‫‪sampling‬‬ ‫)‪(dS/m‬‬ ‫‪matter‬‬ ‫)‪(%‬‬ ‫)‪(mg/kg‬‬ ‫)‪(mg/kg‬‬ ‫)‪(%‬‬
‫)‪(%‬‬ ‫)‪(%‬‬ ‫)‪(%‬‬

‫‪0-60 cm‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪7.86‬‬ ‫⁕‪5.86‬‬ ‫‪1.01‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪591‬‬ ‫‪-‬‬
‫⁕‬
‫آستانۀ تحمل شوری برای جوانهزنی‪ ،‬رشد و گسترش بوتههای کرچک‪ 7/1 ،‬دسیزیمنس بر متر تعيين شده است )‪.(Zhou et al., 2010‬‬
‫⁕‬
‫‪The salinity threshold level for emergence and stand establishment of Castor bean has been identified at 7.1 dS m -1 (Zhou et al., 2010).‬‬

‫تلخه‪ ،2‬پيچک صحرایی‪ 3‬و سوروف‪ 4‬بودند که بهصورت‬
‫دستی و پيش از رسيدن بوتههای کرچک به مرحلۀ‬
‫چهار برگی حقيقی وجين شدند‪.‬‬
‫مراحل فنولوژیکی بوتههای کرچک در فصل رشد‬
‫یادداشتبرداری شدند‪ ،‬بهطوریکه زمان گلدهی بوته‪-‬‬
‫ها در اوایل مردادماه پس از سپری شدن نود روز از‬
‫تاریخ کاشت بود‪ .‬پس از سپری شدن مرحلۀ گرده‪-‬‬
‫افشانی در گلها و تشکيل ميوة کپسول و دانهبندی در‬
‫آنها‪ ،‬نوبت به زمان برداشت بذرها رسيد‪ .‬به دليل‬
‫اختالف در زمان رسيدگی دانهها (نامحدود بودن رشد‬
‫کرچک) و حساسيت بذرها نسبت به ریزش‪ ،‬قسمت‬
‫گلآذین بوتههای کرچک مورد نظر بهطور جداگانه با‬
‫توری پوشانده شدند تا از ریزش بذرها به زمين‬
‫جلوگيری بهعملآمده و یکنواختی در برداشت همۀ‬
‫کپسولها به دست آید‪ .‬پس از خشک شدن کامل گل‪-‬‬
‫آذین و کپسولها‪ ،‬برداشت در مورخۀ ‪ 5‬مهرماه صورت‬
‫گرفت‪ .‬نمونهگيری از ردیفهای مرکزی هر کرت و‬
‫پس از حذف اثر حاشيه انجام شد‪ .‬بدین منظور‪ ،‬ده‬
‫بوته از سطح ‪ 2‬مترمربعی هر کرت انتخاب‪ ،‬کپسولها‬
‫به طریق دستی جدا و بذرها بوجاری شدند‪ .‬بهمنظور‬
‫اندازهگيری عملکرد زیستتوده‪ ،‬بوتههای برداشتشده‬
‫به قطعههای کوچکتر خرد و در پاکتهای کاغذی به‬
‫آزمایشگاه منتقل شدند‪ .‬در آزمایشگاه‪ ،‬ابتدا تعداد‬
‫مهمترین علفهای هرز موجود در مزرعه شامل توق‪،1‬‬
‫‪2. Acroptilon repens L.‬‬
‫‪3. Convolvulus arvensis L.‬‬
‫‪4. Echinochloa crus-galli L.‬‬
‫پيش از ایجاد ردیفهای کاشت بهصورت جوی‪-‬‬
‫پشته‪ ،‬مقادیر کودی در نظر گرفتهشده برای تيمارها‬
‫در کرتها پخش و با ایجاد ردیفهای کاشت تا عمق‬
‫‪ 30‬سانتیمتری با خاک مخلوط شدند‪ .‬مقادیر کودی‬
‫گوگرد چند هفته پيش از کاشت‪ ،‬ولی مقادیر کودی‬
‫نيتروژن در دو نوبت (نصف در آغاز کاشت و نصف‬
‫دیگر در زمان نزدیک به گلدهی) در کرتهای آزمایش‬
‫پخش شدند‪ .‬با پایان عمليات آمادهسازی زمين‪،‬‬
‫بذرهای کرچک در اوایل اردیبهشتماه بهصورت‬
‫هيرمکاری در محل داغآب ردیفها کاشته شدند‪،‬‬
‫بهطوریکه برای اطمينان از سبز شدن در هر محل‬
‫کاشت ‪ 2‬تا ‪ 3‬عدد بذر ریخته شده و پس از سبز شدن‬
‫گياهچهها و رسيدن آنها به مرحلۀ دو برگی حقيقی‬
‫بوتههای اضافی تنک شدند (گياهچههای کرچک‬
‫بهطور یکنواخت هشت روز پس از کاشت سبز شدند)‪.‬‬
‫هر کرت از چهار ردیف به طول ‪ 3‬متر تشکيل شده‬
‫بود؛ فاصلۀ بوتهها بر روی ردیف ‪ 40‬سانتیمتر و فاصلۀ‬
‫آنها در بين ردیفها ‪ 50‬سانتیمتر در نظر گرفته شد‪.‬‬
‫همچنين‪ ،‬در بين کرتهای آزمایشی ‪ 50‬سانتیمتر و‬
‫بين بلوکها ‪ 2‬متر فاصله در نظر گرفته شد‪ .‬نخستين‬
‫آبياری بیدرنگ پس از کاشت و آبياریهای بعدی به‬
‫فاصلۀ شش روز یکبار انجام شدند‪ .‬در طول فصل‬
‫رشد‪ ،‬آفت و یا بيماری خاصی در مزرعه مشاهده نشد‪.‬‬
‫‪1. Xanthium strumarium L.‬‬
‫‪33‬‬ ‫علوم گياهان زراعی ایران‪ ،‬دورة ‪ ،49‬شمارة ‪ ،1‬بهار ‪1397‬‬

‫کارایی زراعی مصرف نيتروژن عبارت است از مقدار‬ ‫بذرها شمارش و ميانگينگيری شد تا تعداد بذر در هر‬
‫عملکرد دانۀ توليدشده به ازای ميزان کود مصرفی در‬ ‫بوته به دست آید‪ .‬سپس‪ ،‬تمامی بخشهای گياه به‬
‫تيمارهای مختلف که از رابطۀ زیر محاسبه میشود‬ ‫تفکيک بذرها‪ ،‬اندامهای هوایی و زیرزمينی برای‬
‫(‪:)Goodroad & Jellum, 1988‬‬ ‫خشککردن به آون با دمای ‪ 70‬درجۀ سلسيوس به‬
‫] ‪AEN  [(Ym  Y0 ) / Nf‬‬ ‫رابطۀ (‪)1‬‬ ‫مدت ‪ 72‬ساعت منتقل شدند‪ .‬پس از خشک شدن‬
‫کامل تمامی بخشهای گياه و رسيدن به وزن ثابت‪،‬‬
‫که در آن ‪ : AEN‬کارایی زراعی مصرف نيتروژن‬ ‫وزن خشک آنها اندازهگيری و ثبت شد‪ .‬بدین ترتيب‪،‬‬
‫(کيلوگرم دانۀ افزایش یافته‪/‬کيلوگرم کود بهکار رفته)؛‬ ‫عملکرد دانه و زیستتودة بوتههای کرچک از سطح‬
‫‪ : Ym‬عملکرد دانه در کرتهای با کاربرد کود نيتروژن‬ ‫مورد نظر محاسبه شده و به هکتار تعميم داده شد‪.‬‬
‫برحسب کيلوگرم در هکتار؛ ‪ : Y0‬عملکرد دانه در‬ ‫شاخص برداشت نيز با تقسيم عملکرد دانه بر عملکرد‬
‫کرتهای بدون کاربرد کود نيتروژن برحسب کيلوگرم‬ ‫زیستتوده به دست آمد‪.‬‬
‫در هکتار و ‪ : N f‬ميزان کود بهکار رفته برحسب‬ ‫استخراج روغن با استفاده از حلّال دیاتيلاتر‬
‫کيلوگرم در هکتار است‪ .‬کارایی زراعی مصرف گوگرد‬ ‫صورت گرفت‪ .‬بدین منظور بيست عدد بذر انتخاب‬
‫نيز با استفاده از رابطۀ ‪ 2‬محاسبه شد‪:‬‬ ‫شده و پس از جداسازی ناخالصیها‪ ،‬عمليات‬
‫خشککردن آنها مجدداً در آون با دمای ‪ 60‬درجۀ‬
‫] ‪AES  [(Ym  Y0 ) / S f‬‬ ‫رابطۀ (‪)2‬‬ ‫سلسيوس به مدت ‪ 24‬ساعت انجام گرفت‪ .‬بذرهای‬
‫خشکشده برای روغنگيری خرد و ‪ 2‬گرم از آن به‬
‫تجزیه و تحليل دادهها و محاسبات مربوط به آنها‬
‫درون لولههای آزمایشی ریخته شد‪ .‬حدود ‪ 10‬ميلی‪-‬‬
‫با استفاده از نرمافزار آماری ‪ Minitab‬نسخۀ ‪ 17‬انجام‬
‫ليتر از حلّال دیاتيلاتر به لولههای آزمایشی اضافه شد‬
‫شدند‪ .‬مقایسۀ ميانگين بين تيمارها نيز با استفاده از‬
‫و محلول آمادهسازیشده با استفاده از دستگاه تکان‬
‫آزمون حداقل تفاوت معنیداری (‪ )LSD‬انجام گرفت‪.‬‬
‫دهنده (ورتکس) همزده شد تا محلول یکنواختی به‬
‫پيش از تجزیۀ واریانس‪ ،‬دادههای آزمایش با استفاده از‬
‫دست آید‪ .‬سپس‪ ،‬محتوای لولههای آزمایشی به درون‬
‫آزمون عدم معنیداری به روش آندرسون‪ -‬دارلينگ‬
‫ویالهای ‪ 50‬ميلیليتری انتقال داده شدند‪ .‬ویالها به‬
‫آزموده شدند و در مواردی که نتایج این آزمون معنی‪-‬‬
‫مدت ده دقيقه در دمای ‪ 10‬درجۀ سلسيوس با سرعت‬
‫دار بود‪ ،‬برای نرمال کردن دادهها از روش تبدیل داده‬
‫‪ 10‬هزار دور در دقيقه سانتریفيوژ شدند‪ .‬پس از رسوب‬
‫استفاده شد‪ .‬برای رسم شکلها از نرمافزار ‪Excel‬‬
‫تفالههای بذر در قسمت انتهایی ویالها‪ ،‬محلول‬
‫نسخۀ ‪ 2010‬استفاده شد‪.‬‬
‫باقیمانده در قسمت باالیی ویالها که شامل دیاتيل‪-‬‬
‫اتر همراه با روغن بذرها بود‪ ،‬جمعآوریشده و‬
‫نتايج و بحث‬
‫محتویات آن به لولۀ آزمایشی دیگری ریخته شدند که‬
‫عملکرد زیستتوده‬ ‫از قبل وزن شده بودند‪ .‬بهمنظور جداسازی حلّال از‬
‫نتایج بهدستآمده از این تحقيق نشان داد‪ ،‬تأثير‬ ‫مادة روغنی‪ ،‬محلولها به داخل دستگاه آون با دمای‬
‫تيمارهای کودی نيتروژن و گوگرد بر عملکرد‬ ‫‪ 30‬درجۀ سلسيوس به مدت ‪ 24‬ساعت منتقل شدند‪.‬‬
‫زیستتودة بوتههای کرچک در سطح احتمال ‪ 1‬درصد‬ ‫پس از تبخير و جدا شدن حلّال دیاتيلاتر‪ ،‬تنها مادة‬
‫معنیدار بود (جدول ‪ ،)3‬بهطوریکه بيشترین عملکرد‬ ‫باقیمانده روغن کرچک بود که وزن آن با کسر وزن‬
‫زیستتوده مربوط به تيمار ‪ 150‬کيلوگرم نيتروژن در‬ ‫لولۀ آزمایشی محتوی روغن از لولۀ آزمایشی که از قبل‬
‫هکتار (‪ 13226/7‬کيلوگرم در هکتار) و کمترین آن‬ ‫وزن شده بود به دست آمد‪ .‬ميزان پروتئين خام بذرها‬
‫مربوط به تيمار شاهد بدون کاربرد کود (‪8553/3‬‬ ‫نيز با استفاده از دستگاه کجلدال خودکار (اتوماتيک)‬
‫کيلوگرم در هکتار) بود (جدول ‪Jabbari et al. .)4‬‬
‫مدل ‪ V40‬محاسبه شد‪.‬‬
 ‫زینالی و همکاران‪ :‬بررسی تأثير سطوح کودی نيتروژن و گوگرد بر ویژگیهای کمّی و‪...‬‬ ‫‪34‬‬

‫افزایش قابل مالحظهای را نشان داده است‪ .‬بر این‬ ‫(‪ )2015‬نيز در نتایج بررسیهای خود گزارش کردند‪ ،‬با‬
‫اساس‪ )2014( Ghasemi & Moussavi Nik ،‬به تأثير‬ ‫افزایش سطوح کودی نيتروژن بر عملکرد زیستتودة‬
‫مثبت کود گوگرد بر وزن تر و خشک بوتههای کرچک‬ ‫بوتههای کرچک افزوده میشود‪ .‬همچنين‪ ،‬بيشترین‬
‫اشاره داشتهاند‪ .‬کمبود این عنصر موجب جلوگيری از‬ ‫عملکرد زیستتودة بوتههای کرچک مربوط به تيمار‬
‫طویل شدن ریشهها‪ ،‬افزایش قطر ریشههای انتهایی و‬ ‫کودی ‪ 80‬کيلوگرم گوگرد در هکتار (‪12583/3‬‬
‫ریشههای موئين میشود که نتيجۀ نهایی آن کاهش‬ ‫کيلوگرم در هکتار) بود (جدول ‪ .)4‬به نظر میرسد‬
‫رشد رویشی‪ ،‬زایشی و در نهایت کاهش عملکرد‬ ‫کاربرد کود گوگرد تأثير قابل مالحظهای روی تجمع‬
‫زیستتوده و اقتصادی گياه است (‪.)Piri et al., 2011‬‬ ‫مادة خشک در بوتههای کرچک دارد‪ ،‬بهطوریکه با‬
‫افزایش در مقادیر گوگرد کاربردی‪ ،‬عملکرد زیستتوده‬

‫جدول ‪ .3‬تجزیۀ واریانس (ميانگين مربعات) عملکرد زیستتوده‪ ،‬عملکرد دانه‪ ،‬شاخص برداشت‪ ،‬درصد روغن‪ ،‬عملکرد روغن‪ ،‬درصد‬
‫پروتئين خام دانه‪ ،‬کارایی زراعی مصرف نيتروژن و گوگرد در بوتههای کرچک‪.‬‬
‫‪Table 1. Analysis of variance (Mean of square) of castor bean biological yield, seed yield, HI, seed oil percentage,‬‬
‫‪seed oil yield, seed crude protein percentage, agronomic efficiency of applied nitrogen and sulphur.‬‬
‫‪Agronomic‬‬ ‫‪Agronomic‬‬
‫‪Biological‬‬ ‫‪Seed‬‬ ‫‪Seed oil‬‬ ‫‪Seed crude‬‬
‫‪S. O. V.‬‬ ‫‪df‬‬ ‫‪HI‬‬ ‫‪Seed oil‬‬ ‫‪efficiency‬‬ ‫‪efficiency‬‬
‫‪yield‬‬ ‫‪yield‬‬ ‫‪yield‬‬ ‫‪protein‬‬
‫‪of nitrogen‬‬ ‫‪of sulphur‬‬
‫‪Block‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪320667‬‬ ‫‪245315‬‬ ‫‪17.63‬‬ ‫‪0.32‬‬ ‫‪53004‬‬ ‫‪13.87‬‬ ‫‪509.48‬‬ ‫‪0.720‬‬
‫)‪Nitrogen (A‬‬ ‫‪3‬‬ ‫**‪75676278‬‬ ‫**‪412484‬‬ ‫**‪326.89‬‬ ‫**‪17.44‬‬ ‫**‪160034‬‬ ‫*‪14.36‬‬ ‫**‪468.60‬‬ ‫‪73.82 ns‬‬
‫)‪Sulphur (B‬‬ ‫‪4‬‬ ‫**‪9327146‬‬ ‫**‪701599‬‬ ‫**‪37.43‬‬ ‫**‪19.48‬‬ ‫**‪215854‬‬ ‫‪6.84ns‬‬ ‫‪191.53 ns‬‬ ‫**‪612.20‬‬
‫‪A*B‬‬ ‫‪12‬‬ ‫**‪6988257‬‬ ‫**‪301551‬‬ ‫**‪98.38‬‬ ‫**‪4.95‬‬ ‫**‪64143‬‬ ‫*‪9.92‬‬ ‫‪88.19 ns‬‬ ‫‪147.69 ns‬‬
‫‪Error‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪161368‬‬ ‫‪73255‬‬ ‫‪8.01‬‬ ‫‪1.39‬‬ ‫‪13298‬‬ ‫‪4.47‬‬ ‫‪91.80‬‬ ‫‪62.04‬‬
‫‪Total‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬
‫*‪ **،‬و ‪ ns‬به ترتيب معنیداری در سطح احتمال ‪ 1 ،5‬درصد و عدم معنیداری هستند‪.‬‬
‫‪* and ** shows significantly different at α=0.05 and α=0.01, respectively and ns is not significantly different.‬‬

‫جدول ‪ .4‬تأثير کاربرد کودهای نيتروژن و گوگرد روی عملکرد زیستتوده‪ ،‬عملکرد دانه‪ ،‬شاخص برداشت‪ ،‬درصد و عملکرد روغن‪ ،‬درصد‬
‫پروتئين خام دانه‪ ،‬کارایی زراعی مصرف نيتروژن و گوگرد در بوتههای کرچک‪.‬‬
‫‪Table 4. Application effects of nitrogen and sulphur on biological yield, seed yield, HI, seed oil percentage, seed oil yield, seed‬‬
‫‪crude protein percentage, agronomic efficiency of applied nitrogen and sulphur.‬‬
‫‪Agronomic‬‬ ‫‪Agronomic‬‬
‫‪Biological‬‬ ‫‪Seed oil‬‬ ‫‪Seed crude‬‬
‫‪Seed yield‬‬ ‫‪Seed oil‬‬ ‫‪efficiency of‬‬ ‫‪efficiency‬‬
‫‪yield‬‬ ‫‪HI‬‬ ‫‪yield‬‬ ‫‪protein‬‬
‫)‪(kg ha-1‬‬ ‫)‪(%‬‬ ‫‪nitrogen‬‬ ‫‪of sulphur‬‬
‫)‪(kg ha-1‬‬ ‫)‪(kg ha-1‬‬ ‫)‪(%‬‬
‫)‪(kg/kg‬‬ ‫)‪(kg/kg‬‬
‫‪Nitrogen‬‬
‫)‪(kg ha-1‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪8553.3 c‬‬ ‫‪2570.33 b‬‬ ‫‪31.30 a‬‬ ‫‪43.80 bc‬‬ ‫‪1125.51 bc‬‬ ‫‪16.42 b‬‬ ‫‪0b‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪50‬‬ ‫‪10516.7 b‬‬ ‫‪2478 b‬‬ ‫‪23.75 b‬‬ ‫‪43.13 c‬‬ ‫‪1070.35 c‬‬ ‫‪18.56 a‬‬ ‫‪-1.85 b‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪13110 a‬‬ ‫‪2723.3 ab‬‬ ‫‪20.95 b‬‬ ‫‪44.73 ab‬‬ ‫‪1218.21 ab‬‬ ‫‪18.07 a‬‬ ‫‪1.53 ab‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪150‬‬ ‫‪13226.7 a‬‬ ‫‪2853.33 a‬‬ ‫‪22.05 b‬‬ ‫‪45.60 a‬‬ ‫‪1304.72 a‬‬ ‫‪18.39 a‬‬ ‫‪10.73 a‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪Sulphur‬‬
‫)‪(kg ha-1‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪10320.8 c‬‬ ‫‪2474.58 b‬‬ ‫‪26.24 a‬‬ ‫‪42.25 c‬‬ ‫‪1044.72 b‬‬ ‫‪17.89 ns‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0b‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪10700 c‬‬ ‫‪2329.58 b‬‬ ‫‪22.87 b‬‬ ‫‪44 b‬‬ ‫‪1024.61 b‬‬ ‫‪18.39 ns‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-10.02 c‬‬
‫‪40‬‬ ‫‪11537.5 b‬‬ ‫‪2896.67 a‬‬ ‫‪26.46 a‬‬ ‫‪45.17 ab‬‬ ‫‪1309.35 a‬‬ ‫‪18.13 ns‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪9.17 a‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪11616.7 b‬‬ ‫‪2775 a‬‬ ‫‪24.16 ab‬‬ ‫‪45.42 a‬‬ ‫‪1261.20 a‬‬ ‫‪18.35 ns‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪4.08 ab‬‬
‫‪80‬‬ ‫‪12583.3 a‬‬ ‫‪2805.42 a‬‬ ‫‪22.82 b‬‬ ‫‪44.75 ab‬‬ ‫‪1258.61 a‬‬ ‫‪16.56 ns‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪3.44 ab‬‬
‫ميانگينهای با حرفهای مشترک در هر ستون بر پایۀ آزمون ‪ ،LSD‬اختالف معنیداری در سطح احتمال ‪ 1‬و ‪ 5‬درصد ندارند‪.‬‬
‫‪Means within each column followed by same letter are not significantly different at 0.01 and 0.05 probability level according to LSD.‬‬

‫عملکرد زیستتوده مربوط به کاربرد ‪ 150‬کيلوگرم‬ ‫برهمکنش سطوح مختلف کودی نيتروژن با گوگرد‬
‫نيتروژن به همراه ‪ 40 ،20‬و ‪ 60‬کيلوگرم گوگرد در‬ ‫بر عملکرد زیستتودة بوتههای کرچک نيز در سطح‬
‫هکتار و نيز کاربرد ‪ 100‬و ‪ 150‬کيلوگرم نيتروژن به‬ ‫احتمال ‪ 1‬درصد معنیدار بود‪ ،‬بهطوریکه بيشترین‬
‫‪35‬‬
‫کاربرد مقادیر مطلوب و مورد نياز از این کود در‬
‫راستای افزایش مادة خشک بوتههای کرچک می‪-‬‬
‫بایست مدنظر قرار گيرد‪ .‬گوگرد در تشکيل کلروفيل‬
‫نقش داشته و در حضور آن فتوسنتز افزایش مییابد‬
‫(‪ .)Piri et al., 2011‬از اینرو‪ ،‬هنگامیکه گياه با ميزان‬
‫کافی نيتروژن و گوگرد تغذیه شود‪ ،‬وزن اندامهای‬
‫هوایی آن افزایش مییابد ( ‪Wagner & Michael,‬‬
‫‪ .)1974‬نيتروژن و گوگرد تأثير زیادی بر افزایش ميزان‬
‫کلروفيل و سطح برگ گياه دارند‪ ،‬از اینرو میتوان‬
‫انتظار داشت که با افزایش مقادیر آنها بر عملکرد‬
‫زیستتودة بوتههای کرچک نيز افزوده شود‪.‬‬
‫‪16000‬‬
‫‪14000‬‬ ‫‪bc‬‬
‫‪cd‬‬
‫‪12000‬‬
‫)‪Biological yield (Kg/ha‬‬
‫‪10000‬‬
‫‪hi‬‬
‫‪8000‬‬
‫‪k‬‬
‫‪6000‬‬
‫‪4000‬‬
‫‪2000‬‬
‫‪0‬‬
‫‪0‬‬
‫شکل ‪ .1‬اثر متقابل سطوح مختلف کودی نيتروژن و گوگرد روی عملکرد زیستتودة بوتههای کرچک‪ .‬ميانگينهای با حرفهای مشترک در هر‬
‫ستون بر پایۀ آزمون ‪ LSD‬اختالف معنیداری در سطح احتمال ‪ 1‬درصد ندارند‪.‬‬
‫‪Figure 1. Interaction effects between various levels of nitrogen and sulphur on castor bean (Ricinus communis L.) biological yield.‬‬
‫‪Means within each column followed by same letter are not significantly different at 0.01 probability level according to LSD.‬‬
‫کيلوگرم در هکتار منجر به کاهش کارایی زراعی‬
‫مصرف این عنصر میشود‪ .‬همچنين‪ ،‬بيشترین کارایی‬
‫مصرف نيتروژن در ذرت دانهای مربوط به کاربرد ‪75‬‬
‫کيلوگرم نيتروژن در هکتار بود که با کاربرد ‪150‬‬
‫کيلوگرم نيتروژن در هکتار تفاوت معنیداری نداشت‬
‫(‪ .)Sedghi et al. 2016‬وجود نيتروژن کافی و در‬
‫دسترس گياه در مرحلۀ رشد زایشی موجب افزایش‬
‫طول دورة پر شدن دانه و افزایش عملکرد میشود‪.‬‬
‫‪ )1995( Laureti & Marras‬در بررسی تأثير مقادیر‬
‫مختلف نيتروژن روی گياه کرچک دریافتند‪ ،‬با کاربرد‬
‫‪ 180‬کيلوگرم نيتروژن خالص در هکتار بيشترین‬
‫عملکرد دانه (با ميانگين ‪ 2566/1‬کيلوگرم در هکتار)‬
‫به دست میآید‪ )1974( Nakagawa et al. .‬نيز در‬
‫علوم گياهان زراعی ایران‪ ،‬دورة ‪ ،49‬شمارة ‪ ،1‬بهار ‪1397‬‬
‫همراه ‪ 80‬کيلوگرم گوگرد در هکتار بود‪ .‬کمترین‬
‫مقادیر عملکرد زیستتوده نيز مربوط به تيمار شاهد و‬
‫کاربرد سطوح پائين گوگرد بود (شکل ‪ .)1‬بنابر نتایج‬
‫این تحقيق‪ ،‬کاربرد توأم کودهای نيتروژن و گوگرد‬
‫نسبت به کاربرد تنهای هر کدام از آنها تأثير قابل‬
‫مالحظهای در افزایش عملکرد زیستتودة بوتههای‬
‫کرچک داشت و کاربرد ‪ 150‬کيلوگرم نيتروژن به‬
‫همراه ‪ 20‬و یا ‪ 40‬کيلوگرم گوگرد در هکتار برای‬
‫رسيدن به بيشترین عملکرد زیستتوده در بوتههای‬
‫کرچک کافی بود‪ .‬با توجه به تأثير قابلمالحظۀ‬
‫نيتروژن روی افزایش ميزان کلروفيل‪ ،‬سطح برگ و در‬
‫نهایت مادة خشک تجمع یافته در طول فصل رشد‪،‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪ab‬‬
‫‪bc‬‬
‫‪d‬‬
‫‪e‬‬
‫‪ef efg ef‬‬
‫‪fg‬‬ ‫‪fg‬‬
‫‪gh‬‬
‫‪i‬‬
‫‪0 Kg N ha‬‬
‫‪j‬‬
‫‪50 Kg N ha‬‬
‫‪100 Kg N ha‬‬
‫‪150 Kg N ha‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪80‬‬
‫)‪Sulphur levels (Kg/ha‬‬
‫عملکرد دانه‬
‫نتایج بررسیها نشان داد‪ ،‬تأثير نيتروژن بر عملکرد‬
‫دانۀ کرچک در سطح احتمال ‪ 1‬درصد معنیدار است‬
‫(جدول ‪ ،)3‬بهطوریکه بيشترین عملکرد دانه مربوط‬
‫به تيمارهای کودی ‪ 100‬و ‪ 150‬کيلوگرم نيتروژن در‬
‫هکتار (به ترتيب با ‪ 2723/3‬و ‪ 2853/33‬کيلوگرم در‬
‫هکتار) بود‪ .‬کارایی زراعی مصرف نيتروژن نيز نشان‬
‫داد‪ ،‬با افزایش مقادیر تيمارهای کودی ميزان این‬
‫شاخص نيز افزایش مییابد (جدول ‪ .)4‬با این وجود‪،‬‬
‫)‪ Joudi et al. (2011‬در نتایج بررسیهای خود بيان‬
‫داشتند‪ ،‬بيشترین کارایی نيتروژن در ژنوتيپهای‬
‫عدس با کاربرد ‪ 45‬کيلوگرم نيتروژن در هکتار‬
‫بهدستآمده و افزایش مقادیر کودی نيتروژن به ‪90‬‬
 ‫زینالی و همکاران‪ :‬بررسی تأثير سطوح کودی نيتروژن و گوگرد بر ویژگیهای کمّی و‪...‬‬
‫‪ .)Singh & Kumar Singh, 2013‬نتایج تحقيقات‬
‫‪ )2016( Sirvi et al.‬نيز نشان داد‪ ،‬بيشترین کارایی‬
‫زراعی مصرف گوگرد در برنج و گندم به ترتيب با‬
‫کاربرد ‪ 30‬و ‪ 15‬کيلوگرم گوگرد در هکتار به دست‬
‫میآید‪ .‬دليل منفی شدن کارایی زراعی مصرف‬
‫نيتروژن و گوگرد در تيمارهای کاربردی ‪ 50‬کيلوگرم‬
‫نيتروژن و ‪ 20‬کيلوگرم گوگرد در هکتار را میتوان‬
‫اینگونه توجيه کرد که افزودن این ميزان از کودهای‬
‫مصرفی در زراعت کرچک نمیتواند تأثير قابل‬
‫مالحظهای روی افزایش عملکرد دانۀ این محصول‬
‫داشته باشد و قسمت اعظم نيتروژن و گوگرد مصرفی‬
‫نيتراتزدایی‬ ‫آبشویی‪،‬‬ ‫هدررفت‬ ‫نحت‬
‫(دنيتریفيکاسيون) و دیگر فرایندها از دسترس گياه‬
‫خارج و یا صرف رشد رویشی و افزایش عملکرد‬
‫زیستتودة بوتهها شده است‪ .‬بنابراین‪ ،‬برای افزایش‬
‫عملکرد به مقادیر باالتری از این کودها یا فراهمی‬
‫آنها در مراحل حسّاس فنولوژیکی در محيط پيرامون‬
‫ریشه نياز است تا تمامی گلهای بارور در خوشۀ اصلی‬
‫و خوشههای فرعی گياه حاوی دانههایی پر و حجيم‬
‫باشند (جدول ‪ .)4‬در نتایج آزمایشهای & ‪Rabiee‬‬
‫‪ )2011( Tousi Kehal‬روی کلزا نيز کارایی زراعی‬
‫مصرف نيتروژن و پتاسيم در مقادیر کمتر کودهای‬
‫کاربردی رقم کمی را نشان داد‪ ،‬ولی با افزایش سطح‬
‫کودی بر مقادیر آنها افزوده شده و پس از آن روندی‬
‫کاهشی داشت‪.‬‬
‫در بررسی اثر متقابل سطوح مختلف کودی‬
‫نيتروژن با گوگرد نيز مشخص شد که بيشترین‬
‫عملکرد دانه از کاربرد ‪ 150‬کيلوگرم نيتروژن به همراه‬
‫‪ 60‬کيلوگرم گوگرد در هکتار (‪ 3418/33‬کيلوگرم در‬
‫هکتار) و پس از آن با کاربرد ‪ 150‬کيلوگرم نيتروژن‬
‫به همراه سطوح کودی ‪ 80‬و ‪ 40‬کيلوگرم گوگرد در‬
‫هکتار به دست میآید‪ .‬بنابر نتایج بهدستآمده در این‬
‫تحقيق‪ ،‬با افزایش سطوح کودی نيتروژن و گوگرد‪،‬‬
‫عملکرد دانۀ کرچک افزایشیافته و هيچگونه‬
‫برهمکنش کاهشی در مقادیر این صفت مهم اندازه‪-‬‬
‫گيریشده در کرچک با کاربرد سطوح مختلف کود‬
‫نيتروژن به همراه ‪ 60‬کيلوگرم گوگرد در هکتار‬
‫مشاهده نشد‪ ،‬ولی با افزایش سطح کودی گوگرد به‬
‫‪36‬‬
‫نتایج آزمایش تيمارهای کودی نيتروژن روی گياه‬
‫کرچک نشان دادند‪ ،‬بيشترین سطح محصول از تيمار‬
‫‪ 120‬کيلوگرم نيتروژن در هکتار (به ميزان ‪2550‬‬
‫کيلوگرم در هکتار) به دست میآید‪ .‬تأثير کود گوگرد‬
‫نيز بر عملکرد دانۀ کرچک در سطح احتمال ‪ 1‬درصد‬
‫معنیدار بود (جدول ‪ ،)3‬بهطوریکه با کاربرد سطوح‬
‫کودی ‪ 60 ،40‬و ‪ 80‬کيلوگرم گوگرد در هکتار‬
‫بيشترین عملکرد دانه به دست آمد (جدول ‪ .)4‬نتایج‬
‫بررسیهای ‪ )2015( Mousavi et al.‬نشان داد‪ ،‬کاربرد‬
‫گوگرد در کرچک باعث افزایش عملکرد دانه میشود‪.‬‬
‫‪ )1992( Zebarth & Sheard‬بر این باورند که افزایش‬
‫بازده محصول از طریق جذب و استفاده بهينه از‬
‫عناصر‪ ،‬مستلزم هماهنگی بين جذب‪ ،‬انتقال‪ ،‬ساخت‬
‫مواد پرورده و توزیع عناصر در گياه است‪ .‬کاربرد‬
‫گوگرد در حد بهينه بهواسطۀ اثر آن در فعّال کردن‬
‫آنزیمهای مشخص و تشکيل دیگر ترکيبهای دخيل‬
‫در سوختوساز مواد فتوسنتزی نظير کلروفيل میتواند‬
‫عملکرد دانه را افزایش دهد‪ .‬گوگرد بهصورت سولفيد‬
‫در ساختار اُ‪-‬اَستيلسرین برای تشکيل اسيدآمينۀ‬
‫سيستئين شرکت کرده و سيستئين منبعی برای سنتز‬
‫متيونين و دیگر متابوليتهای محتوی گوگرد است‬
‫(‪ .)Kopriva et al., 2015‬در اثر کمبود گوگرد‪،‬‬
‫اسيدهای آمينۀ گوگرددار (نظير سيستئين و متيونين)‬
‫نایاب شده و بدین ترتيب پروتئينها و آنزیمها نمی‪-‬‬
‫توانند ساخته شوند و نتيجۀ این عمل کاهش رشد‬
‫اندامهای رویشی و زایشی گياه است ( ‪Linser et al.,‬‬
‫‪ .)1964‬با این حال‪ ،‬واکنش کم گياه به مقادیر باالتر‬
‫آن ممکن است در ارتباط با وجود گوگرد مازاد در‬
‫خاک‪ ،‬رقابت و رابطۀ ناهمسازی بين عناصر به هنگام‬
‫جذب‪ ،‬انتقال و توزیع دریافتهای گياه باشد‪ .‬شاخص‬
‫کارایی زراعی مصرف گوگرد نيز نشان داد‪ ،‬با افزایش‬
‫مقادیر کودی گوگرد تا ‪ 40‬کيلوگرم در هکتار‪ ،‬ميزان‬
‫این شاخص نيز افزایش مییابد‪ ،‬ولی با افزودن مقادیر‬
‫بيشتر کودی‪ ،‬تاحدودی از کارایی زراعی مصرف گوگرد‬
‫کاسته میشود (جدول ‪ .)4‬بيشترین کارایی زراعی‬
‫مصرف گوگرد در گلرنگ با کاربرد ‪ 20‬کيلوگرم گوگرد‬
‫در هکتار به دست آمد و با کاربرد سطوح باالتر این‬
‫کود‪ ،‬از کارایی زراعی مصرف آن کاسته شد ( ‪Kumar‬‬
‫‪37‬‬ ‫علوم گياهان زراعی ایران‪ ،‬دورة ‪ ،49‬شمارة ‪ ،1‬بهار ‪1397‬‬

‫‪ )1993( Nuttal et al.‬در نتایج بررسیهای خود بيان‬ ‫‪ 80‬کيلوگرم در هکتار قدری کاهش در عملکرد دانۀ‬
‫داشتند‪ ،‬با افزایش جذب گوگرد‪ ،‬کارایی مصرف آب در‬ ‫بوتههای کرچک مشاهده شد (شکل ‪ .)2‬از اینرو‪ ،‬می‪-‬‬
‫کلزا افزایشیافته و بر ميزان شاخص سطح برگ نيز‬ ‫توان گفت که کرچک نسبت به کاربرد سطوح باالی‬
‫افزوده میشود‪ )2000( El-Sayed et al. .‬در نتایج‬ ‫نيتروژن و گوگرد واکنشپذیر بوده و افزایش مقادیر یا‬
‫بررسیهای خود دریافتند‪ ،‬گوگرد میتواند موجب‬ ‫به عبارتی وجود مقدار کافی آنها در محيط پيرامون‬
‫افزایش سرعت رشد گياه و ترکيبهای آلی در بافت‬ ‫ریشه منجر به افزایش سطح برگ در طول فصل رشد‬
‫سبز سویا شده و در نهایت منجر به افزایش عملکرد‬ ‫و عملکرد دانه در زمان پر شدن دانهها میشود‪.‬‬
‫آن شود‪ )1971( Babuchowski .‬در نتایج بررسیهای‬ ‫نيتروژن جزء الزم و ساختمانی اسيدهای آمينه‪،‬‬
‫خود دليل افزایش عملکرد کلزا در نتيجۀ کاربرد‬ ‫آميدها‪ ،‬نوکلئوتيدها‪ ،‬نوکلئوپروتئينها و کلروفيل بوده‬
‫گوگرد را افزایش تعداد دانه در غالف بيان کرد‪.‬‬ ‫و برای تقسيم و بزرگ شدن یاختهها و در نهایت رشد‬
‫‪ )2007( Marschner‬در نتایج بررسیهای خود بيان‬ ‫گياه ضروری است‪ .‬وجود نيتروژن کافی‪ ،‬فرآیندهای‬
‫داشت‪ ،‬کاربرد گوگرد در کلزا باعث افزایش تعداد غالف‬ ‫رشدی گياه نظير ارتفاع‪ ،‬سطح برگ و توليد مادة‬
‫در بوته نيز میشود که دليل آن را به نقش مهم گوگرد‬ ‫خشک گياهی را تقویت کرده‪ ،‬در زمان گلدهی سبب‬
‫در بهبود فرآیند فتوسنتز نسبت داد‪.‬‬ ‫افزایش تشکيل گل شده و در نهایت افزایش عملکرد را‬
‫به همراه دارد (‪ .)Gardner et al., 2010‬افزون بر این‪،‬‬
‫‪4000‬‬

‫‪3500‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪ab‬‬ ‫‪abc‬‬ ‫‪ab‬‬

‫‪abcd‬‬ ‫‪abcd‬‬
‫‪3000‬‬ ‫‪abcde‬‬
‫‪bcdef‬‬
‫‪bcdefg‬‬ ‫‪bcdefg‬‬ ‫‪bcdefg‬‬
‫‪bcdefg‬‬ ‫‪bcdefg‬‬
‫‪cdefg‬‬
‫)‪Seed yield (Kg/ha‬‬

‫‪2500‬‬ ‫‪efg‬‬ ‫‪defg‬‬ ‫‪efg‬‬

‫‪fg‬‬ ‫‪fg‬‬
‫‪g‬‬
‫‪0 Kg N ha‬‬
‫‪2000‬‬
‫‪50 Kg N ha‬‬
‫‪100 Kg N ha‬‬
‫‪1500‬‬
‫‪150 Kg N ha‬‬

‫‪1000‬‬

‫‪500‬‬

‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪80‬‬
‫)‪Sulphur levels (Kg/ha‬‬

‫شکل ‪ . 2‬اثر متقابل سطوح مختلف کودی نيتروژن و گوگرد روی عملکرد دانۀ کرچک‪ .‬ميانگينهای با حرفهای مشترک در هر ستون بر پایۀ‬
‫آزمون ‪ LSD‬اختالف معنیداری در سطح احتمال ‪ 1‬درصد ندارند‪.‬‬
‫‪Figure 2. Interaction effects between various levels of nitrogen and sulphur on castor bean (Ricinus communis L.) seed yield. Means‬‬
‫‪within each column followed by same letter are not significantly different at 0.01 probability level according to LSD.‬‬

‫درصد) به ترتيب از کاربرد سطوح کودی ‪100‬‬ ‫شاخص برداشت‬

‫کيلوگرم نيتروژن در هکتار و عدم کاربرد نيتروژن به‬ ‫نتایج بهدستآمده از این تحقيق نشان داد‪ ،‬تأثير‬
‫دست میآید‪ .‬همچنين‪ ،‬در بررسی سطوح مختلف‬ ‫تيمارهای کودی نيتروژن و گوگرد بر شاخص برداشت‬
‫کودی گوگرد‪ ،‬بيشترین شاخص برداشت مربوط به‬ ‫در بوتههای کرچک در سطح احتمال ‪ 1‬درصد معنی‪-‬‬
‫تيمار شاهد بدون کاربرد گوگرد (‪ )26/24‬و کمترین‬ ‫دار بود (جدول ‪ ،)3‬بهطوریکه بيشترین شاخص‬
‫آن مربوط به تيمار ‪ 80‬کيلوگرم گوگرد در هکتار بود‬ ‫برداشت مربوط به تيمار عدم کاربرد کود نيتروژن‬
‫(جدول ‪ .)4‬اثر برهمکنش سطوح مختلف کودی‬ ‫(‪ )31/30‬و کمترین آن نيز مربوط به تيمارهای‬
‫نيتروژن با گوگرد نيز بر شاخص برداشت بوتههای‬ ‫کاربردی نيتروژن بود (جدول ‪ .)4‬مغایر با نتایج این‬
‫کرچک در سطح احتمال ‪ 1‬درصد معنیدار شد‪،‬‬ ‫تحقيق‪ )2012( Foroghi & Ebadi ،‬در بررسی تأثير‬
‫بهطوریکه بيشترین شاخص برداشت مربوط به تيمار‬ ‫سطوح مختلف کودی نيتروژن روی گلرنگ دریافتند‪،‬‬
‫شاهد بدون کاربرد کود (‪ )40/30‬و کاربرد خالص‬ ‫بيشترین و کمترین شاخص برداشت (‪ 30/59‬و ‪19‬‬
 ‫زینالی و همکاران‪ :‬بررسی تأثير سطوح کودی نيتروژن و گوگرد بر ویژگیهای کمّی و‪...‬‬ ‫‪38‬‬

‫گوگرد موجب شده است تا گياه بهویژه در طول دورة‬ ‫سطوح پائين کود گوگرد بود‪ .‬کمترین شاخص برداشت‬
‫رشد رویشی‪ ،‬همزمان با رسيدگی دانهها و پس از آن‬ ‫نيز مربوط به سطوح باالتر کود نيتروژن همراه با‬
‫نيز بر وزن خشک خود بيفزاید‪ .‬از اینرو‪ ،‬مقادیر‬ ‫سطوح مختلف کود گوگرد بود (شکل ‪ .)3‬برخالف‬
‫شاخص برداشت در کاربرد سطوح باالی کودهای‬ ‫بيشتر گياهان زراعی‪ ،‬کرچک گياهی رشد نامحدود‬
‫نيتروژن و گوگرد و با نظر به افزایش عملکرد‬ ‫بوده و وزن خشک زیادی نسبت به دانه توليد میکند‪.‬‬
‫زیستتوده نسبت به عملکرد دانه کاهش یافتهاند‪.‬‬ ‫احتمال میرود که افزایش سطوح کودی نيتروژن و‬
‫‪45‬‬
‫‪a‬‬
‫‪40‬‬
‫‪ab‬‬
‫‪35‬‬
‫‪bc‬‬
‫‪bcd‬‬ ‫‪bcd‬‬
‫‪30‬‬
‫‪cde‬‬
‫‪cdef‬‬
‫‪Harvest index‬‬

‫‪defg‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪efg‬‬
‫‪efg‬‬ ‫‪efg efg‬‬ ‫‪efg‬‬ ‫‪0 Kg N ha‬‬
‫‪fgh gh‬‬ ‫‪gh‬‬ ‫‪efgh‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪gh gh‬‬ ‫‪50 Kg N ha‬‬

‫‪h‬‬ ‫‪100 Kg N ha‬‬

‫‪15‬‬ ‫‪150 Kg N ha‬‬

‫‪10‬‬

‫‪5‬‬

‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪80‬‬
‫)‪Sulphur levels (Kg/ha‬‬

‫شکل ‪ .3‬اثر متقابل سطوح مختلف کودی نيتروژن و گوگرد روی شاخص برداشت در بوتههای کرچک‪ .‬ميانگين‪-‬‬
‫های با حرفهای مشترک در هر ستون بر پایۀ آزمون ‪ LSD‬اختالف معنیداری در سطح احتمال ‪ 1‬درصد ندارند‪.‬‬
‫‪Figure 3. Interaction effects between various levels of nitrogen and sulphur on castor bean (Ricinus‬‬
‫‪communis L.) harvest index. Means within each column followed by same letter are not significantly‬‬
‫‪different at 0.01 probability level according to LSD.‬‬

‫‪ 138‬کيلوگرم نيتروژن در هکتار و کمترین عملکرد‬ ‫میزان و عملکرد روغن بذر‬

‫روغن نيز از عدم کاربرد نيتروژن به ترتيب با ‪ 1885‬و‬ ‫تأثير تيمارهای کودی نيتروژن روی درصد روغن در‬
‫‪ 753‬کيلوگرم در هکتار به دست آمد‪ .‬در حضور مقدار‬ ‫بذرهای کرچک در سطح احتمال ‪ 1‬درصد معنیدار‬
‫مناسب نيتروژن در خاک‪ ،‬آنزیمهای فتوسنتزی در‬ ‫بود (جدول ‪ ،)3‬بهطوریکه بيشترین درصد روغن دانۀ‬
‫تثبيت کربن فتوسنتزی نقش فعالی داشته و مقدار‬ ‫کرچک مربوط به تيمارهای کودی ‪ 100‬و ‪150‬‬
‫زیادی کربوهيدرات در گياه ذخيره میشود که می‪-‬‬ ‫کيلوگرم نيتروژن در هکتار بود (جدول ‪ .)4‬نتایج‬
‫تواند بخشی از آن به چربی (ليپيد) تبدیل شود و در‬ ‫آزمایشهای ‪ )2010( Valadabadi et al.‬روی گياه‬
‫زمان پر شدن دانهها بخش عمدة چربی ذخيرهشده در‬ ‫کرچک نيز نشان داد‪ ،‬با کاربرد ‪ 180‬کيلوگرم نيتروژن‬
‫گياه به دانهها منتقل شود‪ .‬به نظر میرسد کاربرد‬ ‫در هکتار بيشترین درصد روغن بذر (‪ 50/1‬درصد) و‬
‫سطوح باالی کود نيتروژن منجر به توليد دانههای توپر‬ ‫در صورت عدم کاربرد آن کمترین درصد روغن بذر‬
‫با شمار یاختهها و گویچههای چربی بيشتری در‬ ‫(‪ 47/6‬درصد) به دست میآید‪ .‬تأثير تيمارهای کودی‬
‫یاختههای پارانشيمی ذخيرهای بذر شده و در پی آن‬ ‫نيتروژن روی عملکرد روغن در بذرهای کرچک نيز در‬
‫مقدار عملکرد روغن نيز افزایش یافته است‪ .‬همچنين‪،‬‬ ‫سطح احتمال ‪ 1‬درصد معنیدار بود (جدول ‪،)3‬‬
‫تأثير کود گوگرد بر درصد و عملکرد روغن بذرهای‬ ‫بهطوریکه با افزایش سطح کودی نيتروژن به ‪150‬‬
‫کرچک در سطح احتمال ‪ 1‬درصد معنیدار بود (جدول‬ ‫کيلوگرم در هکتار‪ ،‬اختالف معنیداری بين آن و تيمار‬
‫‪ ،)3‬بهطوریکه بيشترین درصد و عملکرد روغن بذرها‬ ‫شاهد مشاهده شد (جدول ‪)2011( Shojaei et al. .)4‬‬
‫از تيمارهای کودی ‪ 60 ،40‬و ‪ 80‬کيلوگرم گوگرد در‬ ‫در نتایج بررسیهای خود نشان دادند‪ ،‬کاربرد کود‬
‫هکتار به دست آمد که بين آنها اختالف معنیداری‬ ‫نيتروژن موجب افزایش عملکرد روغن بذر کرچک می‪-‬‬
‫در سطح احتمال ‪ 1‬درصد مشاهده نشد (جدول ‪.)4‬‬ ‫شود‪ ،‬بهطوریکه بيشترین عملکرد روغن از کاربرد‬
‫‪39‬‬ ‫علوم گياهان زراعی ایران‪ ،‬دورة ‪ ،49‬شمارة ‪ ،1‬بهار ‪1397‬‬

‫همراه ‪ 60‬کيلوگرم گوگرد در هکتار منجر به بيشترین‬ ‫‪ )2010( Jan et al.‬در نتایج بررسیهای خود‬
‫عملکرد روغن بذرهای کرچک (‪ 1570/53‬کيلوگرم در‬ ‫گزارش کردند‪ ،‬بيشترین درصد روغن در دانههای کلزا‬
‫هکتار) میشود‪ .‬ولی بين این تيمار و تيمارهای‬ ‫با کاربرد ‪ 40‬کيلوگرم گوگرد در هکتار به دست میآید‬
‫کاربردی ‪ 40‬و ‪ 80‬کيلوگرم گوگرد در هکتار به همراه‬ ‫و افزایش ميزان آن به ‪ 60‬کيلوگرم در هکتار‪ ،‬تأثير‬
‫‪ 150‬کيلوگرم نيتروژن در هکتار اختالف چندانی‬ ‫معنیداری روی افزایش درصد روغن در دانهها نداشت‪.‬‬
‫مشاهده نشد (شکل ‪ .)5‬همانطور که پيشتر نيز بدان‬ ‫‪ )2004( Asghar Malik et al.‬دليل افزایش درصد‬
‫اشاره شد‪ ،‬فراهمی مقدار کافی نيتروژن در زمان پر‬ ‫روغن بذر کلزا را در رابطه با تأثير کاربرد کود گوگرد‬
‫شدن دانهها میتواند منجر به افزایش طول دورة پر‬ ‫دانستهاند‪ .‬نتایج بررسیهای ‪)2015( Mousavi et al.‬‬
‫شدن دانهها شده و موجب توليد دانههای بزرگ و‬ ‫نيز نشان داد‪ ،‬کاربرد گوگرد در کرچک باعث افزایش‬
‫حجيمتر شود‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬نقش مهم گوگرد در‬ ‫عملکرد روغن بذر میشود‪ .‬در بررسی اثر متقابل‬
‫گياهان شرکت در تشکيل چربیهاست که در غشاء‬ ‫کاربرد کود نيتروژن با گوگرد روی درصد روغن‬
‫یاخته نيز وجود داشته و در واقع چربیها بخش عمدة‬ ‫بذرهای کرچک نيز مشخص شد که بيشترین درصد‬
‫روغن بذر گياهانی نظير کرچک را تشکيل میدهند‪ .‬از‬ ‫روغن (‪ 48‬درصد) از کاربرد ‪ 150‬کيلوگرم نيتروژن با‬
‫اینرو‪ ،‬در کاربرد توأم کودهای نيتروژن و گوگرد با‬ ‫‪ 40‬کيلوگرم گوگرد در هکتار به دست میآید (شکل‬
‫افزایش سطوح کودی آنها‪ ،‬درصد و عملکرد روغن‬ ‫‪ .)4‬در بررسی اثر متقابل تيمارهای کودی نيتروژن و‬
‫بذرها افزایش نشان داده است‪.‬‬ ‫گوگرد روی عملکرد روغن بذرهای کرچک نيز‬
‫مشخص شد‪ ،‬تيمار کودی ‪ 150‬کيلوگرم نيتروژن به‬
‫‪50‬‬

‫‪a‬‬
‫‪48‬‬

‫‪ab‬‬
‫‪abcd‬‬ ‫‪abc abc‬‬ ‫‪abc‬‬ ‫‪abc‬‬
‫‪46‬‬ ‫‪bcd‬‬
‫‪bcde‬‬
‫‪bcdef‬‬
‫‪bcdef‬‬
‫‪cdef‬‬ ‫‪cdef‬‬
‫)‪Seed oil (%‬‬

‫‪44‬‬ ‫‪defg‬‬ ‫‪defg‬‬

‫‪0 Kg N ha‬‬
‫‪efg‬‬
‫‪efg‬‬
‫‪fg‬‬ ‫‪fg‬‬ ‫‪50 Kg N ha‬‬
‫‪42‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪100 Kg N ha‬‬
‫‪150 Kg N ha‬‬
‫‪40‬‬

‫‪38‬‬

‫‪36‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪80‬‬
‫)‪Sulphur levels (Kg/ha‬‬

‫شکل ‪ .4‬اثر متقابل سطوح مختلف کودی نيتروژن و گوگرد روی درصد روغن دانۀ کرچک‪ .‬ميانگينهای با حرفهای مشترک در هر ستون بر پایۀ آزمون ‪LSD‬‬
‫اختالف معنیداری در سطح احتمال ‪ 1‬درصد ندارند‪.‬‬
‫‪Figure 4. Interaction effects between various levels of nitrogen and sulphur on castor bean (Ricinus communis L.) seed oil percentage. Means within‬‬
‫‪each column followed by same letter are not significantly different at 0.01 probability level according to LSD.‬‬

‫‪1800‬‬
‫‪a‬‬
‫‪1600‬‬ ‫‪ab‬‬
‫‪abcd‬‬ ‫‪abc‬‬
‫‪1400‬‬ ‫‪abcde‬‬
‫‪bcdef‬‬
‫‪bcdefg‬‬
‫‪defghi‬‬ ‫‪cdefgh‬‬
‫)‪Seed oil yield (Kg/ ha‬‬

‫‪1200‬‬ ‫‪efghi‬‬ ‫‪efghi‬‬ ‫‪defghi‬‬

‫‪ghi‬‬ ‫‪fghi‬‬ ‫‪fghi‬‬
‫‪hi‬‬ ‫‪hi‬‬
‫‪hi‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪hi‬‬
‫‪1000‬‬ ‫‪0 Kg N ha‬‬

‫‪800‬‬ ‫‪50 Kg N ha‬‬

‫‪100 Kg N ha‬‬
‫‪600‬‬
‫‪150 Kg N ha‬‬
‫‪400‬‬

‫‪200‬‬

‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪80‬‬
‫)‪Sulphur levels (Kg/ha‬‬

‫شکل ‪ .5‬اثر متقابل سطوح مختلف کودی نيتروژن و گوگرد روی عملکرد روغن دانۀ کرچک‪ .‬ميانگينهای با حرفهای مشترک در هر ستون بر پایۀ آزمون‬
 ‫زینالی و همکاران‪ :‬بررسی تأثير سطوح کودی نيتروژن و گوگرد بر ویژگیهای کمّی و‪...‬‬ ‫‪40‬‬

‫‪ LSD‬اختالف معنیداری در سطح احتمال ‪ 1‬درصد ندارند‪.‬‬

‫‪Figure 5. Interaction effects between various levels of nitrogen and sulphur on castor bean (Ricinus communis L.) seed oil yield. Means within each‬‬
‫‪column followed by same letter are not significantly different at 0.01 probability level according to LSD.‬‬

‫بررسی تأثير سطوح مختلف کودی نيتروژن بر درصد‬ ‫میزان پروتئین خام بذر‬
‫پروتئين بذرهای کرچک‪ ،‬بيشترین و کمترین مقادیر‬ ‫تأثير کود نيتروژن و اثر متقابل سطوح مختلف کودی‬
‫آن را به ترتيب از کاربرد ‪ 120‬کيلوگرم نيتروژن خالص‬ ‫نيتروژن و گوگرد روی درصد پروتئين خام بذر در‬
‫در هکتار و تيمار شاهد به دست آوردند‪ .‬در این‬ ‫سطح احتمال ‪ 5‬درصد معنیدار بود‪ ،‬درحالیکه تأثير‬
‫ارتباط‪ )2014( Ghasemi & Moussavi Nik ،‬نيز در‬ ‫کود گوگرد روی این صفت اندازهگيریشده معنیدار‬
‫نتایج بررسیهای خود گزارش کردند‪ ،‬بيشترین مقدار‬ ‫نبود (جدول ‪ .)3‬عنصر گوگرد در تشکيل اسيدهای‬
‫پروتئين بذرهای کرچک (با ميانگين ‪ 35‬درصد) با‬ ‫آمينه و پروتئينها بهکار رفته و جزء ساختاری دو‬
‫کاربرد ‪ 150‬کيلوگرم نيتروژن خالص در هکتار به‬ ‫اسيدآمينهای است که در ساختار پروتئينها شرکت‬
‫دست میآید‪ .‬با افزودن مقدار کافی نيتروژن به خاک‪،‬‬ ‫می کنند‪ .‬گوگرد نقشی اساسی را در ساخت پروتئين‪-‬‬
‫ميزان مورد نياز توسّط گياه جذبشده و صرف رشد‬ ‫ها ایفا کرده و حضور این عنصر در گياه میتواند‬
‫رویشی آن میشود‪ .‬با دسترس قرار گرفتن نيتروژن در‬ ‫موجب افزایش پروتئين بذر شود (‪.)Marschner, 2007‬‬
‫مراحل انتهایی رشد و نمو‪ ،‬بخشی از آن صرف رشد‬ ‫با این وجود‪ ،‬به نظر میرسد کاربرد گوگرد در گياه‬
‫رویشی و بخشی دیگر نيز صرف پر شدن دانهها و مازاد‬ ‫کرچک به دليل تأثير آن در افزایش روغن بذرها‪ ،‬تأثير‬
‫آن به شکل پروتئين در بذرها تجمع مییابد ( ‪Mengel‬‬ ‫چندانی روی افزایش ميزان پروتئين در بذرهای‬
‫‪ .)et al., 2001‬از اینرو‪ ،‬در کاربرد سطوح باالی کود‬ ‫کرچک نداشته است‪ .‬نتایج این تحقيق نشان داد‪ ،‬با‬
‫نيتروژن‪ ،‬ميزان پروتئين در بذر افزایش نشان داده‬ ‫کاربرد ‪ 50‬کيلوگرم نيتروژن در هکتار و یا سطوح‬
‫است‪ .‬در بررسی اثر متقابل تيمارهای کودی نيتروژن و‬ ‫باالتر این کود بيشترین درصد پروتئين خام بذر به‬
‫گوگرد روی درصد پروتئين خام بذرهای کرچک‬ ‫دست میآید (جدول ‪Fallah & Tadayyon .)4‬‬
‫مشخص شد‪ ،‬تيمار کودی ‪ 50‬کيلوگرم نيتروژن به‬ ‫(‪ )2009‬در بررسی تأثير مقادیر مختلف کودی نيتروژن‬
‫همراه ‪ 60‬کيلوگرم گوگرد در هکتار منجر به بيشترین‬ ‫روی ذرّت بيان کردند‪ ،‬با کاربرد ‪ 200‬کيلوگرم کود‬
‫درصد پروتئين خام بذر کرچک (‪ 20/85‬درصد) می‪-‬‬ ‫نيتروژن در هکتار‪ ،‬بيشترین درصد پروتئين خام بذر به‬
‫شود (شکل ‪.)6‬‬ ‫دست میآید‪ )2012( Ehsanipour et al. .‬نيز در‬
‫‪25‬‬

‫‪ab‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪abcd‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪abc abcd‬‬ ‫‪abcde abcdabcd‬‬ ‫‪abcd‬‬
‫‪Seed crude protein percentage‬‬

‫‪abcdef‬‬ ‫‪abcd‬‬
‫‪abcdefg‬‬ ‫‪abcdefg‬‬ ‫‪bcdefg‬‬
‫‪cdefg‬‬ ‫‪cdefg‬‬ ‫‪defg‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪fg‬‬ ‫‪efg‬‬
‫‪15‬‬
‫‪0 Kg N ha‬‬
‫‪50 Kg N ha‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪100 Kg N ha‬‬
‫‪150 Kg N ha‬‬

‫‪5‬‬

‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪80‬‬
‫)‪Sulphur levels (Kg/ha‬‬

‫شکل ‪ .6‬اثر متقابل سطوح مختلف کودی نيتروژن و گوگرد روی درصد پروتئين خام دانۀ کرچک‪ .‬ميانگينهای با حرفهای مشترک در هر‬
‫ستون بر پایۀ آزمون ‪ LSD‬اختالف معنیداری در سطح احتمال ‪ 5‬درصد ندارند‪.‬‬
‫‪Figure 6. Interaction effects between various levels of nitrogen and sulphur on castor bean (Ricinus communis L.) seed crude protein‬‬
‫‪percentage. Means within each column followed by same letter are not significantly different at 0.05 probability level according to‬‬
‫‪LSD.‬‬

‫همراه با کاربرد سطوح باالتر کود گوگرد منجر به‬ ‫به نظر میرسد کاربرد سطوح باالتر کود نيتروژن‬
‫‪41‬‬ ‫علوم گياهان زراعی ایران‪ ،‬دورة ‪ ،49‬شمارة ‪ ،1‬بهار ‪1397‬‬

‫رویشی و بهبود فرآیند فتوسنتزی در طول دورة رشد و‬
‫نمو‪ ،‬افزودن کودهای نيتروژن و گوگرد تأثير قابل‬
‫مالحظهای روی عملکرد زیستتوده در بوتههای‬
‫کرچک دارد‪ .‬کرچک بهعنوان گياهی رشد نامحدود‬
‫نياز غذایی بيشتری برای رسيدن به بيشترین ميزان‬
‫عملکرد نسبت به دیگر گياهان دارد‪ .‬بر همين اساس‪،‬‬
‫حضور عناصر غذایی پرمصرفی نظير نيتروژن و گوگرد‬
‫در محيط پيرامون ریشه در تمامی مراحل رشد و‬
‫نموی آن بهویژه در مرحلۀ پر شدن دانه ضروری بوده و‬
‫میتواند موجب افزایش عملکرد دانه و کميت روغن‬
‫دانهها شود‪ .‬بنابر نتایج این تحقيق‪ ،‬در کاربرد توأم‬
‫عناصر نيتروژن و گوگرد و به دليل برهمکنش مناسب‬
‫این عناصر‪ ،‬برای رسيدن به ميزان بيشينۀ صفات‬
‫ارزشمند و اقتصادی در زراعت این محصول‪ ،‬بهتر است‬
‫همراه با ‪ 150‬کيلوگرم نيتروژن در هکتار‪ ،‬کود‬
‫گوگردی به ميزان ‪ 60‬کيلوگرم در هکتار مصرف شود‬
‫تا کارایی قابل مالحظهای داشته باشد‪.‬‬
‫گياهی دانه روغنی میتواند موجب افزایش معنیدار‬
‫سپاسگزاري‬
‫بدینوسيله از همکاری گروه زراعت و اصالح نباتات و‬
‫مسئوالن محترم ایستگاه تحقيقاتی دانشکدة کشاورزی‬
‫دانشگاه شهيد مدنی آذربایجان که در اجرای این‬
‫تحقيق و ارائۀ هرچه بهتر کيفيت مقاله کمال همکاری‬
‫را داشتند‪ ،‬صميمانه قدردانی میشود‪.‬‬
‫کاهش چشمگير در تجمع پروتئين خام در بذرهای‬
‫کرچک میشود‪ .‬گوگرد در بيوسنتز روغن نقش‬
‫مؤثرتری نسبت به بيوسنتز پروتئين دارد و بين روغن‬
‫و پروتئين دانه رابطۀ منفی وجود دارد‪ .‬به دليل تأثير‬
‫سوء برهمکنش سطوح کودی نيتروژن و گوگرد روی‬
‫پروتئين خام دانه و با نظر به تأثير نهچندان زیاد‬
‫گوگرد روی آن‪ ،‬درصورتیکه هدف از زراعت این‬
‫محصول رسيدن به ميزان بيشينۀ پروتئين دانه باشد‪،‬‬
‫بهتر است از کاربرد سطوح باالتر کود گوگرد خودداری‬
‫شود‪ .‬البته‪ ،‬هدف از توليد کرچک‪ ،‬عملکرد دانه و‬
‫روغن دانۀ آن بوده و پروتئين دانه در درجۀ دوم‬
‫اهميت بوده است‪.‬‬
‫نتیجهگیري کلی‬
‫با توجه به نتایج بهدستآمده در این تحقيق‪ ،‬کرچک‬
‫گياهی واکنشپذیر نسبت به کاربرد سطوح باالتر کود‬
‫نيتروژن بوده و کاربرد آن در کشت کرچک به عنوان‬
‫عملکرد زیستتوده و عملکرد اقتصادی آن شود‪.‬‬
‫همچنين‪ ،‬کاربرد گوگرد به ميزان ‪ 40‬کيلوگرم در‬
‫هکتار تأثير معنیداری بر عملکرد دانه و روغن کرچک‬
‫داشت و کاربرد مقادیر بيشتر این کود تأثيری روی‬
‫افزایش صفات اندازهگيریشده در کرچک (به غير از‬
‫عملکرد زیستتوده) نداشت‪ .‬به دليل افزایش رشد‬

‫‪REFERENCES‬‬
‫‪1. Akter, F., Islam, Md. N., Shamsuddoha, A. T. M., Bhuiyan, M. S. I. & Shilpi, S. (2013). Effect of‬‬
‫‪phosphorus and sulphur on growth and yield of soybean (Glycine max L.). International Journal of‬‬
‫‪Bio-resource and stress Management, 4(4), 555-560.‬‬
‫‪2. Asghar Malik, M., Aziz, I., Khan, H. Z. & Ashfaq Wahid, M. (2004). Growth, seed yield and oil‬‬
‫‪content response of canola (Brassica napus L.) to varying levels of sulphur. International Journal of‬‬
‫‪Agriculture and Biology, 6, 1153-1155.‬‬
‫‪3. Babuchowski, K. (1971). The processing value of rapeseed, cooking oil and oil-cake meal as affected‬‬
‫‪by sulphur nutrition. Zeszyty Naukowe Wyzszej Roliczej Wolsztynie Siria, 3, 51-56.‬‬
‫‪4. Boswell, F. C., Meisinger, J. J. & Case, W. L. (1985). Production, marketing and use of nitrogen‬‬
‫‪fertilizers. In: O.P. Engelstad (Ed), Fertilizer Technology and Use. Third Edition. (pp. 229-292.) Soil‬‬
‫‪Science Society of America, Inc. Madison, Wisconsin USA.‬‬
‫‪5. Das, K. N. & Das, K. (1994). Effect of sulphur and nitrogen fertilization on yield and N uptake by‬‬
‫‪rapeseed. Journal of the Indian Society of Soil Science, 42, 476-478.‬‬
‫‪6. van Delden, A. (2001). Yield and growth components of potato and wheat under organic nitrogen‬‬
‫‪management. Agronomy Journal, 93(6), 1370-1385.‬‬
‫‪7. Doan, L. G. (2004). Ricin: mechanism of toxicity, clinical manifestations, and vaccine development: A‬‬
‫‪Review. Journal of Toxicology: Clinical Toxicology, 42, 201-208.‬‬
‫‪8. Ehsanipour, A., Zeinali, H. & Razmjoo, K. (2012). Effect of nitrogen levels on qualitative traits and‬‬
‫‪seed yield of fennel (Foeniculum vulgare Mill.) populations. Journal of Medicinal Plants, 2(42), 37-‬‬
 ...‫ بررسی تأثير سطوح کودی نيتروژن و گوگرد بر ویژگیهای کمّی و‬:‫زینالی و همکاران‬ 42

47. (In Farsi)

9. El-Sayed, K. A., Ross, S. A., El-Sohly, M. A., Khalafalla, M. M., Abdel-Halim, O. B. & Ikegami, F.
(2000). Effects of different levels of fertilizers on the amino acid, fatty acid and essential oil
composition of Nigella sativa L. seeds. Saudi Pharmaceutical Journal, 8, 175-182.
10. Fairbairn, J. W. (1959). The Pharmacology of Plant Phenolics. Academic Press, New York.
11. Fallah, S. & Tadayyon, A. (2009). Effects of plant density and nitrogen rates on yield, nitrate and
protein of silage maize. Electronic Journal of Crop Production, 2(1), 105-121. (In Farsi)
12. Fathi, G. (1996). New reviewing on nutrient use efficiency (with emphasis on the element of
nitrogen). In: Proceedings of 4th Iranian Congress on Agronomy and Plant Breeding, 25-28 Aug.,
Isfahan University of Technology, Isfahan, Iran, pp. 266-285. (In Farsi)
13. Foroghi, L. & Ebadi, A. (2012). Effect of nitrogen and sulphur fertilizer application on yield, yield
components, and some physiological traits of spring safflower. Electronic Journal of Crop
Production, 5(2), 37-56. (In Farsi)
14. Gan, Y., Malhi, S. S., Brandt, S., Katepa-Mupondwa, F. & Stevenson, C. (2008). Nitrogen use
efficiency and nitrogen uptake of juncea canola under diverse environments. Agronomy Journal,
100(2), 285-295.
15. Gardner, F., Pearce R. B. & Mitchell, R. L. (2010). Physiology of Crop Plants. Scientific Publishers,
New Delhi, India.
16. Ghasemi, S. & Moussavi Nik, M. (2014). Effect of plant growth promoting rhizobacteria, nitroxin and
sulphur on quantity and quality of castor bean (Ricinus communis L.) in Sistan region. Journal of
Agroecology, 6(2), 275-289. (In Farsi)
17. Goodroad, L. L. & Jellum, M. D. (1988). Effect of N fertilizer rate and soil pH on N efficiency in
corn. Plant and Soil, 106, 85-89.
18. Hashemi Dezfooli, A., Koocheki, A. & Banayan Avval. (1998). Crop Plant Improvement. Jihad-e-
Daneshghahi of Mashhad Press, Mashhad-Iran. (In Farsi)
19. Jabbari, B., Mousavi Nik, M. & Yadollahi Dehcheshme, P. (2015). Effect of chemical fertilizers and
plant density on yield, yield components and oil percentage of castor bean (Ricinus communis L.) in
Sistan region. Journal of Crop Production Research, 6(4), 274-290. (In Farsi)
20. Jan, A., Ahmad, G., Arif, M., Jan, M. T. & Marwat, K. B. (2010). Quality parameters of canola as
affected by nitrogen and sulfur fertilization. Journal of Plant Nutrition, 33, 381-390.
21. Joudi, F., Tobeh, A., Ebadi, A., Mostafaee, H. & Jamaati-e-Somarin, Sh. (2011). Nitrogen effects on
yield, yield components, agronomical and recovery nitrogen use efficiency in lentil genotypes.
Electronic Journal of Crop Production, 4(4): 39-50. (In Farsi)
22. Kopriva, S., Calderwood, A., Weckopp, S. C. & Koprivova, A. (2015). Plant sulfur and big data.
Plant Science, 241, 1-10.
23. Kumar Singh, R. & Kumar Singh, A. (2013). Effect of nitrogen, phosphorus and sulphur fertilization
on productivity, nutrient-use efficiency and economics of safflower (Carthamus tinctorius) under late-
sown condition. Indian Journal of Agronomy, 58(4), 583-587.
24. Laureti, D. & Marras, G. (1995). Irrigation of castor (Ricinus communis L.) in Italy. European
Journal of Agronomy, 4, 229-235.
25. Linser, H., Kuhn, H. & Schlogl, G. (1964). A field technique for distinguishing between sulphur and
nitrogen deficiency. V. Simposio Internazionale di Agrochimica su Lozolfo in agricoltura, Palermo, p.
90-103.
26. Marschner, H. (2007). Mineral Nutrition of Higher Plants. 2nd Edition, Academic Press, 889 p.
27. Mengel, K., Kirkby, E. A., Kosegarten H. & Appel T. (2001). Principles of Plant Nutrition. 5th
edition. Springer Science+Business Media Dordrecht, Netherlands.
28. Mojiri, A. & Arzani, A. (2003). Effect of nitrogen rate and plant density on yield components of
sunflower. Journal of Water and Soil Sience, 7(2), 115-125. (In Farsi)
29. Mousavi, M., Sadeghi Bakhtavari, A. R., Pasban Eslam, B., Sameh Andabjadid, S., Kardan, J. &
Mohammadi H. (2015). Effects of foliar applications of sulphur, nitrogen and phosphorus on castor
bean (Ricinus communis L.) seed yield and its components under water deficit conditions. Journal of
Crop Ecophysiology, 9(2), 323-336. (In Farsi)
30. Nagaraj, G. (1995). Quality and Utility of Oilseeds. Directorate of Oilseeds Research, Indian Council
of Agricultural Research, Rajendranagar, Hyderabad.
31. Nakagawa, J., Neptune, A. M. L. & Jaehn, A. (1974). Isolated and combined effects of nitrogen,
phosphorus and potassium in castor beans (Ricinus communis L.) varieties "IAC-38" and "Campinas".
Anais da Escola Superior de Agricultura Luiz de Queiroz, 31, 233-241.
32. NeSmith, D. S. (1991). Growth responses of corn (Zea mays L.) to intermittent soil water deficits.
Ph.D Thesis, Michigan State University, USA.
 43 1397 ‫ بهار‬،1 ‫ شمارة‬،49 ‫ دورة‬،‫علوم گياهان زراعی ایران‬

33. Nutall, W. F., Boswell, C. C., Sinclair, A. G., Moulin, A. P., Townley-Smith, L. J. & Galloway, G. L.
(1993). The effect of time application and placement of sulphur fertilizer sources on yield of wheat,
canola and barley. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 24, 2193-2202.
34. Piri, I., Mosavi Nik, M., Tavassoli, A., Rastegaripoor, F. & Babaeian, M. (2011). Effect of irrigation
frequency and application levels of sulphur fertilizer on water use efficiency and yield of Indian
mustard (Brassica juncea). African Journal of Biotechnology, 10, 11459-11467.
35. Rabiee, M. & Tousi Kehal, P. (2011). Effects of nitrogen and potassium fertilizer levels on nitrogen
use efficiency and yield of rapeseed (Brassica napus L.) as a second crop after rice in Guilan region.
Iranian Journal of Field Crop Science, 42, 605-615. (In Farsi)
36. Rahman, M. N., Sayem, S. M., Alam, M. K., Islam, M. S. & Mondol, A. T. M. A. I. (2007). Influence
of sulphur on nutrient content and uptake by rice and its balance in old Brahmaputra floodplain soil.
Journal of Soil Nature, 1, 5-10.
37. Rathke, G. W., Christen, O. & Diepenbrock, W. (2005). Effects of nitrogen source and rate on
productivity and quality of winter oilseed rape (Brassica napus L.) grown in different crop rotations.
Field Crops Research, 94, 103-113.
38. Rendig, V. V., Oputa, C. & McComb, E. A. (1976). Effects of sulphur deficiency on non-protein
nitrogen, soluble sugars and N/S ratios in young corn (Zea mays L.) plants. Plant and Soil, 44, 423-
437.
39. Sedghi, M., Nemati, A., Seyed Sharifi, R. & Gholam Hosseini, M. (2016). The effect of different
levels of nitrogen fertilizer on yield and fertilizer use efficiency of grain corn for different planting
dates in Ardabil climate condition. Electronic Journal of Crop Production, 9(3), 45-65. (In Farsi)
40. Sharma, P. N., Chatterjee, C., Agarwala, S. C., Sharma, C. P. (1990). Zinc deficiency and pollen
fertility in maize (Zea mays L.). Plant and Soil, 124, 221-225.
41. Shojaei, M., Daneshian, J., Mobser, H. R. & Nassiri, M. (2011). Affects different levels of nitrogen
and plant density in canola (Brassica napus L.) yield in paddy field. Journal of Agronomy and Plant
Breeding, 6(4), 37-47. (In Farsi)
42. Sirvi, A. R., Kumar, D., Singh, N., Prasad, D. & Anand, A. (2016). Relative efficiency of sulphur
sources at varying rate in aerobic rice (Oryza sativa)-wheat (Triticum aestivum) cropping system.
Indian Journal of Agricultural Sciences, 86(11), 1399-1405.
43. Tabatabaei, J. (2014). Principles of Mineral Nutrition of Plants. Tabriz University Press. (In Farsi)
44. Valadabadi, A., Yousefi, F. & Shirani Rad, A. H. (2010). Effect of water holding and different
nitrogen levels on some of agronomic characteristics of castor bean (Ricinus communis L.). Agronomy
and Plant Breeding Journal, 6(1), 99-110. (In Farsi)
45. Wagner, H. & Michael G. (1974). The influence of varied nitrogen supply on the production of
cytokinins in the roots of sunflower plants. Biochemie und Physiologie der Pflanzen, 162, 147-158.
46. Weiss, E. A. (1999). Oilseed Crops. 2nd edition. Wiley-Blackwell.
47. Zarrinkafsh, M. (1992). Soil Fertility and Production. Tehran University Press, Tehran, Iran. (In
Farsi)
48. Zebarth, B. J. & Sheard, R. W. (1992). Influence of rate and timing of nitrogen fertilization on yield
and quality of hard red winter wheat in Ontario. Canadian Journal of Plant Science, 72, 13-19.
49. Zhou, G., Ma, B. L., Li, J., Feng, C., Lu, J. & Qin, P. (2010). Detemining salinity threshold level for
castor bean emergence and stand establishment. Crop Science, 50, 2030-2036.
50. Zhao, G. Q., Ma, B. L. & Ren, C. Z. (2009). Response of nitrogen uptake and partitioning to critical
nitrogen supply in oat cultivars. Crop Science, 49(3), 1040-1048.

View publication stats