‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪ -4‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‬
‫‪ 4-1‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﻧﺎﺷﻲ از ﻳﻚ آراﻳﻪي ﺑﺎر را ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن را آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻳﻚ ﻣﻴﺪان ﺑﺮداري اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﺑﺮداري ﺑﺎﻳﺪ دﻳﻮرژاﻧﺲ )واﮔﺮاﻳﻲ( و ﻛﺮل )ﺗﺎو( آن را‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬داﻧﺶ رﻳﺎﺿﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬از ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي دﻳﻮرژاﻧﺲ و ﻛﺮل آن آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ‬
‫دﻳﻮرژاﻧﺲ را ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از راﺑﻄﻪي )‪ (2-10‬ﺑﻪدﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻴﻢ آورد‪ .‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻛﺮل ‪ E‬را ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ‪ 5‬واﮔﺬار ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻴﻔﻲ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ‪ q‬در ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ r‬از آن‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪1 q‬‬
‫= ) ‪E(r‬‬ ‫ˆ‪r‬‬ ‫)‪(4-1‬‬
‫‪4πε D r 2‬‬
‫در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪي ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ r‬از ﺑﺎر‪ ،‬ﺟﻬﺖ و اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‪ .‬راﺑﻄﻪي ﺑﺎﻻ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ‬
‫ﻣﻴﺪان ‪ E‬ﻫﻤﻮاره در راﺳﺘﺎي ‪ r‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﻌﺎﻋﻲ اﺳﺖ و اﻧﺪازهي آن ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ 1 r 2‬ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﺑﺎر ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ دور‬
‫ﺷﺪن از ﺑﺎر‪ ،‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان ﻫﻢ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻳﻦ رﻓﺘﺎر ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﺷﻜﻞ )‪ (4-1‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪي‬
‫ﻓﻀﺎ‪ ،‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان ‪ E‬ﺑﺎ ﻃﻮل ﺑﺮدار در آن ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻴﻮهي‬
‫ﺑﻬﺘﺮي ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﻳﺶ اﻳﻦ ﻣﻴﺪان وﺟﻮد دارد‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺮداري ﺑﺎ ﻃﻮل‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪﻫﻴﺪ‪ ،‬در ﻫﺮ راﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﺮدارﻫﺎ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-2‬ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ وﺻﻞ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ r‬ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ )‪ ( 4-1‬ﺑﺎ ﻃﻮل ﺑﺮدار در آن ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از‬
‫دﺳﺖ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ اﻳﻦ ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﻲ ﻣﻮرد اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن‪ ،‬ﺣﺎﻻ اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان در‬
‫ﻫﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ r‬ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺧﻂﻫﺎ در آن ﻓﺎﺻﻠﻪ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬در ﻓﻀﺎي دو‬
‫ﺑﻌﺪيِ ﺷﻜﻞ )‪ (4-2‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﻧﺸﺎن داده ﻧﺸﺪهاﺳﺖ و ﺣﺘﻲ اﻧﺪﻛﻲ‬
‫ﺷﻜﻞ‪ 4-1‬ﻧﻤﺎﻳﺶ اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان‬
‫ﮔﻤﺮاه ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺧﻂﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻴﻂ داﻳﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬را ﻗﻄﻊ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻌﺪاد ﺧﻂﻫﺎ ) ‪ ( n‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ ﻣﺤﻴﻂ داﻳﺮه ) ‪ (2π r‬؛ ﻳﻌﻨﻲ ‪ n 2π r‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺧﻂﻫﺎ ﺑﺎ ‪ 1 r‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎﻳﺶ‬
‫ﺷﺪت ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻮن ﺷﺪت ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪1 r 2‬‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-2‬را در ﻓﻀﺎي ﺳﻪ ﺑﻌﺪي ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺧﻂﻫﺎ‬
‫ﺳﻄﺢ ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬را ﻗﻄﻊ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد و ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺧﻂﻫﺎ ‪ n 4π r 2‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ 1 r 2‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﻂﻫﺎي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻴﺪان اﻧﺪ و ﺧﻂﻫﺎي‬
‫ﻣﻴﺪان ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﺧﻄﻮﻃﻲ در ﻓﻀﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ‪ ،‬ﺧﻂ ﻣﻤﺎس‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-2‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان‬ ‫ﺑﺮ آﻧﻬﺎ در راﺳﺘﺎي ﻣﻴﺪان ‪ E‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 4-2‬ﺷﺎر ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬

‫‪1‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫راﺑﻄﻪي ﺑﻴﻦ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ و ﭼﺸﻤﻪي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪي آن را ﺑﺎ روﺷﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﺑﻪ زودي ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫اﻳﻦ روش ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﻴﻒ روش ﻣﻮرد ﻧﻄﺮ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﻛﻤﻴﺘﻲ ﺑﻪﻧﺎم ﺷﺎر* را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪاي از ﻓﻀﺎ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ در آن ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﻴﺪان‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺧﻂ ﻣﻴﺪان ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻄﺢ دﻟﺨﻮاه ﺑﺴﺘﻪاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻄﺢ‬
‫ﻳﻚ ﺑﺎدﻛﻨﻚ را در اﻳﻦ ﻓﻀﺎ ﺗﺠﺴﻢ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ و ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان در ﺷﻜﻞ )‪(4-3‬‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ را ﺑﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازهاي ﻛﻮﭼﻚاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ را ﻣﻲﺗﻮان ﺳﻄﺢ ﺗﺨﺖ ﻓﺮض ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪،‬‬
‫ﻣﻴﺪان ﺑﺮداري در ﺳﻄﺢ ﻫﺮ ﺑﺨﺶ از ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪي دﻳﮕﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺑﺨﺶ ﻣﺴﺎﺣﺘﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ a‬دارد و ﺟﻬﺖ ﻣﻌﻴﻨﻲ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﺖ ﻫﺮ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-3‬ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ و ﺧﻂ ﻣﻴﺪان‬
‫ﺑﺨﺶ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-4‬ﺑﺎ ﺑﺮداري ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ آن و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون ازآن‬
‫̂‪n‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﭼﻮن ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ درون و ﺑﻴﺮون ﺳﻄﺢ را ﺑﻪ‬
‫̂‪n‬‬ ‫̂‪n‬‬ ‫ﺳﺎدﮔﻲ از ﻫﻢ ﺗﻤﻴﺰ دﻫﻴﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﺑﻬﺎﻣﻲ در واژهي ﺑﻪ "ﺳﻮي ﺑﻴﺮون" وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﺎ از ﺗﺮﻛﻴﺐ واژهاي "ﺑﺮونﺳﻮ" ﻫﻢ ﺑﺮاي آن اﺳﺘﻔﺎده ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ (.‬اﻧﺪازهي‬
‫̂‪n‬‬ ‫ﻣﺴﺎﺣﺖ و ﺟﻬﺖ ‪ - j‬اﻣﻴﻦ ﺑﺨﺶ را ﺑﺎ ﺑﺮدار ‪ a j‬ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ‪ a j = a j nˆ j‬اﺳﺖ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-4‬ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺳﻄﺢ‬ ‫ﻛﻪ در آن ‪ nˆ j‬ﺑﺮدار ﻳﻜﻪي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ‪ - j‬اﻣﻴﻦ ﺟﺰء ﺳﻄﺢ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون از‬
‫آن اﺳﺖ‪ a j .‬ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي و اﻧﺪازهي ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ - j‬ام را ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ‪ a j ،‬ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ..‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-5‬ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻣﻜﺎن ‪ - j‬اﻣﻴﻦ ﺟﺰء ﺳﻄﺢ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ‪ E j‬اﺳﺖ‪ .‬ﺿﺮب داﺧﻠﻲ ‪ E j ⋅ a j‬ﻳﻚ ﻋﺪد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺪد را ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از آن‬
‫‪aj‬‬ ‫ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪) .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ رﻳﺸﻪي اﻳﻦ ﻧﺎمﮔﺬاري را ﺑﻔﻬﻤﻴﺪ‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎن آب‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﻮﻟﻜﻮل آب ﺳﺮﻋﺘﻲ دارد ﻛﻪ از ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻜﺎن دﻳﮕﺮ‬
‫‪E‬‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻫﺮ ﻣﻜﺎن ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي‬
‫ﺳﺮﻋﺖﻫﺎي ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي آب رودﺧﺎﻧﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻣﻴﺪان ﺑﺮداري ‪ v‬ﻳﺎ ﻣﻴﺪان‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﻗﺎﺑﻲ را ﺑﺎ ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي ‪ a‬در رودﺣﺎﻧﻪ ﻓﺮو ﺑﺒﺮﻳﺪ‪ v ⋅ a .‬آﻫﻨﮓ‬
‫ﺳﻄﺢ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-5‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان و ﺟﺰء ﺳﻄﺢ‬ ‫ﺷﺎرش )ﺑﺎ ﻳﻜﺎي ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﻴﻪ( آب از درون اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻄﺤﻲ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‬
‫ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ )‪ (4-6‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ‪" A‬ﺑﺮدار ﺳﻄﺢ" ˆ‪ A = A n‬را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪﻫﻴﺪ‪ .‬اﻧﺪازهي ‪ A‬ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ ‪A‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ و ﺟﻬﺖ آن ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺮدار ﻳﻜﻪ ̂‪ n‬ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺳﻄﺢ درﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪E‬‬
‫ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ )ﻳﻌﻨﻲ ‪ E‬در ﺟﻬﺖ ﺑﺮدار ﻳﻜﻪي ̂‪ n‬ﺑﺎﺷﺪ( ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﺷﺎر ‪ Φ‬ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪Φ E = E ⋅ A = E ⋅ nˆ A = EA‬‬ ‫)‪(4-2‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﺗﻌﺪاد ﺧﻂﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮدي از آن ﺳﻄﺢ ﻣﻲﮔﺬرﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-6‬ﺑﺎ ﺧﻂ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ̂‪ ، n‬زاوﻳﻪي ‪ θ‬ﺑﺴﺎزد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫*‬
‫‪Flux‬‬

‫‪2‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪Φ E = E ⋅ A = EA cos θ = E n A‬‬ ‫)‪(4-3‬‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ˆ‪ E n = E ⋅ n‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﺮدار ﻳﻜﻪي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ̂‪ ، n‬ﺷﺎر ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫‪A‬‬ ‫‪ Φ E‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان از ﺳﻄﺢ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻂﻫﺎي‬
‫ﻣﻴﺪان ﺑﻪ ﺳﻄﺢ وارد ﺷﻮﻧﺪ‪ Φ E ،‬ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮدار ﻳﻜﻪي ̂‪ n‬ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﻋﻤﻮد و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون از ﺳﻄﺢ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ روﻳﻪاي ﺧﻤﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬از‬
‫ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪي دﻳﮕﺮ در روي ﺳﻄﺢ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﻴﺪان ﺑﺮداري ) ‪، u(r‬‬
‫ﺳﻄﺢ‬
‫ﺷﺎر ﻣﻴﺪان) ‪ ( Φu‬ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ‪ S‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-5‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ‬
‫) ‪Φu = ∫ u(r ) ⋅ d a(r‬‬ ‫)‪(4-4‬‬
‫‪S‬‬

‫ﻛﻪ در آن ˆ‪ d a = da n‬ﺑﺮدار ﺳﻄﺢ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ da‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ‬
‫‪A‬‬
‫‪θ‬‬ ‫ﺑﺮدار ﻳﻜﻪي ̂‪ n‬ﺑﺮ ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ da‬ﻋﻤﻮد و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون از ﺟﺰء ﺳﻄﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪E‬‬
‫ﺷﺎر ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﻛﻪ از ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ ΔA i‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-7‬ﻣﻲﮔﺬرد‬
‫‪ΔΦ E = Ei ⋅ ΔA i = E i ΔA i cos θ‬‬ ‫)‪(4-5‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺎرﻫﺎي ﮔﺬرﻧﺪه از ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺳﻄﺢ را ﺟﻤﻊ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﻛﻞ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-6‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان و ﺑﺮدار ﺳﻄﺢ‬ ‫ﺳﻄﺢ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻛﻤﻴﺖ اﺳﻜﺎﻟﺮ اﺳﺖ و ﻣﺎ آن را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ Φ‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ زاوﻳﻪي ‪ θ‬ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‬ ‫ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ΔA i‬‬ ‫ﺷﺎر ﻛﻞ ﮔﺬرﻧﺪه از ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺳﻄﺢ ‪ S‬از ﺟﻤﻊ ﺷﺎرﻫﺎي ﮔﺬرﻧﺪه از ﻫﺮ ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ﺑﻪ‬
‫‪E‬‬ ‫دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫‪θ‬‬
‫‪Φ = ∑ E j ⋅ ΔA j‬‬ ‫)‪(4-6‬‬
‫‪j‬‬

‫اﮔﺮ اﻧﺪازهي ﺑﺨﺶﻫﺎي ‪ ΔA i‬روي ﺳﻄﺢ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ و ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫از ﮔﺴﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﺎر ﻣﻲرﺳﻴﻢ و ﻋﻼﻣﺖ ﺟﻤﻊ ﮔﺴﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺮ روي‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-7‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﮔﺬرﻧﺪه از ﺟﺰء‬
‫ﺳﻄﺢ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ﺑﻪ ‪ ΔAi → da‬ﻣﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻄﺢ ‪ . ΔA‬ﻣﻴﺪان ﺑﺎ ﺧﻂ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‬
‫زاوﻳﻪي ‪ θ‬ﻣﻲﺳﺎزد‬
‫‪Φ E = lim‬‬
‫‪ΔA → 0‬‬
‫‪∑E‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪⋅ ΔA i = ∫ E ⋅ d a‬‬ ‫)‪(4-7‬‬
‫‪S‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ‪ :1‬ﭼﻮن ﺷﺪت ﻣﻴﺪان ‪ E‬در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان )ﺗﻌﺪاد ﺧﻂﻫﺎ در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ( ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﺎر‬
‫ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﻛﻪ از ﺳﻄﺢ ‪ S‬ﻣﻲﮔﺬرﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬در راﺑﻄﻪي )‪ (4-7‬ﺿﺮب داﺧﻠﻲ‬ ‫∫‬‫‪S‬‬
‫‪E ⋅ da‬‬
‫‪ E ⋅ d a‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﻤﻮدي ﺑﺮ ﺳﻄﺢِ ﻣﻴﺪان را ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﻨﺪ‪♣.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺘﻮان اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺎﻻ را ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻄﺢ ‪ S‬را ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﻴﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ روي ‪ E ⋅ d a‬ﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﺑﺒﻨﺪﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ وﻗﺖﻫﺎ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ ﺳﺮوﻛﺎر ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪ .‬ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺳﻄﺤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺠﻤﻲ را درﺑﺮ دارد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬روﻳﻪي‬

‫‪3‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻛﺮه ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺎدهﺗﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ :‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ از ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي و ﻣﻨﺰوي ‪ q‬ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﻄﺢ‪ ،‬ﻛﺮهي ﺑﻪ‬
‫ﺷﻌﺎع ‪ r‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰش در ﻣﻜﺎن ﺑﺎر ‪ q‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ﻛﻪ در ﻣﺮﻛﺰ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ‬
‫ﻛﺮهاي ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪⎛ 1 q ⎞ 2‬‬ ‫‪q‬‬
‫‪v∫ E ⋅ d a = v∫ ⎜⎝ 4πε‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪D r‬‬
‫= ) ˆ‪rˆ ⋅ (r sin θ d θ d ϕ r‬‬
‫⎟ ‪2‬‬
‫⎠‬ ‫‪εD‬‬
‫)‪(4-8‬‬

‫اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ‪ r‬ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد و ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺪاد ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﻛﻪ از ﺑﺎر ‪ q‬آﻏﺎز ﺷﺪهاﻧﺪ از ﺳﻄﺢ ﻫﺮ ﻛﺮهاي و ﺑﺎ‬
‫ﻫﺮ ﺷﻌﺎﻋﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﻛﺮوي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ ، (4-8‬ﻫﺮ ﺳﻄﺤﻲ ﺑﺎ ﻫﺮ ﺷﻜﻞ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎر ‪ q‬را در ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺪاد ﺧﻄﻮط ﻣﻴﺪان را از ﺧﻮد ﻋﺒﻮر ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﻫﺮ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪاي‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎر ‪ q‬را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ q ε D‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ‪ :2‬ﺷﺎرﻣﻴﺪان ﮔﺬرﻧﺪه از ﻳﻚ ﺳﻄﺢ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان اﺳﺖ ﻛﻪ از آن‬
‫ﺳﻄﺢ ﻣﻲﮔﺬرﻧﺪ‪♣.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪي ‪ 3‬در ﻓﺼﻞ ‪ 1‬در ﺑﺎرهي ﻣﻴﺪان و ﻛﻨﺶ از راه دور ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ .‬ﻣﻴﺪان‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﻨﺶﻫﺎي ﻣﻮﺿﻌﻲ ﻳﺎ ﻛﻨﺶﻫﺎي ﺗﻤﺎﺳﻲ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ وارد ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن را ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻀﺎي‬
‫اﻃﺮاف ﺑﺎر آزﻣﻮن ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﻴﺎزي‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-8‬ﺳﻄﻮح ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺎر ﺧﺮوﺟﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻛﻨﺶ از راه ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻧﻴﺮو ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻛﻨﺶ از راه دور ﺑﺎ ﺗﺌﻮري ﻧﺴﺒﻴﺖ‬
‫ﻳﻜﺴﺎن‬ ‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺎري ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮ روي ﺑﺎر‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎَ اﺛﺮ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺣﻀﻮر ﻫﺮ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪي ﻓﻀﺎ را ﺑﺎر دﻳﮕﺮي در ﻧﻘﻄﻪاي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر آﻧﻲ اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﺧﺒﺮ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻓﺮاﺗﺮ از ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻛﻨﺶ ﻣﻴﺎن دو ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻴﺪان‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﺑﺪ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر آﻧﻲ آن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻓﻀﺎي ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺧﻮد اﺧﺘﻼل اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ اﺧﺘﻼل‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮج ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻣﻴﺪانﻫﺎ اﻧﺮژي و ﺗﻜﺎﻧﻪ ﺣﻤﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎﻟﺘﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﺎده ) ﺟﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻳﻊ‪ ،‬ﮔﺎز‪ ،‬ﭘﻼﺳﻤﺎ و ‪ (...‬ﺷﻜﻠﻲ از ﻣﺎده اﻧﺪ‪♣.‬‬

‫‪da‬‬
‫‪E‬‬
‫‪+‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-9‬ﺳﻄﺢ ﻛﺮوي ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺎر ‪+q‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-10‬ﺟﺰء ﺳﻄﺢ در ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻛﺮوي‬

‫‪4‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫در راﺑﻄﻪ )‪ (4-8‬ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ d a‬را ﺑﺮاﺑﺮ ˆ‪ r 2 sin θ d θ d φ r‬ﻗﺮار دادﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻤﻴﺖ‪ ،‬ﺟﺰء ﺳﻄﺢ در ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻛﺮوي اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰء‬
‫ﺳﻄﺢ ﻛﻮﭼﻜﻲ درروي ﻛﺮه در ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻛﺮوي‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-9‬ﺑﺮاﺑﺮ ˆ‪ r 2 sin θ d θ d φ r‬اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰﻳﻴﺎت آن در ﺷﻜﻞ )‪(4-10‬‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎر ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻳﻚ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي را ﺑﺎ راﺑﻄﻪ )‪ (4-8‬ﺣﺴﺎب ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻳﻚ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﺪه در ﻣﺮﻛﺰ ﻣﺨﺘﺼﺎت‪،‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺑﺎرﻫﺎ در اﻃﺮاف ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺑﺎرﻫﺎ در ﻧﻘﻄﻪاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ P‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺑﺮﻧﻬﺶ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﺮداري ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺑﺎرﻫﺎ در ﻧﻘﻄﻪي ‪ . P‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬دارﻳﻢ‬
‫‪n‬‬

‫‪q3‬‬
‫‪q6‬‬ ‫=‪E‬‬ ‫‪∑E‬‬
‫‪i =1‬‬
‫‪i‬‬
‫)‪(4-9‬‬

‫‪q5‬‬ ‫و ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﻫﺮ ﺳﻄﺤﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺎرﻫﺎ را در ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪q1‬‬ ‫‪q4‬‬ ‫‪q7‬‬
‫⎛ ‪n‬‬ ‫⎞ ‪⎞ n ⎛1‬‬
‫‪q2‬‬
‫∫‪vS‬‬ ‫‪E‬‬ ‫⋅‬ ‫‪d‬‬ ‫‪a‬‬ ‫=‬ ‫∑‬ ‫⎜‬ ‫∑ = ⎠⎟ ‪v∫ i‬‬
‫‪E‬‬ ‫⋅‬ ‫‪d‬‬ ‫‪a‬‬ ‫⎟ ‪⎜ qi‬‬
‫‪i =1 ⎝ ε D‬‬
‫)‪(4-10‬‬
‫‪q8‬‬ ‫‪i =1 ⎝ S‬‬ ‫⎠‬
‫‪S‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-11‬ﺑﺎرﻫﺎي درون ﺳﻄﺢ در ﺷﺎر‬ ‫اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺎﻻ ﺗﻌﺪاد ﻫﻤﻪي ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ ‪ S‬را ﻗﻄﻊ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ‪ S‬ﺳﻬﻴﻢ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫ﺑﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺑﻴﺮون اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﺳﻬﻤﻲ در ﺷﺎر ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬

‫ﺑﺎرﻫﺎي ﺑﻴﺮون ﺳﻬﻤﻲ در ﺷﺎر ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ؛ ﭼﻮن ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان اﻳﻦ ﺑﺎرﻫﺎ از ﻳﻚ ﺳﻮي وارد ﺳﻄﺢ و از ﺳﻮي‬
‫دﻳﮕﺮ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺣﺬف ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-11‬ﺑﺎرﻫﺎي‬
‫‪ q1 , q 2 , ⋅, ⋅, q5‬در درون ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪي ‪ S‬ﻗﺮار دارﻧﺪ و در ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﺳﻬﻴﻢ اﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎرﻫﺎي ‪ q 7 , q 6‬و ‪ q 8‬در ﺑﻴﺮون‬
‫ﺳﻄﺢ ‪ S‬اﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ‪ S‬ﺳﻬﻤﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-1‬ﺷﺎر ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي واﻗﻊ در ﻣﺮﻛﺰ ﻳﻚ ﻣﻜﻌﺐ‪:‬‬

‫در ﺷﻜﻞ )‪ (4-12‬ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ‪ q‬در ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺑﻪ ﺿﻠﻊ ‪ d‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺷﺎر‬
‫‪θ‬‬ ‫ﮔﺬرﻧﺪه از ﻳﻚ روﻳﻪي ﻣﻜﻌﺐ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺎر ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫‪d‬‬
‫‪q‬‬ ‫)اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎ روش ﺳﺎدهﺗﺮي ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ اﺳﺖ و در ﺑﺨﺶ ‪ 4-3 -2‬دوﺑﺎره‬
‫آن را ﺣﻞ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪(.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﺑﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺎر‪ ،‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از روﻳﻪي ﺑﺎﻻﻳﻲ واﻗﻊ در ) ‪( z = d 2‬‬
‫را ﺣﺴﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-12‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﻳﻚ روﻳﻪي‬
‫ﻣﻜﻌﺐ در اﺛﺮ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي واﻗﻊ در ﻣﺮﻛﺰ آن‬ ‫‪∫ E ⋅ da = ∫ Eda cos θ = ∫ E (dx dy ) cos θ‬‬ ‫)‪(4-11‬‬
‫ﻣﻴﺪان در ﻧﻘﻄﻪ اي در روي ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﻣﻜﻌﺐ ) ‪ (1 4πε D ) (q r 2‬اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در آن ‪ r 2 = x 2 + y 2 + (d 2)2‬اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ‪ r‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ي ﺑﻴﻦ ﺑﺎر و ﻧﻘﻄﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻣﻴﺪان را ﺣﺴﺎب‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-12‬دارﻳﻢ‬
‫‪d 2‬‬ ‫‪d 2‬‬
‫= ‪cos θ‬‬ ‫=‬ ‫)‪(4-12‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪x + y 2 + (d 2)2‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‬

‫‪5‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪⇒ ∫ E ⋅ da = ∫ E da cos θ = ∫ E (dx dy ) cos θ‬‬

‫⎛‬ ‫⎛⎞‬ ‫⎞‬

‫‪d 2‬‬ ‫‪d 2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪q‬‬ ‫‪d 2‬‬
‫⎟ ‪4πε D −d∫ 2 −d∫ 2 ⎝ x 2 + y 2 + (d 2)2 ⎠ ⎜ x 2 + y 2 + (d 2)2‬‬
‫⇒‬ ‫‪dy‬‬ ‫⎜‬ ‫‪dx‬‬ ‫⎟‬ ‫⎜‬ ‫⎟‬ ‫)‪(4-13‬‬
‫⎝‬ ‫⎠‬
‫اﻧﺘﮕﺮاﻟﻨﺪه ﺗﺎﺑﻊ زوﺟﻲ از ‪ x‬و ‪ y‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺘﮕﺮال را از ﺻﻔﺮ ﺗﺎ ‪ d 2‬ﺣﺴﺎب ﻛﺮد و ﺳﭙﺲ در ‪2‬‬
‫ﺿﺮب ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﺑﺪون ﺑﻌﺪ ‪ x ≡ x d 2‬و ‪ y ≡ y d 2‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫⎞ ‪⎛ 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫⎛‬ ‫‪1‬‬ ‫⎛⎞‬ ‫‪d 2‬‬ ‫⎞‬

‫‪∫ E ⋅ da = ⎜⎝ 4πε D ⎟⎠ (2)(2)q ∫D (d 2) dx ∫D (d 2) dy‬‬ ‫⎜‬ ‫⎜⎟‬ ‫⎟‬
‫⎟ ‪⎜ (d 2 ) ( x 2 + y 2 + 1) ⎟ ⎜ (d 2 ) x 2 + y 2 + 1‬‬
‫‪2‬‬
‫⎝‬ ‫⎝⎠‬ ‫⎠‬
‫) ‪⎛ 1 ⎞ 4q (d 2‬‬
‫‪3 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4q‬‬ ‫‪1‬‬
‫⎜=‬ ‫⎟‬ ‫‪∫ dx ∫ dy‬‬ ‫=‬ ‫∫‬ ‫‪dx‬‬
‫) ‪⎝ 4πε D ⎠ (d 2‬‬ ‫‪(x‬‬ ‫)‪+ y 2 + 1‬‬ ‫‪4πε D D‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪32‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪2‬‬
‫‪(x 2 + 1) x 2 + 2‬‬
‫‪q‬‬ ‫‪⎛ 1 ⎞ q π‬‬ ‫‪q‬‬
‫=‬ ‫⎜ ‪tan −1‬‬ ‫=⎟‬ ‫=‬ ‫)‪(4-14‬‬
‫‪πε D‬‬ ‫‪⎝ 3 ⎠ πε D 6 6ε D‬‬

‫‪d‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-2‬ﺑﺎر ‪ q‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-13‬در ﻳﻚ ﮔﻮﺷﻪي ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺑﻪ ﺿﻠﻊ ‪ d‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از‬
‫‪d‬‬
‫ﮔﺬرﻧﺪه از روﻳﻪي ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي را ﺣﺴﺎب‬ ‫روﻳﻪي روﺑﺮوي ﻣﻜﻌﺐ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ‪∫ E ⋅ da‬‬
‫‪d‬‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﭘﻴﺶ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو روش ﺣﻞ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫‪q‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-13‬ﺑﺎر در ﻳﻚ‬ ‫ﺷﺎر آن را ﺣﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در ﺑﺨﺶ ‪) 4-3-2‬ﻣﺜﺎل ‪ (4-13‬روش دﻳﮕﺮي را ﺑﺮاي ﺣﻞ آن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮاﻫﻴﻢ‬
‫ﮔﻮﺷﻪي ﻣﻜﻌﺐ‬ ‫ﺑﺮد‪ .‬ﻣﻜﺎن ﺑﺎر ‪ q‬را ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ )ﺷﻜﻞ )‪ 4-14‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ(‪ .‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﻳﻚ ﺳﻄﺢ‬
‫)در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ‪ ( z = d‬را ﺣﺴﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪⎛ 1‬‬‫‪d‬‬ ‫‪q‬‬ ‫⎞‬ ‫‪q‬‬
‫∫ = ‪∫ E ⋅ da‬‬
‫‪D‬‬
‫⎜ ‪dx ∫ dy‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫⎟‬
‫‪⎝ 4πε D x + y + d ⎠ x + y + d‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪(4-15‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻧﺘﮕﺮال ﻣﺴﺌﻠﻪي ﭘﻴﺶ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ‪ d 2‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ‪ d‬ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪q‬‬
‫‪θ‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﺑﺎﻻ اﮔﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮي ﺑﻪ ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﺑﺪون ﺑﻌﺪ ﺑﺪﻫﻴﻢ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‬
‫‪⎛ 1 ⎞ 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫∫‬
‫‪1‬‬
‫‪E‬‬ ‫⋅‬ ‫‪d‬‬‫‪a‬‬ ‫=‬ ‫⎜‬ ‫⎟‬ ‫‪q‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪dy‬‬
‫⎠ ‪⎝ 4πε D‬‬ ‫)‪( x + y 2 + 1‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪32‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-14‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﺎر ‪q‬‬

‫⎞ ‪⎛ 1‬‬ ‫‪q π‬‬ ‫)‪(4-16‬‬
‫⎞ ‪−1 ⎛ 1‬‬ ‫‪q‬‬
‫⎜=‬ ‫⎜ ‪⎟ q tan‬‬ ‫=⎟‬ ‫=‬
‫⎠ ‪⎝ 4πε D‬‬ ‫‪⎝ 3 ⎠ 4πε D 6 24ε D‬‬

‫‪ 4-3‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‬
‫‪ 4-3-1‬ﺷﻜﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‬
‫ﺷﺎر ﻛﻞ ﮔﺬرﻧﺪه از ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺪارﺑﺎر ﻛﻞ ﻣﻮﺟﻮد در درون ﺳﻄﺢ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺰارهي ﻛﻮﺗﺎه‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‬

‫‪6‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺎن رﻳﺎﺿﻲ آن ﻫﻢ ﺳﺎده اﺳﺖ‬

‫‪1‬‬
‫≡ ‪Φ E = v∫ E ⋅ d a‬‬ ‫‪q enc‬‬ ‫)‪(4-17‬‬
‫‪S‬‬
‫‪εD‬‬
‫‪ q enc‬ﺑﺎر ﻛﻞ درون ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪي ‪ S‬اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ را ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻳﻚ ﺳﻄﺢ واﻗﻌﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ‪،‬‬
‫ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﭘﻨﺪاري اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-8‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺳﻄﻮح ‪ S 2 ، S 1‬و ‪ S 3‬ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﺗﻮﺟﻴﻪﻫﺎي درﺳﺘﻲ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﮔﻮس اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﻛﻪ از ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺷﻜﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﭘﻨﺪاري‬
‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺎر را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس را ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم زاوﻳﻪي ﻓﻀﺎﻳﻲ آﺷﻨﺎ ﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬
‫زاوﻳﻪي ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﺴﺘﻪي ﺳﻪ ﺑﻌﺪي زاوﻳﻪي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬زاوﻳﻪي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ‪ Δφ‬ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻃﻮل ﻛﻤﺎﻧﻲ از داﻳﺮه ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﻫﻤﺎن‬
‫داﻳﺮه ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ . Δφ ≡ Δs r :‬ﭼﻮن ﻃﻮل ﭘﻴﺮاﻣﻮن داﻳﺮه ‪ s = 2π r‬اﺳﺖ‪ ،‬زاوﻳﻪي ﻣﺮﻛﺰي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ‪φ = 2πr r = 2π‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻪ ﺑﻌﺪ‪،‬ﺟﺰء ﻛﻤﺎن ‪ Δs‬از ﻳﻚ داﻳﺮه‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ ΔA‬از ﺳﻄﺢ ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﺰﺋﻲ از ﺳﻄﺢ‬
‫ﻛﺮهي ‪ S 1‬ﺑﺎ ﺷﻌﺎع ‪ r1‬ﺑﺮاﺑﺮ ˆ‪ ΔA1 = ΔA1r‬اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-15‬ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ ΔA1‬را ﺑﺮ روي ﻛﺮهي ‪ S 1‬ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ (4-13) r1‬در‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬زاوﻳﻪي ﻓﻀﺎﻳﻲ ‪ ΔΩ‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ﺑﺎ راﺳﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺮه ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫ˆ‪ΔA1 ⋅ r‬‬
‫≡ ‪ΔΩ‬‬ ‫)‪(4-18‬‬
‫‪r12‬‬
‫زاوﻳﻪي ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﻤﻴﺘﻲ ﺑﺪون ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﻳﻜﺎي اﺳﺘﺮادﻳﺎن ) ‪ ( Sr‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﻄﺢ‬
‫ﻛﺮهي ‪ S 1‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 4π r12‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ اﻧﺪازهي زاوﻳﻪي ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﺮه‬
‫‪4π r12‬‬
‫=‪Ω‬‬ ‫‪= 4π‬‬ ‫)‪(4-19‬‬
‫‪r12‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-15‬ﺟﺰء ﺳﻄﺢ و زاوﻳﻪي ﻓﻀﺎﻳﻲ آن‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﻛﺮهي ‪ S 2‬ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r2‬را در ﺷﻜﻞ )‪ (4-15‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻛﺮهي ‪ S 1‬ﻫﻢﻣﺮﻛﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ ΔA2‬از ﻛﺮهي ‪ ، S 2‬ﺑﺎ ﺑﺮدار ﻳﻜﻪي ﺷﻌﺎﻋﻲ زاوﻳﻪي ‪ θ‬ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﭘﺲ زاوﻳﻪي ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺰء ﺳﻄﺢ در روي ﻛﺮهي ‪ S 2‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪ΔA 2 ⋅ rˆ ΔA 2 cos θ ΔA 2 n‬‬
‫= ‪ΔΩ‬‬ ‫=‬ ‫‪= 2‬‬ ‫)‪(4-20‬‬
‫‪r22‬‬ ‫‪r22‬‬ ‫‪r2‬‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ ΔA 2 n = ΔA 2 cos θ‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ ΔA 2‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺷﻌﺎع ﻛﺮه ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ از ﺷﻜﻞ )‪(4-15‬‬
‫ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ ،‬زاوﻳﻪﻫﺎي ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ‪ ΔA 1‬و ‪ ΔA 2‬ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‬
‫‪ΔA1 ΔA 2 cos θ‬‬
‫= ‪ΔΩ‬‬ ‫=‬ ‫)‪(4-21‬‬
‫‪r12‬‬ ‫‪r22‬‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎر ‪ Q‬در ﻣﺮﻛﺰ اﻳﻦ ﻛﺮهﻫﺎ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺷﺪت ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ ΔA 1‬را ‪ E 1‬و ﺷﺪت ﻣﻴﺪان‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ ΔA 2‬را ‪ E 2‬ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﺷﺪت ﻣﻴﺪان ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط اﻧﺪ‬
‫‪1 Q‬‬ ‫‪E 2 r12‬‬
‫= ‪Ei‬‬ ‫⇒‬ ‫=‬ ‫)‪(4-22‬‬
‫‪4πε D ri 2‬‬ ‫‪E 1 r22‬‬
‫ﺷﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﮔﺬرﻧﺪه از ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ ΔA 1‬ﻛﺮهي ‪ S 1‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪ΔΦ1 = E1 ⋅ ΔA1 = E 1ΔA1‬‬ ‫)‪(4-23‬‬

‫‪7‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫و ﺷﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﮔﺬرﻧﺪه از ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ ΔA 2‬ﻛﺮهي ‪ S 2‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫⎞ ‪⎛ r2 ⎞ ⎛ r2‬‬
‫‪ΔΦ1 = E2 ⋅ ΔA1 = E 2 ΔA 2 cos θ = E 1 ⎜ 12 ⎟ ⋅ ⎜ 22 ⎟ ΔA1 = E 1 ΔA1 = ΔΦ1‬‬ ‫)‪(4-24‬‬
‫⎠ ‪⎝ r2 ⎠ ⎝ r1‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺟﺰء ﺳﻄﺢﻫﺎي ﺑﺎ زاوﻳﻪي ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻳﻜﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻘﺪاري ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺷﻜﻞ و ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي‬
‫ﺟﺰء ﺳﻄﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪ )‪ (4-17‬ﺑﻴﺎن اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﻟﺒﺘﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺟﺪﻳﺪي‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ از ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ و اﺻﻞ‬
‫ﺑﺮﻧﻬﺶ آﻣﻮﺧﺘﻴﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﻮان ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﻲ آن ﻓﻮق اﻟﻌﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد رﻓﺘﺎر ‪ 1 r 2‬ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﻛﻮﻟﻤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪون اﻳﻦ رﻓﺘﺎر ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻛﻠﻴﺪي در راﺑﻄﻪ )‪ (4-8‬اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬در راﺑﻄﻪ )‪ (4-8‬ﺷﻌﺎع ﻛﺮه ﺣﺬف و اﻧﺘﮕﺮال‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ از ‪ r‬ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺣﺬف ﺷﺪن ﺷﻌﺎع ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎر ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﺎر ﻛﻞ درون ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻜﻲ ﭘﻴﺪا‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ ﻧﻴﺰ واﺑﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-8‬ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﺳﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﺳﻄﺢﻫﺎي ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﻫﻨﺪﺳﻪي ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮي را ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﺧﻂﻫﺎي‬
‫ﻣﻴﺪان ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺑﺎر ﺳﻄﺢ را ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺑﺮاي اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ روﻳﻪﻫﺎ ﻫﻢ درﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن در ﻛﻠﻲﺗﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد دﻓﻌﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﻄﻮط ﻣﻴﺪان ﺑﺎرﻫﺎي درون ﻳﻚ ﺳﻄﺢ آن را ﻗﻄﻊ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮد اﺳﺖ و ﺗﻌﺪاد دﻓﻌﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﻂﻫﺎي‬
‫ﻣﻴﺪان ﺑﺎرﻫﺎي ﺑﻴﺮون ﺳﻄﺢ آن را ﻗﻄﻊ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زوج اﺳﺖ‪.‬‬
‫در راﺑﻄﻪ )‪ ،(4-17‬ﺑﺎر ﻛﻞ درون ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ‪ ، q enc ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺑﺎرﻫﺎي ﻧﻘﻄﻪاي و ﻳﺎ ﻫﺮ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي‪ ،‬ﺧﻄﻲ‪ ،‬ﺳﻄﺤﻲ ﺗﺎ ﺣﺠﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دارﻳﻢ‬
‫‪n‬‬
‫‪q enc = ∑ q i ,‬‬ ‫‪q enc = ∫ λ d A ,‬‬ ‫‪q enc = ∫ σ da ,‬‬ ‫‪q enc = ∫ ρ d τ‬‬ ‫)‪(4-25‬‬
‫‪i =1‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪V‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس در راﺑﻄﻪ )‪ ( 4-17‬ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪي اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺑﻨﻴﺎدي اﻟﻜﺘﺮودﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﻜﺴﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻫﻢ ﻧﻮﺷﺖ و ﻣﺎ در ﺑﺨﺶ ﺑﻪ آن ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫‪ 4-3-2‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﻫﻤﻮاره درﺳﺖ و روش ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬دﺳﺖﻛﻢ در ﺷﻜﻞ‬
‫اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮان از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻘﺎرن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺗﻘﺎرنﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از ﺗﻘﺎرن ﻛﺮوي‪ ،‬اﺳﺘﻮاﻧﻪاي و ﺻﻔﺤﻪاي‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﺑﺴﻴﺎر آﺳﺎنﺗﺮ از‬
‫ﺷﻴﻮهﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬درﻣﺜﺎلﻫﺎي زﻳﺮ ﺗﻘﺎرن ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ و ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﻘﺎرن و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﺸﺎن‬
‫داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس در ﺷﻜﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ آن‪ ،‬دﻧﺒﺎل ﻛﺮدن ﮔﺎمﻫﺎي زﻳﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫)‪ (1‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر‪ ،‬ﺗﻘﺎرن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن را ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫)‪ " (2‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس" را ﭼﻨﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﺪ ﻛﻪ در روي آن )ﻳﺎ در روي ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از آن( اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺖ‬
‫ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در روي ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﻓﻀﺎ را ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪ‪ ،‬ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در درون ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‪ ، q enc ،‬را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫)‪ (4‬ﺷﺎر ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‪ ، Φ E ،‬ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﮔﻮس را در ﻫﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻓﻀﺎ ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫)‪ (5‬ﺷﺎر ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ Φ E‬را ﻣﺴﺎوي ‪ q enc ε D‬ﻗﺮار دﻫﻴﺪ و اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺜﺎلﻫﺎي زﻳﺮ اﻳﻦ ﮔﺎمﻫﺎ را ﭘﻲ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-3‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻛﺮوي‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﻳﻚ ﻛﺮه ﺑﺎردار ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ a‬و ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺣﺠﻤﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬
‫‪ ρ‬را در ﺑﻴﺮون ﻛﺮه ) ‪ ( r > a‬و در درون ﻛﺮه ) ‪ ( r < a‬ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ (1) :‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺗﻘﺎرن ﻛﺮوي دارد‪ (2) .‬ﭼﻮن ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان در روي ﻛﺮهاي‬
‫ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ ، r‬ﻫﻤﻮاره در راﺳﺘﺎي ﺷﻌﺎع و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون اﺳﺖ‪ .‬در روي اﻳﻦ ﻛﺮه‪ ،‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-16‬ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬و ﻫﻢﻣﺮﻛﺰ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪ (3) .‬ﻧﺎﺣﻴﻪﻫﺎي ‪ r ≤ a‬و ‪ r ≥ a‬را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫‪ρ‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪r‬‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪E‬‬ ‫)‪ (4‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺷﺎر ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬
‫)اﻟﻒ(‪r < a :‬‬
‫)اﻟﻒ( ‪ : r ≤ a‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ 4-16‬اﻟﻒ( ﻛﺮه اي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪r < a‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪E‬‬
‫‪Φ E = v∫ E ⋅ d a‬‬ ‫)‪(4-26‬‬
‫‪ρ a‬‬ ‫‪S‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ در ﭘﻲ ﻳﺎﻓﺘﻦ ‪ E‬ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ‪ E‬در زﻳﺮ ﻋﻼﻣﺖ اﻧﺘﮕﺮال ﻗﺮار دارد‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫‪r‬‬
‫ﺟﺎ‪ ،‬ﺗﻘﺎرن ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻳﺎري ﻣﻲآﻳﺪ و اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ آن را‬
‫از زﻳﺮ اﻧﺘﻜﺮال ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ .‬ﭼﻮن اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان در ﻫﻤﻪي ﻧﻘﺎط روي ﺳﻄﺢ‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬ ‫)ب(‪r > a :‬‬
‫ﮔﻮس ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ و ﺟﻬﺘﺶ در راﺳﺘﺎي ﺷﻌﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺮدار ‪da‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-16‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺮاي ﻛﺮهي‬ ‫در راﺳﺘﺎي ﺷﻌﺎع و ﻫﻢﺳﻮ ﺑﺎ ‪ E‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬ ‫) ‪Φ E = v∫ E ⋅ d a = v∫ E da = E v∫ da = E (4π r 2‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪S‬‬
‫)‪(4-27‬‬
‫)‪ (5‬ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در درون ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‪ :‬ﭼﻮن ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎر در درون ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪⎛4‬‬ ‫⎞‬
‫⎟ ‪q enc = ∫ ρ d τ = ρ ⎜ π r 3‬‬ ‫)‪(4-28‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪⎝3‬‬ ‫⎠‬
‫ﺣﺎل ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس و از ﺑﺮاﺑﺮي راﺑﻄﻪﻫﺎي )‪ (4-27‬و )‪ (4-28‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬دارﻳﻢ‬
‫‪q enc‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪⎛4‬‬ ‫⎞‬ ‫‪ρr‬‬
‫= ) ‪Φ E = E (4π r 2‬‬ ‫=‬ ‫⇒ ⎟ ‪ρ ⎜ πr3‬‬ ‫= ‪E‬‬ ‫;‬ ‫‪r ≤a‬‬ ‫)‪(4-29‬‬
‫‪εD‬‬ ‫‪εD‬‬ ‫‪⎝3‬‬ ‫⎠‬ ‫‪3ε D‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎ ﻛﻞ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ Q‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ) ‪ ρ = Q (4π a 3 3‬ﻧﻮﺷﺖ و ﻣﻴﺪان ‪ E‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺑﺎر ﻛﻞ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪ρr‬‬ ‫‪Qr‬‬
‫= ‪E‬‬ ‫=‬ ‫;‬ ‫‪r ≤a‬‬ ‫)‪(4-30‬‬
‫‪3ε D 4πε Da 3‬‬
‫ﭼﻮن ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان در راﺳﺘﺎي ﺷﻌﺎع اﺳﺖ‪ ،‬راﺑﻄﻪي ﺑﺎﻻ در ﺷﻜﻞ ﺑﺮداري آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪9‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫=‪E‬‬
‫‪ρr‬‬
‫= ˆ‪r‬‬
‫‪Qr‬‬
‫ˆ‬
‫‪r‬‬ ‫=‬
‫‪Q‬‬
‫‪r‬‬ ‫=‬
‫‪(4π a 3 ) ρ r = ρ r‬‬ ‫‪3‬‬

‫;‬ ‫‪r ≤a‬‬ ‫)‪(4-31‬‬

‫‪3ε D‬‬ ‫‪4πε Da 3‬‬ ‫‪4πε Da 3‬‬ ‫‪4πε Da 3‬‬ ‫‪3ε D‬‬
‫)ب( ‪ : r ≥ a‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ 4-16‬ب( ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r > a‬و ﻫﻢﻣﺮﻛﺰ ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺷﻌﺎع‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺷﻌﺎع ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﺎر ‪ Q‬را درﺑﺮ دارد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎر ﻛﻞ ﻣﺤﺼﻮر در‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ‪ q enc = Q = 4πρ a 3 3‬اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫) ‪Φ E = v∫ E ⋅ d a = E v∫ da = E (4π r 2‬‬ ‫)‪(4-32‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪S‬‬

‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻫﻢ از ﺗﻘﺎرن ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻳﻢ و ‪ E‬را از زﻳﺮ اﻧﺘﮕﺮال ﺑﻴﺮون آوردﻳﻢ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬از ﺑﺮاﺑﺮي ‪ Φ E‬و ‪ q enc ε D‬دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪1 Q‬‬
‫= ) ‪E (4π r 2‬‬ ‫⇒‬ ‫= ‪E‬‬ ‫;‬ ‫‪r ≥a‬‬ ‫)‪(4-33‬‬
‫‪εD‬‬ ‫‪4πε D r 2‬‬
‫ﻳﺎ در ﺷﻜﻞ ﺑﺮداري آن‬
‫‪E‬‬ ‫‪1 Q‬‬ ‫‪ρ a rˆ ρa r‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‪E‬‬ ‫= ˆ‪r‬‬ ‫=‬ ‫;‬ ‫‪r ≥a‬‬ ‫)‪(4-34‬‬
‫‪4πε D r‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3ε D r 2 3ε D r 3‬‬
‫‪Inside‬‬ ‫‪Outside‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ در ﺑﻴﺮون ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر )ﻳﻌﻨﻲ ‪ ( r > a‬ﻣﻴﺪان ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻴﺪان ﺑﺎر‬

‫‪Q‬‬ ‫‪Q‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪاي ‪ Q‬اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺮه ﻗﺮار دارد‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-15‬ﻧﻤﻮدار‬
‫=‪E‬‬ ‫=‪E‬‬
‫‪4 p e0 a3‬‬ ‫‪4 p e0 r 3‬‬ ‫رﻓﺘﺎر ﻣﻴﺪان ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ r‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﻣﺜﺎل )‪ (4-3‬اﮔﺮ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس را ﻏﻴﺮﻛﺮوي ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﺪﻳﻢ و ﻳﺎ ‪ρ‬‬
‫ﺗﻘﺎرن ﻛﺮوي ﻧﻤﻲداﺷﺖ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﺎر ﻣﻴﺪان ‪ E‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ q enc ε D‬ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫‪a‬‬ ‫‪r‬‬
‫دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ‪ E‬را از زﻳﺮ ﻋﻼﻣﺖ اﻧﺘﮕﺮال ﺧﺎرج ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭼﻮن دﻳﮕﺮ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-15‬ﻧﻤﻮدار ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻛﺮهي‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ‪ E‬در راﺳﺘﺎي ﺷﻌﺎع اﺳﺖ و ﻳﺎ اﻧﺪازه آن در‬
‫ﺑﺎردار ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﻣﺮﻛﺰ آن‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط روي ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺎرن ﺑﺮاي ﻛﺎرﺑﺮد ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﮔﻮس در ﺷﻜﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ ﻛﻠﻴﺪي اﺳﺖ‪♣.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-4‬ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي‪ :‬ﺑﺎر ‪ +Q‬در ﺳﻄﺢ ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎزﻛﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻌﺎع ‪ a‬ﺑﻪﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﺑﻴﺮون و در‬
‫‪E‬‬
‫درون ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪E=D‬‬ ‫ﺣﻞ‪) :‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻣﺜﺎل ‪ 2-16‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ آن را ﺣﻞ ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫ﺣﻞ آن ﺑﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎدهﺗﺮ اﺳﺖ(‪ .‬ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺗﻘﺎرن ﻛﺮوي‬
‫دارد‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ‪ σ = Q 4π a 2‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻌﺎﻋﻲ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺷﻜﻞ )‪ (4-17‬ﺑﺮونﺳﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﻀﺎ را ﺑﻪ دو ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪ r ≤ a‬و ‪ r ≥ a‬ﺗﻘﺴﻴﻢ و ﻫﺮ‬
‫ﻳﻚ را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-17‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪي‬ ‫)اﻟﻒ(‪) r ≤ a :‬درون ﭘﻮﺳﺘﻪ(‪ :‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ 4-18‬اﻟﻒ(‬
‫ﻛﺮوي ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬ ‫ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r < a‬ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در درون اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺻﻔﺮ‬

‫‪10‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫اﺳﺖ‪ q enc = D :‬؛ ﭼﻮن ﻫﻤﻪي ﺑﺎر در روي ﺳﻄﺢ ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﻗﺮار دارد ﻛﻪ در ﺑﻴﺮون ﺳﻄﺢ ﮔﻮس اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻫﻴﭻ‬
‫ﺑﺎري را اﺣﺎﻃﻪ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‪ ، Φ E = q enc ε D ،‬دارﻳﻢ‬

‫‪⇒ E (4π r 2 ) = D‬‬

‫‪q enc‬‬
‫= ‪Φ E = v∫ E ⋅ d a‬‬ ‫⇒‬ ‫‪E =D‬‬ ‫;‬ ‫‪r <a‬‬ ‫)‪(4-35‬‬
‫‪S‬‬
‫‪εD‬‬
‫)ب(‪ r ≥ a :‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ 4-18‬ب(‪ ،‬ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r ≥ a‬اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﺷﻌﺎع ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺰرگﺗﺮ از‬

‫‪a‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬ ‫‪r‬‬
‫‪r‬‬
‫)اﻟﻒ(‬
‫‪a‬‬ ‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬
‫)ب(‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-18‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺮاي ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﺑﺎ ﺑﺎر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‪ ) :‬اﻟﻒ( ‪ r < a‬و )ب( ‪r > a‬‬

‫ﺷﻌﺎع ﭘﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺑﺎر در درون ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻗﺮار دارد‪ . q enc = Q :‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس دارﻳﻢ‬

‫= ) ‪⇒ E v∫ da = E (4π r 2‬‬
‫‪q enc‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪1 Q‬‬
‫= ‪Φ E = v∫ E ⋅ d a‬‬ ‫=‪⇒ E‬‬ ‫ˆ‪r‬‬ ‫;‬ ‫‪r ≥a‬‬ ‫)‪(4-36‬‬
‫‪S‬‬
‫‪εD‬‬ ‫‪S‬‬
‫‪εD‬‬ ‫‪4πε D r 2‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﺑﻴﺮون ﭘﻮﺳﺘﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻴﺪان ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ‪ Q‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﺪه در ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺮه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‬
‫‪E‬‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺎل ‪ 2-16‬در راﺑﻄﻪي )‪ (2-129‬اﺳﺖ‪ .‬رﻓﺘﺎر ﻛﻴﻔﻲ‬
‫ﻣﻴﺪان در ﺷﻜﻞ )‪ (4-19‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻴﺪان در ﮔﺬار از ﺳﻄﺢ در‬
‫‪Inside‬‬
‫=‪E‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Outside‬‬
‫‪ r = a‬ﮔﺴﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ . Aim E ≠ Aim E :‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه را در ﺑﺨﺶ ﻫﺎي‬
‫‪4 p e0 r 2‬‬ ‫‪x →a−‬‬ ‫‪x →a+‬‬

‫آﻳﻨﺪه در ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺮرﺳﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ از ﻧﺎﺣﻴﻪﻫﺎي ‪r < a‬‬
‫‪E=0‬‬ ‫و ‪ r > a‬ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺑﺎردار ﭘﻮﺳﺘﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﺑﻪ اﻧﺪازهي‬
‫‪r‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪σ‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-19‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪r‬‬ ‫= ‪ΔE = E + − E −‬‬ ‫= ‪−D‬‬ ‫)‪(4-37‬‬
‫‪4πε Da‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪εD‬‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-5‬ﻣﻴﺪان در ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻫﻢﭘﻮﺷﻲ دو ﻛﺮه‪ :‬دو ﻛﺮه‪ ،‬ﻫﺮﻳﻚ ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ + ρ‬و ‪ − ρ‬اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻛﺮه‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻜﻞ )‪ (4-20‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﺪاﺧﻞ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮداري ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺮه ﻣﻨﻔﻲ‬
‫‪P r−‬‬ ‫را ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺮه ﻣﺜﺒﺖ وﺻﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪ s‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫‪r+‬‬ ‫‪O−‬‬
‫ﻫﻢﭘﻮﺷﻲ ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ و ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ‬
‫‪O+‬‬ ‫‪−ρ‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬درﻣﺜﺎل ‪ 4-3‬ﻣﻴﺪان را در درون ﻛﺮهي ﺑﺎردار ﺣﺴﺎب ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﻪ‬
‫‪+ρ‬‬
‫راﺑﻄﻪي )‪ (4-31‬ﻣﻴﺪان در درون ﻛﺮهي ﺑﺎردار ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-20‬ﻣﻴﺪان در ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻫﻢﭘﻮﺷﻲ دو ﻛﺮه‬
‫‪ρr‬‬ ‫‪ρ‬‬
‫=‪E‬‬ ‫= ˆ‪r‬‬ ‫‪r‬‬ ‫)‪(4-38‬‬
‫‪3ε D‬‬ ‫‪3ε D‬‬

‫‪11‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻫﻢﭘﻮﺷﻲ ﺑﺨﺸﻲ از ﻫﺮ دو ﻛﺮه اﺳﺖ و ﻣﻴﺪان در ﻧﻘﻄﻪاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ P‬از ﻫﺮ دو ﻛﺮهي ﻣﺜﺒﺖ و ﻛﺮهي ﻣﻨﻔﻲ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺑﺮﻧﻬﺶ‪ ،‬ﻣﻴﺪان در اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ از ﺟﻤﻊ ﺑﺮداري ﻣﻴﺪان در درون ﻛﺮه ﻣﺜﺒﺖ وﻣﻴﺪان در درون ﻛﺮه ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻣﻴﺪان در درون ﻛﺮهي ﻣﺜﺒﺖ )راﺑﻄﻪي ‪ 4-31‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ( ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪ρ‬‬
‫= ‪E+‬‬ ‫‪r+‬‬ ‫)‪(4-39‬‬
‫‪3ε D‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﻴﺪان در درون ﻛﺮهي ﻣﻨﻔﻲ‬
‫‪−ρ‬‬
‫= ‪E−‬‬ ‫‪r−‬‬ ‫)‪(4-40‬‬
‫‪3ε D‬‬
‫اﺳﺖ‪ r+ .‬و ‪ r−‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺮدارﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺮهي ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺮهي ﻣﻨﻔﻲ ﺗﺎ ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬اﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪،‬‬
‫‪ρ‬‬ ‫‪ρ‬‬ ‫‪ρ‬‬
‫= ‪E = E+ + E−‬‬ ‫‪r+ −‬‬ ‫= ‪r−‬‬ ‫) ‪( r+ − r−‬‬ ‫)‪(4-41‬‬
‫‪3ε D‬‬ ‫‪3ε D‬‬ ‫‪3ε D‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-19‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ‪ r+ − r− = s‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪ρ‬‬ ‫‪ρ‬‬
‫=‪E‬‬ ‫‪( r+ − r− ) = s‬‬ ‫)‪(4-42‬‬
‫‪3ε D‬‬ ‫‪3ε D‬‬
‫ﭼﻮن ‪ s‬ﺑﺮدار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻴﺪان ﻫﻢ در ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻫﻢﭘﻮﺷﻲ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻫﻤﻪي ﻧﻘﺎط درون اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻴﺪان ﺑﺎ‬
‫راﺑﻄﻪي )‪ (4-42‬داده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-6‬ﻛﺮهي ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻧﺎ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‪ :‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺣﺠﻤﻲ ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﻧﺎﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ و ﺑﻪﺻﻮرت ) ‪ ρ = ρD ( r R‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ ρD‬ﻣﻘﺪاري ﺛﺎﺑﺖ و ‪ r‬ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ب( ‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ )در درون و ﺑﻴﺮون ﻛﺮه( ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫)اﻟﻒ(‪ :‬ﺑﺎر ﻛﻞ درون ﻛﺮه ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫ﺣﻞ‪) :‬اﻟﻒ( ﺟﺰء ﺣﺠﻢ را ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-21‬ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬و ﺿﺨﺎﻣﺖ ‪dr‬‬
‫‪dr‬‬ ‫در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﺣﺠﻢ اﻳﻦ ﭘﻮﺳﺘﻪ ‪ d τ = 4π r 2dr‬و ﺑﺎر آن ﺑﺮاﺑﺮ ‪ dq = ρ4π r 2dr‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪r‬‬ ‫ﭼﻮن ﻛﺮه ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﭘﻮﺳﺘﻪﻫﺎي ﻫﻢﻣﺮﻛﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺎر ﻛﻞ درون ﻛﺮه ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪R‬‬
‫⎞ ‪⎛r‬‬
‫‪R‬‬
‫‪ρ 4π‬‬ ‫‪ρ 4π r 4‬‬
‫‪R‬‬
‫‪Q = ∫ ρ d τ = ∫ ρD ⎜ ⎟ (4π r 2dr ) = D ∫ r 3dr = D‬‬
‫‪D‬‬ ‫⎠ ‪⎝R‬‬ ‫‪R D‬‬ ‫‪R 4‬‬ ‫‪D‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-21‬ﺟﺰء ﺣﺠﻢ درﻛﺮهي‬
‫‪ρD4π R‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻧﺎﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬ ‫=‬ ‫‪= ρDπ R 3‬‬ ‫)‪(4-43‬‬
‫‪R 4‬‬
‫)ب(‪ :‬ﻓﻀﺎ دو ﻧﺎﺣﻴﻪ دارد‪ :‬ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪) r < R‬درون ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر( و ‪) r > R‬ﺑﻴﺮون ﻛﺮهي‬
‫ﺑﺎردار(‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪﻫﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺳﻄﺢ‬
‫‪r‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪ ( r < R ) I‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮﺳﻲ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺮهي ﺑﺎ ﺷﻌﺎع ‪ r < R‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ‬
‫ﮔﻮس‬
‫)‪ (4-22‬ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﺪ‪ .‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان در روي ﺳﻄﺢ اﻳﻦ ﻛﺮه ﺛﺎﺑﺖ و ﺟﻬﺘﺶ در راﺳﺘﺎي‬
‫ﺷﻌﺎع اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ ﻣﻴﺪان ‪ E‬در ﺟﻬﺖ ﺑﺮدار ‪ d a‬اﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪E ⋅ d a = Eda ،‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-22‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس در‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪r < R‬‬

‫‪12‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫) ‪Φ E = v∫ E ⋅ d a = v∫ E da = E v∫ da = E (4π r 2‬‬ ‫)‪(4-44‬‬

‫اﻳﻨﻚ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در درون ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‪ ، q enc ،‬را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﺣﺠﻤﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻣﺮزﻫﺎي آن اﺳﺖ‪ ،‬از ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر اﻧﺘﮕﺮال ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪:‬‬
‫⎞ ‪⎛ r′‬‬
‫) ‪q enc = ∫ ρ d τ = ∫ ρD ⎜ ⎟ ( r ′2 sin θ d θ d φ dr ′‬‬ ‫)‪(4-45‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬ ‫⎠ ‪⎝R‬‬
‫‪2π‬‬ ‫‪π‬‬
‫و ‪ ∫ d φ = 2π‬اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬راﺑﻄﻪي‬ ‫∫‬ ‫‪ r 2 sin θ d θ d φ dr‬ﺟﺰء ﺣﺠﻢ در ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻛﺮوي اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ‪sin θ d θ = 2‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬

‫)‪ (4-45‬ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﺳﺎده ﻣﻲﺷﻮد‬

‫⎞ ‪⎛ r′‬‬ ‫‪ρ‬‬ ‫‪4πρD r 4 πρD r 4‬‬
‫‪r‬‬
‫= ‪qenc = ∫ ρ d τ = ∫ ρD ⎜ ⎟ ( r ′2 sin θ d θ d φ dr ′ ) = (2)(2π ) D ∫ r ′3dr ′‬‬ ‫=‬ ‫)‪(4-46‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬ ‫⎠ ‪⎝R‬‬ ‫‪R D‬‬ ‫‪4R‬‬ ‫‪R‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬از ﺑﺮاﺑﺮي ‪ Φ E = q enc ε D‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‬
‫‪ρDπ r 4‬‬ ‫‪ρD r 2‬‬
‫= ) ‪E (4π r‬‬
‫‪2‬‬
‫⇒‬ ‫= ‪EI‬‬ ‫;‬ ‫‪r <R‬‬ ‫)‪(4-47‬‬
‫‪R εD‬‬ ‫‪4R ε D‬‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﻛﻨﻴﻢ ‪ E‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪ r < R‬اﺳﺖ آن را ﺑﺎ ‪ E I‬ﻧﺸﺎن دادﻳﻢ‪ .‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﺑﺮداري ﻣﻴﺪان ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪ρD r 2‬‬
‫= ‪EI‬‬ ‫ˆ‪r‬‬ ‫;‬ ‫‪D<r <R‬‬ ‫)‪(4-48‬‬
‫‪4R ε D‬‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ ‪ :( r > R ) II‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺎز ﻫﻢ ﻛﺮهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻌﺎع آن ‪ r > R‬اﺳﺖ ) ﺷﻜﻞ ‪ .(4-23‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‪ ،‬دارﻳﻢ‬
‫‪q enc‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬
‫‪v∫ E‬‬
‫‪S‬‬
‫‪II‬‬ ‫= ‪⋅d a‬‬
‫‪εD‬‬
‫)‪(4-49‬‬

‫ﭼﻮن ﺷﻌﺎع ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺰرﻛﺘﺮ از ﺷﻌﺎع ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺑﺎر را درﺑﺮ‬
‫دارد‪ .‬ﻣﻘﺪار آن در راﺑﻄﻪي )‪ (4-43‬ﺣﺴﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ‪. q enc = Q = ρDπ R 3 :‬‬
‫‪r‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻘﺎرن ﻛﺮوي ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در روي‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺷﻌﺎﻋﻲ و اﻧﺪازهي آن ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬راﺑﻄﻪي )‪(4-49‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-23‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس درﻧﺎﺣﻴﻪي ‪r > R‬‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ در ﻣﻲآﻳﺪ‬

‫‪ρDπ R 3‬‬ ‫‪ρ R3‬‬

‫= ) ‪⇒ E II (4π r 2‬‬
‫‪qenc‬‬
‫= ‪v∫ EII ⋅ d a‬‬
‫‪S‬‬
‫‪εD‬‬ ‫‪εD‬‬
‫ˆ‪⇒ EII = E IIrˆ = D 2 r‬‬
‫‪4ε D r‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪r >R‬‬ ‫)‪(4-50‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻴﺪان ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ 1 r 2‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ را از ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ ﻫﻢ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﺣﺎﻻدر ﺑﻴﺮون ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻗﺮار دارﻳﻢ و ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﺪه در ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺮه رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ از ﺗﻘﺎرن ﻛﺮوي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ دﻳﺪﻳﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ‬ ‫•‬
‫وﺿﻌﻴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻛﺮهاي ﻫﻢﻣﺮﻛﺰ ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد ﺗﻘﺎرن ﺑﻪ ﻣﺎ اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬را در‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‪ ،‬از زﻳﺮ ﻋﻼﻣﺖ اﻧﺘﮕﺮال ﺧﺎرج ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر اﻧﺘﮕﺮال ﮔﻮس ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻘﺎرن دﻳﮕﺮي ﻛﻪ اﻳﻨﻚ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ آن را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻘﺎرن اﺳﺘﻮاﻧﻪاي اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺗﻘﺎرن اﺳﺘﻮاﻧﻪاي داﺷﺘﻪ‬

‫‪13‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺰﻳﻨﻪي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‪ ،‬اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﻫﻢﻣﺤﻮر ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﺎلﻫﺎي زﻳﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-7‬ﻣﻴﺪان ﺳﻴﻢ ﺑﺎردار ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ دراز‪ :‬ﺑﺮ روي ﺳﻴﻢ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ درازي ﺑﺎ ﺷﻌﺎع ﻧﺎﭼﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺎر ﺧﻄﻲ ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ λ‬ﻗﺮار‬
‫دارد‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺳﻴﻢ را در ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ r‬از ﺳﻴﻢ ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣﺜﺎل ﻫﻢ ﮔﺎمﻫﺎ را ﺑﺮﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﻤﺮد‪ (1) :‬ﺳﻴﻢ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ دراز ﺗﻘﺎرن‬
‫‪E‬‬ ‫اﺳﺘﻮاﻧﻪاي دارد‪ (2) .‬ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ روي ﺳﻴﻢ ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-24‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون از‬
‫ﻣﺤﻮر ﺗﻘﺎرن ﺳﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ )در اﻳﻦ ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﺳﻴﻢ ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪي ﻛﺎﻏﺬ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ(‪ .‬در‬
‫روي ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﻲ اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬و ﻫﻢﻣﺤﻮر ﺑﺎ ﺳﻴﻢ‪ ،‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس را اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ A‬و‬
‫ﺷﻌﺎع ‪ r‬و ﻫﻢﻣﺤﻮر ﺑﺎ ﺳﻴﻢ ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﻨﻴﻢ‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-25‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻧﺸﺎن داده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ (3) .‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در درون ﺳﻄﺢ ﮔﻮس )اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬و‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-24‬ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺳﻴﻢ‬
‫و ﻃﻮل ‪ A‬ﻫﻢﻣﺤﻮر ﺑﺎ ﺳﻴﻢ( ﺑﺮاﺑﺮ ‪ q enc = λ A‬اﺳﺖ‪ (4) .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ‬
‫ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ دراز‬
‫)‪ (4-25‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ دارد‪ :‬دو ﺳﻄﺢ ﻗﺎﻋﺪهي ‪ S 1‬و ‪ S 2‬و‬

‫ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﻲ ‪ . S 3‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫‪E3‬‬ ‫‪Φ‬‬ ‫‪= v∫S E ⋅ da‬‬

‫‪E‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪da 3‬‬ ‫‪= v∫S E ⋅ da + v∫S E ⋅ da + v∫S E ⋅ da‬‬
‫‪E2‬‬ ‫‪1 1 1‬‬ ‫‪2 2 2‬‬ ‫‪3 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫) ‪= D + D + E A = E ( 2π r A‬‬ ‫)‪(4-51‬‬
‫‪S3‬‬ ‫‪3 3‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪da2‬‬
‫‪+++‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ‪ E 3 ≡ E‬ﻗﺮار دادﻳﻢ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ از ﺷﻜﻞ ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫‪+++‬‬
‫ﺳﻄﻮح ﻗﺎﻋﺪهي اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺷﺎري ﻧﻤﻲﮔﺬرد؛ ﭼﻮن ﺟﺰء ﺳﻄﺢ ‪ da1‬و ‪ da2‬ﺑﺮ‬
‫‪da1‬‬ ‫‪S1‬‬ ‫‪S2‬‬
‫ﻣﻴﺪان ﻛﻪ در راﺳﺘﺎي ﺷﻌﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻮد اﻧﺪ‪ (5) .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن‬
‫‪E1‬‬ ‫‪A‬‬ ‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬ ‫ﮔﻮس دارﻳﻢ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-25‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺮاي ﺳﻴﻢ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ‬ ‫‪q‬‬ ‫‪λA‬‬ ‫‪1 2λ‬‬
‫‪Φ‬‬ ‫= ) ‪= enc ⇒ E ( 2π r A‬‬ ‫= ‪⇒ E‬‬ ‫)‪(4-52‬‬
‫دراز ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬ ‫‪E‬‬ ‫‪ε‬‬ ‫‪ε‬‬ ‫‪4πε r‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪E‬‬ ‫اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ‪ 2-9‬و ﺑﺎ راﺑﻄﻪي )‪ (2-95‬از ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آوردﻳﻢ ﻛﺎﻣﻼ ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻃﻮل اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﺳﻄﺢ‬
‫ﮔﻮس ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد و ﺑﺎ ﻋﻜﺲ ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ r‬از ﻣﺤﻮر ﺗﻘﺎرن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ رﻓﺘﺎر‬
‫‪r‬‬ ‫در ﻧﻤﻮدار ﺷﻜﻞ) ‪(4-26‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-26‬ﻣﻴﺪان ﺳﻴﻢ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ دراز‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-8‬ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر اﺳﺘﻮاﻧﻪاي‪ :‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺣﺠﻤﻲ در اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﺑﺴﻴﺎر درازي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﻣﺤﻮر اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ‬

‫‪14‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫اﺳﺖ و ﺑﺎ ‪ k ) ρ = kr‬ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ‪ (.‬داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در درون و ﺑﻴﺮون اﻳﻦ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺗﻘﺎرن اﺳﺘﻮاﻧﻪاي دارد‪ .‬در روي اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪r‬‬
‫‪R‬‬
‫‪r <R‬‬ ‫ﻣﻴﺪان ﺷﻌﺎﻋﻲ و اﻧﺪازهاش ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس را‬
‫اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻓﻀﺎ ﺑﻪ دو ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪A‬‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪( r < R ) I‬و ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪.( r > R ) II‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ دو ﻧﺎﺣﻴﻪ را‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-27‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺮاي ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪r < R‬‬ ‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ ‪ : I‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس را ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-27‬اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r < R‬و ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ A‬اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬دارﻳﻢ‬
‫‪q enc‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪v∫ E ⋅ d a‬‬
‫‪S‬‬
‫‪I‬‬
‫‪εD‬‬
‫=‬
‫∫‪ε D V‬‬
‫‪ρ dτ‬‬ ‫)‪(4-53‬‬

‫در اﻧﺘﮕﺮال ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ‪ V‬ﺣﺠﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻣﺮزﻫﺎي آن اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺨﺘﺼﺎت اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺟﺰء ﺣﺠﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫‪ d τ = r ′dr ′d φ dz‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫‪r‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫∫‪v‬‬
‫ﻄﺢ‬
‫= ‪E.d a‬‬
‫ﺳ‬ ‫‪εD‬‬ ‫= ‪∫ ρd τ‬‬ ‫‪εD‬‬ ‫= ) ‪∫ (kr ′)(r ′dr ′d φdz‬‬ ‫‪εD‬‬
‫= ‪2π lk ∫ r ′2dr ′‬‬
‫‪D‬‬
‫‪3ε D‬‬
‫‪π k Ar 2‬‬ ‫)‪(4-54‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ اﻧﺘﮕﺮال روي ‪ dϕ‬ﺑﺮاب ‪ 2π‬و اﻧﺘﮕﺮال روي ‪ dz‬ﻣﺴﺎوي ‪ A‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻘﺎرن ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻲآﻣﻮزد ﻛﻪ ‪ E‬ﺑﺎﻳﺪ در راﺳﺘﺎي ﺷﻌﺎع و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﻴﺮون ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺷﺎر ﺧﺎﻟﺺ ﮔﺬرﻧﺪه از دو ﺳﻄﺢ ﻗﺎﻋﺪهي ﺳﻄﺢ‬
‫ﮔﻮس ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﻲ را ﺣﺴﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪∫ E ⋅ d a = E ∫ da = E (2π r A) = ε‬‬ ‫‪D 3‬‬
‫‪π k Ar 3‬‬ ‫= ‪⇒ E‬‬
‫‪3ε D‬‬
‫‪kr 2‬‬

‫‪1‬‬
‫=‪E‬‬ ‫ˆ‪kr 2r‬‬ ‫;‬ ‫‪r <R‬‬ ‫)‪(4-55‬‬
‫‪3ε D‬‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ ‪ : II‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس را اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﻫﻢﻣﺤﻮر ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر و ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r > R‬و ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ A‬اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻴﺪ )اﺳﺘﻮاﻧﻪي‬
‫‪A‬‬ ‫ﻧﻘﻄﻪﭼﻴﻦ ﺷﻜﻞ‪ 4-28‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ(‪ .‬ﺑﺎر ﻛﻞ در درون اﻳﻦ اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﻧﻘﻄﻪﭼﻴﻦ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪R‬‬ ‫‪r >R‬‬ ‫) ‪Q = ∫ ρd τ = ∫ ( kr ′ )(r ′drd φdz‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪2‬‬ ‫)‪(4-56‬‬
‫‪= 2π Ak ∫ r ′2dr ′ = π AkR 3‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-28‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺮاي ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪r > R‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ دارﻳﻢ‬

‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ دارﻳﻢ‬

‫‪1‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪ ⋅ d a = ε‬ﺳ‪v∫ E‬‬
‫ﻄﺢ‬ ‫‪D‬‬
‫= ‪q enc‬‬
‫‪εD 3‬‬
‫‪π AkR 3‬‬ ‫)‪(4-57‬‬

‫آراﻳﻪي ﺑﺎر ﺗﻘﺎرن اﺳﺘﻮاﻧﻪاي دارد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻫﻤﻪﺟﺎي روي ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‪ ،‬ﺷﻌﺎﻋﻲ اﺳﺖ و اﻧﺪازهي ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ دارد‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪k R3‬‬
‫∫‪v‬‬
‫ﻄﺢ‬
‫= ‪E ⋅ d a = ∫ E da‬‬
‫ﺳ‬ ‫‪3ε D‬‬
‫= )‪π k AR 3 E (2π r A‬‬
‫‪3ε D‬‬
‫= ‪π k AR 3 ⇒ E‬‬
‫‪3ε D r‬‬
‫ˆ‪r‬‬ ‫)‪(4-58‬‬

‫‪15‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫اﮔﺮ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺗﻘﺎرن اﺳﺘﻮاﻧﻪاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻫﻤﻮاره اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﻫﻢﻣﺤﻮر ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر‬ ‫•‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﺗﻘﺎرﻧﻲ ﻛﻪ در ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮدن ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻘﺎرن ﺻﻔﺤﻪاي اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺜﺎل زﻳﺮ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ را ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-9‬ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده‪ :‬ﺻﻔﺤﻪي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮدهاي ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ σ‬در ﺻﻔﺤﻪي ‪xy‬‬
‫‪y‬‬ ‫ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺷﻜﻞ )‪ .(4-29‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺻﻔﺤﻪ را در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫‪E‬‬
‫ﺣﻞ‪ (1) :‬ﺻﻔﺤﻪي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﺗﻘﺎرن ﺻﻔﺤﻪاي دارد‪ (2) .‬ﭼﻮن ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر‬
‫‪++++++++++‬‬ ‫در روي ﺻﻔﺤﻪ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪ ﻋﻤﻮد و ﺑﻪ‬
‫‪+++++++++++‬‬ ‫‪x‬‬
‫ﺳﻮي ﺑﻴﺮون از ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ˆ‪ E = E k‬اﺳﺖ‪ .‬در روي ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي‬
‫‪+++++++++++‬‬
‫‪++++++++++‬‬ ‫ﻣﻮازي ﺑﺎ ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار‪ ،‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان ﻣﻘﺪارﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس را‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-30‬اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻳﺎ" ﻗﻮﻃﻲ ﻛﺒﺮﻳﺘﻲ" در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﻤﻲ از آن‬
‫‪E‬‬ ‫در ﺑﺎﻻي ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار و ﻧﻴﻢ دﻳﮕﺮش در زﻳﺮ آن ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-29‬ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده‬
‫از ﺳﻪ ﺳﻄﺢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻄﻮح ﻗﺎﻋﺪهﻫﺎي ‪ S 2 ، S 1‬و ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﻲ ‪. S 3‬‬
‫)ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس را ﻳﻚ ﻗﻮﻃﻲ ﻛﺒﺮﻳﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻜﻌﺐ ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ‪ ،‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺷﺶ ﺳﻄﺢ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ ﻛﻪ دو‬

‫‪E1 d a‬‬ ‫ﺗﺎي آﻧﻬﺎ روﻳﻪﻫﺎي ﺑﺎﻻﻳﻲ و ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ و ﭼﻬﺎر روﻳﻪي دﻳﮕﺮ ﭼﻬﺎر ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﻲ را‬
‫‪1 E‬‬
‫‪3‬‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ (3) (.‬ﭼﻮن ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در درون‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬ ‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ‪ q enc = σ A‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ‪ A1 = A 2 = A‬ﺳﻄﺢ ﻗﺎﻋﺪهي‬
‫‪d a3‬‬ ‫ﺑﺎﻻﻳﻲ و ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ اﺳﺘﻮاﻧﻪ اﻧﺪ‪ (4) .‬ﺷﺎر ﻛﻞ ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪Φ E = v∫ E ⋅ d a = ∫ E1 ⋅ d a1 + ∫ E2 ⋅ d a 2 + ∫ E3 ⋅ d a3‬‬ ‫)‪(4-59‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪S1‬‬ ‫‪S2‬‬ ‫‪S3‬‬

‫ﭼﻮن ﻣﻴﺪان ‪ E‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺑﺎردار ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‪ E3 ⋅ d a3 = D :‬و‬

‫‪d a2‬‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ راﺑﻄﻪي )‪ (4-59‬ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ در ﻣﻲآﻳﺪ‬

‫‪E2‬‬ ‫‪Φ E = v∫ E ⋅ d a = ∫ E1 ⋅ d a1 + ∫ E2 ⋅ d a2 + ∫ E3 ⋅ d a3‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-30‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺮاي ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر‬ ‫‪S‬‬ ‫‪S1‬‬ ‫‪S2‬‬ ‫‪S3‬‬
‫)‪(4-60‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده‬ ‫‪= E 1A1 + E 2 A 2 + D = ( E 1 + E 2 ) A‬‬
‫ﭼﻮن ﻓﺎﺻﻠﻪي دو ﺳﻄﺢ ﻗﺎﻋﺪهي ﺑﺎﻻﻳﻲ و ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس از ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻘﺎرن‪ ،‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪانﻫﺎي‬
‫‪ E 1‬و ‪ E 2‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ . E 1 = E 2 ≡ E :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﺎر ﻛﻞ ﮔﺬرﻧﺪه از اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪Φ E = 2AE‬‬ ‫)‪(4-61‬‬
‫)‪ (5‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‪ ، Φ E = q enc ε D ،‬دارﻳﻢ‬
‫‪q enc‬‬ ‫‪σA‬‬ ‫‪σ‬‬
‫= ‪Φ E = 2AE‬‬ ‫=‬ ‫⇒‬ ‫= ‪E‬‬ ‫)‪(4-62‬‬
‫‪εD‬‬ ‫‪εD‬‬ ‫‪2ε D‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده در ﻫﻤﻪي ﻧﻘﺎط ﻓﻀﺎ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار ﺑﺴﺘﮕﻲ‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬رﻓﺘﺎر ﻣﻴﺪان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار در ﺷﻜﻞ )‪ (4-31‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن رﻓﺘﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶﺗﺮ‬

‫‪16‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫در ﻣﺜﺎل ‪ 2-14‬دﻳﺪﻳﻢ و ﺑﺎ راﺑﻄﻪي )‪ (2-116‬و ﺷﻜﻞ )‪ (2-37‬ﺑﺎ‬

‫‪Ez‬‬
‫‪σ‬‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻳﻢ‪.‬‬
‫‪2εD‬‬
‫ﺷﻜﻞ ﺑﺮداري ﻣﻴﺪان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪z‬‬ ‫ˆ ‪⎧σ‬‬
‫; ‪⎪ 2ε k‬‬ ‫‪z >D‬‬
‫‪⎪ D‬‬
‫‪− 2σεD‬‬ ‫⎨=‪E‬‬ ‫)‪(4-63‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-31‬ﻧﻤﻮدار ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار‬ ‫; ˆ‪⎪ − σ k‬‬ ‫‪z <D‬‬
‫‪⎪⎩ 2ε D‬‬
‫ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﺻﻔﺤﻪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎزﻫﻢ در اﻳﻨﺠﺎ ﮔﺴﺴﺘﻪ ﺑﻮدن ﻣﻴﺪان را در ﮔﺬار از‬
‫ﺳﻄﺢ ﺑﺎردار ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ درﺳﺖ در زﻳﺮ ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار و درﺳﺖ در ﺑﺎﻻي ﺻﻔﺤﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪σ‬‬ ‫‪⎛ σ ⎞ σ‬‬
‫= ‪ΔE z = E z + − E z −‬‬ ‫‪−⎜−‬‬ ‫=⎟‬ ‫)‪(4-64‬‬
‫‪2ε D‬‬ ‫‪⎝ 2ε D ⎠ ε D‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-10‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ دو ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار‪ :‬دو ﺻﻔﺤﻪي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-32‬ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ d‬از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در‬
‫ﺻﻔﺤﻪي ‪ xy‬ﻗﺮار دارﻧﺪ‪. .‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ ‪ +σ‬و ‪ −σ‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﻫﻤﻪي ﻧﻘﺎط ﻓﻀﺎ ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﻣﻴﺪان ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده را در ﻣﺜﺎل ‪ 4-9‬ﺑﻪدﺳﺖ آوردﻳﻢ‪ .‬ﭼﻮن اﻧﺪازهي ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﻴﺪان آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‪:‬‬
‫‪σ‬‬
‫= ‪E+ = E−‬‬ ‫)‪(4-65‬‬
‫‪2ε D‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎ ﺑﺎر ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون از‬
‫ﺻﻔﺤﻪ و ﻣﻴﺪان ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎ ﺑﺎر ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﺷﻜﻞ ‪ 4-33‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪ (.‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﻴﺪانﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬
‫ˆ ‪⎧ σ‬‬
‫‪⎪+ 2ε k ; z > d 2‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-32‬دو ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺎ ﺑﺎرﻫﺎي ﻧﺎﻫﻢ ﻋﻼﻣﺖ‬ ‫⎪‬ ‫‪D‬‬ ‫)‪(4-66‬‬
‫⎨ = ‪E+‬‬
‫‪⎪−‬‬ ‫‪σ‬‬
‫‪kˆ ; z < d 2‬‬
‫‪⎪⎩ 2ε D‬‬

‫__________‬ ‫و‬
‫‪+++++++++++‬‬
‫ˆ ‪⎧ σ‬‬
‫‪⎪− 2ε k ; z > − d 2‬‬
‫⎪‬ ‫‪D‬‬ ‫)‪(4-67‬‬
‫⎨ = ‪E−‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-33‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي ﺑﺎ ﺑﺎر ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﻲ‬ ‫‪⎪+ σ kˆ ; z < − d 2‬‬
‫‪⎪⎩ 2ε D‬‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺻﻞ ﺑﺮﻧﻬﺶ و ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻣﺜﺎل ‪ ،4-9‬اﮔﺮ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﺑﺮداري ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻴﺪان دو ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‬
‫⎧‬ ‫‪D kˆ ,‬‬ ‫‪z >d 2‬‬
‫⎪⎪‬
‫‪E = ⎨( −σ ε D ) kˆ ,‬‬ ‫‪d 2 > z > −d 2‬‬
‫⎪‬
‫⎩⎪‬ ‫‪D kˆ ,‬‬ ‫‪z < −d 2‬‬ ‫)‪(4-68‬‬

‫‪17‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪+++++++++++++++‬‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان در ﺑﻴﺮون ﻓﻀﺎي ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ )ﻳﻌﻨﻲ در ﻧﺎﺣﻴﻪﻫﺎي‬

‫‪ z > d 2‬و ‪ ( z < − d 2‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ و در ﻓﻀﺎي ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان‬
‫________________‬ ‫دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻴﺪان ﻫﺮ ﺻﻔﺤﻪ و ﺑﺮاﺑﺮ ‪ E = σ ε D‬اﺳﺖ‪ ..‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-34‬اﻳﻦ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-34‬ﻣﻴﺪان دو ﺻﻔﺤﻪي ﻣﻮازي‬ ‫وﺿﻌﻴﺖ را ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-11‬ﻣﻴﺪان ﺑ‪‬ﺮش ﺑﺎردار ‪ :‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-35‬ﺑﺮﺷﻲ ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ ‪ 2d‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮرﻫﺎي ‪ x‬و ‪z‬‬
‫ﺗﺎ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮه اﺳﺖ و در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﺑﻪ ‪ y = −d‬و ‪ y = +d‬ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺣﺠﻤﻲ اﻳﻦ ﺑﺮش ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ و‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ρ‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻌﻲ از ‪) y‬ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﻣﺮﻛﺰ(‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﺗﻘﺎرن )ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻘﺎرن ﺻﻔﺤﻪاي دارد( در ﺻﻔﺤﻪ ‪) xz‬ﺻﻔﺤﻪاي ﻛﻪ‬
‫ﺿﺨﺎﻣﺖ ﺑﺮش را ﺑﻪ دو ﻧﻴﻢ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ( ﻣﻴﺪان ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬
‫را اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻳﺎ ﻗﻮﻃﻲ ﻛﺒﺮﻳﺘﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-36‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻗﺎﻋﺪه آن در‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ xz‬و ﻗﺎﻋﺪهي دﻳﮕﺮ آن در ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ y‬از ﻣﺮﻛﺰاﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از‬
‫̂‪j‬‬ ‫ﻗﺎﻋﺪهي ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺷﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬرد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻴﺪان در آﻧﺠﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻘﺎرن‪ ،‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻫﻢ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از‬
‫ﺳﻄﺢ ﻗﺎﻋﺪهي ﺳﻤﺖ راﺳﺖ را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ ﻗﺎﻋﺪه ‪A‬‬
‫‪2d‬‬ ‫اﺳﺖ از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس دارﻳﻢ‪:‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-35‬ﺑﺮش ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪v∫ E ⋅ d a = ε‬‬ ‫‪D‬‬
‫= ‪q enc‬‬
‫‪εD‬‬
‫= ‪Ay ρ ⇒ EA‬‬
‫‪εD‬‬
‫‪Ay ρ‬‬
‫‪z‬‬
‫ˆ ‪ρ‬‬
‫⇒‬ ‫=‪E‬‬ ‫; ‪yj‬‬ ‫‪y <d‬‬ ‫)‪(4-69‬‬
‫‪εD‬‬
‫در ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪ y > d‬ﺑﺎرﻣﻮﺟﻮد در درون ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺮاﺑﺮ ‪ q enc = ρ Ad‬اﺳﺖ و‬
‫‪y <d‬‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻴﺪان در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪y‬‬
‫‪−d‬‬ ‫‪+d‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ρ Ad‬‬ ‫‪ρ Ad‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬
‫‪v∫ E ⋅ d a = ε‬‬ ‫‪D‬‬
‫= ‪qenc‬‬
‫‪εD‬‬
‫⇒‬ ‫= ‪EA‬‬
‫‪εD‬‬
‫ˆ ‪ρ‬‬
‫⇒‬ ‫=‪E‬‬ ‫; ‪dj‬‬ ‫‪y >d‬‬ ‫)‪(4-70‬‬
‫‪x‬‬
‫‪ρ‬‬ ‫‪εD‬‬
‫‪y >d‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 4-36‬ﻧﻤﺎي روﺑﺮو ازﺑﺮش‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺑﺎ ﺗﻘﺎرنﻫﺎي اﺳﺘﻮاﻧﻪاي و ﺻﻔﺤﻪاي‬

‫ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده‬ ‫ﺳﺮوﻛﺎر دارﻳﻢ‪ ،‬ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر اﺳﺘﻮاﻧﻪاي و ﺻﻔﺤﻪاي ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺗﻘﺎرنﻫﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻋﻤﻞ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان از آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي اﺳﺘﻮاﻧﻪﻫﺎي دراز و ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و ﭘﺎﺳﺦ ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪♣.‬‬

‫‪18‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻧﺸﺎن دادﻳﻢ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان از ﺷﻜﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺑﺎ‬
‫ﺗﻘﺎرنﻫﺎي ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬در ﺟﺪول زﻳﺮ‪ ،‬اﻳﻦ روش ﺑﺮاي ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺧﻄﻲ‪ ،‬ﺳﻄﺤﻲ و ﺣﺠﻤﻲ ﺟﻤﻊ آوري ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺮه ﺑﺎ ﺑﺎر ﺣﺠﻤﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬ ‫ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ‬ ‫ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎرﺧﻄﻲ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ‬ ‫ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ‬

‫ﺷﻜﻞ‬

‫ﻛﺮوي‬ ‫ﺻﻔﺤﻪاي‬ ‫اﺳﺘﻮاﻧﻪاي‬ ‫ﺗﻘﺎرن‬

‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪E‬‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ‪E‬‬

‫‪E‬‬

‫‪ r ≥a‬و‪r ≤a‬‬ ‫‪ z > D‬و‪z < D‬‬ ‫‪r >D‬‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﻪﻫﺎي‬

‫ﻓﻀﺎ‬
‫‪da1‬‬
‫‪E3‬‬ ‫‪E3‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬ ‫‪da‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺳﻄﺢ‬
‫‪da 3‬‬
‫‪da‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﮔﻮس‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬
‫‪da1‬‬
‫‪E1‬‬ ‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬
‫‪da 2‬‬ ‫‪E2‬‬

‫) ‪Φ E = E (4π r 2‬‬ ‫‪Φ E = EA + EA = 2EA‬‬ ‫) ‪Φ E = E ( 2π r A‬‬ ‫ﺷﺎر‬

‫‪⎧⎪Q ( r a )3 ; r ≤ a‬‬ ‫‪q enc = σ A‬‬ ‫‪q enc = λ A‬‬ ‫ﺑﺎر ‪q enc‬‬
‫⎨ = ‪q enc‬‬
‫; ‪⎪⎩ Q‬‬ ‫‪r >a‬‬
‫‪⎧ Qr‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن‬
‫‪⎪4πε a 3 ; r ≤ a‬‬ ‫‪σ‬‬ ‫‪λ‬‬
‫⎪‬ ‫ﮔﻮس ‪:‬‬
‫‪E =⎨ D‬‬ ‫= ‪E‬‬ ‫= ‪E‬‬
‫‪⎪ Q‬‬ ‫‪2ε D‬‬ ‫‪2πε D r‬‬
‫‪; r ≥a‬‬ ‫‪ΦE =qenc εD‬‬
‫‪⎪⎩4πε D r 2‬‬

‫‪19‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-12‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﺎر ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي واﻗﻊ در ﻣﺮﻛﺰ ﻳﻚ ﻣﻜﻌﺐ‪ :‬ﻣﺜﺎل ‪ 4-1‬را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس دوﺑﺎره ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪ :‬ﺑﺎر‬
‫ﻧﻘﻄﻪاي ‪ q‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-37‬در ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺑﻪ ﺿﻠﻊ ‪ d‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺷﺎر‬
‫ﮔﺬرﻧﺪه از ﻳﻚ روﻳﻪي ﻣﻜﻌﺐ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‪ ،‬ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺷﺎر ‪ ∫ E ⋅ da‬ﮔﺬرﻧﺪه از ﻫﺮ ﺳﻄﺢ‬
‫ﻣﻜﻌﺐ ﺳﺎده ﺗﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﺎرن ﻣﻜﻌﺐ‪ ،‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﺎر‬
‫ﮔﺬرﻧﺪه از ﻫﺮ ﻳﻚ از روﻳﻪﻫﺎ ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎر ﻛﻞ ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪي‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ‪ q ε D‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﻳﻚ روﻳﻪي‪ ،‬ﻳﻚ‬ ‫ﻣﻜﻌﺐ ‪v∫ E ⋅ da‬‬
‫ﺷﺸﻢ ﺳﺎر ﻛﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ q 6ε D‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺎل ‪ 4-1‬اﺳﺖ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-37‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﻳﻚ ﺳﻄﺢ‬
‫ﻣﻜﻌﺐ ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي در ﻣﺮﻛﺰ‬

‫‪d‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-13‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﺎر ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي واﻗﻊ در ﻳﻚ ﮔﻮﺷﻪي ﻣﻜﻌﺐ‪ :‬ﻣﺜﺎل ‪ 4-2‬را ﺑﺎ‬
‫‪d‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس دوﺑﺎره ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪ :‬ﺑﺎر ‪ q‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-37‬در ﻳﻚ ﮔﻮﺷﻪي‬
‫ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺑﻪ ﺿﻠﻊ ‪ d‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از روﻳﻪي روﺑﺮوي ﻣﻜﻌﺐ را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫‪d‬‬
‫آورﻳﺪ‪.‬‬
‫‪q‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬در ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‪ ،‬ﻧﻴﺎز دارﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺎر در‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-38‬ﺑﺎر در ﮔﻮﺷﻪي ﻣﻜﻌﺐ‬
‫درون آن ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﭼﻴﺰي در ﺑﺎرهي ﺷﻜﻞ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻘﺎرن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان در ﻫﻤﻪي ﻧﻘﺎط روي ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-39‬اﮔﺮ ‪ 8‬ﻣﻜﻌﺐ ﻳﻜﺴﺎن را‬
‫ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪي ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎر ‪ q‬در‬
‫ﻣﺮﻛﺰ آن ﻗﺮار دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ از ‪ 24‬ﺳﻄﺢ ﻣﺮﺑﻊ ﺷﻜﻞ ﺑﻪ ﺿﻠﻊ ‪d‬‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‪ ،‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ ‪q ε D‬‬
‫‪q‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﻣﻜﻌﺐ ﺑﺰرگ ‪ 1 24‬آن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪،‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ‪ q 24ε D‬اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن ﭘﺎﺳﺨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺜﺎل ‪ 4-2‬ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آوردﻳﻢ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-39‬ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي در ﮔﻮﺷﻪي ﻣﻜﻌﺐ‬

‫** ‪ 4-3-3‬ﺷﻜﻞ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‬

‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀﻴﻪي دﻳﻮرژاﻧﺲ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﻮﺳﺖ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ( ﻣﻲﺗﻮان ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻗﻀﻴﻪ دﻳﻮرژاﻧﺲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﻴﺪان ﺑﺮداري ﺧﻮشرﻓﺘﺎر ) ‪ A(r‬ﻛﻪ در ﺣﺠﻢ ‪ V‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دارﻳﻢ‬

‫‪20‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪G‬‬
‫∫‪v‬‬ ‫‪A‬‬ ‫⋅‬ ‫‪d‬‬ ‫‪a‬‬ ‫=‬ ‫∇‬ ‫(‬
‫‪∫ ⋅ A dτ‬‬ ‫)‬ ‫)‪(4-71‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪V‬‬

‫اﻧﺘﮕﺮال ﺳﻤﺖ ﭼﭗ راﺑﻄﻪي )‪ (4-71‬روي ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪي ‪ S‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﻄﺢ ‪ S‬ﻣﺮزﻫﺎي ﺣﺠﻢ ‪ V‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان ﺑﺮداري ) ‪A(r‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس را ﺑﺮاي ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺣﺠﻤﻲ در ﻧﻄﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬از راﺑﻄﻪﻫﺎي )‪ (4-17‬و )‪ (4-25‬دارﻳﻢ‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪v∫ E ⋅ d a = ε‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪D‬‬
‫= ‪q enc‬‬
‫∫‪ε D V‬‬
‫‪ρ dτ‬‬ ‫)‪(4-72‬‬

‫اﻳﻨﻚ‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪي دﻳﻮرژاﻧﺲ‪ ،‬راﺑﻄﻪي )‪ ،(4-71‬را در اﻧﺘﮕﺮال ﺳﻤﺖ ﭼﭗ راﺑﻄﻪي )‪ (4-72‬ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺒﺮﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‬
‫‪G‬‬ ‫‪G‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪v∫ E ⋅ d a = ∫ ∇ ⋅ E d τ = q enc = ∫ ρ d τ ⇒ ∫ ∇ ⋅ E d τ = ∫ ρ d τ‬‬
‫‪εD‬‬ ‫‪εD V‬‬
‫‪1‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪εD V‬‬
‫)‪(4-73‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬

‫در راﺑﻄﻪي ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻣﺎ ﺟﺰء ﺣﺠﻢ ﺧﺎﺻﻲ را ﺑﺮﻧﮕﺰﻳﺪﻳﻢ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬راﺑﻄﻪي )‪ (4-73‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺟﺰء ﺣﺠﻤﻲ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪G‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪∇⋅E = ρ‬‬ ‫)‪(4-74‬‬
‫‪εD‬‬
‫راﺑﻄﻪي )‪ (4-74‬ﺷﻜﻞ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪهي ﻣﻴﺪان را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﻢ ‪ ،‬ﺷﻜﻞ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬در ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻚ‪ ،‬ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و ﻫﺪف ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ آن اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎ ﻛﺎر ﻛﺮدن ﺑﺎ‬
‫ﺷﻜﻞ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻳﻚ ﻛﻤﻴﺖ ﺑﺮداري اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ آن داﻧﺴﺘﻦ دﻳﻮرژاﻧﺲ‬
‫ﻣﻴﺪان )آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در راﺑﻄﻪ )‪ (4-74‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد( ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺎو ﻳﺎ ﻛﺮل ﻣﻴﺪان ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ داده ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫راﺑﻄﻪي )‪ (4-74‬ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ‪ E‬ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎ ﺷﻜﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‪ ،‬راﺑﻄﻪي )‪،(4-17‬‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ و اﻗﺘﺼﺎديﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﻛﺎر ﻛﺮدن ﺑﺎ ﻛﻤﻴﺖﻫﺎي ﻋﺪدي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎر ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‪ ،‬آﺳﺎنﺗﺮ از ﻛﺎرﻛﺮدن ﺑﺎ ﻛﻤﻴﺖﻫﺎي‬
‫ﺑﺮداري اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬در ﺷﻜﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺑﺎرﻫﺎي ﻧﻘﻄﻪاي‪ ،‬ﺧﻄﻲ‪ ،‬ﺳﻄﺤﻲ و ﺣﺠﻤﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻃﺒﻴﻌﻲﺗﺮي ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺜﺎلﻫﺎي زﻳﺮ ﺑﺎ روش اﺳﺘﻔﺎده از راﺑﻄﻪي )‪ (4-74‬در ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻚ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-14‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺑﺎر از ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻧﺎﺣﻴﻪاي از ﻓﻀﺎ در ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻛﺮوي ﺑﻪﺻﻮرت ˆ‪E = kr 3r‬‬
‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ‪ k‬ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻟﻒ(‪ :‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ‪ ρ‬را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫)ب(‪ :‬ﺑﺎر ﻛﻞ ﻣﻮﺟﻮد در درون ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬و ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﻣﺒﺪا ﻣﺨﺘﺼﺎت را ﺑﺎ دو ﺷﻴﻮهي )‪ (1‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس و )‪(2‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪) :‬اﻟﻒ( ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ راﺑﻄﻪي )‪ (4-74‬و اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻓﻘﻂ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﺷﻌﺎﻋﻲ دارد‪ ،‬دارﻳﻢ‬
‫‪G‬‬ ‫∂ ‪1‬‬ ‫∂ ‪1‬‬
‫‪ρ = ε D∇ ⋅ E = ε D 2 (r 2 kr 3 ) = ε D 2 (kr 5 ) = 5ε D kr 2‬‬ ‫)‪(4-75‬‬
‫‪r ∂r‬‬ ‫‪r ∂r‬‬
‫)ب( روش )‪ :(1‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﻜﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‬

‫‪21‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪Q = ε D v∫ E ⋅ d a = ε D (kR 3 )(4π R 2 ) = 4πε D kR 5‬‬ ‫)‪(4-76‬‬

‫روش )‪ :(2‬ﺑﺎ اﻧﺘﮕﺮالﮔﻴﺮي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از راﺑﻄﻪي )‪ (4-75‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪Q = ∫ ρd τ = ∫ (5ε D kr 2 )(4π r 2dr ) = 2 D πε0k ∫ r 4dr = 4πε D kR 5‬‬ ‫)‪(4-77‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬از ﺷﻜﻞ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد ﻛﻪ ‪ ρ‬ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ و ﺗﺎﺑﻊ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاي از ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻓﻀﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺷﺮط ﺑﺮﻗﺮار ﻧﺒﺎﺷﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺿﻌﻴﺘﻲﻛﻪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻘﻄﻪاي و ﮔﺴﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻳﺎ وﺿﻌﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎي ﻧﻘﻄﻪاي‬
‫ﮔﺴﺴﺘﻪ روي ﺧﻂ ﻳﺎ ﺳﻄﺢ ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ( دﻳﻮرژاﻧﺲ ‪ E‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﻣﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺷﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﺤﺪودي از ﺟﺰء ﺣﺠﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺧﺎرج و واﮔﺮا ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎرﻫﺎي ﻧﻘﻄﻪ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻴﻞ ﻛﺮدن و ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﻜﺎن ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‬
‫‪G‬‬ ‫‪1‬‬
‫∫‪Δτ v‬‬
‫‪ρ = ε D∇ ⋅ E = ε D lim‬‬ ‫∞ → ‪E ⋅d a‬‬ ‫)‪(4-78‬‬
‫‪Δr → D‬‬

‫اﻣﺎ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﺎر ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻘﺪار آن ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪q enc‬‬ ‫‪q‬‬
‫= ‪lim v∫ E ⋅ d a‬‬ ‫=‬ ‫)‪(4-79‬‬
‫‪Δr →D‬‬ ‫‪εD‬‬ ‫‪εD‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ﺗﻮزﻳﻊ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻧﻮﺷﺖ و دﻳﻮرژاﻧﺲ ﻣﻴﺪان آن را ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ آن درﻳﻚ‬
‫ﻧﻜﺘﻪي ﻓﻨﻲ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺗﺎﺑﻊ دﻟﺘﺎي دﻳﺮاك◊ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺠﺎل ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ‪ q‬در‬
‫ﻣﻜﺎن ‪ r = r′‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﺎﺑﻊ دﻟﺘﺎي دﻳﺮاك ﻣﻲ ﺗﻮان ﭼﮕﺎﻟﻲ آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫) ‪ρ ( r ) = q δ ( r − r′‬‬ ‫)‪(4-80‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ )‪ δ (r − r′‬ﺑﻪ ازاي ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ‪ r ≠ r′‬ﺻﻔﺮ و ﺑﺮاي ‪ r = r′‬ﻣﻘﺪارش ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ دﻟﺘﺎي دﻳﺮاك ﺑﺎ اﻧﺘﮕﺮال آن ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫∞‪+‬‬

‫‪∫ δ(r − r′)d τ = 1‬‬

‫∞‪−‬‬
‫)‪(4-81‬‬

‫و از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬دو ﻧﻤﻮﻧﻪي ﻣﻬﻢ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺗﺎﺑﻊ دﻟﺘﺎي دﻳﺮاك ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬

‫)‪∫ f (r) δ ( r − r′) = f (r‬‬ ‫)‪(4-82‬‬

‫) ‪δ ( r − r′) = δ ( r′ − r‬‬ ‫)‪(4-83‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺑﺎرﻫﺎي ﻧﻘﻄﻪاي در ﻣﻜﺎنﻫﺎي ‪ ، ri‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﺎﺑﻊ دﻟﺘﺎ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫) ‪ρ ( r′ ) = ∑ q i δ ( r′ − ri‬‬ ‫)‪(4-84‬‬
‫‪i‬‬

‫از اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻮزﻳﻊ ﺧﻄﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺑﺎرﻫﺎي ﻧﻘﻄﻪاي ﮔﺴﺴﺘﻪ در ﻣﻜﺎنﻫﺎي ‪ x i‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫) ‪λ (x ′) = ∑ q i δ ( x ′ − x i‬‬ ‫)‪(4-85‬‬
‫‪i‬‬

‫و اﮔﺮ ﺑﺎرﻫﺎي ﻧﻘﻄﻪاي در روي ﺳﻄﺢ ‪ xy‬ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫◊‬
‫‪Dirac’s Delta Function‬‬

‫‪22‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫) ‪σ (r′) = ∑ q i δ (x ′ − x i ) δ ( y ′ − y i‬‬ ‫)‪(4-86‬‬

‫‪i‬‬

‫ﭘﺲ‪ ،‬ﭼﻜﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي در ﻣﻜﺎن ) ‪ ( x 1 , y 1‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ) ‪ . σ (r′) = q δ (x ′ − x 1 ) δ ( y ′ − y 1‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬راﺑﻄﻪي‬
‫)‪ (4-78‬ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﺪه در ﻣﻜﺎن ‪ r = r′‬ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ درﻣﻲآﻳﺪ‬
‫‪G‬‬ ‫‪q‬‬
‫♣‬ ‫)‪∇ ⋅ E = δ ( r − r′‬‬ ‫)‪(4-87‬‬
‫‪ε0‬‬

‫∫‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-15‬اﻧﺘﮕﺮال ﺗﺎﺑﻊ دﻟﺘﺎ‪ :‬اﻧﺘﮕﺮال ‪x 3δ ( x − 2 ) dx‬‬

‫‪3‬‬
‫را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪D‬‬

‫∫‬ ‫ﺣﻞ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ راﺑﻄﻪي )‪ (4-82‬دارﻳﻢ ‪x 3δ ( x − 2 ) dx = 23 = 8‬‬

‫‪3‬‬
‫‪ .‬اﮔﺮ ﺣﺪ ﺑﺎﻻي اﻧﺘﮕﺮال ﺑﻪ ﺟﺎي ‪ 3‬ﺻﻔﺮ ﺑﻮد ﭘﺎﺳﺦ اﻧﺘﮕﺮال‬
‫‪D‬‬

‫ﺻﻔﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬

‫از ﺷﻜﻞ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‪ ،‬راﺑﻄﻪي )‪ ، (4-74‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﻫﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻓﻀﺎ ﻛﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺻﻔﺮ اﺳﺖ )ﻳﺎ ﺑﺎر وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد( دﻳﻮرژاﻧﺲ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻫﻢ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‪ ،‬راﺑﻄﻪي )‪ ، (4-74‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀﻴﻪي دﻳﻮرژاﻧﺲ و ﺷﻜﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪ‪.‬‬
‫دﻳﻮرژاﻧﺲ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻳﻜﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺳﺮﺷﺘﻲ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ )وﻳﮋﮔﻲ ﺳﺮﺷﺘﻲ دﻳﮕﺮ آن ﺑﺎ ﻛﺮل‬
‫ﻣﻴﺪان ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﺷﻮد(‪ .‬در ﻓﺼﻞ ‪ 2‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﻳﻚ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ ﺑﻪدﺳﺖ آوردﻳﻢ و‬
‫ﺑﺎ راﺑﻄﻪي )‪ (2-80‬ﻧﺸﺎن دادﻳﻢ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ دﻳﻮرژاﻧﺲ راﺑﻄﻪي )‪ (2-80‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي )‪ (4-74‬ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ و وﻳﮋﮔﻲ‬
‫ﺳﺮﺷﺘﻲ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راه آزﻣﻮدن آن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دﻳﻮرژاﻧﺲ راﺑﻄﻪي )‪ (2-80‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﻢ و دوﺑﺎره ﺷﻜﻞ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﻢ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮرﺳﻲ اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻚ را ﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫دو اﺻﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ و اﺻﻞ ﺑﺮﻧﻬﻲ آﻏﺎز ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﺮ اﻳﻦ دو اﺻﻞ ﻧﻴﻔﺰودﻳﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬آزﻣﻮن‬
‫ﭘﻴﺶرو ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ اﻋﺘﺒﺎر روﻳﻜﺮد ﻣﺎ ﺑﻪ اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻚ ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ‪.‬‬
‫اﺟﺎزه دﻫﻴﺪ راﺑﻄﻪي )‪ (2-80‬را ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ و اﻧﺪﻛﻲ ﺑﺎ ﺟﺰﻳﻴﺎت ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﻢ‬
‫‪1‬‬ ‫ˆ’‬
‫= ) ‪E(r‬‬
‫‪4πε D‬‬ ‫‪∫S‬‬
‫∞‬
‫‪2‬‬
‫‪ρ (r′ ) d τ‬‬ ‫)‪(4-88‬‬

‫ﻛﻪ در آن ‪ ’ ≡ r − r′‬اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎدآوري ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺮدار ‪ r‬ﻣﻜﺎﻧﻲ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻣﻴﺪان را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﻢ و ‪r′‬‬
‫ﺑﺮدار ﻣﻜﺎن ﺑﺎرﻫﺎي ﭼﺸﻤﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬در راﺑﻄﻪي )‪ (2-80‬اﻧﺘﮕﺮالﮔﻴﺮي روي ﺣﺠﻤﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮزﻳﻊ‬
‫ﺑﺎر را درﺑﺮ داﺷﺖ‪ .‬در راﺑﻄﻪي )‪ (4-88‬اﻳﻦ ﺣﺠﻢ ﺑﺎ ﺣﺠﻢ ﺗﻤﺎم ﻓﻀﺎ ) ∞ ( ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ راﺑﻄﻪي )‪ (2-80‬را‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﭼﻮن در ﻓﻀﺎي اﺿﺎﻓﻲ‪ ،‬وراي ﺣﺠﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺎر را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ρ = D ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ واﺑﺴﺘﮕﻲ‬
‫ﻣﻴﺪان ‪ E‬ﺑﻪ ‪ r‬در ﺑﺮدار ’ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ ،‬دارﻳﻢ‬
‫‪G‬‬ ‫‪1‬‬ ‫⎞ ˆ’ ⎛ ‪G‬‬
‫= ‪∇⋅E‬‬ ‫∫‬ ‫‪∇ ⋅ ⎜ 2 ⎟ ρ (r′ ) d τ‬‬
‫⎠ ‪4πε D ∞ ⎝ S‬‬
‫)‪(4-89‬‬
‫‪G‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ) ‪ ∇ ⋅ ( ’ˆ S 2‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺷﻨﺎﺳﻪي دﻳﻮرژاﻧﺲ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺷﻌﺎﻋﻲ ’ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي آن در ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻛﺮوي ﺳﺎدهﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬دارﻳﻢ‬

‫‪23‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫∂ ‪G ⎛ ’ˆ ⎞ 1 ∂ ⎛ 2 1 ⎞ 1‬‬
‫‪∇ ⋅⎜ 2 ⎟ = 2‬‬ ‫‪⎜S 2 ⎟ = 2‬‬ ‫‪(1) = D‬‬ ‫)‪(4-90‬‬
‫‪⎝ S ⎠ S ∂S ⎝ S ⎠ S ∂S‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺳﺎده ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻳﻚ اﻳﺮاد ﺟﺪي دارد‪ :‬ﭼﻮن ﺑﻪ ‪ S 2‬ﺗﻔﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ‪ S = D‬ﺗﻜﻴﻨﻪ اﺳﺖ و ﻣﻘﺪارش ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬دﻳﻮرژاﻧﺲ ‪ ’ˆ S 2‬در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺰ در ‪ S = D‬ﻛﻪ ﻣﻘﺪارش ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬اﻧﺘﮕﺮال‬
‫‪ ’ˆ S 2‬روي ﻫﺮ ﺣﺠﻤﻲ ﻛﻪ ‪ S = D‬را درﺑﺮ دارد‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ راﺑﻄﻪي )‪ .(4-88‬اﻳﻦ درﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﺷﺮاﻳﻄﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ دﻟﺘﺎي دﻳﺮاك را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ رﻓﺘﺎر را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ ،‬آن را ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻴﻢ‬
‫⎞ ˆ’ ⎛ ‪G‬‬
‫) ‪∇ ⋅ ⎜ 2 ⎟ = 4π δ(r‬‬ ‫)‪(4-91‬‬
‫⎠ ‪⎝S‬‬
‫ﭘﺲ‪،‬‬
‫‪G‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫)‪(4-92‬‬
‫= ‪∇⋅E‬‬
‫‪4πε D‬‬ ‫∫‬ ‫) ‪4π δ(r − r′ ) ρ (r′ ) d τ ′ = ρ (r‬‬
‫‪εD‬‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﺎن راﺑﻄﻪي )‪ (4-74‬و ﺷﻜﻞ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-16‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ‪ :‬ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﻴﺪانﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ زﻳﺮ را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫) ‪ k‬ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ(‬ ‫(‬
‫ˆ‪E = k 2x ˆi + y ˆj − 3 z k‬‬ ‫)‬ ‫)اﻟﻒ(‪:‬‬
‫‪⎧C‬‬
‫; ˆ‪⎪⎪ r 2 r‬‬ ‫‪r ≤a‬‬
‫⎨ = ‪ C ) E‬ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ(‬ ‫)ب(‪:‬‬
‫; ˆ‪⎪ C r r‬‬ ‫‪r ≤a‬‬
‫‪⎪⎩ a 3‬‬
‫ﺣﻞ‪) :‬اﻟﻒ(‬
‫‪G‬‬ ‫∂ ⎡‬ ‫∂‬ ‫∂‬ ‫⎤‬
‫‪ρ = ε D∇ ⋅ E = ε D k ⎢ (2x ) +‬‬ ‫‪(y ) −‬‬ ‫‪(3 z ) ⎥ = D‬‬ ‫)‪(4-93‬‬
‫‪⎣ ∂x‬‬ ‫‪∂y‬‬ ‫‪∂z‬‬ ‫⎦‬
‫)ب(‬
‫‪1 ∂ 2‬‬
‫‪ρ (r ) = ε D∇ ⋅ E = ε D‬‬
‫‪r 2 ∂r‬‬
‫) ‪(r E r‬‬
‫⎞ ‪1 ∂ ⎛ 2C‬‬ ‫∂ ‪1‬‬
‫‪⇒ ρ (r ) = ε D 2‬‬ ‫‪⎜ r 2 ⎟ = εD 2‬‬ ‫‪(C ) = D ; r > a‬‬ ‫)‪(4-94‬‬
‫⎠ ‪r ∂r ⎝ r‬‬ ‫‪r ∂r‬‬
‫⎞ ‪1 ∂ ⎛ 2C r‬‬ ‫‪1 ∂ ⎛ C r 3 ⎞ 3C ε0‬‬
‫‪ρ = εD‬‬ ‫⎜‬ ‫‪r‬‬ ‫=‬ ‫‪ε‬‬
‫‪⎟ D 2‬‬ ‫⎜‬ ‫; ‪⎟= 3‬‬ ‫‪r <a‬‬ ‫)‪(4-95‬‬
‫⎠ ‪r 2 ∂r ⎝ a 3‬‬ ‫⎠ ‪r ∂r ⎝ a 3‬‬ ‫‪a‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-17‬ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻫﻮاي ﺑﺎﻻي ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ‪ :‬درروزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻮا ﻋﺎدي اﺳﺖ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﺑﺎﻻي ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﺑﺎ‬
‫راﺑﻄﻪي ˆ‪ E = −(ae −α z + be − β z ) z‬داده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در آن ‪ b, a, β, α‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺜﺒﺖ اﻧﺪ و ‪ z‬ارﺗﻔﺎع از ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ) ‪ ρ( z‬را ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻌﻲ از ارﺗﻔﺎع ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎر ﻛﻞ ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ ﺳﺘﻮن ﻋﻤﻮدي ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﻣﻘﻄﻊ ‪ A‬از ‪ z = D‬ﺗﺎ‬
‫∞ = ‪ z‬را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺷﻜﻞ )‪ (4-40‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪G‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬از ﺷﻜﻞ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس دارﻳﻢ ‪ . ρ = ε D∇ ⋅ E‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫) ‪ρ ( z ) = ε D (α ae −α z + β b e −α z‬‬ ‫)‪(4-96‬‬

‫‪E‬‬ ‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﻜﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-40‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در روي‬
‫ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﻲ ‪) E ⋅ d a = D‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان از ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬرد‪ ،‬ﺷﺎر ﻣﻴﺪان در روي ﺳﻄﺢﻫﺎي‬
‫‪A‬‬ ‫ﺟﺎﻧﺒﻲ ﺷﻜﻞ )‪ (4-40‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬و ﺑﺮدار ﻳﻜﻪي ﺳﻄﺢ در روي آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻫﻢ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-40‬ﺳﺘﻮﻧﻲ از ﻫﻮا‬ ‫ﻋﻤﻮدﻧﺪ‪ (.‬در روي ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺳﺘﻮن ﻫﻮا‪ ،‬ﻣﻴﺪان ‪) E = D‬ﭼﻮن ﻣﻴﺪان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻤﺎﻳﻲ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع‬
‫ﻓﺮواﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ( اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪،‬‬
‫‪q enc‬‬
‫‪v∫ E ⋅ d a = −E (z‬‬
‫‪S‬‬
‫= ‪= D)A = (a + b )A‬‬
‫‪εD‬‬
‫⇒‬ ‫‪q enc = ε D (a + b )A‬‬ ‫)‪(4-97‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-18‬ﻣﻴﺪان اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﺑﺎردار‪ :‬ﻣﺜﺎل ‪ 4-8‬را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﻜﻞ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪) .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶﺗﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ دﻳﻮرژاﻧﺲ ﻣﻴﺪان ﺑﺮداري ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻴﺪان ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻛﺮل ﻣﻴﺪان را ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﺜﺎل ﭼﻮن‬
‫ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻫﻤﻮاره در ﻳﻚ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻣﻮردي ﻧﺪارد و ﻣﺎ آن را ﺑﺪﻫﻜﺎر ﺗﻘﺎرن ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻫﺴﺘﻴﻢ(‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬دﻳﻮرژاﻧﺲ در ﻣﺨﺘﺼﺎت اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪G‬‬ ‫∂ ‪1‬‬ ‫‪1 ∂E ϕ ∂E z‬‬
‫= ‪∇⋅E‬‬ ‫‪(rE r ) +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫)‪(4-98‬‬
‫‪r ∂r‬‬ ‫‪r ∂ϕ‬‬ ‫‪∂z‬‬
‫ﻣﺤﻮر ‪ z‬را در اﻣﺘﺪاد ﻣﺤﻮر اﺳﺘﻮاﻧﻪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﺎرن ﻣﺴﺌﻠﻪ ‪ E z = E φ = D‬اﻧﺪ )ﻣﻴﺪان ﺗﻨﻬﺎ در راﺳﺘﺎي ﺷﻌﺎﻋﻲ‬
‫اﺳﺖ( و ‪ E r‬ﻓﻘﻂ ﺗﺎﺑﻌﻲ از ‪ r‬اﺳﺖ؛ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺟﺰﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﻛﻞ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪G‬‬ ‫∂ ‪1‬‬ ‫‪1d‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪∇⋅E‬‬ ‫⇒ ‪(rE r ) + D + D‬‬ ‫) ‪(rE r ) = ρ (r‬‬ ‫)‪(4-99‬‬
‫‪r ∂r‬‬ ‫‪r dr‬‬ ‫‪εD‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﻧﺘﮕﺮالﮔﻴﺮي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺣﻞ ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪r′‬‬ ‫‪′‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪r‬‬
‫∫‬ ‫= ) ‪d ( rE r‬‬ ‫‪∫ε‬‬ ‫= ‪ρ ( r ′ ) ⇒ rE r − [ rE r ]r =D‬‬ ‫‪∫ ε ρ ( r ′) dr ′‬‬
‫‪r =D‬‬ ‫‪r =D‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪r =D‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪[ rE r ]r =D‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪r‬‬
‫)‪(4-100‬‬
‫‪r ′ ( kr ′ ) dr ′‬‬
‫‪ε D r ∫D‬‬
‫= ‪⇒ Er‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪r‬‬
‫ﭼﻮن ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ‪ r = D‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮط ﻣﺮزي ‪ [ rE r ]r =D = D‬ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا در اﻳﻦ ﺻﻮرت ) ‪ E r (r‬ﺗﺎﺑﻌﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻜﻴﻨﮕﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪1‬‬ ‫)‪(4-101‬‬
‫= ) ‪E r (r‬‬
‫‪ε Dr‬‬ ‫∫‬
‫‪D‬‬
‫= ‪kr ′2dr ′‬‬
‫‪3ε D‬‬
‫‪kr 2‬‬

‫ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﭘﺎﺳﺦ راﺑﻄﻪي )‪ (4-55‬اﺳﺖ و ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻚ را در ﻧﺎﺣﻴﻪي درون اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ 4 -4‬ﻳﻚ ﻛﺎرﺑﺮد ﻋﻤﻠﻲ‪ :‬ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه اﻟﻜﺘﺮواﺳﺘﺎﺗﻴﻚ‬

‫‪25‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه اﻟﻜﺘﺮواﺳﺘﺎﺗﻴﻚ وﺳﻴﻠﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﮔﺎز‪ ،‬ﻫﻮا و ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺎرهﻫﺎ را از آﻻﻳﻨﺪهﻫﺎي رﻳﺰ زدود‪ .‬اﻳﻦ‬
‫دﺳﺘﮕﺎه‪ ،‬ذرات آﻻﻳﻨﺪه را ﺑﺎردار ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺲ آﻧﻬﺎ را ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ از ﮔﺎز‪ ،‬ﻫﻮا و ﻳﺎ ﺷﺎره ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ‬
‫در ﻛﺎرﮔﺎهﻫﺎ ﺑﺮاي ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻫﻮا و در ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﺑﺮاي ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻫﻮاي ﻣﻨﺎزل اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-41‬ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ از‬

‫ﻣﻨﺒﻊ وﻟﺘﺎژ ﻗﻮي‬ ‫اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ از ﻳﻚ اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺑﻴﺮوﻧﻲ‬
‫ﻋﺎﻳﻖ‬ ‫ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻳﻚ ﺳﻴﻢ ﺑﺎ وﻟﺘﺎژ زﻳﺎد ﻣﺤﻮر آن‬
‫را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻴﺪﻫﺪ‪ .‬ﮔﺎز آﻟﻮده از ﻳﻚ اﻧﺘﻬﺎ وارد ﻣﻲﺷﻮد و ذرات آﻻﻳﻨﺪه‬
‫ﮔﺎز ﺧﺮوﺟﻲ‬ ‫در ﺑﺪﻧﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ زﻣﻴﻦِ اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺗﻪﻧﺸﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﮔﺎز‬
‫ﭘﺎﻻﻳﺶ ﺷﺪه از اﻧﺘﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ زﻳﺮ‬
‫اﻟﻜﺘﺮود ﺗﺨﻠﻴﻪ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ وﻟﺘﺎژ ﻫﺎﻟﻪاي از ذرات در اﻃﺮاف ﺳﻴﻢ ﻣﺮﻛﺰي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻫﺎﻟﻪ ﻳﻮنﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻳﻮن‬
‫ﮔﺎز‬ ‫ﻫﺎي ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺳﻴﻢ ﺟﺬب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻳﻮنﻫﺎي ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ‬
‫ورودي‬ ‫وزﻧﻪ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون راﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻳﻮنﻫﺎي راﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻪ ذرات‬
‫آﻻﻳﻨﺪه ﻣﻲﭼﺴﺒﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬وﻟﺘﺎژ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫آﻻﻳﻨﺪه‬ ‫اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﻲ زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻫﺎﻟﻪ را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ آن ﻗﺪر‬
‫زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﺮﻗﻪ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﺎﻟﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﻋﻤﺎل وﻟﺘﺎژ ﻣﺜﺒﺖ ﻳﺎ‬
‫ﻛﻴﺴﻪي ﺟﻤﻊ آورﻳ‪Ĥ‬ﻻﻳﻨﺪهﻫﺎ‬
‫ﻣﻨﻔﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺎﻟﻪاي ﻛﻪ ﻳﻮنﻫﺎي راﻧﺪه ﺷﺪهاش ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-41‬ﺷﻤﺎي ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻚ‬
‫ﻛﺎراﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد و آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺟﺮﻗﻪ زﻧﻲ آن ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻫﺎﻟﻪي ﻣﻨﻔﻲ ﺗﻮﺳﻂ اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي آزاد در اﻃﺮاف ﺳﻴﻢ ﻣﺮﻛﺰي آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻋﻤﺎل ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻗﻮي در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺳﻴﻢ ﻣﺮﻛﺰي‬
‫اﻳﻦ اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي آزاد را ﻣﻲراﻧﺪ و از ﺳﻴﻢ ﻣﺮﻛﺰي دور ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﮔﺎز ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺳﺒﺐ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻳﻮنﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ و اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي آزاد ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻳﻮنﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ ﺟﺬب ﺳﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻮرد آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﻴﻢ‪ ،‬اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي را آزاد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﻴﺮون‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺿﻌﻴﻒﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي‬
‫ﮔﺎز ﻣﻲﭼﺴﺒﻨﺪ و ﻳﻮنﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻮنﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻴﺮون ﻫﺎﻟﻪ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺣﺮﻛﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫اﺳﺘﻮاﻧﻪ‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎن ﻫﺎﻟﻪاي اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎه اﻟﻜﺘﺮواﺳﺘﺎﺗﻴﻚ اﺳﺘﻮاﻧﻪاي‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻴﺮون ﻫﺎﻟﻪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻧﻮع ﻳﻮن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫آﺳﺎﻧﻲ ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪ .‬در ﻣﺜﺎل ‪ 4-18‬و در راﺑﻄﻪ )‪ (4-99‬دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪1 d‬‬ ‫) ‪ρ (r‬‬
‫= ) ‪(rE r‬‬ ‫)‪(4-102‬‬
‫‪r dr‬‬ ‫‪εD‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ) ‪ ρ(r‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎي ﺣﺠﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻮنﻫﺎ ﺑﻪوﺟﻮد آوردهاﻧﺪ و ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻫﻢ ﺗﻨﻬﺎ در راﺳﺘﺎي ﺷﻌﺎع اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﻳﻮنﻫﺎ در ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در اﺛﺮ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﭘﻲدرﭘﻲ ﺷﺎن ﺑﺎ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﮔﺎز در ﻃﻮل ﻣﺴﻴﺮ‪ ،‬ﻛﻨﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﺗﺠﺮﺑﻲ‪،‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺳﻮق ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻳﻮنﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﺪت ﻣﻴﺪان ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪v = bE‬‬ ‫)‪(4-103‬‬

‫ﻛﻪ در آن ‪ b‬ﺛﺎﺑﺖ ﺳﻮق اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ ﭘﻮﺳﺘﻪ اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ ، A‬ﺷﻌﺎع ‪ r‬و ﺿﺨﺎﻣﺖ ‪ dr‬ﺑﺮاﺑﺮ ) ‪ dq = ρ A(2π rdr‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪26‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫درﺑﺎزه زﻣﺎﻧﻲ ‪ dt‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﺑﻪﻃﻮر ﺷﻌﺎﻋﻲ از ﺳﻄﺢ اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﻣﻲﮔﺬرﻧﺪ و در واﺣﺪ ﻃﻮل اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺟﺮﻳﺎن‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ i‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ )در آﻳﻨﺪه ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎ ‪ i ≡ dq dt‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد(‪ .‬ﭘﺲ‪،‬‬
‫‪1 dq‬‬ ‫‪dr‬‬
‫≡ ‪i‬‬ ‫‪= 2π r ρ‬‬ ‫‪= 2π r ρv = 2π r ρbE‬‬ ‫)‪(4-104‬‬
‫‪A dt‬‬ ‫‪dt‬‬
‫ﺑﺮاي ﺟﺮﻳﺎن ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎرﻫﺎ‪ i ،‬ﻣﻘﺪاري ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺴﺘﻘﻞ از ‪ r‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ‪ ρ‬را از راﺑﻄﻪ )‪ (4-102‬ﺣﺬف ﻛﺮد‪ .‬دارﻳﻢ‬
‫‪1 d‬‬ ‫⎞ ‪i ⎛ 1‬‬ ‫‪i‬‬
‫= ) ‪(rE‬‬ ‫⎜‬ ‫= ) ‪⎟ ⇒ (rE )d (rE‬‬ ‫‪rdr‬‬ ‫)‪(4-105‬‬
‫‪r dr‬‬ ‫⎠ ‪2πε Db ⎝ rE‬‬ ‫‪2πε Db‬‬
‫ﺑﺎ اﻧﺘﮕﺮالﮔﻴﺮي از ﻧﻘﻄﻪاي ﻛﻪ درﺳﺖ در ﭘﺲِ ﻫﺎﻟﻪ اﺳﺖ ) ‪ (r = r1 , E = E 1‬ﺗﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪، r‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫⎞ ‪i ⎛ r12‬‬
‫‪2‬‬
‫⎞ ‪⎛r‬‬
‫‪E =E ⎜ 1⎟ +‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫⎟ ‪⎜1 − 2‬‬ ‫)‪(4-106‬‬
‫⎠ ‪⎝ r ⎠ 2πε Db ⎝ r‬‬
‫‪1‬‬

‫ﺑﻪازاي ‪ r‬و ‪ i‬ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ ﻣﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺗﻘﺮﻳﺐ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪12‬‬
‫⎞ ‪⎛ 1‬‬
‫⎜ = ‪E‬‬ ‫⎟‬ ‫)‪(4-107‬‬
‫⎠ ‪⎝ 2πε D B‬‬

‫♦‬
‫‪ 4-5‬ﻗﻀﻴﻪي اِرﻧﺸﺎو‬
‫ﻗﻀﻴﻪ ارﻧﺸﺎو ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﺳﻮدﻣﻨﺪي از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪:‬‬
‫ﻗﻀﻴﻪ ‪ : 4-1‬در ﻧﺎﺣﻴﻪاي از ﻓﻀﺎ ﻛﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺻﻔﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻳﻚ ﺑﺎر آزﻣﻮن را ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮواﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ در‬
‫ﺗﺮازﻣﻨﺪي ﭘﺎﻳﺪار ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻴﺎن ﻫﻢارز اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﻴﻜﺮﺑﻨﺪي اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﺑﺎر آزﻣﻮن ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺮازﻣﻨﺪي ﭘﺎﻳﺪار اﻳﺠﺎد ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻳﻚ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي را در ﺗﺮازﻣﻨﺪي ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻳﻚ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫درﺳﺖ در ﻧﻴﻢراه ﺑﻴﻦ دو ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺎﻛﻦ ﻗﺮار دارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﺎري ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻜﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﺧﺎﻟﺺ ﺻﻔﺮ وارد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺮازﻣﻨﺪي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮازﻣﻨﺪي ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪك اﺧﺘﻼل در اﻳﻦ ﺗﺮازﻣﻨﺪي ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎر‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻜﺎن ﺗﺮازﻣﻨﺪي اوﻟﻴﻪاش ﺑﺮﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﻗﻀﻴﻪي ارﻧﺸﺎو را ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻫﻢ ﺑﻴﺎن ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﺮﻫﺎن ﺧﻠﻒ آن را ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﻓﺮض ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ P‬ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ زﻳﺮ‪ ،‬ﺧﻼف ﻗﻀﻴﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪ (1‬در ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻛﻮﭼﻜﻲ در ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬ﻫﻴﭻ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺰ ﺑﺎر آزﻣﻮن‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫)‪ (2‬در ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E = D‬اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬ﻧﻘﻄﻪي ﺗﺮازﻣﻨﺪي اﺳﺖ )در آﻧﺠﺎ ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺧﺎﻟﺺ ﺻﻔﺮ‬
‫اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ در ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬ﺑﺎر آزﻣﻮن ﻣﺜﺒﺖ در ﺗﺮازﻣﻨﺪي ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺎﺻﻠﻪي اﻧﺪﻛﻲ از ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺷﻜﻞ )‪ (4-41‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎر آزﻣﻮن ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان ﺑﺮون ﺳﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺛﺒﺎت‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻜﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس را ﺑﺮاي ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻛﻮﭼﻜﻲ در ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺷﺮطﻫﺎي )‪ (2‬و )‪ (3‬ﻻزم‬
‫ﻣﻲدارﻧﺪ ﻛﻪ در درون ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﺮط ﻧﺨﺴﺖ را ﻧﻘﺾ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪ‬

‫♦‬
‫‪Earnshaw’s Theorem‬‬

‫‪27‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫اﺛﺒﺎت ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺪﻳﻬﻲ ‪ E = D‬در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ را در ﻧﻈﺮ‬

‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻴﻢ(‪ .‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان در ﺷﻜﻞ )‪ (4-42‬ﺧﻄﻮط ﻣﻴﺪان ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي در ‪P‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬ﺑﺎري وﺟﻮد ﻧﺪارد )ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن‬
‫اﺧﺘﻼﻟﻲ در ﻣﻴﺪان ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺎرﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﻲﻛﻪ‬
‫‪P‬‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻴﺪان ‪ E‬را ﺑﺎر آزﻣﻮن در ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬اﻳﺠﺎد‬
‫ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ (.‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان اﻳﻦ آراﻳﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻬﺖﻫﺎ ﺑﻪﺳﻮي ‪ P‬و در ﺟﻬﺖﻫﺎي‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-42‬ﺷﺮط ﺗﺮازﻣﻨﺪي ﭘﺎﻳﺪار ﺑﺎر ﻣﺜﺒﺖ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺑﺪور از ‪ P‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﻴﻪي ارﻧﺸﺎو را ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ .‬در ﻓﺼﻞ ‪ 3‬دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ‪ V‬ﺑﻪﺻﻮرت ‪ V = − ∫ E ⋅ d s‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺎ دورﺷﺪن از ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ‪ V‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﭼﻪ ﺳﻮﻳﻲ از ﻧﻘﻄﻪي ‪P‬‬
‫دور ﺷﻮﻳﻢ( ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ‪:‬‬
‫در ﻧﺎﺣﻴﻪاي از ﻓﻀﺎ ﻛﻪ ﺗﻬﻲ از ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﻳﺎ ﻛﻤﻴﻨﻪ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻗﺼﻴﻪي ارﻧﺸﺎو ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-19‬ﺗﺮازﻣﻨﺪي ﭘﺎﻳﺪار ﺑﺎر‪ :‬ﺑﺎر ﻣﺜﺒﺖ ‪ Q‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ d‬از ﺑﺎﻻي ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪي ﺗﺨﺖ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ‬
‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ و ﻣﺜﺒﺖ ‪ σ‬ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫)اﻟﻒ(‪ :‬راﺑﻄﻪاي ﺑﺮداري ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺨﺘﺼﺎت ) ‪ ( x, y, z‬ﺑﺮاي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﻳﻦ آراﻳﻪ ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ‪) .‬ﻣﻜﺎن ﺑﺎر ‪ Q‬را در ‪ x = y = D‬و‬
‫‪ z = d‬ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﺪ‪.(.‬‬
‫)ب(‪ :‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ) ‪ ( x, y, z‬ﻧﻘﻄﻪاي را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ در آن ﻧﻘﻄﻪ ﻳﻚ ﺑﺎر آزﻣﻮن در ﺗﺮازﻣﻨﺪي اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ ﺗﺮازﻣﻨﺪي در اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﭘﺎﻳﺪار‬
‫اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار؟‬
‫ﺣﻞ )اﻟﻒ(‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﺻﻔﺤﻪي ﺑﺎردار و ﺑﺎر ‪ Q‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺟﻤﻊ ﺑﺮداري ﻣﻴﺪانﻫﺎي‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‪ ED = (σ 2ε D )zˆ ،‬و ﻣﻴﺪان ﺑﺎر ‪ Q‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ دارﻳﻢ‬
‫‪σ‬‬ ‫‪σ z‬‬ ‫)‪(4-108‬‬
‫= ‪ED‬‬ ‫= ˆ‪z‬‬
‫‪2ε D‬‬ ‫‪2ε D z‬‬
‫‪Q R‬‬ ‫ˆ‪Q x xˆ + y yˆ + (z − d ) z‬‬
‫= ‪EQ‬‬ ‫=‬ ‫)‪(4-109‬‬
‫‪4πε D R‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪4πε D x 2 + y 2 + ( z − d )2 3 2‬‬
‫‪3‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺑﺎر آزﻣﻮن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫⎫‬
‫= ‪E = ED + EQ‬‬
‫‪Q‬‬ ‫ˆ‪x xˆ + y y‬‬ ‫‪⎧σ‬‬
‫⎨‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪Q‬‬ ‫) ‪(z − d‬‬ ‫⎪‬
‫ˆ‪z‬‬
‫⎬‪32‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬
‫)‪(4-110‬‬
‫‪4πε D x 2 + y 2 + ( z − d )2‬‬ ‫‪32‬‬
‫‪⎩ 2ε D 4πε D x 2 + y 2 + ( z − d )2‬‬ ‫⎪‬
‫⎭‬
‫)ب(‪ :‬در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺮازﻣﻨﺪي ‪ E = D‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪:‬‬

‫‪28‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪Ex = D ⇒ x = D‬‬ ‫‪; Ey = D ⇒ y = D‬‬

‫‪Q‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪σ‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫)‪(4-111‬‬
‫⇒ ‪Ez = D‬‬ ‫=‬ ‫‪⇒⇒ z = d −‬‬ ‫> ‪; d2‬‬
‫) ‪4πε D (d − z‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2ε D‬‬ ‫‪2πσ‬‬ ‫‪2πσ‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﻀﻴﻪي ارﻧﺸﺎو‪ ،‬ﺗﺮازﻣﻨﺪي ﺑﺎر در اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪازاي ‪ d 2 < Q 2πσ‬ﻧﻘﻄﻪي ﺗﺮازﻣﻨﺪي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ 4-6‬رﺳﺎﻧﺎﻫﺎ‬
‫‪ 4-6-1‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫ﻣﻮاد ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺎ از اﺗﻢﻫﺎ و ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮاد را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮﺣﺴﺐ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﺸﺎن دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻛﺮد‪ .‬ﺟﺴﻢ ﺳﺨﺖ ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺎس ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي دو ﻧﻘﻄﻪي آن ﻫﻤﻮاره ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺷﺎره اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ را ﻧﺪارد و ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫ﺑﻴﻦ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي آن )ﺑﻴﻦ دو ﻧﻘﻄﻪي ﻣﺤﻴﻂ ﺷﺎره( ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان اﺟﺴﺎم را ﺑﺮ اﺳﺎس رﺳﺎﻧﻨﺪﮔﻲ ﮔﺮﻣﺎﻳﻲﺷﺎن دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي‬
‫ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ درس ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻣﻮاد را ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪي ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺗﻤﻲ و ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ آﻧﻬﺎ و واﻛﻨﺶﺷﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫در ﻣﻮادي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻴﺸﻪ ﻳﺎ ﻛﺎﻏﺬ‪ ،‬اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ ﺑﻪ اﺗﻢﻫﺎ واﺑﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻴﺎن اﺗﻢ و اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻟﻜﺘﺮون‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ آزاداﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺣﺮﻛﺘﻲ ﻛﻪ اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪون ﺟﺪا ﺷﺪن از اﺗﻢ ﺧﻮد‪،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺳﺎنﻫﺎي ﺟﺰﻳﻲ‬
‫ﺣﻮل اﺗﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮاد را ﻣﻮاد ﻧﺎرﺳﺎﻧﺎ ﻳﺎ ﻋﺎﻳﻖ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي از ﻣﻮاد وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺗﻤﻲ و‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲﺷﺎن اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ اﺗﻢ ﻳﺎ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻳﻚ ﻳﺎ دو اﻟﻜﺘﺮون از آن ﺟﺪا و آزاداﻧﻪ در ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺎده ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ ﺑﻪ اﺗﻢ و ﻣﻮﻟﻜﻮل ﺧﺎﺻﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ )در رﺳﺎﻧﺎﻫﺎي ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ آب ﻧﻤﻚ‪ ،‬ﻳﻮنﻫﺎ آزادﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ(‪ .‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪ‬
‫از ﻣﻮاد را رﺳﺎﻧﺎ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي رﺳﺎﻧﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ در آﻧﻬﺎ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬رﺳﺎﻧﺎي آرﻣﺎﻧﻲ ﻣﺤﻴﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ اﻟﻜﺘﺮون ﻛﺎﻣﻼَ آزاد دارد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ در واﻗﻌﻴﺖ رﺳﺎﻧﺎي آرﻣﺎﻧﻲ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد وﻟﻲ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮاد ﺑﻪ رﺳﺎﻧﺎي آرﻣﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ رﺳﺎﻧﺎ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي رﺳﺎﻧﺎي آرﻣﺎﻧﻲ را‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬رﺳﺎﻧﺎﻫﺎ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺧﺎﺻﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ در زﻳﺮ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﻤﺮد‪ .‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﺎﻻ از رﺳﺎﻧﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ ﻫﻤﺮاه ﺷﻮد ﺗﻌﺮﻳﻒ درﺳﺘﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ 4-6-2‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ رﺳﺎﻧﺎ‬

‫‪ :1‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در درون رﺳﺎﻧﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ از درون رﺳﺎﻧﺎ "ﮔﻮﺷﺖ" رﺳﺎﻧﺎﺳﺖ و ﻧﻪ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ رﺳﺎﻧﺎ اﺣﺎﻃﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﻪ در درون ﻳﻚ‬
‫ﺳﻄﺢ ﻛﺮوي ﻓﻠﺰي اﺣﺎﻃﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ "درون رﺳﺎﻧﺎ" ﻧﻴﺴﺖ و ﻟﺰوﻣﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣﻴﺪان در آﻧﺠﺎ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ ﺣﺘﻤﺎَ ﻣﻴﺪان در‬
‫درون ﻳﻚ ﮔﻮي ﻓﻠﺰي ﺗﻮﭘﺮ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا؟ اﮔﺮ ﻛﺮهي رﺳﺎﻧﺎي ﺗﻮﭘﺮي را در ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺧﺎرﺟﻲ ‪ ED‬ﻗﺮاردﻫﻴﺪ )ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﻛﻪ رﺳﺎﻧﺎ ﺷﻜﻞ ﻛﺮوي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻗﻄﻌﻪي رﺳﺎﻧﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن رﻓﺘﺎر را از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﮔﺰﻳﻨﻪي ﻛﺮه در اﻳﻨﺠﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻜﺎت آﺷﻨﺎﺳﺖ‪ (.‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ ED‬ﺑﻪ ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ آزاد رﺳﺎﻧﺎ ﻧﻴﺮو وارد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺮو‬
‫ﺑﺎرﻫﺎي آزاد ﻣﺜﺒﺖ را در راﺳﺘﺎي ﻣﻴﺪان وادار ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ و ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ راﻧﺪ‪) .‬در ﻋﻤﻞ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ ـ اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ ـ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﺎ ﻧﺒﻮد ﺑﺎر ﻣﻨﻔﻲ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎر ﺧﺎﻟﺺ در‬

‫‪29‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫آﻧﺠﺎ ﺟﺎ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻧﺒﻮد ﺑﺎر ﻣﻨﻔﻲ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﻌﺎدل وﺟﻮد ﺑﺎر ﻣﺜﺒﺖ در آن ﺳﻤﺖ اﺳﺖ‪ (.‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻟﺒﻪﻫﺎي رﺳﺎﻧﺎ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ در ﻟﺒﻪي ﺳﻤﺖ راﺳﺖ و ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ در ﻟﺒﻪي ﺳﻤﺖ‬
‫ﭼﭗ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ* ﻳﺎ ﺑﺎرﻫﺎي ﭘﻴﻮﻧﺪي† ﻣﻴﺪان ﺧﻮدﺷﺎن‪، E1 ،‬‬
‫را در ﺧﻼف ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان ﺧﺎرﺟﻲ ‪ ED‬ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ 4-43‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ(‪ .‬ﺑﺎ‬
‫اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﺎرﻫﺎ در دو ﺳﻮ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ‪ E1‬ﻗﻮيﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ ‪ ED‬ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫‪E1‬‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻴﺪان ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺪان اوﻟﻴﻪي ‪ ED‬را ﺣﺬف ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﺒﺎﺷﺖ‬
‫ﺑﺎرﻫﺎ در دو ﻃﺮف رﺳﺎﻧﺎ اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﺬف ﺷﺪن ﻣﻴﺪانﻫﺎ ﻛﺎﻣﻞ و ﻣﻴﺪان‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺮآﻳﻨﺪ در درون رﺳﺎﻧﺎ دﻗﻴﻘﺎَ ﺻﻔﺮ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺮﻳﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬در ﺣﻀﻮر ﻣﻴﺪان ﺧﺎرﺟﻲ ‪ ED‬ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﻲ آزاد رﺳﺎﻧﺎ ‪،‬آراﻳﺶ ﺧﻮد را‬
‫‪E = ED + E1‬‬ ‫ﭼﻨﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ از ﻧﻔﻮذ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ درون رﺳﺎﻧﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-43‬ﮔﻮي رﺳﺎﻧﺎ در ﻣﻴﺪان‬ ‫ﺗﺮازﻣﻨﺪي اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎ‪، Ein = ED + E1 = D ،‬‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺧﺎرﺟﻲ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺻﻔﺮ ﺷﻮد‪ .‬در ﺑﻴﺮون رﺳﺎﻧﺎ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E1‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﻴﺪان ﻳﻚ دوﻗﻄﺒﻲ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﺳﺖ و ﻣﻴﺪان ﻛﻞ در ﺑﻴﺮون از "ﮔﻮﺷﺖ" رﺳﺎﻧﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ EOut = ED + E1‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻔﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ :2‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺧﺎﻟﺺ در درون رﺳﺎﻧﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪G‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﺰاره ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ‪ ∇ ⋅ E = ρ ε D‬اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ در درون رﺳﺎﻧﺎ ‪ E = D‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ‪ ρ = D‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در درون رﺳﺎﻧﺎ ﺑﺎر وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪي‬
‫درون رﺳﺎﻧﺎ ﻣﻘﺪار ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﻲ دﻗﻴﻘﺎَ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺧﺎﻟﺺ در درون رﺳﺎﻧﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ : 3‬ﺑﺎرﻫﺎي اﺿﺎﻓﻲ در ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﭘﺨﺶ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﮔﺰاره ﺑﻴﺮدازﻳﻢ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮد را از "ﺑﺎر اﺿﺎﻓﻲ" ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﻢ‪ .‬ﻳﻚ رﺳﺎﻧﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﻣﺎدهي‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ از ﻧﻈﺮ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻲﺑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﺗﻢ از ﻧﻈﺮ ﺑﺎري ﺧﺘﺜﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﻪ روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎردار ﻛﺮد‪:‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ آن اﻓﺰود ﻳﺎ اﺗﻢﻫﺎي آن را ﻳﻮﻧﻴﺪه ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺎﻳﺪ در ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎ ﺻﻔﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ در ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻫﺮ ﺑﺎر اﺿﺎﻓﻲ ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه )ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺜﺒﺖ ﻳﺎ ﻣﻨﻔﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ( در ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﭘﺨﺶ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻳﻚ دﻟﻴﻞ ﺳﺎده اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﺎرﻫﺎ در ﺣﺠﻢ )ﻳﺎ ﮔﻮﺷﺖ( رﺳﺎﻧﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﺟﺰ ﺳﻄﺢ آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ‬
‫دﻟﻴﻞ ﭼﻨﺪان ﺧﻮﺑﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان دﻟﻴﻞ ﺑﻬﺘﺮي را ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ در‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ‪S‬‬
‫درون رﺳﺎﻧﺎ ﺑﺎر ﺧﺎﻟﺺ اﺿﺎﻓﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬در درون رﺳﺎﻧﺎ ﺳﻄﺢ ﮔﻮﺳﻲ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-44‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‬
‫‪q enc‬‬
‫= ‪v∫ E ⋅ d a‬‬
‫‪S‬‬
‫‪εD‬‬
‫)‪(4-112‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-44‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس در درون رﺳﺎﻧﺎ‬ ‫ﭼﻮن ﺳﻤﺖ راﺳﺖ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺻﻔﺮ ﻧﻴﺴﺖ ) ‪ ( q enc ≠ D‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻫﻢ در‬

‫*‬
‫‪induced charges‬‬
‫†‬
‫‪bound charges‬‬

‫‪30‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫درون رﺳﺎﻧﺎ ﺻﻔﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد واﻳﻦ ﺑﺎ وﻳﮋﮔﻲ ﻧﺨﺴﺖ رﺳﺎﻧﺎ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎرﻫﺎي اﺿﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﻄﺢ‬
‫رﺳﺎﻧﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮ از ﭘﻴﻜﺮﺑﻨﺪي اﻧﺮژي ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي آزاد دﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ وﻗﺘﻲ ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺮژياش در‬
‫ﻛﻤﻴﻨﻪي ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر در ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ وﻳﮋﮔﻲ ‪ 3‬ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺮژي‬
‫اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ ﺟﺴﻤﻲ ﺑﺎ ﺑﺎر ﻛﻞ ‪ Q‬و ﺑﺎ ﺷﻜﻞ ﺧﺎﺻﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻤﻴﻨﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ در روي ﺳﻄﺢ آن ﺗﻮزﻳﻊ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي اﻧﺮژي آراﻳﻪي ﺑﺎري را آﻣﻮﺧﺘﻴﻢ‪ ،‬در ﻓﺼﻞ ‪ 5‬ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد ﻛﻪ در ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬و ﺑﺎر ﻛﻞ‬
‫‪ Q‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﺎر در ﺳﻄﺢ آن ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﻮد اﻧﺮژي ﻛﻤﺘﺮ از وﻗﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﺎر درﺣﺠﻢ ﻛﺮه ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ 4‬در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط روي ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﺑﺮ ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻤﺎﺳﻲ ﻣﻴﺪان در‬
‫ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‬
‫اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ در ﺷﻜﻞ )‪ (4-45‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻴﺪان در آﻏﺎز‬
‫‪E‬‬
‫ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻤﺎس ﺑﺮ رﺳﺎﻧﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻮﻟﻔﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎي‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ رﺳﺎﻧﺎ آراﻳﺶ ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻤﺎﺳﻲ را در روي‬
‫ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﺣﺬف ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر از ﻧﻔﻮذ ﻣﻴﺪان ﺑﻪ درون رﺳﺎﻧﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ در درون رﺳﺎﻧﺎ ﻣﻴﺪان ﺻﻔﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻴﺪان ﺑﺮ ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ‬
‫ﻋﻤﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺷﺎرش داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﭼﻮن ﺑﻪ ﺟﺴﻢ رﺳﺎﻧﺎ‬
‫ﻣﺤﺪود اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-45‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ‬ ‫اﻳﻨﻚ ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻤﺎﺳﻲ ﻣﻴﺪان در ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﺻﻔﺮ‬
‫ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎي ﻣﻨﺰوي ﺻﻔﺮ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎي اﺿﺎﻓﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺗﺰرﻳﻖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ( در ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻧﺘﮕﺮال ﺧﻂ‬
‫را در روي ﺧﻢ ﺑﺴﺘﻪي ﺷﻜﻞ )‪ (4-46‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻳﻚ ﻣﻴﺪان ﭘﺎﻳﺴﺘﺎر اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺘﮕﺮال ﺧﻂ آن‬ ‫∫‪v‬‬
‫‪L‬‬
‫‪E ⋅d s‬‬
‫روي ﺧﻢ ﺑﺴﺘﻪي ‪ abcda‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫∫‪v‬‬ ‫‪E ⋅ d s = E t ( ΔA ) − E n ( Δx ′ ) + D ( ΔA′ ) + E n ( Δx ) = D‬‬ ‫)‪(4-113‬‬

‫‪abcda‬‬

‫‪ E n‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﻤﻮدي و ‪ E t‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻤﺎﺳﻲ ﻣﻴﺪان اﻧﺪ و ﻗﺴﻤﺖ ‪ ab‬را ﻣﻮازي ﺑﺎ ‪ E t‬ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻳﻢ‪ .‬ﺿﺮﻳﺐ ‪ ΔA′‬در راﺑﻄﻪي ﺑﺎﻻ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎره ﻣﺴﻴﺮ ‪ cd‬در درون رﺳﺎﻧﺎﺳﺖ و در آﻧﺠﺎ ﻣﻴﺪان‬
‫‪En‬‬ ‫‪Et b‬‬ ‫‪Δx ′‬‬
‫ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪c‬‬ ‫در ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺪي ‪ Δx → D‬و ‪) Δx ′ → D‬ﻳﻌﻨﻲ در ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ( ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي دوم و‬
‫‪ΔA‬‬
‫‪ΔA ′‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم ﺻﻔﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ . E n ( Δx ) = E n ( Δx ′ ) = D :‬ﭼﻮن ‪ ΔA‬ﻃﻮﻟﻲ ﻣﺤﺪود و‬
‫‪a‬‬ ‫ﻏﻴﺮ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻤﺎﺳﻲ ﻣﻴﺪان‪ ، E t ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﻄﺢ‬
‫رﺳﺎﻧﺎ‬
‫‪Δx‬‬ ‫‪d‬‬ ‫رﺳﺎﻧﺎ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺗﺮازﻣﻨﺪي‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-46‬ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي ﻣﻤﺎﺳﻲ و ﻋﻤﻮدي‬ ‫اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻚ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﻫﻢﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ادﻋﺎ‪ ،‬دو ﻧﻘﻄﻪي‬
‫ﻣﻴﺪان در ﺑﻴﺮون رﺳﺎﻧﺎ‬ ‫‪ A‬و ‪ B‬را در روي ﺳﻄﺢ ﻳﻚ رﺳﺎﻧﺎ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻤﺎﺳﻲ در‬
‫ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ ، E t = D ،‬اﺧﺘﻼف ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ ﻫﻢ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ دارﻳﻢ‬

‫‪31‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪B‬‬
‫‪V B −V A = − ∫ E ⋅ d s = D‬‬ ‫)‪(4-114‬‬
‫‪A‬‬

‫)ﭼﻮن ‪ E‬ﺑﺮ ‪ d s‬ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ (.‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ V A =V B ،‬و دو ﻧﻘﻄﻪ در ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻳﻜﺴﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻧﺸﺎن دادﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان در ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ و ﻣﻘﺪار آن در ﺑﻴﺮون‬
‫رﺳﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺟﺴﻢ رﺳﺎﻧﺎ و ﺑﺎرﻫﺎي روي آن ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫درﺳﺖ در روي رﺳﺎﻧﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟ از ﺷﻜﻞ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﻣﻲﺗﻮان‬
‫اﺳﺘﻔﺎده و ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را درﺳﺖ در ﺑﻴﺮون رﺳﺎﻧﺎ ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪ :‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬
‫اﺳﺘﻮاﻧﻪاي را در ﺷﻜﻞ )‪ (4-47‬در ﻧﻄﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس در‬
‫درون رﺳﺎﻧﺎ ﻗﺮار دارد‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻣﻴﺪان ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از اﻳﻦ ﺳﻄﺢ‬
‫ﮔﻮس را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬دارﻳﻢ‬
‫‪σA‬‬ ‫‪σ‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-47‬ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي‬ ‫= ‪Φ E = v∫ E ⋅ d a = E n A + (D) ⋅ A‬‬ ‫= ‪⇒ En‬‬ ‫)‪(4-115‬‬
‫ﻣﻴﺪان درﺳﺖ در ﺑﻴﺮون ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ‬ ‫‪S‬‬
‫‪εD‬‬ ‫‪εD‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺟﺴﻢ رﺳﺎﻧﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﺻﻔﺤﻪي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده و ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي‪ ،‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻫﻢ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﻤﻮدي ﻣﻴﺪان در روي‬
‫ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﮔﺴﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ درﺳﺖ در زﻳﺮ ﺳﻄﺢ ﺻﻔﺮ و درﺳﺖ در ﺑﻴﺮون آن ‪ σ ε D‬اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪σ‬‬ ‫‪σ‬‬ ‫)‪(4-116‬‬
‫= ) ‪ΔE n = E n( + ) − E n( −‬‬ ‫= ‪−D‬‬
‫‪εD‬‬ ‫‪εD‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻮﻟﻔﻪي اﻓﻘﻲ ﻣﻴﺪان از اﻳﻦ ﮔﺴﺴﺘﮕﻲ رﻧﺞ ﻧﻤﻲﺑﺮد‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪي اﻓﻘﻲ ﻣﻴﺪان درﺳﺖ در زﻳﺮ و درﺳﺖ در ﺑﺎﻻي ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﺻﻔﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦﻫﺎ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي رﺳﺎﻧﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺑﺰار ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﻲ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ )ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس( را ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن آﻣﻮﺧﺘﻪاﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ‪ ،‬در ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي رﺳﺎﻧﺎ ﻫﻢ ﺻﺎدق اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ 4-6-3‬ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ‬
‫ﻳﻚ ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﻛﻠﻔﺖ رﺳﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﺷﻌﺎع دروﻧﻲ ‪ a‬و ﺷﻌﺎع ﺑﻴﺮوﻧﻲ ‪ b‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﭘﻮﺳﺘﻪ از ﻧﻈﺮ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺧﻨﺜﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ‪ +q‬را در ﻣﺮﻛﺰ ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي )ﻛﺎواك( ﻗﺮار دﻫﻴﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ .(4-48‬ﺑﺎر ‪ +q‬در‬
‫درون ﻛﺎواك ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺘﻪي رﺳﺎﻧﺎ در اﻳﻦ ﻣﻴﺪان‬
‫‪a‬‬
‫‪b‬‬ ‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫‪+q‬‬
‫ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺳﻄﺢ دروﻧﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺣﺮﻛﺖ و در روي آن اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ از ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻣﻴﺪان ﺑﻪ درون رﺳﺎﻧﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷﻮد )اﻟﺒﺘﻪ اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺑﺎر در روي ﺳﻄﺢ دروﻧﻲ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬
‫اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان در رﺳﺎﻧﺎ ﺻﻔﺮ ﺷﻮد(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎ ﻣﻘﺪاري ﺑﺎر ﻣﺜﺒﺖ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-48‬ﭘﻮﺳﺘﻪي رﺳﺎﻧﺎ و‬
‫ﺧﺎﻟﺺ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ )ﺑﺎرﻫﺎي اﺿﺎﻓﻲ(‪ .‬ﭼﻮن در ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎ ‪ ρ = D‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ‬
‫ﺑﺎر ‪ +q‬در ﻣﺮﻛﺰ آن‬
‫ﺧﺎﻟﺺ ﻫﻢ ﻣﺠﺒﻮرﻧﺪ روي ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫در ﺳﻄﺢ دروﻧﻲ و ﺑﻴﺮوﻧﻲ رﺳﺎﻧﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ در ﺷﻜﻞ )‪ (4-49‬ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ ﻧﺸﺎن داده‬

‫‪32‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ‪ :‬در روي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺳﻄﺢﻫﺎي دروﻧﻲ وﺑﻴﺮوﻧﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪي رﺳﺎﻧﺎي ﻛﺮوي ﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﺎر اﻟﻘﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارد؟‬
‫اﮔﺮ ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﻛﺮوي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ a < r < b‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در درون آن ﻋﺒﺎرت از ﺑﺎر ‪+q‬‬
‫‪+‬‬ ‫ﻛﻪ در ﻣﺮﻛﺰ اﺳﺖ و ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ ‪ q ′‬ﻛﻪ در ﺳﻄﺢ دروﻧﻲ رﺳﺎﻧﺎ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪++ +++‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪+‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪r‬‬
‫‪a‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪v∫ E ⋅ d a = ε‬‬ ‫= ‪q enc‬‬ ‫) ‪(q + q ′‬‬ ‫)‪(4-117‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪εD‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+q‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪D‬‬

‫‪+‬‬ ‫ﻛﻪ در آن ‪ q ′‬ﺑﺎر ﻛﻞ اﻟﻘﺎﻳﻲ در ﺳﻄﺢ دروﻧﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻴﺪان در ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎ‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺘﮕﺮال ﺳﻤﺖ ﭼﭗ راﺑﻄﻪي ﺑﺎﻻ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪+ + + ++‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪D = v∫ E ⋅ d a‬‬ ‫= ‪q enc‬‬ ‫) ‪(q + q ′‬‬ ‫⇒‬ ‫‪q ′ = −q‬‬ ‫)‪(4-118‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-49‬ﭘﻮﺳﺘﻪي رﺳﺎﻧﺎ و‬ ‫‪εD‬‬ ‫‪εD‬‬
‫ﺑﺎر ‪ +q‬در ﻣﺮﻛﺰ آن‬ ‫و ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ در روي ﺳﻄﺢ دروﻧﻲ ) ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ ( a‬ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪q‬‬
‫‪σa = −‬‬ ‫)‪(4-119‬‬
‫‪4π a 2‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ و در ﺳﻄﺢ دروﻧﻲ آن ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ از ﻧﻔﻮذ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎر ‪ +q‬ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺖ‬
‫رﺳﺎﻧﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﺑﺎر ﻣﺜﺒﺖ در ﭘﻮﺳﺘﻪ ﭘﺪﻳﺪ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎرﻫﺎي اﺿﺎﻓﻲ در ﺳﻄﺢ‬
‫ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ در ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪي رﺳﺎﻧﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪q‬‬
‫‪σb = +‬‬ ‫)‪(4-120‬‬
‫‪4π a 2‬‬

‫‪++ + + + + +‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-20‬رﺳﺎﻧﺎي ﺑﺎردار و ﻛﺎواك‪ :‬رﺳﺎﻧﺎﻳﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪(4-50‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+ +‬‬ ‫داراي ﺑﺎر ﺧﺎﻟﺺ ‪ +Q‬اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ رﺳﺎﻧﺎ ﻛﺎواﻛﻲ وﺟﻮد دارد و در‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪− −−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫درون ﻛﺎواك ﺑﺎر ‪ q‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﺎر در ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺮوﻧﻲ رﺳﺎﻧﺎ‬
‫‪+‬‬ ‫‪− + −‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪− q −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫وﺟﻮد دارد؟‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ﺣﻞ‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎر ﻛﻞ‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪++‬‬ ‫‪+‬‬ ‫درون ﺳﻄﺢ ﮔﻮس در ﺷﻜﻞ )‪ (4-50‬ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺻﻔﺮ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﻲ‬
‫‪+ ++ ++‬‬ ‫‪++‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎر ‪ −q‬در دﻳﻮاره ﻫﺎي ﻛﺎواك اﻟﻘﺎء ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺎر رﺳﺎﻧﺎ‬
‫‪+ +‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-50‬رﺳﺎﻧﺎ و ﻛﺎواك‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ‪ Q‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎر ﻛﻞ در روي ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺮوﻧﻲ رﺳﺎﻧﺎ ‪ Q + q‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻳﻜﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ رﺳﺎﻧﺎﻫﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ در درون رﺳﺎﻧﺎ ﻛﺎواك‬
‫ﺧﺎﻟﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪) ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ ((4-51‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬ﻫﻢ در درون‬
‫ﻛﺎواك ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﺎواك و رﺳﺎﻧﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫اﻧﺪ و رﺳﺎﻧﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎردار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻀﻴﻪ‬
‫ارﻧﺸﺎو ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻗﻀﻴﻪ را در ﻣﻮرد ﻛﺎواك ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-51‬رﺳﺎﻧﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻛﺎواك ﺗﻬﻲ‬ ‫ﭼﻮن ﻛﺎواك ﺗﻬﻲ اﺳﺖ ؛ ﻗﻀﻴﻪي ارﻧﺸﺎو ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‬

‫‪33‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﻳﺎ ﻛﻤﻴﻨﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻳﻮارهﻫﺎي ﻛﺎواك ﺳﻄﺢ ﻫﻢﭘﺘﺎﻧﺴﻞ اﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن در ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎ ‪ E = D‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ‬
‫در ﻓﻀﺎي ﻛﺎواك ﻣﺘﻔﺎوت از ﻣﻘﺪار آن در دﻳﻮارهﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻘﻄﻪاي ﺑﻪ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ ﻳﺎ ﻛﻤﻴﻨﻪي ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻗﻀﻴﻪي ارﻧﺸﺎو در ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎي ﻛﺎواك ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻴﺪان در درون‬
‫‪JJJJG‬‬
‫ﻛﺎواك ﺧﺎﻟﻲ ‪ E = −∇V = D‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در روي دﻳﻮارهﻫﺎي ﻛﺎواك ﻫﻢ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ رﺳﺎﻧﺎ ﺑﺎردار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ در روي ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺮوﻧﻲ رﺳﺎﻧﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎي آن‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ در درون ﻛﺎواك‪ ،‬ﺻﻔﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻛﺎواك ﺧﺎﻟﻲ از ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺜﺎلﻫﺎي‬
‫‪ 4-19‬و ‪ 4-20‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و در ﺳﻄﺢ دروﻧﻲ رﺳﺎﻧﺎ ﻫﻢ ﺑﺎر اﻟﻘﺎﻳﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﺪﻫﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ در درون ﻛﺎواك ﺷﻜﻞ )‪ (4-51‬رﺳﺎﻧﺎي ﺑﺎردار ‪ A‬را ﻗﺮار داده ﺑﺎﺷﻴﻢ؛ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫در درون ﻛﺎواك دﻳﮕﺮ ﺻﻔﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در آﻏﺎز اﻳﻦ ﺑﺨﺶ دﻳﺪﻳﻢ در روي دﻳﻮارهﻫﺎي ﻛﺎواك )ﺳﻄﺢ دروﻧﻲ رﺳﺎﻧﺎي‬
‫اﺻﻠﻲ( ﻣﻘﺪاري ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ اﻟﻘﺎء ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ روي ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺮوﻧﻲ رﺳﺎﻧﺎي اﺻﻠﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ اﻟﻘﺎء ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻴﺪان درون‬
‫ﻛﺎواك را ﻣﻲﺗﻮان ﺗﺮﻛﻴﺐ دو ﻣﻴﺪان داﻧﺴﺖ‪ Eext (1) :‬ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﺎرﻫﺎي ﺧﺎرج از ﻛﺎواك‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ روي ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺮوﻧﻲ‬
‫رﺳﺎﻧﺎي اﺻﻠﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺎرﻫﺎ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺧﺎرج رﺳﺎﻧﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورﻧﺪ‪ Eint (2) .‬ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در روي رﺳﺎﻧﺎي ‪ A‬واﻗﻊ در داﺧﻞ ﻛﺎواك و ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ روي ﺳﻄﺢ ﻛﺎوك اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﻤﻮاره ‪ Eext‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‬
‫)زﻳﺮا اﻳﻦ ﻣﻴﺪان ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﻛﺎواك ﺑﺮﺳﺪ( ﭘﺲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان در درون ﻛﺎوك دﻗﻴﻘﺎَ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﻴﺪان ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺎرﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در روي رﺳﺎﻧﺎي ‪ A‬اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ رﺳﺎﻧﺎي ‪ A‬از اﺛﺮ ﺑﺎرﻫﺎ و ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ رﺳﺎﻧﺎي اﺻﻠﻲ ﺳﭙﺮي ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ رﺳﺎﻧﺎي ‪ A‬از اﺛﺮﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﺑﻴﺮوﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬دﻗﻴﻘﺎَ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺰار ﺣﺴﺎس اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ و اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ در ﺟﻌﺒﻪﻫﺎي ﻓﻠﺰي ﺟﺎ ﺳﺎزي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺟﻌﺒﻪي ﻛﺎﻣﭙﻴﻮﺗﺮﻫﺎي ﺷﺨﺼﻲ‬
‫را از ﺟﻨﺲ ﻓﻠﺰ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻜﺎنﻫﺎﺋﻲﻛﻪ آذرﺧﺶ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد را در درون اﺗﻮﻣﺒﻴﻞ‪ ،‬از ﺧﻄﺮ ﺻﺎﻋﻘﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ در ﻓﻀﺎي آزاد ﺑﺎﺷﻴﻢ )اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺻﺎﻋﻘﻪ ﺑﻪ ﺑﺪﻧﻪي اﺗﻮﻣﺒﻴﻞ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آن را ﺗﺎ ﺣﺪ ﺳﻮزان‬
‫ﮔﺮم ﻛﻨﺪ وﻟﻲ ﺑﺮق ﮔﺮﻓﺘﮕﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻄﺮ ﺳﻮﺧﺘﮕﻲ و ﻛﺒﺎب ﺷﺪن وﺟﻮد دارد‪(.‬‬
‫ﻣﺎﻳﻜﻞ ﻓﺎراده♦ در ﺳﺎل ‪ 1838‬ﺑﺎ آزﻣﺎﻳﺸﻲ وﺟﻮد ﺳﭙﺮ اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻚ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬او ﻗﻔﺲ ﻓﻠﺰي ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﭼﻬﺎر ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و آن را ﺑﺮ روي ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﻋﺎﻳﻖ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺎراده در درون ﻗﻔﺲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﺗﺨﻠﻴﻪي ﺟﺮﻗﻪاي ﺑﺎ وﻟﺘﺎژ ﺑﺎﻻ‪،‬‬
‫ﻗﻔﺲ را ﺑﺎردار ﻛﺮد‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن وﻟﺘﺎژ ﺑﺎﻻ ‪ ،‬ﻓﺎراده در درون ﻗﻔﺲ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬درون ﻗﻔﺲ ﺑﺎ ﺟﻨﺲ رﺳﺎﻧﺎي دﻳﻮارهﻫﺎ‬
‫از اﺛﺮ ﻣﻴﺪانﻫﺎ و ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻴﺮوﻧﻲ در اﻣﺎن ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-21‬ﻛﺮهي رﺳﺎﻧﺎ ﺑﺎ ﻛﺎواك ﻧﺎﺗُﻬﻲ‪ :‬در ﺷﻜﻞ ) ‪ ( 4-52‬ﻛﺮهي رﺳﺎﻧﺎي‬

‫‪P‬‬
‫‪r‬‬ ‫ﺑﺪون ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در درون ﻛﺮه‪ ،‬ﻛﺎواﻛﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دﻟﺨﻮاه‬
‫‪−q‬‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬درون ﻛﺎواك ﺑﺎر ‪ q‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﺑﻴﺮون ﻛﺮه )در‬
‫‪q‬‬
‫‪+q‬‬ ‫ﻧﻘﻄﻪي ‪ ( P‬ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ؟‬
‫ﺣﻞ‪ :‬در ﻧﮕﺎه ﻧﺨﺴﺖ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﺎواك وﻣﻜﺎن ﺑﺎر ‪+ q‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-52‬ﻣﻴﺪان رﺳﺎﻧﺎ ﺑﺎ ﻛﺎواك ﻧﺎﺗﻬﻲ‬ ‫در درون آن ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ˆ‪ (q 4πε D r 2 )r‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫♦‬
‫‪Michael Faraday‬‬

‫‪34‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﺎواك و ﻣﻜﺎن ﺑﺎر درون آن ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد‪ .‬رﺳﺎﻧﺎ ﺗﻤﺎم اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻛﺎواك را از ﻣﺎ )ﺑﺮاي ﺑﻴﺮون‬
‫ﻛﺮه( ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎر ﻛﻞ درون ﻛﺎواك را آﺷﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ ﺑﺎر ‪ + q‬دردرون ﻛﺎواك ﺑﺎر ‪ − q‬را روي دﻳﻮارهي‬
‫ﻛﺎواك اﻟﻘﺎء ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر اﻟﻘﺎﻳﻲ ﭼﻨﺎن ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻴﺪان آن‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﺑﻴﺮون ﻛﺎوك )ﻳﻌﻨﻲ در درون رﺳﺎﻧﺎ( اﺛﺮ‬
‫ﻣﻴﺪان ﺑﺎر ‪ + q‬را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﭼﻮن رﺳﺎﻧﺎ ﺑﺎر ﺧﺎﻟﺺ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎي اﺿﺎﻓﻲ ‪ + q‬ﻣﺠﺒﻮرﻧﺪ در ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻛﺮه ﺑﻪﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬
‫ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻮزﻳﻊ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ زﻳﺮا آﺛﺎر ﻏﻴﺮ ﺗﻘﺎرﻧﻲ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ‪ + q‬ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎر اﻟﻘﺎﻳﻲ ‪ − q‬در ﺳﻄﺢ ﻛﺎواك از ﺑﻴﻦ‬
‫ﻣﻲرود‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻣﻴﺪان ﺑﺎرﻫﺎي اﺿﺎﻓﻲ ‪ + q‬در روي ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻛﺮه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان آن ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ و از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ˆ‪ (q 4πε D r 2 )r‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-22‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪي رﺳﺎﻧﺎي ﻛﺮوي‪ :‬ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﺷﻜﻞ )‪ (4-53‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﺷﻌﺎع دروﻧﻲ و ﺑﻴﺮوﻧﻲ‬
‫آن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ a‬و ‪ b‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺮﻛﺰ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎر ‪ +q‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﻫﺎي )اﻟﻒ(‪) ، r < a :‬ب(‪ a < r < b :‬و )پ(‪ r > b :‬ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪a‬‬
‫‪b‬‬ ‫ﺣﻞ‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪+q‬‬
‫‪1 q‬‬
‫=‪E‬‬ ‫; ˆ‪r‬‬ ‫‪r <a‬‬ ‫)‪(4-121‬‬
‫‪4πε D r 2‬‬
‫‪E=D ,‬‬ ‫‪a < r <b‬‬ ‫درون رﺳﺎﻧﺎ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-53‬ﭘﻮﺳﺘﻪي رﺳﺎﻧﺎ و‬ ‫)‪(4-122‬‬
‫‪1 q‬‬
‫=‪E‬‬ ‫ˆ‪r‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪r >b‬‬ ‫)‪4-124‬‬
‫ﺑﺎر ‪ +q‬در ﻣﺮﻛﺰ آن‬ ‫‪4πε D r 2‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-23‬ﻛﺮهي رﺳﺎﻧﺎي ﺗﻮﭘﺮ و ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛُﻠُﻔﺖ‪ :‬ﻛﺮهاي ﻓﻠﺰي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬داراي ﺑﺎر ‪ q‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺮه ﺑﺎ ﻳﻚ ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي‬
‫ﻓﻠﺰي ﺿﺨﻴﻢ ﺑﻪ ﺷﻌﺎع دروﻧﻲ ‪ a‬و ﺷﻌﺎع ﺑﻴﺮوﻧﻲ ‪ b‬در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ‪.(4-54‬‬
‫ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻓﻠﺰي ﺑﺪون ﺑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪a‬‬
‫‪b‬‬ ‫)اﻟﻒ(‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫‪R‬‬
‫‪q‬‬ ‫)ب(‪ :‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ‪ σ‬را در ‪ a , R‬و ‪ b‬ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ )اﻟﻒ(‪ :‬در ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪) ، r < R‬درون ﻛﺮهي رﺳﺎﻧﺎ ( ﻣﻴﺪان ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪ R < r < a‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس دارﻳﻢ ˆ‪. (q 4πε D r 2 )r‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-54‬ﻛﺮهي ﺑﺎردار‬ ‫در درون ﭘﻮﺳﺘﻪ‪ ، a < r < b ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ‪ E = D‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎﺳﺖ‪ .‬و‬
‫و ﭘﻮﺳﺘﻪي رﺳﺎﻧﺎ‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪ r > b‬ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ˆ‪ E = (q 4πε D r 2 )r‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ب(‪ :‬ﺑﺎر ‪ q‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ روي ﺳﻄﺢ ﻛﺮهي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ σ R = q 4π R 2‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﮔﻮس و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎلﻫﺎي ‪ 4-21‬و ‪ 4-20‬ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ در ﺳﻄﻮح دروﻧﻲ و ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬
‫‪q‬‬ ‫‪q‬‬
‫‪σa = −‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪σb‬‬ ‫)‪(4-125‬‬
‫‪4π a‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4π b 2‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺟﻤﻊ ﻛﻞ ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ ﻫﻤﻮاره ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺑﺎر ﻛﻞ اﻟﻘﺎﻳﻲ در روي ﺳﻄﺢ داﺧﻠﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫‪35‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪ q a = σ a ( 4π a 2 ) = −q‬اﺳﺖ و ﺑﺎر اﻟﻘﺎﻳﻲ ﻛﻞ در روي ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ qb = σ b ( 4π b 2 ) = +q‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪،‬‬
‫‪ q a + qb = D‬اﺳﺖ‪♣.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-24‬دو ﻛﺎواك ﺑﺎردار در درون ﻛﺮهي رﺳﺎﻧﺎ‪ :‬در درون ﻛﺮهي رﺳﺎﻧﺎي ﺑﻲﺑﺎر ‪ A‬ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-55‬دو‬
‫‪r R‬‬ ‫ﻛﺎواك ﻛﺮوي ﺑﺎ ﺷﻌﺎعﻫﺎي ‪ b‬و ‪ c‬اﻳﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺮﻛﺰ ﻫﺮ ﻳﻚ اﻳﻦ‬
‫ﻛﺎواكﻫﺎ ﺑﺎرﻫﺎي ﻧﻘﻄﻪاي ‪ qb‬و ‪ qc‬ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫)اﻟﻒ(‪ :‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻄﺤﻲ ‪ σ c ، σ b‬و ‪ σ R‬را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫‪b‬‬
‫‪qb‬‬ ‫)ب(‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﺑﻴﺮون رﺳﺎﻧﺎ ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫‪c‬‬
‫‪qc‬‬ ‫‪qd‬‬ ‫)پ(‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در درون ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻛﺎواكﻫﺎ ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪R‬‬ ‫)ت(‪ :‬ﭼﻪ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﺑﻪ ‪ qb‬و ‪ qc‬وارد ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫)ج(‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺎر ‪ q a‬را ﺑﻪ رﺳﺎﻧﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﺪام ﻳﻚ از ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-55‬دو ﻛﺎواك در ﻳﻚ رﺳﺎﻧﺎي ﻛﺮوي‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؟‬
‫)چ(‪ :‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي دور ‪ ( r  R ) r‬ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ‪ q d‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﭼﻪ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﺮهي ‪ A‬و ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺑﺎرﻫﺎي ‪qc ، qb‬‬
‫و ‪ q d‬وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﺪام ﻧﻴﺮو ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ‪ r‬ﺧﻴﻠﻲ دور اﺳﺖ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد ؟‬
‫ﺣﻞ )اﻟﻒ(‪ :‬ﺑﺎرﻫﺎي ‪ qb‬و ‪) q c‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻫﺮ دو ﻣﺜﺒﺖ اﻧﺪ( در روي‬
‫دﻳﻮارهﻫﺎي ﻛﺎواكﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺎرﻫﺎي ‪ −qb‬و ‪ −qc‬اﻟﻘﺎء ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫رﺳﺎﻧﺎي ‪ A‬ﺑﻲ ﺑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺮوﻧﻲ آن ﻫﻢ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ‪qb + qc‬‬
‫ﺑﺎر اﻟﻘﺎء ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ در ﺷﻜﻞ )‪ (4-56‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‬
‫‪qb‬‬ ‫‪qc‬‬
‫‪σb = −‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪σc = −‬‬
‫‪4π b 2‬‬ ‫‪4π c 2‬‬ ‫)‪(4-126‬‬
‫‪q +q‬‬
‫‪σ R = b 2c‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-56‬ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻘﺎﻳﻲ‬ ‫‪4π R‬‬

‫)ب( و )پ( ‪ :‬ﻣﻴﺪانﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺪ‪ .‬دارﻳﻢ‬
‫‪1 qb + qc‬‬ ‫‪1 qb‬‬ ‫‪1 qc‬‬
‫= ‪Er >R‬‬ ‫ˆ‪r‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪Eb‬‬ ‫‪rˆ b‬‬ ‫= ‪Ec‬‬ ‫‪rˆ c‬‬ ‫)‪(4-127‬‬
‫‪4πε 0 r 2‬‬ ‫‪4πε 0 rb2‬‬ ‫‪4πε 0 rc2‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ‪ r‬ﺑﺮداري از ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺮهي رﺳﺎﻧﺎ ﺗﺎ ﻧﻘﻄﻪاي در ﺑﻴﺮون آن اﺳﺖ‪ rb .‬و ‪ rc‬ﺑﺮدارﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺎواكﻫﺎ ﺗﺎ ﻧﻘﻄﻪاي در‬
‫درون آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ت(‪ :‬ﺑﻪ ﺑﺎرﻫﺎي ‪ qb‬و ‪ qc‬ﻧﻴﺮو وارد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن رﺳﺎﻧﺎﻳﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺪان ﺑﻪ درون‬
‫ﻛﺎواكﻫﺎ ﻧﻔﻮذ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫)ج(‪ σ R :‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻣﺎ ‪ σ b‬و ‪ σ c‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ Er > R .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻣﺎ ‪ Eb‬و ‪ Ec‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ‪ qb‬و ‪q c‬‬
‫ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺻﻔﺮ اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪36‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫)چ(‪ :‬اﮔﺮ ‪ r‬ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﺑﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ‪ q d‬روي ﻛﺮهي ‪ A‬اﻟﻘﺎء ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻴﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺨﺶ )ت(‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎرﻫﺎي‬
‫‪ qb‬و ‪ qc‬ﻧﻴﺮو وارد ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ ﭼﻮن در درون رﺳﺎﻧﺎ ﻣﻴﺪان ﺻﻔﺮ اﺳﺖ و ﻣﻴﺪان ﺑﺎر ‪ q d‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ در آن ﻧﻔﻮذ ﻛﻨﺪ‪ .‬رﺳﺎﻧﺎ ﺑﺎرﻫﺎي‬
‫‪ qb‬و ‪ q c‬را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﻧﻴﺰ آﻧﻬﺎ را از اﺛﺮ ‪ q d‬در اﻣﺎن ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارد‪.‬‬
‫اﮔﺮ رﺳﺎﻧﺎ آرﻣﺎﻧﻲ و ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ دﻗﻴﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ‪ A‬و ‪ q d‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ و در ﺟﻬﺖ ﻋﻜﺲ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﻧﺪ‪ .‬اﻧﺪازهي‬
‫آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫) ‪1 q d (q b + q c‬‬
‫= ‪FA = Fqd‬‬ ‫)‪(4-128‬‬
‫‪4πε D‬‬ ‫‪r2‬‬
‫اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻓﻘﻂ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ r‬ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه ‪ ، r‬ﺑﺎر ‪ q d‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﺳﻄﺢ ﻛﺮهي‬
‫‪ A‬ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-25‬ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي رﺳﺎﻧﺎ‪ :‬ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻓﻠﺰي ﻛﺮوي ﺷﻜﻞ ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ a‬ﺷﻜﻞ )‪ (4-57‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪ ‪ Q‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)اﻟﻒ(‪ :‬ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪E=o‬‬
‫)ب(‪ :‬اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ آراﻳﻪ را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ )اﻟﻒ(‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﺑﻴﺮون ﭘﻮﺳﺘﻪ ) ‪ ( r > a‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﺎ آن را ﭘﻴﺶﺗﺮ ﺑﻪدﺳﺖ آوردهاﻳﻢ‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻧﺎﺣﻴﻪي درون‬
‫ﭘﻮﺳﺘﻪ ) ‪ ( r < a‬ﻫﻢ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺻﻔﺮ اﺳﺖ )ﭼﻮن در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺎر وﺟﻮد ﻧﺪارد( ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-57‬ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﺑﺎ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬دارﻳﻢ‬
‫ﺑﺎر ‪ Q‬و ﺷﻌﺎع ‪a‬‬ ‫ˆ ‪⎧ Q‬‬
‫⎪‬ ‫; ‪r‬‬ ‫‪r >a‬‬
‫‪E = ⎨4πε D r 2‬‬ ‫)‪(4-129‬‬
‫; ‪⎪ 0‬‬ ‫‪r <a‬‬
‫⎩‬
‫ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از راﺑﻄﻪي )‪ (3-9‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪدﺳﺖ آورد‬
‫‪B‬‬
‫‪V B −V A = − ∫ E ⋅ d s‬‬ ‫)‪(4-130‬‬
‫‪A‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ )ﻣﺒﺪاء ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ‪ (V (∞) = D :‬ﺑﺮاي ‪ r > a‬دارﻳﻢ‬

‫‪r‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪1 Q‬‬
‫∫ ‪V (r ) −V (∞) = −‬‬ ‫= ‪d r′‬‬ ‫)‪(4-131‬‬
‫∞‬
‫‪4πε D r ′‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4πε D r‬‬
‫ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ در ﻧﺎﺣﻴﻪي درون ﭘﻮﺳﺘﻪ‪ ، r < a ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪a‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪1 Q‬‬
‫∫ ‪V ( r ) −V ( ∞ ) = − ∫ dr E r >adr − ∫ E r <a dr = −‬‬ ‫= ‪dr‬‬ ‫)‪(4-132‬‬
‫∞‬ ‫‪a‬‬ ‫∞‬
‫‪4πε 0 r‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4πε D a‬‬
‫در ﺷﻜﻞ )‪ (4-58‬ﻧﻤﻮدار ﺗﻐﻴﻴﺮات ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ رﺳﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫)ب(‪ :‬ﺑﻪ اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ‪ U‬ﻣﻲﺗﻮان ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎر ﻻزم ﺑﺮاي ﺳﺎﻣﺎن دادن اﻳﻦ آراﻳﻪ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي را ﺑﺎردار‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺎرﻫﺎ را از ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ روي ﺳﻄﺢ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ در ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در‬

‫‪37‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪1‬‬ ‫روي ﭘﻮﺳﺘﻪ ‪ q‬اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ در روي ﺳﻄﺢ ﻛﺮه ‪V t = q 4πε Da‬‬
‫∝ ‪V‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪1‬‬
‫∝‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻟﺤﻈﻪاي اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﺰء‬
‫‪r‬‬
‫ﺑﺎر ﺑﻌﺪي ‪ dq‬را از ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎر‬
‫⎞ ‪⎛ q‬‬
‫⎜ = ‪dW =V t dq‬‬ ‫‪⎟ dq‬‬
‫)‪(4-133‬‬
‫⎝‬ ‫‪4‬‬‫‪πε‬‬ ‫⎠ ‪0‬‬
‫‪a‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪r‬‬
‫را اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻛﺎر ﻛﻞ ﻻزم ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻮﺳﺘﻪ را ﺑﻪ ﺑﺎر ﻧﻬﺎﻳﻲاش ‪Q‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-58‬ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫‪2‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪q‬‬ ‫‪Q‬‬
‫‪W = ∫ dq‬‬ ‫=‬ ‫)‪(4-134‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪4πε Da‬‬ ‫‪8πε Da‬‬
‫ﭼﻮن ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪ‪ V = Q 4πε Da ،‬و ‪ W = U‬اﻧﺪ‪ ،‬راﺑﻄﻪي ﺑﺎﻻ را ﻣﻲﺗﻮان ﺳﺎدهﺗﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪U = QV‬‬ ‫)‪(4-135‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺑﺎﻻ ﺑﺎ ﻛﺎر ﻻزم ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎل ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ‪ Q‬از ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪاي ﻛﻪ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ درآن ﻧﻘﻄﻪ ‪ V‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺎر ﻻزم ﺑﺮاﻳ‪Ĥ‬وردن ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ‪ Q‬از ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪاي ﻛﻪ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺎرﻫﺎ در آن ﻧﻘﻄﻪ ‪ V‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ W = QV‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ‪ U = QV‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺎل دو ﻛﺮهي ﻓﻠﺰي ﺑﻪ ﺷﻌﺎعﻫﺎي ‪ r1‬و ‪ r2‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-59‬ﺑﺎ ﺳﻴﻢ ﻧﺎزﻛﻲ ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو‬
‫دو ﻛﺮه ﺑﺎر ﺷﺎرش ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺮازﻣﻨﺪي ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد و ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ‬
‫‪q2‬‬ ‫‪r1‬‬ ‫‪q1‬‬
‫‪r2‬‬
‫در روي ﻫﺮ دو ﻛﺮه ﻳﻜﺴﺎن ﺷﻮد )ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﻳﻚ ﺳﻄﺢ‬
‫ﻫﻢﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﺳﺖ(‪ .V 1 =V 2 =V :‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺮازﻣﻨﺪي‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎي‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-59‬دو ﻛﺮهي رﺳﺎﻧﺎي ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ‬ ‫روي ﻛﺮهﻫﺎ ‪ q1‬و ‪ q 2‬اﻧﺪ‪ .‬از اﺛﺮ ﺳﻴﻢ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﻲ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬از ﺷﺮط ﻫﻢﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ‬
‫ﺑﻮدن ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎﻫﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪1 q1‬‬ ‫‪1 q2‬‬ ‫‪q1 q 2‬‬
‫= ‪V‬‬ ‫=‬ ‫⇒‬ ‫=‬ ‫)‪(4-136‬‬
‫‪4πε D r1 4πε D r2‬‬ ‫‪r1 r2‬‬
‫اﮔﺮ ﻛﺮهﻫﺎ از ﻫﻢ دورﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر روي آﻧﻬﺎ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪1 q1 σ 1‬‬ ‫‪1 q2 σ 2‬‬
‫= ‪E1‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪E2‬‬ ‫=‬ ‫)‪(4-137‬‬
‫‪4πε D r12 ε D‬‬ ‫‪4πε D r22 ε D‬‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ σ 1‬و ‪ σ 2‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻳﺎر ﺳﻄﺤﻲ روي ﻛﺮهﻫﺎﺳﺖ‪ .‬از راﺑﻄﻪﻫﺎي )‪ (4-137‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪E 1 σ 1 r2‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫)‪(4-138‬‬
‫‪E 2 σ 2 r1‬‬
‫ﭼﻮن ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر وارون ﺑﺎ ﺷﻌﺎع ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﭼﻜﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ‪ σ‬در ﻧﺎﺣﻴﻪﻫﺎي ﺑﺎ ﺷﻌﺎع‬
‫ﺧﻤﺶ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻧﻘﺎط ﺗﻴﺰ روي ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻴﻠﻪي ﺑﺮقﮔﻴﺮ ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ در روي ﺑﺮگ درﺧﺖﻫﺎي ﺑﺎ ﻧﻮك ﺗﻴﺰ‪ ،‬ﮔﺮد و ﺧﺎك ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪38‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪ 4-6-4‬ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ وارد ﺑﺮ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ در روي رﺳﺎﻧﺎ و ﻓﺸﺎر اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ‬

‫در ﺑﺨﺶ ‪ 4-6-2‬و در راﺑﻄﻪي )‪ (4-116‬دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ در روي ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ ، σ‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻤﺎﺳﻲ‬
‫ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﮔﺬار از ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻴﺪان ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ )ﻳﻌﻨﻲ درﺳﺖ در ﺑﺎﻻ و درﺳﺖ‬
‫در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻣﻤﺎﺳﻲ ﻣﻴﺪان ﻳﻜﺴﺎن و ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ(؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﻤﻮدي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ رﻓﺘﺎر‬
‫ﮔﺴﺴﺘﻪ دارد‪ .‬اﺧﺘﻼف ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﻤﻮدي ﻣﻴﺪان درﺳﺖ در زﻳﺮ ﺳﻄﺢ و درﺳﺖ در ﺑﺎﻻي ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ΔE n = σ ε D‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ رﺳﺎﻧﺎﻫﺎ ﻣﺤﺪود ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آن را در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻴﺪان ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ‪) σ‬راﺑﻄﻪي‬
‫)‪ ((4-37‬و در ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻴﺪان ﺣﺎﺻﻞ از ﺻﻔﺤﻪي ﺗﺨﺖ ﮔﺴﺘﺮده )راﺑﻄﻪي )‪ ((4-64‬ﻫﻢ دﻳﺪﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ rD‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ آن ‪ σ‬اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶﺗﺮ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻴﺪان‬
‫در ﻫﻤﻪ ﺟﺎي درون اﻳﻦ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان درﺳﺖ در ﺑﻴﺮون آن ‪ σ ε D‬و ﺟﻬﺘﺶ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﻛﺮه اﺳﺖ‪ .‬اﺧﺘﻼف‬
‫ﻣﻴﺪان درﺳﺖ در زﻳﺮ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر و درﺳﺖ در ﺑﺎﻻي آن ‪ ΔE n = (σ ε D ) − D = σ ε D‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺻﻔﺤﻪي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ‪ σ‬ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﺑﺎﻻي ﺻﻔﺤﻪ ˆ‪ (σ 2ε D ) k‬و‬
‫در زﻳﺮ ﺻﻔﺤﻪ ˆ‪ ( −σ 2ε D ) k‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎزﻫﻢ اﺧﺘﻼف ﻣﻴﺪان در دو ﻃﺮف ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ˆ‪ΔE = (σ 2ε D ) kˆ − ( −σ 2ε D ) kˆ = σ ε Dk‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻘﺎرن‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻓﻘﻂ ﻣﻮﻟﻔﻪي ﻋﻤﻮدي دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ‪ ΔE n = σ ε D‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﺮﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪي ﮔﺴﺘﺮده و ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬در ﮔﺬار از ﻳﻚ‬
‫ﺳﻮ ﺑﻪ ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻻﻳﻪي ﺑﺎردار ﺑﻪ اﻧﺪازهي ‪ σ ε D‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در روي ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي‪ ،‬ﻳﺎ ﺻﻔﺤﻪي و ﻳﺎ ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﻧﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﻧﺪ ﭼﻪ ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ وارد ﻣﻲﺷﻮد؟ در ﻧﮕﺎه‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﺎﻳﺪ ﮔﻴﺞﻛﻨﻨﺪه ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬را ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫در روي ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎي ﺑﺎردار ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻛﻮﭼﻜﻲ را ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-60‬درﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ وﺻﻠﻪي ﻛﻮﭼﻚ ‪ S‬ﭼﻪ ﻧﻴﺮوﻳﻲ وارد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؟ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ وﺻﻠﻪ ‪ dA‬اﺳﺖ و ﺑﺎر ﻣﻮﺟﻮد در روي آن‬
‫‪σ 2ε D‬‬
‫‪E′‬‬
‫را ‪ dq = σ dA‬ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺑﺎر ‪ dq‬دو ﻣﻨﺸﺎء دارد‪ :‬ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻘﻴﻪي‬
‫وﺻﻠﻪي ‪S‬‬ ‫ﺑﺎرﻫﺎي روي ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﺑﻪ وﺻﻠﻪي ‪ S‬وارد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎي‬
‫‪σ 2ε D‬‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﻮد وﺻﻠﻪي ‪ S‬ﺑﻪ ‪ dq‬وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ دوم اﻟﺒﺘﻪ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-60‬ﻧﻴﺮوي در روي رﺳﺎﻧﺎ‬ ‫ﻧﻴﺮوي راﻧﺶ ﻛﻮﻟﻤﺒﻲ ﺑﻴﻦ ﺑﺎرﻫﺎي ﻫﻢﻧﺎم وﺻﻠﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪي دﻳﮕﺮي از ﻗﺎﻧﻮن ﺳﻮم‬
‫ﻧﻴﻮﺗﻮن اﺳﺖ؛ وﺻﻠﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮدش ﻧﻴﺮو وارد ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪي ﻣﺎ را ﺳﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪E‬‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﺎرﻫﺎي روي ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ را )از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺎرﻫﺎي وﺻﻠﻪ را( در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻧﻴﺮوي ‪ dF‬وارد ﺑﺮ ﺑﺎر‬
‫‪ dq‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﺮ ﺑﺎرﻫﺎي وﺻﻠﻪي ‪ S‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺻﻮرت ‪ dF = Edq = Eσ dA‬ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ‪ E‬ﭼﻪ‬
‫ﻣﻘﺪاري را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮﻳﻢ؟ در ﺑﻴﺮون رﺳﺎﻧﺎ )ﻳﺎ در ﺑﻴﺮون ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي( ﻣﻴﺪان ﻳﻚ ﻣﻘﺪاري دارد و در درون رﺳﺎﻧﺎ )ﻳﺎ در‬
‫درون ﭘﻮﺳﺘﻪ( ﻣﻘﺪار آن ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﻣﻜﺎن دﻟﺨﻮاﻫﻲ در روي وﺻﻠﻪي ‪ S‬ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﻤﻊ ﺑﺮداري ﻣﻴﺪان‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺎرﻫﺎي روي وﺻﻠﻪي ‪ S‬و ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻘﻴﻪي ﺑﺎرﻫﺎي روي ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻴﻢ‬
‫‪E = ES + E′‬‬ ‫)‪(4-139‬‬
‫‪ ES‬ﻣﻴﺪان ﺑﺎرﻫﺎي روي وﺻﻠﻪي ‪ S‬و ‪ E′‬ﻣﻴﺪان ﺑﻘﻴﻪي ﺑﺎرﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﻮم ﻧﻴﻮﺗﻮن‪ ،‬وﺻﻠﻪي ‪ S‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮدش‬

‫‪39‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻧﻴﺮو وارد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﺮ آن را ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺪان ‪ E′‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ وﺻﻠﻪي ‪ S‬ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺗﺨﺖ ﻓﺮض ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ وﺻﻠﻪ درﺳﺖ در ﺑﺎﻻ و درﺳﺖ در زﻳﺮ آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫ˆ ‪⎧ σ‬‬
‫; ‪⎪+ 2ε k‬‬ ‫‪z >D‬‬
‫⎪‬ ‫‪D‬‬
‫⎨ = ‪ES‬‬ ‫)‪(4-140‬‬
‫‪⎪−‬‬ ‫‪σ‬‬
‫; ˆ‪k‬‬ ‫‪z <D‬‬
‫‪⎪⎩ 2ε D‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺑﺮﻧﻬﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﺑﺎﻻي ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫ˆ⎞ ‪⎛ σ‬‬
‫⎜ = > ‪Ez‬‬ ‫‪⎟ k + E′‬‬ ‫)‪(4-141‬‬
‫⎠ ‪⎝ 2ε D‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ در زﻳﺮ ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ˆ⎞ ‪⎛ σ‬‬
‫⎜ ‪Ez < = −‬‬ ‫‪⎟ k + E′‬‬ ‫)‪(4-142‬‬
‫‪ε‬‬
‫⎠‪⎝ D‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪي ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺮو را ﻣﻴﺪان ‪ E′‬ﺑﻪ وﺻﻠﻪ وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﻣﻴﺪان در روي ﺳﻄﺢ وﺻﻠﻪ ﮔﺴﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد؛ اﮔﺮ وﺻﻠﻪي‬
‫‪ S‬را ﺑﺒ‪‬ﺮﻳﻢ و دور ﺑﻴﻨﺪازﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ‪ E′‬در ﺳﻮراخ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﮔﺴﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ )ﭼﻮن در اﻳﺠﺎ دﻳﮕﺮ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺗﺎ‬
‫ﮔﺴﺴﺘﮕﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ (.‬اﮔﺮ راﺑﻄﻪﻫﺎي )‪ (4-141‬و )‪ (4-142‬را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‬
‫‪1‬‬
‫= ‪E′‬‬ ‫‪( Ez > + Ez < ) = Eavg‬‬ ‫)‪(4-143‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ Eavg‬ﻣﻴﺪان ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦﮔﻴﺮي در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺣﺬف ﻣﻴﺪان وﺻﻠﻪي ‪ S‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻳﻚ رﺳﺎﻧﺎ در ﺑﺎﻻي‬
‫ﺳﻄﺢ آن ˆ‪ E z > = (σ ε D ) k‬و در زﻳﺮ ﺳﻄﺢ ‪ E z < = D‬اﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ دارﻳﻢ‬
‫‪1⎛σ‬‬ ‫ˆ ‪⎞ σ‬‬
‫= ⎟ ‪Eavg = ⎜ kˆ + D‬‬ ‫‪k‬‬ ‫)‪(4-144‬‬
‫‪2 ⎝ εD‬‬ ‫‪⎠ 2ε D‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ وﺻﻠﻪي ‪ S‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ˆ ‪σ ˆ σ 2A‬‬
‫) ‪F = qEavg = (σ A‬‬ ‫=‪k‬‬ ‫‪k‬‬ ‫)‪(4-145‬‬
‫‪2ε D‬‬ ‫‪2ε D‬‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ‪ A‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ وﺻﻠﻪي ‪ S‬اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و واﻗﻌﻲﺗﺮ راﺑﻄﻪي )‪ (4-145‬ﻧﻜﺘﻪي ‪ 1‬را در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪(.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻴﺮو درﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ روي ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ را ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻛﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺗﺮازﻣﻨﺪي ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺮازﻣﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ درﺳﺖ در ﺑﻴﺮون رﺳﺎﻧﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ σ ε D‬و در ﮔﻮﺷﺖ آن ﺻﻔﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺮو ﻫﻤﻮاره )و ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺎر ‪ σ‬در روي ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﭼﻴﺴﺖ( ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ وﺻﻠﻪي ‪ S‬را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻓﺸﺎر اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ وارد ﺑﻪ وﺻﻠﻪي ‪ S‬را ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ :‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻓﺸﺎر ‪ P‬ﺑﺎ‬
‫ﻧﻴﺮو در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫‪F σ2 1⎛σ ⎞ 1‬‬
‫= ≡‪P‬‬ ‫‪= ⎜ ⎟ = ε DE 2‬‬ ‫)‪(4-146‬‬
‫‪A 2ε D 2 ⎝ ε D ⎠ 2‬‬

‫‪40‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫اﺳﺖ‪ E .‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ درﺳﺖ در ﺑﺎﻻي وﺻﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺸﺎر ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-26‬ﻧﻴﺮوي راﻧﺶ ﺑﻴﻦ ﻧﻴﻢﻛﺮهﻫﺎ‪ :‬ﻛﺮهاي رﺳﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬داراي ﺑﺎر ﻛﻞ ‪ Q‬اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮوي راﻧﺶ ﺑﻴﻦ "ﻧﻴﻢﻛﺮهي ﺷﻤﺎﻟﻲ"‬
‫و" ﻧﻴﻢﻛﺮهي ﺟﻨﻮﺑﻲ" آن را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﻣﻴﺪان در درون ﻛﺮه ﺻﻔﺮ اﺳﺖ و در ﺑﻴﺮون آن ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪1 Q‬‬
‫= ‪E r >R‬‬ ‫ˆ‪r‬‬ ‫)‪(4-147‬‬
‫‪4πε D r 2‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ در روي ﺳﻄﺢ آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪z‬‬ ‫‪1 1 Q‬‬
‫‪E‬‬ ‫= ‪Eavg‬‬ ‫ˆ‪r‬‬ ‫)‪(4-148‬‬
‫‪2 4πε D R 2‬‬
‫‪θ‬‬ ‫و ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ σ = Q 4π R 2‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻘﺎرن ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي وارد‬
‫ﺑﺮ ﻧﻴﻤﻜﺮهي ﺷﻤﺎﻟﻲ در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر ‪ z‬اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪ 4-61‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ( ‪ .‬ﻧﻴﺮو در‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-61‬ﻣﺤﻮر ‪ z‬و ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫واﺣﺪ ﺳﻄﺢ ‪ f z‬ﺑﺮاﺑﺮ ) ‪ f z = σ ( E avg‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻛﻞ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﻢﻛﺮهي‬
‫ﺷﻤﺎﻟﻲ وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫⎞ ‪⎛ Q ⎞1⎛ 1 Q‬‬
‫⎜ ∫ = ‪Fz = ∫ f z da‬‬ ‫⎜ ⎟ ‪2‬‬ ‫⎟ ‪2‬‬
‫) ‪cos θ ( R 2 sin θ d θ d φ‬‬
‫⎝‬ ‫‪4‬‬‫‪π‬‬ ‫‪R‬‬ ‫⎝ ⎠‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬‫‪πε‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪R‬‬ ‫⎠‬
‫‪2‬‬ ‫‪π 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪π 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫⎞ ‪1 ⎛ Q‬‬ ‫⎞ ‪1 ⎛ Q ⎞ ⎛1 2‬‬ ‫⎞ ‪1 ⎛Q‬‬ ‫‪Q2‬‬
‫=‬ ‫⎜‬ ‫‪⎟ 2π‬‬
‫⎠ ‪2ε D ⎝ 4π R‬‬ ‫∫‬‫‪0‬‬
‫= ‪sin θ cos θ d θ‬‬
‫‪πε0 ⎜⎝ 4R ⎟⎠ ⎜⎝ 2‬‬
‫‪sin‬‬ ‫‪θ‬‬ ‫⎟‬
‫‪⎠D‬‬
‫=‬ ‫⎜‬ ‫⎟‬ ‫=‬
‫‪2πε D ⎝ 4R ⎠ 32π R 2ε0‬‬
‫)‪(4-149‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪي ‪ :1‬در راﺑﻄﻪي )‪ (4-144‬ﻧﺸﺎن دادﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان در روي ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﺑﺎردار را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻣﻴﺪانﻫﺎ درﺳﺖ در ﺑﺎﻻ و‬
‫درﺳﺖ در زﻳﺮ ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﻋﻤﻞ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦﮔﻴﺮي را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲﺗﺮي را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮي واﻗﻌﻲﺗﺮي ﻫﻢ از ﺳﻄﺢ ﺑﺎردار ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻻﻳﻪي ﺑﺎر واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﺻﻔﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻻﻳﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺎر ﻛﻞ در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ‪ ، σ ،‬در ﻫﻤﻪي ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻻﻳﻪ‬
‫ﻳﻜﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﻳﻚ ﻃﺮف ﻻﻳﻪي ﺑﺎردار واﻗﻌﻲ ‪ E 1‬ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ )ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺜﻼ در درون ﭘﻮﺳﺘﻪي‬
‫ﻧﺎزك ﻛﺮوي‪ ،‬ﻣﻴﺪان را ﺻﻔﺮ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ(‪ .‬در ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻻﻳﻪي ﺑﺎردار‪ ،‬ﻣﻴﺪان را ‪ E 2‬ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ‪.‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﻪازاي ﻫﺮ ‪ ، σ‬ﺷﺮﻃﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس اﻋﻤﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ‪ E 2 − E 1 = σ ε D‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﻪ درون ﻻﻳﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در درون ﻻﻳﻪي ﺑﺎردار‪ ،‬ﻣﻴﺪان از ﻳﻚ ﺳﻮ ﺑﻪ ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از‬
‫‪ E 1‬ﺑﻪ ‪ E 2‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در درون ﻻﻳﻪ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺣﺠﻤﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﮔﺮ ﻳﻚ روﻳﻪي ﻻﻳﻪ در ‪ x = D‬و روﻳﻪي دﻳﮕﺮش در‬
‫‪ x = x D‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺣﺠﻤﻲ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎﺑﻊ ‪ x‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آن را ) ‪ ρ ( x‬ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﺣﺎل زﻳﺮﻻﻳﻪي ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎزكﺗﺮي ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ‬
‫‪ dx  x D‬را در درون ﻻﻳﻪي ﺑﺎردار اﺻﻠﻲ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎر در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ زﻳﺮﻻﻳﻪي ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎزك ‪ ρdx‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺳﻄﺢ آن ‪ A‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ زﻳﺮﻻﻳﻪي ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎزك ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪dF = E ρdx ⋅ A‬‬ ‫)‪(4-150‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﻛﻞ ﻛﻪ در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ ﺑﻪ ﻻﻳﻪي ﺑﺎردار وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺟﻤﻊ )ﻳﺎ درﺳﺖﺗﺮ‪ ،‬اﻧﺘﮕﺮال( ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺟﺰﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ‬

‫‪41‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻫﺮ زﻳﺮﻻﻳﻪي ﺳﺎزﻧﺪهي ﻻﻳﻪي اﺻﻠﻲ وارد ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫‪F‬‬ ‫‪xD‬‬
‫‪= ∫ E ρdx‬‬ ‫)‪(4-151‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪D‬‬

‫اﻣﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس )ﺑﺎ ‪ ( E 2 − E 1 = σ ε D‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻴﺪان ‪ E‬در زﻳﺮﻻﻳﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ‪ ، dE‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ρ dx ε D‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪي )‪ (4-150‬ﻣﻲﺗﻮان ‪ ρdx‬را ﺑﺎ ‪ ε DdE‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ اﻧﺘﮕﺮال ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ درﻣﻲآﻳﺪ‬
‫‪ε‬‬ ‫‪ε‬‬
‫) ‪= ∫ ε D EdE = D ( E 22 − E 12 ) = D ( E 2 + E 1 )( E 2 − E 1‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪E2‬‬
‫)‪(4-152‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﭼﻮن ‪ E 2 − E 1 = σ ε D‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺮو در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ را در راﺑﻄﻪي )‪ (4-152‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪F 1‬‬
‫‪= ( E 1 + E 2 )σ‬‬ ‫)‪(4-153‬‬
‫‪A 2‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﺧﻮد ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻮدﻳﻢ و ﻧﺸﺎن دادﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ‪ σ‬ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻧﻴﺮو در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ وارد ﺑﻪ ﻻﻳﻪي ﺑﺎردار ﺑﺎ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ‬
‫ﻣﻴﺪانﻫﺎ در دو ﺳﻄﺢ ﻻﻳﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻛﻞ ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از‬
‫ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻻﻳﻪ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﭼﻜﺎﻟﻲ ﺑﺎر ) ‪ ρ ( x‬در درون ﻻﻳﻪ اﺳﺖ‪♣.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪي ‪ :2‬در ﻣﺜﺎل ‪ 4-26‬ﻛﺮهي رﺳﺎﻧﺎ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺎر ﻛﻞ آن ‪ Q‬ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر اﻟﺒﺘﻪ در روي ﺳﻄﺢ ﻛﺮه ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان در روي ﻛﺮه ﺑﺮونﺳﻮ اﺳﺖ )راﺑﻄﻪي )‪ (4-148‬را ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪ (.‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﺟﺰء ﺑﺎر در روي ﻛﺮه )ﭼﻪ ﻣﺜﺒﺖ و‬
‫ﭼﻪ ﻣﻨﻔﻲ( ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ را از راﺑﻄﻪي )‪ (4-149‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر دارﻳﻢ ﺑﺎرﻫﺎ از روي ﻛﺮه ﻛَﻨﺪه و در ﻫﻮا‬
‫ﭘﺨﺶ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺎرﻫﺎ از ﺳﻄﺢ ﻛﺮه ﻛﻨﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﺮوﻳﻲ درونﺳﻮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي ﺑﺮونﺳﻮ را ﺧﻨﺜﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺮوﻳﻲ را ﻛﻪ ﺣﺎﻣﻞﻫﺎي ﺑﺎر را در ﺟﺎﻳﺸﺎن ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارد‪ ،‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎﻳﻤﺎن وارد ﻧﻜﺮدﻳﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺮو از‬
‫ﻧﻮع "ﻏﻴﺮاﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ" اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻧﻴﺮوﻫﺎي رﺑﺎﻳﺸﻲ و راﻧﺸﻲ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﭼﻴﺮه در ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺗﻢﻫﺎ و ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻛﻠﻲﺗﺮ در ﺑﻪﻫﻢ ﭼﺴﺒﺎﻧﻲ ﻣﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت آﻧﻬﺎ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﻓﻘﻂ در ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه‪ ،‬از ﻣﺮﺗﺒﻪي ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎي‬
‫ﺑﻴﻦ اﺗﻤﻲ و ﺑﻴﻦ ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ‪ ،‬اﺛﺮ ﮔﺬار اﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻘﻴﺎس ﻓﺎﺻﻠﻪ‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﺗﻚ ذره ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺑﺎ ﻣﺜﺎﻟﻲ اﻳﻦ را‬
‫روﺷﻦ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﺑﺎدﻛﻨﻚ ﭘﻼﺳﺘﻴﻜﻲ ﺑﺎ ﺷﻌﺎع ‪ D, 1 m‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ‪ 1D−8 C‬ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ در روي ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺮوﻧﻲ‬
‫ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ‪ σ = (1 D−8 C ) 4π ( D, 1 m ) = 8 × 1 D−8 C m2‬اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﺑﺮونﺳﻮ در‬
‫‪2‬‬

‫واﺣﺪ ﺳﻄﺢ ﺑﺎردار از راﺑﻄﻪي )‪ (4-145‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ )ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ‪ ( ε D = 8, 85 × 1 D−12 C2 N m2‬و ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫(‬ ‫) ‪8 × 1 D −8 C m 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪dF σ 2‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 3, 6 × 1 D−4 N m2‬‬ ‫)‪(4-154‬‬
‫) ‪dA 2ε D 2 ( 8, 85 × 1 D C N m‬‬
‫‪−12‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫اﮔﺮ اﻧﺪﻛﻲ دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ و ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎر ﻫﺮ اﻟﻜﺘﺮون ‪ 1, 6 D 2 × 1 D−19 C‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ‪ 1 D−8 C‬ﺑﺎر ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﺑﺎدﻛﻨﻚ ﻗﺮار‬
‫دادﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻌﺎدل ﺣﺪود ‪ 6 × 1 D1D‬اﻟﻜﺘﺮون اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎدﻛﻨﻚ ﭼﺴﺒﺎﻧﺪهاﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﺪاد اﻟﻜﺘﺮون‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ‪ 50‬ﻣﻴﻠﻴﻮن اﻟﻜﺘﺮون اﺿﺎﻓﻲ در ﻫﺮ‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ ﺑﺎدﻛﻨﻚ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻓﺸﺮدﮔﻲ اﻧﺒﺎﺷﺖ اﻟﻜﺘﺮون‪ ،‬ﻧﺎﺻﺎﻓﻲ در ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي اﺿﺎﻓﻲ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آن را در ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ 1 D−6 m‬از ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪاش ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‪ .‬در‬
‫ﻣﻘﻴﺎس اﺗﻤﻲ ‪ 1 D−6 m‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎدي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻟﻜﺘﺮون در ﻳﻚ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻣﻮﺿﻌﻲ ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ ﺑﻪ دام ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ .‬داﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺳﺮﺷﺖ آن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﻜﻮل ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﺑﻌﺪي ﭼﺴﺒﻴﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ زﻧﺠﻴﺮه اداﻣﻪ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ اﻟﻜﺘﺮون‬
‫را ﺑﻜﺸﻴﺪ و از ﻣﻮﻟﻜﻮل ﺟﺪا ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺮو ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﺨﺸﻲ از ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ اﻧﺘﻘﺎل ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻴﺮوي ﻛﺸﺶ ﺷﻤﺎ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺰرگ‬

‫‪42‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻟﻜﺘﺮون را از ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺟﺴﺒﻴﺪه اﺳﺖ ﺟﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﻴﺎز دارﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺰاران ﺑﺎر‬
‫ﻗﻮيﺗﺮ از ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶ اﺳﺖ‪♣ .‬‬

‫‪ 4-7‬ﻛﺸﺶ و ﻓﺸﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬

‫در ﺑﺨﺶ ‪ 4-6-4‬ﻓﺸﺎري را ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻄﺢ رﺳﺎﻧﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪدﺳﺖ آوردﻳﻢ‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲﺗﺮ‪ ،‬ﺳﻄﺢ‬
‫رﺳﺎﻧﺎي ﺑﺴﺘﻪاي )ﻳﻚ ﺟﻌﺒﻪي ﻓﻠﺰي ﭘﻨﺪاري( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-62‬را در ﻳﻚ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫‪E‬‬ ‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﻻﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻﻳﻲ اﻳﻦ ﺟﻌﺒﻪي ﭘﻨﺪاري ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ‬
‫در آﻧﺠﺎ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ و ﺟﻬﺘﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻴﺮون از ﺳﻄﺢ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫واژﮔﺎن ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻣﻴﺪان ﻓﺎراده‪ ،‬ﮔﻮﻳﻴﻢ ﻣﻴﺪان ﻛﺸﺸﻲ را در راﺳﺘﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﻣﻨﺘﻘﻞ‬
‫‪E‬‬ ‫‪E‬‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﻻ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ .‬درﺳﺖ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻄﺢ رﻳﺴﻤﺎﻧﻲ ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﻢ و آن را ﺑﺎ رﻳﺴﻤﺎن ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﻜﺸﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﺟﻌﺒﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ در روي اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﻣﻴﺪان‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﺑﺮدار ﻋﻤﻮد ﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﭘﺎد ﻣﻮازي اﺳﺖ‪ .‬در واژﮔﺎن ﻓﺎراده‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻛﺸﺸﻲ در راﺳﺘﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺎﻳﻴﻦ‬
‫‪E‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-62‬ﺟﻌﺒﻪي ﭘﻨﺪاري در‬ ‫ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ .‬درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻛﻪ رﻳﺴﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺗﺎ آن را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻜﺸﻴﻢ‬
‫ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬ ‫)ﺗﻌﻴﻴﻦ واﻗﻌﻲ ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺮو ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺎدﮔﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺗﻨﺶ ﻣﻜﺴﻮل‬
‫اﺳﺖ(‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻢ ﻛﺸﺸﻲ ﻣﻮازي ﺑﺎ ﺑﺮدار ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺟﻌﺒﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪،‬‬
‫ﻓﺮق ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان ﻣﻮازي ﻳﺎ ﭘﺎدﻣﻮازي ﺑﺎ ﺑﺮدار ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻛﺸﺶ در ﻳﻚ ﺳﻮ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻄﺢ‬
‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺟﻌﺒﻪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺮ ﺑﺮدار ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺑﺮونﺳﻮ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬در زﺑﺎن واژﮔﺎن ﻓﺎراده ﮔﻮﻳﻴﻢ ﻣﻴﺪان ﻓﺸﺎري ﺑﻪ‬
‫ﺳﻄﺢ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﺳﻮي راﺳﺖ ﻫﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﺳﻄﺢ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺟﻌﺒﻪ در راﺳﺘﺎي‬
‫ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺑﺮدار ﺳﻄﺢ ﺑﺮونﺳﻮ اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﻓﺸﺎري در ﺟﻬﺖ ﭼﭗ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﭼﭗ ﻫﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ واژهي ﻛﺸﺶ را ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺘﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﻨﺶ اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﻣﻴﺪان‪ ،‬ﻣﻮازي ﻳﺎ ﭘﺎدﻣﻮازي ﺑﺮدار ﺑﺮون ﺳﻮي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ‬
‫ﺳﻄﺢ ﺑﻮد‪ .‬از واژهي ﻓﺸﺎر را ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺘﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﻨﺶ اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﻣﻴﺪان ﺑﺮ ﺑﺮدار ﺑﺮونﺳﻮي ﺳﻄﺢ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازهي‬
‫اﻳﻦ ﻓﺸﺎرﻫﺎ و ﻛﺸﺶﻫﺎ در روي ﺳﻄﺢﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻌﺒﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ε D E 2 2‬اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﺎي اﻳﻦ ﻛﻤﻴﺖ ﻧﻴﺮو ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﻳﺎ ﻓﺸﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻛﻤﻴﺖ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﭼﮕﺎﻟﻲ اﻧﺮژي ذﺧﻴﺮه ﺷﺪه در ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ اﺳﺖ )ﻓﺼﻞ ‪ 5‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ(‪ ،‬ﭼﻮن ﻳﻜﺎي اﻧﺮژي در واﺣﺪ ﺣﺠﻢ ﻫﻢ ﻳﻜﺎي‬
‫ﻓﺸﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺗﻨﺶ اﻧﺘﻔﺎﻟﻲ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ و ﺗﺒﺎدل اﻧﺮژي ﺑﻴﻦ ﻣﻴﺪان و ذرات آورده ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ذرهي ﺑﺎردار را‬
‫در ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ 4-8‬ﺣﺮﻛﺖ ذرهي ﺑﺎردار در ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬

‫ذرهاي ﺑﺎ ﺑﺎر ‪ q > D‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ˆ‪E = −E Dk‬‬
‫اﺳﺖ و ذره ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮد را در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر ‪ z‬و رو ﺑﻪ ﺑﺎﻻ آﻏﺎز ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ذره ﻧﻴﺮوي ﺛﺎﺑﺖ و رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ˆ‪Fe = qE = −qE Dk‬‬

‫‪43‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫وارد ﻣﻲﺷﻮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ذره را وادار ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﺳﺮﻋﺖ ذره در ‪ z = D‬ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻣﻲرﺳﺪ( و ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ‬
‫رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ ذره و ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﻫﻤﺮاه آن در ﺷﻜﻞﻫﺎي )‪ (4-63‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ زﺑﺎن ﺗﻨﺶﻫﺎي اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ‬
‫از ﺳﻮي ﻣﻴﺪان‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ذره را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد؟‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻓﺎراده از ﻧﻴﺮوي روﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎر وارد وارد ﻣﻲﺷﻮد و ﺷﻜﻞ )‪ 4-63‬ب( ﻧﻤﻮد ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻳﻚ‬

‫)ب(‬ ‫)اﻟﻒ(‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-63‬ﺣﺮﻛﺖ ذرهي ﺑﺎردار در ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‪) :‬اﻟﻒ( آراﻳﺶ ﻣﻴﺪان ﻛﻞ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎر در روي ﻣﺤﻮر ‪ −z‬و‬
‫دور از دﻳﺪ اﺳﺖ‪) .‬ب(‪ :‬آراﻳﺶ ﻣﻴﺪان ﻛﻞ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ذره ﭘﻴﺶ از ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺎﻳﻴﻦ‪ ،‬در ﻣﺒﺪاء ﺑﻪ ﺣﺎل ﺳﻜﻮن در ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﻛﺮوي ﻣﺠﺎزي ﭘﻴﺮاﻣﻮن ذرهي ﺑﺎردار ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎر در ﻣﺮﻛﺰ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ .(4-64‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﻛﻪ ﻧﻴﻤﻪي‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ اﻳﻦ ﺳﻄﺢ را ﻣﻲﺷﻜﺎﻓﻨﺪ و از آن ﻣﻲﮔﺬرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺗﻨﺸﻲ ﻣﻮازي‬
‫ﻣﻴﺪان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻨﺶ‪ ،‬ذره را از ﻃﺮف ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻪ زﻳﺮ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان در ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻي ﻛﺮهي ﻓﺮﺿﻲ‪ ،‬ﻓﺸﺎري را ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﻣﻨﺘﻘﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻨﺶ‪ ،‬ﺑﺎر را از ﻃﺮف ﺑﺎﻻ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻫﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﺛﺮ ﺑﺮآﻳﻨﺪ اﻳﻦ دو ﺗﻨﺶ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺎﻳﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎر وارد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﺷﻜﻞ )‪ 4-63‬ب( ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺑﺎر‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﻻ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺑﺎر ﻓﺸﺮدهﺗﺮ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-64‬ﺣﺮﻛﺖ ذرهي ﺑﺎردار در ﻣﻴﺪان‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و در ﭘﺸﺖِﺳﺮ ﻧﺎﻣﺘﺮاﻛﻢ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ آراﻳﺶ ﻣﻴﺪان‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك‬
‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ‬ ‫ﻧﻴﺮوﻳﻲ در ﺟﻬﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺷﻜﻞ ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫آراﻳﺶ ﻣﻴﺪان‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻳﻲ در ﺟﻬﺖ ﺑﺎﻻ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ آن را در ﺷﻜﻞ‬
‫ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺮآﻳﻨﺪ روﺑﻪ ﺑﺎﻻي ﺑﺎر در اﻳﻦ آراﻳﺶ ﻣﻴﺪاﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﻛﺖ ذرهي ﻧﻘﻄﻪاي در ﻳﻚ ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻘﺎوم ﻣﺎﻧﻨﺪ آب ﻳﺎ‬
‫ﻫﻮاﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﺶﻫﺎ در اﺛﺮ ﭘﻴﺶروي ذره ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﺮژي ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان وﺿﻌﻴﺖ را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد‪ :‬وﻗﺘﻲ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﻻ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ ﺑﺎر ﻣﺘﺤﺮك ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪار اﻧﺮژي در ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ ﻓﺸﺮده اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ذره رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وارون اﻳﻦ‬
‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ روي ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان ﻫﻢ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻂﻫﺎي ﻣﻴﺪان در ﺟﻬﺖ ﺷﺎرش‬
‫اﻧﺮژي اﺳﺖ‪ .‬از ﺷﻜﻞ )‪ 4-63‬ب( ﺑﻪ روﺷﻨﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎر ﻛﻨﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺮژي اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ از ﺑﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﺷﺎرش ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺑﺎر در ﺟﻬﺖ رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺘﺎﺑﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﺷﺎرش اﻧﺮژي اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ از‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎر اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻧﺮژي ﺧﻮد را آزاد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺗﻜﺎﻧﻪ ﭼﻪ ﻣﻲﺷﻮد؟ وﻗﺘﻲ ﺑﺎر از ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪ z‬ﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ وارد ﻣﻴﺪان ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺟﻬﺖ ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲدﻫﺪ و‬

‫‪44‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪ z‬ﻫﺎي ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻜﺎﻧﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ؟‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻜﺎﻧﻪ ﭘﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﺗﻜﺎﻧﻪي در ﺟﻬﺖ ‪ + z‬از ﺑﺎر در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﺑﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آوردهاﻧﺪ )و در ﺷﻜﻞ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد( ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از آراﻳﺶ ﻣﻴﺪان در ﺷﻜﻞ )‪ (4-63‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﺶ‬
‫ﻣﻴﺪان ﻛﻪ ﺑﺎر را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻫﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻨﺶ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎي ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪهي ﻣﻴﺪان ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺎﻻ‬
‫ﻫﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫آوﻧﮓ ﺑﺎرﻫﺎي ﻫﻢﻧﺎم و ﻧﺎﻫﻢﻧﺎم‬ ‫•‬
‫اﻳﻦ ﻣﺜﺎل دﻳﮕﺮي از ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺑﺎ واژﮔﺎن ﺗﻨﺶ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ دو ﺑﺎر‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ از دو آوﻧﮓ آوﻳﺰاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪي آوﻳﺰ آوﻧﮓﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺰدﻳﻚ و ﻳﺎ از ﻫﻢ دور ﻛﺮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﻲ را در ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﻫﻢﻧﺎم اﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻣﻲراﻧﻨﺪ‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-65‬وﺿﻌﻴﺘﻲ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺧﺎرﺟﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﻧﻘﺎط آوﻳﺰ آوﻧﮓﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﮔﺮاﻧﺶ ﺑﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻲﻛﺸﺪ و ﻧﻴﺮوي راﻧﺶ اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ آﻧﻬﺎ را در‬
‫راﺳﺘﺎي ﺧﻂ واﺻﻞﺷﺎن از ﻫﻢ دور ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻣﻴﺪانﻫﺎي‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﺶ اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ در ﺟﻬﺖ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻣﻴﺪان ﻣﻨﺘﻘﻞ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺑﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺸﺎر‬
‫اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺑﺎرﻫﺎ را از ﻫﻢ دور ﻧﮕﻪ دارد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ‬
‫ﻧﻘﻄﻪﻫﺎي آوﻳﺰ آوﻧﮓﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻨﺸﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻣﻴﺪان ﻣﻨﺘﻘﻞ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-64‬دو ﺑﺎر ﻫﻢﻧﺎم آوﻳﺰان از دو آوﻧﮓ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺑﺎرﻫﺎ را دور از ﻫﻢ ﻧﮕﻪ دارد‪) .‬در ﺷﻜﻞ ﺑﺎﻻ ﺧﻂ ﻫﺎي‬
‫ﻣﻴﺪان را آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ اداﻣﻪ ﻧﺪاده اﻳﻢ ﺗﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﮔﻮﻳﺎﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ (.‬ﺣﺎل ﺑﻪ وﺿﻌﻴﺘﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﻧﺎﻫﻢﻧﺎم اﻧﺪ و ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﻧﻘﺎط آوﻳﺰ آوﻧﮓﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺑﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ در‬
‫ﺷﻜﻞ )‪ (4-65‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺎرﻫﺎ ﻧﺎﻫﻢﻧﺎم اﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻣﻲرﺑﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوي‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻚ ﺑﺎرﻫﺎ را در راﺳﺘﺎي‬
‫ﺧﻂ واﺻﻞﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲراﻧﺪ‪ .‬رﻓﺘﺎر ﻣﻴﺪانﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در اﻳﻦ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺗﻨﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮازي ﻣﻴﺪان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﺸﺶ ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ‬
‫دو ﺑﺎر ﻧﺎﻫﻢﻧﺎم را ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻧﻘﺎط آوﻳﺰ آوﻧﮓﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻛﺸﺶ ﻛﻪ ﻣﻮازي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﻢ‬
‫ﻣﻲراﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-65‬دو آوﻧﮓ ﻳﺎ ﺑﺎرﻫﺎي ﻧﺎﻫﻢﻧﺎم‬

‫‪ 4-9‬اﻧﺮژي ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫ﭘﻴﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻣﺎده ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ اﻧﺮژي و ﺗﻜﺎﻧﻪ دارد‪ .‬ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﻮع‬
‫ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر آﺷﻨﺎ ﺷﺪﻳﻢ و آﻣﻮﺧﺘﻴﻢ ﻛﻪ‪ ،‬دﺳﺖﻛﻢ در ﺑﻨﻴﺎد‪ ،‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻫﺮ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در ﺑﺨﺶ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ‬
‫ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﻢ‪ ،‬اﻧﺮژي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭼﻴﺴﺖ؟ در ﻓﺼﻞ ‪ 5‬اﻳﻦ ﻣﻮﺻﻮع را ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ و ﺟﺰﻳﻴﺎت ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺎ ادﻋﺎ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻮﻟﻤﺐ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﺻﻞ ﺑﺮﻧﻬﺶ ﺗﻨﻬﺎ اﺑﺰاري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي‬

‫‪45‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ )دﺳﺖﻛﻢ‪ ،‬اﻟﻜﺘﺮوﺳﺘﺎﺗﻴﻜﻲ( ﻻزم دارﻳﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬از اﻳﻦ دو ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻳﻢ و ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﻌﺒﻪ اﺑﺰار ﺧﻮد‬
‫اﻓﺰودﻳﻢ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼ ﺑﻪﺟﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﺎﻻ را ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻦﺟﺎ ﭘﺮﺳﺶ را ﺑﻪ ﻳﺎري ﻳﻚ ﻣﺜﺎل ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪ .‬اﺛﺒﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫را ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ‪ 5‬واﮔﺬار ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻳﻚ ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ rD‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ آن ‪ σ‬و ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﭘﻮﺳﺘﻪ را اﻧﺪﻛﻲ ﻣﻲﻓﺸﺎرﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ )‪ (4-66‬ﺷﻌﺎع آن ﺑﻪ ‪ rD − dr‬ﻛﺎﻫﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺎر‪ ،‬ﺑﺮاي ﭼﻴﺮه ﺷﺪن ﺑﻪ‬
‫ﻧﻴﺮوي راﻧﺸﻲ ‪ σ 2 2ε D‬در ﻫﺮ ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎر اﻧﺠﺎم دﻫﻴﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻘﺪار ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ ‪ dr‬اﺳﺖ‪،‬‬
‫‪rD − dr‬‬
‫‪dr‬‬ ‫ﻛﺎر ﻻزم ﺑﺮاي ﻗﺸﺮدن ﭘﻮﺳﺘﻪ ‪ (4π rD2 )(σ 2 2ε D ) dr = ( 2π rD2σ 2 ε D ) dr‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪان‬
‫‪rD‬‬ ‫ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺮژي ﻻزم ﺑﺮاي ﭼﻴﺪﻣﺎن ﺑﺎرﻫﺎ در اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻣﻦ ﻫﻤﺎن اﻧﺮژي ‪ U‬اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ ‪ 3‬ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ‪ .‬اﻧﺮزي ﻻزم ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ را از‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-66‬ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻓﺸﺮده‬ ‫ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﺑﻴﺎورﻳﻢ و در ﺟﺎﻳﺸﺎن ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ (.‬ﭘﺲ‪ ،‬دارﻳﻢ‬
‫‪2π rD2σ 2‬‬
‫= ‪dU‬‬ ‫‪dr‬‬ ‫)‪(4-155‬‬
‫‪εD‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ :‬ﭘﻴﺶ از ﻓﺸﺮدن‪ ،‬ﻣﻴﺪان در درون ﭘﻮﺳﺘﻪي ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ ‪ dr‬ﺻﻔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﺎﻻ ‪E = σ ε D‬‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﻀﺎي ﺑﻴﺮون ‪ rD‬ﻣﻴﺪان ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﻓﺸﺮده ﺷﺪن ﭘﻮﺳﺘﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬در ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫ﻣﻴﺪاﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﺪت ‪ E = σ ε D‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﺑﺎ ﺣﺠﻢ ‪ 4π rD2dr‬را ﭘﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻛﺮدن اﻧﺮژي راﺑﻄﻪي‬
‫)‪ (4-155‬اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ در راﺑﻄﻪي )‪ (4-155‬ﺑﻪﺟﺎي ‪ σ‬ﻗﺮار دﻫﻴﻢ ‪ ، σ = ε D E‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‬
‫) ‪2π rD2 ( ε D E‬‬ ‫‪ε DE 2‬‬
‫‪2‬‬

‫= ‪dU‬‬ ‫= ‪dr‬‬ ‫‪4π rD2dr‬‬ ‫)‪(4-156‬‬

‫‪εD‬‬ ‫‪2‬‬
‫اﻳﻦ راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪي ﻛﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ ‪ 5‬آن را ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ آن را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ :‬اﻧﺮژي‬
‫ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺑﺎرﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ )ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺎر ﻻزم ﺑﺮاي ﺳﺎﻣﺎن دادن ﺑﺎرﻫﺎ( را ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ دادن اﻧﺮژي ‪ ( ε D E 2 2) d τ‬ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺟﺰء ﺣﺠﻢ ‪ d τ‬و اﻧﺘﮕﺮالﮔﻴﺮي ﺑﺮ روي ﺗﻤﺎم ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫‪εD‬‬
‫∫‪2‬‬
‫= ‪U‬‬ ‫‪E 2d τ‬‬ ‫)‪(4-157‬‬
‫‪allspace‬‬

‫ﻛﻪ در آن ‪ E 2 = E ⋅ E‬ﻳﻚ ﻛﻤﻴﺖ اﺳﻜﺎﻟﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪار اﻧﺮژي در ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ذﺧﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻳﻚ‬
‫ﻣﻴﺪان ﭘﺎﻳﺴﺘﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻳﻦ اﻧﺮژي را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎز ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ‪ ε D E 2 2‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭼﮕﺎﻟﻲ اﻧﺮژي )ﺑﺎ ﻳﻜﺎي ‪ ( J m‬اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ‪.‬‬
‫‪3‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 4-27‬اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻛﺮهي ﻫﻤﮕﻦ‪ :‬ﺑﺎر ﻛﻞ ‪ Q‬در ﺣﺠﻢ ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻘﺪر‬
‫اﻧﺮژي در ﻛﺮه ذﺧﻴﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در درون و ﺑﻴﺮون ﻛﺮه ﻏﻴﺮ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ آﻧﻬﺎ را در ﻣﺜﺎل ‪ 4-3‬ﺣﺴﺎب ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي )‪(4-157‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ دو دو اﻧﺘﮕﺮال اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺑﺮاي ﺑﻴﺮون ﻛﺮه و دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي ﻧﺎﺣﻴﻪي درون ﻛﺮه‪ .‬ﻣﻴﺪان در ﻧﺎﺣﻴﻪي درون‪ ، r < R ،‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪ (1 4πε D ) Qr‬و در ﻧﺎﺣﻴﻪي ﺑﻴﺮون ﻛﺮه ‪ (1 4πε D ) Qr2‬اﺳﺖ )ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ‪ 4-3‬را ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬از راﺑﻄﻪي )‪ (4-157‬دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪R3‬‬

‫‪46‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫⎡ ‪εD‬‬ ‫‪⎤ 1 Q2‬‬

‫‪2‬‬
‫‪R‬‬ ‫⎞ ‪⎛ Qr‬‬ ‫⎛∞‬ ‫⎞ ‪Q‬‬ ‫‪Q2‬‬ ‫‪3 Q2‬‬
‫‪2 ⎢ ∫D‬‬ ‫⎠⎟ ‪∫R ⎜⎝ 4πε Dr 2‬‬
‫= ‪U‬‬ ‫⎢‬ ‫⎜‬ ‫⎟ ‪3‬‬
‫‪4‬‬‫‪π‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪dr‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪4‬‬‫‪π‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪dr‬‬ ‫⎥‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫)‪(4-158‬‬
‫⎣‬ ‫⎠ ‪⎝ 4πε D R‬‬ ‫‪⎥⎦ 5 8πε D R 8πε D R 5 4πε D R‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي )‪ (4-157‬را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺮاي دﻳﺪن اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎر ‪ q‬را در ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﺮار‬
‫دﻫﻴﺪ‪ .‬در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺒﺪاء ‪ E 2 = q 2 (4πε D ) r 4‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ‪ d τ = 4π r 2dr‬اﺳﺖ‪ ،‬رﻓﺘﺎر اﻧﺘﮕﺮاﻟﻨﺪه ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪E 2d τ ∝ dr r 2‬‬
‫‪2‬‬

‫ﻣﻲﺷﻮد و در ﺣﺪ ‪ ، r → D‬ﻣﻘﺪار اﻧﺘﮕﺮال در راﺑﻄﻪي )‪ (4-157‬ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻧﺒﺎﺷﺘﻦ ﺑﺎر ‪ q‬در‬
‫ﺣﺠﻢ ﺻﻔﺮ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ اﻧﺮژي ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در دﻧﻴﺎي واﻗﻌﻲ ﺑﺎ ذرهﻫﺎي ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﻜﺘﺮون و ﭘﺮوﺗﻮن‬
‫ﺳﺮوﻛﺎر دارﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ذرهﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﻛﻮﭼﻚ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﻴﻠﻲ از ﻣﻨﻈﻮرﻫﺎ از اﺑﻌﺎد آﻧﻬﺎ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و وﻗﺘﻲ ﺑﺮﻫﻢﻛﻨﺶ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ذرهي ﻧﻘﻄﻪاي ﻓﺮض ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭼﻪ ﻣﻘﺪار اﻧﺮژي ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ ذرهﻫﺎ‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ ﻛﻼﺳﻴﻚ داد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﻣﺎ ذرهﻫﺎ را ﭘﻴﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻓﺮض‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﻓﻘﻂ ﻛﺎر ﻻزم ﺑﺮاي ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ آنﻫﺎ را ﺣﺴﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ 4-9‬ﭘﻴﻮﺳﺖ ‪ :1‬اﺛﺒﺎت ﻗﻀﻴﻪي دﻳﻮرژاﻧﺲ‬

‫‪ 4-9-1‬ﺗﻌﺮﻳﻒ دﻳﻮرژاﻧﺲ‬
‫در اﻳﻦ ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻧﮕﺎه دﻳﮕﺮي ﺑﻪ دﻳﻮرژاﻧﺲ ﻣﻲاﻧﺪازﻳﻢ و ﻗﻀﻴﻪ دﻳﻮرژاﻧﺲ را اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻣﻴﺪان ﺑﺮداري ‪ F‬داده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺎر ‪ Φ‬ﮔﺬرﻧﺪهي اﻳﻦ ﻣﻴﺪان را از ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪي ‪ S‬در ﺷﻜﻞ )‪(4-67‬‬
‫ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﻢ ‪:‬‬
‫‪Φ = v∫ F ⋅ d a‬‬ ‫)‪(4-159‬‬
‫‪S‬‬

‫اﺟﺎزه دﻫﻴﺪ اﻳﻦ ﺳﻄﺢ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ در ﺷﻜﻞ )‪(4-68‬ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﻢ )ﺑﺮاي روﺷﻨﻲ ﺑﻴﺶﺗﺮ‪ ،‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-68‬اﻳﻦ دو ﺑﺨﺶ را‬
‫ﺟﺪا از ﻫﻢ ﻧﺸﺎن داده اﻳﻢ اﻣﺎ‪ ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭼﺴﺒﻴﺪه اﻧﺪ‪(.‬‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻣﻄﻤﻴﻦ ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺳﻄﻮح ﻣﺨﺘﻠﻒ را‬
‫‪S‬‬
‫در اﻳﻦ ﺷﻜﻞﻫﺎ ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﻢ‪ .‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-67‬دو ﺳﻄﺢ ‪ S 1O‬و ‪ S 2O‬را دارﻳﻢ ﻛﻪ ﻧﻴﻤﻪﻫﺎي ﺑﺎﻻﻳﻲ‬
‫و ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﺳﻄﺢ ‪ S‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-67‬اﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﻄﻮح ‪ S 1O‬و ‪ S 2O‬ﺳﻄﺢﻫﺎي ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﺳﻄﻮح ‪ S 1O‬و ‪ S 2O‬دو ﺳﻄﺢ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ )‪(4-69‬‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ‪ S ′‬ﻧﺸﺎن دادهاﻳﻢ‪ .‬ﻣﺴﺎﺣﺖ اﻳﻦ دو ﺳﻄﺢ ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ اﻣﺎ ﺟﻬﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻄﺢﻫﺎي ‪ S 1‬و ‪ S 2‬ﺳﻄﺢﻫﺎي ﺑﺴﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰﻫﺎي دو ﻧﻴﻤﻪي ﺳﻄﺢ ‪ S‬اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-67‬ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﺣﺎل ﻣﻲﺗﻮان ﺷﺎر ‪ Φ‬را ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪47‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪S2‬‬
‫‪S 2O‬‬
‫‪S 2O‬‬
‫‪S′‬‬

‫‪S′‬‬

‫‪S 1O‬‬ ‫‪S 1O‬‬

‫‪S1‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-68‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺳﻄﺢ ‪ S‬ﺑﻪ دو ﻧﻴﻢ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-69‬دو ﻧﻴﻤﻪي ﺳﻄﺢ ‪S‬‬

‫= ‪Φ = v∫ F ⋅ d a‬‬ ‫‪∫ F ⋅d a + ∫ F ⋅d a‬‬

‫‪S‬‬ ‫‪S 1O‬‬ ‫‪S 2O‬‬

‫=‬ ‫‪∫ F ⋅d a + ∫ F ⋅d a + ∫ F ⋅d a − ∫ F ⋅d a‬‬

‫‪S′‬‬ ‫‪S′‬‬
‫‪S 1O‬‬ ‫‪S 2O‬‬

‫⎛‬ ‫⎛ ⎞‬ ‫⎞‬
‫⎟ )‪= ⎜ ∫ F ⋅ d a + ∫ F ⋅ d a ⎟ + ⎜ ∫ F ⋅ d a + ∫ F ⋅ (−d a‬‬ ‫)‪(4-160‬‬
‫‪⎜SO‬‬ ‫‪⎟ ⎝S′‬‬ ‫⎠‬
‫‪⎝ 1‬‬ ‫‪S 2O‬‬ ‫⎠‬ ‫‪S′‬‬

‫‪= v∫ F ⋅ d a + v∫ F ⋅ d a ≡ Φ1 + Φ 2‬‬
‫‪S1‬‬ ‫‪S2‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ در ﺳﻄﺮ اول‪ ،‬ﺳﻄﺢ ‪ S‬را ﺑﻪ دو ﺳﻄﺢ ‪ S 1O‬و ‪ S 2O‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ .‬در ﺳﻄﺮ دوم اﻧﺘﮕﺮال روي ﺳﻄﺢ ‪ S ′‬را ﻳﻚ ﺑﺎر‬
‫اﻓﺰودﻳﻢ و ﻳﻚ ﺑﺎر ﻛﻢ ﻛﺮدﻳﻢ و در ﺳﻄﺮ ﺳﻮم آﻧﻬﺎ را ﭼﻨﺎن دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺳﻄﺢﻫﺎي ﺑﺴﺘﻪي ‪ S 1‬و ‪ S 2‬را ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ .‬در ﺳﻄﺮ‬
‫آﺧﺮ ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢﻫﺎي ﺑﺴﺘﻪي ‪ S 1‬و ‪ S 2‬را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﻛﺎر را اداﻣﻪ داد و ﺣﺠﻢﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺳﻄﺢﻫﺎي ﺑﺴﺘﻪي ‪ S 1‬و ‪ S 2‬اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده اﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﺠﻢﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ و ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﺮ ﺑﺎر ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﻢ‪ ،‬زوج ﺳﻄﺢﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ S ′‬ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺖﮔﻴﺮﻳﺸﺎن ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺣﺬف ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻛﺎر‪ ،‬ﺷﺎر ﻛﻞ ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ اﺻﻠﻲ ‪ S‬ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺷﺎرﻫﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﺳﻄﺢ اﻳﻦ ﺣﺠﻢﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻲﮔﺬرﻧﺪ‪:‬‬
‫‪S‬‬
‫‪Φ = ∑ Φk‬‬ ‫)‪(4-161‬‬
‫‪i =1‬‬

‫ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺣﺠﻢ ‪ V‬را )ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪي ‪ S‬ﻣﺮزﻫﺎي آن اﺳﺖ( ﺑﻪ ﺣﺠﻢﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد و ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ‪، S‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺎرﻫﺎي ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ اﻳﻦ ﺣﺠﻢﻫﺎي ﺟﺰﻳﻲ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺷﺎر ﻛﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺣﺠﻢ ‪ V‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬دﻳﻮرژاﻧﺲ ﻣﻴﺪان ‪ F‬را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪G‬‬
‫‪∇ ⋅ E = lim S‬‬
‫‪v∫ F ⋅ d a‬‬ ‫)‪(4-162‬‬
‫‪V →D‬‬ ‫‪V‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﺣﺪ ‪ ، V → D‬دﻳﻮرژاﻧﺲ ﻋﺒﺎرت از ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﺣﺠﻢ ‪ V‬اﺳﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ ‪. V‬‬

‫‪ 4-7-2‬ﻗﻀﻴﻪي ﺑﻨﻴﺎدي دﻳﻮرژاﻧﺲ‬

‫ﺣﺎل ﻛﻪ دﻳﻮرژاﻧﺲ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻨﻚ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﻴﻪي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ دارد‪ :‬ﻗﻀﻴﻪي‬

‫‪48‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﮔﻮس‪ ،‬ﻗﻀﻴﻪي ﮔﺮﻳﻦ و ﻳﺎ ﻗﻀﻴﻪي دﻳﻮرژاﻧﺲ ‪ .‬ﻣﺎ از ﻧﺎم ﻗﻀﻴﻪي دﻳﻮرژاﻧﺲ اﺳﺘﻔﺎده ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‬
‫ﻗﻀﻴﻪ ‪ :4-2‬اﻧﺘﮕﺮال دﻳﻮرژاﻧﺲ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺮداري ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ F‬در ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﺑﻪ ﺣﺠﻢ ‪ V‬ﺑﺎ اﻧﺘﮕﺮال ﺗﺎﺑﻊ در ﺳﻄﺤﻲ ﺑﺴﺘﻪاي ﻛﻪ ﻣﺮزﻫﺎي‬
‫ﺣﺠﻢ ‪ V‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪G‬‬
‫(∫‬
‫‪V‬‬
‫)‬
‫‪∇ ⋅ F d τ = v∫ F ⋅ d a‬‬
‫‪S‬‬
‫)‪(4-163‬‬

‫‪ d τ‬ﺟﺰء ﺣﺠﻢ و ‪ d a‬ﺑﺮدارﺟﺰء ﺳﻄﺢ اﻧﺪ‪.‬‬

‫اﺛﺒﺎت‪ :‬ﻧﻘﻄﻪي آﻏﺎز ﻣﺎ راﺑﻄﻪي )‪ (4-152‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪N‬‬
‫⇒ ‪Φ = ∑ Φk‬‬ ‫‪v∫ F ⋅ d a = ∑ v∫ F ⋅ d ai‬‬
‫‪i =1‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪i =1 S i‬‬

‫‪N‬‬ ‫‪v∫ F ⋅ d a‬‬ ‫‪i‬‬

‫‪= ∑V i‬‬
‫‪Si‬‬

‫‪i =1‬‬ ‫‪Vi‬‬

‫‪N‬‬
‫)‪(4-155‬‬
‫) ‪= ∑V i ( ∇ ⋅ F‬‬
‫‪i =1‬‬

‫‪= ∫ (∇ ⋅ F )d τ‬‬
‫‪V‬‬

‫ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺷﺎر ﻣﻴﺪان ﺑﺮداري ‪ F‬ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﺑﺴﺘﻪي ‪ S‬ﺑﺎ اﻧﺘﮕﺮال ‪ ∇ ⋅ F‬روي ﺣﺠﻤﻲ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ‪ S‬اﺣﺎﻃﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﺳﺖ‬

‫‪49‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫آزﻣﻮنﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه ﭼﻨﺪ ﮔﺰﻳﻨﻪاي‬

‫‪ -1‬ﻗﺮص ﺗﺨﺘﻲ ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬و ﺑﺘﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ دارﻳﻢ‪ .‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﺎﺷﻲ از آن را در ﻧﻘﻄﻪي دﻟﺨﻮاﻫﻲ‬
‫در ﻓﻀﺎ ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﺳﻄﺢ ﮔﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﺮهي اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻗﺮص را درﺑﺮدارد و ﺑﺎ آن ﻫﻢﻣﺮﻛﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺪام ﮔﺰاره در اﻳﻦ ﻣﻮرد درﺳﺖ اﺳﺖ؟‬
‫)اﻟﻒ(‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺑﺮاي ﻛﺮه درﺳﺖ اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﻪﺳﺎدﮔﻲ ﻣﻴﺪان ‪ E‬را در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪاي ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪.‬‬
‫)ب(‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺑﺮاي ﻛﺮه درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮان از آن ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻴﺪان ‪ E‬را در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪاي اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫)پ(‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس ﺑﺮاي ﻛﺮه درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻗﺎﻋﺪهي ﻗﻴﻔﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ ﺑﺎ ﻧﻴﻢﻛﺮهاي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎر ‪ q‬در ﻣﺮﻛﺰ ﻗﺎﻋﺪهي ﻗﻴﻒ )ﻣﺮﻛﺰ‬
‫ﻧﻴﻢﻛﺮه( ﻗﺮار دارد‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﻗﻴﻒ ‪ h‬و ﺷﻌﺎع ﻗﺎﻋﺪهي آن ‪ R‬اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﮔﺬرﻧﺪه از ﻗﻴﻒ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪q‬‬ ‫‪R‬‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫‪h‬‬ ‫‪πR h2 + R 2 q‬‬

‫)ج(‪:‬‬ ‫)پ(‪) q 2ε D :‬ت(‪q ε D :‬‬ ‫)ب(‪q 2πε D :‬‬ ‫)اﻟﻒ(‪ :‬ﺻﻔﺮ‬
‫‪2π R 2‬‬ ‫‪εD‬‬

‫‪ -3‬روﺑﺎﻧﻲ از ﺑﺎر ﺑﻪ ﭘﻬﻨﺎي ‪ ، b‬ﺑﻪ ﻃﻮل ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ دراز و ﻛﻠﻔﺘﻲ ﻧﺎﭼﻴﺰ )در ﺟﻬﺖ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪ( در ﺷﻜﻞ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪P‬‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ روﺑﺎن ‪ σ‬اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ b‬از روﺑﺎن ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻛﺪام ﻳﻚ‬
‫‪b‬‬ ‫از ﮔﺰﻳﻨﻪﻫﺎي زﻳﺮ ﻣﻴﺪان را در ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪σ‬‬ ‫) ‪σ ( An 2‬‬ ‫) ‪σ b ( An 2‬‬ ‫) ‪σ ( An 2‬‬

‫)پ(‪:‬‬ ‫)ب(‪:‬‬ ‫)اﻟﻒ(‪:‬‬
‫‪2b πε D‬‬ ‫‪2πε D‬‬ ‫‪εD‬‬
‫) ‪σ 2 ( An 2‬‬ ‫)‪σ 2b ( An 2‬‬
‫)ج(‪:‬‬ ‫)ت(‪:‬‬
‫‪2b πε D‬‬ ‫‪2πε D‬‬
‫‪ -4‬دو ﭘﻮﺳﺘﻪي اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﻫﻢﻣﺤﻮر ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ L‬و ﺷﻌﺎعﻫﺎي ‪ R1‬و ‪) R 2‬ﺑﺎ ‪ ( R 1 < R 2  L‬و ﺑﭽﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻄﺤﻲ ‪ σ 1‬و ‪ σ 2‬را‬
‫در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬در ﻛﺪام ﻳﻚ از ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي زﻳﺮ ﭘﻮﺳﺘﻪﻫﺎ در ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻳﻜﺴﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ؟‬
‫)ج(‪σ 2 = D :‬‬ ‫)ت(‪σ 1 = D :‬‬ ‫)پ(‪σ 1R1 = σ 2 R 2 :‬‬ ‫)ب(‪σ 1 = −σ 2 :‬‬ ‫)اﻟﻒ(‪σ 1 = σ 2 :‬‬
‫‪ -5‬ﺑﺎر ﺣﺠﻤﻲ ﻧﺎﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ ρ ( r ) = ρD R r‬در ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬و درﺑﺎزهي ‪ r ≤ R‬ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺪام ﮔﺰاره رﻓﺘﺎر‬
‫ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در درون ﻛﺮه ) ‪ ( r < R‬ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟‬
‫)پ(‪ :‬ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺖ = ) ‪E ( r‬‬ ‫)ب(‪E ( r ) ∝ 1 r :‬‬ ‫)اﻟﻒ(‪E ( r ) ∝ 1 r 2 :‬‬
‫)ج(‪E ( r ) = r 2 :‬‬ ‫)ت(‪E ( r ) = r :‬‬
‫‪ -6‬دو ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﺑﻪ ﺷﻌﺎعﻫﺎي ‪ R 1‬و ‪ R 2‬ﺑﻪ ﻗﺎﺻﻠﻪي ﺧﻴﻠﻲ دور از ﻫﻢ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ R 2 > R 1 .‬اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎر روي ﭘﻮﺳﺘﻪﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮔﻪ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﭘﻮﺳﺘﻪﻫﺎ )ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ( ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺪانﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را درﺳﺖ در ﺑﻴﺮون ﭘﻮﺳﺘﻪﻫﺎ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫)ب(‪ :‬در ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﭘﻮﺳﺘﻪي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‬ ‫)اﻟﻒ(‪ :‬ﻣﻴﺪانﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‬
‫)ت(‪ :‬ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪.‬‬ ‫)پ(‪ :‬در ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﻛﺮهي ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻴﺪان ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‬

‫‪50‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫‪ -7‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻧﺎﺣﻴﻪاي از ﻓﻀﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ اﺳﺖ‬

‫⎛ ‪⎧a‬‬ ‫⎞ ‪r3‬‬
‫ˆ‪⎪ 2 ⎜ 1 − 3 ⎟ r‬‬ ‫;‬ ‫‪r ≤R‬‬
‫⎠ ‪E(r ) = ⎨r ⎝ R‬‬
‫‪⎪D‬‬ ‫;‬ ‫‪r >R‬‬
‫⎩‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ a‬و ‪ R‬ﻣﻘﺪارﻫﺎي ﺛﺎﺑﺖ اﻧﺪ‪ .‬ﻛﺪام ﻳﻚ از ﮔﺰارهﻫﺎي زﻳﺮ ﺗﻮﺻﻴﻒ دﻗﻴﻖﺗﺮ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻴﺪان ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ؟‬
‫)اﻟﻒ(‪ :‬ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ﻣﻨﻔﻲ ‪ q = 4πε Da‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﺪه در ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﻌﻼوهي ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎرﺳﻄﺤﻲ‬
‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪. σ = − q 4π R 2‬‬
‫)ب(‪ :‬ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ﻣﺜﺒﺖ ‪ q = 4πε Da‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﺪه در ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﻌﻼوهي ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎرﺳﻄﺤﻲ‬
‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪. σ = − q 4π R 2‬‬
‫)پ(‪ :‬ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ﻣﺜﺒﺖ ‪ q = 4πε Da‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﺪه در ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﻌﻼوهي ﻛﺮوهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺑﺎ ﺑﺎر ﻣﻨﻔﻲ ‪ ρ = − 3q 4π R 3‬ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ در ﺣﺠﻢ ﻛﺮه ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ت(‪ :‬ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ﻣﻨﻔﻲ ‪ −q = −4πε Da‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﺪه در ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﻌﻼوهي ﻛﺮوهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺑﺎ ﺑﺎر ﻣﺜﺒﺖ ‪ρ = 3q 4π R 3‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ در ﺣﺠﻢ ﻛﺮه ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ج(‪ :‬ﺑﺎ اﺻﻼﻋﺎت داده ﺷﺪه ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎر ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪهي ﻣﻴﺪان را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -8‬ﭘﻮﺳﺘﻪي رﺳﺎﻧﺎ در ﻫﺮ ﺳﻪ وﺿﻌﻴﺖ زﻳﺮ ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬در وﺿﻌﻴﺖﻫﺎي )‪ (1‬و )‪ (2‬ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺑﺪون ﺑﺎر اﺳﺖ و ﺑﺎر ‪ q‬در ﻓﻀﺎي‬
‫ﺗﻬﻲ آن ﺟﺎﺳﺎزي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در وﺿﻌﻴﺖ )‪ (3‬ﺑﺎر ‪ q‬ﺑﺮ روي رﺳﺎﻧﺎ ﻗﺮار دارد‪ .‬اﮔﺮ ‪ E 2 ، E 1‬و ‪ E 3‬اﻧﺪازهي ﻣﻴﺪانﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در‬
‫ﻧﻘﻄﻪي ‪ P‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺪام ﮔﺰاره درﺳﺖ اﺳﺖ؟‬
‫‪P‬‬ ‫) ‪(E3‬‬ ‫‪P‬‬ ‫) ‪(E2‬‬ ‫‪P‬‬ ‫) ‪( E1‬‬ ‫)اﻟﻒ(‪E 1 > E 2 > E 3 :‬‬
‫‪q‬‬ ‫‪E1 < E 2 < E 3‬‬ ‫)ب(‪:‬‬
‫‪q‬‬ ‫‪E1 = E 2 > E 3‬‬ ‫)پ(‪:‬‬
‫‪q‬‬
‫)‪(3‬‬ ‫)‪( 2‬‬ ‫)‪(1‬‬ ‫‪E1 = E 2 < E 3‬‬ ‫)ت(‪:‬‬
‫‪E1 = E 2 = E 3‬‬ ‫)ج(‪:‬‬
‫‪ -9‬ﺑﺎر ‪ q‬در ﻓﻀﺎي ﺗﻬﻲ درون ﻳﻚ ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﻠﻔﺖ رﺳﺎﻧﺎ ﻗﺮار دارد )ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎ در ﺷﻜﻞ ﺑﺎ رﻧﮓ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه‬

‫‪Q‬‬ ‫اﺳﺖ‪ (.‬ﺑﺎر ﻛﻞ رﺳﺎﻧﺎ ‪ Q‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎرﻫﺎي ‪ q‬و ‪ Q‬ﻫﺮ دو ﻣﺜﺒﺖ اﻧﺪ‪ .‬ﺻﻔﺤﻪاي ﺑﺎ ﻧﻘﻄﻪﭼﻴﻦ‬
‫در ﮔﻮﺷﺖ رﺳﺎﻧﺎ رﺳﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ‪ Φ‬ﺷﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﮔﺬرﻧﺪه از اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫)پ(‪q ε D :‬‬ ‫)ب(‪D < Φ < q ε D :‬‬ ‫)اﻟﻒ(‪Φ = D :‬‬
‫‪q‬‬ ‫)ج(‪Φ = (q + Q ) ε D :‬‬ ‫)ت(‪q ε D < Φ < (q + Q ) ε D :‬‬
‫)ح(‪) :‬ت( و )ج( ﻫﺮ دو‬ ‫)اﻟﻒ( و )ب( ﻫﺮ دو‬ ‫)چ(‪:‬‬

‫‪51‬‬
©Firooz Arash 2007-2012

52
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎ‬
‫‪ 4-1‬دو اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﻫﻢ ﻣﺮﻛﺰ ﺑﺴﻴﺎر دراز ﺑﻪ ﺷﻌﺎعﻫﺎي ‪ a‬و ‪ (b > a ) b‬و ﻃﻮل ‪ L‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎر ‪ +Q‬ﺑﻪﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ در‬
‫ﺣﺠﻢ اﺳﺘﻮاﻧﻪي دروﻧﻲ و ﺑﺎر ‪ −Q‬ﺑﺮ روي ﺳﻄﺢ اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﺑﻴﺮوﻧﻲ‬
‫‪a‬‬
‫‪b‬‬ ‫ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪ a < r < b‬ﺗﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ )‪ (4-70‬را ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫)اﻟﻒ(‪ :‬اﻳﻦ آراﻳﺶ ﭼﻪ ﺗﻘﺎرﻧﻲ دارد‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫)ب(‪ :‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻧﺎﺣﻴﻪﻫﺎي ‪ a < r < b ، r < a‬و ‪ r > b‬ﭼﻪ ﺳﻄﺢ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-70‬دو اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﺗﻮدرﺗﻮ‬
‫ﮔﻮﺳﻲ ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﻨﻴﺪ و از ﭼﻪ ﻣﺘﻐﻴﺮي ﺑﺮاي ﭘﺎراﻣﺘﺮي ﻛﺮدن ﺳﻄﺢ ﮔﻮس‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ ﺣﺪود ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻳﻦ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫)پ(‪ :‬ﺑﺮاي ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪ ، r < a‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﺳﻄﺢ ﮔﻮس اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در آن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﻢ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪.‬‬
‫)ت(‪ :‬ﺑﺎر ﻛﻞ ﻛﻪ در درون ﺳﻄﺢ ﮔﻮس اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪ r < a‬وﺟﻮد دارد ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬
‫)ج( ‪ :‬ﺑﺮاي ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪ ، r < a‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ‪ E‬را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫)چ( ‪ :‬ﮔﺎم ﻫﺎي ﺑﺎﻻ را ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻧﺎﺣﻴﻪي ‪ a < r < b‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻌﻲ از ‪ r‬ﺗﻜﺮار ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫)ح( ‪ :‬ﻧﻤﻮدار ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﺑﺮﺣﺴﺐ ﭘﺎراﻣﺘﺮي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﻄﺢ ﮔﻮس ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ رﺳﻢ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫)خ( ‪ :‬اﺧﺘﻼف ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺑﻴﻦ ‪ r = a‬و ‪ r = D‬؛ ﻳﻌﻨﻲ )‪ ΔV =V (a ) −V (D‬را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫)د( ‪ :‬اﺧﺘﻼف ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺑﻴﻦ ‪ r = a‬و ‪ r = b‬؛ ﻳﻌﻨﻲ ) ‪ ΔV =V (b ) −V (a‬را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ 4-2‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از ﻳﻚ داﻳﺮه‪ :‬ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ‪ q‬در ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﺮار دارد‪ .‬داﻳﺮهاي در ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫‪q‬‬ ‫‪ A‬از ﺑﺎر ‪ q‬ﻗﺮار دارد و ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-70‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﺎ زاوﻳﻪي ‪ 2θ‬ﮔﺸﻮده ﺷﺪه‬
‫‪θ‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪θ‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از داﻳﺮه را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺟﺰ ﺑﺎر ‪ q‬واﻗﻊ در ﻣﺒﺪاء ﺑﺎري دﻳﮕﺮي‬
‫ﺷﻜﻞ ‪4-70‬‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺷﺎر ﻫﺮ ﺳﻄﺤﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ داﻳﺮه ﻣﻘﻴﺪ اﺳﺖ و در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﺮار دارد‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺎر را ﺑﺮاي دو ﺳﻄﺢ زﻳﺮ ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫)اﻟﻒ(‪ :‬ﺳﻄﺢ ﺗﺨﺖ داﻳﺮه‬
‫)ب(‪ :‬ﻋﺮقﭼﻴﻦ ﻛﺮوي ﻛﻪ ﻗﺎﻋﺪهاش داﻳﺮه اﺳﺖ )ﻣﺮﻛﺰ ﻣﺮه در ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ 4-3‬ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس و دو ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي‪) :‬اﻟﻒ( دو ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪاي ‪ q‬در روي ﻣﺤﻮر ‪ x‬و در ﻣﻜﺎنﻫﺎي ‪ x = ±A‬ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻘﺎط‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت و در روي ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ‪ E x‬ﻣﻴﺪان را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﻧﻘﺎط ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻣﻴﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت و در‬
‫روي ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻣﻮﻟﻔﻪي ‪ E y‬ﻣﻴﺪان را ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ‪ x  A‬و ‪ y  A‬ﺗﻘﺮﻳﺐﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ را ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺒﺮﻳﺪ‬
‫)ب(‪ :‬اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﻛﻮﭼﻜﻲ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰش در ﻣﺒﺪاء ﻣﺨﺘﺼﺎت اﺳﺖ و ﻣﺤﻮرش ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻌﺎع‬
‫ﻗﺎﻋﺪهي اﺳﺘﻮاﻧﻪ ‪ rD‬و ﻃﻮل آن ‪ 2x D‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺑﺨﺶ )اﻟﻒ(‪ ،‬ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﺎر ﮔﺬرﻧﺪه از اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻮس آن را دﻳﻜﺘﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 4-4‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي ﺳﻪ ﺟﺴﻢ‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﻧﻘﻄﻪاي ﺑﺮ روي ﺳﻄﺢ )‪ (1‬ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ (2) ، R‬اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ درازي ﺑﻪ‬
‫ﺷﻌﺎع ‪ R‬و )‪ (3‬ﺑﺮﺷﻲ ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ ‪ 2R‬ﻛﻪ دو ﺑﻌﺪ دﻳﮕﺮش ﺗﺎ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺴﺎب و ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر‬
‫ﺣﺠﻤﻲ ﻫﺮ ﺳﻪ ﺟﺴﻢ ﻳﻜﺴﺎن و ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ρ‬اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي‬

‫‪53‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺧﻮد ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآورﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ 4-5‬ﺻﻔﺤﻪي روي ﻛﺮه‪ :‬ﺻﻔﺤﻪي ﺗﺨﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ ‪ x‬و ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر‬
‫‪ρ‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪x‬‬ ‫ﺣﺠﻤﻲ ‪ ρ‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺎ ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬و ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺣﺠﻤﻲ ‪ρD‬‬
‫‪A‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪(4-71‬در ﺗﻤﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪي ‪ A‬را ﻣﺤﻞ ﺗﻤﺎس ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪي ‪ B‬ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫‪R‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪي ‪ A‬در روي ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ ρ > ( 2 3 ) ρD‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺪان‬
‫‪ρavg‬‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻛﻞ روﺑﻪﺑﺎﻻ )ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻴﺪان ﻧﺎﺷﻲ از ﺻﻔﺤﻪ و ﻛﺮه( در ﻧﻘﻄﻪي ‪ B‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ از‬
‫ﺷﻜﻞ ‪4-71‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪي ‪ A‬اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ‪ x  R‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 4-6‬ﺑﺮﻧﻬﻲ ﺳﻪ ﺟﺴﻢ‪ :‬ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ ، R‬اﺳﺘﻮاﻧﻪي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ دراز ﺑﺎ ﺷﻌﺎع ﻗﺎﻋﺪهي ‪ R‬و ﺑﺮﺷﻲ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ‬
‫‪ 2R‬را ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-72‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺣﺠﻤﻲ‬
‫‪ρ2‬‬
‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ ρ2 ، ρ1‬و ‪ ρ 3‬ﺑﻨﺎﻣﻴﺪ‪ .‬ﻣﺤﻮر اﺳﺘﻮاﻧﻪ‬
‫در راﺳﺘﺎي ﻣﺤﻮر ‪ z‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮش ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ‪z‬‬
‫‪ρ3‬‬ ‫‪2R‬‬ ‫ﻋﻤﻮد اﺳﺖ و ﺿﺨﺎﻣﺖ آن از ‪ z = − R‬ﺗﺎ ‪ z = R‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ﻫﺮﺟﺎ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﺟﺴﻢ ﻫﻢﭘﻮﺷﺎﻧﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎ‬
‫‪ρ1‬‬
‫ﺑﺎﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻫﻤﻪﺟﺎي ﻛﺮه‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-72‬ﺑﺮﻧﻬﻲ ﺳﻪ ﺟﺴﻢ‬ ‫ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎرﻫﺎ ﭼﻪ راﺑﻄﻪاي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﻫﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟‬
‫)راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ‪ :‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻳﻚ ﻛﻤﻴﺖ ﺑﺮداري اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي آن ﻛﺎر ﻛﻨﻴﺪ‪(.‬‬
‫‪ 4-7‬دو ﻛﺮه‪ :‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-73‬ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ ρ‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺮه ﻛﺎواﻛﻲ ﻛﺮوي ﺑﻪ‬
‫ﺷﻌﺎع ‪ R 2‬اﻳﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﻧﻘﺎط ‪ A‬و ‪ B‬ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ 4-8‬ﺳﻪ ﺻﻔﺤﻪي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ‪ :‬ﺳﻪ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ‪ σ‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﻞ )‪ (4-74‬ﺑﺎ زاوﻳﻪي ‪6 D‬‬
‫‪D‬‬

‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻗﻄﻊ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺣﺎﺻﻞ را در ﻫﻤﻪي ﻧﻘﺎط ﻓﻀﺎ ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ‪.‬‬

‫‪σ‬‬ ‫‪6 DD‬‬

‫‪A‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪ρ‬‬
‫‪B‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ : 3-74‬ﺳﻪ ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-73‬دو ﻛﺮه‬

‫‪ 4-9‬ﺻﻔﺤﻪي ﻣﻮجدار‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻃﻮﻻﻧﻲﺗﺮ و ﺷﺎﻳﺪ ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻤﺮﻳﻦ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮاي ﺣﺴﺎﺑﺎن ﺑﺮداري‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺘﮕﺮال ﻧﻬﺎﻳﻲ را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي ﺣﺪي ‪ a‬ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻳﺎ ‪ b‬ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻮﭼﻚ‬
‫و ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺟﺎﻟﺒﻲ ﺧﻮاﻫﻴﺪ رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ σ‬را در ﻧﻘﻄﻪي ) ‪( D, D, P‬‬ ‫ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮدهي ﻣﻮجدار ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‬

‫‪54‬‬
‫‪©Firooz Arash 2007-2012‬‬

‫ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺳﻄﺢ ﺑﺎ ) ‪ z = a cos (by‬داده ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺷﻜﻞ )‪(4-75‬‬
‫ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﺑﺎ دﺳﺘﻮر زﻳﺮ در ‪ Mathematica‬رﺳﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪Plot3D@Cos@xD, 8x, − 3 Pi, 3 Pi<, 8y, − 0.1, 0.1<,‬‬
‫‪Mesh −> None, Ticks → None, Boxed → True,‬‬
‫‪ImageSize → 200, Axes → NoneD‬‬
‫‪ 4-10‬ﻣﺮﺑﺎي اﻟﻜﺘﺮون‪ :‬ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ a‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺎر ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-75‬ﺻﻔﺤﻪي ﻣﻮجدار‬ ‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ در ﺣﺠﻢ ﻛﺮه ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎر ﻣﻌﺎدل ﺑﺎر دو اﻟﻜﺘﺮون اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ژﻟﻪي ﺑﺎر ﻣﻨﻔﻲ دو ﭘﺮوﺗﻮن ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﭘﺮوﺗﻮنﻫﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر ﻣﻨﻔﻲ در‬
‫ﻛﺮه ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮوﺗﻮنﻫﺎ در ﻛﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻴﺮوي وارد ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ؟ )اﻳﻦ آراﻳﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰي‪ ،‬ﻛﺎرﻳﻜﺎﺗﻮر واﻗﻌﻲ از ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﻴﺪروژن ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﻧﺮﻣﺒﻴﺪن اﺑﺮ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ ﺑﺮ روي ﭘﺮوﺗﻮنﻫﺎ را ﻓﻘﻂ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻴﻚ ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻮﺿﻴﺢ داد!(‬
‫‪ 4-11‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي وارد ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻔﺤﻪ‪ :‬ﺳﻪ ﺻﻔﺤﻪي ﻧﺎرﺳﺎﻧﺎي ﻣﻮازي ‪ B ، A‬و ‪ C‬دارﻳﻢ‪..‬ﺻﻔﺤﻪي ‪ A‬در ﺑﺎﻻ‪ B ،‬در وﺳﻂ و‬
‫ﺻﻔﺤﻪي ‪ C‬در زﻳﺮ ﺻﻔﺤﻪي ‪ B‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي ‪ B ، A‬و ‪ C‬ﺑﻪﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ 7σ D ، −4σ D ،‬و ‪ −3σ D‬اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازهي‬
‫ﻧﻴﺮوﻳﺎﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ وارد ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻔﺤﻪ را ﺑﻴﺎﺑﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ 4-12‬ﻧﻴﺮوي دو ﻧﻴﻢﻛﺮه‪ :‬ﻛﺮهي ‪ Q‬در ﺣﺠﻢ ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺑﻪﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎي ﻧﻴﻢﻛﺮهي‬
‫ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﻴﻢﻛﺮهي ﺷﻤﺎﻟﻲ وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫‪ 4-13‬ﭘﻮﺳﺘﻪي ﺳﻮراخ‪ ،‬دوﺑﺎره‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺌﻠﻪي ‪ 2-26‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺼﻞ ‪ 2‬اﻧﺘﮕﺮالﮔﻴﺮي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ را ﺑﺮاي ﺣﻞ آن‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻳﻢ و ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ روشﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﻨﻚ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺎ آﻣﻮزهﻫﺎي‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺼﻞ ﻫﻢ آن را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻮﺳﺘﻪي ﺳﻮراخ‪ :‬در ﺷﻜﻞ )‪ (4-76‬ﻳﻚ ﭘﻮﺳﺘﻪي ﻛﺮوي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ a‬و ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺳﻄﺤﻲ‬
‫‪ σ‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﭘﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ داﻳﺮه و ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪b  a‬‬
‫ﺑﺮﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازه و ﺟﻬﺖ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را در ﻣﺮﻛﺰ اﻳﻦ ﺳﻮراخ ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-76‬ﭘﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﺳﻮراخ‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﺎ ﭼﻨﺪ روش ﻣﻲﺗﻮان ﺣﻞ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ 4-14‬ﻣﻴﺪان ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر‪) :‬اﻟﻒ( ﺑﺮﺷﻲ ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ ﺷﻜﻞ در راﺳﺘﺎي ‪ y‬و ‪ z‬ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪ .‬در راﺳﺘﺎي ‪ x‬ﺿﺨﺎﻣﺖ آن ‪A‬‬
‫‪G‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ آن ‪ ρ‬اﺳﺖ‪ .‬از ‪ ∇ ⋅ E = ρ ε D‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ و ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در درون ﺑﺮش ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ‪ E x = ρ x ε D + A‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ‪ A‬ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫‪G‬‬
‫)ب(‪ :‬ﺷﻌﺎع ﻛﺮهاي ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﺣﺠﻤﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ‪ ρ‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ R‬اﺳﺖ‪ .‬از ‪ ∇ ⋅ E = ρ ε D‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ و ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در ﻧﺎﺣﻴﻪي درون آن ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ E r = ρ r 3ε D + B r 2‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺟﻤﻠﻪي ‪ B r 2‬ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫‪G‬‬
‫)پ(‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ در دو ﭼﻴﺪﻣﺎن ﺑﺎﻻ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺎر ﻳﻜﺴﺎن ﺑﻮد و در ﻫﺮ دو از راﺑﻄﻪي ﻳﻜﺴﺎن ‪ ∇ ⋅ E = ρ ε D‬اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺮا دو ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺮاي اﻳﻦ دو ﭼﻴﺪﻣﺎن ﺑﻪدﺳﺖ اﻣﺪ؟‬

‫‪55‬‬