INTRODUKSIYON

Ang panitikan ay bahagi na ng kultura ng mga Pilipino. Ito ay isang yamang

dapat ingatan at pahalagahan. Ang panitikan ay nauugnay sa kasaysayan ng
isang bansa dahil inilalarawan ng panitikan ang pamumuhay, karanasan, kultura
at paniniwala ng mga tao noon, ngayon at bukas. Ang mga pangyayaring naganap
sa isang lugar o lipunan ay bahagi ng panitikan. Samakatwid, ang panitikan ay
naglalarawan ng buhay, kultura, kaugalian at karanasan. Sa pamamagitan nito
panitikan naihahayag ng mga tao ang kanilang mithiin at pangunahing layunin

Ang panitikan ay may malaking gampanin sa ating lipunan dahil ito ang
sumasalamin sa kasaysayan, kultura, tradisyon at pamumuhay ng mga tao sa
lipunan. Ayon pa kay Panganiban (1995) Ang panitikang Filipino ay isang paraan
ng pagpapahayag ng damdamin ng mga Pilipino hinggil sa kanilang pamumuhay,
paniniwala’t kaugalian, at pananampalataya, pasulat man ito pasalita.

Ayon naman Kay Mandado (2020), ang panitikan ang siyang lakas na
nagpapakilos sa alinmang uri ng lipunan. Malaki ang naiambag ng panitkan tungo
sa kultura upang sagayon ay mapabilis na mapaunlad at mabigyang-halaga ang
sariling panitikan lalo na sa kalagayang lokal na konteksto dahil may mga
kabataan na hindi sapat ang kaalaman sa pagbabalangkas ng mga akda kung ito
ay gagamitin sa pagtuturo ng pagsusuri.

Mahalagang pag-aralan ang mga literatura ng ating bansa upang

mapanatili itong buhay at upang masaksihan pa ng susunod na henerasyon kung
gaano kayaman ang ating bansa pagdating sa kultura at panitikan. Ang bawat lahi
ay may natatanging panitikan na kanilang pinapahalagahan maging sa
kasalukuyan. Kaya naman, layunin ng papel na ito ay maitampok ang ibat ibang
panitikan ng bawat rehiyon sa Pilipinas.

1
 PANITIKAN SA PANAHON NG KATUTUBO

Sa pandaigdig na pagpapakahulugan sa panitikang katutubo, ito ang

tradisyunal na pasalitang pagpapahayag ng sinaunang mga tao tungkol sa
kamalayan nila sa kanilang likas na kapaligiran, pamayanan, o lipunan at kaisipan
hinggil sa pagkalikha sa kanila ng isa o higit pang hindi nakikitang kapangyarihan.

Nasa iba’t bang anyo at katawagan ang panitikang ito, ayon sa kanilang
pang-araw-araw na gamit sa lahat ng aspekto ng kanilang pamumuhay, ngunit
saklaw din ng pandaigdigang pag-uuri tulad ng panulaan (pag-awit), paglalahad,
salaysay at pag-aksiyon (dula).

Kadalasan dahil sunod sa tradisyon, ang panulaan ay binibigkas sa loob ng

tahanan, pagtitipon, at natatanging ginagawa tulad ng ritwal, pag-aalay, pagsamba
at pag-iisang dibdib. Karaniwang may sukat at tugma ang mga linya nito, mahaba
o maikling naisasagawa ayon sa pinaggagamitan nito. Naglalaman ng
katotohanan sa buhay, paalaala, tagisan ng talino, libangan at paghahangad ng
mabuti sa kanilang buhay at mga kaangkan.

Kung kaya masisinag sa mga katangian ng panitikang-bayan ang

kasiningan ng mga genre sa magiging “persepsyon” ng mga mambabasa nito tulad
ng:

a) kariktan ng motif nito: mga pananamit na maadorno ang

pagkakatahi, mga kulay at hugis ng mga bagay sa kapaligiran
(manika, ginintuang sapatilya, tinapay o pagkaing alay sa ritwal,
b) paulit-ulit, may ritmong pagsasalita at kumpas ng mga kamay,
c) pagsasayaw sa mga tiyak na direksiyon at
d) mga sangkap na mahikang nakalilikha ng kaaliwan at
nakakapagpapakilos sa imahinasyon. Ginigising ng panitikang
bayan ang mga huwisyo (senses) ng mga mamamayang
nagpapahalaga rito.

2
Unang Pagpapahayag ng Panitikan

Pasalita lamang ang unang pagpapahayag ng panitikan sa mga lipunang

primitibo o hindi marunong bumasa at sumulat ang mga tao. Sa ganitong
limitadong pahayag, kadalasang nababawasan ang yaman ng kanilang panitikan
kundi man tuluyang naglalaho iyon sa paglipas ng panahon.

Sa lipunang literado, binubuo ang panitikan ng primitibo, sinauna at

pambayan. Pasalita o pasulat ang pagpapahayag nito. Kaya sa ngayon malaki
ang corpus ng panitikan at kailangan na rito ang kadalubhasaan sa pag-aaral.
Nang dumating ang mga Kastila sa Pilipinas, maraming obserbasyon tungkol sa
kakayahang sumulat ng mga dinatnan nilang katutubo. Si Padre Chirino, isang
Heswitang iskolar ang nagsabing marunong bumasa at sumulat ang halos lahat
ng katutubong mga babae. Maging si Antonio Pigafetta, misyonerong iskolar na
kasama si Magellan nang dumating ang mga ito sa kabisayaan ay naglista ng mga
salita at nagsuri ng paraan ng pagsulat ng mga katutubo. Si Tomas Pinpin,
manlilimbag na katutubo ay may isang manuskrito ng mga salita sa Cebuano na
umano’y marami namang mali.

Baybayin - ang sistema ng pagsulat sa panahon ng mga katutubo.

Baybayin o Alibata

Ang Baybayin, kilala rin sa maling katawagan nitong Alibata (mula Arabe
alifbata) ay isa sa mga suyat na ginamit sa Pilipinas. Isa itong alpasilabaryo, at
bahagi ng pamilya ng sulat Brahmi. Laganap ang paggamit nito sa Luzon at sa
ilang parte ng Pilipinas noong ika-16 hanggang ika-siglo bago mapalitan ito ng
sulat Latin.

3
Mga Anyo ng Panitikan sa Panahon ng Katutubo:

• Kuwentong Bayan - Ito ay uri ng sanaysay na nagpalipat-lipat sa salinlahi sa

pamamagitan ng mga bibig.

Halimbawa:

• Si Pilandok Ang Bantay Gubat - sa kuwentong ito ay matagumpay na

naisagawa ni Pilandok na pangalagaan ang gubat mula sa mga
mapagsamantalang kawal ng Datu.Ipinakita ng kuwento kung bakit dapat
respetuhin ang kalikasan dahil kung hindi ito ay maaring magalit at
magdulot ng kapahamakan.

Isang masalimuot o payak na salaysay sa ayos na episode (o baha-bahagi)

tungkol sa mga pangyayaring hindi batay sa mga pangalan, lugar at panahon.
Maaaring ang paksa nito ay hayop (kaya tinatawag na pabula) mahika, romansa,
pagbibiro at anekdota at iab pang salaysay na hindikabilang sa alamat at mito.

Halimbawa:

• Si Bulan at si Adlaw

(Kuwentong Bayan ng mga Tinggiyan)

Noong unang panahon ay may mag-asawang nagngangalang Bulan at

Adlaw. Sa tamis ng kanilang pagsasama ay nagkaanak sila ng marami.
Nagpatuloy ng pag-aanak si Bulan hanggang sa mapuna ni Adlaw na
maraming-marami na pala ang mga anak nila at nagsisikip na sila sa kanilang
bahay.

Naisip ni Adlaw na kausapin si Bulan na pagpapatayin na lamang nila

ang iba nilang mga anak upang muling lumuwag sa kanilang tinitirhan. Tumutol
si Bulan sa mungkahi ni Adlaw at ito ang naging dahilan ng madalas nilang
pag-aaway. Halos araw-araw ay nag-aaaway sila. Nang hindi na makatiis si
Bulan, nagpasiya siyang makipaghiwalay na lamang kay Adlaw. Lalong nagalit

4
 si Adlaw. Pumayag din siyang makipaghiwalay kay Bulan sa kondisyong
isasama lahat ni Bulan ang kanilang mga anak at huwag nang pakikitang muli
sa kanya.

Kaya ngayon, makikitang si Adlaw o ang araw ay nag-iisang sumisikat

sa araw at si Bulan o ang buwan ay sa gabi lamang lumilitaw na kasama ng
kanilang mga anak na mga bituin. At kapag nagkakatagpo sila, sumisidhi raw
ang galit ni Adlaw kay Bulan. Tinutugis niya ito, na siya raw ang dahilan ng
pagkakaroon natin paminsan-minsan ng laho o eclipse.

• Mitolohiya - ang kadalasang paksa ay tungkol sa mga diyos at diyosa at sa mga

ispiritong siyang nagtatakda ng kapalaran ng isang tao.

Halimbawa:

• Bathala Ang Diyos ng Sanlibutan.

• Epiko - tumatalakay sa kabayanihan at pakikipag tunggali ng isang tao o mga

tao laban sa mga kaaway. Nagtataglay ng kahiwagaan, kagilas-gilas,
kababalaghan, at di kapani-paniwalang pangyayare.

Halimbawa:

• Biag ni Lam-ang

• Alamat - nagpapaliwanag tungkol sa pinagmulan ng mga bagay-bagay sa

daigdig.Tumatalakay ito sa mga katutubong kultura, kaugalian at kapaligiran.

Halimbawa:

• Alamat ng Pinya
• Alamat ng Bulkang Mayon

Nahahati sa dalawang pangkat ang mga alamat: ang mga tinatawag na:

5
 (a) Etiological o mga nagpapaliwanag na mga alamat na sumasagot sa
tanong na kung paano pinangalanan ang mga bagay o pook at kung bakit
nagkaganoon.
(b) Non-etiological na nauukol sa mga dakilang tao at sa pagpaparusa ng
malaking kasalanan. Kasama rin dito ang tungkol sa mga alamat ng santo,
mga supernatural na nilikha tulad ng mga aswang, tikbalang, engkantado,
multo at mga ibinaong kayamanan. Simple lamang ang mga alamat, iia
lamang ang tinutukoy.

• Pabula - ang pabula ay isang uri ng kuwento na mga hayop ang gumaganap
bilang pangunahing tauhan.

Halimbawa:

• Ang kuwento Nina Matching at Pagong

• Awiting Bayan - naglalaman ng mga pangaral na ginagamit ng mga matatanda

sa pagpapaliwanag sa mga kabataan. Nagpapahayag ng mga damdamin,
pamumuhay, karanasan, paniniwala at kaugalian ng mga taong naninirahan sa
isang lugar.

Halimbawa:

• Leron Leron Sinta

Nagiging awiting-bayan lamang ang isang kantahin kung nagpasalin-salin

na ito sa “maraming bibig” at mga pook at hindi na matunton sa tagal ng panahon
ang lumikha niyon. Mauuri sa sumusunod ang mga paksa at okasyong
pinagdarausan ng mga awiting-bayan: panrelihiyon, panghanapbuhay,
panggawaing-bahay, panliligaw at pagpapamilya, pandigmaan at paglalarawan ng
gulong (siklo) ng buhay.

6
 Isa sa matandang uri ng panitiknang Pilipino, na lumitaw bago dumating
ang mga Kastila. Naglalarawan ito ng kalinangan ng ating tinalikdang panahon.
Karamihan sa mga ito ay may lalabindalawahing pantig.

Mga Halimbawa ng Awiting Bayan:

• Oyayi - awit sa pagpapatulog ng sanggol

• Talindaw - awit sa pamamangka
• Soliranin - awit ng manggagawa
• Kumintang - awit ng pakikidigma
• Kundiman - awit ng pag-ibig
• Dalit o Imno - awit sa diyo-diyosan
• Diona - awit sa kasal

• Karunungang Bayan - tinatawag ding kaalamang bayan. Sangay ng panitikan

na nagiging daan upang maipahayag ang mga kaisipan na nakapaloob sa bawat
kultura ng isang katutubo.

• Salawikain - matalinghagang pahayag na may mga kahulugang nakatago.

Gamit ng mga matatanda upang mangaral.

Halimbawa:

• Ang sakit ng kalingkingan ay dama ng buong katawan.

• Ang may malinis na kalooban ay walang kinakatakutan.

• Kasabihan - panunukso sa pag puna sa isang kilos o gawi ng ibang tao.

Patnubay sa pang araw-araw na pamumuhay.

Halimbawa:

• Huwag matulog ng basa ang buhok.

7
 • Magpagpag kapag galing sa lamay

• Sawikain - maaaring idyoma o matalinhagang na ang kahulugan ay hindi

komposisyonal o di tuwirang nagbibigay ng kahulugan. Hinango sa karanasan ng
mga tao.

Halimbawa:

• Parang natutuka ng ahas.

Ang kahulugan : natutulala
• Itaga mo sa bato.
Ang kahulugan : Pakatandaan mo

• Bugtong - pahulaan o patuunan na binibigkas ng patula. Nilalaman nito ang

pag-uugali, kaisipan at mga pangyayari sa pang araw-araw na pamumuhay.

Halimbawa:

• Nakakalakad ako sa lupa, nakakalangoy din ako sa sapa, nakalilipad ako

ng kusa.
Sagot: Gansa

• Palaisipan - gumigising sa isipan ng mga tao upang lutasin ang isang suliranin.

Halimbawa:

• Ano ang makikita mo sa gitna ng dagat?

Sagot: letrang “g”

• Bulong - matandang katawagan sa orasyon. Ginagamit bilang pangontra sa

kulam, engkanto at masasamang espirito.

Halimbawa: Tabi tabi po baka po kayo ay mabunggo.

8
 PANITIKAN SA PANAHON NG KASTILA

May dalawang dahilan ang pagpunta ng mga Kastila sa Pilipinas:

Una, pasiglahin pa ang kolonisasyon sa pagpapalawak ng kanilang

imperyo sa hangad na makatuklas pa ng maraming likas na yaman gaya ng
mahahalagang metal, tulad ng ginto at lalo na ang mga "rekado" sa pagkain na
kinahumalingan ng mga Europeo mula nang mag-uwi nito mula sa Silangan si
Marco Polo;

Ikalawa, magpalaganap ng Katolisismo, isang pribilehiyong ipinagkaloob

sa kanila ng Papa dahil sa pagkakataboy nila sa mga Muslim na dumating at
sumakop sa Espanya mula Africa.

Kaya mula sa "pagkakadiskubre" sa Pilipinas nina Fernando Magallanes

noong 1521 at pagkatatag ni Miguel Lopez de Legazpi ng mga pamayanan sa
Cebu (1565) at ng pamahalaan sa Maynila (1571), naging maimpluwensya na ang
mga Kastila sa Asya.

Nagkataong mga iskolar ang kasamang mga misyonero ng mga

konkistador. Pinag-aralan nila ang mga wika at kultura ng mga katutubo kaya
naimpluwensiyahan nila ang mga panitikan ng kapuluan na sinangkapan nila ng
doktrina ng Katolisismo. Nagawa nila ito sa pamamagitan ng mga sumusunod:

(1) isinaisangtabi nila ang katutubong paraan ng pagsulat o alpabeto (Alibata

o Baybayin) at pinalitan nila ng alpabetong Romano;
(2) tinipon at binuo nila ang pasalitang mga panitikang katutubo, ngunit inalis
nila ang mga elementong pagano na kontra sa Katolisismo;
(3) nagdala rin sila ng mga tipong pampanitikan mula sa Europa upang maging
behikulo sa popularisayon ng kanilang relihiyon at kultura.

Hanggang sa ngayon, buhay na bahagi ng ating panitikan ang alamat,

awiting-bayan, epiko, bugtong, salawikain, talinghaga, tanaga, at iba pa. Buhay at

9
laganap ang mga tipong ito ng panitikan sa mga etnikong grupo sa mga
kabundukan at mga dagatan na hiwalay sa karamihang mamamayan.

Dahil gustong ipayakap ng mga Kastila sa mga katutubo ang ilang aspekto
ng kanilang kultura, nagdala sila ng mga anyo ng panitikang Europeo. Bunga nito,
nagbago ang moralidad, pag-iisip, kilos at pagtingin sa buhay ng mga Pilipino sa
mga sentro ng pamayanan.

Ipinahayag din ang mga genre ng panitikang dala nila sa Pilipinas sa

tuluyan o prosa, panulaan at pandulaan.

Sa tuluyan, maraming dasal o nobena, katekismo, sermon, salaysay at

talambuhay ng mga santo ang kanilang inilamán sa iba't ibang wika sa kapuluan.

Sa panulaan, naging pang-araw-araw na bahagi ng buhay ang pasyon,

korido, awit, dalit at awiting-bayan.

Tatlong klase naman ang mga dula ayon sa lugar na pinagtanghalan ng mga
ito.

• Pang-entablado: senakulo, komedya (moro-moro) at karilyo.

• Panlansangan: tibag, salubong, panunuluyan (pananapatan) at
pangangaluluwa.
• Pantahanan: karagatan, duplo, pamanhikan at huwego de prenda.

Mga Tipo (Genre) ng Kolonyal na Panitikan

Sa pagsisimula ng paglilimbag sa Pilipinas, dumami ang mga tipong

pampanitikan sa ilalim ng tuluyan.

Katekismo ang unang tatlong libro na nalimbag sa Pilipinas. Sa Tsino

nasulat ang unang dalawa; sa Tagalog at Kastila ang ikatlo. Isinunod pagkaraan
ang mga salin nito sa ibang mga katutubong wika sa Pilipinas. Karaniwang tawag
dito ang Catecismo dela Doctrina Christiana (1593).

10
 Bukod sa instruksiyon sa pag-aaral ng relihiyon, nilalaman din ng librong ito
ang mga dasal at sermon na Pater Noster, Ave Maria, Credo, Ang Sampung Utos
ng Diyos, at iba pa.

Ang talambuhay ng mga santo ay inilathala naman sa pagkakalimbag ng

Nuestra Senor del Rosario. Kasama rin dito ang ilang nobena at tanong-sagot na
paliwanag tungkol sa relihiyon.

Sa pagkakalimbag naman ng Barlaan at Josaphat (1712), hindi lamang

nagkaroon ng halimbawa ng mahabang salaysay kundi nasubok ang kakayahan
ng bokabularyo ng Tagalog bilang pangunahing wika sa Pilipinas. Mula sa akda ni
San Juan Damasceno sa wikang Griyego, tinagalog ito ni Pedro Antonio de Borja,
saka isinalin sa Ilocano ni Padre Agustin Mejia.

Marami pang akda sa Kastila tungkol sa kabanalan at pagpapakasakit para

sa Panginoong Diyos ang naisalin sa Tagalog. Dalawang orihinal na akda sa
Tagalog ang nasulat at nalimbag: ang Benito at Rosa/ia at ang Tandang Bacio
Macunat ni Padre Miguel Lucio Bustamante.

• Pasyon - isinasagawa tuwing Mahal na Araw sa halos lahat ng bayan sa

Pilipinas sa iba't ibang katutubong wika. Binabasa ang buhay ni Kristo
hanggang sa pagpapako sa Kenya sa krus at sa Kanyang resureksiyon.
Kinakanta ang mga pasyon o kaya'y binabasa ito nang tuloy-tuloy na
maaaring gawin sa apat na araw o gabi. Nakatala si Gaspar Aquin o de
Belen na unang sekular na nakasulat ng pasyon, ang Mahal na Pasion
(1704) na isinama niya sa pagsasalin ng manwal sa Tagalog ng mga dasal
sa Kastila ni Padre Thomas de Villacastin, isang Jesuita.

Quintilla ang ginamit na taludturan ni de •Belen na may walong pantig bawat

linya. Sinundan si de Belen ng mga pari, ang Pasiong pilapil (1814) ni P.
Mariano Pilapil na quintilla rin ang pagkakasulat at ni P. Aniceto dela Merced
(1856) na sumulat naman sa cuarteto, ngunit may 12 pantig sa bawat linya.

11
 • Dalit - kaugnay ng Flores de Mayo ngayon. Tuwing "buwan ng mga
bulaklak" (Mayo), pila-pilang pinag-aalay ng mga puting bulaklak ng mga
magulang ang kanilang mga anak na babae mula bata hanggang sa dalaga
kay Birheng Maria bilang simbolo ng kalinisan. Sinasabayan ng pag-awit
ang pag-aalay ng mga bulaklak.Karaniwang tinatawag na "Dalit kay Maria".

• Awít at Korido - hango ang korido at awit sa mga tulang romansa (metrica
l romances) na magkatambal isinilang noong ika-18 siglo. Bago naging
kilala si Francisco Balagtas, naging popular muna sa korido si Jose dela
Cruz, higit na kilala bilang "Huseng Sisiw". Kabilang ang Historia de
Bernardo del Carpio sa mga nasulat na korido na tinutunton sa kanya (Doce
Paresde Francia at Rodrigo de Villa ang iba pa). Hindi na nakilala pa ang
sumulat ng dalawa pang korido, Ibong Adarna at Cay Calabasa' kaya
masasabing tunay na kaalamang-bayan ito dahil bayan na ang nagmamay-
ari. Sina Balagtas at Ananias Zorilla ang mga manunulat ng korido na
sumunod kay dela Cruz.

Halimbawa ng Korido:

• Ibong Adarna
• Don Juan
• Kabayong Tabla
• Prinsipe Florino

Halimbawa ng Awit:

• Florante at Laura
• Doce Pares ng Pransya

12
Isa pang mahalaga sa buhay ng mga Pilipino ang Florante at Laura (Rehiyon
IV) ang akda ni Francisco Balagtas, dahil nagpamalas ito ng apat na “himagsik”.

1. Himagsik laban sa masamang pamahalaan:

Sa loob at labas ng bayan kong sawi kaliluha’y siyang nangyayaring hari,

kagalinga’t bait ay nalulugami, ininis sa hukay ng dusa’t pighati.

Ang magandang asal ay ipinupukol sa laot ng dagat ng kutya’t linggatong; balang

magagaling ay ibinabaon at inililibing nang walang kabaong.

2. Himagsik laban sa masamang pananampalataya:

Mapapansin sa moro-moro ang laging pagkatalo ng mga tauhang Muslim laban sa

mga tauhang Kristiyano. Katwiran marahil ni Balagtas na hindi makatarungan (at
makatotohanang) ang relasyon ng mga tao noong panahon ng Kastila. Ito marahil
ang dahilan’ kung bakit sa bandang huli ng Florante at Laura, pinagkasundo niya
Sina Aladin at Flerida kina Florante at Laura. Naisulong ni Balagtas sa akda niya
ang realismo bilang isang malusog na kalakaran (trend) sa panitikan.

3. Himagsik laban sa masamang kaugalian:

Pinaksa ni Balagtas sa maraming bahagi ng kanyang awit ang mga maling

kaugalian, tulad ng a) labis na pagpapalayaw sa mga anak, b) hindi maayos na
pagtuturo ng mabuting kaasalan ng mga magulang sa kanilang mga anak, kaya
dito siguro nagmula ang pagtuligsa ni Rizal sa “mga sakit” ng kanyang mga
kababayan.

4. Himagsik laban sa kawalang-pagsulong ng panitikan:

Una, ang mga nilalamang iyon at iyon din (palasak) tulad ng nakababagot na
paglalarawan sa mga santo at pagtalakay sa kabutihan ng Diyos at pare-parehong
paglalarawan sa mga katangian ng mga tauhan ng salaysay; Ikalawa, ang
pagtalikod ni Balagtas sa wawaluhing pantig at paggamit niya ng
lalabindalawahing pantig. Ikatlo, mayaman sa tayutay ang Florante at Laura.

13
• Awiting-bayan - isa sa mga tipo ng panitikan na pinasukan ng mga pagbabago
ng mga Kastila sa pagkaunawa nilang bahagi ito ng ating tradisyon at
magpapatuloy kahit pa nila hadlangan ang pagkakalat nito. Maraming awiting-
bayan ang napilayan ng mga sukat, nagkasungki- sungki ang mga tugma at
nabasag ang tono ng liriko dahil sa pagpapasok ng paksang relihiyon at dayuhang
kultura.

Halimbawa ng Awiting-bayan:

• Leron Leron Sinta

• Bahay Kubo
• Manang Biday
• Paru- parong Bukid
• Atin Cu Pung Singsing

Dulaan: Libangan at Pananampalataya

May matatandang ritwal at seremonya na kaugnay ng buhay ng mga katutubo,

tulad ng pag-aani, paghingi ng pabor sa mga anito, pagbabaguntao at
pagdadalaga. Sinikap sugpuin ang mga ito ng mga Kastila upang mangibabaw
ang dala nilang mga palabas na hindi lamang nagpapakita ng kanilang kultura
kundi nagtatanim ng relihiyon sa kamalayan ng mga balana. Naakit sa mga sentro
ng populasyon ang mga manonood sa pagtatanghal na makulay, maaksiyon,
kasabik-sabik at nag-iiwan ng impresyon at aral. Samantala, nagpatuloy sa
katutubong mga minorya ang kanilang mga nakagisnang pagtatanghal.

Sa panahon ng mga Kastila, may tatlong klase ng dula ayon sa pinagtatanghalan:

dulang pantahanan, dulang panlansangan at dulang pangtanghalan. Sa mga
dulang pantahanan, kilala ang karagatan, duplo, huego de prenda at pamanhikan.
Karaniwang itinatanghal -ito bilang panlibangan o pang-aliwan.

14
A. Mga Dulang Pantahanan:

• Karagatan - tawag sa isang laro ng mga dalaga at binata sa mga

pagtitipong panggabi, tulad ng kasalan, kaarawan at lamay sa patay.

• Pamanhikan - ang tawag sa palitan ng mga pangungusap ng mga

miyembro ng partido ng nobyo at ng partido ng nobya sa panahong bumisita
na ang binata, kasama ng mga kamag-anak sa bahay ng dalaga upang
hingin ang kamay nito. Ang mahusay na halimbawa ng pamanhikan (nasa
prosa o tuluyan) ay mababasa sa kuwentong "Kung Baga sa
Pamumulaklak" ni Macario Pineda, ang manunulat ng katutubong kulay sa
kanayunan na nabuhay hanggang dekada singkuwenta.

• Duplo - ang pagtatalo at pagmamatwid na patula. Impromptu o biglaan

ang sagutan dito kaya matatawag na ito ang balagtasan ngayon.
Karaniwang ginagawa ito sa mga tahanan o sa mga lugar ng
pagtitipon.Kilalang duplero si Marcelo del Pilar na bumibigkas nito sa mga
sabungan sa Malolos. Ang nagtatagisan ng pananalita na duplero ay
tinatawag na bilyako at ang duplera naman ay tinatawag na bilyaka.

• Huego de prenda -ang tawag sa larong pinagkakalibangan ng mga binata

at dalaga kung may lamay sa patay. Karaniwang magkakaharap isang
mahabang dulang ang mga dalaga at binata at silang Iahat ay kasama sa
laro. Pagkaraang makapagdasal, pasisimulan ng hari (karaniwan ay
promotor ng laro) ang huego de prenda.

B. Mga Dulang Panlansangan:

Panrelihiyon ang mga dulang panlasangan, tulad ng pangangaluwa

panunuluyan (pananapatan), salubong at tibag.

1. Pangangaluluwa Kung bisperas ng Todos Los Santos o Araw ng

mga Kaluluwa

15
• May mga grupo ng kabataang lumilibot sa mga bahay-bahay at kumakanta
hinggil sa umano'y pananawagan ng mga kaluluwa. Sila ang
representasyon ng mga kaluluwang ito. Noong araw, kapag nakaawit na
sila, pinatutuloy sila sa bahay at pinakakain ng mga kakanin tulad ng
suman, kalamay, biko at iba pa. Nang maging mahirap ang buhay at ang
seguridad ay walang katiyakan, perang sensilyo na ang inihahagis ng
maybahay sa mga umaawit.

2. Panunuluyan Bilang pagpapahalagang pananampalataya sa

pagsilang ng Sanggol na si Hesus

• Isinabuhay ng mga Kastila ang panunuluyan (pananapatan). Isang dula

ito batay sa Bibliya tungkol sa hirap ng mag-asawang Jose at Maria sa
paghahanap ng matutuluyan nang gabing umuwi sila sa Betlehem bilang
pagsunod sa utos ng emperador na si Augustus Caesar ng Roma na
magpalista sa sariling bayan ang lahat ng mga mamamayan. Walang
matuluyan, napilitan ang dalawa na magpalipas ng gabi sa
ipinagmagandang-loob sa kanilang kuwadra ng kabayo at silungan ng mga
tupa. Doon isinilang si Hesus ng nagdadalangtaong si Maria. Naging
tradisyon na kung Kapaskuhan ang pagsasadula ng ganitong palitan ng
patulang usapan ni Jose at ng tinatapatan nilang may-ari ng bahay.

3. Salubong Pinauso rin ang salubong ng mga Kastila

• Isang dula tungkol naman sa naganap na "himala" nang maglaho ang

bangkay Niya sa pinaglibingang kuweba. Binubuhay ang pagkakita ni Inang
Maria Hesus noong umaga ng kinabukasan bago Siya umakyat sa langit.
May idinaraos na prusisyon na ang mga istatwa nina Hesus at Inang Maria
ay magsasalubong sa patyo ng simbahan o saan mang lugar na
mapagkasunduan ng mga kalahok dito. Isang batang kinabitan ng pakpak
ng anghel ang ibaba mula sa isang tayakad (andamyo) representasyon ng
anghel na umaawit sa pagkikita ng Banal na Mag-ina bago tuluyang
pumiling si Hesus sa Diyos Ama.

16
 4. Tibag

• Ang santakrusan ngayon ang dating tinatawag na tibag. Batay naman ito
nang maging Kristiyano na ang Roma mula sa pagiging pagano nito. Bunga
ng ganitong pangyayari, si Emperatriz Elena ang bumalikat ng mga
tungkulin bilang pinuno ng estadong siyudad dahil bata pa lamang si Haring
Constantino. Nang panahong iyon, pararangalan na si Hesus ng mga
alagad niyang nagsilitaw na mula sa pagtatago. Kaugnay nito, hinanap ni
Emperatriz Elena ang krus na pinagpakuan kay Kristo. Matagal nang
tinabunan ang mga lambak sa Herus%lem at kasamang nabaon na sa lupa
ang krus na pinagpakuan kay Hesus. Tinawag na tibag ang paghuhukay sa
krus na iyon.

C. Mga Dulang Pang-entablado o Pantanghalan:

Mga dulang pang-entablado o pantanghalan ang itinatanghal sa malalaking

okasyon noong panahon ng mga Kastila. Dinadagsa ng mga Kristiyano ang
ganitong mga palabas, tulad ng sinakulo (cenaculo) at moro-moro (komedya).

• Sinakulo - kung kuwaresma itinatanghal ang sinakulo na mauugat sa pasyon,

ang pagbasa ng buhay ni Kristo mula sa Kanyang pagsilang, pangangaral
hanggang sa pagpapako sa krus at resureksiyon. Mga tatlo hanggang walong gabi
ang pagtatanghal ng sinakulo, ngunit may mga pinaikling bersiyon tulad ng
hudyuhan (Laguna), pagtaltal (lloilo) at pamalondong (Leyte) na ginagawa ng ilang
oras sa mga lansangan, karaniwang sa Biyernes Santo.

• Moro-moro - mula ang moro-moro sa comedia, ang pambansang kaanyuan ng

dula ng Espanya na pinasimulan ng manunulat na si Lope de Vega noong ika-16
na siglo. Verso, loa (papuri) at entremes (patikim), kasama ang sayaw ang mga
sangkap na hinango sa Kastila ng komedya ng Pilipinas. (Tiongson, 3:1999).
Malawak din ang paksa nito: pang-araw-araw na buhay, buhay-santo at buhay-
kamaharlikaan, mitolohiya at kaalamang bayan. Palawig-lawig (di malaman kung
kailan matatapos), at lubhang makatinag-damdamin ang banghay nito, pare-

17
pareho ang mga katangian ng mga tauhan nito, at naayon sa pananaw ng mga
institusyon ng bansa nito ang tema (paksang-diwa) nito.

• Karilyo - ang tawag sa Iarong ang mga aninong yari sa karton ay makikita sa
puting tabing. Umaarte ang mga aninong ito at nagkakaroon pa ng diyalogo. May
manipulasyon siyempre ito ng nagpapalabas. Hinahango ang mga paksa ng
istorya nito sa maalamat na salaysay, awit o kaya'y korido. Ginagawang libangan
ito lalo na kung nagtatapos na ang anihan.Ngayon, ito ang tinatawag na puppet
show.

• Sarswela - isang melodrama na karaniwa’y tatlong yugto. Pinapaksa nito ang

pag-ibig at poot, paghihiganti, pagpaparaya, kasakiman at pagpapabaya,
kalupitan at kalambutan ng damdamin, kasiyahan at kalungkutan.

18
 PANITIKAN SA PANAHON NG PROPAGANDA AT HIMAGSIKAN

Kasaysayan at Panitikan Sa akdang La Soberania Monacal en Filipinas

(Ang Paghaharing prayle sa Pilipinas) ni Marcelo H. del Pilar, sinabi niyang
ikinulong ng mga Kastila ang Pilipinas sa isang monasteryo. Malinaw na sa kabila
ng pagtutol ng progresibong mga Kastila, pinanatiling mangmang ng mga prayle
at administrador ng pamahalaan ang mga katutubo ng kapuluan. Nang panahong
iyon, may tunggalian na sa Espanya at sa mga kolonya nito ang mga Kastilang
may kaisipang liberal at ang mga Kastilang may kolonyal na oryentasyon.

• La Soberania Monacal en Filipinas - ito ay akda ni Marcelo H. Del Pilar.

Kauna-unahang pamphlets na kanyang naisulat sa Barcelona sa Espanya.
Ito ay isang sanaysay na nakatuon sa pagtuligsa sa mga prayle at
nagpapalayas sa mga ito upang mawala ang hadlang sa kaunlaran ng
bansang Pilipinas.

Gayon pa man, nasa panig ng liberal na mga Kastila't Pilipino ang

kasaysayan. Pagkaraang hukayin nang 10 taon ang Canal Suez, binuksan iyon sa
kalakalang maritima noong Nobyembre 17, 1869. Bumilis ang kalakalang
pandaigdig dahil hindi na kailangang umikot pa sa tinatawag na Horn of Africa ang
mga sasakyang-dagat para magpabalik-balik sa Europa at Asya. Bunga nito,
bumilis ang pandaigdigang palitan ng mga bagong kaisipan at tuluyang nabunyag
ang mapagsamantala at atrasadong pamamahala sa Pilipinas ng mga Kastila.
Dalawampu't limang taon pagkaraang mabuksan ang Canal Suez, nasaksihan ang
paghihimagsik ng mga Pilipino laban sa Espanya. Hindi napigil, sa pagkakataong
ito, ang pagsulong ng kasaysayan

• Canal Suez - ito ay isang daanang tubig sa Ehipto.Nagawa ito noon pang
panahon ng Lumang Ehipto at palagiang muling tinatayo.Isa sa muling
nagpatayo ay si Ferdinand de Lesseps,isang Pranses at muling binuksan
noong 1869. Napabilis ang pagpasok ng mga kaisipang liberal sa bansa

19
 tulad ng kalayaan,pagkakapantay-pantay,at kapayapaan na ibinunga ng
Pranses at ibang himagsikan sa bansang Europa at Amerika.

Ang Kilusang Propaganda

Ang kilusang ito ay binubuo ng mga inteliktwal sa gitnang uri tulad nina Jose
P. Rizal, Marcelo H. Del Pilar, Graciano Lopez Jaena, Antonio Luna, Mariano
Ponce, Pedro Paterno, at iba pa. Ito ay kilusang itinatag sa Espanya noong
panahong 1872-1892.

Layunin ng Kilusang Propaganda:

• Pagkakapantay-pantay ng mga Pilipino at Kastila sa harap ng batas.

• Pagkakaroon ng kinatawang Pilipino sa Cortes ng Espanya.
• Gawing Pilipino ang mga kuta-paroko.
• Pagkakaroon ng kalayaang pangkatauhan ng mga Pilipino.

Mga Pilipinong May Diwang Makabayan

Ang mga personalidad na ito ay siyang tinaguriang “Tatsulok ng mga

Propagandista”.

• Dr.Jose P. Rizal - isang manggagamot,mangangathambuhay, at makata. Kilala

si Dr. Jose Rizal bilang isang Pilipinong bayani at isa sa pinakatanyag na
tagapagtaguyod ng pagbabago sa Pilipinas noong panahon ng pananakop
ng mga Kastila. Bukod pa rito, siya rin ay kinilala bilang isang matalino at magaling
na manunulat sa panahon ng Kastila.

Mga Akda Ni Dr. Jose P. Rizal:

Noli Me Tangere - ito ang una at walang kamatayang nobela na nagpasigla

ng labis sa Kilusang Propaganda at siyang naging daan sa himagsikan
laban sa Espanya.

20
 El Filibusterismo - ang nobelang ito ay ginagawa karugtong sa unang
nobelang Noli Me Tangere ,na kung saan ay tumatalakay sa pampulitikang
kaganapan.Inilantad sa nobelang ito ang bulok na sisetema ng pamahalaan
kasama ang simbahan.Ipinapahayag nito ang kalupitan sa pamamahala ng
mga Prayle sa panahon ng mga Kastila.

Mi Ultimo Adios (Ang Huli kong Paalam) - ito ang kanyang isinulat noong
siya ay nakakulong sa “Fort Santiago”.

• Marcelo H. Del Pilar - isang abogado at mamahayag, kilala rin bilang ang
“Dakilang Propagandista”, ay isang ilustrado noong panahon ng Espanyol. Ang
kanyang pangalan sa dyaryo ay Plaridel. Pinalitan niya si Graciano López Jaena
bilang patnugot ng La Solidaridad.

Ilan sa mga Akda ni Marcel H. Del Pilar:

Pag-ibig sa Tinubuang Lupa - inilathala noong Agosto 20, 1882 sa

Diaryong Tagalog.

Caingat Cayo - sagot ni Del Pilar sa tuligsa ni Pare Jose Rodriguez tungkol
sa Noli ni Dr. Jose Rizal. Gumamit siya ditto ng sagisag na Dolores
Manapat.

Kadakilaan ng Diyos - sanaysay na tumutuligsa sa mga prayle, subalit

naglalarawan ng pagturing ni Del Pilar sa Lumikha bilang Diyos ng
katarungan.

Dasalan at Tocsohan - isang panunuya ni Del Pilar sa nga prayle na may

kaugnayan sa pagtuturo ng katesismo. Dito’y tinawag siyang
Pilibusterismo.

Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas - sagot ni Del Pilar sa tula ng

kanyang dating gurong si Herminigildo Flores na may pamagat na Hibik ng
Pilipinas sa Inang Espanya.

• Graciano Lopez Jaena - isang mananalumpati at mamumuna. Si Graciano

Lopez Jaena ang nagtatag ng pahayagang La Solidaridad noong 1889 at siya ang

21
naging unang patnugot nito. Bukod sa pagiging patnugot ay nagsulat siya ng mga
lathalaing mapanuligsa sa nasabing pahayagan. Sa pahayagang ito nagsulat ang
mga propagandistang Pilipino para sa mga reporma sa Pilipinas.

Ilan sa mga Akda Ni Graciano Lopez Jjaena

Ang Fray Botod - Isang nobelang katatawanan na tumutuligsa sa isang

paring matakaw at mataba.

Sa mga Pilipino - Isang talumpati na ang layunin ay mapabuti ang

kalagayan ng mga Pilipino.

Talumpating Pagunita kay Kolumbus - noong ika-391 anibesaryo sa

pagkakatuklas ng Amerika ay binigkas niya sa teatro ng Madrid.

Mga Manunulat at Protesta

• Luis Rodriguez Valera - siya ay kilala rin bilang El Conde Filipino.Isa siyang
insulares o criolo (isinilang na mestiso.Isang proto-nasyonalistang Pilipino na
namuhay sa kapanagunan ng kolonyal na Espanya.Isa siya sa mga bumatikos sa
paghawak ng mga dayhan sa ekonomiya ng Pilipinas. Itinaguyod niya ang
pagbubukas ng mga kolehiyo para sa mga mag-aaral ng matematika,medisina,at
pandaragat,gayundin ang paaralang elementarya na libre para sa mga mag-aaral.

• Pedro Pelaez/Padre Jose Burgos - kolektibo ang pagkilos ng dalawa na sina

Pedro Pelaez at Jose Burgos na parehong paring Katoliko na sekular.Si Padre
Pedro Pelaez ay naging arsobispo ng Maynila, huwes apostoliko at gobernador
eklestiyastiko , tinanghal ang kanyang Coleccion de Sermones na “obra maestra
ng sermon sa pulpito”.Namatay si Padre Pedro Pelaez dahil sa isang lindol noong
Hunyo 3,1863.Bumagsak sa mga kamay ni Padre Jose Burgos ang pamamahala
sa sekularisasyon pagkatapos mamatay ni Padre Pedro Pelaez.Sinulat niya ang
isang Manifesto hinggil sa kanyang magitjng na depensa sa bintang ng
pahayagang La Vérdad ng Madrid hinggil sa kawalang-kakayahan ng mga paring
Pilipino na humawak ng mga parokya.

22
 PANITIKAN SA PANAHON NG AMERIKANO

(1903-1921)

Sa kasunduan sa Paris, napalipat ang kapangyarihan ng Espanya sa mga

Amerikano na hindi masyadong naunawaan ng mga Pilipino. At, sa gusto man o
hindi ng mga Pilipino nagwakas ang pananakop ng mga Kastila sa Pilipinas.
Ngunit, ito ay nagdadala ng isang kaganapang bagong mananakop, ngunit
maluwag na kaunti kung ihahambing sa mga Kastila.

Ang wika ng panitikan sa mga panahong ito ay Kastila, Tagalog at mga wikang
katutubo —nagunit namayani ang paggamit sa wikang Kastila at Tagalog. Sa mga
1910 may mga pangkat ng manunulat na gumagamit ng wikang English. Ang
tatlong pangkat ng manunulat ay may pangkalahatang paksa at kaparaanan —
ang paglalahad ng mga damdaming makabayan at ang tungkol sa isang bayani
na si Rizal.

Ang inspirasyon ng mga manunulat sa wikang Kastila ay si Rizal.

Cecilio Apostol. Naghahandog ng tula la para kina Rizal, Jacinto, Mabini

at halos lahat ng mga bayani ng lahi, ngunit ang kanyang tulang handog
para kay Rizal ay ang siyang pinakamainam na pinamagatang”A Rizal”.

Fernando Ma. Guerero. Kabangga ni Apostol sa paghahari ng

Balagtasan sa Kastila. Naghahandog ng tula para kay Rizal na Invocacion
A Rizal o Panawagan Kay Rizal at ang pinakamagaling ay ang aklat bilang
pagtitipon ng mga tula para kay Rizal na pinamagatang CRISALIDAS na
nangangahulugang MGA HIGAD.

Jesus Balmori. Kilala siya sa sagisag na Batikuling, at siya ang kaagaw

ni Manuel Bernabe sa Balagtasan sa Kastila sa paksang ‘El Recuerdo y el

23
 Olvido. Siya’y nahirang na “poeta laureado sa wikang Kastila,” dahil sa
tinalo niya si Manuel Bernabe.

Manuel Bernabe. Makatang liriko naipakita niya ang kanyang may

melodiyang pananalita sa kanyang pakikipagtuggali kay Balmori sa
kanyang panig na “Olvido” o Limot.

Claro M. Recto. Makatang na kilala sa katayugan at kadakilaan ng

pananalita. Nakapagtipon ng tula na may pamagat na Bajos Los
Cocotero(Sa Lilim ng Niyugan). Pinaksa din niya si Rizal sa Ante El Martir
( Sa Harapan ng Martir).

Nakilala rin ang mga sumusunod na manunulat sa Kastila ayon sa tiyak na

kinalalagayan:

• Adelina Gurrea—kauna-unahang babaeng magaling sa wikang Kastila

• Isidro Manpori—napatanyag sa kanyang apat na aklat na “Aromas de
Ensueño (Halimuyak ng Pangarap)
• Macario Adriatico —nagpapakila sa alamat ng Mindoro “Ang Pook na
Pamulaan”
• Epifanio de los Reyes—magaling na mananalambuhay sa kanyang
panahon, kilala rin sa bansag na Don Panyong
• Pedro Aunario—sumulat ng Decalogo del Protocionismo

Ang mga sumusunod din ay may mga kontribusyon sa panitikan sa Pilipinas at

nagmarka ng kasaysyan:

• Pedro Bukaneg –ama ng Panitikang Iloko

• Claro Calayo—Prinsipe ng mga Makatang Iloko
• Leon Pichay-Kinilalang pinakamabuting bukanegero

24
 • Juan Crisostomo Soto—Ama ng Panitikang Kapampangan
• Aurelio Tolentino –batikang mananalaysay
• Eriberto Gumban—Ama ang Panitikang Bisaya
• Magdalena Jalandoli—tanyag sa pagsulat ng nobelang Bisaya
• Jose Garcia Villa—Tanyag bilang Manunulat sa wikang English
• Jorge Bacobo—mananalaysay at mananalumpati sa wikang English
• Zoilo Galang—unang sumulat ng nobela sa wikang English
• Angela Manalang Gloria—Tanyang sa pagsulat ng lirikong English
• NVM Gonzales—napasalin sa iba’t ibang wika ang kanyang obrang
“Children of the Ash Covered Loom”
• Estrella Alfon—kauna-unahang babaeng sumulat sa English

Mahalaga rin ng mga manunulat ang kalayaan sa pagpapahayag at

nakasulat sila ng kahit ano, lalo na sa mga kalapastangan ng mga Kastila, ngunit
sa ilalim ng batas sedisyon, hindi sila makasulat ng lantaran laban sa mga
Amerikano. Sa pakiramdam ng mga makabayang Pilipino hindi pa sila naging
tunay na malaya. Naisasalaysay ni Lope K. Santos ang kanyang karanasan na
siya’y napagbawalan na magsulat tungkolsa mga Amerikano, sa pamahalaan at
sa militar na inilathala niya sa mga pahayagang Renacimiento at ang Muling
Pagsilang ang kanyang editoryal na may pamagat na Aves de Rapiña na
humantong sa pagkasakdal ni Komisyonado Worcester.

Ang panahong ito ay nahahati sa tatlo: (1) Panahon ng Paghahangad ng

Kalayaan sa Panitikan, (2) Panahon ng Romantisismo sa mga Panulat, at (3)
Panahon ng Malasariling Pamahalaan. Naitatag na ring samahan ng mga
manunulat sa panahong ito—ang Aklatang-Bayan(1900-1921) at Ilaw at
Panitik(1922-1934). At, sa pangkalahatan, ang panitikan ay naimpluwesyahan ng
diwang demokratiko.

25
 Ang Panahong ng Paghahangad ng Kalayaan. Hinangad ng mga Pilipino
ang naudlot na kalayaan mula sa mga Kastila nang nasakop ng mga Amerikano
ang Pilipinas. Ito ang isa sa mga dahilan na sumibol ang mga panulat na may
temang nasyonalismo: pagmamahal sa bayan, sariling kalinangan , panitikan at
wika. Sa usaping nasyonalismo, ang mga dulang “Tanikalang Ginto” ni Juan Abad
at “Kahapon, Ngayon at Bukas” ni Aurelio Tolentino ay nagpapahayag sa mga
kaisipang mapanghimagsik. Ang pagtatanghal ng mga dula na ito ay hinarangan
ng mga nasa kapangyarihang Amerikano. Kung ilang beses naitanghal ang
“Tanikalang Ginto” ay ganoon na rin kung ilang beses dinakip ang mga mandudula
at kinumpiska ang mga gamit nito.

Ang pagtuturo ng wikang English sa mga paaralang pampubliko ay isang

uring kaganapan ang nakapagputol sa mga karaniwang katutubo sa buhay ng
mga Pilipino lalo na sa panitikan. Ibig sabihin nito ay maraming bumaling sa
pagsulat gamit ang wikang English. Halos ang mga kawilihan ng mga manunulat
ay nakatuon sa kulturang popular ng Amerika at Europa.

Nagbago ang panlasa ng mga Pilipino, nakahiligan na ng mga Pilipino ang

Jack and Jill, Little Miss Muffet, Humpty Dumpty, Little Bo-Beep, Muffin Man and
Mother Goose. Natutunan na ng mga kabataan ang mga kaisipang hindi likas sa
ating bansa, gaya na lamang ng “A is for apple’ ...S is for snow” na taliwas sa ating
kabihasnan. Maraming nagmahal sa mga patulang English na ang paksa ay mga
pangyayaring dayuhan.

Ang Panahong Romantisismo ng Panitikang Filipino

Dahil sa mga Amerikano lalong lumaganap ang uring panitikang

napapabilang sa romantisismo—ito ay isang uring pagbabago sa kamalayan ng
mga Pilipino. Ang Romantisismong kanluranin na lubhang emosyonal, malabis na
ang pagkamoralistiko, ang dumadakila sa kagandahan at kapangyarihan ng
kalinisan, ang may matatayog na imahinasyon o guniguni at bumabandila sa
kalayaang pansarili ay isa na sa mga tinitingala sa mga mambabasa. Mabilis itong

26
nangyari dahil ay napasimulan na sa mga akdang dala ng mga Kastila —ito ay
nagpakilala sa pananaw na feudal. Nakibagay ang mga manunulat sa himig ng
panitikan. Nahahalo, nahiram at nayakap ang romantisismo sa kulturang Pilipino.
Ngunit, ang nasabing kulturang ito ay ang tatak pa ng mga Pilipino na
impluwensiya ng mga Kastila—ang Kristiyanismo at ang pagiging relihiyoso ng
mga tao. Tinangkilik ang mga panulat na tungkol sa pag-ibig—ito ang paborito ng
mga Pilipino. Ang pag-iibigan ng mayayaman at mahihirap at ang hadlang sa pag-
iibigan ay ang mga magulang. Hindi mailayo ito sa kuwento ni Shakespeare na
Romeo at Juliet. Ang ganitong mga uri ng kuwento ay mababasa sa mga
kuwentong tinipon ni Alejandro Abadilla at Clodualdo de Mundo na tinatawag
niyang MGA KUWENTONG GINTO: KATIPUNAN NG PINAKAMAHUSAY NA
KATHA ULA SA 1925-1935.

Isa pang tatak ng panitikang romantiko ay ang pagpaksa tungkol sa mga

katutubong buhay gaya ng sa buhay sa lalawigan, na kinagigiliwan ng mga taga-
syudad. Pinalutang din sa mga akda sa panahong ito ang mga tauhang bayani—
makisig, mabait, maaasahan, at matapat sa pag-ibig at ang unang tauhang babae
naman ay maganda, may magandang ugali, mapagtiis, maunawain, at may
magagandang pisikal na anyo—tunay na kaibig-ibig. Ito ang romantikong uri ng
mga panulat na sa kabuuan ay nagbibigay aral hinggil sa Kristiyanismo.

MGA URING PANITIKAN SA PANAHON NG AKLATANG-BAYAN.

Maikling Katha o Maikling Kuwento. Ang anyo ng panitikang ito ay nag-

umpisang yumayabong sa panahong Amerikano. Ito ay nagsasaad tungkol sa
buhay ng isang pangunahing tauhan na may suliranin at may pangyayaring
kasukdulan na siyang magdadala nito sa kalutasan ng suliranin patungong wakas.
Sa panitikang Filipino, ang maikling katha ay impluwensiya lamang sa
mapanglikha na manunulat na si Edgar Allan Poe —tinaguriang ama ang “Maikling
Kuwento” at nagtakda ng mga pamantayan sa pagsulat ng maikling kuwento. Sa
kalaunanan, ang kaalamang ito ay dinagdagan ni Bret Harte ng isa pang sangkap
na “katutubong kulay” at pinaunlad pa ni O. Henry sa pamamagitan ng mga

27
paglikha ng isang nakatutuwang wakas o di inakala wakas. Hanggang lalo pang
nililinang ang maikling kuwento nina Anton Chekhov, Sherwood Anderson at
Theodore Dreiser.

Ang Panibagong Katangian ng Panitikang Filipino

Mga Manunulat

• Cecilio Apostol
• Fernando Ma. Guerero
• Manuel Bernabe
• Claro M. Recto

Mga Manunulat sa Wikang Tagalog

• Lope K. Santos
• Florentino Collantes
• Valeriano H. Peña
• Iñigo Ed. Regalado

Mga Iba Pang Manunulat sa Wikang Kastila

• Dulang Tagalog
• Nobelang Tagalog
• Tulang Tagalog

Iba Pang Panitikang Filipino

• Panitikang Bisaya
• Panitikang Ilokano
• Panitikang Kapampangan

Mga Akda sa Wikang English

Kabanata 6 Kasaysayan sa Panahon ng Hapon

Ang Panulaang Filipino

Haiku

28
Tanaga

Karaniwang Tula

Ang Dula sa Panahong Hapon

Ang Pagyabong ng Maikling Kuwento

Lupang Tinubuan

Uhaw ang Tigang na Lupa

Kabanata 6 Kasaysayan sa Panahong ng Isinauling Kalayaan

Ang Kalagayan ng Panitikan

Ang Namamayagpag na Panitikan sa Panahong Ito

Ang Pag-usbong ng Panitikan sa English

Ang maikling kuwento o maikling katha sa panitikang Filipino ay nagsimula

sa mga natatanging uri ng salaysay gaya ng alamat, kuwentong-bayan, panga-
pangaral, at mga kasaysayang pamapatawa, pasingaw at dagli. Ang sinasabing
pasingaw na ito ay ang tungkol sa pagpapahayag ng panghanga tungo sa isang
dalaga na ang nagsulat ay nagkubli ng kanyang pangalan. Maikling
pagpapahayag ito ng damdamin. Hanggang sa kalaunan, ang pasingaw ay naging
dagli. Sa pagiging dagli, ang salaysay na ito ay nangangaral, namumuna,
nagpapasaring at nanunuligsa. Ito ay katulad sa isang kuwentong moralistiko.

Sa pahayagang Muling Pagsilang noong 1916, lumitaw ang mga dagli ni

Patricio Mariano na maituturing na maikling kasaysayang nagpapatawa.

Sa paglipas ng panahon, ang mga dagli ay umusbong at naging kuwento.

Sa pagsusuri ni Fausto Galauran sa mga dagli natatangi, napuna niya ang isang

29
akda na may sagisag na Julio Abril sa mga taong 1900 na may katangiang maikling
kuwento.

Noong 1910, ang pahayagan na Mithi ay nagdaos ng patimpalak na

kakaiba, ang naging batayan ay ang mga mambabasa kung alin ang lalong
nagugustuhan. Nagwagi ang akdang “Elias” na may bilang na bumuto na 14, 478
na padala ng mga mambabasa. Sa pangyayaring ito ay masasabing natatanggap
ng mga mambabasa ang maikling katha.

Humalili ang Taliba sa pahayagang Muling Pagsilan at naglathala ito tuwing

Huwebes at Sabado ng mga maikling katha at mga tula. Nagdaos din ng timpalak
panitik ang Taliba na gaya ng sa ginawa ng Mithi at ang kinalabasan ay
nangunguna ang akdang “Bunga ng Kasalanan” ni Cirio H. Panganiban.

Ang Panulaan ng Aklatang-Bayan. Ang pangunahing layunin ng mga

makata sa panahong ito ay pangkalahatang layuning ng panitikan—ang pukawin
ang damdamin at mamamalayan ang mga bagay na pinakamabuti’t
pinakamaganda sa buhay. Yumayabong nang husto ang tula sa panahong ito ng
Aklatang-Bayan(samahan ng mga manunulat). Angkop na angkop sa mga
simulain ng romantisismo ang kaangkinang taglay ng tula. Masasabi pa ngang sa
lahat ng sangay ng panitikan ng panahong iyon ay sa tula nanaig nang ganap na
ganap ang romantisismo. Sa panahong ito ay namayagpag ang tradisyon sa
pagsulat na pamana ni Francisco “Balagtas” Baltazar. Gaya ni Balagtas na
nakalikha ng obra na punong-puno ng pagmamalasakit sa kanyang panahon,
ganoon rin ang mga makata sa panahong ito.

Ang kamalayan sa paligid ay ang misyon sa mga makata noon hinggil sa

mga pagbabagong nagaganap o dapat maganap. Sa mga matatalinong makata,
inilabas nila ang mga dapat maganap sa NAGBABALAT-KAYONG PARAAN. Sa
mga matalinong mambabasa naman, kaya nilang hubarin ang balatkayo ng mga
tula upang maunawaan ito ng labis.

Ang tula ni Amado V. Hernandez na “Isang Dipang Langit” ay nagsasabing

ang kanyang pagkabilanggo ay hindi tanda ng kanyang pagsuko, gaya ng sa mga

30
kaisipan ni Balagtas na hindi niya isinuko nga dapat isiwalat ang dapat mangyari
o maganap sa ating lipunan.

Napabilang pa rin si Francisco Baltazar sa mga makatang Aklatang-Bayan

sa tradisyong romantiko. At, nangunguna sina Patricio Mariano, Iñigo Ed
Regalado, Florentino Collantes, Francisco Laxamana at naging nangunguna sa
upuan sina Jose Corazon de Jesus at Lope K. Santos, pati na rin si Amado V.
Hernandez na may mga obrang mapanghimagsik.

Narito ang tulang Punongkahoy ni Jose Corazon de Jesus:

Kung tatanawin mo sa malayong pook

Ako’y tila isang nakadipang kurus;

Sa napakatagal na pagkakaluhod,

Parang hinahagkan ang paa ng Diyos!

Organong sa loob ng isang simbahan

Ay nananalangin sa kapighatian

Habang ang kandila ang sariling buhay

Magdamag na tanod sa aking libingan…

Sa aking paanan ay may isang batis,

Maghapo’t magdamag na nagtutumangis;

Sa mga sanga ko ay nangagkasabit

Ang pugad ng mga ibon ng pag-ibig.

31
 Sa kinislap-kislap ng batis na iyan,

Asa mo ri’y agos ng luhang nunukal

At saka ang buwang tila nagdarasal,

Ako’y binabati ng ngiting malamlam.

Ang mga kampana sa tuwing orasyon,

Nagpapahiwatig sa aking ng taghoy

Ibon sa sanga ko’y may tabing nang dahon,

Batis sa paa ko’y may luha nang daloy.

Ngunit tingnan ninyo ang aking narrating,

Natuyo, namatay sa sariling aliw,

Naging kurus ako pagsuyong laing,

At bantay sa hukay sa gitna ng dilim.

Wala na, ang gabi ay lambong na luksa,

Panakip sa kaing namumutlang mukha!

Kahoy na nabuwal sa pagkakahiga!

Ni ibon ni tao’y hindi natuwa!

At iyong isiping nang nagdaang araw,

Isang kahoy akong malago’t malabay,

Ngayon ang sanga ko’y kurus sa libingan,

32
 Dahon ko’y ginawang korona sa hukay!

Si Lope K. Santos. Pinasok niya ang lahat na larangan ng panitik. Bukod

sa pagiging makata, siya ay mamahayag, dalubwika, mananalumpati at
mananalaysay. Naging direktor din siya sa Surian ng Wikang Pambansa(SWP) at
propesor sa mga natatanging unibersidad.

Siya ay patnugot sa pahayagang “Ang Kaliwanagan, Ang Kapatid, Muling

Pagsilang, Ang Mithi, Watawat, Pagkakaisa at Mabuhay. Patnugot din siya sa
“Panahon Na, Ang Paggawa, Bayang Pilipino, Lipang Kalabaw, Sampaguita at
Palaso.

Sa pagiging makata, sumasaklaw sa tatlong aklat bilang katipunan ng mga

tula na pinamagatang “Puso at Diwa”. Ang mga tula na nilalaman dito ay pawang
tungkol sa pag-ibig sa mga pamagat na “Nag-iisa Ako, Ang Aking Kundiman”, “Ang
Mga Mata Mo”, “Ang Iyong Larawan”, “Isang Ngiti Lamang”, “Ang Oo Mo”, “Ang
Gawang Umibig”, “Panibugho”, “Saksi ang Libingan”, “Ang Paraluman Ko”, “Ikaw
ang Bahala” at Hamog na Unsiyami”.

Ipinakilala rin ni Lope K. Santos ang kanyang humoristiko sa kanyang

katipunan ng mga tula na “Hamak na Dakila”, at ang pagiging pilosopo sa mga
tulang “’Sino Ka? AKo’y Si. “

Nababakas rin sa mga panulat ni LKS ang pagpapahalaga sa mga pangaral

sa kanyang tula na “Bathala ng Paggawa”, at ang pagpapahalaga sa kapakanan
ng mga manggagawa sa kanyang tula na “Ang Pag-aklas”.

Bilang manunulat, naging obra niya ang nobelang Banaag at Sikat (1906),
“Salawahang Pag-ibig” (1900), “Hindi Talaga ng Diyos(1910)”, “Kundangan(1926)”
, “Ang Selosa (1925)”, at “Alila ng Kapalaran(1927)”.

Sumulat din siya ng mga artikulo sa wikang Kastila, tulad ng mga

sumusunod:

• “La Onomatopeia en el Idioma Tagalog”,

33
 • “Analogia Estructural Entre los Dialectos Filipinos”,
• “Peculiaridades de la Poesia Tagala”, at;
• “Aparente Filipinismo de los Opositores del Tagalog”.

Ang Pag-aklas

Sino ang maysabing isang kasalanan ang hindi paggawa?

Sino ang may wikang lagging kabanalan ang magpakumbaba?

Sino ang palalong tutunga-tungayaw at kukutya-kutya?

Sa nangatututong magsabi ng ayaw silang gumagawa?

Bayang maralita, Bayang Yumayari sa lupa ng lahat,

Bayang nagsisikhay ng hindi mo ari’t sa lahat ay salat:

Ang pag-aralan mo, ikaw’y maging hari sa tuwing aaklas:

Ang kaharian mo sa lahat ng lahi ay katwirang ganap.

Si Benigno Ramos. Isa sa kanyang mga tula ay tumutuligsa sa mga

kaisipang ng mga Kastila na ang mga taong hindi kabilang sa relihiyong Katolika
Romana ay walang kaligtasan ang kaluluwa sa pamamagitan ng kanyang tula na
“Bahag ng Diyos”. Narito ang iilang saknong nito:

Kung iyang Simbahan ay bahay ng Diyos

Huwag mong isara, kapatid kong irog;

Bayaan mong iya’y bukas sa sinukob

Bayaan mong diya’y masok ang pagpasok!

34
 Ang simbahang iyan ay ari ng lahat,

Sa ngalan ng Diyos kaya napatatag,

Bayaang tumuloy ang bawat tumawag!

Sa araw at gabi’y bayaan mong bukas!

Si Pedro Gatmaitan. Ipinakita din ni Gatmaitan ang kanyang kamalayan sa

kalagayang panlipunan. Pinapaksa niya ang tungkol sa lipunang feudal. Sumulat
din siya ng mga nauukol sa pagmamahal sa bayan. Inilalarawan din niya ang
tatlong antas ng lipunan ng tao at ang kanilang kalagayan na inilalahad niya sa
kanyang tula na “Tiyan ng Panahon” . Tinutukoy niya dito ang siyang magbibigay
ng pagkakapantay-pantay ng lahat, mayaman o mahirap, matalino o mangmang,
maganda o pangit. At, sa “Salamisim” din ay inilantad din niya ang mga ginagawa
ng mga Americano sa sambayanang Pilipino. Isa pa sa kanyang tula ang
naglalahad ng diwang makabansa ay ang “Pinaghaluan” na tumutukoy sa
nawawalang pinakamimithing kalayaan.

Si Iñigo Ed. Regalado. Siya ay napapabilang na makata sa buhay sa

dahilang pagtatalakay niya sa buhay sa daigdig. Malimit sa mga akda niya ay
tungkol sa kagandahan sa buhay sa kanayunan kaysa buhay sa lungsod. Bukod
sa pagiging makata, siya ay patnugot sa mga iilang pahayagan tulad ng Ang Mithi,
Watawat, Pagkakaisa, at Ilang-ilang. Ang kanyang mga tula ay natitipon sa aklat
na Damdamin.

Narito ang bahagi ng tula ni Regalado na may pamagat na “Ang

Pinagbangunan”:

Sa una pang tingi’y mapag-unawaang

Yao’y isang nayong lubhang mmaralit

35
 PANITIKAN SA PANAHON NG HAPONES

Ang yugtong ito ng panitikan ay sinasakop ng mga taong 1942-1945.

Itinururing ito ng marami ng gintong panahon ng maikling kuwento at ng dulang
Tagalog. Ang wikang ingles na nakuhang maipasok ng mga Amerikano hanggang
sa kamalayan ng mga Pilipino ay ipinagbawal ng mga Hapones kung kaya tang
nagtamasa ng bunga ng pagbabawal na ito ay ang panitikang Pilipino sa wikang
Tagalog. Ang isang manunulat ay likas na manunulat, kaya’t ng ipagbawal ang
pagsusulat ng Ingles siya’y napilitang gumamit ng wikang Tagalog upang
makaagsulat lamang. Ang isang naging bunga nito ay ang paglitaw ng isang uri ng
pamamaraan sa pagsusulat na gagad sa Ingles, maging sa pagbubuo ng mga
pangungusap hanggang sa istilo ng pagsusulat.

Nabigyang-sigla ang Pambansang Wika dahil na rin sa pagtataguyod ng

mananakop. Binigyan pa nila ng pagkakataon ang isang Pilipino, si Jose P. Laurel
upang mangulo sa bayan sa kanilang pamamatnubay. Nasangkot ang Pilipinas.
Nasakop ng mga Hapones.

Mapait at madilim ang tinatanaw ng panitikan-iyan ang palagay ng isang

tagamasid ng panitikan noong panahon ng Hapones (Croghan, 2000). May
pagtataangka pa umanong sumulat ng panitikang “eskapista” ngunit wala naming
nangyari dahil kontrolado na ng military na mga Hapones ang lahat ng mga kilos
sa lipunan. Obserbasyon ito sa panig ng mga manunulat sa Inles dahil iba ang
pananaw ng dumating na bagong pananakop: baguhin ang kaayusan sa Asya.
Alisin ang mga dayuhang impluwensiya sa Pilipinas; lalo na ng Estados Unidos.

KALIGIRANG KASAYSAYAN:

• Noong Disyembre 8,1941- ang ikalawang digmaang pandaigdig sa Asya

nang wasakin ng hapon ang Pearl harbor sa hawaii Sinasabi na ang hapon
ay matagal ng sakupin ang pilipinas at sila nga ay nagtagumpay sa
pakikidigma laban sa mga Amerikano.

36
 •Noong Enero 3,1942 - itinatag ang batas militar sa bansa na masakop ni
Heneral homma ang maynila kasama ang kaniyang tropa.Sa nasabing taon
ipinahinto ang proseso ng mga pahayagan maliban sa
liwayway,ipinagbawal din ang paggamit ng wikang Ingles tulad ng tribune
at free press maging sa pahayagan at magasin.Ibinasura rin ang mga
panitikan na nasa wikang Ingles.

• Noong Abril 9,1942 - ay nagkaroon ng bataan death march sa pilipinas,ito

ay ang sapilitang pagpapalakad ng mga nahuling sundalong Pilipino at
Amerikano.Ang iilan ay nahuling tumakas at ipinabaril.

• Noong 14,1943 - itinatag ang republika ng Pilipinas na itinaguyod ng mga

hapones,dahil dito nagdulot ito ng mga pagbabago at ang naging epekto
nito nang bumalik ang mga amerikano sa pilipinas noong 1945 ay muling
lumakas ang kanilang pwersa at tuloyang napaalis ang mga hapon sa
bansa.Hindi maitataging sa loob ng mahigit limang taong pamamalagi ng
hapon ay umusbong ang panitikan na kung saan ito ay naging gintong
panahon ng Panitikang Pilipino

MGA PAKSANG TINALAKAY SA PANAHON NG MGA HAPONES:

Mapapansing ang mga nasulat nang panahon ng Hapones na maikling katha, tula,
dula at nobela ay karaniwang may damdaming makbayan ngunit ang mga
manunulat ay ingat na ingat na hindi ito mahalata ng mga mananakop.

• Maikling Katha - itinuturing na pinakamaunlad ang sangay ng maikling

kuwento sa lahat ng sangay ng panitikan sa panahong ito. Sa pamamahala
ng Surian ng Wikang Pambansa, pinili ang itinuturing na pinakamahusay
na maikling kuwento sa panahong ito. Nanguna ang Lupang Tinubuan ni
Narciso G. Reyes, Uhaw ang Tigang na Lupa ni Liwayway Arceo-Bautista,
at Lunsod, Nayon at Dagat-Dagatan ni N.V.M Gonzales. Isinaaklat ang mga
itinuring na pinakamahusay na kathang Pilipino ng 1943. Nakilala ito sa

37
pamagat na “25 Pinakamabubuting Kathang Pilipino ng 1943. Tatlo ang
binigyan ng angkop na gantimpala.

Una, natatangi ang “Lupang Tinubuan” ni Narciso G. Reyes dahil sa

maraming bagay. Isa na rito ang mahusay na paglalarawan ng pook,
panahon, sitwasyon at tao; Pangalawa, ang “Uhaw ang Tigang na Lupa” ni
Liwayway Arceo; Pangatlo, ang “Lungsod, Nayon at Dgat-Dagatan” ni
N.V.M. Gonzales.

Natatangi ang Lupang Tinubuan ni Narciso G. Reyes dahil sa

maraming bagay. Isa na rito ang mahusay na paglalarawan ng pook,
panahon, sitwasyon at tao.

Sa kabilang dako, ang kathang Uhaw ang Tigang na Lupa ni

Liwayway A. Arceo ay nagpapakita naman ng katimpian ng paksa at ang
mga pangyayari’y madula ngunit hindi naman masasabing maligoy. Payak
ang mga pangungusap na ginamit ngunit ang kariktan ng kuwento’y nasa
naiibang paraan ng matimping pagsasalaysay.

• Tula - ang karaniwang paksa ng tula sa Panahon ng Hapon ay tungkol sa

bayan, o sa pagkamakabayan, pag-ibig, kalikasan, buhay lalawigan o
nayon, pananampalataya at sining.

Tatlong uri ng tula ang lumaganap sa panahong ito:

1. Haiku - namalasak ang haiku noong panahong iyon. Ang haiku ay

isang uri ng tula na binubuo ng labimpitong pantig na nahahati sa
tatlong taludtod. Ang unang taludtod ay may limang pantig; ang
ikalawa’y may pitong pantig; at ang ikatlo ay may limang pantig. Kahit
na napakaikli ng haiku, ito’y dapat na may masaklaw na kahulugan,
matayog na kaisipan, matiim na damdamin at di mapasusubaliang
kariktan.

38
 2. Tanaga - ito’y maikli ngunit may sukat at tugma. Ito ay mataas na uri
o binubuo ng apat na taludtod. Ang bawat taludtod nito ay may pitong
pantig. Nagtataglay din ng mga matatalinghagang kahulugan.
3. Karaniwang anyo - ito ay may sukat at tugma o ang malayang
taludturan.

Halimbawa ng Haiku:

1. Tutubi

Hila mo’y tabak…

Ang bulaklak, nanginig!

Sa paglapit mo.

2. Anyaya

Ulilang damo

Sa tahimik na ilog...

Halika, sinta.

Halimbawa ng mga Tanaga :

1. Palay

Palay siyang matino.

Nang humangi’y yumuko,

Ngunit muling tumayo;

Nagkabunga ng ginto.

39
 2. Tag-init

Alipatong lumapag

Sa lupa-nagkabitak

Sa kahoy-nalugayak,

Sa puso-naglagablab!

• Dula - unga ng kahirapan ng buhay dulot ng kahit na anong uri ng

digmaan, ang mga tao’y humanap ng kahit na kaunting mapaglilibangan sa
mga dulaan. Natigil ang pagsasapelikula dahil sa giyera at ang mga artista
ng puting tabing ay lumipat sa pagtatanghal sa mga dulaan. Ang malalaki’t
maliliit na teatro tuloy ay nagsilabas ng dula. Natatag ang Dramatic
Philippines ni Francisco Sycip at kabilang dito sina Narciso Pimentel,
Francisco Rodrigo, Albert Canio at iba pa. Isa sa mga sinulat ni Francisco
Soc Rodrigo na maituturing na higit na kinagigiliwan ng panahong iyon ay
ang dramang Sa Pula Sa Puti. Ito ay tungkol sa isang karaniwang mag-
asawa. Ang lalaki’y isang sabungero. Dumating sa puntong halos manok
na lang ang inaasikaso kaya’t gumawa ng paaan ang asawang si Celing
upang maputol ang bisyong ito. Ang may isang yugtong dramang ito ay
naglalarawan ng mga nakatutuwa at nakaiinis na mga panyayari sa buhay
ng mag-asawang ito.

Ang Dula ng Pakikibaka:

Noong Enero 1943, si Juan Feleo, katulong si Alex Sunga ay naglunsad ng

grupong pangkultura na nagpapalabas ng iba’t ibang pagtatanghal sa kanayunan.
Nueva Ecija Cultural and Dramatic Association (NECDA) ANG TAWAG SA
GRUPO. Ang paksa ng mga palabras na itinatanghal ay ukol sa kasaysayan ng
Pilipinas at pangangailangan sa pakikipaglaban.

40
 Ang Malayang Pilipinas ang kauna-unahang dulang ipinalabas na umabot
nang 40 minuto ang pagtatanghal. Ayon kay Cesario Torres (1982:42), ang dula
ay tungkol sa tatlong magkakapatid. Ang isa’y sundalong labi ng Bataan, ang
ikalawa’y PC ng Hapones, at ang pangatlo’y isang magbubukid na kabilang naman
sa HUKBALAHAP. Ang diwa ng dula’y pagkakaisang hanay. Inaakit ng Huk ang
dalawa niyang kapatid na umanib sa kaniyang gerilya laban sa kaaway ng bayan.
Pinapaksa nito ang pakikiisa sa pakikibaka, sa halip na maging palahintay o kaya’y
makipagtulungan sa kaaway.

Sumulat si Antonio G. Canlas Arenas, Aryat, Pampanga, ng dula sa wikang

Kapampangan na pinamagatang E Magbabo eng Diwacan (Hindi Mangingibabaw
ang Kasamaan). Ang tema ng dula ay tungkol sa kalupitan ng mga Hapon, ang
dahilan ng pakikiisa ng sambayanan sa HUKBALAHAP at ang pangingibabaw ng
kabutihan sa kasamaan.

Tungkol naman sa isang dalagang sumapi sa mga Huk ang dulang

pinamagatan ang Bulaklak ng Hukbalahap. May kaalinsabay na mga talumpati,
awit at tula ang nasabing dula na mula sa dalawa hanggang sat along oras na
pagtatanghal.

Ang Nobela o Kathambuhay:

Sa panahon ng pananakop ng Hapones, masasabing lalong hindi

namulaklak ang pagsusulat ng nobela. Ang masasabing dahilan nito ay ang
kahirapan ng buhay at halos ay walang magamit na papel ang mga manlilimbag.
Alam naman natin na sa lahat ng sangay ng panitikan, ang nobela ang siyang
nangangailangan ng lalong maraming papel upang maipalimbag.

Ilang taon bago ganap na nalusob ng mga Hapones ang bansang Pilipinas
ay lumutang sa panitikang Pilipino ang mga nasulat sa Wikang Ingles, sa ilalim ng
pangunguna ng Philippine Book Guild at ng Philippine Writers’League. Sa
kathambuhay ay nagningning ang pangalan ng mga manunulat na sina Jose J.
Reyes, Victoria Lopez-Araneta, N.V.M. Gonzales at Juan C. Laya.

41
 PANITIKAN SA BAGONG LIPUNAN

(1972-1986)

Patuloy ang paglala ng kalagayan ng bansa sa pulitika at kabuhayan.

Ibinaba ni Pangulong Ferdinand E. Marcos ang pagpapairal ng Batas Militar
(Martial Law) noong Setyembre 21,1972. Ayon kay pangulong Marcos,ang
Bagong Lipunan ay pagbabagong tatag at ang ipinaiiral na Batas Militar ay may
layuning ipadama sa mga Pilipino ang tahimik na pagbangon laban sa mga maling
gawain.

ANG PANULAANG TAGALOG SA BAGONG LIPUNAN

Sumikat ang paggawa ng iba’t ibang klase nang slogan. Slogan ay isang
kasabihan o motto ng isang kompanya o ng mga aktibista na madali maalaala.

MGA UNANG DULANG NAITANGHAL

• CULTURAL CENTER OF THE PHILIPPINES

• Halik sa Kampilan – Leonardo Ilagan

• Usa ka Kasalan (dulang musikal sa bisaya) – Orlando Nadres
• Tales of the Manuvu(dulang rock opera) – Beinvenido Lumbrera

Isang makabago o istilong rock na operang ballet.Nakadagdag din sa

dulaang Pilipino noong 1977.

• Dulaang Raha Sulayman (Fort Santiago)

• Sarswela - isang dula na kombinasyon ng salita,musika,sayaw at kanta.
• Sinakulo - isang dula patungkol sa pagpapasakit,kamatayan,at muling
pagkabuhay ng Panginoong Hesu Kristo.
• Embayoka - dulang pagtutula kahawig ng Balagtasan ng mga Tagalog.

42
METROPOLITAN THEATER

• Isang Munting Alamat

• Portrait of the Artists – Lamberto Avellana

SAMAHANG PANDULAAN

• Philippine Educational Theater’s Association(PETA)

Cecile Guidote Alvarez at Lino Brocka

• UP Repetory

Behn Cervantes

• Teatro Pilipino

Rolando Tinio

• Bagong Sibol

(Ateneo University)

Nagpatuloy rin ang Palanca sa paggawad ng parangal sa mga dulang may iisahing
yugto. Isa sa pinagkalooban ng gantimpalang Palanca noong 1975 ay ang “
Sidewalk Vendor” ni Reuel Molina Aguila .Ito’y nag lalarawan ng mga buhay ng
mga kabataang lalaking sidewalk vendor.

MGA PANGUNAHING MANDUDULA:

• Jose Y. Dalisay
• Edgar Maranasan
• Isagani Cruz
• Dong de los Reyes
• Tony Peres
• Paul Dumol

43
MGA MANUNULAT NG DULA:

• Rosario de la Cruz – “ Ang Huling Pasyon ni Hermano Pule”

• Elynia Ruth Mabanglo – “ Si Jesus at si Magdalena”
• Reuel Molina – “Sidewalk Vendor”
• Nonilon Queano – “ Ng Pista sa aming Bayan”
• Rene Villanueva – “May Isang Sundalo”
• Dong de los Reyes – “ Bulkang Sumambulat ang Pigsa”

TULA

Mga Paksa:

• Pagkakaisa
• Pagiging Matiyaga
• Pagpapahalaga sa Pambansang Kultura
• Pag-uugali
• Kagandahan ng Kapaligiran

MGA KILALANG MANUNULAT NG TULA

• Ponciano Pineda – “ Pilipino: isang Depenisyon”

• Virgilio Almario – “Doktrinang Anak Pawis” (aklat)
• Alegandro G. Abadilla – “Parnasong Tagalog”(aklat)
• Teo Antonio – “Litanya kay Sta. Clara”
• Ruth Elynia Mabanglo – “Regla sa Buwan ng Hunyo” (1982)

Kaugnay ng seryosong panitikan, itinatag noong Agosto 1973 ang Galian sa Arte
at Tula (GAT) .Isang samahan ito na binubuo ng mga kabataang makatang nag-
aaral at nagtapos sa Unibersidad ng Pilipinas.

44
AWITING FILIPINO SA BAGONG LIPUNAN

Bagong Lipunan - unang nailabas sa radio at telebisyon panahon ng Martial Law.

Ang kompositor ay si Felipe Padilla de Leon ,isang National Artist For Music.

TL Ako sa’yo

• Awitin ng pangkat Cinderella

• Popular sa tawag na himig - Maynila
• Binubuo ito ng ilang “balbal” na Pilipino na may kakaibang kumpas

ANG PELIKULANG PILIPINO

Nagkaroon ng taunang Pista ng mga Pelikulang Pilipino sa panahong ito.

Nagsilabas sa panahong ito ng Bagong Lipunan hanggang 1979 ang mga

pelikukang walang romansa o seks subalit tinangkilik dahil sa kakaibang kayarian
nito

MGA PAHAYAGAN KOMIKS,MAGASIN AT IBA PANG BABASAHIN

Nagbihis ng panibagong anyo ang nilalaman ng mga pahayagan. Narito

ang mga sumusunod na pahayagan:

• Bulletin
• Evening Express
• Times Journal
• People’sJournal
• Pilipino Express
• Philippine Daily Express
• Balita
• Evening post

45
Kinahiligan din nilang basahin ang magasing Liwayway simula pa noong 1922.
Ilan pang magasing mababasa nang panahong ito:

• Kislap
• Bulaklak
• Extra Hot
• Jingle Sensation

Komiks na kinagigiliwan sa panahong ito:

• Pilipino
• Extra
• Love Life
• Hiwaga
• Klasik
• Espesyal

46
 PANITIKAN NG REHIYON I

(ILOCOS REGION)

Mga lalawigang bumubuo: ILOCOS NORTE, ILOCOS SUR, LA UNION,

PANGASINAN

Iba ang tatak ng mga Ilokano kung ambag sa literatura ng Pilipinas ang pag-
uusapan. Tulad ng mga anyo ng literatura sa bansa, ang mga Ilokano ay may
sariling bersyon ng epiko, kantahing-bayan, bugtong, kasabihan na pasalita o
pasulat ang anyo. Patuloy na iniingatan ng rehiyon I ang angkin nitong panitikan
at kabilang na dito ang mga bugtong ng mga Ilokano na kung tawagin nila ay
Burbutia; Pabitla naman sa mga taga-Pangasinan. May kawikaan din ang rehiyon
na tinagurian ng mga Ilokano na Pagsasao. Maihahanay din sa panitikan ng
rehiyon ang kasabihan, awiting bayan, cancionan (ng Pangasinan); mga kaugalian
at paniniwala tulad ng kaugalian sa pag-aasawa, sa panganganak, sa paglilibing
at pagbibinyag. Kabilang din ang mga alamat, kwentong bayan at maikling kwento
na namalasak sa panitikan ng rehiyon.

Ang sentrong administratibo ay Lungsod ng San Fernando, La Union. Ang

Pangasinan, na mayroong malawak na kapatagan, ay 42% ng lawak ng Rehiyon
1. Dito rin matatagpuan ang Hundred Islands. Subalit, ang mga lalawigan ng Ilocos
Norte, Ilocos Sur, at La Union ay sagana sa maraming bundok ngunit makitid ang
mga kapatagan. Sa Ilocos Sur naman makikita ang matatandang bahay sa Vigan.
Agrikultura ang pangunahing hanapbuhay ng mga taong nakatira rito.

Ilokano/Ilocano - tawag sa lipi ng mga naninirahan sa nasabing lugar.

Samtoy - tawag ng mga Ilokano sa kanilang salita. Nagmula ito sa salitang

“Saomi Datoy” na ang ibig sabihin ay “Wika namin ito”.

Kurditan - tawag sa panitikan ng mga Ilokano. Nagmula ito sa salitang

“Kurdit” na ang ibig sabihin ay “sumulat”.

47
• Bugtong - “Burbutia/burtia” kung tawagin ng mga Ilokano. “Pabitla” naman
ang tawag sa bugtong ng mga taga-Pangasinan.

Halimbawa ng bugtong ng mga Ilokano (Burbutia/burtia):

1. Langit ngato, langit baba, danum agtinga. (Niyog)

(Salin): Langit sa itaas, langit sa ibaba, tubig sa gitna. (Niyog)

2. Adda maysa a lakay, Kalbo nem nakawaray. (Pugita)

(Salin): May isang matanda, Kalbo ngunit may galamay. (Pugita)

3. Adda maysa a prinsesa, Nakatugaw iti tasa. (Kasoy)

(Salin): May isang prinsesa, nakaupo sa tasa. (Kasoy)

Halimbawa ng bugtong ng mga Pangasinense (Pabitla):

1. Abong nem Donya Maria Aliber na Espada. (Pinya)

(Salin): Bahay ni donya Maria, napapalibutan ng espada. (Pinya)

2. Aliwa Ak ya kiew, Amaymay balet sp bulong. (Libro)

(Salin): Hindi ako puno ngunit maraming dahon. (Libro)

3. Abong nen Idis, Aliber na butones. (Kamatis)

(Salin): Bahay ni Idis, napapalibutan ng butones. (Kamatis)

• Salawikain/Kawikaan - “Pagsasao” kung tawagin ng mga Ilokano.

Halimbawa ng salawikain/kawikaan ng mga Ilokano (Pagsasao):

1. Kung gusto mong umakyat, magtiis ka sa mga gasgas.

2. Tiisin mo lang kuto ng manok, kung gusto mong mag-ulam ng itlog.
3. Ang magaspang na kamay, daanan ng pilak.
4. Wala ka noong panahon ng pagtatanim, nandito ka na ngayong panahon
ng pag-ani.

48
Halimbawa ng salawikain/kawikaan ng mga Pangasinense:

1. Hindi nila babatuhin ang punong manga kung wala itong bunga.
2. Kahit magaling na ang sugat, nananatili pa rin ang peklat.
3. Ang tao ay hindi nakikilala, sa kakapalan ng kanyang suot.
4. Walang balon, na hindi natutuyo.

Awiting Bayan

Badeng - isang awit ng pag-ibig na kadalasang ginagamit ng mga

kalalakihang manghaharana.

Dallot - awit sa mga kasalan, binyag, at iba pang pagtitipon na sinasaliwan

ng sayaw at pagbibigay ng payo sa bagong kasal.

Dung-aw - tawag sa awit sa patay o pagdadalamhati ng mga Ilokano

habang nakaburol.

Hele o Duayaya - awit na pampatulog sa mga sanggol. Ito ay awiting

pambata na naglalaman ng pag-asa tungo sa magandang kinabukasan ng
bata.

Say Ligliway Aten - isang awitin tungkol sa isang ama na gustong ihayag
ang kanyang pagkabigo sa kanyang anak na babae (awiting bayan ng mga
Pangasinense).

Pinagbiag - awiting nagpapahayag ng kwento ng bayani.

Iba pang anyo ng panitikan ng Rehiyon I:

Arasaas - tawag sa bulong ng mga Ilokano.

Doctrina Christiana - ang kauna-unahang libro ng mga Ilokano at unang
libro na nailimbang sa Pilipinas ni Cardinal Bellarmino na isinalin naman ni
Francisco Lopez. Naglalaman ito tungkol sa unang tulang iloko at mga
bahagi na naisulat ng mga katutubong script.

49
 Sarita - tawag ng mga Ilokano sa kanilang maikling kwento.
Arinkenken - paligsahan ng mga lalaki at babae na tungkol sa karapatan
at responsibilidad.
Bukanegan - tawag sa pagtatalong patula ng mga Ilokano.

Cancionan - ito ay debate sa musika at panulaan. Ang cancionan ay

nilalapatan ng tama at wastong himig sa isang pagtatanghal.

Iba’t ibang bahagi ng cancionan:

1. Pasantabi - sa simulang bahagi ay ang pagtanggap at pagbati sa

mga cancionista; ang pasasalamat sa isponsor / tagapagtaguyod at
ang walang hanggang pasasalamat sa Dakilang Lumikha.
2. Panangarapan - nais malaman ng mga kababaihan ang kalagayan
sa buhay; tiraahan at mga gawain ng mga lalaki.
3. Pangkabataan - ang lalaki ay magsisimulang maningalang pugad,
ang mga babae naman ay magtatanong tungkol sa bibliya at ang
lalaki ay papatawan ng mabibigat na gawain.
4. Cupido - sisikapin ng lalaki na makuha ang matamis na oo (pag-ibig)
ng babae sa pamamagitan ng pagtugtog ng instrumentong
pangmusika at gayundin sa pagsasalita.
5. Balitang - huling bahagi na kung saan ay maaaring utusan ang lalaki
na umakyat at sumalo sa kanya sa tanghalan- palatandaan ng
pagtanggap o kaya naman ay hahayaang manatili na lang sa ibaba
na tanda ng pagtanggi.

Paniniwala at Pamahiin

• Pagsasabi ng "tabi-tabi po" sa mga bakuran at kabundukan

• Paniniwala sa Animismo
• Paniniwala nilang malas daw kapag tumingin sa basag na salamin.
• Hindi raw pwedeng ikasal ang magkapatid sa iisang taon, sukob daw iyon.

50
Kwentong Bayan

• Si Juan Tamad
• Ang Gintong Tunturin

Mga Pagdiriwang

• Pamulinawen Festival (Ilocos Norte) - ang Pamulinawen Festival, ay

nagmula sa pangalan ng isang babaeng pinasikat sa tanyag na awit na
katutubong Ilocano na Pamulinawen . Ipinagdiriwang ang pista sa lungsod
ng Laoag, Ilocos Norte upang maitaguyod ang pagsasamahan at
pagkamaginoo sa palakasan.
• Gameng Festival (Ilocos Norte) - ang Gameng ay salitang Ilocano na ang
ibig sabihin ay kayamanan. Pangunahing layunin ng pagdiriwang na ito ay
palakasin ang Solsona ng kultura, magsulong ng mga kultural na mga
produkto at disenyo at panatilihin o pangalagaan ang makasaysayang
yaman ng bayan.
• Guling-Guling Festival (Ilocos Norte) - ito ay ipinagdiriwang sa Paoay,
Ilocos Norte tuwing Martes, ang araw bago sumapit ang Miyerkoles ng Abo.
Ang Guling ay salitang Ilokano na ang ibig sabihin ay “markahan” o
“pahiran.” Ito ay sumisimbolo sa masaganang pagdiriwang ng mga Ilokano
bago sumapit ang Mahal na Araw.
• Viva Vigan Festival (Ilocos Sur) - ito ay ipinagdiriwang tuwing unang
linggo ng Mayo sa Vigan. Ang pagdiriwang na ito ay nagtatampok ng
pagpipinta at mga eksibit ng mga produkto, parada ng kalesa, at iba pang
aktibidad sa kultura.
• Longaniza Festival (Ilocos Sur) - ang Longaniza Festival ng Vigan City ay
ginaganap tuwing Enero 22 na nagtatampok ng "pinaka mahabang
Longaniza". Malaki ang papel ng Longaniza sa pagtataguyod ng
pagkakakilanlan ng lungsod bilang pangunahing producer ng Longaniza na
sikat hindi lamang sa lokal kundi maging sa ibang bansa.

51
• Talong Festival (Pangasinan) - kilala bilang vegetable bowl sa Norte ang
Villasis, Pangasinan na ipinagdiriwang tuwing buwan ng Enero ang Talong
Festival upang lalong naipapakilala ang malawak na produksiyon ng talong
at iba pang mga sangkap ng pinakbet.
• Galicayo Festival (Pangasinan) - ang Galicayo Festival ay ipinagdiriwang
mula November 30 hanggang sa unang linggo ng Disyembre.Nakasaad sa
wikang Filipino na ang salitang Galicayo ay nangangahulugang halika o
lumapit ka samantalang ang Manaoag naman ay tawagin.Ang Galicayo
Festival ay isang pagdiriwang ng pananampalataya, kultura at sining ng
mga taga- Manaoag.
• Bangus Festival (Pangasinan) - ang Bangus Festival ang isa sa mga
pinakaaabangang festival sa Norte at itinuturing na pinakamalaki at
pinakamakulay na selebrasyon na nagtatampok sa kultura at pangunahing
produkto ng Dagupan City. Ang taunang selebrasyon ng Bangus Festival
ay ginaganap tuwing summer at ngayong taon ay sinimulan ang festival ng
Abril 6 at tatagal hanggang Abril 30 na may iba’t ibang aktibidad tampok
ang ipinagmamalaking produkto ng Dagupan, ang bangus.
• Dumayo Festival (Pangasinan) - taunang ipinagdiriwang ng Urdaneta City
ang Dumayo Festival tuwing Marso ika-9 hanggang ika-31 upang
magpasalamat sa mga biyayang natatanggap ng lungsod sa buong taon.
Tampok dito ang grand parade ng mga Kalabaw gayon din ang kanilang
kagamitan katulad ng basket.
• Dinengdeng Festival (La Union) - ang Dinengdeng Festival ay ang opisyal
na pagdiriwang sa kasiyahan ng munisipalidad ng Agoo, La Union. Ito ay
ginaganap taon-taon bilang pagdiriwang ng isang ulam kung saan nagmula
ang pangalan nito.
• Baggak Festival (La Union) - ipinagdiriwang ng Baggak Festival ang
pagkakatatag ng bayan ng Bauang sa La Union, tuwing Enero 5. Ang mga
aktibidad ay nakatakda sa loob ng tatlong linggo na magsisimula sa ika-16
ng Disyembre hanggang sa unang linggo sa susunod na taon.

52
Epiko

Higit nating makikilala ang ating pagka-Pilipino sa ating mga epiko.

Nasasalamin dito ang maraming pangarap ng lahing kayumanggi. Ang epiko ay
mahabang tulang pasalaysay tungkol sa pakikipagtunggali ng isang bayani sa mga
kaaway. Ito ay may mga tagpong hindi kapani-paniwala.

Halimbawa ng epikong Ilokano:

Biag ni Lam-ang

Sa lambak ng Nalbuan sa baybayin ng Ilog Naguilian sa La Union ay may

mag-asawang kilala sa pangalang Don Juan at Namongan.

Nang malapit nang magsilang ng sanggol si Namongan, nilusob ng tribo ng

Igorot ang nayon at pinatay ang maraming tauhan ni Don Juan. Sa laki ng galit,
nilusob naman ni Don Juan ang mga Igorot upang ipaghiganti ang mga tauhan
niya. Hindi na nakabalik si Don Juan sa kanyang nayon. Ang naging balita, siya ay
pinugutan ng ulo ng mga Igorot.

Isinilang ni Namongan ang kanyang anak. Ang sanggol ay nagsalita agad

at siya na ang pumili ng pangalang Lam-ang at siya na rin ang pumili ng kanyang
magiging ninong.

Nang malaman ni Lam-ang ang masakit na nangyari sa kanyang ama,

sumumpa siyang ipaghihiganti niya ito. Sa gulang na siyam na buwan pa lamang,
ay malakas, matipuno at malaking lalaki na siya. Ayaw man siyang payagan ng
kanyang ina upang hanapin ang bangkay ng kanyang ama, ay nagpilit din si Lam-
ang na makaalis.

Kasama niya sa pagtungo sa lupain ng mga Igorot ang isang mahiwagang

tandang, ang tangabaran, at mahiwagang aso. Baon rin niya ang kanyang
talisman mula sa punong saging. Sa tulong ng kanyang talisman ay madali niyang
nalakbay ang mga kabundukan at kaparangan. Sa laki ng pagod ni Lam-ang, siya
ay nakatulog. Napangarap niya ang mga Igorot na pumatay sa kanyang ama na
nagsisipagsayaw at nililigiran ang pugot na ulo ng kanyang ama. Nagpatuloy si

53
Lam-ang sa paglalakbay at narating ang pook ng mga Igorot. Nakita niya ang ulo
ni Don Juan na nasa sarukang, isang haliging kawayan.

Hinamon ni Lam-ang ang mga Igorot. Pinauwi ng mga Igorot si Lam-ang

upang huwag siyang matulad sa ginawa nila kay Don Juan. Sumigaw ng ubos
lakas si Lam-ang at nayanig ang mga kabundukan. Ang tinig niyang naghahamon
ay narinig ng marami kaya’t dumating ang maraming Igorot at pinaulanan si Lam-
ang ng kanilang mga sibat. Hindi man lamang nasugatan si Lam-ang. Nang
maubusan ng sibat ang mga Igorot ay si Lam-ang naman ang kumilos. Hinugot
niya ang mahaba niyang itak at para lamang siyang tumatabas ng puno ng saging,
na pinagpapatay niya ang mga nakalaban.

Umuwi si Lam-ang sa Nalbuan. Naligo siya sa Ilog Amburayan sa tulong ng

mga dalaga ng tribu. Dahil sa dungis na nanggaling kay Lam-ang, namatay ang
mga isda sa Ilog Amburayan at nagsiahon ang mga igat at alimasag sa pampang.

Matapos mamahinga ay gumayak na si Lam-ang patungo sa Kalanutian

upang manligaw sa isang dilag na nagngangalang Ines Kannoyan. Kasama ni
Lam-ang ang kanyang mahiwagang tandang at mahiwagang aso.

Sa daan patungo sa Kalanutian ay nakalaban niya ang higanteng si

Sumarang. Pinahipan ni Lam-ang sa hangin si Sumarang at ito ay sinalipadpad sa
ikapitong bundok.

Sa tahanan nina Ines ay maraming tao. Hindi napansin si Lam-ang.

Tumahol ang mahiwagang aso ni Lam-ang. Nabuwal ang bahay. Tumilaok ang
mahiwagang tandang. Muling tumayo ang bahay. Napansin si Lam-ang.

Ipinagtapat ng tandang at aso ang kanilang layunin. Nais pakasalan ni Lam-

ang si Ines. Hindi naman tumutol ang mga magulang ni Ines kung magbibigay si
Lam-ang ng panhik o bigay-kaya na kapantay ng kayamanan nina Ines.

Nagpadala si Lam-ang ng dalawang barkong puno ng ginto at nasiyahan

ang mga magulang ni Ines.

54
 Si Ines at si Lam-ang ay ikinasal nang marangya at maringal sa simbahan.
Pagkatapos ng kasalan, bilang pagtupad sa kaugalian ng mga tao sa Kalanutian,
kailangang manghuli si Lam-ang ng mga isdang rarang. Nakikinikinita ni Lam-ang
na may mangyayari sa kanya, na siya ay makakain ng pating na berkahan.
Ipinagbilin ni Lam-ang ang dapat gawin sakaling mangyayari ito.

Si Lam-ang ay sumisid na sa dagat. Nakain siya ng berkahan. Sinunod ni

Ines ang bilin ni Lam-ang. Ipinasisid niya ang mga buto ni Lam-ang. Tinipon ito at
tinakpan ng saya ni Ines. Inikut-ikutan ng mahiwagang tandang at mahiwagang
aso. Tumilaok ang tandang at tumahol ang aso.

Walang anu-ano’y kumilos ang mga butong may takip na saya. Nagbangon
si Lam-ang na parang bagong gising sa mahimbing na pagkakatulog.

Nagyakap si Lam-ang at si Ines. Kanilang niyakap din ang aso at tandang.

At namuhay silang maligaya sa mahabang panahon.

Mga Manunulat ng Rehiyon I:

Pedro Bukaneg - siya ang tinaguriang “Ama ng Patinikang Ilokano. Isa sa

kanyang popular na katha ang Epiko na Biag ni Lam-ang. Sa kaniya rin
pinaghanguan ang Bukanegan.

Leona Florentino - kinilalang kauna-kauna-unahang makatang babaeng

Pilipino. Siya ang butihing ina ni Isabelo de los Reyes Sr. y Florentino. Ang
mga kilalang tula ni Leona Florentino ay ang Nalpay a Namnama,
Rucrucnoy at iba pa.

Leon Pitchay - ang “Hari ng mga Makatang Ilocano”.

Severino Montano - ang “Pambansang Alagad ng Sining sa Teatro”, isa

siyang magdudula, makata, at director.

55
Isabelo delos Reyes - ang “Ama ng mga Ilokano” at “Ang Ama ng
Sosyalismo ng Pilipinas “. Siya ay isang mamahayag, manunulat, at
manananggol ng manggagawa.

Carlos S. Bulosan - mula sa binalonan, pangasinan at matagal nanirahan

sa estado uunidos.Ilan sa kanyang mga akda ay ang, Ang busabos ng
kahapon at ang iba pang tula (1975), Ang dugo ng magdamag at iba pang
tula(1976), Ang ulupong (maikling kuwento).

Jose Bragado - ipinananganak sa Ilocos sur at pangulo ng ‘’gumil’’ gunglo

daguiti manurat nga ilocano(1968). Tanyag na manunulat ng ilocos sur
at pangalawa kay Pedro Bukaneg.

Gregorio T. Amaco - mula sa Vigan, Ilocos Sur, mga sinulat ay ang mga
sumusunod,’’ dimo koma biruken ti kaasida’’ o‘’ do not loo for their
mercy’’,’’talna’’ o ‘’peace’’,’’buhon’’o ‘’well’’, naging editor ng phil. Journal at
gumawa ng apat na aklat sa practical arts.

Zosimo Barnachea - isinilang sa Tagudin, Ilocos Sur at aktibong miyembro

ng gumil. Nagtamo siya ng unang gantimpala pagsulat ng maikling o short
story.

Jose Calip - ipinanganak sa Candon , Ilocos sur. Sinulat niya ang mga
pilipinno folklore o mga Alamat ng pilipino.

Mario A. Abalos - isinilang sa Vigan, Ilocos sur , nakasulat siya ng pitong

nobela at sampung dula tulad ng uban at rosas,. Naging editor din siya ng
kiss magazine at pluma magazine at nagkamit ng sa patimpalak sa pagsulat
sa hawii at ginawarang ‘’Thomas Jefferson Award’’.

Constante C. Casabar - mula sa Narnalan, Ilocos sur.

Claro Caluya - makata at nobelista. Tinagurian prinsipe ng mga makatang

ilokano.

56
 PANITIKAN NG REHIYON II

(CAGAYAN VALLEY)

Mga lalawigang bumubuo: BATANES, CAGAYAN, ISABELA, NUEVA VIZCAYA,

QUIRINO

Ang rehiyon II ay ang malawak at mayamang lupain ng mga lalawigan sa

Cagayan at mga pulo sa Batanes. Ang mga unang tao na naninirahan sa rehiyon
II ay mga Ibanag at dumedepende sila sa pagsasaka, pangingisda at panghuhuli
ng mga hayop upang mabuhay. Sila rin ang nagluluto ng kanilang pagkain na ang
kagamitan na pawang yari sa putik tulad ng palayok.

Pangunahing industriya ng rehiyon II ang agrikultura. Tabako ang

pinakamahalagang produkto rito. Nakilalaang lupain bilang “Lupain ng Tabako”
ng Pilipinas. Nagtatanim din sila ng palay, mais, gulay, niyog, tubo at mga
bungang-kahoy.

Tulad ng ibang rehiyon, ang rehiyon II ay may ipinagmamalaking panitikan

na nasa anyo ng bugtong, kasabihan, salawikain, awiting bayan, kwentong bayan,
alamat, tula at maikling kwento. Ang awiting bayan nila ay tungkol sa pag-ibig,
pamilya, pananampalataya at mga gawain.

Palavuh- ito ang tawag sa bugtong ng mga Ibanag.

Lallagunut- tawag sa bugtong ng mga Gaddang.

Unoni- tawag sa kasabihan ng mga Ibanag.

Lalenut- tawag sa salawikain ng mga Gaddang.

Lallao- tawag sa tula ng mga Gaddang.

57
Halimbawa ng bugtong ng mga Ibanag (Palavuh):

1. Mayroong isang bagay na kinakain ang kanyang sarili. (Kandila)

2. Ang baboy sa Maynila, kung umiiyak ay naririnig ng sanlibutan. (Kulog)

Halimbawa ng bugtong ng mga Gaddang (Lallagunut):

1. Baston y San Jose, ammena masisidum. (Irao)

(Salin): St. Joseph came, cannot be tamed. (Snake)

2. Iraw yo bangguina, posit yu ulu na. (Iyog)

(Salin): it’ s body is snake, it’ s head is octopus. (Coconut)

3. Cabatuan yu nag na, naasi-assit yo lawan na. (Inangca)

(Salin): Inside is full of stones, outside is full of thorns. (Jackfruit)

4. Before meals I’m full, after meals I am hungry. (Kettle/pot)

5. Turn to your right, you can’t see, turn to your left, you can’t see. (Ears)

Halimbawa ng kasabihan ng mga Ibanag (Unoni)

• Ang barong hiniram, kung hindi masikip, maluwang.

• Huwag mong bilangin kung wala pa sa iyong kamay.
• The one who laughs last, laughs the best.
• No eggplant bears a bitter gourd fruit.
• You are made according to your environment.

Awiting bayan

Ang awiting bayan ay natutungkol sa pamilya, pag-ibig, pananampalataya

at mga gawain.

Halimbawa ng awiting bayan:

• Manang Biday
• Abumbu-ca Appatanca O Futug (You are Too Much Of My Heart)

58
 • Anggam a Melamang (Forgotten Love)

Kwentong Bayan

Ang mga kwentong bayan, katulad ng mga alamat, ay mga salaysay ng

ating mga ninuno na nagpasalin-salin at kadalasan hindi na kilala ang orihinal na
may akda.

Halimbawa ng kwentong bayan:

• Alamat ng Lakay-Lakay
• Kung Paano Kami Naging Ilongot

Epiko

Ang literatura ng Ibanag, tulad ng iba pang literatura sa ibang rehiyon ay

nagpapakita ng mga nararamdaman ng mga Cagayanos. Marahil ito ay tuwa,
kalungkutan, pag-asa, takot, pagmamahal o di kaya’y hinanakit, ito ay
napagpasapasahan na nang isang henerasyon tungo sa isa. Ang isa sa pinaka
tanyag na epiko sa Cagayan ay ang kuwento ni Biuag at Malana o “Biuag anni
Malana” sa lokal na dayalekto. Ang epiko ay sinimulang isulat sa mga ‘bark’ ng
mga puno at mga bamboo at kinakanta sa mga importanteng okasyon tulad ng
kasalan, selebrasyon pagkatapos ng mga mahahabang giyera at iba pa at dahil
dito ay napagpasa pasahan na ito, henerasyon sa henerasyon.

Ayon kay E. Arsenio Manuel, ang mga epiko ay karaniwang nagtataglay ng

sumusunod na katangian:

a) kuwentong may kahabaan

b) base sa tradisyong pasalita
c) umiikot sa mga di-natural at kagilagilalas na pangyayari o kabayanihan
d) nasa anyongberso
e) maaaring chanted o kinakanta
f) mayroong ganap at seryosong pakay, kumakatawan o nagpapatunay sa
mga paniniwala, tradisyon o mga gabay sa buhay ng mga tao.

59
Salomon

Ito ay isang epikong inaawit kasabay ng “cinco-cinco” o instrumentong

may limang kuwerdas tuwing Pasko sa harap ng altar. Ito ay kasama sa salu-salo
kung saan may alak, kape, tsokolate, at iba pa. Ang nilalaman nito ay tungkol sa
pagkakabuo, pagkapanganak, at buhay ni Jesu Kristo.

Verzo/Berso

Ang verzo ay katumbas ng coplas ng mga Espanyol. Ito ay isang awit na

may apat na linya at tugma. Karaniwang ginagawa o nililikha ng versista ang verso
sa mismong okasyon tulad ng kasal at binyag. Ang verso ay karaniwan ding
nagtuturo ng moralidad. Ilang mga halimbawa nito ay ang “ossse-osse” at
“kilingkingan.”

Isa rin itong ekspresyon na nagpapakita ng determinasyon ng mga Ibanag

sa pagmamahal, panliligaw at labanan kahit na mahirap at maliliit lamang sila kung
ituturing. Marahil ito ang dahilan kaya nakaligtas sila sa mga panahon nang
opresyon tulad ng Martial Law.

Awit

Ang mga awit ay mga kantang para sa pag-ibig at madalas ang mensaheng
dinadala nito ay pangako, pagtatapat, paninigurado, mga pagtuturo at pag-alalay
na maibibigay. Ang paglawig ng mga kantang galing sa mga Ibanag at ang
kumakanta nito ay umabot sa pinakamataas nitong antas noong panahon kung
saan ang mga lalaki o "babbagitolay" ay nanghaharana sa mga babae o
"magingnganay" na natitipuhan nila. Subalit, noong panahon ng malawak na
opresyon o Martial Law ay kakaunti na lamang ang tumatangkilik sa mga awit dahil
sa dalawampung taon na pamumuno ng lumang rehimen kung saan ang kalayaan
nang mga mamamayan ay may limitasyon.

60
Mga Pagdiriwang

• Palu-Palo Festival - ipinagdiriwang tuwing unang linggo ng Agosto. Ito ang

araw upang ipakita ang kayamanang tinataglay ng Batanes.
• Kulay Festival - galing sa katutubong salita na ang ibig sabihin ay
amumang bagay na tuyo. Pinapakita ang mga simple ngunit makukulay na
pagkain na namana ng mga Ivatan.
• Bayanihan o Payuhan - ang salitang Payuhan ay ibig sabihin ay
pagtutulungan na makikita sa limang araw tuwing Hunyo. Ang mga
komunidad at mga paaralan ay nagsasagawa ng palaro upang bigyang
halaga ang mga katutubong laro
• Vakul-Kanayi - ipinagdiriwang tuwing ika 25-27 ng Abril. Isinasagawa ang
mga katutubong laro, parada ng kanilang kultura at street dancing
competition. Vakul - mga sombrero ng mga kababaihan. Kanayi - tsaleko
na suot ng mga kalalakihan sa kanilang trabaho.
• Aggao Nac Cagayan - ipinagdiriwang tuwing ika 24-29 ng Hunyo.
• Pavvurulun Festivaly – ipinagdiriwang tuwing ika 13-17 ng Agosto. Sa
Ibanag,ang Pav Vurulun ay nangangahulugang “togetherness”.
• Piat Sambali Festival and Feast of Nuestra Senora de Pia -
ipinagdiriwang tuwing 23-30 ng Hunyo.

Mga Manunulat ng Rehiyon II:

Benjamin M. Pascual - isinalin niya sa Ingles ang epikong Big ni Lam-ang.

Siya ang tagapayo ng Legal ng Gumil, Manila. (Ang mga Lawin)

Reynaldo Duque - isang premyadong manunulat at tumanggap ng

gantimpala mula sa GRAAFIL at Palanca Memorial Awards for Literature,
GUMIL at iba pa.

Rogelio Aquino - siya ang sumulat ng nobelang Ragadi at Sugat sa Dibdib

ng Lupa.

61
 PANITIKAN NG REHIYON III

(GITNANG LUZON)

Mga lalawigang bumubuo: BULACAN, BATAAN, NUEVA ECIJA, PAMPANGA,

TARLAC, ZAMBALES

Kilala ang rehiyon sa karaniwang tawag na Gitnang Kapatagan (Central

Plains) at itinuturing na Palabigasan ng Bansang Pilipinas (Rice Granary of the
Philippines). May apat na etno-linggwistikang pangkat ang rehiyon: Tagalog,
Ilokano, Kapampangan at Pangasinense. Tulad ng ibang mga rehiyon, ang
rehiyon III ay may maipagmamalaki ring panitikan sa iba’t ibang kaanyuan tulad
ng karunungang bayan, awiting bayan, alamat, maikling kwento at iba pa.

Bugtong

1. Mataas kung nakaupo, mababa kung nakatayo. (Aso)

2. Ako’y may isang katotong irog saanman paroo’y kasunud-sunod. (Anino)
Mapatubig ay di nalulunod, mapaapoy ay di nasusunog. (Anino)
3. Dalawang bolang itim, malayo ang nararating. (Mata)
4. Bumbong kung liwanag, kung gabi ay dagat. (Banig)

Salawikain/Kawikaan

1. Ang sakit sa kalingkingan, ramdam ng buong katawan.

2. Madali ang maging tao, mahirap magpakatao.
3. Ang taong nagigipit, sa patalim man ay kumakapit.
4. Hindi nakikilala ang bayani sa salita, kundi sa kanyang kilos at gawa.

Panunudyo

1. Bata batuta, Isang bao ang muta.

2. Tiririt ng maya, tiririt ng ibon ibig mag-asawa, walang ipalamon.

62
Awiting Bayan

Magtanim ay Di Biro

Magtanim ay di biro

Maghapon kang nakayuko

Di naman makatayo

Di naman makaupo

Halina, halina mga kaliyag

Tayo’y magsipag-unat unat

Magpanibago tayo ng lakas

Para sa araw ng bukas

Bisig ko’y namamanhid

Baywang ko’y nangangawit

Binti ko’y namimintig

Sa pagkababad sa tubig

Halina, halina

May pagkasawing- palad

Atin Cu Pung Singsing (Pampanga)

Atin cu pung singsing

Metung yang timpucan

A mana que iti

Queng indung ibatan

Sangcan queng sininup

63
 Queng metung a caban

Mewala ya iti

Ecu camalayan

Ing sucal ning lub ku

susukdul queng banwa

mengurus cung gamat

babo ning lamesa

Ninumang menakit

Queng singsing cung mana

calulung pusu cu

Maginu ya keca

Iba pang anyo ng panitikan ng Rehiyon III:

Alang Dios - isinulat ni Crisostomo na paboritong panoorin ng mga

Kapampangan.

Basulto - naglalaman ng mga matatalinghagang salita na pangkaraniwang

ginagamit sa pagpapastol ng mga baka, kambing, kalabaw, at iba pa.

Cenakulo - pagsasabuhay ng paghihirap ni Kristo hanggang sa kanyang

kamatayan.

Crissotan - isang uri ng tulang nagtatalo ng mga Kapampangan. Ang

crissotan ay hango sa pangalan ni Crisostomo Sotto.

Diparan - naglalaman ng mga salawikain at kasabihan ng mga

Kapampangan. Ang kanilang paksa ay hango sa katotohanan na kanilang
naranasan sa buhay.

64
Duplo - ito'y nilalaro rin sa lamayan ng mga patay kung saan
nagpapaligsahan ang mga kalahok sa laro sa kanilang husay sa pagtula.

Goso - ito ay may tiyak na aral at inaawit sa saliw ng gitara, biyolin, at

tanburin tuwing araw ng mga patay.

Karagatan - inihahayag sa paraang patula ang pagsasadula ng kanilang

karagatan. Ito ay nag-ugat sa isang kasaysayan ng isang prinsesa na
sadyang naghulog ng singsing sa dagat upang mapakasal sa katipang
mahirap na maninisid ng perlas.

Komedya - laging hango sa pag-iibigan ng isang prinsipe at prinsesa. Ang

laban ng mga Kristiyano at muslimang binibigyan ng mahahalagang bigat
dito at laging nagtatapos sa pagtatagumpay ng mga Kristiyano at
pagbibinyag ng mga Muslim sa Kristiyano.

Pamuri - inihahanay sa isang uri ng pag-ibig ng mga Kapampangan.

Pang-obra - nagpapakita ng pagpapahalaga sa mga gawain ng mga

Kapampangan. Awit sa pagtatrabaho.

Paninta - awit bilang pagpaparangal ng mga Kapampangan sa isang

hayop, bagay, lugar, o tao na kanilang labis na pinahalagahan. Ipinalalagay
rin itong isang awit ng pag-ibig.

Pasyon - isang akdang panrelihiyon na naglalaman ng buhay at

pagpapakasakit ni Hesukristo.

Sapataya - awiting nag-uugnay sa mga Kapampangan sa kanilang

paniniwalang politikal. May himig ito ng pangangatwiran o pagtatalo habang
sinasaliwan ng isang sayaw sa saliw ng kastanyente.

Zarzuela - mula sa zarzuela ng mga kastila na nag-ugat sa lugar kung saan

ito ang unang itinanghal sa Espanya, ang Zarzuela de la Provincia de
Guenco.

65
Mga Pagdiriwang

• Suman festival - ginaganap tuwing Pebrero 14-19 sa lugar ng Aurora,

bilang pagbibigay importansiya sa kakaning suman na sikat sa kanila.
• Banga festival - sineselebra sa Banga City , ito ay pyesta sa pagkilala
kung saan sila nagsimula .
• Makatapak festival - ginaganap sa lugar ng Pampanga, ang makatapak
ay isang kapangpangang termino na ang ibig sabihin ay "naka paa".
Sumisimbolo ito sa kanilang ginawang paglalakad habang walang suot sa
paa upang maghanap ng lugar na malilikasan noong pumotok ang Mt.
Pinatubo.
• Sinukwan festival - ginaganap sa Pampanga, isang sayaw sa kalsada
habang patuloy na umiindak sa awit na atin cu pung singsing.

Epiko (Kapampangan)

Rihawani

Sa isang kagubatan maraming bundok sa lugar ng Marulu, isang liblib na

pook. Ang mga naninirahan doon ay may pinaniniwalaang isang diyosa o diwata
ng mga putting usa. Ito ang kuwento ng kanilang mga ninuno na unang nanirahan
doon. Ang Diyos raw na ito ay tinatawag na Rihawani. Kung minsan ay nagpapalit
daw ito ng anyo bilang isa ring putting usa. Ang mga naninirahan sa liblib na pook
na ito na takot na takot na magawi o maglagalag sa kagubatan pinananahanan ni
Rihawani, kahit alam nilang ditto sila maraming makukuhang mga bagay-bagay
na maari nilang magamit o mapagkakitaan. Mga prutas, mga hayop-gubat, mga
halaman gubat, at iba pa.

Sang-ayon sa kanila, may nakasumpong na kay Rihawani. Isa sa mga

taong nanirahan din doon. Minsan daw, nang maligaw ito sa pangunguha ng mga
kahoy at prutas ay napadako ito sa pook ni Rihawani. Nakita raw at nasumpungan
nito ang diyosa. Kahit sa malayo ay kapansinpansin ang angking kagandahan nito,
habang nakikipag-usap sa ilang mga usang puti na nasa kaniyang paligid, Nang

66
maglakad ang mga ito sa dakong patungo sa kinaroroonan ng tao ay mabilis na
humangos ito sa bahay ay hindi magkumahog sa pagbabalita sa kaniyang
nasaksihan. Mula noon ay lalo nang naging katatakutan ang kagubatang iyon.

Isang araw ay may mga dayuhan na dumating doon na ang pakay ay

mangaso o mamaril ng hayop-gubat. Nagtanong ang mga ito kung saang gubat
marami ang mga hayop o ibon na maaring puntahan. Itinuro nila ang gubat ngunit
isinalaysay rin ang kasaysayan nito na pinananahan ni Rihawani. Itinagubilin ding
huwag pagnasaang puntahan ang pook na iyon. Para sa ikasisiguro ng lakad ay
ipinagsama ng mga ito ang isang tagapaggabay.

Lumisan ang mga ito patungo sa gubat. Pagdating sa paanan ng isang

bundok ay napagkasunduan ng mga itong maghiwa-hiwalay at magkita-kita na
lamang sa isang lugar sa dakong hapon. Ngunit lingid sa kaalaman ng lahat, ang
isa ay nagka-interes na dumako sa gubat na pinananahanan ni Rihawani. Hindi
nito pinakinggan ang tagubilin ng nakatatanda sa lugar na iyon. Nang makasapit
na ito sa dakong itaas ng bunok ay naglakad-lakad muna at nagsipat-sipat ng
mababaril na hayop. Naisip nito ang putting usa na sinasabi ng matatanda. Nang
mapadako ito sa gawing ilang, napansin niya ang isang pangkat ng mapuputing
usa. Nang maramdaman ng mga hayop na may tao, nabulabog ang mga ito at
nagtakbuhan papalayo. Hinabol nito ang isa at tinangkang barilin, ngunit walang
natiyempuhan. Hanggang sa may makita ito sa dakong kadawagan ng gubat, agad
inasinta at binaril. Tinamaan ang putting usa sa binti at hindi na nakatakbo. At nang
lalapitan na ng mangangaso ang putting usa ay may biglang sumulpot sa likuran
na isang putting-putting usa na malayo sa hitsura ng nabaril. Lalo itong namangha
nang ang usa ay mag-iba ng anyo at naging isang napakagandang babae.
Sinumbatan nito ang mangangaso. Sa ginawang iyon ng dayuhan, umusal ng
sumpa ang diwata at ang lalaki ay maging isang putting usa na rin at mapabilang
na sa mga alagad ni Rihawani.

Nang dakong hapon na, hinanap ito ng mga kasamahan. Tinawag nan
tinawag ang pangalan nito ngunit wawlang sumasagot. Napaghinuha na lamang
ng lahat lalo na ng kasamahan gabayna sinuway nito marahil ang tagubilin, tuloy

67
nabilang sa sumpa ni Rihawani. Mula noon, bundok sa naging aral na sa mga
nandoon ang pangyayaring iyon, ay pinangilagan na ng mga mangangaso ang
dakong iyon ng kagubatan.

Mga Manunulat ng Rehiyon III:

Francisco Balagtas Baltazar - Florante at Laura

Aniceti dela Merced - Pasyon de Nuestro Jesucristo

Cirio H. Panganiban (1896-1955) - Bunga ng Kasalan

Valeriano H. Pena (1858- 1922) - “Ama ng Nobelang Tagalog” (Nena at

Neneng)

Marcelo H. del Pilar (1850-1896) - Ang kadakilaan ng Diyos

Virgilio S. Almario (1944) - pen name niya ay ‘Rio Alma’ (Elehiya sa Isang
Rebelde)

Julian Cruz Balmaceda - isa sa haligi ng panitikang Pilipino. (Bunganga

ng Pating)

Aurelio Tolentino - isa sa manunulat na lumaban para sa kalayaan. Siya

rin ay mas kilalang pambansang manunulat ng dula. (Kahapon, Ngayon at
Bukas)

Jose Corazon De Jesus – ‘Hari ng Balagtasan’ (Bayan at Manggagawa at

Pag-ibig)

Buod ng Nena at Neneng:

Nobela ni Valeriano Hernandez-Peña ang Kasaysayan ng

Magkaibigang Nena at Neneng na unang nalathala noong 1903 sa
pahayagang Muling Pagsilang. Sumikat ang nasabing nobela, at isinaaklat
noong 1905, saka muling inilimbag noong 1911, 1948, at 1971. Si Peña,

68
ayon sa kritikong si Soledad S. Reyes, ang kinilalang “Ama ng Nobelang
Tagalog.”

Inilahad sa nobela ang naging buhay at paglago nina Nena at

Neneng, na kapwa sinubok ng tadhana ang kanilang pagkakaibigan.
Nagkaroon ng kasintahan ang dalawang dalaga, ngunit nang magpakasal
na’y magkataliwas ang naging bunga ng pagsasama. Pumanatag at
umangat si Nena sa piling ni Deogracias, samantalang naunsiyami si
Neneng sa banang si Narciso na ang pagkaseloso’y humahangga sa
kawalan ng bait. Inakala ni Narciso na nagtaksil sa kaniya si Neneng, kaya
nilayasan ang asawa. Nang magbalik siya sa tahanan ay nabatid na yumao
na si Neneng dahil sa sukdulang pagkasiphayo sa pag-ibig.

Tampok din sa nobela ang istorya ng malungkot na buhay ni

Chayong, na ginahasa at ang puri’y inilugso ni Miguel. Sugapa sa sugal si
Miguel, bukod sa sinungaling, at nabilanggo dahil sa kasamaan hanggang
mabulok saka namatay sa bilibid.

Pinatitining ng nasabing nobela ang ilang tema, gaya ng katapatan

sa sinumpaan, pagpapahalaga sa puri, pagkakaibigan, at pagtitimpi-na
ayon kay Reyes ay pawang gagamitin din ng susunod na henerasyon ng
mga nobelista.

69
 PANITIKAN NG REHIYON IV-A AT IV-B

(IV-A-CALABARZON , IV-B-MIMAROPA)

Mga lalawigang bumubuo: CAVITE, LAGUNA, BATANGAS, RIZAL, QUEZON,

AURORA, MARINDUQUE, ROMBLON, ORIENTAL MINDORO, OCCIDENTAL
MINDORO, PALAWAN

Isa sa pinakamaganda at pinakamayaman sa mga rehiyon ng Pilipinas ang

rehiyon IV. Nabiyayaan ito ng malalawak na taniman, kakahuyan, kabundukan at
karagatan. Sagana rin ito sa magagandang pook tulad ng Bulkang Taal, Talon ng
pagsanjan, Hidden Valley, Bundok Makiling, Kweba ng Tabon, Underground River
ng Puerto Azul. Nasasakop ng rehiyon ang lahat ng lugar sa Katimugang Luzon
na binubuo ng anim na lalawigan: Cavite, Laguna, Batangas, Rizal, Quezon at
Aurora at mga islang tulad ng Palawan, Marinduque, Romblon, Oriental at
Occidental Mindoro.

Mayaman ang rehiyon IV sa panitikan maging sa panahon ng ating mga

ninuno. Pinatutunayan ito ng mga bugtong, salawikain, kasabihan, awiting bayan
at mga kwentong bayan na nagpasalin-salin sa bibig ng mga mamamayan. Higit
na naging mayaman ang panitikan ng rehiyon ukol sa mga ambag panitikan ng
mga bantog na manunulat na kinabibilangan nina Jose Rizal, Claro M. Recto, Lope
K. Santos, Idelfonso Santos, Alejandro Abadilla, Buenaventura S. Medina Jr. at iba
pang manunulat sa kasalukuyang panahon.

Bugtong

Ang mga bugtong ay maituturing na isa sa mga gintong bahagi ng ating

kultura na hindi nakuhang wasakin, sunugin at ibaon sa limot ng mga sumakop sa
atin, pagkat marami sa ating mga bugtong tulad ng salawikaun at kasabihan ay di
natitik sa mga aklat.

70
Mga halimbawa ng bugtong:

1. Nakaluluto’y walang init, Nakapapaso kahit malamig. (Yelo)

2. Nang maglihi’y namatay, nang mag anak ay nabuhay. (Puno ng Siniguelas)
3. Dulong naging puno, punong naging dulo. (Tobo)
4. Walang itak, walang kampit gumawa ng mahal na ipit. (Gagamba)
5. Kung kalian tahimik saka nambubuwisit. (Lamok)
6. Walang pinasukan nakapasok sa kaloob-looban. (Pag-iisip)

Ang bugtungan ay maaaring gampanan ng dalawa o higit pang bilang ng

mga taong kalahok. Karaniwan itong isinasagawa sa mga lamayan sa patay,
padasal at iba pa. Ang isang panig ay nagbibigay ng bugtong at ang ikalawa
naman ay siyang sumasagot. Kung sakaling mahulaan ang tumoak na kasagutan,
siya naman ang magbibigay ng bugtong at ang kabilang panig ang magbibigay ng
sagot. Dito nagtatagisan ng talino ang mga kabataan.

Salawikain, Kasabihan at Kawikaan

Ang bawat salawikain, kasabihan at kawikaan ay nagbabadya ng mga aral

sa buhay hango sa karanasan at pangyayari o balong kadluan ng kagandahang
asal at mabuting kaugalian na dapat pagkunan ng halimbawa ng mga kabataan.

Mga halimbawa ng salawikain:

• Kapag ang nauna'y tamis, ang mahuhuli'y pait.

• Ang taong may tiyaga, anuman ay nagagawa.

Mga Pamahiin

Ang lalawigan ng Laguna ay tulad ng ibang lalawigan na mapamahiin.

Maraming mga kilos ang bibigyan na nagbubunga ng hindi mabuti. May mga batay
na nakapagdudulot ng kasiyahan at mayroon din namang nagbibigay ng
kapighatian at kalungkutan sa buhay.

71
Ilang pamahiing pinaniniwalaan sa Laguna:

• Masama ang magwalis o magpalis kung gabi, sapagkat mawawala ang

grasya.
• Pagdating sa bahay ng ikakasal, ang lalaki ang dapat munang pumanhik
upang hindi siya maging talun-talunan o ander de saya.
• Masama sa magkapatid ang magpakasal ng sukob sa taon, dahil ang isa
raw sa kanila ay magdaranas ng hirap.
• Masama ang kumanta kung nagluluto sapagkat makapag-aasawa siya ng
balo.
• Pagdating sa bahay ng ikakasal, ang lalaki ang dapat munang pumanhik
upang hindi siya maging talun-talunan o ander de saya.
• Pag tumilaok daw ang manok sa hatinggabi ay mayroon daw magtatanan.
• Kung ikaw ay magsasabong, kailangang lumakad ka nang tuloy-tuloy at
nang manalo ang iyongmanok.
• Pag ang manok ay tumilaok sa hatinggabi at tumugong tilaok din ay tiyak
na mananalo ang iyong manok.
• Pag namatay raw ang kandila ng ikakasal, mamamatay raw ang mga ito.
• Masamang isukat ang damit pangkasal, sapagkat di matutuloy ang kasal.
• Masamang manahi kung lumulubog ang araw at lalabo ang mata.

Awiting Bayan

Napakahalagang tandaan ang ilang kaalamang-bayan ng taga- Laguna.

Narito ang ilang butil sa karunungan ng Laguna.

Halimbawa:

Balse sa Laguna

Laya ng himig sa paligid

Tulad ng alon at tubig sa batis

72
 Sa pag-indak sa tugtugin

Parang lumilipad tulad ng hangin

Iyong pakinggan ang himig

Tra-la-la, tra-la-laTra- la-la, tra-la –la

Ngayong maglaho ang tugtog

Ang himig Tra-la-la,tra-la-la

Pumailanglang na at nawala

Tra-la-la

TALON NG PAGSANJAN

Handa na ang lunday

Umupo ng husay

At titingnan natin

Ang talong Pagsanjan

Matulim ang agos

Kidlat ang kawangis

Pagbagsak ng tubig

Bomba ang tinig

Ang awiting ito ay nagpapakilala ng mga kaisipan at damdamin ng bayang

nagpapahayag ng mga katangian sa buhay. Ang mga ito ay madamdamin at
nakalulugod. Tatlong bagay ang maipaoalagay ng mga kantahing- bayang Pilipino
sa pag-aaral ng panitikan.

73
Tulang Pasalaysay

Ang ganitong uri ng tula ay nagsasaad ng pag-uulat ng mga bagay-bagay

o mga pangyayayari sa pamamagitan ng berso.

• Si Pedro Gatmaitan ang unang sumulat ng ganitong uri sa tula niyang

"Kasal".

Si Lope K. Santos ay kilalang "Ama ng Balarila" at nakilala rin bilang nobelista

ng lipunang pampulitika. Sinulat nya ang tulang "Ang Buhay Panggiggera".

Alamat

Alamat ng Bahaghari

Sa simula pa lamang, mayroon ng pitong kulay dito sa mundo. Sila ay sina

Pula, Kahel, Dilaw, Luntian, Bughaw, Indigo at Lila. Inatasan sila ni Bathala na
magbigay ng kulay dito sa mundo ngunit sa hindi inaasahang pagkakataon, hindi
silamagkasundo-sundo. Sinabi ni Bathala, na magtulong-tulong at magbigayan sa
lahat ng oras sa isa't-isa ngunit hindi nila ito ginagawa. Patuloy silang hindi
nagkakasundo sa iba't ibang bagay. Palagi silang nagkakaroon ng kumpitensya sa
isa't-isa lalo na sa oras ng kanilang trabaho. Sabi ni Luntian, "Ako ang
pinakamaraming nagawa dito kaya nararapat lamang na ako ang mabigyan ni
Bathala ng gantimpala." Ngunit sumagot si Bughaw, "Anong sinasabi mo dyan na
ikaw ang maraming nagawa? Hindi hamak na mas marami ang ambag ko kaysa
iyo. Tingnan mo na lamang ang karagatan at ang kalangitan, at iyong makikita ang
aking pinaghirapan kung kaya ako ang nararapat na mabigyan na sinasabi mong
gantimpala." Ngunit hindi pa natapos ang alitan, bagkus ay lalo pa itong lumala
dahil nakisali sa usapan ang iba pang mga kulay. Nagpapagalingan sila ng
nagpapagalingan. Pasikatan ng pasikatan at walang nagpapatalo. Gusto nilang
lahat na mabigyan ng gantimpala, kaya lalong tumindi ang kanilang kumpitensya.
Nagkagulo sila dahil sa kanilang pagtatalo.

74
 Narinig ni Bathala ang nangyayari, ang pagtatalo ng mga kulay. Dahil dito,
nagalit si Bathala. Pinarusahan sila nito. Sinabi niya, "dahil hindi kayo
magkasundo, paparusahan ko kayo ng ayon sa inyong kagustuhan. Dahil palagi
kayong magkakakumpitensya, gusto kong malaman ninyo ang kahalagahan ng
kooperasyon sa isa't-isa. Ang kahalagahan ng bawat isa sa inyo. Mula ngayon
hanggang sa habang buhay. Gagawin ko kayong isa upang nang sa gayon ay
maramdaman ninyo ang inyong kahalagahan at kagandahan ng bawat isa sa
inyo."

Kung kaya, pinagsama ni Bathala ang pitong kulay. Pinagdikit dikit niya ang
mga ito. At dahil sa sobrang nagalit si Bathala kung kaya siya ay nahabag sa
pagiyak. At nagtago ang mga kulay sa takot kay Bathala. Lumabas na lamang sila
pagkatapos umiyak ni Bathala. Ngunit laking gulat nila nang sila'y lumabas ay dikit-
dikit na sila. Hindi na nila mapaghiwalay ang kanilang mga sarili kahit anong pilit
nila. At nalaman nila na mula sa pito, sila'y naging isa.

Sa pangyayaring iyon, sinasabing si Bathala na kanilang hari ay nahabag.

Kung kaya ngayon, ang habag na hari na pinagmulan ng mga ito ay sa paglaoy
naging bahaghari. Ang pitong kulay ay tinawag na bahaghari.

Mapupuna natin ngayon na ang bahaghari ay lumalabas na lamang

pagkatapos ng ulan na nangangahulugang pagiyak ni Bathala. At makikita natin
dito ang pitong kulay na naging isa na hanggang sa ngayon ay tinatatawag nating
BAHAGHARI.

Kaugalian sa Kasal

May isang kakatwang kaugalian ang mga taga- Batangas bago sumapit ang
araw ng kasalan. Ang buong partido ng lalaki kabilang na ang kanyang mga
magulang, kamag-anak, mga abay, ninong, ninang, at iba pang may kinalaman sa
naturang kasalan ay nagpuprusisyon papunta sa bahay ng babaeng ikakasal. Dala
nila lahat ang mga sangkap at rekado na gagamitin para sa handaan- mula sa
mga baka, manok, gulay at bigas hanggang sa sawsawan ay bitbit nila sa naturang

75
prusisyon. Pagkatapos ng seremonyas ng kasal sa simbahan, sinasalubong ang
mga bagong kasal sa pamamagitan ng pagsasaboy sa kanila ng mga pera at
bulaklak. Sa handaan, nilalagyan ng minatamis ang bibig ng mga bagong kasal at
ipapasa sa mga ninang at ninong ang unang pagkain na isinilbi para sa kanila.
Matapos kumain, ang bagong kasal na babae ay mag-iikot upang mamigay ng
sigarilyo sa mga matatanda. Matapos kumain ng lahat, uupo ang mga bagong
kasal sa magkabilang dulo ng mesa kung saan may tig-isang plato na puno ng
sigarilyo. Maglalagay ng pera sa plato ng babae ang partido ng lalaki at gayundin
naman ang partido ng babae na maglalagay ng pera sa plato ng lalaki.

Ibibigay lahat ng lalaki sa kanyang asawa ang perang nakalagay sa

kanyang plato. Kinabukasan idaraos naman ng mga bagong kasal ang kaugaliang
tinatawag na Mangangatok.Pupunta sila sa bahay ng kanilang mga kamag-anak
upang muling tumanggap ng pera bilang regalo sa pagsisimula ng kanilang
bagong buhay may-asawa.

Balaihan

Isinasagawa ang pagbibigay ng babala o ang Balaihan sa Morong, Rizal

bago ikasal ang magkasuyo. Magsisimula ang Balaihan matapos na maayos ang
kasunduan ng mga magulang hanggang sa araw ng kasal. Daraan ang lalaki sa
pagsubok na ibibigay ng mga magulang ng babae. Bibigyan siya ng isang buko na
kailangang hatiin niya ng pantay sa gitna. Kapag naging pantay ang kanyang
pagkakahati, nangangahulugan lamang na tapat ang kanyang layunin sa babaing
kanyang pakakasalan. Kapag hindi ito naging pantay, lalabas na hindi siya tapat
at mamasamain ito ng mga magulang ng babae. Ipinagbabawal din nang mahigpit
para sa mga nalalapit nang ikasal ang pag-alis-alis ng bahay, ang pagtatrabaho
ng mabigat at ang paghawak ng matatalim at matutulis na bagay.

Kung ang lalaki ay nagpapatayo ng bahay para sa kanyang

mapapangasawa, dapat niyang umpisahan ito sa umaga at sa panahon lamang
na bilog ang buwan. Sa paggawa naman ng hagdan ng bahay, bibilangin ng lalaki

76
ang mga baytang ng bahay mula sa ibaba paitaas habang paulit-ulit na sinasambit
ang mga katagang oro, plata, mata (gold, silver, lead). kapag natapat sa salitang
mata ang huling baytang ay kinakailangang gumawa na naman siya ng
panibagong hagdan.

Ang handaan ay sa bahay ng babae dapat na gawin. Naglalagay ang mga

tao ng isang arko na gawa sa niyog sa may tarangkahan ng bahay. Puputulin ang
arko ng mga kamag-anak ng mga ikakasal bago sila pumasok sa bakuran.
Naniniwala silang ang bilang ng mga taga bago tuluyang maputol ang arko ang
siyang bilang ng magiging supling ng mag-asawa.

Mga Kilalang manunulat at Akda ng Rehiyon IV

Unang Tula ni Rizal. Sa edad 8, isunulat ni Rizal ang una niyang tula ng
isinulat sa katutubong wika at pinamagatang

"SA AKING MGA KABABATA".

Kapagka ang baya’y sadyang umiibig

Sa langit salitang kaloob ng langit

Sanlang kalayaan nasa ring masapi

Katulad ng ibong nasa himpapawid

Pagka’t ang salita’y isang kahatulan

Sa bayan, sa nayo't mga kaharian

At ang isang tao’y katulad, kabagay

Ng alin mang likha noong kalayaan.

Ang hindi magmahal sa kanyang salita

77
 Mahigit sa hayop at malansang isda

Kaya ang marapat pagyamanin kusa

Na tulad sa inang tunay na nagpala

Ang wikang Tagalog tulad din sa Latin,

Sa Ingles, Kastila, at salitang anghel,

Sapagkat ang Poong maalam tumingin

Ang siyang naggagawad, nagbibigay sa atin.

Ang salita nati’y tulad din sa iba

Na may alfabeto at sariling letra,

Na kaya nawala’y dinatnan ng sigwa

Ang lunday sa lawa noong dakong una

Mga Pagdiriwang

• Kalayaan Festival (Cavite) - naglalayong ipakita ang mga

maipagmamalaking pangyayari noong nakaraang panahon. Ito ay bilang
pagalaala sa kabayanihang ginawa ng ating mga bayani.
• Sampaguita Festival (Laguna) - ang pista ng Sampaguita ay isang
linggong pagdiriwang na kung saan kinapapalooban ito ng ibat-ibang
aktibidad tulad ng mga palaro at mga sayawan. Tungkol sa pambansang
bulaklak ng Pilipinas- Sampaguita. Ang San Pedro Laguna ay isang
maunlad na lugar sa industriya ng Sampaguita. February 21- araw na
pinanabikan ng marami sapagkat ito ang pinakamaringal na raw ng
pagdiriwang ng Pista ng Sampaguita.

78
 • Higantes Festival - ito ay isang pagdiriwang tuwing Nobyembre 23 bilang
pagpupugay kay San Clemente. Ang mga higante ay gawa sa
pinagsamasamang papel na may sukat na apat hanggang limang
talampakang dyametro at may taas na sampu hanggang labing dalawang
talampakan. Sinisimulan ang prusisyon sa may Laguna de Bay at natatapos
sa pagbabalik ng santo sa simbahan.
• Pahiyas Festival - ipinagdiriwang ang Pista ng Pahiyas tuwing Mayo 15.
Nagmula ang pahiyas sa salitang ‘payas’, na ang ibig sabihin ay palamuti o
dekorasyon. Ito ay nakagawian ng gawin noong ika-15 th century kung saan
ang mga magsasaka ay naghahandog ng kanilang mga ani sa paanan ng
bundok Banahaw. Ito rin ay kasabay ng pagdiriwang ng kapistahan ni san
Isidro labrador.

Sanaysay:

Ang Tunay na Sampung Utos ng Dios ni Apolinario Mabini

Una. Ibigin mo ang Dios at ang iyong puri ng lalo sa lahat ng bagay: ang Dios na
siyang bukal ng boong katotohanan, katoiran at kalakasan; ang paghahangad ng
puri ang siya lamang makapigil sa iyo sa pagbubulaan at makapipigil na huag kang
suminsay sa daan ng katowiran atlaging magtaglay ng kasipagan.

Ikalawa. Sambahin mo ang Dios sa kaparaang lalong minamarapat ng iyong bait

at kalooban o konsiencia, palibhasa’y sa iyong konsiencia na sumisisi sa gawa
mong masama at pumupuri sa magaling ay doon nangungusap ang iyong Dios.

Ikatlo. Dagdagan mong pilit ang talos ng isip at katutubong alam na ipinagkaloob
ng Dios sa iyosa pamamag-itan ng pag-aaral, at magsumakit ka ng ubos lakas sa
gawang kinahihiligan ng iyong loob, na huag kang sisinsay kailan man sa daang
magaling at katowiran, upang matipon sayo ang lalong maraming kagalingan at sa
ganitong paraa’y makatulong ka sa ikasusulong ng lahat; ito nga’y siya mong
pagkasunod sa pinatutungkol sa iyo ng Dios sa buhay na ito, at kun yao’y maganap

79
mo ay magkakapuri ka at kun may puri ka na’y maitatanghal mo naman ang
kapurihan ng iyong Dios.

Ikaapat. Ibigin mo ang iyong Inang bayan nasa kaikalawa ng Dios at ng iyong puri
at higit sa iyong sarili, sa pagka’t siya ang nakaisaisang Paraisong pinaglagyan sa
iyo ng Dios sa buhay na ito; siya lamang ang pinaiikawan ng iyong lahi; na kaisa-
isang mana mo sa iyong pinagnuno; atsiya lamang inaasahan ng iyong angkan;
dahil sa kanya’y nagtitikim ka ng kabuhayan, pagsinta at pag-aari; natatanawan
mo ang katimawaan, kapurihan sa Dios

Ikalima. Pagpilitan mo ang katimawaan ng iyong bayan bago ang iyong sarili, at
papaghariin mosa kanya ang bait, ang katowiran at kasipagan; sa pagka’t kun
tyimawa siya ay matitimawa rin ikaw at ang iyong kamag-anakan.

Ikaanim. Pagpilitan mo ang kasarinlan ng iyong bayan, sa pagka’t ikaw lamang

ang tunay na makapagmamasakit sa kanyang ikasusulong at ikatatangha

Mga Manunulat ng Rehiyon IV:

Jose Rizal (Laguna) - Sa Aking Mga Kababata, Noli Me Tangere, El

Filibusterismo, Huling Paalam

Teo S. Baylen (Cavite) - Tinig ng Teenager, Tinig ng Demokrasya,

Sampung Hayop

Buenaventura S. Medina Jr. (Cavite) - Kapangyarihan at Punong-kahoy

Alejandro G. Abadilla (Cavite) - Ako ang Daigdig at Sanaysay sa Tula

Claro M. Recto (Quezon) - Noong Bata Pa Ako

Ildefenso Santos (Rizal) - Guryon, Sa Tabi ng Dagat, Ang Aking Matanda

Lope K. Santos - Ako'y si Bukid, Kabayanihan at Ang Panggigera

Ligaya C. Tiamson-Rubin - Paano Nagsusulat ang Isang Ina

80
 PANITIKAN NG REHIYON V

(REHIYON NG BIKOL)

Mga lalawigang bumubuo: ALBAY, CAMARINES SUR, CAMARINES NORTE,

MASBATE, SORSOGON, CATANDUANES

Matatagpuan ang Bicol sa bahaging Timog-Silangan ng Luzon at

napaliligiran ng karagatang Visaya sa gawing timog ng dagat Pasipiko sa silangan,
ng lawa ng Humon sa hilaga at ng dagat Sibungan at lalawigan ng Quezon sa
kanluran. Ang mga lalawigang bumubuo rito ay Albay, Camarines Sur, Camarines
Norte, Masbate, Sorsogon at Catanduanes.
Kilala ang Bikol sa rehiyon ng mga bulkan dahil higit na maraming bulkan
ang matatagpuan dito kaysa ibang rehiyon ng Pilipinas. Dito matatagpuan ang
bantog na Bulkang mayon ng Albay, Labo ng camarines Norte, Malinao ng Albay,
Isarog ng Camarines Sur, at Bulusan ng Sorsogon. Kilala rin ang Bikol na “Ibalon”
mula sa salitang Ibalio na nangangahulugang “ilipat sa kabilang gilid” o “mga taong
marunong tumanggap ng panauhin”.
Mayaman sa panitikan ang rehiyon V. May mga alamat, awiting bayan, mga
bugtong na tinatawag nilang patotodan, epiko, mga tula, at mga pamahiin. Bantog
na mga manunulat ng rehiyong ito sina Manue Fuentabella, Angelo de castro,
Valerio Zunega, mariano Goyema del Prado, Ben Frut, Antnio Salazar, Agapito
San Antonio, Clemente Alejandria, Fortunato Reyes, Juan Penalosa, Sirelo
Salvador at Adolfo Caro.
Pangunahing produkto ng Rehiyon V:
• Niyog
• Mais
• Saging
• Pinya
• Palay at iba pa.

81
• Bugtong - “Patotodan” kung tawagin ng mga taga-Rehiyon V.
Halimbawa ng mga bugtong ng Rehiyon V (Patotodan):
1. Dahon nang dahon, sanga nang sanga, hindi naman namumunga.
(Kawayan)
2. Dulong naging puno, punong naging dulo. (Tubo)
3. Nang maliit ay gulay, nang lumaki’y pambahay. (Labong)
4. Isang bayabas pito ang butas. (Ulo)
5. Isang bundok, hindi makita ang tuktok. (Noo)

• Kawikaan/Kasabihan - “Arawiga/Sasabihan” kung tawagin ng mga taga-

Rehiyon V.
Halimbawa ng mga kawikaan/kasabihan ng Rehiyon V (Arawiga/Sasabihan):
1. Ang katotohanan ay tulad ng uwak na hindi naitatago.
2. Ang ngusong maingay ay tulad sa manok na pumuputak.
3. Mabuti pa ang matakaw kaysa magnanakaw.
4. Ang masam sa iyo huwag mong gawin sa iba.

Awiting Bayan

Angoy - awitin sa burol

Dinusa - tungkol sa pag-ibig
Diwata - awitin sa kalungkutan at sa kapighatian dahil sa pagkamatay ng
isang kamag-anak.
Dumago - awitin para sa namatay na ninuno
Hoarasa - inaawit matapos ang isang kalamidad tulad ng pagsabog ng mga
bulkan, matinding bagyo at lindol.
Sarague - awiting pangritwal
Tagulaylay - awiting panggigiyera
Tolbon - awiting kinakanta sa pista

82
Iba pang anyo ng panitikan ng Rehiyon V:

1. Abiyabi – (happy song)

2. Ambahan – (leisure song)
3. Angoy – (sad song)
4. Kundiman, Harana, at Panawagan – (love songs)
5. Kunigrat – (triumphant song)
6. Daniw – (drinking song)
7. Hoarasa – (songs commemorating a natural catastrophe)
8. Hudlo – (hauling or rowing songs)
9. Homolo – (songs when putting out of sea)
10. Panayoknok – (lullaby song)
11. Kulintang – (song of enchantment)
12. Kurigit – (howling song)
13. Dumago – (songs to ancestors)
14. Sinalampati o Salampati – (wedding song)
15. Tigay – (songs to cure the sick)
16. Tigsik (Toast) – binubuo ng pagbigkas ng maikling tulang bilang parangal
o papuri sa isang tao o bagay. Ginaganap ito sa isang tigsikan (drinking
party).

Mga halimbawa ng awiting bayang Bikolano na maririnig pa rin sa

kasalukuyan ngunit ang kumakanta ay pawang matatanda:

Awiting Bayan ng Bikolano

Kaya ako habo magsolosdo

Sa pampang nin salog taigwang engkanto

Ta mala pa ngani kaso sonong odto

Yaon si labahandai na si tawo.

Dumaan sa samuya

83
 Islang rapurapu

An ang tawi diyan

Anas milyonaryo

Mayo man nin landing

May bitbit na tawo

Igwang eroplano

Na layong kun banggi.

Salin sa wikang Filipino

Kaya ayaw kong magsarili/mag-isa

Sa pampang ng ilog na may engkanto

Dahil alam mo noong isang tanghali

Na naroon ang labahan ngunit walang maglalaba.

Sa aming bayan

Isla ng Rapu- rapu

Ang lahat ng tao

ay milyonaryo

Wala namang lalandingan

Pero mayroong eroplano

Na lumilipad kung gabi

May bitbit na tao

84
Katangian ng mga Bikolano:
• Relihiyoso
• Tahimik
• Palakaibigan at masayahin
• Matibau ang loob sa mga pagsubok sa bukay.
• Mahilig sa pagkaing may gata at sili.
• Mahilig ang mga kababaihan sa paglagay ng palamuti.

Alamat

Alamat ng Bulkang Mayon

Noong unang dako, sa Kabikulan ay may isang Raha na may

napakagandang anak na dalaga na ang pangala’y Daraga. Mahal na Mahal sa
Raha ang kaisa-isa nyang anak na, halos ay ayaw pahipan sa hangin.

Maraming nanunuyo at nangingibig kay Daraga at kabilang dito si Kawil na

anak din ng isang Raha sa kaibayong pook ng lupaing yaon. Si Kawil ay
nagpapakamatay sa kagandahan ni Daraga at bilang panunuyo ay hinahandugan
niya ang dalaga ng mga mahal na hiyas at mahalagang kasangkapan. Subali’t
hindi rin mapaibig ng binata si Daraga.

Gayon man, si Kawil ay hindi nawawalan ng pag-asa, kaya’t patuloy siya sa

panunuyo sa dalaga. Naisumpa ni Kawil sa kaniyang sarili, na anuman ang
mangyari ay hindi siya papaya na mapasa-bang kamay si Daraga sukdang ibuwis
niya ang kanyang buhay.

Ang karitang ni Daraga ay napabantog din sa mga lupain ng Katagalugan.

Kabilang sa mga binatang nakabalita sa karilagan ni Daraga ay ang matapang na
si Mayon na anak ng isang mataas na lipi sa Katagalugan.

Naglakbay si Mayon sa Kabikulan upang paghanapin ang napabantog na

dilag na hindi pa man niya nakikita ay bumagabag na sa kanyang puso. Sa loob
ng maraming araw ng kanyang ginawang pagtatanung-tanong, ay nabatid niya

85
hindi lamang ang tirahang palasyo ni Daraga kundi pati ang kaayaayang paliguang
batis nito.

Isang umaga, nagulat na lamang at sukat si Daraga nang makarinig siya ng

isang malambing na awit habang siya ay naliligo sa batis. Nang lingunin niya ang
pinagmulan ng tinig ay natanaw niya ang isang makisig na binatang noon lamang
niya nakita. Hinagisan siya ng binata ng isang pumpon ng bulaklak at napilitan
siyang saluhin iyon.

Daraga, - anang binata, - ako ay si Mayon na buhat pa sa

lupain ng katagalugan. Naparito ako upang hangaan at suyuin ang iyong
kagandahan. Nabighani agad si Daraga sa kakisigan ng binata sa katangisang
mangusap nito. Kaya magiliw na inanyayahan ng dalaga sa kanilang palasyo si
Mayon.

Madaling nagkaunawaan ang kanilang mga puso at hindi naman palaon ay

ipinagtapat nila ang kanilang pagmamahalansa Raha na hindi naman tumutol.
Kaya’t si Mayon ay nagpaalam kay Daraga at sa Raha upang ipagbigay-alam
naman sa kaniyang mga magulang ang pag-iibigan nila ng dalaga.

Nang malaman ni Kawil ang lahat ay sinamantala niya ang pag-alis ni

Mayon. Buong dahas na kinausap niya ang dalaga- Daraga, alam ko na ang
ginawa mong pang-api sa akin. Kaya, kapag hindi ka napakasal sa akin ay lilipulin
ko ang iyong lipi at papatayin ko ang iyong ama.

Dahil sa malaking takot ni Daraga ay sumang-ayon siya sa kagustuhan ni

Kawil. Humingi lamang siya ng ilang araw bago mairaos ang kanilang kasal,
pagka’t alam niya kung kalian babalik si Mayon.

Bago dumating ang takdang araw ng kasalan ay nabalitaan na ni Mayon

ang kalapastanganang ginawa ni Kawil. Kaya’t naghanda siya ng mga kawal.

Nang ikakasal na lamang sina Daraga at Kawil ay biglang lumusob si

Mayon. Nagkaharap ang dalawang lakas hanggang halos nalipol ang mga kampon
ni Kawil. Sa gayon, si Mayon at si Kawil ang nagtagis ng kanilang sandata.

86
Nailugmok at napatay ni Mayon ang kalaban, nguni’t nakita naman niyang si
Daraga at tinamaan ng isang ligaw na palaso. Sinaklolohan niya ang kaniyang
dating katipan, nguni’t pagtalikod ni Mayon, isang balaraw naman mula sa kampon
ni Kawil ang umutas sa kaniyang buhay. Kaya’t magkayakap na namatay ang
magkasintahan

Dahil sa gayong pangyayari, ay ipinasya ng Raha na, magkayakap ding

ilibing sina Daraga at Mayon.

Pagkaraan ng ilang araw, nakita ng madla na ang lupa sa pook ng

pinaglibingan ng magkasintahan ay tumaas at lumaki nang lumaki hanggang sa
maging mataas na bundok. Bilang alaala sa katapangan ng binata at sa katapatan
ng kaniyang kasintahan, ang bundok na iyon ay tinawag nilang BULKANG
MAYON.

Kwentong Bayan

• Ang kapanganakan ni Juan Osong

• Ang Magsasaka at ang Pari
• Ang Salbaheng Anak

Epiko

Epikong Ibalon

Si Baltog, isang bantog na mandirigma, ay mula sa Batavara at naparaan

sa Bikol. Napamahal sa kanya ang Bikol dahil sa maganda nitong tanawin.
Lumipas ang mga taon at siya ay naging hari ng Ibalondia. Siya ay napamahal sa
mga tao roon dahil sa siya’y maunawain, matapang at makatarungan.

Sa gitna ng kasaganaan ay sumipot ang isang dambuhalang baboy-ramo

na pumuksa sa ani ng mamamayan at pumuti ng buhay ng maraming kawal. Si

87
Baltog, ang bayaning katulad ni Beowulf, ay siyang pumatay sa higanteng baboy-
ramo. Nagbalik na muli sa Ibalondia ang katahimikan.

Nang tumanda si Baltog, sumipot naman sa Ibalondia ang mga higanteng

kalabaw, mga pating na lumilipad at buwayang ganggabangka. Si Handiong na
naparaan doon ang sumagip sa kahambal-hambal na katayuan ng kaharian.
Pinagpapatay niya sa tulong ng kanyang mga kawal ang mga damulag.

May isang kaaway na hindi mapasuko ni Handiong. Ito’y si Oriol na minsa’y

ulupong at minsa’y nakabibighaning binibining nais manlinglang. Siya’y hindi
nagtagumpay kay Handiong. Hindi niya madaya ang bayani kaya kanyang
tinulungan ito upang lipulin ang mga salimaw, ang mga malignong mapanligalig.
Si Oriol ay naniniwala sa kasabihang “Kung hindi talunin, makiisa sa layunin.”

Ang kilabot na si Rabot ay dumating sa Ibalondia. Kung kanyang maibigan,

ang mga tao’y kanyang nagagawang pawang bato. Sapagkat na si Handiong, ang
humalili sa kanya na bagong tagapagligtas ay si Bantong.

Ang dambuhala ay napatay ng makapangyarihang espada ng bagong

manunubos. Dahil sa labanan, ang lupa ay yumanig at umalon ang karagatan.
Nang matapos ang malagim na sagupaan, namalas na may maliliit na pulo sa
dagat sa kalapit ng Ibalondia. Nagbago ng landas ang Ilog Inarinan. Ang bundok
ng Bato ay lumubog at ito’y naging lawa. Namalas sa gitna ng mga sira-sirang
paligid ang isang umuusok na bulkan. Iyan ang Bulkan ng Mayon ngayon.

Kuwentong Bayan

Nangunguna ang “Kuwento ni Juan Osong” sa Bikol kapag kuwentong

bayan ang pinag-uusapan. Ang “Kuwento ni Juan Osong” ang katapat ng
kuwentong bayan na “Juan Tamad” sa Kayagalugan. Sinasabing naisalaysay sa
limampung iba’t ibang bersyon ang kuwentong ito.

Si Juan Osong

88
 Si Juan ay anak ng mag-asawang matanda. Bunga ng lubhang kaliitan
nang ipanganak, lumaki si Juan na isang bansot at magana kung kumain. Dukha
lamang ang kanyang mga magulang kung kaya’t napagdesisyunan nilang ilayo si
Juan sa kanilang tahanan. Nagbigay-daan ito upang makatagpo ni Juan ang
dalawang higante na kanyang naging mga lingkod. Sa kanyang
pakikipagsapalaran ay nailigtas niya ang isang kaharian mula sa isang dragon at
ipinakasal niya sa kanyang lingkod ang prinsesa sa kahariang ito. Muli ay iniligtas
ni Juan ang isa pang kaharian mula sa nakamamatay na amoy at ang prinsesa rito
ay ipinakasal naman niya sa kanyang pangalawang lingkod. Ang ikatlong kaharian
mula sa masamang higante at ang prinsesa rito ang kanya namang pinakasalan.

Kaugalian sa Panliligaw:

Inilakad - ekstrang bayad kapag ang babaeng ikakasal ay siyang

pinakapanganay sa magkakapatid.

Lagpitao o Palaktaw - laktaw ang unang pagkikita ng isa sa mga

tagapamagitan.

Pag-agad (paninilbihan) - Ang panunuyo ng lalaki sa pamilya ng babae,

may negosasyon din bago ang kasal (Dowry o Dote)

Pagcanya - ang pagsaksi sa kasalan.

Pasanco - pagsusuri sa bawat isa sa prospektong kapareha.

Pastoras - tawag sa pagdiriwang ng pasko sa Kabikulan.

Sayod - kasunduan sa pagpapakasal. ang dalawang panig ay

nagsasagawa ng “tronco” o panunusog ng lahi/pinagmulang angkan upang
maiwasan ang pagsasama ng magkamag-anak.

Sinakat - regalo sa babaeng ikakasal mula sa mga kamag-anak na dumalo

sa kasalan.

89
Manugang System/Paninilbihan

Ang kaugalian ng paninilbihan ay sinusunod pa rin sa rehiyon ng Bicol.

Tinatawag itong Manugang System. Sa oras na nagkasundo ang partido ng lalaki
at ng babaing nais niyang makaisang-dibdib, sinisimulan na agad ang
paninilbihan. Ang lalaki ay tumutulong sa bukid at sa mga gawaing bahay upang
patunayan ang wagas niyang pagmamahal. Nagkukumpuni siya ng mga
nasisirang bahagi sa bahay, naghuhugas ng mga plato, nagsisibak at nag-iigib.
Depende sa kanilang napagkasunduan kung hanggang kailan maglilingkod ang
lalaki sa kanyang pinakamamahal.

Mga Pagdiriwang

• Magayon Festival - ito ay ginaganap tuwing buwan ng Mayo. Ang Magayon

Festival ay nagmula sa tanyag na alamat ng Mayon Volcano upang igalang
ang kabutihan at kagandahan ng lalawigan. Isa sa mga pinakahihintay sa
kaganapang dito ay ang pagtatanghal ng reenactment ng nakakalungkot na
kwento ng pag-ibig ni Daragang Magayon at Panganoron na kung saan ang
kanilang malalang kamatayan ay ang nagpakilala sa bulkan.
• Sarung Banggi Festival - ang makulay na kasiyahang ito ay ginugunita
ang pagsilang ng kompositor na walang kamatayang awit ng pag-ibig na
Sarung Banggi, Potenciano V. Gregorio. Kilala ito sa taunang Parade of the
dancing lights na kung saan ang bawat barangay ay nagpapakita ng
kahanga-hangang interpretasyon ng awiting Sarung Banggi.
• Layag Festival - isang linggong kasiyahan na tumutugma sa kapistahan
ng Our Lady of Penafrancia. Ang pangalan ng pagdiriwang ay kinuha mula
sa isang lokal na mundo ng "layag" o layag na bangka na isang primitive na
paraan ng transportasyon ng mga unang tao o ninuno ng Rapu-rapu.
Ipinagdiriwang ito tuwing Mayo 22-27 sa Rapu-rapu, Albay.

90
 PANITIKAN NG REHIYON VI

(KANLURANG VISAYAS)

Mga lalawigang bumubuo: AKLAN, CAPIZ, ANTIQUE, GUIMARAS, ILOILO,

NEGROS OCCIDENTAL

Ang rehiyong ito ang itinuturing na pook kung saan unang nanirahan ang
mga Malay sa ating kapuluan. Sa rehiyong ding ito nanirahan ang sampung Datu
buhat sa Borneo. Ang pinagkakakitaan at ikinabubuhay ng mga tao ay pangingisda
at pagsasaka.

Ang mga mamamayan ng rehiyon ay masasayahing tao. Ang musika ay

bahagi na ng kanilang buhay kaya maraming mahuhusay na mang-aawit at
musikero ang rehiyon. Tulad din ng ibang rehiyon ay may maipagmamalaking
panitikan ang rehiyon VI na nagsisilbing salamin ng pamumuhay ng mga
mamamayan. Ang pag-iisip, talino, damdamin, mga kaugalian at kultura sa
kabuuan ay nababakas sa mga karunungang bayan, awiting bayan, kwentong
bayan at pamahiin ng rehiyon.

Hiligaynon - ang wika ng anim (6) na lalawigan sa rehiyon VI.

Mga tanyag na Lugar sa Rehiyon VI:

1. Boracay Beach (Aklan)

2. Seco Island (Antique)
3. Suhot Cave (Capiz)
4. Mantalinga Island (Capiz)
5. Bulubadiangan Island ( Iloilo)
6. Ayagao beach (Capiz)
7. Marugo lake (Capiz)
8. Pangilatan Falls (Capiz)

91
• Bugtong - “Paktakon” kung tawagin ng mga taga-Rehiyon VI.

Halimbawa ng mga bugtong ng Rehiyon VI (Paktakon):

1. Nanaog si Santa Maria, pula ang iya saya. (Puso ng saging)

(Salin): Bumaba si Santa maria, pula ang kanyang saya. (Puso ng saging)

2. Sang distansya’y alibangbang, sang madaku ay latigo. (Balatong)

(Salin): Nang maliit ay paruparo, nang lumaki ay latigo. (Sitaw)

3. Manubo nga bukid, indi makita sang mga mata. (Noo)

(Salin): Mababang bundok, ngunit hindi nakikita. (Noo)

4. Natawo pero hindi nahibal-an kon babae o lalaki. (Itlog)

(Salin): Naipanganak na ngunit hindi pa rin malaman kung babae o lalaki.
(Itlog)

5. Manok ni San Pedro, nagapanawag sa tao. (Lingganan)

(Salin): Manok ni San Pedro, tagatawag ng mga tao. (Kampana)

• Salawikain/Kawikaan - “Hurubaton” kung tawagin ng mga taga-Rehiyon VI.

Halimbawa ng mga salawikain/kawikaan ng Rehiyon VI (Hurubaton):

1. Kun kalisud may katapusan, imaw man ru kalipayan.

(Salin): Kung may katapusan ang kalungkutan, gayundin ang kaligayahan.

2. Bisan anong kabasao kacab-as it kagoy Kong ga liping sa kadayuhay

maduktan gid.
(Salin): Kahoy mang binabad sa tubig, kapag dinarang sa apoy sapilitang
magdirikit.

92
 3. Sa andum agbuhat, malapad ro pag-staat.
(Salin): Ang taong bihirang mangusap, di nakasasakit ng damdamin ng
ibang tao.

• Kwentong Bayan - “Sugilanon” kung tawagin ng taga-rehiyon VI.

Halimbawa ng mga kwentong bayan ng Rehiyon VI (Sugilanon):

• Ang Mahiwagang Babae (Aklan)

• Ang Mangkok na Kahoy (Capiz)
• Alamat ng Capid – kambal (tinawag ng kastila na Capiz, hanggang sa
tumagal ay naging Capid dahil nahihirapan ang mga kastila na bigkasin
ang Capiz)

Iba pang anyo ng panitikan ng Rehiyon VI:

AKLAN

Bilisad-on - kasabihan ng mga taga-Aklan.

Patugmahanon - bugtong ng mga taga-Aklan.

Komposo - awiting bayan ng mga taga-Aklan.

Binalaybay (Tula) : LUWA - uri ng tula na karaniwang nasusulat sa apat

na linya, binibigkas sa lamayan, kasalan at pamamanhikan.

Naratibo - kwentong isinasalaysay ng patulang DRAMATIKO, tulang

ginawa para sa entablado.

Liriko - tulang nagpapahayag ng damdamin.

Pagdayaw - talumpati o tulang nagpupugay sa reyna ng kapistahan.

93
Anyo ng sinaunang panitikan ng HIGAYNON:

Anogon - masaya at mapanuksong awit.

Ambahan - nakakaaliw na awit at karaniwang kinakanta tuwing pista.

Awit - kinakanta ng mga mandaragat kasabay ng tunog na nililikha ng

mga sagwan.

Bical - matulaing diskurso sa pagitan ng dalawang tao, maaaring

dalawang lalaki o babae.

Balac - karaniwang tema ay pag-ibig na ipinapahiwatig ng isang lalaki at

babae sa paraan ng isang diskurso.

Haya - panaghoy sa misa ng namatay.

Sidai - kinakanta upang purihin ang mga taong may mahalagang papel sa
lipunan.

Awiting bayan

Soliranin - awit sa pamamangka

Panawagan - awit sa paghaharana

Komposo - awit ng nagsasalaysay

Mga Pamahiin

Kung magpapagawa o magpapatayo ng bahay, dapat daw mag-alay sa

titirikang lupa.

Halimbawa: Pumatay ng isang buhay na manok o kaya’y kumausap ng isang

albularyo upang magsagawa ng isang ritwal.

94
Mga Sayaw

Pandang-Pandang - sinasayaw pagkatapos ng kasal

Lanceros De Negros - sayaw ng Maria Clara. Pinakakilalang sayaw

noong panahon ng Kastila.

Binanog - sayaw na ginagaya ang paglipad ng ibon.

Inagong - isang katutubong sayaw ng mga Aklan. Tinatanghal ito sa mga

espesyal na okasyon o pagdiriwang.

Paseo de Iloilo - isang sikat na sayaw sa panliligaw at pang-aakit sa

isang babae.

Mga kilalang Epiko ng Bisayas:

1. Haraya - kalipunan ng mga tuntunin ng kabutihang-asal at ng mga salaysay

ng paghahalimbawa ng nasabing tuntunin. Hindi buong epiko at hindi
nakasulat nang patula.

2. Lagda - kalipunan ng mga tuntunin ukol sa mabuting pagtupad sa tungkulin

sa pamahalaan na napapaloob sa salaysayin ng mga pangyayari.
• Kodigo ng Calantiao – matatagpuan sa epikong Lagda. Naglalaman ito
ng mga batas na dapat sundin ng mga mamamayan at ng mga namumuno.

3. Maragtas - hindi rin masyadong epiko dahil hindi nakasulat nang patula.
Nakasulat lamang ito sa matandang titik-Pilipino na walang tiyak na
sumulat.

4. Hinilawod - pinakamalapit sa epiko. Pinakamatanda at pinakamahabang

epiko ng Panay.

95
Alamat

Alamat ng Bundok Kanlaon

Ang mga taga-Negros sa Bisayas noong araw ay namumuhay na tiwasay

at mariwasa. Ang pangalan ng kanilang hari ay Laon, isang taong may magandang
kalooban. Ang mga tao roon ay nagsisigawa sa kanyang bukid at sila’y kahati sa
ani.

Isang araw ay umuulan, at ang ulan ay lumakas ng lumakas hanggang sa

bumaba sa bukid; anupa’t ang tubig ay umapaw hanggang tuhod, at tumaas
hanggang baywang, at nagpatuly ng paglaki hanggang liig. Ang mga tao ay
natigatig at naisip nila na masisira ang kanilang mga pananim.

Palibhasa’y mahal ng hari ang mga tao at naisip niyang nawala na ang
aanihin huwag lamang mawala ang mga tao. Tinipon ng hari ang lahat ng kampon
niya at sinabi, “Gumawa kayo ng mataas na bunton ng lupa.” Sumagot ang mga
kampon, “Kami po ay walang mga kasangkapan.” Iwinagayway ng hari ang
kanyang birang at pagdaka’y nagkaroon na ngmga piko at pala.

Sinabi ng mga kampon, “Wala po kaming mga bato. Ang bunton po ng lupa
ay kaylangan naliligiran ng mga bato.” Sa hulung wagyway ng birang ay nagkaroon
na ng lahat ng kailangan.

Sa sikap at tiyaga ng mga kampon ay nagkaroon ng malaking bundok. Ang

naging taas ng taluktok ng bundok ay 6,000 talampakan. Duon sila tumahan
hanggang sa humupa ang tubig. Nagpatuloy pa rin sila sa paggawa, nagsihukay
sila ng bambang na tungo sa dagat upang siyang lagusan ng tubig ng sa gayon
ay humupa ang tubig sa baha.

May isang malaking ahas na tumira sa bundok na yaon. Ang ahas ay may
pitong ulong kakila-kilabot. Ang kulay ng mata ay luntian at ang ihinihinga ay
kakatwa, na kung araw ay usok at kung gabi ay apoy.

Isang araw ay may dumating na isang binata na ang pangalan ay Kan.

Siya’y makisig at mahiwaga. Nalalaman niya ang ligalig sa bayan at sinabi niya,

96
“Papatayin ko ang ahas. Hindi ako natatakot.” Sinabi ng hari. “Patayin mo ang
ahas at pagkakalooban kita ng mga gabok na ginto at ang aking anak ay
ipagkakaloob ko rin sayo upang maging asawa.”

Inihanda ng binata ang plano sa pagpatay sa ahas. Dahil sa may

kapangyarihan siya sa mga hayop, tinawag niya ang mga langgam at iniutos niya,
“Magsigapang kayo sa buong katawan niya at inyong kagatin.”

Tinawag niya ang mga putakti at iniutos niya sa kanila, “Pupugin ninyo ang
kanyang mga mata hanggang sa mabulag.” Tinawag niya ang mga uwak at iniutos,
“Inyong kamutin at tukain ang kanyang ulo at katawan hanggang sa mamatay.”
Sila’y sumunod. Ang ahas ay kanilang napatay.

Pinugot ni Kan ang pitong ulo ng ahas. Ang mga ulong iyon ay inialay sa
haring Laon, at mula noon ay matiwasay na namuhay muli ang mga taga-Negros.
Ang binatang si Kan ay nagkamit ng yaman at napangasawa ang anak ng hari.

Inaalala ng mga taa roo ang binata at ang hari. Ang bundok ay
pinangalanang Kan-Laon at ng magtagal ito’y naging Kanlaon, bilang parangal kay
Kan at Haring Laon.

Mga Pagdiriwang

• Ati-atihan Festival - nagaganap ang pinakamalaking pagdiriwang sa

ikatlong Linggo ng Enero sa bayan ng Kalibo, ang kabisera ng lalawigan.
Ang katagang Ati-Atihan ay nangangahulugang "tularan ang Ati", ang
katutubong pangalan para sa mga Aeta, ang mga unang nakipamayan sa
Panay at mga iba pang bahagi ng kapuluan.
• Dinagyang Festival - ang Pistang Dinagyang ay isang pistang
panrelihiyon at kultural sa lungsod ng Iloilo sa Pilipinas na ginaganap tuwing
ika-4 na linggo ng Enero. Inihahambbing ito sa Ati-Atihan ng Aklan at sa
Sinulog ng Cebu. Isa ito sa higit na kilalang kapistahan sa bansa.

97
 • Masskara Festival - karaniwang nangangahulugang "maraming mukha"
ang Masskara. Ang salita ay isang pun sa mascara, ang tagalog na termino
para sa maskara, dahil ang kilalang tampok ng festival ay ang mga
maskarang isinusuot ng mga kalahok, na laging pinalamutian ng mga
nakangiting mukha.
• Binirayan Festival - ang Binirayan Festival ay ipinagdiriwang sa probinsya
ng Antique sa Pilipinas. Ito ay ipinagdiriwang tuwing ikatlong linggo ng Abril
sa lalawigan para ipaalala ang pagdating ng sampung datu sa Panay. Ang
tema ng Binirayan Festival ay “Pagsunod sa aming mga ugat, ang aming
kadakilaan.
• Manggahan Festival - sa Manggahan Festival, napupuno ang mga kalye
ng mga tricycle na hugis mangga, dilaw-kahel. Sumasayaw ang mga
performer na may hawak na mala-mango props sa parada na may temang
mangga. Nagrerehistro ang mga mapagkumpitensyang atleta para sa mga
sporting event tulad ng Amazing Guimarace, Tour de Guimaras, at isang
Motocross Challenge.
• Sinadya sa Halaran Festival - ang Sinadya sa Halaran ay isang
pambihirang selebrasyon na ginaganap taun-taon sa lungsod ng Roxas sa
lalawigan ng Capiz sa Pilipinas. Ito ay ginanap sa pagpupugay sa mga
katutubo at sa pagdiriwang ng mga nagawa ng mga mamamayan ng Roxas
para sa kanilang lungsod at sa buong rehiyon.

Mga Manunulat at akda ng Rehiyon VI:

Magdalena G. Jalandoni (Iloilo) - Ang Ermita sa Baryo (tula)

Jimeno Damaso (Antique) - Dalitan nga Ungon (Sarswela) Poisonous

Thorn

Graciano Lopez- Jaena (Iloilo) - Fray Botod (Nobela)

98
 PANITIKAN NG REHIYON VII

(GITNANG BISAYAS)

Mga lalawigang bumubuo: CEBU, BOHOL, NEGROS ORIENTAL, SIQUIJOR

Ang rehiyon VII ay binubuo ng Cebu, Bohol, Negros Oriental at Siquijor. Ang
mga lalawigang ito ay pawang pulo maliban sa Negros oriental. Mabundok at
maburol ang rehiyong ito. Matatagpuan dito ang Bundok Kanlaon at Bundok
Mandalagan. Matatanaw mula sa lugar na ito ang burol sa Bohol na kilala sa tawag
na “Chocolate Hills”. Pagsasaka at pangingisda ang ikinabubuhay ng mga tao sa
rehiyong ito.

Batay sa mga pananaliksik na isinagawa, di lubos na umunlad ang panitikan

ng rehiyon VII maliban sa pagsapit ng ikadalawampung daang taon kung saan ang
pag-unlad ng panitikan ay nakita sa Cebu. Sa limang daan at apatnapu’t isang
aklat na nalimbag mula 1953 hanggang 1800, labinsiyam lamang ang nasulat sa
Bisaya. Noong 1905, walumpu’t tatlong aklat lamang ang nalimbag at nalathala sa
Cebuano. Sa ngayon tinatayang humigit-kumulang sa isang daan at limampung
(150) pahayagan ang may sirkulasyon.

Ang panitikan ng rehiyon VII ay binubuo ng mga bugtong, salawikain,

kasabihan, awiting bayan, alamat, kwentong bayan, tula, dula, nobela, maikling
kwento at parabola.

Cebu - tinawag na sugbo ng mga kastila.

• Bugtong - “Tigmo” kung tawagin ng mga taga-Rehiyon VII.

Halimbawa ng mga bugtong ng Rehiyon VII (Tigmo):

1. Sa araw murag haligi, magab-i murag pagi. (Banig)

(Salin): Sa araw ay parang haligi, sa araw ay parang pagi. (Banig)

99
 2. Dili mutindug kon dili mabusog. (Sako)
(Salin): Hindi tatayo pag hindi nabubusog. (Sako)

• Salawikain – “Sanglitanan” kung tawagin ng mga taga-Rehiyon VII.

Halimbawa ng mga salawikain ng Rehiyon VII (Sanglitanan):

1. Ang hipong natutulog, pagadad-on sa sulog.

(Salin): Ang hipong tulog, tinatangay ng agos.

2. Ang samad sa kumingking, pagbati-on sa tibuok kalawasan.

(Salin): Ang sugat sa kalingkingan, dama ng buong katawan.

• Pamahiin - “Diwata” kung tawagin ng mga taga-Rehiyon VII.

Halimbawa ng mga pamahiin ng Rehiyon VII (Diwata):

1. Ang siyahan nga ani manuma o sa pagbunlaw san idda, kinahanglan igpa-
uwak.
(Salin): Ang unang ani sa bukid o sa pangingisda kailangang ipamahagi.

2. Ayaw pagtapia sin tubig sa kagab-ihon kay tingali ka makaigo san mga diri
kinikita.
(Salin): Huwag magtapon ng tubig sa gabi baka makatama ng engkantado.

• Awiting bayan - “Ambahan/Biyao” kung tawagin ng mga taga-Rehiyon VII.

Ambahan/Biyao - isang katutubong anyo ng pagtula na nilikha ng mga Hanunoo

Mangyan. Isa itong sinaunag anyo ng pagtula ng mga Bisaya. Ang Ambahan ay
may sukat na pitong pantig sa bawat taludtod maliban sa unang taludtod na
maaaring higit o kulang sa pitong pantig. Ang unang linya sa ambahan ang
nagpapakilala sa kung sino ang nagsasalita.

100
 Ang Awiting Bayan sa Kabisayaan ay naglalarawan ng kagandahan,
kasiyahan, pagmamahal, kababaang-loob, pakikipagkapwa, at pananalig sa
Dakilang Lumikha.

Halimbawa ng mga awiting bayan ng Rehiyon VII (Ambahan/Biyao):

Balitao - awit ng pag-ibig

Dayegon - awit pangharana

Kandu - awit epiko

Kanogon - awit ng namatayan

Hila/Holo/Hia - awit panggawain

Hibuil/ibayle - awit ng paglalakbay ng taga-Negros

Sambotani/tagulaylay - awit ng pagbitay sa kaaway

Saloma - awit ng mandaragat

Tirana - awit sa debate o pagtatalo

Mga Pagdiriwang

• Sinulog Festival (Cebu City) - ipinagdiriwang tuwing Ika-3 Linggo ng

Enero bilang parangal sa Señor Sto. Niño. Ito ay isang dance-prayer na
nagpapahayag ng debosyon sa Banal na Bata. Ang highlights ng
pagdiriwang na ito ay ang street dancing. Ang mga taong dumadalo sa
pagdiriwang na ito ay sumisigaw ng VIVA PET SEÑOR at VIVA SEÑOR
SANTO NIÑO na nangangahulugang “Hail,Lord Holy Child” at “Hail Lord,
listen to our prayers”.
• Kadaugan sa Mactan (Lapu-Lapu City) - ipinagdiriwang tuwing Ika-22 –
Ika-27 ng Abril. Isang linggong paggunita sa makasaysayang labanan sa
Mactan sa pagitan ng Mananakop na Espanyol na si Ferdinand Magellan
at ng Punong Mactan na si Lapu-Lapu.

101
• Kabkaban Festival - ipinagdiriwang tuwing Ika-4 na Linggo ng
Nobyembre.Ang pagdiriwang ay kasabay ng una ni St. Catherine ng
Alexandria, ang patron saint ng bayan. Ito ay isang cultural catalog ng
makasaysayang nakaraan ng bayan.
• Sandugo Festival (Tagbiliran City) - pinakasikat na Festival sa Bohol,
pinagdiriwang ito tuwing Hulyo.Ang pagdiriwang na ito ay ginugunita ang
Treaty of Friendship sa pagitan ng Bohol chieftain na si Datu Sikatuma at
Spanish conquistador Miguel López de Legazpi na tinatakan ng sandugo
ritual o blood compact, kaya tinawag na Sandugo.
• Hudyuka sa Panglao (Panglao Island) - tuwing Agosto 28, ipinagdiriwang
ng mga taga-Isla ng Panglao ang kapistahan ng kanilang patron na si Saint
Augustine.
• Pahinungod Festival (Calape) - sa buwan ng Mayo, ang Munisipalidad ng
Calape ay nagdaraos ng 10 araw na fiesta upang parangalan ang patron
nitong si San Vicente Ferrer, at upang ipagdiwang ang mayamang
kasaysayan at espirituwal na pamana ng bayan.
• Buglasan Festival (Dumaguete) - ang Buglasan Festival, na kilala rin
bilang “The Festival of Festivals”, ay marahil ang pinakaaabangan na mga
pagdiriwang sa Negros Oriental. Ang Buglasan ay ipinagdiriwang sa
Dumaguete City, ang kapitolyo ng lalawigan sa kalagitnaan ng Oktubre.
• Sandurot Festival (Dumaguete) - ang Sandurot Festival, na taunang
ipinagdiriwang tuwing ika-3 linggo ng Nobyembre bilang parangal sa
patroness ng Dumaguete, Sta. Catalina de Alejandria, at sa pagdiriwang ng
mabuting pakikitungo at pagkakaisa ng lungsod.
• Saulog sa Tanjay Festival (Tanjay City) - ang pinakamalaki at
pinakamakulay na pagdiriwang ng Lungsod ng Tanjay ay ang kilalang
Saulog sa Tanjay Festival, na ipinagdiriwang taun-taon tuwing Hulyo 24
upang parangalan, pasalamatan at ipanalangin si St. James the Greater,
ang patron ng Tanjay City.
• Dilaab Festival (Siquijor) - ipinagdiriwang tuwing unang araw ng Octobre
hanggang sa ikaapat na araw nito, dahil iminumungkahi ng pagdiriwang na

102
 ito ang mabuting pakikitungo ng mga Siquijodnon at nararapat na pagkilala
sa mga likas na pag-aari ng Siquijor at bilang parangal sa patron ng bayan,
si St. Francis ng Asisi na kilala bilang mapagmahal sa kalikasan.
• Saging Festival (Lazi) - kinikilala nito ang kahalagahan ng “saging” o
saging sa buhay ng mga tao sa maraming gamit nito.Ang kwento kung
paano umiral ang halaman na ito ay inilalarawan sa mga sayaw sa panahon
ng fiesta ng Lazi Town tuwing Mayo 15.
• Lubi Festival - ipinagdiriwang tuwing Ika-21 hanggang Ika-24 ng Mayo
bilang parangal sa patron nitong santo, Our Lady of Divine Providence
(Maria Ina ni Hesus), para sa masaganang ani at pagpapalang natanggap
mula sa puno ng buhay , lokal na kilala bilang lubi (niyog).

Alamat

Ang alamat ay isang uri ng kuwentong bayan at panitikan na nagsasalaysay

ng mga pinagmulan ng mga bagay-bagay sa daigdig.

• Ang usok ng Hari sa Bukid

• Alamat ng Chocolate Hills

Alamat ng Chocolate Hills

Noong unang panahon, sa probinsiya ng Bohol, parting Kabisayaaan, may

lupang malawak subali’t ito ay tuyot. Makikita mong biyak-biyak ang lupain kapag
tag-init. Talagang pagpapawisan ka kapag napadaan ka sa lugar. Subali’t kapag
tag-ulan ito ay maputik at siguradong mababaon ang iyon paa kapag ikaw ay naka-
yapak. Ngunit kung araw ng taniman ay maaliwalas ang kapaligiran sa kulay ng
berdeng tanawin ng pook.

Ayon sa matatanda roon, may isang araw sa magkabilang dulo ng isla na

may dalawang higanteng dumating. Ang isa ay nagmula sa parting timog at ang
isa naman ay sa hilaga. Ang mga naninirahan doon ay nangangamba na baka

103
magkita ang dalawa. Kaya’t nilisan pansamantala ng tagaroon ang lugar. Sa
inaasahang pangyayari nagkita nga ang dalawang higante.

“Anong ginagawa mo sa aking nasasakupan!” Ito’y aking pag-aari at umalis

ka na,” galit na sinabi ni Higanteng mula sa Timog . ” Maghanap ka ng lugar na
iyong aangkinin.”

“Aba!, ako yata ang nauna rito at ito’y pag-aari ko na!” sagot ding galit ng
higante mula sa hilaga. “Ikaw dapat ang umalis!”

“Hindi maaari ito! Ito ay pag-aari ko!” sabay padyak ng Higante mula sa
Timog at nayanig ang lugar na parang lumilindol.

“Lalong hindi maaari!” mas malakas ang padyak ng Higante mula sa Hilaga.

Noong panahong iyon, ay katatapos pa lamang ang tag-ulan at maputik sa

kinatatayuan nila. Ginawa ng isang higante ay bumilog ng putik at binato sa isa.
Subali’t gumanti rin ang isa at humulma rin ng isang bilog na putik at siya ring
binato sa kalaban. Walang tigil na batuhan ng binilog na putik. Hanggang ang
dalawa ay hingalin, naubusan ng lakas at nawalan ng hininga. Tumumba ang
dalawang higante na wala ng buhay. Marami ang nakasaksi sa pangyayari na
tagaroon.

Ang sumabat sa paningin ng mga tao ang mala-higanteng bolang putik na

siyang ginamit ng mga naabing higante sa pagbabatuhan.

Pagkatapos ng pangyayari, nagsibalikan ang naninirahan doon. Namuhay

ng mapayapa at masagana dahil sa bulubunduking ginawa ng mga higante na
kulay tsokolate na sila ring napakikinabangang taniman, ito ang pinagmulan ng
Chocolate Hills.

104
Dula

Wayang Orang - mga dula sa pananampalataya.

Wayang Purwa - isang puppet show na sinasaliwan ng brassgong sayaw

na galaw ng leeg, kamay, mata at pabigla-biglang paghakbang.
Tumatalakay sa pagpaparusa ng mga Bathala sa mga Datu/Sultan dahil sa
kalupitang ginagawa sa mga babae.

Linambay - sa seremonya ng komedya.

Pag-anito o Pagdiwata - sa seremonya ng ikinakasal.

Pamalaye o Kulasisi - sa seremonya ng debate.

Pangasi - sa seremonya ng nag-iinuman.

Mga dulang natatanghal noong ikalabinsiyam na dantaon:

• Los Tres Reyes - tungkol sa tatlong hari

• Sinakulo - dramatisasyon ng buhay at pagpapakasakit ni Hesus
• Tambola at pastora - itinatanghal tuwing sasapit ang pasko

Tula

• Mga Pari - unang makata sa Cebu

• Vicente Ranudo - “Ama ng Makatang Cebuano”
• Fernando Buyser - sumulat ng “Sonanoy” isang adaptasyon ng soneto sa
wikang Cebuano

Nobela

• Sa Teresa - unang nobelang nasulat at nabasa sa cebu noong 1852 na

sinulat ni Antonio Ubeda dela Santisima Trinidad
• Ang Kalawasan - sinulat ni Felimon Sotto noong 1962.

105
Maikling Kwento

• Sugilanon - tawag ng mga Cebuano sa maikling kwento

• Mubong Sugilanon - maikling kwento
• Pinadalagan - tawag ng mga Cebuano sa anekdota
• Maming - itinuturing na pinakaunang maikling kwento ng Cebu na sinulat
ni Vicente Sotto na kinikilalang “Ama ng Panitikang Cebuano”.
• Nang Gianod Ako - itinuturing na kauna-unahang maikling kwento ng mga
Cebuano na nasulat sa makabagong paraan dahil sa paggamit ng may-
akda ng sariling pananaw na animo’y siya ang gumaganap na tauhan.

Sanaysay

• Gumalaysay- tawag ng mga Cebuano sa sanaysay. Nauukol sa mga

paliwanag tungkol sa pulitika, kasaysayan, kultura at mga kaugalian.

Kaugalian

Para sa mga tradisyunal na kaugalian sa Cebu, ang kaugalian ng paghingi

ng kamay ng babae sa kanyang mga magulang ay hindi lamang ganoon kadali.
Ang buong partido ng lalaki ay pupunta sa bahay ng kanyang nililiyag na may
kasamang mga musikero at may bitbit na alak, pagkain at mga regalo. Sa pag-
uusap tungkol sa detalye ng kasal ay may hinirang na Mamamae at Sagang na
sinasabing may angking kakayahan sa pakikipagbalitaktakan. Ipiniprisinta nila ang
dalawang partido at may kapangyarihan sila sa usapin na may kinalaman sa
konrata ng pagbibigay ng dote. Kapag sila ay nagkasundo na, ito ang kaugaliang
tinatawag na Pamalaye na susundan naman ng malaking gastusan pagkatapos.

Sa Ilocano ay tinatawag itong Tampa, o ang pormal na pakikipagkasundo,

ang Danon. Para sa mga Tagalog, ito ay Pamanhikan. Pasaguli naman sa mga
Palawenos at Kapamalai para sa mga Maranaos.

106
 PANITIKAN NG REHIYON VIII

(SILANGANG BISAYAS)

Mga lalawigang bumubuo: LEYTE, KANLURANG SAMAR, SILANGANG

SAMAR, TIMOG LEYTE, BILIRAN

Ang rehiyon VIII ay binubuo ng anim na lalawigan: Leyte, kanlurang Samar,

Silangang Samar, Timog Leyte at Biliran. Napaliligiran ng tubig ang rehiyon kaya
pangingisda ang pangunahing ikinabubuhay ng mga mamamayan dito. Malimit
dalawin ng bagyo ang rehiyong ito dahil ito ay nasa “typhoon belt”.

Dahil sa higit na napagtuunan ng pansin ang panitikang tagalog, ang

panitikan ng ating mga kababayang Waray ay hindi gaanong nabigyan ng pansin
at kahalagahan. Ayon kay Padre Chirino, isang Heswitang pari, ang mga taga-
Leyte ay may mga tula tungkol sa kalikasan, paraiso, delubyo at sa mga bagay na
di nakikita. Napuna rin niya na ang mga taga-Leyte ay mahilig umawit. Umaawit
sila habang gumagawa ng gawain.

Mga Anyo ng Panitikang Patula sa Leyte:

Balac - isang tulang metaporiko. Ito’y isang pagtatanghal ng pagliligawan.

Ambahan - pinakakilalang katutubong tula sa leyte. Binubuo ng dalawang

taludtod at binubuo naman ng pitong pantig sa bawat taludtod.

Siday - tawag sa tula ng mga Samaranon. Ito’y tungkol sa relihiyon, pag-

ibig, pagkamakabayan at pulitika.

107
• Bugtong - “Titiguhon-Huhulaan” kung tawagin ng mga Samaranon.

Halimbawa ng mga bugtong ng Samaranon (Titiguhon-Huhulaan):

1. Bahay la lungib, puno hin tigib. (Bibig)

(Salin): A house in the cave, full of chisels. (Mouth)

2. Luub hin mga mata, kundi din nakita. (Pinya)

(Salin): It has eyes all over, but it cannot see. (Pine Apple)

3. Makaduda nimo bunyake san-o nimo pangabayol. (Salawal)

(Salin): Sinipa mo ng dalawang ulit bago mo nasakyan. (Salawal)

4. Linorap ni boktotoy makadarahin makalilipay. (Bingwit)

(Salin): Sumisid ang maliit na kuba pag-ahon ay mayroon siyang
gantimpala. (Bingwit)

• Salawikain

Halimbawa ng mga salawikain ng mga Samaranon:

1. Kakadtuon ko ikaw dii abuton kaluton.

(Salin): Hahanapin kita kahit na ikaw ay parang kati na di makamot.

2. Kon makuri an waray banig, labi na an waray dii.

(Salin): Kung ang matulog nang walang banig ay mahirap, mas lalo na
ang walang katabi.

3. An wala nga kamot danay matigbas han tuo.

(Salin): Ang kaliwang kamay minsan ay sinisibak ng kanang kamay.

4. Ang guinpipinanaulat maiba umabot.

(Salin): May isang hinihintay ngunit matagal dumating.

108
Halimbawa ng tula ng rehiyon VIII:

Andres Bonifacio (1940)

ni Eduardo Makabenta

Pinuno ng anakpawis, bayaning minahal

Puspusang nakibaka’t kalayaa’y naitanghal

Pinuno ng pag-alsa, binhing pinagtubuan

Na di napakinabangan at napag-anihan

Pagsisikap mo noo’y tila walang tutunguhan

Ang mga bunga ng iyong luha’t kapaguran

Ang ngayon lamang mandin mapakikinabangan

Ng iyong naiwang kapatid, kasamahan

Itong adhikain, ito’y iyong ikinamatay

Diniligan ng dugo’t inalayan ng buhay

Ito’y ipaalaala sa amin habang buhay

Iba pang halimbawa ng tula:

• An Higugma ni Eduardo Macabenta

• Sidai
• Ang Aking Dampa (1941) ni Iluminado Lucente
• Ang Ating Bandila (1956) ni Iluminado Lucente

Halimbawa ng Maikling Kwento ng Rehiyon VIII:

• Salamagan ni Santiago Figueroa

109
Paniniwala sa Kasal:

Sa Leyte, sa halip na magbigay ng dote, ang isang lalaking naghahangad

na mapangasawa ang kanyang iniirog ay tumutulong sa mga gawaing bahay
bilang pagpapatunay ng kanyang katapatan. Isang taon ang itatagal ng pagbibigay
serbisyo ng lalaki. Kilala sa katawagang Paninilbihan o Subok sa Katagalugan, at
sa Bicol naman ay Pamianan.

Ang isa pang lumang kaugalian sa hilagang Leyte ay ang parada na

tinatawag na henbabayehan at henlalakihan. Tatlong araw itong isinasagawa.
Isang salu-salo para sa babaing ikakasal ang henbabayahan kung saan ang mga
kaibigan at kamag-anakan lamang ng babae ang imbitado at gayundin naman sa
henlalakihan. Magpaparada ang mga magulang ng lalaki kasama ang ilang
kamag-anak at kaibigan patungo sa bahay ng babaeng ikakasal sa oras ng
pananghalian. May mga dala silang tapayan na puno ng tuba, basket na may mga
suman, mga putaheng gaya ng manok, baboy at sariwang isda. Matapos ang
isang masayang salu-salo, magkakasama nilang pupuntahan ang lugar na
pagdarausan ng seremonya upang ihanda ito. Sa araw ng kasal, sakay ng
karwahe ang babae at sa kanyang likuran naman ang lalaki na nakahawak sa tali
ng kabayo na pinalamutian ng magagandang dekorasyon.

Habang isinasagawa ang seremonyas ng kasal, labintatlong barya ang

ibibigay ng pari sa lalaki at ilalagay naman ito ng lalaki sa palad ng babaeng
kanyang pakakasalan. Isusuot pagkatpos ang singsing sa daliri ng babae.

Pinaniniwalaan nilang isang masamang senyales kung mahuhulog ang

singsing at kahit isang barya man lang. Pagkatapos ng seremonyas, sasabuyan
ng butil ng bigas ang bagong kasal na sumasagisag ng pagkakaroon nila ng isang
masaganang buhay. Sa handaan naman ay pinaniniwalaang kapag may nabasag
na baso o plato ay magkakaroon ng maraming anak ang mga bagong kasal.

Matapos ang handaan, sasamang pauwi ang babae sa bahay ng kanyang

mga biyenan at ang lalaki naman ay sa mga magulang ng babae. Magtatabi
lamang ang bagong mag-asawa makalipas ang apat hanggang siyam na araw.

110
Mga Pagdiriwang

• Pahoy-Pahoy Festival - ang Pista ng Pahoy-Pahoy ay isang ritual na

gingawa ng mga taga-Calbiga, Samar, tuwing ika-25 ng Mayo. Ayon sa
kanilang alamat, ang mga pahoy (scarecrow) ang mga nagtaboy sa mga
ibon na kumakain ng kanilang mga pananim na palay, kaya ang
pagdiriwang ay bilang isang pasasalamat ng mga tao rito. Sa ngayon, ang
pagdiriwang ay naging parte na ng tradisyong Kristiyano ng taunang pista
ng bayan. Tampok sa pagdiriwang ng pista ng pahoy-pahoy ang mga
malahiganteng pahoy na ito na gawa sa mga katutubong materyales at
isinasayaw sa mga kalye habang tumutugtog ang mga instrumentong gawa
sa kawayan, lata at bato, ito ay pinaniniwalaang nagtataboy ng mga maya.
Kasabay rin nito ang mga mananayaw na nakasuot kagaya ng pahoy at
may mga makukulay na palamuti sa kanilang damit. Sa katapusan ng
parada, ang may pinakamagadang pahoy na sumisimbolo sa konsepto ng
alamat ang tatanghaling panalo.
• Pintados Festival & Kasadyaan Festival of Festivals - ang Pista ng
Pintados, o tinatawag ding Pista ng Pintados-Kasadyaan, ay isang
masayang pagdiriwang na tumatagal ng isang buwan, kung kailan din
ginaganap ang "Leyte Kasadyaan Festival of Festivals", ang "Pintados
Festival Ritual Dance Presentation" at ang "Pagrayhak Grand Parade". Ang
mga pagdiriwang ito ay sinasabing nagmula sa Pista ni Señor Santo Niño
tuwing ika-29 ng Hunyo. Ang mga taga-Leyte ay ipinagdiriwang ang
nasabing pista sa isang bukod-tangi at makulay na pamamaraan. Bihasa
ang mga Bisaya sa pagtatato, ang mga lalaki't babae ay mahilig magtato
sa kanilang sarili. Ipinapakita ng Pista ng Pintados ang mayamang kultura
ng Leyte at Samar, sa pamamagitan ng pagsasama-sama ng mga
katutubong sayaw at musika. Ang "Leyte Kasadyaan Festival of Festivals"
naman ay nagpapakita ng bukod-tanging kultura at makulay na kasaysayan
ng probinsiya ng Leyte. Sinimulan ni dating Gobernador Remedios Loreto-
Petilla, ang pagdiriwang ay unang ginanap noong ika-12 ng Mayo, 1996.
Ang mga pista ay hindi laging ginaganap tuwing ika-29 ng Hunyo dahil sa

111
 unang tatlong taon ay nangyari ito sa magkaka-ibang petsa. Noong 1999
lamang ito opisyal na itinakda sa araw ng Hunyo 29, ang Pista ni Señor
Santo NIño de Leyte. Ang kahulugan ng "Kasadyaan" sa dayalektong
Bisaya ay katuwaan at kasiyahan. Maraming pista ng munisipalidad
ngLeyte ang nagsasama-sama sa kabisera, sa Lungsod ng Tacloban,
upang makiisa sa selebrasyon. Masisiglang parada ng mga drama at sayaw
ang nagaganap. Isang mahalagang papel ang ginagampanan ng mga
pistang ito, iyon ay upang mas mahikayat ang bawat Leyteño na ipagmalaki
at pahalagahan ang kanilang kultura. Bawat munisipalidad ay gumagawa
ng kanilang istorya ibabahagi sa pista tungkol sa kanilang lokal na mga
kuwento at alamat.
• Bagacay Festival
• Binaybayon Festival
• Karatong Festival
• Manaragat Festival
• Padul-ong Festival

Mga Manunulat ng Rehiyon VIII

• Carlos Angeles
• Jaime C. de Veyra
• Onfre Baldemor
• Iluminado Lucente
• Macario Caesar
• Eduardo Makabenta

112
 PANITIKAN NG REHIYON IX

(KANLURANG MINDANAO)

Mga lalawigang bumubuo: ZAMBOANGA DEL NORTE, ZAMBOANGA DEL

SUR, ZAMBOANGA SIBUGAY

Ang Zamboanga del Norte at Zamboanga del Sur ang bumubuo sa rehiyong
ito. May apat itong lungsod: Dapitan, Dipolog, Pagadian at Zamboanga. Mabundok
ang rehiyong ito. Matatagpuan sa Zamboanga del Norte ang Bundok Dabiah.
Pangunahing hanapbuhay ng mga tao rito ang pangingisda lalo na sa Basilan. Sa
Zamboanga del Norte at Zamboanga del Sur naman ay pagsasaka,
paghahayupan at konting pangingisda. Hanapbuhay din dito ang panghuhuli ng
mga pawikan o pagong at pangongolekta ng mga itlog nito.

Ang Zamboanga na tinaguriang “Zambangan”, na lalong kilala sa tawag

na “Lupain ng mga Bulaklak”. Ito ay matatagpuan sa katimugang bahagi ng
Zamboanga Peninsula.

Noong ika-6 ng Hulyo,1952 ang lupain ng mga bulaklak ay nahati sa

dalawang probinsya ang Zamboanga del Norte at Zamboanga del Sur.Ang
Zamboanga del Norte ay mayaman sa mga yamang mineral na kadalasan ay non-
non-metallic.

Ang Zamboanga del Sur ay galing sa salitang Malay na ang ibig sabihin
ay “paso” o lalagyan ng bulaklak. Pagadian City ang kabisera nito na mas kilala
sa tawag na “Little Hongkong” ng Pilipinas dahil sa heograpikal na pagkakatulad
ng lokasyon sa Hongkong. Naitatag ito sa bisa ng RA Blg. 711 noong Septyembre
17, 1952.Mayroon ding produksyon ng mineral ang lugar na ito pero karamihan ay
metallic tulad ng aluminum,ginto,tanso,tingga,nickel,chromite,pyrite,hematitie, at
zinc. Ang mga non-metallic naman ay uling, asin, lupa, buhanging, graba,
asbestos, marmol, silica at iba pa. May magagandang tanawin dito tulad ng

113
Pasonanca Park, ang tatlong daang taong Fort Pilar na kung saan naroon ang
grotto ng Lady of Pilar, ang Sta.Cruz na isang islang may magagandang baybay-
dagat at makukulay na mga korales at ang Barter Trade Market na bilihan ng mga
gamit pang Muslim. Rehiyon ito ng magaganda at makukulay na mga vinta at
layag. Matatagpuan sa rehiyon ng Tangway ng Zamboanga sa Mindanao ang
Zamboanga Sibugay. Ipil ang kabisera nito. Ito ay ganap na naging lalawigan sa
bisa ng Batas Republika Bilang 8973 noong 22 Pebrero 2001 at binubuo ng 16
munisiplidad.Ang ikahuli ay ang Basilan na matatagpuan

Sa katimugang bahagi ng Zamboanga del Sur. Dati itong bahagi ng

Zamboanga del Sur subalit ng lumaon ito’y inihiwalay sa pamamagitan ng
Presidential Decree Blg.356 noong Disyembre 27, 1973.Ito ang pinakamaliit sa
apat na lalawigan ng Rehiyon IX at binubuo ito ng tatlong munisipalidad ang
Isabela,na siyang kabisera nito,Lamitan at Maluso.

Mga Tao at Kultura

Marami sa mga naninirahan dito ay mga Muslim, Pagano at mga Kristiyano.

May ibat ibang pangkat ng Muslim gaya ng Tausug, Subanon, Yakan at Samal na
naninirahan sa Basilan. Maraming mga Sebuano ang naninirahan dito kaya’t
Cebuano ay isa sa mga diyalektong sinasalita.

Mahilig sila sa mga musika at mga sayaw sa saliw ng mga gong.Makukulay

ang mga kasuotan. May iba’t-ibang wikain tulad ng Badjao, Cebuano, Kalibugan,
Tausug, Subanum, Sanduka, Sibuku, Sama at Chabakano.

Ang mga Muslim ay may tradisyong tinatawag na Ramadan o Puasa. Ito

ay ang hindi pagkain ng mahabang panahon bilang sakripisyo at alay kay Allah,
ang diyos ng mga Muslim. Matapos ang mahabang panahon ng hindi pagkain o
sakripisyo ay nagdiriwang naman sila ng kapistahan na kung tawagin ay Hariraya
Hadji. Mayroon pa rin silang isang tradisyon na ginaganap isang buwan sa isang
taon at apat na beses sa isang buwan tuwing Huwebes. Ang mag-aanak ay sabay-
sabay na maliligo sa dagat, ang tawag dito ay Tulak Bala.

114
 May paniniwalang ang mga Muslim na ang isang namatay ay dapat suotan
ng kanyang paboritong damit at bigyan o pabaunan ng tubig at pagkain dahil
malayo ang lalakbayin nito.

Ang mga Muslim ay hindi kumakain ng baboy dahil para sa kanila ito ay
marumi. Dito rin matatagpuan ang mga Samals na magagaling sa paggawa ng
Bangka na ang tawag ay Vintas. Itinuturing silang matatapang na mandirigma sa
dagat. Magaling din silang magsaka ng lupa at balita rin sa paggawa ng tanso.
Nanatili pa rin ang kaugalian ng mga Tausug na ang mga magulang ang mag-
aasikaso upang makasal ang kanilang mga anak kahit na hindi pa nila halos kilala
ang bawat isa. Dapat na magbigay ng dote ang lalaki sa magulang ng babae na
maaring alahas, pera, lupa o mga ani.

Nararapat na magsuot ang mga babaeng muslim ng damit na mahaba ang

manggas at ang tabas ng damit sa leeg ay makipot o “closed neck”. Ang kanilang
palda ay sarong. Ang mayamang muslim ay nagsususuot ng sedang sarong na
magaganda ang kulay at disenyo na may palamuting perlas. Sa mga lalaki naman
ang mahigpit na jacket at mahigpit na manggas. Ang pantalon ay koton,may
mahabang sash na nakapalibot sa kanilang baywang. At kapag sila ay
nagtatrabaho sa init ng araw ay nagsusuot sila ng sarong na sumbrerong kahawig
ng salakot.

Kung sining ang pag-uusapan, ang rehiyon IX ay may natatanging sayaw

tulad ng:

Sua-Sua - isang sayaw sa pag-iisang dibdib.

Singkil - na sayaw ng isang prinsesa na pinapayungan habang madamdaming

humahakbang sa apat na kawayan.

Koprang Kamanis - naman ay sayaw panghukuman.

115
• Bugtong - “Tigumtigum o Tukudtukod” kung tawagin ng mga taga-Rehiyon
IX.

Halimbawa ng mga bugtong ng Rehiyon IX (Tigumtigum o Tukudtukod):

1. Batu giyanteng ku, tubig in nakawa. (Butong)

(Salin): Nagsabit ako ng bato, subalit nakakuha ako ng tubig. (Buko)

2. Sumping ha taas kahuy, nahulog magtuy. (Durian)

(Salin): Bulaklak sa tuktok ng puno, mabilis na nahulog. (Durian)

3. Ha lawun pa sin ina, asal na piyupusa (bawang). (Bawang)

(Salin): Habang nasa sinapupunan ng ina, ito ay napisa na. (Bawang)

4. In diyaak yattu pa, in kawaun yari na. (Niyog)

(Salin): Ang taong pinapunta ay nandoon pa, pero ang bagay ay dumating
na. (Niyog)

5. Tubig ha lahi-lahi, tuwangun di matuwang. (Halamang Dagat)

(Salin): Tubig sa maliit na kawayang lalagyan, pero ang tubig ay hindi
maaaring isalin. (Halamang Dagat)

Tausug

Ang kauna-unahang tribo sa kapuluan na naging Muslim. Ayon sa

kasaysayan, sila ng ang namuno sa matandang Sultanate ng Jolo, at
kinukonsidera nila ang kanilang sarili na mas "superior" kompara sa ibang Muslim
sa Pilipinas. Kadalasan sila ay namumuhay sa isang "maskuladong" buhay na
kung saan ang pakikipag-away o pagiging biyolente ay isang expresyon ng
kanilang pang-araraw na kabuhayan. Sila ay mga mangangalak, mangingisda at
manlilikha ng magagandang telang Muslim at produktong gawa sa metal.

116
Kasabihan ng mga Tausug

Para sa mga Tausug, ang karamihan ng kasabihan ay masaalla, nagmula

sa mga Arabo. Ang ibang naman ay pittuwa, o payo sa buhay. Ang kasabihan ay
parte ng daman o symbolic speech, katulad ng mga buktong and dialogo sa
panliligaw.

Halimbawa ng mga kasabihang Tausug:

• Tausug: In lasa iban uba di hikatapuk.

Tagalog: Ang pag-ibig at ubo ay hindi maitatago.
English: Love and a cough cannot be hidden.

• Tausug: In ulang natutuy mada sin sug.

Tagalog: Ang natutulog na alimango ay matatangay ng agaos.
English: A sleeping crab will be carried by the current.

• Tausug: Wayruun asu bang way kayu.

Tagalog: Kung walang usok, wala ring apoy.
English: There is no smoke where there is no fire.

• Tausug: Atay nagduruwaruwa wayruun kasungan niya.

Tagalog: Kung ang isa ay hindi makapag disisyon, siya ay walang
kinabukasan.
English: One who cannot decide will have no future.

• Tausug: Ayaw mangaku daug salugay buhi.

Tagalog: Huwag aaminin ang pagkatalo haggang ikaw ay nabubuhay o
hanggang maybuhay, may pag asa.
English: Never admit defeat as long as you live.

117
Iba pang anyo ng panitikan ng Rehiyon IX:

Iringa - tawag sa kwentong bayan ng mga taga-Rehiyon IX.

Kabaraperanga - mga tulang papuri sa bayani ng digmaan.

Panaroon - tawag sa salawikain ng mga taga-Rehiyon IX.

Dedao so wata - awit sa pagpapatulog ng bata.

Mga halimbawa ng akda ng Rehiyon IX:

Alianapia - (Tausug)

The Guman of Dumalinao - (Subanon of the Samboanga Peninsula)

Ang tobig Nog Kibiklagan - kwentong panghimagsikan (Subanon)

Su Guksugan Mikatag de Taibun - kwentong pag-ibig

Se Ketubo ni Daugbulawan - buhay ni Daugbulawan. (Subanon)

Alamat

• Anghel sa Kalangitan
• Ang dalawang Bundok (In duwa Bud)

Anghel sa Kalangitan

(alamat kung bakit umuulan)

Nooong unang panahon ang mga tao sa mundo ay nagtataka kung bakit umuulan.
Umaga hanggang gabi ay nag-iisip sila, subalit wala ni isa sa kanila ang
makapagsabi. Ngunit isang araw, ang kanilang katanungan ay umabot sa Diyos.
Sabi ng Bathala.” Gabriyel, magtungo kasa mundo at sabihin mo sa mga tao na
umuulan dahil ang mga anghel ay naliligo. Dahil dito pumunta si Gabriyel, sa
mundo ng mga tao at sinabi sa mga tao na umuulan dahil naliligo ang mga anghel.
At pagkatapos noon ay bumalik na si Gabriel sa langit.

118
 Ang dalawang Bundok (In duwa Bud)

(alamat ng dalawang bundok na nakatayo sa karatagan sa pagitan ng

Zamboanga at Jolo.)

Noong unang panahon, may isang mag-asawang bagong kasal lamang.

Gustong-gusto nilang bisitahin ang mga magulang sa Zamboanga. Isang araw,
nagpaalam sila sa mga magulang ng babae na pupunta sila sa Zamboanga. Nang
sila ay payagan, hiniram nila ang vinta at layag ng ama ng babae.Inayos ng lalaki
ang vinta at layag. Sinibukan niya ang layag na ito at maayos naman.Pagkatapos
nila sa paghahanda ng vinta, pinuno nila ito ng pagkain at sila ay naglayag isang
araw ng Biyernes. Umaga pa lamamg ng araw ay nagsimula na silang maglayag.
Habang sila ay naglalayag naitulak ng malakas ng hangin ang kanilang vinta
patungo sa karagatang ng Sulu hangang marating nila ang Lampinigan sa Basilan.
Pagkatapos ng isang lingo ay narating din nila ang Zambaoanga, nagtungo sila sa
bahay ng magulang ng lalaki .Masaya ang mga magulang ng lalaki at ang kanilang
anak ay nakapangasawa ng mabait at magandang babae.

Isang araw, pagkalipas ng isang taon, nagpaalam naang babae sa kanyang

biyenan. Araw din ng Biyernes ng sila ay umalis patungo sa Jolo. Ang dagat ay
tahimik at walang makitang alon. Naghintay sila na umihip ang hangin. At
nagsimula nga umihip ang hanging amihan. At nang hatinggabi na, ang ihip ng
hangin ay nagbago at ang kapaligiran ay dumilim bigla, nagkaroon ng bagyo. Wala
na silang masisilungan dahil sila nasa gitna ng karagatan. Hindi nila mapigil ang
kanilang vinta

Sa lakas ng hagin. Habang hinahampas ang kanilang bangka ng mga alon, sila ay
nagdarasal na lamang sa Diyos. “ O Diyos ko pagpalain mo po kami. At kung kami
po ay mamamatay, sana po ang katawan namin ay maging dalawang
kabundukan”, sabi ng lalaki. Pagkatapos nilang magdasal sa Diyos at sa propeta
nilang si Mohammed, nagyakapan silang dalawa. Pagkalipas ng isang sandali
tinamaan sila ng malakas na alon at sila ay tumilapon sa dagat. Hindi na sila nakita.
Pagkatapos ng bagyo ay lumitaw ang dalawang bundok sa gitna ng karagatan. Ito

119
ang pinagmulan ng dalawang kabundukan na nakatayo sa karatagan sa pagitan
ng Zamboanga at Jolo.

Kwentong Bayan ng Zamboanga

• Manik Buangsi

Mga Awiting bayan ng Zamboanga

• Inaku Duringding
• Dori-Dori Singkil

Mga Pagdiriwang

• Hudyakan Festival - ang Hudyaka na nangangahulugang “pagsasaya” sa

Bisaya ay isang taunang pagdiriwang na dinadaluhan ng mga kalahok mula
sa buong Zamboanga del Norteprovince. Ipinagdiriwang ang pagkakatatag
ng lalawigan at ang mga lungsod at munisipalidad ng Zamboanga del Norte
ay karaniwang nagpapadala ng mga kalahok para makipagkumpetensya.
• Sibug-Sibug Festival - ito ay ipinagdiriwang sa kanilang foundation day sa
lalawigan ng Sibugay noong Pebrero 26, na may makulay na Ethnic Street
na pagsasayaw na may mga ritwal na naglalarawan ng magandang ani,
kasal at mga ritwal ng pagpapagaling. Sa panahon ng pagdiriwang, ini-
endorso nito ang numero unong produkto na talaba na kilala bilang ang
pinakamalaki, pinakamatamis, at pinakamalasing na talaba sa bansa.
• Buklog Festival - ito ay isang pagdiriwang ng pasasalamat ng mga
Subanen. Ito ay isang relihiyosong ritwal at ritwal na ginagawa sa
Zamboanga Del Sur ng mga katutubo. Sa mahabang panahon, ang mga
ritwal na ito ay ginagawa upang luwalhatiin ang mga espiritu, lalo na ang
espiritu ng tubig na pinangalanang (Malengma), ang espiritu ng kagubatan
(Mamanwa), at espiritu ng mga bundok (Manising) para sa masagana at
walang patid na suplay ng ani. Ang kaganapan ay gumagamit ng

120
 napakaraming materyales at nangongolekta ng mga hayop, tulad ng mga
baboy na nagsisilbing alay sa mga espiritu.
• Kinabayo Festival - sa araw ng kapistahan nito tuwing Hulyo 25. Ang mga
kalahok ay mga lalaking hinati sa dalawang grupo, na nakasuot bilang
Kristiyano at Moorish na mga sundalong nakasakay. Sa mga mock horse
na gawa sa rattan at kawayan, kaya ang terminong “Kinabayo”.
• Zamboanga la Hermosa Festival - tuwing Oktubre ang Lungsod ng
Zamboanga bilang “Lungsod ng mga Bulaklak”, ay ipinagdiriwang ang
engrandeng taunang Zamboanga Hermosa Festival na may 12 araw at gabi
ng mga kaganapan at pagdiriwang.

Mga Manunulat ng Rehiyon IX:

Antonio Descallar - ang “Now Before The Conqueror” na gawa niyang tula
ay unang napalimbag sa isang panbansang magasin.

Ibrahim A. Jubaira - siya ang kauna-unahang Fictionist sa Zamboanga na

ginantimpalaan ng Certificate of Presidential Merit in Literature for Itching
the Filipino-Muslim sa kanyang panahon.

Antonio Enrique - siya ay sumusulat ng tula. Lumabas sa mga

pambansang limbagan ang kanyang tatlumpong maikling kwento at isang
akdang isinalin niya sa ibang wika at lumabas sa Korean Magazine
Playmate.

Gonzalo Villa - isang manunulat ng maikling kwento at mananaysay.

Una niyang kwentong nagawa ay “When Death Struck”.

Olivia Acas - baguhan pa lamang sa larangan ng pagsulat ng tula ngunit

ang kanyang mga nasulat ay naipalimbag sa pambansang palimbagan.

121
 PANITIKAN NG REHIYON X

(NORTHERN MINDANAO)

Mga lalawigang bumubuo: BUKIDNON, CAMIGUIN, LANAO DEL NORTE,

MISAMIS ORIENTAL, MISAMIS OCCIDENTAL

Ang rehiyon X ay matatagpuan sa hilagang bahagi ng Mindanao. Binubuo

ito ng mga lalawigan ng Bukidnon, Camiguin, Lanao del Norte, Misamis Oriental
at Misamis Occidental. Ang mga lungsod na matatagpuan sa rehiyon ay Oroquita
City, Cagayan de Oro City, Gingoog City, Malaybalay City at Iligan City. Sinasabing
ito ang pangunahing nagpoprodyus ng troso sa bansa at pangatlo naman sa
pinakamalaking prodyuser ng mais at saging. Ang rehiyong ito ay may tinatayang
62% nito ay kabundukan at mayroong 29 na ilog. Ang pangunahing pamumuhay
naman nila ay ang pagsasaka, pagmimina, paghahayupan at pangingisda.
Samantalang ang klima naman dito ay nagtutuyot mula Nobyembre hanggang
Abril at tag-ulan sa nalabing buwan.

Ang panitikan at kasaysayan ay magkaugnay kung kaya’t ang kalikasan at

mga pangyayari sa isang lugar ay nasasalamin sa panitikan. Anumang natala
tungkol sa isang lugar ay bahagi ng panitikan. Narito ang maikling paglalahad
tungkol sa panitikan ng rehiyon X particular sa Cagayan de Oro at Bukidnon.

Bukidnon

Ang Bukidnon ay isa sa mga tagapag-ambag ng panitikan ng rehiyon X.

Ang mga taga-Bukidnon ay may isang uri ng tula na karaniwang ginagamit sa mga
pagtitipon. Tinatawag nila itong Limbay na binibigkas nang paawit na punung-
puno ng damdamin.

122
 Ang Hilagang Mindanao ay may bahahing mabundok, may malawak na
kapatagan, makitid na kapatagan sa baybayin, mayroong makitid na lambak na
may ilog batis, at magagandang tanawin sa Hilagang Mindanao:

Mga Bundok:

• Mt. Dulang-dulang (Bukidnon)

• Bulubundukin ng Katinglad (Bukidnon)
• Bundok Malindag (Misamis Occidental)

Mga Bulkan sa Camiguin:

• Mt. Timpong
• Mt. Mambajao
• Mt.Hibok-hibok
• Tres Maria's
• Mt. Vulcan
• Mt. Ginsilaban

Mga Talon:

• Talon ng Maria Cristina (sikat at pinagmumulan ng elektrisidad)

• Limusdan Falls (pinaniniwalaang pinaka mataas na talon sa pilipinas
317km)
• Tinago Falls
• Dodiongan Falls
• Sta.Cruz Falls
• Cathedral Falls

Mga Pangunahing Produkto sa Rehiyon X:

Troso na kung saan Pangunahing prodyuser ng bansa

Mais, Saging, Niyog, Tabaco,Palay, at Tuubo

Pinya, Durian, Chico, Abaka at Mangga

123
Torogan

Ang Torogan ay isa sa mga uri ng bahay na makikita sa ilang bahagi ng

Hilagang Mindanao. Mga maharlika ang mga nakatira rito. Isa itong malaking
bahay na kadalasan ay lima o anim na pamilya ang naninirahan. Ang torogan ay
may tinatawag ding "Panalong” na kadalasan ay makikitang nakalagay sa harap
ng bahay.

Mga Kasuotan:

Alang ng mga Tinggian

Kimona - isang kasuotan ng mga babaena kadalasan ay puti at

sinasamahan ng tapis na ipinupupi sa baywang.

• Ang mga lalaki ay may simpleng kasuotan.Karaniwang kasuotan ay long

sleeve na parang jacket.Nagsusuot din sila ng malong at nasasanay sa
kasuotqng bahag lamang.

Sining:

Sa larangan ng sining, ipinagmamalaki nila ang kanilang Orkir o Okkil,

isang disenyo na ang ibig sabihin ay inuukit na karaniwang makikita sa kanilang
bangka,puntod,sandata at iba pang kasangkapan.

Instrumentong Pangmusika:

Kubing - isang uri ng instrumentong hinihipan na parang silindro na yari sa

kawayan.

Kulintang - ginagamit sa mga pagtitipon o pagdiriwang na may sayawan.

Tagoktok - instrumentong ginagamit kung nag-aani ng palay, sinasabayan

ito ng sayaw. Yari ito sa espesyal na kawayan na biniyak sa biyas nito.

Gabbang - naman ang kanilang tawag sa instrumentong pangmusika na

karaniwang tinutugtog ng mga babae. Ito ay tinutugtog sa kasalang
ginaganap sa dagat.

124
Awitin:

Gin-en - ang kanilang awitin kung sila ay nakaliligtas sa kalamidad at

sakit.

Sayaw:

Singkil - na karaniwang sinasayaw ng mga taga-Kanlurang Mindanao. Ang

sayaw na ito ay ginagawang mabilis upang huwag maipit ng apat na paa
na pirasong kawayan na mabilis na iginagalaw ng mga may hawak nito.
Itinutugma ang galaw ng kawayan sa ritmo ng tunog ng Gong.

Mga Pagdiriwang

• Kaamulan Festival (Bukidnon) - mula sa salitang Binukid na “amul”, na

nangangahulugang magtipon, ang Kaamulan Festival ay ang pinagsama-
samang pagidiriwang ng 7 katutubong etniko ng Bukidnon. Sila ang mga
Higaunon, Talaandig, Manobo, Matigsalug, Tigwahananon, Umayamnon at
ang Bukidnon.
• Lanzones Festival (Camiguin) - ang Lansones Festival ay isang taunang
selebrasyon ng pasasalamat dahil sa masaganang ani sa
Isla ng Camiguin. Ang bayan ng Mambajao ang nagdiriwang nito tuwing
ikatlong linggo ng Oktubre, sa panahon nang pag-ani sa prutas
na lanzones.
• Diyandi Festival (Iligan City) – ito ay ipinagdiriwang tuwing Setyembre 29
sa Iligan City para sa patron nitong si Saint Michael Archangel. Ang Diyandi
Festival ay nagmula sa salitang “diyandi” na ang ibig sabihin ay
“magdiwang”.
• Kaliga Festival (Gingoog City) - ang ibig sabihin ng "Kaliga" ay
pasasalamat para sa mga Gingoognon. Ang makulay at masayang
pagdiriwang na ito ng Abundance and Prosperity, ay pumukaw din sa

125
 pagbabalik-tanaw sa Manobo at Higaonon ng lungsod, ang kanilang kultura
at tradisyon sa pamamagitan ng mga ritwal at street dancing. Ang
maligayang Kaliga ay ang pagpapahayag din ng pasasalamat ng
Gingoogonon sa walang kamatayang Pag-ibig at patuloy na mga
Pagpapala ng Makapangyarihan.
• Lubi-Lubi Festival (Gingoog City) - ang sayaw sa “Lubi-Lubi” (Coconut
Dance) ay ang pinaka-orihinal at katutubong sayaw (Street Parade) sa
bansa na gumagamit ng masaganang halaman at materyales ng coco ng
lungsod. Isa itong Unity among the Gingoognons na ginagawa tuwing Mayo
22 para sa patron nitong si Sta. Rita de Cascia sa kanyang taunang araw
ng kapistahan.
• Kagay-an Festival (Cagayan De Oro City) - ang Higalaay Festival (dating
kilala bilang Kagay-an Festival, pagkatapos ay Higalaay Kagay-an Festival
noong 2014) ay isang patronal festival na ginaganap bawat taon sa
Cagayan de Oro, Pilipinas, tuwing ika-28 ng Agosto, na nagdiriwang ng
araw ng kapistahan ni St. Augustine – patron ng lungsod.
• Dalit Festival (Tangub City) - ang Dalit Festival ay ipinagdiriwang tuwing
Setyembre 29 bilang parangal sa patron ng lungsod na si St. Michael the
Archangel. Ang ibig sabihin ng Dalit ay mag-alok – pag-aalay ng
pasasalamat para sa buong taon ng mabuting kalusugan, pag-aani, at
proteksyon.
• Subayan Keg Subanon Festival (Ozamis City) - isang street dancing at
kompetisyon na nagtatampok sa pamumuhay ng mga Subanon na
inilalarawan sa mga kanta at sayaw. Ipinagdiriwabg ito tuwing July 16.
• Balls of fire Festival (El Salvador City) - ang pagdiriwang ay nagaganap
sa parehong araw bawat taon, Agosto 31, ang mga residente ay nagtitipon-
tipon upang gunitain ang pagsabog ng isang bulkan noong 1922 na nagpilit
sa lahat ng mga residente ng bayan na tumakas. Upang kumatawan sa
sakuna, ang mga lokal ay naghahagis ng 'mga bola ng apoy' sa isa't isa.

126
• Bugtong - “Antoka” kung tawagin ng mga taga-Bukidnon.

Halimbawa ng mga bugtong ng Bukidnon (Antoka):

1. Gimukora gimukora, mga along ha migpapabaha. (Buhangin)

(Salin): Kaluluwa kaluluwa, anino ng isa sa kabila na ng isa. (Buhangin)

2. Sinla, sinla Biyangbang Pangabukad ho anlaw Hiporong do daluman.

(Araw)
(Salin): Liwanag, liwanag Biyangbang, namumulaklak ka sa umaga,
pumipikit ka sa gabi. (Araw)

Tulang Pasalaysay

Manti-Ay-Ay Manduraw - ito ay isang tulang pasalaysay na nauukol sa

tunay na buhay ng isang matapang na mandirigma na nakatira sa pagitan
ng Basak at Tikalaan (mga lugar sa Bukidnon).

Sala - isa ring tulang pasalaysay na nagpapahayag ng pagmamahal, ito’y

binibigkas nang paawit.

Idangdang - isang tulang pasalaysay na nauukol sa mga tao at sa mga

pangyayaring nagaganap sa kanilang kapaligiran. Ito’y naririnig na inaawit
sa Central Bukidnon. Kilala ito sa tawag na “Ballad” sa Ingles.

Epiko (Bukidnon)

Olaging - ang tawag sa epikong-bayan ng mga Bukidnon at sinasabing ukol

lamang ito sa buhay at pakikipagsapalaran ni Agyu. Kuwento ito ng mga taong
nagpapahalaga at nagmamalaki ng kanilang lupain at ng mga pagdiriwang para
sa kanilang lahi at ng bayaning si Agyu. Bagaman mayroong mga pinsala,
naipanalo nila ang labanan. Isa si Matabagka, ang kapatid na babae ni Agyu, sa

127
mga nagtagumpay nang ipagtanggol niya ang Nalandangan habang naglalayag
ang mga kalalakihan.

Ang tawag ng mga Arakan-Arumanen at Livunganen-Arumanen para sa epikong-

bayan ay “olaging,” “ulahing,” o “ulahingan.” Mayroong itong dalawang bahagi: ang
kepuunpu-un na tungkol sa pag-akyat ni Agyu at ng kaniyang kamag-anak sa
langit; at ang sengedurug na tungkol sa pakikipagsapalaran nila. Ang kepuunpu-
un ay isang estandardisadong naratibo. Maaaring gumawa ng maraming
sengedurug kung kaya nagkaroon ng iba’t ibang kuwento na umiikot sa mga
kamag-anak ni Agyu. Naiiba ang naturang epikong-bayan tungkol kay Agyu at sa
kaniyang mga kamag-anak dahil hindi ito ang karaniwang kuwento ng paghahanap
ng isang bayani ng kaniyang mapapangasawa. Sa halip, layunin ng bayani ang
ipagtanggol ang kaniyang lupain upang mapanatili ang kanilang lahi at tribu.

Mga Manunulat ng Rehiyon X:

Emmanuel Lacaba

Francisco Demetrio

Jose F. lacaba, Jr.

Reuben R. Canoy

Lina Espina- Moore

Miguel A. Bernard

Albert Alejo

Don Agustin Jadormeo Pagusara, Jr.

128
 PANITIKAN NG REHIYON XI

(TIMOG MINDANAO)

Mga lalawigang bumubuo: COMPOSTELLA VALLEY, DAVAO DEL NORTE,

DAVAO DEL SUR, DAVAO ORIENTAL

Ang rehiyong ito ay binubuo ng anim na lalawigan: Compostella Valley,

Davao del Norte, Davao del Sur, Davao Oriental. Pangunahing pinagkakakitaan
ng mga tao sa rehiyong ito bukod sa pagsasaka pangingisda at pagtotroso. Kilala
rin ang rehiyon sa pagiging pangunahing pinagkukunan ng mga yamang mineral
tulad ng ginto at marmol. Marami sa mga naninirahan dito ay Cebuano, Tagalog,
Ilokano at Ilonggo. Nananatili pa rin sa rehiyon ang mga katutubo tulad ng Bagobo,
Mandaya, Mansaka at Bilaan.

Salamin ng pamumuhay ng tao ang panitikan. Anumang pangyayari sa

pamumuhay ng mga tao ay nagiging bahagi ng panitikan ng isang particular na
pook. Ang rehiyong XI ay may mga bugtong, salawikain, kwentong bayan, awiting
bayan at iba pang mga akdang pampanitikan na kababakasan ng uri ng
damdamin, ugali at kaisipan ng mga mamamayan ng rehiyon.

Likhang Kamay ng mga T’BOLI:

Kahusayan sa pagtatali at paghuhukay ng abaka na tinatawag nilang

“TINALAK”. Napapanatili pa rin nila ang mga katutubong paraan ng pagbuburda,
paggawa ng basket at pag-ukut magpahanggang ngayon. Musika at mga katangi-
tanging katutubong sayaw ang mga di mapapantayang ambag ng mga katutubo
sa kanilang krehiyon

129
Tuwaang- ng mga Bagobo na binibigkas sa mga kasalan, lamayan, taniman at iba
pang mga pagdiriwang. -Mayaman din ang rehiyon sa mga bugtong at awiting
bayan.

Awiting Bayan

Dawot - na natatanging awitin ng mga Mandaya

Atingan - na awit ng mga Bagobo sa lalawigan ng Davao bilang awit na

panghele o pag-ibig.

Tud-um - awit panghili o pag-ibig ng mga Mandaya-Mansaka

Oppad- ay isang mahabang awitin na ang ipinahahayag ay ayon sa

karanasan ng tao lalo na kung kabayanihan.

Katutubong Sayaw

Tangongo - ito ay sayaw ng mga may edad na at ng mga mag-asawa;

Baliti at Kamarag- ito ay mga uri ng sayaw na ang sumasayaw ay sabay

sa galaw ng dahon ng baliti;

Sampak - naman ang sayaw ng mga lalaking nag-aaway.

Kulintang - na ang pag-awit ay sinasabayan ng tugtog ng instrumentong

Bolangbolang.

Mga Instrumentong ginagamit sa sayaw:

Bolangbolang - ito ay isang uri ng tambol na ginagamit ng mga babae;

Gimpan - ito naman ay isang tambol na kahoy ng mga Bagobo.

T’onggong - para sa mga T’boli na may kasamang balat ng baboy at

tinutugtog sa pamamagitan ng kamay o patpat. May mga instrumento silang
pang musika na yari sa kawayan tulad ng tinatawag nilang “alpa” na higit

130
 sa kilala na tawag na LUD, ang Dilaan ay tinatawag namang K’ ring ng
mga Bagobo at ang “Lantoy” o “Towali” ng mga Mandaya.

Diwagay - naman ang sinaunang biyulin mula sa BILAAN.

Teu - naman ay instrumentong hinihipan ng mga T’BOLI

Mga Pagdiriwang

• Summer Island Festival - sa pulo ng Samal, may ibat ibang larong tubig,
paligsahan ng bangka
• Kadayawan Festival - ang Kadayawan Festival ay isang pistang
ipinagdiriwang sa lungsod ng Davao. Ang pistang ito ay ipinagdiriwang sa
ikatlong linggo ng Agosto. Nagsisilbing pasasalamat ito sa mga ibinigay ng
kalikasan, sa yaman ng kultura, masaganang ani at tahimik na pamumuhay.
Ipinagdiriwang din ito bilang pagbib-igay ng tribute sa mga lumad, isang
grupo ng indigenous people na naninirahan sa siyudad.
• Kaimunan Festival - isang taunang pagdiriwang sa Davao. Ang pangalan
nito nagmumula sa magiliw na pagbati na "Madayaw", mula sa salitang
Dabawenyo "dayaw", na ang ibig sabihin ay mabuti, mahalaga, at
maganda. Ang pagdiriwang na ito ay ipinagdiriwang ang kasaganahan sa
buhay at pasasalamat para sa mga bigay ng kalikasan, at masagang pag-
aani. Ito ay ipinagdiriwang tuwing ikatlong linggo ng Agosto.

Mahahalagang pangyayari

• Araw ng Natibo - pagdiriwang ng mga Tagacaolos, Blaan, Manobo na may

labanan ng mga kabayo at pagpapamalas ng mga katutubong sayaw at
awit
• Araw ng Dabaw - isang linggong pista na may katutubong seremonya,
tinatanghal ang mga produktong agricultural at industriyal, malaking parada
at paligsahan ng ganda.

131
 • Kadayawan sa Davao - pagtatanghal ng mga bulaklak at prutas,
produktong etniko
• Ginum - ginaganap ng mga Manobo tuwing kabilugan ng buwan bilang
pasasalamat. Isinasalay ang buhay ng kanilang mga bayani sa
pamamagitan ng sayaw Layunin nito na maisalin at matiyak na manatiling
buhay ang lahing Bagobo.
• Lemlunay - parada ng mga Tboli na suot ang kanilang pinakamakukulay
na damit.
• Paskuhan sa Dabaw - paligsahan ng parol at parada at pagganap ng mga
pangkat rondalya.

Katutubong Pangkat
Ata - mangangaso, mangangahoy; mga babaey nakapulseras na tanso at
kwintas na abaloryo.
Bagobo - naninirahan sa gulod ng Bundok Apo, may kasuotang puno ng
abaloryo, kabibe, metal, burda at disenyo.
Blaan - sa kalibliban ng Davao naninirahan .
Guiangan - sa kabundukan at kagubatan naninirahan.
Tagacaolos - pangkat na lumalaban sa kumbersyon ng mga Muslim.
Maguindanaoan - naninirahan sa bahagi ng Golpo ng Davao at Pulo ng
Sarangani.
Samal - sa pulo ng samal naninirahan.
Mansaka - mahilig sa musika, mahuhusay na platero, mga babaey
nakasuot ng alahas. Pula ang suot ng bagani o pinuno.
Mandaya - makukulay na kasuotan gawa sa dagmay (hibla ng abaka) na
may disenyo ayos sa kanilang tribo.
Kalangan - nakatira sa baybay dagat ng Golpo ng Davao.

132
Paniniwala at Kaugalian

Ang mga Mansaka ay gumagamit ng iba’t ibang katawagan sa pagbubuklod

ng kanilang pamilya tulad ng ama, Anakun para sa “niece/nephew”; ina, Arrayon
para sa “parents/relatives”; Babo para sa “aunt”, Igagaw para sa “cousin”; Bana
para sa “husband”; Kimod para sa bunsong anak; bayaw at hipag para sa “sister
in- law”

Pasakayod - ay ang pagbisita ng magulang ng lalake sa babaeng

mapapangasawa nito upang makilala.

Pamuku - magkikita ang pamilya ng magkabilang panig para pag-usapan

ang halaga ng dote.

Pagtawan - ang lalake ay maninilbihan na sa mga magulang ng babae.

Kasamongan - magpapasya na ang mga magulang tungkol sa kasal. Kung

payag na ang magkabilang panig, itatakda na ang araw ng kasal at
paghahandaan ito.

• Bugtong - “Atukon” kung tawagin ng mga Manobo.

Halimbawa ng mga bugtong ng mga Manobo (Atukon):

1. Linero man guntaha heya ne, nelingut te ligewana. (Sikan)

(Salin): Isang lawa napapaligiran ng fishing poles. (Mata)

2. Buntud man guntaan heya ne enum Ed-ahaah nu ne egkiramkiram da ne

enum egkewaan nu ne egkekawe mo. (Izung)
(Salin): Isang bundok na halos di makita, ngunit abot ito ng mga
kamay.(Ilong)

133
Halimbawa ng mga bugtong ng mga Mandaya:

1. Tuong san tutukanon ko: Tagbi na dadalaga-ay Matigam mana- I sang

kasigulman. (Ligwan)
(Salin): Hulaan mo ito: Maliit pang bata nananahi na sa dilim.
(Pukyutan/Honey Bee)

2. Yakatalipag yang mangod Wa yang magulang. (Pana)

(Salin): Ang mga bata ay nakalilipad nagbubuntong hininga na lang ang
matanda. (Pana)

• Salawikain

Halimbawa ng mga salawikain ng mga Manobo:

1. Bisan bato nu bantilis Mai duon panahon nu ug kahilis kahapon.

(Salin): Ang bato kahit gaano katigas matitibag kapag nababad sa tubig.

2. Amuy man tu karabaw Na upat tu kubong dip aka hidjas.

(Salin): Kung ang kalabaw na apat ang paa ay nagkakamali, tao pa kaya.

Halimbawa ng mga salawikain ng mga Mandaya:

1. Yang ataog aw madudog Dida mamauli.

(Salin): Ang itlog kapag nabasag na di na maaaring maibalik ppa

2. Kallandong pa ng syumbang Kabilae pa ng similar.

(Salin): Walang maitatago sa ilalim ng sikat ng araw.

Epiko (Bagobo)

Tuwaang - epiko ng mga Bagobo, ito ay isang mahabang tula na

nagsalaysay ng mga kabayanihan ni Tuwaang.

134
 Tuwaang

Si Tuwaang ay siyang puno ng Kuaman. Balita siya sa katapangan, lakas

at kakisigan. Isang Araw tumanggap si Tuwaang ng balita na may isang dilag na
nagmula sa kalangitan ng Buhong na nakarating sa kaharian ni Batooy upang
humingi ng tulong. Tinawagan ni Batooy si Tuwaang. Nagpaalam si Tuwaang sa
kapatid niyang babae na kinagigiliwan iyong tawaging Bai, ibig niyang tulungan
ang nasabing dalaga. Ayaw mang pumayag ni Bai sapagkat ang gagawin ni
Tuwaang ay lubhang mapanganib, hindi rin napigil si Tuwaang sa gagawin niyang
pagsaklolo. Sumakay si Tuwaang sa kidlat. Ang karaniwan niyang sasakyan ay
hangin. Ngunit sa pagkakataong ito'y himingi siya ng pasintabi sa hangin sa hindi
ito ang gamiting sasakyan sapagkat siya'y nagmamadali. Dumaan muna si
Tuwaang sa lupain ng Binata ng Pangavukad. Dinulutan si Tuwaang ng itso (ikmo
at bunga). Ang pagdudulot ng itso sa panauhin ay kaugalian nga mga Muslim.
Pumunta si Tuwaang at ang Binata ng Pangavukad sa lupain ni Batooy. Pagdating
nila roon, dahil sa kagandahang lalaki ni Tuwaang aya halos hinimatay ang mga
tao sa laki ng paghanga sa binata ng Kuaman. Pumanhik si Tuwaang at sa laki ng
pagod dahil sa paglalakbay ay nakatulog siya sa pagkakaupo sa tabi ng dalagang
may lambong ng kadiliman ang dalaga ng Buhong. Nang magising si Tuwaang,
dinulutan ang dalawang itso at sila'y ngumanga. Mula pa ng dumating sa lupain ni
Batooy ay walang nais kausapin ang dalagang may lambong ng kadiliman.
Hinintay niya si Tuwaang upangdito sabihin ang kanyang malaking suliranin.
Nagkagusto ang binata ng Pangumanon sa dalaga. Malaki naman ang pag-ayaw
ng dalaga, subalit nais kunin ng Binata ng Pangumanon ang dalaga sa dahas.
Kaya napilitan siyang humingi ng saklolo kay Tuwaang at kay Batooy.

Hindi pa gaanong natatagalan ang pag-uusap ni Tuwaang at ng dalaga ng

Buhong ay dumating naman ang Binata ng Panumanon. Walang taros na
pinagtataga ng Binata ng Pangumanon ang tauhan ni Batooy. Para lamang
tumatabas ng puno sa isang tubuhan at sa ilang saglit nakabulagta nang lahat ang
mga kawal ata tauhan ni Batooy. Nanaog si Tuwaang at nagharap ang dalawang
malakas at makapangyarihang lalaki. Ginamit ni Tuwaang ang kanyang kampilan.

135
Sa lakas ng pagtatagaan aya naputol ito. Itinapon ni Tuwaang ang puluhan nito at
kaagad na tumulong ang punong malivutu. Gayon din ang nangyari sa binata ng
Pangumanon. Ginamit naman ni Tuwaang ang iba pang sandata niyang palihuma,
gayon din ang balaraw hanggang nabali rin sa puluhan ang mga itao. At sabay na
nagtapon ng baling puluhan ang dalawa at ito'y naging punong maunlapay. Nang
magkaubusan na sila ng mga armas, sinunggaban ng Binata ng Pangumanon si
Tuwaang at ibig durugin sa kanyang binti. Hindi nasaktan s i Tuwaang.
Sinunggaban naman ni Tuwaang ang Binata ng Pangumanon at tinangkang
ihampas sa malaking bato. Nang sasayad na ang katawan, ang bato ay naging
alabok. Tinawagan ng Binata ng Pangumanon ang kanyang patung. Ito'y isang
dangkal na bakal na ipinulupot kay Tuwaang. Ang patung ay bumuga ng apoy.
Inunat ni Tuwaang ang kamay at namatay ang apoy. Tinawagan naman ni
Tuwaang ang kanyang patung at nagliyab ang Binata ng Pangumanon at namatay.
Ngumaga si Tuwaang at ibinuga ang tabug ng nganga sa tauhan ni Batooy at sila'y
nabuhay na lahat. Iniuwi ni Tuwaang ang dalaga sa Kuaman. Pagdating nila sa
Kuaman ay may ligalig na nagaganap. Pagkatapos na magapi ni Tuwaang ang
kalaban, minabuti niyang doon na sila sa bayan ng Katu-san, ang lupaing walang
kamatayan.

Bulong

Ginagamit ng mga Bagobo ng Mindanao kung napagnanakawan sila ng bigas.

Halimbawa:

“Kung ang aking bigas ay ninakaw ng sinuman

Sumpain siya at paluwain ang kanyang mga mata

Pamagain ang kanyang buong katawan

Hanggang siya’y mawalan ng hininga”

136
Kwentong Bayan at Maikling Kwento

• The Lost Children

• Bakiwos and the Woman Who Had Warts
• Tinampikan (maikling kwento)

Maikling Kwento

Tinampikan

Masama ang panahon, bumabagyo noon at taggutom sa lupaing iyon. Kahit

nagging kaugalian na sa tribong iyon ang pagpayag sa mga bagong kasal na
mamalagi sa pamilya ng lalaki hanggang sa maisilang ang kanilang unang anak,
kaagad na hinimok ng mga magulang na sina Maison at Tinampikan na magsimula
sa buhay mag-asawa nang sila lamang dalawa ang magkasama sa isang kubo
pagkatapos na pagkatapos ng seremonya ng kanilang kasal.

Tatlong oras bago sila makalipat sa kanilang bagong tirahan ay

nagsimulang umulan. Ang bubungan ay tumulo, kung kaya’t umakyat si
Tinampikan sa tabiki upang tagpian ang tumutulong bahagi ng bubungan. Sa
ganitong kalagayan ay napagtanto niyang kailangan niya ang tulong ng kanyang
asawa.

“Buyag” ang tawag nito”. Ituro mo nga sa akin kung saang panig ng
bubungan ako kailangang magtapi upang hindi tayo mabasa kapag umulang muli”.
Sumang-ayon ang asawang babae ngunit nagpatuloy siya sa paghahanap ng
pagkain sa kusina. Nakaikta siya ng hinog na saging at nilaga iyon.

Nagpatuloy sa pagtagpi ang lalaki sa bubungan habang maya’t maya ay

itinanong sa asawang babae kung mayroon pang dapat tagpian. Ang babae
naman ay patuloy sa pagsagot na marami pa dahil nais niyang maluto ang saging
bago bumaba ang kanyang asawa mula sa bubungan. Natatakot ang babae na

137
kung bumaba ang lalaki ay makihati pa ito sa nilagang saging na nais niyang
masolo.

Pagkakitang ang saging ay pwede ng kainin, binalatan niya ito kaagad at

sinimulang kainin kahit mainit pa.

Ngunit may nangyaring aksidente. Ang mainit na saging ay bumara sa

kanyang lalamunan at nahirapan siyang huminga. Siya ay gumapang patungo sa
buho ng kawayang lalagyan ng tubig upang uminom at mawala ang bara sa
kanyang lalamunan ngunit ang lalagyan ay wala ng tubig.

Sa kabilang dako, ang lalaki naman ay nasa itaas pa ng bubungan at

nagsimulang magtaka bakit tila hindi sumasagot ang kanyang asawang nakahiga
sa tapat ng buho na ang mukha ay nakalapat sa harap ng sahig. Hinawakan ng
lalaki ang babae sa magkabilang balikat, itinihaya at tinanong kung ano ang
nangyari. Hindi na makasagot ang babae dahil ito’t namatay na.

Napako ang kanyang paningin sa lalagyan ng tubig, nakita niya ang

natuyong mantsa na katulad ng hugis ng saging. Kahit papaano ay nahiwatigan
ng lalaki kung ano ang nasa likod ng kalunus-lunos na pangyayari.

Mga Manunulat ng Rehiyon XI:

Jose L. Angliongto - Sumulat ng nobelang “The Sultanate” na handog niya

sa mga Young Overseas Chinese”. Siya ay mula sa Davao at naging
kolumnista ng Mindanao Times at naging tagapamahala ng Mindanao
Publishers, Inc. Naging pangulo rin siya ng Davao Jaycees at Continental
Containers Corporation. Naging miyembro rin siya ng AFP, Corps of
Engineers at may ranggong First Lieutenant.

Josephine Malay Dichoso - Nagmula sa Davao at nagtapos sa Ateneo de

Davao College. Nagging isa sa mga manunulat ng UP Summer Writers
Workshop noong 1974. Kilala rin siya sa larangan ng panitikan at
pagpipinta.

138
Aida L. Rivera - Karamihan sa kanyang mga akda ay nalathala sa “Lands
and Corals” sa lathalain; kung saan naging editor siya rito. Ang kanyang
maikling kwentong nalathala sa “Lands and Corals” ay pinamagatang
“Bridge of Tomorrow” noong 1948. Tinapos niya ang kanyang MA in English
and Literature sa University of Michigan kung saan nakamit niya ang
“Hollywood Award for Fiction noong 1954 sa kanyang sinulat na “Now and
at the Hour”.

Pepito Deiparine - Kilala siya sa palayaw na Peps, nagmula sa Davao.

Kilala siya bilang isang “bi-lingual fictionist”, makata at kolumnista.
Nailathala ang kanyang mga maikling kwento, tula at sanaysay sa mga
pambansang lathalain.

139
 PANITIKAN NG REHIYON XII

(GITNANG MINDANAO)

Mga lalawigang bumubuo: SOUTH COTABATO, COTABATO, SULTAN

KUDARAT, SARANGGANI, GENERAL SANTOS

Ang Gitnang Mindanao ang bumubuo sa rehiyon XII. Ang kabuuan nito ay
nasasakop sa Hilagang Cotabato, Saranggani, Timog Cotabato, General Santos
at Sultan Kudarat. Dahil sa malawak na lupain ng Gitnang Mindanao ang siyang
nagsusuplay ng bigas sa buong Mindanao. Ito ang tinaguriang “ Rice Bowl of
Mindanao”. Bukod sa bigas, nag-aani rin ang lugar na ito ng tubo at mais. May
mga lugar na nagtatanim ng goma, bulak, sorghum at mga prutas.

South Cotabato (Timog Cotabato)

• May 11 na bayan at 1 lungsod.

• Kinabibilangan ng Banga, Koronadal, Lake Sebu, Norala, Polomolok, Sto.
Niño, Surallah, T’boli, Tampakan, Tantangan, at Tupi.
• Kabisera: Koronadal
• Sagana ang lalawigang ito sa mga prutas tulad ng pinya, mangga,
mansanas at buko. Pangunahing produkto rin nila ang Tabako at Abaka.
• Mayaman sila sa produktong metal tulad ng ginto, pilak, tanso, yero at iba
pa.
• Pinagkukunan din ng kabuhayan ang pagbubuhangin, graba, bato, guano,
asin at apog.
• Ilan sa mga ipinagmamalaking tourist spot ng lalawigang ito ang Lake Sebu,
Mt. Matutum, Strawberry Guyabano Farm atbp.

140
Cotabato (Hilagang Cotabato)

• Tinaguriang ‘rice bowl’ o ‘kamalig palay sa mindanao’.

• Ang pangalang Cotabato ay nakuha sa salitang ‘kutawato’ na ang ibig
sabihin ay ‘kutang bato’ o ‘stone fortress of mindanao’.
• Tinawag din itong ‘melting pot’ dahil ang mga tao dito ay nagmula sa iba’t
ibang lugar.
• Kabisera: Kidapawan
• Ilan sa mga ipinagmamalaking tourist spot ng lalawigang ito ay ang ‘Rio
Grande de Mindanao’ at ‘Kutang Bato Cave'
• Karamihan sa mamamayan dito ay mga Katoliko at Islam.
• Ang mga naninirahan sa Kidapawan na syang kabisera ng Cotabato ay ang
kultong Manobo o tinatawag ding ‘Kulaman’.
• Kilala rin sila sa kanilang tradisyunal na pananamit– Pantalon na ang pang-
itaas ay dyaket na walang butones para sa mga lalaki at pulang blusa na
may manggas na itim at palda naman sa mga babae.
• Ang mga modernong disenyo ay para mga Datu o may kaya sa buhay.

Sultan Kudarat

• Ito ay ipinangalan mula kay Sultan Mohammed Dipatwan Qudarat na siyang

namuno sa lugar na ito mula 1,671 A.D
• Sakop ng lalawigang ito ang mga bayan ng Esperanza, Tacurong,
Columbio, Kalamsig, Isulan, Lambayong, Palimbang, Lebak, Lutayan,
Bagumbayan at Pres. Quirino.
• Kabisera: Isulan
• Kilala rin ang lalawigang ito sa paggawa ng ‘tuba’, isang inumin na galing
sa katas ng ‘coconut palm’ na kapag tumagal ay sumasarap at ginagawang
inumin ng mga matatanda.

141
Saranggani

• Sakop ng lalawigang ito ang mga bayan ng Glan, Kiamba, Maasim, Maitum,
Malapatan, Malungon at Alabel.
• Kabisera: Alabel
• Matatagpuan dito ang magagandang dalampasigan at pook pangisdaan.
• Nagdiriwang din sila ng kapistahan. Katangi tangi ang Lubi-Lubi Festival
gayundin ang pista ng Sta. Catalina de Alexandria ang kanilang patron.
• Sa panahon din ng mahal na araw mayroon din silang prusisyon aa Sta.
Entierro, Sugat sa pagkabanhaw at ang tinatawag nilang Lenten Trek to
Sumbang Point at Cave.
• Sa buwan ng Mayo, nagdaraos din sila ng Flores de Mayo at Santakrusan.

General Santos City

• Ang lungsod ng General Santos o Gensan ay nasa lalawigan ng Timog

Cotabato sa Pilipinas. Ito ay isang highly urbanized na lungsod.
• Kilala bilang ‘The Tuna Capital of the Philippines’.
• Pinakamalaking produsyer ng mais, niyog, kopra, pinya, asparagus, at
naglalabas din ito ng iba pang mataas na halaga ng mga pananim tulad ng
mga kakaibang prutas, gulay at mga bulaklak.
• Produsyer ng sashimi grade tuna.

Panitikan ng Rehiyon XII:

Dahil sa malakas na impluwensiya ng mga Arabe at ng kultura ng Timog

Silangang Asya, ang mga Muslim particular na ng mga Maranao ay may malaking
pag-ibig sa sining. Panitikang Sanskrito ang nagging sanligan ng panitikang
Maranao na siyang bumubuo ng pinakamalaking bahagi ng panulaang muslim-
Pilipino. Dalawa ang uri ng panulaan sa panitikang Muslim- ang pasalaysay at
liriko. Ang mga tulang pasalaysay ng mga Muslim ay kilala sa tawag na Darangan
na walang tiyak na may-akda ngunit pinaniniwalaang napakatanda na. Ang

142
darangan ay may dalawampu’t limang salaysay na epiko na nauukol sa isang
dakilang bayani na si Bantugan.

Ayon kay Dr. Frank C. Laubach, isang iskolar na nagsalin ng isa sa mga
salaysay sa Darangan, ang darangan ay may libu-libong taon nang katanda na
nauukol sa mala-Diyos na bayaning si Bantugan, ang kanyang pakikipagsapalaran
sa pag-ibig, ang mga di-kapani-paniwalang katangian ng kagitingan, ang kanyang
matatalinong aral at ang kamatayan niya sa kandungan ni Prinsesa Datimbang.

Sang-ayon sa isang datu na nagngangalang Gumbay Piang, ang Bantugan

ay may kapatid, ito ay ang “Daramok a babay” na nagsasaad ng tungkol sa
pakikipagsapalaran ng mga bayani ng Mindanao noong panahon ng mga
Amerikano. Ang Darangan na binubuo ng 25 salaysay ay may paunang salita
tungkol sa pinagmulan ni Bantugan at ang isa ay tungkol naman sa pagdating ng
Islam.

Iba pang epikong Muslim:

• Indarapatra at Sulayman

Indarapatra at Sulayman (Buod)

Noong araw ay may isang dakilang hari. Siya ay si Indarapatra, hari ng

Imperyo Mantapuli. Ang Mantapuli ay matatagpuan sa kanluran ng Mindanao,
doon sa ilayong lupain kung saan ang araw ay lumulubog. Si Indarapatra ay
nagmamay-ari isang mahiwagang singsing, isang mahiwagang kris, at isang
mahiwagang sibat. Iinagud aking sibat, magtungo ka sa silangan at lupigin ang
aking mga kaaway!" utos I hari. Pagkatapos magdasal, inihagis niya si Hinagud
nang malakas. Pagkatapos akarating ni Hinagud sa Bundok Matutun, bumalik ito
sa Mantapuli at nag-ulat sa myang panginoon. Aking panginoon, maawa kayo sa
mga taga-Maguindanao. Sila'y pinahihirapan at pinaglalamon ng mga halimaw.

143
Sinira ng mga halimaw ang kanilang mga pananim at ang kanilang mga
kabahayan. Binabalot ng mga kalansay ang kalupaan!" ulat ni Hinagud. Nagalit si
Indarapatra sa narinig. "Sino ang mga halimaw na iyon? Sino ang mga valang-
awang pumapatay sa walang kalaban-labang mga taga-Maguindanao?" galit w
tanong ni Indarapatra. "Una'y si Kuritang maraming paa at ganid na hayop
sapagkat ang pagkaing laan sa limang tao'y kanyang nauubos," sagot ni Hinagud.
"Ikalawa'y si Tarabusao. Isa siyang halimaw na mukhang taong nakatatakot
pagmasdan. Ang sinumang taong kanyang mahuli'y agad niyang kinakain. Ikatlo'y
si Pah, isang ibong malaki. Ang bundok ng Bita ay napadidilim niya sa laki ng
kanyang mga pakpak. Ang lahat ng tao'y sa kweba na nananahan upang
makaligtas sa salot na itong may matang malinaw at kukor matalas. Ikaapat ay isa
pang ibong may pitong ulo, si Balbal. Walang makaligtas sa bagsik ng kanyang
matalas na mata pagkat maaari niyang matanaw ang lahat ng too sunud-sunod na
paliwanag ng sibat. Nang marinig ito ni Indarapatra, nagdasal siya at inutusan ang
kapatid na Sulayman, ang pinakadakilang mandirigma ng kaharian, "Mahal kong
kapatid, huma> ka at tulungan ang mga taga-Maguindanao. Ito ang aking
mahiwagang singsing at Juru Pakal, ang aking mahiwagang kris. Makatutulong
ang mga ito sa iyong pakikidigmc Kumuha si Indarapatra ng isang batang halaman
at ipinakiskis niya ang singsing na ibinigay kay Sulayman sa halaman at kanyang
sinabi, "Ang halamang ito ay mananatilir buhay habang ika'y buhay at mamamatay
kung ika'y mamatay."

At umalis si Sulayman sakay ng kanyang vinta. Lumipad ang vinta

pasilangan c lumapag sa ka-Maguindanaoan. Biglang dumating si Kurita. Biglang
tumalon si Jur Pakal, ang mahiwagang kris, at kusang sinaksak si Kurita. Taas-
baba. Taas-baba Juru Pakal hanggang namatay si Kurita. Sa pakikidigma ni
Sulayman, nawala niya ar kanyang singsing.

Pagkatapos ay kinalaban ni Sulayman si Tarabusao. "Lisanin mo ang lugar

na ito... kung hindi, mamamatay ka!" utos ni Sulayman. "Lisanin ang lugar na ito!

144
Nagkasala ang mga taong ito at dapat magbayad!" sage ni Tarabusao. "Nandito
ako upang alisin ang lagim mo rito sa Maguindanao…ang aking Diyos ay mabait
sa mga nagdurusa at pinahihirapan ang mga demonyo," sabi ni Sulayman.

"Matalo man ako, mamamatay akong martir!" sagot ni Tarabusao. Naglaban si at

duguan si Tarabusao. "Binabati kita sa iyong kagalingan, sa iyong kapangyarihai
Paalam," huling sambit ni Tarabusao at tuluyan na siyang namatay.

Naglakad si Sulayman sa kabilang bundok upang sagupain si Pah. Ang Bundok

Bita ay balot ng mga kalansay at ng mga naaagnas na bangkay. Biglang dumating
si Pah. Inilabas ni Sulayman si Juru Pakal at pinunit nito ang isang pakpak ni Pal.
Namatay si Pah ngunit nahulog ang pakpak nito kay Sulayman. Namatay si
Sulayman sa Mantapuli, namatay ang tanim na halaman ni Indarapatra. Agad
siyang nagtung sa Maguindanao at hinanap ang kapatid. Nakita niya ito at siya'y
nagmakaawa s Diyos na buhay in muli ang kapatid. Tumangis siya nang tumangis
at nagdasal kay Allah. Biglang may bumulwak na tubig sa tabi ng bangkay ni
Sulayman. Ipinainom ito ni Indarapatra kay Sulayman na biglang nagising. "Huwag
kang umiyak, aking kapatid napatulog lamang ako nang mahimbing," sabi ni
Sulayman. Nagdasal sina Indarapatra at Sulayman upang magpasalamat sa
Diyos. "Umuwi ka na, aking kapatid. Ako na ar tatapos kay Balbal, ang huling
halimaw," utos ni Indarapatra. Umuwi si Sulayman c nagtungo si Indarapatra sa
Bundok Suryan at doon nakipaglaban kay Balbal. Isa-isang pinutol ni Indarapatra
ang mga ulo ni Balbal hanggang isa na laman ang natira. Matapos ito, lumisan si
Balbal na umiiyak. Inakala ni Indarapatra na namatay na si Balbal habang ito'y
tumatakas. Ngunit ayon sa mga tao ngayon na buhay pa si Balbal... patuloy na
lumilipad at humihiyaw tuwing gabi.

Pagkatapos ng labanan, naglakad si Indarapatra at tinawag ang mga taong

nagtago sa kuweba ngunit walang sumagot. Naglakad siya nang naglakad

145
hanggang siya'y nagutom at napagod. Gusto na niyang kumain kaya pumulot siya
ng isda sa ilog at nagsaing. Kakaiba ang pagsaing ni Indarapatra. Inipit niya ang
palayok sa kanyang mga hita at umupo siya sa apoy upang mainitan ang palayok.
Nakita ito ng isang matandang babae. Namangha ang matandang babae sa taglay
na kagalingan ni Indarapatra. Sinabihan ng matanda na maghintay si Indarapatra
sa kinalalagyan sapagkat dumaraan doon ang prinsesa, ang anak ng raha. Umalis
ang matandang babae dala ang sinaing ni Indarapatra.

Pagkalipas ng ilang sandali ay dumaan nga ang prinsesa at nakuha ni Indarapatra

mga tiwala nito. Itinuro ng prinsesa kung saan nakatago ang ama niya at ang
nalalabi sc kaharian nifa. Nang magkita si Indarapatra at ang raha, inialay ng raha
ang innyang pag-aari kay Indarapatra. Ngunit tinanggihan ito ni Indarapatra
bagkus kanyang hiniling ang kamay ng prinsesa.

Nanatili si Indarapatra nang maikling panahon sa Maguindanao. Tinuruan niya kg

mga too kung paano gumawa ng sandata. Tinuruan niya rin sila kung paano
maghabi, magsaka, at mangisda. Pagkalipas ng ilang panahon pa, nagpaalam na
si Indarapatra. tapos na ang aking pakay rito sa Maguindanao. Ako ay lilisan na.
Aking asawa, manganak ka ng dalawa, isang babae at isang lalaki. Sila ang
mamumuno rito sa inyong kaharian pagdating ng araw. At kayong mga taga-
Maguindanao, sundin ninyo ang aking mga kodigo, batas, at kapangyarihan.
Gawin ang aking mga utos hanggang may isang mas dakilang haring dumating at
mamuno sa inyo," paalam ni Indarapatra. Habang kumakain, nakita ni Indarapatra
ang kanyang mahiwagang singsing na naiwala ni Sulayman sa isdang ulam.
Pagkatapos nito ay bumalik na siya sa kanyang kaharian sa Mantapuli.

• Bidasari (Hiram sa Malay)

146
Mga Kwentong Bayan/Alamat

• Si Pilandok at ang Batingaw (Maranao) - ang kwentong ito ay tungkol kay

Pilandok na masipag at maalalahanin para sa pamilya. May ugaling
mapanlinlang subalit matalino.
• Ang Lalaking may Tatlong maybahay (Maranao)
• Si Baladek (Maguindanao)
• Ang Pilosopo (Maguindanao)
• Alamat ng Nusa
• Ang Lumikha
• Ang unang likha
• Ang unang tao

Quiza o Kwento tungkol sa Kalikasan

Ang quiza ay matatagpuan sa mga lumang aklat na nalimbag sa wikang

Arabe. Nagmula ito sa Mecca at iba pang teritoryo ng mga Muslim. Ginagamit ito
ng mjpa Ustadz (gurong Muslim) upang turuan ang mga bata tungkol sa Islam.

Halimbawa: Ang Kwento ng Bibe

Tulang Liriko ng mga Muslim

Panambitan - inaawit upang ipakilala ang pagdadalamhati, pagtangis at

pagpapahayag ng pagluluksa kung namatayan. Kilala ito sa tawag na Tabe
Nona.

Ida-Ida a Wata - mga awiting pambata na may tiyak na kahalagahan sa

panitikang Maranao. Ito’y maikli at inaawit ng mga bata nang sabay-sabay.

Kapangendas - isa pang awiting pambata sa panghuhuli ng ibon. Inaawit

ito ng mga bata habang nasa likod ng kalabaw.

Tubad-tubad - tawag sa maiikling tula ng mga Maranao.

147
• Bugtong - “Antoka” kung tawagin ng mga taga-Rehiyon XII/Maranao.

Halimbawa ng bugtong ng mga taga-Rehiyon XII/Maranao (Antoka):

1. Ilulubong damatay A bangkal baraniawa. (Daga)

(Salin): Inilibing ngunit buhay Ang buhay na katawan. (Daga)

2. Litag sa rorog a ig A parongan I kawkas. (Pilik-mata)

(Salin): Bitag sa tabi ng lawa Sabay na bumubukal. (Pilik-mata)

• Salawikain/Kawikaan - “Panaroroon” kung tawagin ng mga taga-Rehiyon

XII/Maranao.

Halimbawa ng salawikain ng mga taga-Rehiyon XII/Maranao (Panaroroon):

1. Badum mala so daloc A pukulilid sa lapad Na da-akapadal iyan.

(Salin): Malaki ang kamote Na gumugulong sa pinggan Ngunit tiyak walang
lasa.

2. Ogopingka a ginawangka Ka inigopangka nu Allahu taalah.

(Salin): Tulungan mo ang iyong sarili At si Allah ang tututlong sa iyo.

• Palaisipan - “Limpangan” kung tawagin ng mga taga-Rehiyon XII/Maranao.

Halimbawa:

May isang puno na punung-puno ng bunga.Walang nakakukuha ng bunga nito

sapagkat binabantayan ng matalino at mabagsik na unggoy. Paano ka
makakakuha ng bunga ng bayabas?

148
Katutubong Sayaw

Sewa-Sewai - tawag sa dula ng maranao

Pakaradiyan - tawag sa sayaw ng bayan. Ito ay dahil sa impluwensiya ng

mga Hindu, Indones at mga Intsik. Mayroon itong pagkamahiwaga at may
mabagal na kilos at magagarang kasuotan.

Gong at Kulintang - panaliw nila sa pag-imbay

Sagayon -sayaw pandigma

Tahing Baile - sayaw panseremonya

Singkil - halos magkatulad sa tinikling ngunit mas masalimuot ito dahil sa

halip na dalawang kawayan ay apat na kawayan ang ginagamit.

Koprang Kamanis - sayaw na panghukuman na ginagamitan ng bandana.

Mga Pagdiriwang

• T’nalak Festival (South Cotabato) - nakuha ang pangalan nito mula sa

t’nalak, isang makulay na telang abaca na nilikha at hinabi ng mga
kababaihan ng tribong T'boli ng South Cotabato. Ipinagdidiriwang ito tuwing
buwan ng Hulyo. Ang disenyo ng tela ay natatangi at ‘pinangarap’ ng taong
lumikha nito. Kaya naman ang lalawigang ito ay kinikilala bilang ‘Land of
the Dreamweavers’. Ang tela ng t’nalak ay nagsisilbing icon ng festival dahil
ito ay sumusimbolo sa paghahalo ng kultura, lakas at pagkakaisa ng iba’t
ibang pangkat etniko na naninirahan sa lalawigan. Gunigunita rin nila ang
mga gawa ng Lang Dulay, isang prinsesa ng T’boli mula sa Lake Sebu na
pinakamagaling na manghahabi noong panahon niya. Ginawaran din siya
ng ‘Gawad sa manlilikha ng Bayan’ o ‘National Living Treasure Award’
noong 1998. Karaniwang ginaganap ang Grand Parade sa unang araw ng
isang linggong pagdiriwang kung saan ipinapakita nila ang mga kultura ng

149
 pamayanan ang mga tribo at katutubo mula sa South Cotabato kabilang
ang B’laan at T’boli.
• Hinugyaw Festival (Koronadal) - ang salitang hinugtaw ay nagmula sa
salitang ‘hugway’ na ang ibig sabihin ay ‘merry-making’.Ang Hinugyaw
Festival ay taunang pagdiriwang ng pagkatagag at pagdiriwang ng kultura
sa lungsod Koronadal tuwing Enero 10. Tinatawag din itong ‘Araw ng
Koronadal’.
• Shariff Kabunsuan Festival (Cotabato) - Ipinagdiriwang ito tuwing
Disyembre 15-19 bilang parangal kay Shariff Mohammad Kabunsuan,
isang misyonaryong Arabo mula Johore na nagtanim ng binhi ng Islam sa
Central Mindanao. Sa kaganapang ito, ang ilang pagtatanghal ay
ginaganap tulad ng pagsasayaw. Marami ring mga aktibidad tulad ng sports
contest. Tampok sa festival na ito ang mga Dance Parade, Banca Race, at
re-enactment ng pagdating ni Shariff Kabunsuan.
• Timpupo Festival (Kidapawan) - sa loob ng 17 na bayan sa lungsod na
nagtatanim ng mangosteen, durian, rambutan at lansones, ang Kidapawan
City ay kinikilala bilang ‘Lungsod ng mga Prutas’ at taunang
ipinagdidiriwang ang Timpupo Festival tuwing buwan ng Agosto. Ang
pagdiriwang ay nagsisimula sa ‘Fruit Float Parade’ isa sa pinakaaabangang
bahagi ng pagdiriwang. Libu-libong tao ang dumadalo sa ipinagmamalaking
kabisera ng Cotabato upang saksihan at makibahagi sa pagdiriwang ng
masaganang pag-aani ng mga prutas sa lungsod. Itinatampok ng Timpupo
Festival ang ‘Fruit Galore’ nito kung saan ang mga dadalo ay bibigyan ng
pagkakataon na kainin ang lahat ng prutas na maaari nilang ubusin. Mga
prutas tulad ng durian, lansones, mangosteen, saging at rambutan ang
inihahain sa event.
• Kalimudan Festival (Sultan Kudarat) - ang pangalan ng Kalimudan
Festival ay nagmula sa salitang ‘kalimudan’ isang salita sa wikang
Maguindanaon na ang ibig sabihin ay ‘pagsasama-sama o pagtitipon’. Ang
Kalimudan Festival ay isa sa pinakamalaking selebrasyon sa rehiyon. Ito ay
taunang pagtitipon ng mga ibat’ ibang grupo ng tribo sa lalawigan ng Sultan

150
 Kudarat at isang pagdiriwang para sa masaganang ani na nagpapakita ng
yaman ng kultura ng mga tao. Ang pagdiriwang ay kasabay sa anibersaryo
ng pagkatatag ng lalawigan ng Sultan Kudarat. Kasama sa mga aktibidad
sa Kalimudan Festival ang trade fairs, pageantry, talent showcase, sports
contest, street dancing parade atbp. Ang mahalagang ganapan ay
ginaganap tuwing Nobyembre 22, ang araw na nakatuon sa pag-alala sa
simula ng Sultan Kudarat bilang isang malayang lalawigan. Sa araw na iyon
maraming engrandeng kaganapan ang isinasagawa tulad ng street dancing
na tinatawag ding ‘sayawan sa kalye’, grand battle of festival na tinatawag
na ‘kambeli’ na isang showdown ng mga contingents na nagmula sa
ibat’ibang lokalidad ng probinsya.
• Saranggani Bay Festival - itinuturing na pinakamalaking beach party sa
bansa. Libu-libong mga turista– mga lokal at dayuhan ang dumadagsan sa
Gumasa Beache sa Glan para tangkilin ang mga outdoor sports activities
katulad ng boat race, skimboarding, beach football at volleyball, frisbee,
sepak takraw, beach fair, sand sculpture competition, Bay Bodies Bikini
Open at Summer Night Beach party. Highlight ng SarBay ang sundown to
sun open concert sa tabi ng bay kasama ang mga nangungunahang banda
at celebrities ng bansa.
• Kalilangan Festival (General Santos City) - taunang pagdiriwang ng
Kalilangan Festival ay ginugunit ang pagkatatag ng lungsod at nagtatampok
ng mga kultural na palabas, street dancing, isang agri-industrial fair,
ibat’ibang kumpetisyon at pageantry.
• Tuna Festival (General Santos City) - ang Tuna Festival ay karaniwang
binubuksan ng makulay na Tuna Float Parade at Parada sa Dagat.
Sumasayaw ang mga tao na may buhay at makulay na musika. Pagkatapos
tangkilin ang kasiya-siyang sayaw sa kalye, ang Sugbahan sa Dalan ay
ginagawa sa isang mahabang linya ng inihaw na tuna sa kalye. Ang linyang
ito ng inihaw na tuna ay kaakit-akit at libre para sa lahat na gustong kumain.

151
Paniniwala tungkol sa Araw at Buwan

Naniniwala sa isang nag-aapoy na lalaki na nakasakay sa karosa at

tinutulak ng mga anghel. Siya ang nagbibigay liwanag sa mundo. Napagod ang
mga anghel sa katutulak kaya tayo nakararanas ng tag-araw o tag-init. Ang buwan
ay isang babae na itinutulak ng lalaki (araw) . Buong-buong lulunukin ng leon ang
buwan pati ang mga anghel. Ito ang dahilan ng eclipse.

Paniniwala sa Mundo

Ang mundo ay parang kutson na patung-patong. Sa unang patong ay ating

pinaninirahan. Ang ikalawang patong ay pinaninirahan ng mga karibangs o
duwende. Ikapitong patong ng langit na tinitirhan ng mga anghel na gumagabay
sa atin. Nakararanas tayo ng mga lindol dahil sa mga malalaking hayop na
gumagalaw.

Paniniwala tungkol sa Impyerno at Langit

Ang impyerno ay napakalalim na lugar. Napakarumi at napakadilim. Dito

napupunta ang masasama at makasalanan. Sa tiyan ng halimaw na si Sakar
napupunta ang mga batang makasalanan.

Ang langit ay tirahan ng mga santo at mabubuting tao at may takot sa Diyos.
Walang problema, malulusog at masarap ang buhay ng mga tao dito.

Mga Manunulat ng Rehiyon XII:

Eulogio M. Dua - manunulat ng sanaysay

Jaime An Lim - isang makata, mananaysay at kwentista

Christine Godinez-Ortega - isang kwentista at makata

152
 PANITIKAN NG REHIYON XIII

(CARAGA REGION)

Mga lalawigang bumubuo: AGUSAN DEL NORTE, AGUSAN DEL SUR,

SURIGAO DEL NORTE, SURIGAO DEL SUR, DINAGAT ISLANDS

Ang CARAGA ay naging pinakabagong administratibong rehiyon ng

Pilipinas sa bisa ng Republic Act No. 7901 noong Pebrero 23,1995 na
inaprubahan ni Pangulong Fidel V. Ramos. Ang rehiyon ng caraga ay tinanghal
bilang “The Sunrise Capital of the Philippines”, matatagpuan sa hilagang-silangan
ng Mindanao at ito ay may mga bundok, isla, marshlands, at katutubong
pamayanan. Binubuo ng limang lalawigan ang rehiyon ng Caraga, ito ay ang
Agusan del norte, Agusan del sur, Surigao del norte, Surigao del sur, at Dinagat
Islands.
Ito ang may kabuuang sukat na humigit kumulang sa 18,847.0 kilometrong
parisukat at may populasyong humigit kumulang sa 1,940,687.
Nabuo ang pangalan ng Caraga mula sa salitang bisaya na “Kalagan”
(kalag at an). Ang kalag ay nangangahulugang “kaluluwa” o “tao” at ang an ay
nangangahulugang “lupain”.Tinawag ng mga unang tagapag-tala na “region de
gente animosa” o “Lupa ng Matatapang at Walang Takot”.
Mga Pangunahing Industriya ng rehiyon ang pagtotroso, pagmimina at aqua-
culture at ang mga pangunahing ani ay palay, niyog, mais, saging at mga
halamang ugat o rooroot-crops.

Agusan

Ang Agusan ay matatagpuan sa hIlagang-silangang bahagi ng Mindanao.

Ang salitang Agusan ay nagmula raw sa ssalitang 'Agus' na ang ibig sabihin ay
daloy ng tubig. Sa Agusan matatagpuan ang itinuturing na pangatlo sa
pinakamalalaking ilog sa bansa, ang Agusan River na may habang 259 km. Ang

153
Agusan River ay nakatutulong ng malaki sa kalagayang pangkabuhayan sa
hilagang Mindanao, sapagkat ito ay nagiging daan ng transportasyon mula sa mga
kanognog na mga lugar. Pangigisda ang isa sa mga ikinabubuhay ng mga tao rito.
Ang Agusan ay naging bahagi ng matandang lalawingan ng Surigao na dati ay
tinatawag na Butuan. Noong 1914 ang Butuan ay inihiwalay sa Surigao at ito ay
pinangalanganang Agusan. Noong 1970, ito ay hinati sa dalawa, Agusan Del Norte
at Agusan del Sur. Ang mga tiyak na produkto ng lugar ay saging, abaka, goma,
niyog at mga gulay.

Ang mga mamamayan ng lugar na ito ay binubuo ng mga Kristiyano at

Muslim. Siyamnapong Bahagdan (90%) ang mga Kristiyano at ang mga Muslim
ay anim na bahagdan (6%) at ang iba pang mga mamayan ay protestante.

May kaunlaran na rin ang Agusan sapagkat, hindi na problema ang

transportasyon. Nakapaglalakbay na ang mga tao sa pamamagitan ng mga
sasakyang panglupa, pandagat at panghimpapawid. May mga telepono nang
nagagamit sa komunikasyon, may estasyon na ng radyo na may telegrapo.

Hindi na rin nagiging problema ang suplay ng kuryente sa lugar na ito dahil
sa maraming anyong tubig ang lugar. Nasusuplayan ng koryente ang buong
rehiyon sa tulong ng National Power Corporation.

Bagamat ang Agusan del Norte ay nagkaharap sa dagat ng Mindanao ito

ay protektado sa bagyo dahil sa Diwata Mountain Range na siyang pumapagitan
sa Agusan Del Norte at Agusan del Sur.

Agusan Del Norte

Ang Agusan del norte ay kapatagan na napaliligiran ng bundok. Ang

pinakamataas na bundok ay ang Mount Milong-milong na may taas na 2,012
metro. Ito ay may sampung bayan at isang lungsod, ang Butuan City ang
pinakakabisera ng lalawigan.

154
 Ang mga maipagmamalaking lugar at tanawin sa Agusan del Norte ay ang
mga sumusunod:

Lake Mainit Shoreline Area - matatagpuan sa Jabonga, 63km ang layo

sa siyudad. Magandang lugar para sa bathing, pamamangka at
pangingisda.

Mt. Hilay-hilay - matatagpuan sa Remedios T. Romualdes. May taas na

2,012 above sea level at kilalang pinakamataas na bundok sa Agusan Del
Norte. Malaking pagsubok para sa mga mountain climbers na nadiskubre
ang mga hindi pa napupuntahang lugar sa kagubatan, talon, lawa. Mayamn
ito sa flora at fauna.

Mt. Minaosog - matatagpuan sa La Fraternidad, Tubay na 39 kms ang layo

sa syudad. Katatagpuan ng magagandang talon at hot springs.

Mapaso Hot Springs - matatagpuan sa Mapaso Santiago, 40 kms ang layo

sa syudad. Isang uri ng geothermal spring.

Aciga River- Santiago, 40 kms ng layo sa syudad. Ang ganda ng

lumalagaslas na tubig ang matatanaw mula sa ibabaw ng tulay ng Aciga.

Century Old Bitaug Tree - matatagpuan sa Caloc-an, Magallenes, 27 kms

ang layo sa syudad. Tinatayang 150 taon nang nabubuhay.
Pinamumugaran ng mga alitaptap at nagsisilbing kanlungan ng mga
magsasaka tuwing gabi.

Mounts Mabalo and Mayapay - paboritong akyatin ng mga mountain

climbers.

Agusan River - ang pinakamahabang ilog saButuan City at

nagpapakilalala sa syudad bilang “The timber city of the south”

155
Agusan Del Sur

Ang Agusan del Sur ay binubuo ng labing-apat na munisipalidad ma may

311 baranggay. Ang mga baying nasa tabi ng Agusan River ay tinatawag na “river
towns” tulad ng Sta. Josefa, Veruela, Loreta, La Paz, Talacogon at Ezperanza.

Ang mga bayan naman ng Sibagat, Bayugan, Prosperidad, San Luis at iba
pa ay tinatawag namang “highway towns”.

Ang kabisera ng Agusan del Sur ay Prosperidad. Ang pangunahing

produkto ng lugar ay mais at palay. Bus at dyip ang paraan ng transportasyon
samantalang telepono naman nang paraan ng komunikasyon.

Paghahayupan at pagtatanim ng karaniwang ikinabubuhay ng mga tao sa

lugar na ito. Dito nangagaling ang pinakamalaking suplay ng plywood. Ang mga
prutas na inaaani dito ay pinya, tsiko, saging, mangga, at durian.

Iba-iba ang mga wika ang ginagamit ng mga tao rito. Sa bayugan, may
nagsasalita ng Bicolano, Cebuano, Cuguco, Ilocano, Maranao, Tagalog, Subanon,
at Hiligayon; sa Banawan, ang mga wikang ginagamit ay Cebuano, Ilocano,
Manobo, tagalong, Lineyte-Samaranon at Hiligaynon; sa Rosario, Cebuano,
Hiligaynon, Manobo, Tagalog, Panganise, at Bikolano ang sinasalita. Sa Loreto
naman ay ginagamit ang wikang Chavacano, Davaoeno, Iabanag, Manobo,
Masbate, at Bikolano.

Surigao Del Norte

Ang Surigao Del Norte ay binubuo ng isang lungsod at dalawampu’t anim

na munisipalidad at may 410 baranggay. Ang lungsod na Surigao ay nagsisilbing
kabisera nito. Ang lalawigang ito ay may kabuuang sukat na humigit kumulang sa
2, 739 kilometrong parisukat na katumbas ng 9.7% na kabuuang sukat ng Rehiyon
XIII. Ito ay may populasyong 471, 263.

Pangingisda at pagtatanim ang pangunahing ikinabubuhay ng mga tao rito.

Batay sa ulat ito ay may pinakamalaking prodyus ng nikel sa buong bansa. Ang

156
mga uri ng yamang-minral ng Surigao Del Norte ay ginto, pilak, cobalt, chromite,
semento, silica, buhangin, uling, limestone at graba.

Ang mga wikang ginagamit sa iba’t ibang bayan ng Surigao Del Norte ay
ang sumusunod:

Alegria - Bicol, Cebuano, Lineyte- Samarnon

Basilica - Bicol, Cebuano, Hiligaynon, Masbateno, Romblon, at Tagalog

Dapa - Tagalog, Cebuano, Tinggian o Itneg

Cagdianao - Bicol, Cebuano, Hiligaynon

Del Carmen - Tagbanua, Tagalog

Sison - Cebuano, Hiligaynon

Tagana-An - Cebuano, Ivatan, Lineyte- Samarnon

Pilar - Cebuano, Lineyte- Samarnon, Kastila

San Isidro - Cebuano, Molbog, Lineyte- Samarnon

Sta. Monica - Bicol, Cebuano, Lineyte- Samarnon, Tagalog

Socorro - Cagayan, Cebuano, Tagalog

Tabajon - Cebuano

Tubod - Cebuano, Tagalog

Dinagat - Cebuano, Chavacano, Davaoeno, Hiligaynon, Maranao,

Kapampangan, Tagalog

San Benito - Aklanon

Surigao City - Aguyano, Batae, Banuanon, Cebuano, Chinses, Ilocano,

Ingles, Maranao, Tagalog

Mainit - Bicol, Cebuano, Hiuligaynon, Ibanag, Ivatan, Tagalog

157
Balita sa Surigao Del Norte sa pagdiriwang na tinatawag nilang Bonok-bonok
Festival. Sa pagdiriwang na ito ay ipinaparada nila ang Mahal na Sto. Nino.

Ang City Park ng Surigao ay isang pook na maipagmalaki ng mga tagarito dahil sa
kagandahan ng lugar.

Literatura ng mga Manobo:

Mga Manobo /Manubu rin ang mga taong naninirahan, o katutubo ng Surigao. Sila
ay may sariling kultura, at panitikan.

• Bugtong

Halimbawa ng mga bugtong ng mga Manobo:

1. Enum edtibasan, nune vasag, Ne edlamabas ne lenew. (Sikan is luvi)

(Salin): If cut into it, it’s a bow; If you cut peirce it, it’s a pool. (Coconut)

2. Kesile man guntaanhenayan ne ziya nu adluwiti te zizale. (Sikan es manuk)

(Salin): Camote, the inside in which you peel. (Chicken gizzard)

3. Linew man gutaan heyan ne nelungut te lingewana. (Sikan es mata)

(Salin): A pool surrounded by fishing poles. (The eyes)

4. Bundtud man guntaan heyan ne enum Ed-ahaannu ne egkiramkiram da ne

enum egkewaan ne ne egkekawe nu. (Sikan es izung)
(Salin): A mountain which can only be dimly seen, yet you can reach it with
your hand. (Nose)

158
• Salawikain/Kasabihan

Halimbawa ng mga salawikain/kasabihan:

1. Ke etew ne kensa edlilingey te impuun din ne kena ebpekuuma diya te edtamanan

din.
(Salin): Ang hindi lumingon sa pinanggalingan, hindi makararating sa parororonan.

2. Anoy man tu karabaw na upat tu kubong dip aka hidjas.

(Salin): Kung ang kalabaw na may apat na paa’y nagkamali pa, paano na ang tao.

3. Ke meyades ne ed-ipanenew ne melaaram ke egkuruhi.

(Salin): Ang taong lumalakad nang matulin, kung madapa at magkasugat ay
malalim.

Epiko (Manobo)

Tulalang - ito ang epiko ng mga Manobo na nagsasalaysay tungkol sa buhay ni

Tulalang. Siya ang panganay na anak ng isang mag-asawang mahirap.

Tulalang

(Epiko ng mga Manobo)

Isang araw ay nasa gubat si Tulalang at nangunguha ng ubod ng rattan na

kanilang pagkain. Nakakita siya ng isang matanda na naaawa pala sa kanilang
magkakapatid. Lumapit sa kaniya ang matanda at ang wika: Huwag kang mag-
alala sa inyong pagkain, Tulalang. Simula ngayon ay hindi na kayo magugutom.
Anuman ang naisin ninyo ay mapapasainyo. Simula noon, ang magkakapatid ay
nanagana sa pagkain.

Sa kabila ng kanilang kasaganaan ay nanatili pa rin silang masisipag.

Umunlad ang kanilang kabuhayan at ito ay nabantog sa buong kapuluan.
Maraming mga tao sa iba’t ibang tribu ang nagtungo sa kanilang tahanan upang
pumailalim sa kanilang kapangyarihan.

159
 Pagkalipas ng maraming taon, ipinasya ng magkakapatid na manirahan sa
torohan o palasyo. Ang palasyo ay napakalawak at ang trono ay napapalamutian
ng mga ginto, pilak at iba pang mamahaling bato. Walang tigil ang mga alipin sa
pagtugtog ng magagandang musika, kaya ang mga naninirahan sa paligid ng
palasyo ay naaaliw rin.

Si Tulalang ay isang binatang matangkad, payat, may maitim na mga ngipin

at mahabang buhok. Siya ay may sinturong isang damak lamang ngunit
naipupulupot niya ng pitong ulit sa kanyang baywang. Puting-puti ang kanyang
damit na may mahabang manggas at ang pantalon niya ay hanggang tuhod
lamang. Ang kanyang mga daliri ay nagkikislapan sa mga gintong singsing. May
balaraw sa baywang at may pulang turban sa ulo na ginagamit sa paligid. Siya ay
laging nakayapak lamang.

Ang magkakapatid ay may kani-kaniyang silid sa palasyo maliban sa kaisa-

isang kapatid na babae na inilagay sa pinakamalalim na bahagi ng pitong patong
na basket na nakabitin sa loob ng silid ni Tulalang. Siya ay hiyas ng magkakapatid
na dapat ingatan. Ngunit ang dalaga ay may kapangyarihang mag-anyong iba’t-
ibang hugis na naisin niya. Siya ay gadaliri lamang habang nasa loob ng basket.
Siya ay nananatili sa loob ng basket kung wala siyang ginagawa.

Ang kapatid nilang babae ay nagtatanim ng mahiwagang rosas tuwing

umaga at bago tumanghali ay namumulaklak ito. Kapag nalanta agad ang mga
bulaklak na rosas ay nagbabalang may darating na kaaway sa kanilang kaharian.
Isang araw ay biglang nalanta ang bulaklak na rosas. Dumating si Agio at
sinalakay ang Kulaman, ang kanilang kaharian. Hindi man lamang nabahala o
natakot si Tulalang at ipinagpatuloy ang kanyang ginagawa.

Hinamon ng mayabang na heneral si Tulalang. Isa sa kanyang mga

singsing ang nagsalita at pinayuhang labanan ang kaaway. Inalis niya sa daliri
ang singsing at inutusan ito na labanan ang mga kaaway. Sa isang iglap ay naging
sundalo ang singsing. Lumaban ito at maraming napatay na mga kaaway, Nakita
ito ni Agio at ibinunyag niya na ang sundalo ay isa lamang singsing. Kaagad nilang
pinaghahampas ng sibat ang sundalo kaya huminto ito at naging singsing na muli.

160
 Muling hinamon ng mayabang na heneral si Tulalang. Inutusan ni Tulalang
ang kanyang balaraw na makipaglaban. Ito ay naging sundalo at muli na namang
pumuksa ng mga kaaway. Ibinunyag na naman ni Agio na ang sundalo ay isang
balaraw lamang. Hinawakan niya sa leeg ang balaraw na naging sundalo, at ito
ay bumalik sa dating anyo, ang leeg ang naging hawakan ng balaraw.

Sa pangatlong hamon ay si Tulalang na ang lumaban. Marami siyang

napatay na mga tauhan ni Agio. Nang siya ay napagod ay umakyat siya sa
palasyo at nagpahinga. Hinalinhan naman siya ng kapatid niyang si Mangampitan.
Sa kanyang kamay naman namatay ang kalahati ng mga kalabang natitira. Siya
ay napagod din at nagpahinga sa palasyo kaya siya ay hinalinhan naman ng
pinakabunso sa magkakapatid, si Minalisin. Nangamatay ng lahat ang mga
kalaban maliban kay Agio. Naglaban naman sina Agio at Minalisin. Tinamaan ng
sibat si Agio. Nagbalik sa dating anyo si Agio na kanina ay nag-anyong pulubi
bago maglabanan. Siya ay naging isang makisig na binata. Nagpatuloy sila sa
paglalaban hanggang sa mapagod. Nakita pala sila ng kapatid na babae ni
Tulalang sa mahiwagang langis na nagpatulog sa kanila. Nalaman nila
pagkagising na sila palang dalawa ay magpinsan.

Kung araw ay natutulog si Tulalang sa ilalim ng isang punungkahoy. Isang

uwak na nakadapo sa sanga ang dumumi sa kanyang mukha. Nagising siya at
ipinagbigay-alam sa kanya ng uwak na may darating na isang napakalaking
higanteng kumakain na tao. Sinabi rin sa kanya kung paano ito matatagpuan.

Agad-agad ay nagtungo siya sa kagubatan at dito ay nakakita siya ng isang

kubong may nainirahang matandang babae. Sinabi sa kanya ng matanda ang
tungkol sa higante at sa magandang dilag na bihag nito.

Tinungo niya agad ang tahanan ng higante na sinabi sa kanya ng

matandang babae. Ang bahay ng higante ay napakataas kaya maraming punong
saging na tumubo sa ilalim nito. Natutulog ang higante at nakakulong ang dalaga
sa hawla nang siya’y dumating. Nagising ang higante. Sino ang nariyan? Ang
sigaw ng higante. Nakaamoy ako ng baboy, tamang-tama sa aking pananghalian.
Hindi ako baboy, ang sagot ni Tulalang. Ako ay taong kagaya mo. Kinuha ng

161
higante ang panggarote at ang dalawa ay naglaban. Nagawang putulin ni Tulalang
ang dalawang kamay, dalawang paa at ulo ng higante.

Inilabas ni Tulalang ang babae mula sa hawla. Napag-alaman ng binata na

ang pangalan ng magandang babae ay Macaranga at ang pook na pinanggalingan
niya ay Macarangga rin ang pangalan. Naakit siya sa dalaga kaya niyaya niya
itong pakasal. Tumanggi ang dalaga. Dahil pagod, si Tulalang ay nakatulog.
Nalimutan tuloy niya ang iniluluhog na pag-ibig sa dalaga. Nang magising siya ay
wala na ang dalaga, ngunit isang suklay ang sadyang iniwan nito at nakuha naman
ng binata. Kaagad siyang nanaog sa tahanan ng higante at sumakay sa kanyang
musala. Nagtanong siya sa pitong babaeng nanahi na natagpuan niya. Tinungo
niya ang itinuro ng mga ito. Napag-alaman niya na si Macaranga ay nagtungo sa
Kulog. Tinungo niya kaagad ang Kulog, ngunit ang babae raw ay nagtungo sa
Kidlat. Ngunit ito raw ay nasa langit nang puntahan niya. Nagtungo siya sa langit
at dito ay nakita niyang naliligo sa ilog ang dalaga. Binanggit niyang muli ang
kanyang pag-ibig ngunit hiniling ng dalaga na bayaan muna raw siyang makauwi
sa kalangitan.

Nakauwi ang dalaga sa kanyang palasyo at napag-alaman niya na ang ama

pala niyang hari ay namatay na. Sa gayon, ang kanilang kaharian ay
nangangailangan ng hari. Pumayag siyang pakasal kay Tulalang. Umuwi muna
si Tulalang sa kanilang kaharian bago pakasal. Pagdating sa kaharian ay napag-
alaman niya na sinalakay na muli ang Kulaman upang kunin ang kanyang kapatid
na babae. Iniligtas muna niya ang kanyang kapatid hanggang sa makalimutan
niya ang pangako kay Macaranga.

Minsang wala si Tulalang sa kaharian ay muling sumalakay ang mga

kaaway. Ang hari ng mga Bagyo ang pinuno ng mga kaaway. Siya ang
pinakamalakas na kaaway ni Tulalang sapagkat hindi siya nakikita. Nagapi ng
kaaway ang dalawang kapatid na lalaki ni Tulalang, at ang babae naman ay dinala
sa kaharian nito. Nang tumangging pakasal ang babae sa hari ng mga Bagyo ay
nilaslas ang kamay niya.

162
 Nang malaman ito ni Tulalang ay madali siyang sumakay sa musala at
tinungo ang kuweba ng hari ng mga Bagyo. Nag-anyo siyang sibat at pumasok
sa kuweba ngunit ang hangin ay wala na roon. Gumawa siya ng paraan upang
makapasok sa kaharian. Nagbalatkayo naman siyang isang bata at sa isang
paraan ay nakapasok sa palasyo at naging alila. Siya ay nadistino sa kusina.
Minsan ay nakasalubong niya ang kanyang kapatid na babae.

Isang gabi ay itinakas niya ang kanyang kapatid. Naghinala ang hari na
ang batang alipin ay si Tulalang, kaya ipinasya niyang lusubing muli ang Kulaman.
Bago umalis ang hari ng mga Bagyo at ang mga tauhan nito ay hiniling muna ng
hari na huminga sila sa isang bote at takpang mahigpit at ibitin sa loob ng palasyo.

Nang maglaban na ang dalawang pangkat ay napansin ni Tulalang na

kapag may napapatay silang kaaway ay napapalitan kaagad ng dalawa mula sa
dugo nito. Lalong dumarami ang kaaway habang marami silang napapatay.
Tinungo niya kaagad ang kaharian ng mga Bagyo. Gumawa siyang muli ng
paraan upang makuha ang boteng pinag-iwanan ng kaluluwa ng hari at mga kawal
nito.

Kinabukasan, sa harap ng mga kaaway ay tumayo siya sa beranda ng

palasyo at binalaan ang hari at mga kawal nito. Kung hindi kayo susuko ay
babasagin ko ang boteng ito upang mangamatay ang inyong kaluluwa. Napilitang
sumuko ang Hari at mga kawal nito at napaalipin kay Tulalang.

Isang araw, ipinabatid ni Tulalang sa kanyang nasasakupan na ang

sarimbar na galing sa langit ay darating na upang silang lahat ay kunin. Hiniling
niya sa mga tao na manalangin sa loob ng apat na buwan upang pagdating sa
langit ay magiging Katolosan o Kaluluwa, (immortal beings) maging ang apat na
magkakapatid.

Pagkatapos ng apat na buwang panalangin, ay biglang may humihip na

malakas na hangin. Nagdala ito ng balita kay Tulalang na isang malaking baboy
ramo ang manggagaling sa Silangan upang silain ang mga tao sa Kulaman at

163
isang higante ang haharang sa sarimbar pagbabalik sa langit. Dahil sa taglay na
lakas ni Tulalang ay napatay niya ang baboy ramo at higante.

Katanghaliang tapat ay bumaba na ang sarimbar sa nakasabit sa kadenang

ginto. Ito ay hugis bangka ngunit yari sa bato. Isa-isang sumakay ang mga tao
upang iakyat sa langit. Isa pang higante ang nagtangkang pumutol ng kadena ng
sarimbar ngunit napatay rin siya ni Tulalang. Ang mga kapatid ni Tulalang at ang
mga mamamayan ay naging maligaya sa kalangitan at nagtamo ng buhay na
walang hanggan.

Mga Kilalang Sayaw

Inamo (Monkey Dance) - nabuhat sa pangkat ng mga lalalking asawa na

sumama silang magsayaw ng Inamo upang ipagdiriwang ang kanilang
gawain hanggang sa huling hibla ng kanilang hininga ng buhay. May takip
ang kanilang ulo na gawa sa abaka at habang sumasayaw, sila ay
lumulundag, sumisigaw at kumukumpas na tulad ng unggoy. Habang
ginagawa nila ito ay kumukumpas sila ng “ngo, ngo” “krab, krab” simbolo
ng kabaitan at pagpapasensiya. Tiniis nila ang palo ng kahoy mula sa mga
manonood sa kanila.

Itik-Itik - kilala bilang isang katutubong sayaw. Nang lumaon, ito ay nabago
at naging artistic at naging bahagi pa ng Bayanihan Dance Troup. Naging
sikat itoi sa halos lahat ng bahagi ng mundo noong 1960’s.

Pandagitan - nakuha ang pangalang pandagitan sa isang katutubo na

kalagana na ang ngalan ay Pundangan o Pandangan , Pundangian at
Pandagitan. Ang Pandagitan ay tumutukoy sa isang lugar saan ang maliliit
na nilikha, tao man o hindi ay nagiging biktima ng malaking nilikha. Ang
mgha bagay-bagay, patay man o buhay ay dinadaklot na tulad ng ibon. Ang
parting sayaw ay tinatawag na dagit at dito nagsimula ang pangalang
Pandagitan.

164
Mga Kilalang Awitin

Ginagamit bilang ritwal ang awitin ng mga Manobo. Ilan sa mga kilalang
awitin ay ang mga sumusunod:

Owaging/Uwahingen - ay isang mahalagang awiting pang-epiko na

katumbas sa Kulaman Valley - ay ang Duyo’y Taguden.

Mandata - ay awit ng pag-ibig

Delinday - ay awit ng hanapbuhay, pakikidigma, pagpapatulog, pagtatanim,

at pag-aani.

Nallit - ay isang uri ng awiting nakauugnay sa buhay.

Limampung awitin ang hinati ni Abraham sa siyam (9) na grupo batay sa

gamit nito.

Awiting Panritwal

Andal-hinihiling sa isang mang-aawit bilang panimula ng isang……..

Ay Dingding - ay awit panggising

Bityara - benediction used in the Langkat

Hiya, hiya,…humiya - inaawit sa Seremonyang Samayaan

Mahidlay - awit sa panggising patungkol sa pagdating ng limukom

Mangahinay - bee hunting song

Masundanayen - wake song of a woman

Masulanti - awit sa pakikipag-usap ng anak na babae sa kanyang ina

165
Mga Pagdiriwang

Dinagat Islands

• Bugkosan Festival – isang natatanging pagdiriwang sa Caraga na

nagpaparangal sa pagkakaisa at Bayanihan ng mga bayan nito. Ang
pagdidri ay isang paraan ng pasasalamat ng komunidad para sa
matagumpay na mga gawain sa panlipunan, kultura, politikal at iba pa. Ang
bugkosan festival ay kinuha ang pangalan nito sa salitang “bugkos” na ang
ibig sabihin ay “magkaisa”, “magtipon” o “magbigkis”, at ipinagdiriwang
tuwing Oktubre 2, na unang ginunita noong 2008
• Banwag Festival – ito ay ipinagdiriwang sa pamamagitan ng pagsindi ng
kandila sa kalagitnaan ng gabi. Ang simbolikong pag-iilaw na ito ay bilang
suporta sa kapayapaan at pagkakaisa ng mga naninirahan sa isla.
• Lawigan Festival – ang kahulugan ng lawigan sa Ingles ay “paglalayag o
walang tigil na paglalakbay”. Ito ay ipinagdiriwang sa bayan ng Loreto,
Dinagat island na kung saan ay pagdiriwang ng foundation day at ang
highlights ng selebrasyon ay ang mga barangay competition, mutya ng
Loreto, dragon race, field dance at float parade.

Agusan Del Norte

• Sumayajaw Festival - ito'y ipinagdiriwang taon-taon sa Jabonga tuwing

ika-15 ng Agosto bilang kapistahan ni Our lady of assumption. Ito ay isang
handog pasasalamat sa pamamagitan ng mga awit, sayaw at "luwa" (lirikal
na tula) para sa mga biyaya na ibinuhos ng Ama sa langit sa pamamagitan
ni Our lady of assumption na siyang patroness ng Jabonga.
• Kahimuan Festival - ipinagdiriwang sa lungsod ng Butuan, Agusan del
Norte bilang pagdiriwang ng kapistahan ng kanilang patrong Santo Niño.
Ginaganap ito tuwing ikatlong linggo ng buwan ng enero. Hinango ang
kahimuan sa salitang nangangahulugang "pagtitipon" sa wikang lumad.
Pagtitipon ito ng mga mananampalataya upang ipakita ang kanilang lubos

166
 na pasasalamat sa batang Hesus, at itinuturing din itong bersyon nila ng
Sinulog festival ng lungsod ng Cebu.
• Saging Festival - ipinagdiriwang tuwing ikalawang linggo ng buwan ng
enero bilang pasasalamat para sa magandang ani, partikular ang
produktong saging.
• Balangay Festival - ito ay isang buwang pagdiriwang sa lungsod ng
Butuan, Agusan del Norte upang gunitain ang pagdating ng mga unang
migrante na nanirahan sa Pilipinas, sakay ng mga bangka ng balangay. Ang
salitang ito ay mula sa salitang Austronesian para sa "bangka".

Agusan Del Sur

• Pangadu Festival - ito ay pagdiriwang sa lungsod ng Talacogon tuwing

Nobyembre 12 hanggang 13, isang pagdiriwang ng pasasalamat para sa
masaganang biyaya ng flora at fauna (halaman at hayop).
• Magdiwata Festival - ito ay ipinagdiriwang tuwing Hunyo 19 hanggang 21
sa Francisco, Agusan del Sur. Itinatampok nito ang kultura at tradisyon ng
mga Manobo, kung saan pangunahing atraksyon ay ang street dancing,
kasabay rin ito ng pagdiriwang ng pagkakatatag ng munisipalidad ng San
Francisco.
• Naliyagan Festival - ito ay ipinagdiriwang tuwing ika-12 ng buwan ng
Hunyo. Ang festival ay tanda ng pagkilala sa katapatan ng mga Manobo sa
kanilang pinuno ng tribo na si Datu Lipus Makapandong.
• Angot Festival - ang pagdiriwang na ito ay ginaganap tuwing ika- 28 ng
Setyembre sa pista ng bayan ng bilang parangal kay San Miguel Arkanghel,
ang patron ng Prosperidad, Agusan del Sur. Ito ay inilalarawan sa
pamamagitan ng isang ritwal na tinatawag na "bat-ad". Ang bat-ad ay isang
pag-aalay ng pagkain kay Angot o ampo, ang diyos ng masaganang ani.

167
Surigao Del Norte

• Bonok-bonok Festival - ito ay ipinagdiriwang tuwing ika-10 ng Setyembre

sa pamamagitan ng makulay na street dance competition ng iba’t ibang
munisipalidad. Ito ay pagpupugay kay St. Nicholas de Tolentino, ang patron
ng lungsod. Magsasayaw sila mula sa mabagal hanggang sa mabilis na
tradisyonal na musika, suot ang kanilang saya at barong, headdress at iba
pang props.
• Tinabangay Festival - ito ay ipinagdiriwang diriwang sa bayan ng Socorro,
Surigao del Norte bilang pagsasagawa ng Bayanihan tuwing ika-22 ng
Pebrero. Ito ay nagsimula noong 1960’s, layunin ng selebrasyon mapanatili
ang pamana ng bansa sa pagiging matulungin sa kapwa sa pamamagitan
ng pagpapakita ng kabutihan ng Pilipino.
• Kabibo Festival - ito ay ipinagdiriwang tuwing ika- 14 hanggang 15 ng
buwan ng Mayo sa lungsod ng Alegria, Surigao del Norte. Ito ay
ipinagdiriwang sa pamamagitan ng kultural na sayaw at iaa rin sa highlights
nito ay ang lokal at tradisyonal na produkto tulad ng “kape”, “bingka” at
“bodbod , na pinaniniwalaang pinagmulan ng salitang “KABIBO”
• Bilang-Bilang Festival - ito ay ipinagdiriwang tuwing Hunyo 1 upang
ipakita ang relihiyosong pamana ng mga Surigaonon bilang parangal kay
St. Virgin de la Paz Y de Buen Viaje (Birhen ng kapayapaan at magandang
paglalakbay).

168
 PANITIKAN NG BARMM

(BANGSAMORO AUTONOMOUS REGION OF MUSLIM MINDANAO)

Mga lalawigang bumubuo: SULU, TAWI-TAWI, MAGUINDANAO, LANAO DEL

SUR, BASILAN

BARMM - nagmula sa salitang “Bangsa” na ang ibig sabihin ay “Bansa”. Mga

Moro ang naninirahan sa Bansa. Ito ay may populasyon na 4,404,288 base sa
2020 Census of Population and Housing. Pinirmahan ng Pangulong Rodrigo
Duterte ang BARMM bilang paunang kasunduan sa kapayapaan.

Sulu - May lawak na 1,600. 4 sq. km. Mga naninirahan dito ay mga Tausug na ibig
sabihin ay mapanganib na tubig, Joti, Sani, at Digpi- mga materyales na yari sa
puno na karaniwang ginagamit na materyals sa bahay.

Tawi-Tawi - May lawak na 1, 608.7 sq. km. Nagmula ito sa salitang “Malay” ang
Tawi ay Jaui na ibig sabihin ay “malayo”.

Lanao Del Sur - May lawak na 3, 287.2 sq. km. Ang mga tao dito ay Maranao na
ibig sabihin ay tao ng lawa.

Maguindanao - May lawak na 5, 474.1 sq. km. Ito ay galing sa MAG (akin ito),
INGUD (bansa) at DANAO (lake).

Basilan - Tinawag ang basilan na Taguina bilang parangan sa namumuno rito at

ang pangalang basilan na ibig sabihin ay Iron Trail.

169
Mga Pangkat Etniko ng BARMM:

• Maguindanaon
• Maranao
• Yakan
• Tausug
• Sabah Malay
• Tiruray
• Sama

Mga hanap-buhay at produkto sa BARMM:

• Pagsasaka
• Pangingisda
• Pagmimina

Mga instrumentong pangmusika ng BARMM:

• Kulintang
• Dabakan
• Kubing
• Suling
• Agung

T'boli

Ang mga T'boli, na kilala rin sa tawag na Tiboli o Tagabili, ay kabilang sa

mga katutubong tao ng rehiyon ng SOCCSKSARGEN. Ang kanilang mga
tradisyunal na lupain ay matatagpuan sa kabundukan ng mga munisipalidad ng
Surallah, Kiamba, Polomolok at T'boli. Kabilang sa mga lupaing ito ang
kinaroroonan ng tatlong lawang mahalaga sa mga T'boli: ang mga lawa ng Siloton,
Lahit at Sebu, na matatagpuan sa munisipalidad ng Lake Sebu.

170
 Ayon sa dating alkalde ng munisipalidad ng T'boli na si Dad Tuan, ang
salitang "T'boli" ay hango sa "Tau-bili"; "tau" na tumutukoy sa tao, at "bili", na ang
ibig sabihin ay "bunga ng ligaw na baging". Mayroon ding nagsasabing tinawag ng
mga Kristiyano na "Tagabili" ang pangkat ng mga katutubong ito sapagkat ang
mga katutubo ang tagabili ng kanilang mga kalakal. Samantala, ayon naman sa
nakalagay sa website ng munisipalidad ng T'Boli, ang pangalan ng pangkat ay
hango sa "Tao belil" na ang ibig sabihin ay "taong nakatira sa bundok".

Paniniwala ng mga T’BOLI:

Naniniwala ang T’boli sa maraming diyos. Pinakamalakas sa mga diyos na

ito ay si Kadaw La Sambad na diyos ng araw, at si Bulon La Mogoaw na diyosa
ng buwan, na magkasamang naninirahan sa ikapitong langit. Ang dalawang ito ay
nagkaroon ng pitong anak na lalaki at pitong anak na babae, na nagpakasal sa
isa’t isa at naging mga diyos din. Ayon sa mga T’boli, ang isang ibong tinatawag
na muhen ay diyos ng kapalaran, at ang kanta ng ibong ito ay nagdudulot ng
kamalasan. Bukod sa mga diyos na ito, naniniwala din sila na ang lahat ng bagay
ay may sariling espiritu na dapat amuin upang magkaroon ng magandang
kapalaran. Ayon sa kanila, ang mga busao, o masasamang espiritu, ay maaaring
paglaruan ang mga tao at magdulot ng karamdaman o kamalasan.

Sining Pagtatanghal ng mga T’BOLI :

Mayaman ang kultura ng mga T’boli, at marami silang tinutugtog na

instrumentong pangmusika. May instrumentong perkusyon sila kagaya ng
tonggong o tambol na yari sa balat ng hayop, agong, at kulintang. Kabilang sa
instrumento nilang hinihipan ay ang sloli o plawta na yari sa kawayan, kubing, at
few o maliit na tambuli. Mayroon din silang instrumentong de-kuwerdas tulad ng
sludoy at hagalong.

171
Ang mga T’boli ay may maraming awitin at sayaw para sa iba’t ibang okasyon.

Katutubong Sayaw ng mga T’BOLI:

Sayaw ng panliligaw -

Kadal herayon - sayaw pangkasal

Tao soyow - sayaw ng naglalaban

Kadal temulong lobo - sayaw ng pagwawagi

Kadal hegelung - sayaw ng sawi sa pag-ibig

Kadal be hegelung - sayaw ng anihan

Kadal iwas - sayaw ng matsing

Kadal blelah - sayaw ng ibon

Kadal Tabaw -

Kadal slung be tonok - sayaw para palayasin ang masamang espiritu o

malas.

Kadal tahu o kasal tahaw - sayaw sa pagtatanim o pag-aani. Ito ay hango

sa ibon na tahaw.

• Karaniwang ginagamit ang malong o tapis bilang bahagi ng mga sayaw na ito.

Wika at Panitikan ng mga T’BOLI :

Ang epikong “Tud Bulol” ang pinakasentro ng panitikan ng mga T’boli.

Kinakanta lamang ang kabuuan nito sa mga mahahalagang okasyon, sapagkat
ang pagkanta nito ay maaaring umabot ng 16 oras, at karaniwang ginagawa kapag
gabi. Marami ring mga pamahiin, paniniwala, salawikain at sawikain ang mga
T’boli, at mayroon din silang mga alamat at kuwentong-bayan tungkol sa kanilang
mga diyos at bayani.

172
 Di gaya ng ibang mga pangkat-etniko ng Pilipinas, katutubo sa wika ng mga
T’boli ang paggamit ng diptonggo at titik “f”. Ito ay kakaiba dahil hindi kasama sa
alpabetong Tagalog ang titik “f” kundi itinuturing na hango sa salita ng mga
mananakop na Espanyol.

Mga Salita ng mga T’BOLI:

Hyu Hlafus - Magandang umaga

Tey Bong Nawa hu Kuy - Salamat

Sining at Gawaing Kamay ng mga T’BOLI:

Kilala ang mga T'boli sa kanilang hilig sa mga palamuti at makukulay na

gawaing kamay. Naniniwala sila na nilikha ng Diyos ang mga lalaki at mga babae
para gawing kaakit-akit ang kanilang mga sarili upang sila ay maakit sa isa't isa at
magkaanak.

Pansariling Kagandahan

Sa paningin ng mga T'boli, ang mapuputing ngipin ay pangit at nararapat

lamang sa mga hayop, kung kaya isinasagawa nila ang tamblang, o ang pagkikil
ng ngipin upang maging pantay ang mga ito, pagkatapos ay ang pagpapaitim ng
ngipin gamit ang dagta ng balat ng punong kahoy tulad ng silob o olit. Ang iba sa
kanila ay ginaya ang gawain ng mga kabilang sa pangkat ng Muslim, na ang mga
kilalang tao, tulad ng datu at kanyang mga asawa, ay naglalagay ng ginto sa ngipin
bilang pagpapahiwatig na sila ay mayaman.

Nagpapatatu din ang mga T'boli, hindi lamang bilang pagpapaganda sa

sarili kundi dahil sa paniniwalang kapag sila ay namatay, magliliwanag ang
kanilang mga tatu at iilawan ang kanilang daan patungo sa kabilang mundo.
Nagpapatatu ang mga lalaking T'boli sa kanilang mga braso, balikat at dibdib ng
mga disenyong bakong (hayop), hakang (tao), blata (halamang pako) o ligo bed
(sigsag). Nagpapatatu din ng ganoong disenyo sa kanilang mga binti, braso at
dibdib ang mga babaeng T'boli.

173
 Ang isa pa sa kanilang mga paraan ng pagpapalamuti sa katawan ay ang
paglikha ng pilat sa pamamagitan ng paglapat ng nagbabagang uling sa balat.
Para sa mga T'boli, ang lalaking mas maraming pilat ay mas matapang.

Mga Palamuti ng mga T’BOLI:

Mula sa kanilang kamusmusan, natuto na ang mga babaeng T'boli na

pagandahin ang kanilang mga sarili. Gumagamit sila ng mga pampaganda at
inaayos nila ang kanilang buhok, na pinapalamutian nila ng mga paynetang may
mga palawit na makulay na abaloryo. Para sa kanila, mas mainam ang marami
pagdating sa mga palamuti, kung kaya hindi lamang isa sa bawat uri ng palamuti
ang isinusuot nila ngunit pinagsasabay nila ang lahat ng kaya nilang isuot.

Kabilang sa mga palamuti ng mga babaeng T'boli sa kanilang mga sarili ay ang:

• Payneta

Suwat Blakang - gawa sa kawayan

Suwat Tembuku - may palamuting salamin

Suwat lmimot - may palamuting abaloryo

Suwat Hanafak - gawa sa tanso

• Hikaw

Kawat - gawa sa tanso at hinugis na parang singsing

Bketot - salamin na hugis bilog at pinalibutan ng makulay na abaloryo

Nomong - mahahabang hikaw na gawa sa mga abaloryo at kadenang

tanso

Bkoku - gawa sa kabibe na hugis tatsulok

Kowol o Beklaw - kumbinasyong hikaw at kuwintas

174
• Kuwintas

Hekef - maiksing kuwintas na gawa sa pula, puti, dilaw at itim na abaloryo

Lmimot - kuwintas na may maraming panali, gawa sa pula, puti at itim na

abaloryo na magkaiba ang sukat

Lieg - gawa sa tanso na may kasamang abaloryo at maliliit na kuliling

• Sinturon

Hilot - gawa sa tanso, ito ay may lapad na 5 hanggang 7 sentimetro at may

karagdagang 10 sentimetrong mga maliliit na kadena na nakakabit sa ilalim
na gilid nito. Ang bawat maliit na kadena ay may kuliling sa dulo. Ang isang
hilot ay maaaring magkaroon ng bigat ng 2 hanggang 3 kilo.

Hilot lmimot - kamukha ito ng ordinaryong hilot ngunit gawa ito sa makulay
na abaloryo imbes na tanso kung kaya't mas magaan ito. May mga kuliling
pa rin sa dulo ng bawat palawit na abaloryo.

• Pulseras

Blonso - may kapal na 6 sentimetro at laki ng 8 millimetro, ito ay

karaniwang isinusuot ng maluwang at may 15 hanggang 20 sa isang braso.

Kala - mas makapal sa blonso, isinusuot ito ng masikip at karaniwang 5 sa

isang braso.

• Anklet

Tugul - may sukat ng 5 sentimetro, itim at malapad ito at isinusuot ng

masikip sa binti.

175
 Singkil Linti - may laki ng 10 sentimetro at kapal ng 6 hanggang 10
millimetro, may disenyong heometriko at isinusuot ng maluwang

Singkil Babat - katulad ng singkil linti ngunit mas kumplikado ang disenyo,
isinusuot ng maluwang

Singkil Slugging - may kapal ng 15 millimetro, may laman na maliliit na

bato na lumilikha ng tunog kapag gumagalaw ang may suot, maluwang ang
pagkakasuot.

• Singsing

Tsing - isinisuot nang tiglilima sa bawat daliri ng kamay at paa, karaniwang

salitan na singsing na gawa sa tanso at singsing na gawa sa sungay ng
kalabaw. Maaaring simple ang mga singsing na ito o magkaroon ng disenyo
o dekorasyon.

Katutubong Kasuotan ng mga T’BOLI :

Ang mga T'boli ay may iba't ibang kasuotan para sa iba't ibang okasyon.
Sinusuot nila ang mga simpleng anyo ng kanilang katutubong damit kapag
ordinaryong araw, at magagarang damit kapag may natatanging okasyon.

• Damit Pambabae

Ang kadalasang isinusuot ng mga babaeng T'boli kapag nagtatrabaho sa bukid ay

ang mga sumusunod:

Kgal taha suong - simpleng itim o bughaw na blusa na may mahahabang

manggas at walang kuwelyo. Hapit ito sa katawan at hanggang baywang
ang haba.

176
 Luwek - paldang hanggang bukong-bukong ang haba, hugis tubo katulad
ng malong ng mga Muslim

Slaong Kinibang - bilugang salakot na gawa sa kawayan, 50 sentimetro

ang lapad. Ito ay natatabunan ng telang kulay pula, itim o puti, na kadalasan
ay may disenyong heometriko. Mayroon din itong sapin na pulang tela sa
loob, na nakalaylay sa likod at balikat ng nagsusuot upang hindi ito tamaan
ng init ng araw. Bawat isa sa mga salakot na ito ay may orihinal na
disenyong palamuti at walang dalawang magkatulad.

• Pang-araw-araw na kasuotan naman nila ang mga sumusunod:

Kgal Bengkas - blusang mahaba ang manggas at bukas ang harapan. Ito
ay kadalasang may palamuting kulay pula na naka-ekis sa likod at
nakapalibot sa manggas.

Kgal Nisif - blusang may mas magarang palamuti. Ito ay kadalasang may
burda na disenyong tao o hayop, o di kaya'y disenyong heometriko o sigsag
na kulay pula, puti o dilaw.

Fan De - paldang kulay pula o itim, kadalasang binibili mula sa mga taga-
lambak o kapatagan.

• Ito naman ang mga isinusuot nila para sa mga natatanging okasyon:

Kgal Binsiwit - blusang may maraming burda at may palamuting kabibe,

kadalasang isinusuot tuwing may kasalan

Tredyung - paldang itim na may makikitid na guhit, gawa sa lino. Itineterno

ito sa kgal binsiwit.

Bangat Slaong - isang uri ng slaong kinibang na isinusuot kapag may

natatanging okasyon. Mayroon itong dalawang malalapad na palawit na
gawa sa dinisenyong mga abaloryo, at may tassel sa dulo na gawa sa
buhok ng kabayo.

177
• Damit Panlalaki

Ang mga lalaking T'boli ay kadalasang nagsusuot ng simpleng kamiseta at

pantalon kapag ordinaryong araw, tulad ng karamihan sa mga Filipino. Nagsusuot
lamang sila ng katutubong damit kapag may natatanging okasyon.

Kgal Saro - dyaket na gawa sa abaka. Ito ay may mahahabang manggas

at hapit sa katawan.

Sawal Taho - pantalon na hanggang tuhod o hanggang bukong-bukong

ang haba, at ang bahaging nasa baywang ay abot hanggang balikat ng
nagsusuot. Tinatalian ito ng sinturong abaka sa baywang, pagkatapos ay
hinahayaan ang bahaging nasa itaas na lumaylay na parang palda na
nakatabon sa balakang at hita.

Olew - simpleng turban o putong sa ulo

Slaong naf - hugis-apa ngunit malapad na sombrero na may kulay itim at

puting disenyong heometriko. Ito ay gawa sa nilala na maninipis na piraso
ng kawayan, at mayroong bilog na palamuting gawa sa tanso o salamin sa
tungki. Nilalang yantok naman ang sapin nito sa loob.

Slaong fenundo - hindi kasing lapad ng slaong naf, ito ay gawa sa

materyales na kulay dayami na itinahi ng itim na sinulid.

Hilot - sinturon kung saan nakasabit ang kafilan o espada ng lalaking T'boli

Angkul - malapad na sinturon na gawa sa makapal na tela, sinusuot ng

datu bilang tanda ng kanyang kapangyarihan.

Gawaing Kamay

• Mga Produktong Yari sa Metal

Lanti - espada na ang hawakan ay yari sa tanso at may disenyong

heometriko; may palawit itong maninipis na kadena na may tnoyong o
kuliling sa dulo

178
 Sudeng - mga espada

Tedeng - simpleng espada na walang palamuti

Kafilan - espada na kahawig ng itak

Tok - espesyal na espada na may magagarang palamuti, ginagamit sa mga

ritwal. Ang talim nito ay may haba ng 60 hanggang 70 sentimetro at may
nakaukit na disenyong heometriko. May magagarang palamuti ang
hawakan nito na may palawit na maninipis na kadenang may kuliling sa
dulo. Ang lalagyan nito ay gawa sa itim na kahoy na pinagbigkis ng tatlo o
apat na piraso ng metal, at may nakakit na heometrikong disenyo.

Kabaho - mga kutsilyo o patalim na may magagarang palamuti tulad ng

tok. Ito ay may maraming anyo at sukat.

Piguring Tanso - mga pigurin na mula 7.5 hanggang 10 sentimetro ang

taas, gawa sa tanso. Inilalarawan ng mga ito ang mga T'boli sa kanilang
pang-araw-araw na pamumuhay. Gawa ang mga ito gamit ang cire perdue
na pamamaraan.

Mga pulseras at kadenang tanso na ginagamit bilang palamuti ng mga

babaeng T'boli.

Tnoyong o kuliling - na karaniwang ikinakabit o ginagawang palawit sa iba

pang mga produkto ng gawaing kamay ng T'boli.

• Paghahabi

T'nalak o tinalak - ang pinakakilalang produkto ng mga T'boli. Ito ang

kanilang sagradong tela na gawa sa hinabing abaka. Ayon sa mga tradisyon
at alamat ng mga T'boli, ang paghahabi ng telang ito ay itinuro sa kanilang
mga ninuno ng kanilang diyosang si Fu Dalu at magmula noon, nalalaman
ng mga babaeng T'boli kung ano ang gagawing disenyo ng ihahabing
t'nalak sa pamamagitan ng kanilang mga panaginip. Bunga nito, naging

179
 tanyag sa labas ng bansa ang t'nalak, na tinawag ng ilang dayuhan na
"dreamweave" o telang habi sa panaginip, at ang mga babaeng T'boli
naman ay binansagang "dreamweavers" o mga naghahabi sa panaginip.
Ang mga produktong t'nalak ang naging pangunahing produktong
pinagkakilanlan ng lalawigan ng Timog Cotabato. Si Lang Dulay, isang
manghahabing T'boli, ay ginawaran ng Gawad sa Manlilikha ng Bayan ng
National Commission for Culture and the Arts bilang pagkilala sa kanyang
papel bilang katutubong alagad ng sining na nangalaga at luminang sa
pambansang pamana ng lahi.

Pangkat Etniko sa Mindanao:

• Maranao

Ang mga Maranao ay nakatira sa paligid ng Lawa ng Lanao – Lanao del

Sur, Lanao del Norte, Lungsod ng Marawi at Lungsod ng Iligan. "Lawa" ang
kahulugan ng salitang "ranao" kung saan hinango ang kanilang pangalan.

Ang Marawi ang tinaguriang lungsod ng mga dugong bughaw na Maranao.

Sa malalaking bahay sila nakatira na may malalawak na pasilyo ngunit
walang mga silid. Tanging ang mga dugong bughaw lamang ang
pinapayagang manumit ng kulay ginto. Kadalasang makikita ang mga
karaniwang Maranao na may dalang nakatiklop na banig pandanus. Kanila
itong ginagamit sa sahig ng tahanan at sa mga moske.

Buo pa rin at hindi naiimpluwensyahan ang kulturang Maranao. Nananatili

pa rin ang kanilang tunay na naiibang disenyo at kulay sa kanilang mga
gawang ukit, damit at banig at sa kanilang mga kagamitang gawa sa tanso.

180
• T'boli

Sa Cotabato matatagpuan ang mga T'boli. Nangangaso sila, nangingisda

at nangunguha ng mga prutas sa kagubatan na kanilang ikinabubuhay.
Kaingin ang sistema ng kanilang pagsasaka. Gumagawa sila ng tela para
sa damit mula sa t'nalak na hinabi mula sa hibla ng abaka.

Walang "pari" ang mga T'boli na gumaganap ng mga sagradong ritwal o

nagsisilbing tagapamagitan sa tao at sa mga bathala. Kadalasang iniuukol
ng mga kababaihan ang kanilang panahon sa pagpapaganda sa sarili.
Nagpapahid sila ng pulot-pukyutan sa mukha, nagsusuot ng maraming
hikaw, kwintas, maliliit na kampanilya at binurdahang damit.

Nagpapalagay ng tatu o hakang ang mga babae. Maaaring mag-asawa

nang marami ang lalaking T'boli.

• Tausug

Kinikilala sa katapangan at kahusayan sa pakikidigma ang mga Tausug.

Hindi sila kailanman umuurong sa anumang labanan sapagkat para sa
kanila, ang karuwagan ay batik sa karangalan ng pamilya. Likas na
mapagbigay at palakaibigan ang mga Tausug. Nalinang ang ugaling ito sa
kanilang pakikipag-ugnayan at pakikipagkalakalan sa mga tao sa Timog-
silangang Asya.

May pagkakaiba ang mga Tausug na nasa mga burol na tinawag na tao
giniba at nasa mga dalampasigan na tinawag na tao higad. Mangingisda
ang mga nakatira sa malapit sa dagat at magsasaka naman ang mga nasa
loobang bahagi. Naninisid ng perlas ang nasa may dalampasigan na
kanilang ipinagpapalit ng seda, tanso at bakal sa mga taga-Borneo at
Sabah. Kanila ring ipinagpapalit ang mga ito ng pagkain sa mga
magsasaka. Ang kalakalang ito ang nagdala ng Islam sa Sulu.

181
• Badjao

Ang pangkat na Badjao ay naninirahan sa Sulu, sa mga bayan ng Maubu,

Bus-bus, Tanjung, Pata, Tapul, Lugus, Bangas, Parang, Maimbung,
Karungdung at Talipaw. Tinatawag din silang Luaan, Lutaos, Bajau, Orang
Laut, Samal Pal'u at Pala'u. Samal ang kanilang wika.

Kahawig ng mga Samal ang kanilang kultura. May haka-hakang sila at ang
mga Samal ay isang pangkat na nagmula sa Johore sa dakong timog ng
pinensulang Malaya.

Nakatira sila sa mga bangkang-bahay. Isang pamilya na may myembrong

2-13 miyembro ang maaaring tumira sa bangkang-bahay.

Pangingisda ang pangunahin nilang hanapbuhay. Gumagawa rin sila ng

mga vinta at mga gamit sa pangingisda tulad ng lambat at bitag. Ang mga
kababaihan ay naghahabi ng mga banig na may iba't-ibang uri ng
makukulay na disenyo. Magaling din silang sumisid ng perlas.

Dahil malapit sa Tausug, karamihan sa kanila ay Muslim. Gayunpaman,

naniniwala pa rin sila sa umboh o kaluluwa ng kanilang mga ninuno. ito ay
pawang katotohanan.

• Subanen

Ang mga Subanen ay matatagpuan sa mga kabundukan ng Zamboanga

del Norte at Zamboanga del Sur. Kayumanggi sila at may makapal at maitim
na buhok. Naniniwala sila sa iisang ninuno lamang sila nagmula.

• Cuyunon

Ang mga Cuyunon ay naninirahan sa mga pulo ng Busuanga. Agutaya at

Cuyo sa gitna ng Dagat Sulu sa silangan ng Palawan at timog-kanluran ng

182
 Panay. Ayon kay Padre Luis de Jesus, isa sa mga Español na nakarating
sa Cuyo at Busuanga, ang mga Cuyunon ay may dugong Tsino kaya
masisipag sila at matatalino sa kalakalan. Pagkakaingin ang kanilang
paraan ng pagsasaka. Nagtatanim sila ng palay, mais, kamote, at ube.
Pangalawang pinagkukunan ng kanilang ikinabubuhay ang pangingisda.

Pangkat-pangkat ang mga Cuyunon kung magsaka, mangisda at kahit sa

maliliit na gawaing tulad ng paglilinis ng bahay. Madalas na nag-uugnayan
ang magkakapitbahay at nag-iinuman ang mga kalalakihan matapos ang
kanilang gawain. Sa kanila ng pagiging Kristiyano ng mga Cuyunon,
laganap pa rin ang kanilang pagsamba sa kaluluwa ng mga yumao at mga
ritwal ng mga babaylan. Ang ritwal na kanilang tinatawag na palasag ay
ginaganap bago mahinog ang mga palay. Para naman sa pagpapagaling
sa mga maysakit, ginaganap ang taga-blac upang paalisin sa katawan ng
maysakit ang masamang ispiritu. Ang patulod-sarot naman ang ritwal para
mapigilan ang paglaganap ng epidemya.

• Bagobo

Matatagpuan ang mga Bagobo sa mga baybayin ng golpo ng Davao.

Maputi sila, may matipunong pangangatawan at malapad na mukha. Kulay-
mais ang kanilang buhok na may natural na kulot. Itim ang kanilang mga
mata na may bahagyang pagkasingkit. Sadyang inahit nang halos guhit na
lamang ang kilay ng mga Bagobo. Makapal ang kanilang labi at bilugan ang
baba.

Ang mga Bagobo ang unang pangkat na nadatnan ng mga Español sa

Mindanao. Noong panahong iyon, nagkakalakalan na ang iba't ibang tribu
ng Bagobo. Pangunahing ikinabubuhay nila ang pagsasaka dahil na rin
malapit ang kanilang panahanan sa pinagkukunan ng tubig. Pinagsasalit-
salit nilang itanim ang palay at mais. Walang malinaw na pagkakaiba ang
mga gawain ng babae at lalaking Bagobo. Kapwa naghihimay ng hibla ng
abaka ang babae at lalaki gayundin ang paghabi ng basket.

183
 Napapangkat sa tatlo ang tradisyunal na lipunan ng mga Bagobo. Ang
bayani ang mandirigma at ang datu ang pinuno ng mga ito. Minamana ang
pagiging datu. Pangunahing tungkulin ng datu ang tumayong huwes, mag-
ayos ng mga gulo at ipagtanggol ang tribu. Ang mga nabalian o paring
babae ang pangalawang uri sa lipunan. Sila ang matatandang babaing
mahuhusay sa paghahabi.

• Yakan

Nagtatanim sila ng palay, niyog, kamoteng kahoy, lansones at mais. May

sistema ng pagpapalitan sa pagsasaka ng Iyakan. Nagagawa sa maikling
panahon ang pag-aararo dahil pinagtutulung-tulungan ng mga
magkakamag-anak at magkakaibigan ito. Punong- puno ng mga tradisyunal
na paniniwala at kaugalian ang kanilang mga gawain sa pagsasaka. May
paniniwala silang ang palay ay may sultan at mga pinuno kaya kinakausap
nila ang “Paring” palay upang mamuno sa iba pang mga binhing palay sa
pagkakaroon ng masaganang ani. Kailangang ding tahimik sila habang
nag-aani ng palay sa pangambang makatawag n gang iangay at maaaring
liparin palayo ang palay.

Patriarka ang uri ng lupaing Yakan kung saan ang amana o ama ang
pinakapuno ng pamilya. Napakalapit ng ugnayan ng magkakamag-anak
kaya lapit-lapit ang kanilang mga bahay at habdang tumulong ang bawat
isa sa sinuman sa kanila na magkaroon ng kasawian o kaya kapag may
kasayahan.

Maraming ipinagbabawal sa buhay ng mga Iyakan. Ipinagbabawal sa kanila

ang pagpapakasal sa magpinsang makalawa ngunit maaaring magpakasal
ang magpinsang buo manatili ang yaman ng angkan. Maaaring
magpakasal nang higit sa apat ang lalaking Yakan kung kaya niyang bigyan
ang mga ito ng sapat na kabuhayan. Pinapayagan din sa kanila ang
diborsyo kung pumapayag dito ang lalaki.

184
 Ang mga Yakan lamang ang tanging pangkat na kapwa nagsususot ng
pantalon ang lalaki at babae. Isinusuot ng lalaking Iyakan ang maong sa
kanyang ulo samantalang ipinupulupot naman ito ng mga babae sa
kanilang baywang.

Mga Pagdiriwang

• Pakaradjaan Festival (Basilan) - ginaganap ito simula sa hulig Linggo ng

Pebrero hanggang ika-pito ng Marso.
• Lami-lamihan Festival (Basilan) - ginaganap tuwing 29 ng Hunyo na
kasabay sa kapistahan ng patron na si St. Peter.
• Kalilangan sa Ranao Festival (Lanao Del Sur)
• Kariyala Festival (Lanao Del Sur) - ginaganap tuwing Pebrero 22. Ito’y
pagtitipon ng mga tribo at pagpapasalamat sa kanilang ani at kapayapaan
• Inaul Festival (Maguindanao) - ginaganap tuwing Pebrero 14
• Sagayan Festival (Maguindanao) - tuwing Hulyo sa probinsya ng Lanao
Del Norte
• Vinta Festival (Sulu) - ginaganap ito tuwing Pebrero 14 sa Jolo, Sulu
• Rajah Baguinda Festival (Sulu) - ito’y ginaganap sa Jolo, Sulu tuwing ika-
dalawang linggo ng Agosto
• Agal Agal Festival (Tawi-Tawi)

Mga Magagandang Tanawin ng BARMM:

Banisilan

• Datu Kalun Shrine (Banisilan) - itinayo bilang pagpupugay sa isang sikat na

pinuno ng Yakan at tagapagtatag ng Lamitan
• Museo ng Lamitan (Banisilan)
• Lake Malawi (Banisilan)
• Bulingan Falls (Banisilan)

185
Lanao Del Sur

• Mabul Beach (Lanao Del Sur)

• Sumpitan Falls (Lanao Del Sur)
• Lake Dapao (Lanao Del Sur)
• Lake Butig (Lanao Del Sur)

Maguindanao

• Masjid Dimaukom (Maguindanao)

• Matigol Falls (Maguindanao)
• Mt. Minandar (Maguindanao)
• Nanilungan River (Maguindanao)

Sulu

• Wall of Intramuros Sulu (Sulu)

• Maubo Beach (Sulu)
• Mt. Bagsak (Sulu)
• Sulu Ethnological Museum (Sulu)

Tawi-Tawi

• Bud Bongao (Tawi-Tawi)

• Panampangan Island (Tawi-Tawi)
• Sheik Karim Al Makdum Mosque (Tawi-Tawi)
• Andulinang Island (Tawi-Tawi)
• Panguan Island (Tawi-Tawi)
• Saluag Island (Tawi-Tawi)
• Sangay Siapo Island (Tawi-Tawi)
• Mantabuan Island (Tawi-Tawi)

186
Iba pang anyo ng panitikan ng BARMM:

Tubad-Tubad (Maiksing Tulang Pampag-ibig) - noong una, ang mga

Maranao ay gumagamit ng maiiksing mga berso para ipahayag ang
kanilang nararamdaman at pagkadismaya. Patula nilang pinapahayag ang
mga ito para di masakit sa iba.

Panaroroon (Matalinhagang Kasabihan) - ang mga pananaroon ng mga

Maranao ay binibigkas tuwing pinaparusahan ang isang bata upang matuto
o uyamin ang tao. Kahit karamihan sa mga ito ay di nakasulat, isinasapuso
ito ng mga bata at nagiging bahagi ng kanilang pagpapahalaga at
paniniwala.

Tutol sa Piyakakuyakad (Nakakatuwang Kuwento) - isang magandang

halimbawa sa nakakatuwang kuwento na gustong gusto marinig ng mga
Maranao ay ang Pilandok.

Panganganyamon (Pabula) - mahilig ang mga kabataan sa mga

nakakatuwang kuwento. Bukod pa dito, mahilig rin sila sa mga kuwento
tungkol sa mga hayop o pabula. Halimbawa nito ay ang Unggoy at Ang
Tagak.

Limapangan Ago Antoka (Puzzles at Riddles) - ang limapangan

(puzzles) ay para sa mga matatanda samantalang ang mga antoka (riddles)
ay para sa mga bata.

Sakuba (Rhymes) - ito ay kasiya-siyang pakinggan na may dalawang ibig

kahulugan.

Sowa-Sowa-I (Drama) - ang Sowa-sowa-I ay mahahati sa lima:

• Kamboyoka
• Kaganat sa darangen
• Diabro, Onta, at Kokok
• Sagayan
• Sadoratan

187
 1. Kamboyoka - ang bayok ay mga patulang berso na tumatalakay sa
iba’t ibang paksa. Ang tema ay umiikot sa uri ng kapistahan na
pinagdiriwang. Ito ay maaring bahagi ng epiko at inaawit ng onor.
Ang tawag sa sesyon na ito ay Kambayoka.
2. Kaganat sa Darangen - ang Kaganat sa Darangen ay isang
interpretatibong sayaw at kanta. Inilalarawan ng tagapagtanghal na
subukan gayahin si Prinsipe Lomna nang pinadala siya upang mag-
alok ng kasal para sa kanyang ama.
3. Diabro, Onta, at Kokok - ang diabro at ang kokok ay laging
magkasama tuwing kasal, koronasyon at iba ipang magkatulad na
pagdiriwang. Ang onta ay isang paggaya sa kamelyo. Gumagamit
sila ng kawayan upang makabuo ng isang istraktura na halintulad sa
kamelyo.
4. Sagayan - ang sagayan (sayaw pandigma) ay nagmula sa
Darangen. Ito ay pagsasadula ng kabaynihan ni Bantugan habang
ihinahanda ang kanyang sarili para sa pakikidigma sa mga kalaban.
5. Sadoratan - sa isang kabanata sa epiko, ang prinsesa matapos
siyang dukutin ng isa pang prinsipe, siya ay lumakad sa gitna ng
napakaraming tao na nasilayan ang kanyang kagandahan.

Mga Manunulat ng BARMM:

• Francis Macasantos - ang kanyang mga tula ay makailang beses nang

nagkamit ng gantimpala sa Palanca Literary Awards. Ilan sa kanyang mga
akda ay ang:
• Epikong Womb of Water
• Breasts of Earth
• A Habit of Shores (Tula)
• Kamao at Versus
• at ang kanyang koleksyon ng iba pang tula na pinamagatang
The Words and other Poems.

188
Andan T. Misah - isang dating guro na naging tanyag na mangangalakal at aktibo
sa mga samahang panlipunan at sibiko na tumutulong sa pagpapaunlad ng bayan.

Nakikala siya sa pagsusulat dahil sa kanyang akdang The Divine Art Of

Brotherhood.

Nora Mercado - tinaguriang kauna-unahan at nag-iisang Moro Beauty Queen na

kumatawan sa Mindanao sa kauna-unahang Beauty Queen Contest.

Ang kanyang obra sa pagsusulat na may pamagat na “The Sulus” ay nalathala sa

Volume 1 ng Philippine Prose ang Poetry, 1960 Revised Edition.

Mona P. Highley - isa siyang kilalang translator at critic. Nagtapos siya ng BSE at
Masteral Degree sa University of the Philippines noong 1931 at Ph.D sa University
of Texas.

189
 PANITIKAN NG CAR

(CORDILLERA ADMINISTRATIVE REGION)

Mga lalawigang bumubuo: ABRA, APAYAO, BENGUET, IFUGAO, KALINGA,

MOUNTAIN PROVINCE

Maiuugat ang panitikan ng bansa sa pangkat etnikong tradisyon, na

binubuo ng mga pasalitang panitikan. Ang panitikang ito ay kakikitaan ng purong
kultura ng mga katutubo at waa pang bahid ng lahing dayuhan. Ang kagalingan
nating mga etnikong grupong ito ay naingatan at naitago sa pamamagitan ng
pagbigkas ng mga ito sa sa bawat henerasyon. Isa na nga dito ang panitikan ng
Cordillera. Matatagpuan sa mga matatayog na mga kabundukan ay ang mayaman
na kultura ng mga katutubo kahit na hirap pa rin ang mga dalubhasa na tukuyin
ang pinagmulan ng mga ito. May mga nagsabi na ang mga taong ito ay nagmula
sa mga karatig bansa ng Pilipinas, ang iba naman ay naniniwalang dating sa
kapatagan nakatira ang mga katutubo at dahil na lamang sa panankop ng mga
Espanol kaya't napilitan silang lumipat sa mga bundok ngunit may ibang
paniniwala ang mga taong naninirahan dito. Ngunit ganun pa man ay mayaman
pa rin sa panitikan ang mga taga-Kordilyera.

Malimit na binabansagan ang mga ito na Igorot, na bansag lamang ng mga

dayuhan. Kakabit nito ang pagkilala sa kanila bilang sanggano at walang
pinagaralan. Sa ganitong kadahilanan ay hindi matanggap ng mga tao sa
Kordilyera ang bansag sa kanila bilang mga Igorot. Kagaya nga ng inilahad sa
unang bahagi ng papel na ito, maraming klase ng tao ang naninirahan dito. Ang
mga Bontok, Ibaloy, lfugao, Isneg, Kalinga, Kankanay at Tinguian and mga
katutubong nakatira sa Kordilyera. Alg mga grupong ito ay may kanya-kanyang
natatanging lugar kung saan sila matatagpuan. Ngayon ay malalaman na ang mga
ito ay naghalu-halo na sa Kordilyera dahil sa migrasyon ng mga ito. Ang
pagkakahalo ng mga ito ay nagpahiwatig ng pagkakaparehas nila sa paniniwala

190
at gawain. Parehas ng ikinabubuhay ang mga tao ditto gawa ng paligid nila, ang
lipunan ay binubuo ng angkan o mga kamaganakan, mga pagdiriwang na ang mga
nagsasagawa ay ang mga makapangyarihaan sa lipunan upang mapanatili ang
kanilang katayuan sa lipunan at pati sa iba't ibang ritwal ay halos magkaparehas
ang mga grupong ito. Makikita ang matinding pagpapahalaga ng mga katutubo sa
mga ritual at gawain para sa diyos. Sa ganitong kadahilanan din mauugat ang
pagkahango ng panitikan nila sa ritual. Malimit na gamitin ng mga katutubo ang
panitikan sa mga gawaing pangritwal.

Ang Panitikang Cordillera ay panitikan na nasa pasalita. 'to ay maaring

mahati sa dalawang uri ang pangritawal o di-pangritwal. Ang mga pangritwal na
panitikan ay ang mga awit at epiko. Ang mga ito ay maaari lamang gamitin sa ritwal
at sagradong kaparaanan lamang. Sa kabilang banda, ang mga dipangritwal na
panitikan naman ay kinabibilangan ng mga may pormang sekular na maaaring
gamitin sa maraming iba't ibang okasyon gaya ng mga pagdiriwang, gawaing
panlibang at pagpapadama ng mgasaloobin. Ang Panitkang Kordilyera ay
matatalakay pormang: epiko, tula, awit, mito, alamat, kuwentong bayan.
salawikain at bugtong.

Mga Katutubo:

• Bontoc
• Isneg
• Kankanaey
• Tingguian
• Kalinga
• Ibaloy

Bontoc

Ang Bontoc ay matatagpuan sa hilagang bahagi ng Mt. Province. Dati silang

nagsasanay sa pangangaso sa ulo at may natatanging tatoo sa mga katawan.

191
Isneg

Sila ay matatagpuan sa Kalinga at Apayao. Karaniwan nasa matarik na dalisdis at

mababang burol na malapit sa ilog na nagtatag ng pamayanan ng mga Isneg

Kankanaey

Sila ay naninirahan sa kanlurang bahagi ng ng lalawigang bulubundukin o hilagang

bahagi ng Benguet.

Kalinga

Sila ay matatagpuan sa lalawigang bulubundukin ng Mt. Province.

Ibaloy

Sila ay naninirahan sa kabundukan ng gitnang bahagi ng Cordillera. Mayroong

limampu’t libong Ibaloi at karamihan sa kanila ay matatagpuan timog bahagi ng
probinsyang benguet.

Tingguian

Pinaniniwalaang nanggaling sila sa mula sa palawan. Ang dalitang “tingguian” ay

nagmula sa salotang Malay na “tinggi” na ang ibig sabihin ay “ matataas na lupain”.

Epiko

Karamihan ng mga epikong tradisyon ng bansa ay naglaho na ngunit sa

Kordilyera ay may makikita na lamang ng kaunting epiko na naitago at naisulat na:

• Hudhud at Alim - Ipugaw

• Ullalim - Ti-nog Kalinga
• Gasumbi at Dangdang-ay - Kalinga
• Bindian - Ibaloy
• Kanag Kababagowan – Tinguian

192
Hudhud

Sa Hudhud ay maipagmamalaki si Aliguyon, isang mitolohikal na katauhan

kilala sa kanyang yaman at kapangyarihan. Marami ang bersyon nito ang
natagpuan sa Kordilyera at karamihan ng kwento nito ay tungkol sa kanyang
pagkapangasawa kay Bugan. Ang hudhud ni Aliguyon ay kalimitang kinakanta
tuwing nagtatabas ng damo, nag-aani ng pananim at tuwing may namatay na
mataas na tao sa lipunan.

Ullalim

Ang mas sikat na Ullalim naman ng mga taga-Ti-nog Kalinga ay mga

mahahabang awit na kinankanta ng mga lalaki o ng mga babae na kaiba sa
hudhud na kinakanta lamang ng mga babae. Ang pagkanta nito ay ginagawa
tuwing may pagdiriwang at kasunduan. Nilalaman ng ullalim ang mga ulat sa
labanan, pamumugot ng ulo at matapang at makisig na pakikipagsapalaran ng
isang bayani. Binibigyan ng pokus ng mga ito ang katapangan ng mga taga-
Kalinga. Naglalaman din naman ito ng romansa, kakaibang kagalingan sa mga
Gawain, kapangyarihang kahima-himala at mga matagumpay na mga paglalakbay
at pakikidigma. Sa pag-aaral ng ullalim ay makikita din ang mga pang-araw araw
na karanasan ng mga tao sa Kalinga.

Gasumbi

Sa Hilagang bahagi naman ng Kalinga ay mayroon ding gulong ng epiko,

ang gasumbi. Ang pangunahing tauhan dito ay si Gawan. Ang gasumbi ay
kalimitang kinakanta sa gabi at gabi ng kanilang pag-aani. Ito rin, gaya ng ullalim,
ay tungkol sa pamumugot-ulo ng mga taga-Kalinga, pangligawan na nahahaluan
ng salamangka at hiwaga.

193
Dangdang-ay

Ang dangdang-ay ng Kanurang Kalinga na 'my tauhan na ang pangalan ay

Magliya or Gono.

Alim

Ang mga Ipugaw ay mayroon pang isang klase ng epiko, ang alim. Ang alim
ay kalinitang ginagamit sa mga ritwal na gawain lamang. Ang Alim ay ginagamit
para sa mga namatay, nuy sakit at ritwal ng paggawa at paglagay ng hagabi (isang
malaking bangko). Ngunit mayroong mga nasusulat na ginagamit din ito sa ibang
mga kaparaanan tulad ng: rnga malakihang pagdiriwang at pag-aani. Ang mga
tauhan ditto ay mga mahihiwagang nilalang at hindi mga tao lamang. Ang minkga
kumakanta nito ay mga lalaki.

Bindian

Ang Bindian ng mga Ibaloy ay lumiliban sa kalimitang kuwento ng epiko sa

bansa. Ang bayaning si Bindian ay hindi kasing matagumpay ng ibang bayani sa
mga epiko ng bansa. Sa kuwento ng epikong ito, si Bindian ay susubuking iligtas
ang diyosang si Bugan mula kay Kabuniyan, ang diyos ng langit. Si Bugan ay
magiging isang talon habang si Bindian ay makakapangasawa ng isang ahas na
naging tao ngunit nanatili ang pagmamahal niya kay Bugan.

Kanag Kababagowan

Sa kanlurang bahagi ng Kordilyera ang mga Tinguian ng Abra ay makikita

ang Kanag Kababagowan. Ang epikong ito ay ginagamit tuwing magaani. na
nagsisilbing kasiyahan ng mga trabahador. Ang mga pangunahing tauhan ng
e[pikong ito ay Sina Apo-ni-Buhyen, Apo-ni-Tulau at si Kanag. Ito ay
kinapapalooban ng mga mahiwagang mga katauhan at bagay.

194
Nalalabing mga epiko ng Kordilyera

Writing: Philippine Literature from the Regions na isinaayos ni Dr. Bienvenido

Lumbera at CCP Encyclopedia of Philippine Art)

1. The I-Harvest of Aliguyon (Ipugaw)

Ang kuwento ay tungkol sa pakikipaglaban ni Aiguyon sa kanyang
karibal na kaaway na si Pumbakhayon. Pumunta si Aliguyon sa lugar ng
kaaway at hinanmon ito. Ang mga ito ay naglaban habang pinapanood
lamang ng nanay ni aliguyon ang mga pangyayar. Nagagawa lang nilang
tumigil upang kumain. Ang labanan ay matatapos isa at kalahating taon.
Bumalik si Aliguyon sa Hananga, ngunit dinala ni pumbakhayon at kanyang
mga alagad ang digmaan doon. Nagtagal din ito ng isa at kalahating taon
at tumitigil lamang sila upang kumain. Pagtapos ng sunud-sunod na
labanan ay napagkasunduan na lamang itigil and digmaan kasabay nito ang
pagkasal kay Aliguyon at Bugan, kapatid ni Pumbakhayon at Pumbakhayon
Aginaya, kapatid ni Aliguyon. Ipinapakita na ang pagkakasal sa dalawang
miyembro ng nagdidigmaang tribo ay napagkakasundo sila.

2. The Heroic Exploits of Banna (Kalinga)

3. Hudhud of Bugan with Whom the Ravens Flew Away at Gonhadan (Ipugaw)

4. Hudhud of Aliguyon Who Was Bored by the Rustle of the Palm Tree at
Alaguden (Ipugaw)

195
Awitin

Isang instrument upang maihayag ng isang tao ang kanyang saloobin na salungat
sa mga epiko, mito o alamat

Dalawang Klase ng Awitin:

1. Liriko na naghahhayag ng damdamin.

2. Naratibo na nagkukuwento ng mga gawain at pangyayari sa kanilang lugar.

Salidommay - ay kalimitang inaawit sa panliligaw, kasahn, pista, pagdiriwang

ng kapayapaan, masaganang ani at biglaang mga kasiyahan. Hindi ito
nakabase lamang sa isang gawain.

Dodong-ay - ay ginagamit din sa iba't ibang pagdiriwang. Ito ay hindi ginagawa

sa isang natatanging gawain.

Dujung - ng mga Ibaloy ay para sa libing ng isang namatay.

Bajun at Chajang - ng mga Ipugaw na inaawit sa pakikidigmang ritwal.

Tubag - na inaawit ng mga Kalinga sa pagkakasundo ng kapayapaan.

Ibi - para sa pag-alala sa namatay.

Tinguian - na umaawit ng mga diwas kapag mayroong may sakit.

Sang-sangit - para sa pagtapos ng libing sa hapon.

Dawak - na kinakanta upong tawagin ang mga kaluluwa upang masapian.

Naway - na inaawit sa pagtatapos ng pagluluksa sa namatay.

Ayoweng at Chamgek - na inaawit tuwing nagtratrabaho ang mga tao sa

palayan.

Annako - para sa pag-alala sa namatay.

196
Mito

Ang mga mito ang pinakanaapektuhan ng pagkawala kasabay ang

paglaganap ng impluwensiya ng mga taga-kapatagan at ng relihiyong
Kristiyanismo. 'sang klase ng mito ay ang diam ng Tinguian. Ang diam ay ginagamit
pangritwal, ang mga mito ay malimit na ginagamit pangritwal.

Ang mga diam ay nagbibigay paliwanag sa mga pinanggalingan ng isang

nakaugaliang pangnbual at dahilan ng paggawa ng mga ito. Ang mga naitalang
mito sa pag-aaral matapos ang ilang taon ay naglaho dahil sa mga unang
nabanggit na kadahilanan.

Malimit na napagsasama ang mga mito sa alamat dahil sa ito ay

pinaniniwalaang hango sa mga totoong nangyari at nagpapaliwanag sa mga
pinanggalingan ng mga bagay. Ang kaibahan ay ang pagiging sagrado ng mito
kaysa sa alarnat at paggamit ng mga mahiwagang tao bilang pangunahing tauhan.
Dahil dito ang mga mito ay ginagamit lamang sa may mga piling lugar at panahon.
Ang mga pagaaayos sa kaanyuhan ay hindi na pinapansin ng mga tao at sa halip
ay pinag-iisa na Iang ang katawagan sa mga ito, ang rnga kuwento.

Filipinos Writing: Philippine Literature from the Regions na isinaayos ni Dr.

Bienvenido Lumbera

1. How Balitok and Bugan

2. Obtained Children (ipugaw)
3. Lunuwig and Kabigat (Kankanay)
4. Chacha and Ked-yem (Bontok)
5. Balitok and Kabigat (ibaloy)
6. Kabukab (Kalinga)

197
• Bugtong

Halimbawa ng bugtong ng mga Isneg:

1. Makapal na bato sa anayan ginawang palaruan ni kawitan. (Platito)

2. Inahin ay pumasok, Tatyaw ang lumabas. (Nganga)
3. Gumawa ng bahay si Tukay di gumamit ng rattan. (Gagamba)
4. Nangaso si duwat walang nakuha anuman. (Suklay)

Mga Awiting Bayan

Igorot

Chua-ay (awiting pangkasal)

Lalaking matapang, lalaking malakas

Ika'y sya naming tinatawagan...hoy!

Halika't, halika't tinatawag ka...hoy!

Matapang lumaban, malakas gumawa

Halika na rito, halika rito....hoy!

Magpasan ng bigas dahil sa bayan.

Kalinga

Papuri

Mga puno! mga ama nitong lahi!

May kawali! Supilin ang katunggali!

Pinupuri kayong lahat! Binabati!

198
Tingguian

Bati

Bati ko'y magiliw, bati ko'y malambing

Ika'y parang araw, ika'y nangniningning

Maging iyo'y kapalaran at kaligayahan

Magiliw na parang buwan, at parang gabing malamlam.

Ifugao

Sa bundok

Mga kabunduka'y aking inakyat

Barang ng palay'y kala-kaladkad

Doon sa malayong timog at silanga'y

Naroon ang bundok ng ifugao

Doon sa ibayo ng burol at gubat

Ay bundok na banal ang namamanaag

Ano kaya yaong doo'y naghihintay

Sa malayong bundok ng ifugao.

Kwentong Bayan

• Si Bulan at Adlaw (Tingguian) - ang kwentong patungkol sa dalawang mag-

asawa na nagmamahalan na nauwi sa di pagkaunawaan. Sina Adlaw at
Bulan mayroon silang anak na tinatawag na bitun.
• Ang paglikha sa tao (Igorot)
• Ang lalakeng walang pangalan (Igorot)

199
Cañao - ito ay isang tradisyon ng mga Ibaloi at Kankanaey sa benguet. Ito ay isang
seremonyang mambunong ang nagsasagawa.

Dalawang uri ng Cañao:

1. Simpleng Cañao - ito ay pagkakatay ng baboy, paggawa ng tapey, at

pagluto ng kamote.
2. Malaking Cañao - ito ay pagkakatay ng baboy, baka, kalabaw, at kabayo.
Ang baboy na may batik na itim ay sagrado sa kanila at ito at tinatanggap
ng mga ispiritu na nagbibigay ng biyaya at swerte.

Ibat ibang uri ng Cañao:

Kape - isinasagawa kapagmay bagong tayong bahay o pagkatapos ng ilang

araw ng paglibang sa yumaong kamag-anak.

Kayed - ito ay bulontaryo o sapilitang isinasagawa upang mapanatili ang

pagiging puno ng baranggay.

Sabeng - isinasagawa ng bagong mag-asawa ngunit kadalasan ay

mayayaman lamang ang tanging nakakagawa nito.

Pechit - pinakamataas na uri ng Canao at may dalawang uri ng single at

doble na tumatagal ng 3 hanggang 4 na araw.

Mga Pagdiriwang

• Panagbenga Festival - ang salitang Panagbënga ay may kahulugang,

“panahon ng pagyabong, panahon ng pamumulaklak”.
• Ullalim Festival - karaniwang isinasagawa ang isang parada at sayawan
sa lansangan sa pagdiriwang ng pagkakatatag ng lalawigan kung saan
naipakikita ang kultura at mga gawi ng Kalinga.
• Lang-ay Festival - ang Lang-ay ay native dialect na ang ibig sabihin ay
salu-salo, pagsasama-sama ng pamilya, hospitality , kapayapaan at
pagkakaibigan sa pamamagitan ng native wine na kung tawagin ay tapuey.

200
 PANITIKAN NG NCR

(NATIONAL CAPITAL REGION)

Mga lalawigang bumubuo: CALOOCAN, LAS PIÑAS, MAKATI, MALABON,

MANDALUYONG, MAYNILA, MARIKINA, MUNTINLUPA, NAVOTAS,
PARAÑAQUE, PASIG, PASAY, QUEZON, SAN JUAN, TAGUIG, VALENZUELA

Ang pambansang Punong Rehiyon ay kilala rin sa tawag na Metro Manila

o Kalakhang Maynila. Nilikha ito ng Presidensyal Digri Blg. 824 na ipiniruklama
noong Nobyembre 7, 1975. Pinangangasiwaan ito ng Metropolitan Manila
Authority at pinamunuan ng isang gobernador. Ito ay ang sentro ng kultura,
edukasyon, pamahalaan, lipunan, industriya at kalakalan ng bansa.

Tinatayang may sampung milyon ang mamamayang naninirahan sa

kalakhang Maynila. Masasabing dahil sa ang mga mamamayang bumubuo sa
Kalakhang Maynila ay nagbubuhat pa sa iba’t ibang panig ng bansa ang mga
tradisyon, paniniwala, pananampalataya at mga pamamaraan ng pamumuhay na
kinamulatan ng mga atong naninirahan dito at kasasalaminan ng rehiyonal na
pamumuhay bagamat higit ang impluwensya ng sopistikado o makabagong
teknolohiya.

Mga Lungsod ng NCR:

• Caloocan
• Las piñas
• Makati
• Malabon
• Mandaluyong
• Maynila
• Marikina
• Muntinlupa

201
 • Navotas
• Parañaque
• Pasig
• Pasay
• Quezon
• San juan
• Taguig
• Valenzuela

Wikang ginagamit sa NCR:

• Taglog - 94.34%
• Ilokano - .73%
• Bisaya - .55%
• Cebuano - .54%
• Iba pang mga Wika - 3.22%

Mga Tanyag na Lugar na matatagpuan sa NCR:

• Rizal Park
• Fort Santiago
• Manila Ocean Park
• San Agustin Church
• National Museum Complex
• Malacañang Palace
• EDSA Shrine
• Pako Park
• Ayala Museum
• Mall Of Asia

202
Tradisyon, Kaugalian at Pamahiin

Narito ang ilan sa mga tradisyon, kaugalian at mga pamahiin ng mga

naninirahan sa Kalakhang Maynila.

Sa Pagliligawan:

• Paghingi ng permiso sa panliligaw

• Pagpanhik ng bahay ng binatang manliligaw
• Pagpapadala ng regalo
• Paghahanap ng padrino
• Pagbibigayan ng singsing ng magsing-irog

Sa Pamamanhikan:

• Pagtatakda ng araw ng pagtatagpo ng mga magulang at mga kamag-

anakan ng magkasintahan na nagpasiyang magpakasal na
• Pagdadala ng pagkain sa tahanan ng bababe sa araw ng pamanhikan
• Pagpaparangal sa kanilang mga magulang
• Despedida de Soltera/”Shower Party”/ “Stag Party”.

Sa Pagpapakasal:

• “Something, old something new, something borrowed, something blue”

• Pananatili sa bahay hanggang sa sumapit na ang araw ng kasal
• Pagbabawal sa pagsusukat ng damit pangkasal
• Pagtatapakan ng paa pagkatapos ng kasal
• Pag-uunahan sa pagtayo sa harap ng altar pagkatapos ng kasal
• Pag-una ng lalaki sa simbahan
• Pagpapatunog ng baso kung nais na halikan ng bagong kasal na lalaki ang
babae
• Paglilihi
• Paghakbang sa asawang lalake habang natutulog
• Pagsunod sa mga kapritso ng babae
• Pagtingin sa mga magaganda

203
 • Sa panganganak at Pagpapalaki
• Pagtatago sa pinutol at natuyong pusod ng sanggol
• Pagpapasuso ng ina
• Pagkuha ng pangalan mula sa kalendaryo
• Paglalaan ng sariling kumot
• Paghagod sa noo at buhok ng sanggol habang natutulog.

Sa Pananampalataya:

• Paghinto at pagdarasal kung orasyon

• Pagrorosaryo
• Paniniwala sa Pasko
• Semana Santa
• Flores de Mayo
• Santakruzan
• Pagbabasaan kung araw ng San Juan Bautista

Pamamanata sa:

• Señor Nazareno sa Quiapo

• Sto. Niño sa Tondo
• Bata y Flores sa Ermita
• Ina ng Laging Saklolo sa Baclaran

Pamahiin:

• Bawal kumanta sa hapag-kainan -simbolo ng hindi pagrespeto.

• Bawal mag gupit ng kuko sa gabi -upang hindi malasin.
• Friday the 13th mag-ingat sa araw na ito sapagkat may maaaring mangyari
sa inyo masama.
• Huwag matulog ng basa ang buhok.
• Kapag may makita ka ng pugot ang ulo ay maaari siyang mamatay munit
pwede ito mapigilan basta ibang ang kanyang gamit sa lupa.

204
Mga Kaugalian at Tradisyon sa Marikina:

• Nagsasagawa sila na mga laro tulad ng duplo, karagatan, tuhalayla at

huwag o de prenda.Ang duplo ay isinasagawa sa tulong ng isang lider at
ng mga kalahok na tinatawag na dupleros at dupleras. Ito ay ang sagutan
sa pmamamagitan ng tugma (ryhme) tungkol sa isang paksa.
• Kilala rin sa marikina ang larong selyo na nilalaro ng dalawa o mahigit pang
manlalaro gumagawa ng malaking guhit na pabilog sa lupa ang mga
manlalaro sila ay naglalagay ng kani-kanilang piraso ng niyog sa gitna ng
bilog ang mauuna ng maglaro may maghahagis ng isa pang piraso ng niyog
at kailangan niyang na palabas sa bilog ang mga niyo. mapupunta ang lahat
ng niyog na lumalabas sa bilog sa manlalaro ng makapagpalabas na nito.
• Laganap din sa marikina ang mga tupada isang bersyon ito ng totoong
sabungan ng ngunit isinasagawa lamang ito ng mga magkakapitbahay
bilang isang uri ng libangan ng mga kabataan noon ang mirahan ang mga
kalahok ay kailangan may tatlong piraso ng maliliit na sanga at isang batong
pamato ihagis ang mga pamato at ang may pinaka malayong pamato ang
mauuna ng maglaro patumbahin lamang ng manlalaro ang mga sanga ng
kanilang itatayo sa anyo ng isang tripod.

• Bugtong

Halimbawa ng mga bugtong ng mga taga-NCR:

1. Sa maling kalabit, may buhay na kapalit. (Baril)

2. Umupo si itim, sinulot ni pula, lumabas si puti, bubuga-buga. (Sinaing)
3. Tag-ulan o tag-araw, hanggang tuhod ang salawal. (Manok)
4. Ang ulo ay kabayo, ang leeg ay pare, ang katawan ay oud, ang paa ay
lagare. (Tipaklong)
5. Anong hayop ang dalawa ang buntot. (Elepante)

205
• Salawikain/Kawikaan/Kasabihan

Halimbawa ng mga salawikain/kawikaan/kasabihan ng mga taga-NCR:

1. Ang bayaning nasugatan, nag-iibayo ang tapang.

2. Huwag magbilang ng manok hangga’t hindi pa napilisa ang itlog.
3. Kung gaano kataas ang lupad gayon dinang lagapak pagbagsak.
4. Ipagpaumanhin mo dalaga, kapangahasan ko ay bunga ng pag-asa.
5. Mang-aaway na ang lahat ng tao sa daan, huwag lang ang magkasintahan
sa loob ng bahay.
6. Kagandahan ay yaman ng babae katapangan at katarungan naman ang sa
lalake.
7. Nagkakaibigan lamang ang sa pari ay nagpapakasal.
8. Ang dalagang maganda, batiin mo’t nagagalit.
9. Ang taksil na kaibigan higit na masama kaysa kaaway.
10. Ang mag-asawang walang bunga, parang kahoy na walang sanga.
11. Sa inahing mapagkupkop di man anak sumusukob.

Tula

• Pag-ibig sa tinubuang Lupa - Andres Bonifacio

• Sa anak ng Bayan - Emilio Jacinto

Alamat

• Ang Alamat ng Pasay

Ang Alamat ng Pasay

Noong araw may isang batang babae na pasaway araw-araw ay kinukulit

niya ang kanyang ina habang naglalaba para sila ay maglaro isang araw habang
sila ay nasa palengke na kita ng batang yung isang laruan ng manika pera walang

206
pera ang kanyang ina. Tumakbo si pas ng malayo, nagtampo dahil hindi siya
binilhan hinabol naman siya ng kanyang ina hanggang sa nabundol siya ng
sasakyan at nasagasaan ng iyong ina at sinasabing pas..ay! pas..ay mula noon
ang kalsada na pinag aksidentihan niya ay tinawag na PASAY.

Maikling Kwento

• Mabangis ng Lungsod ni Efren Abueg

Mabangis ng Lungsod

ni Efren Abueg

Malapit na ang muling pagdating sa timog na si bruno dinamani ano ang

mga malalamig na barya sa kanyang bansa na tanong na si bruno at tinakbuhan
ito sa kanya ng paglayo sa quiapo naramdaman niya ang tagumpay sa huli
naabutan pa rin siya ng malupit na pala ni bruno natulog siya at hindi na niya
naramdaman ang kaban isang lungsod sa kapayapaan ng kumandong sa kanya.

Mga Pagdiriwang

• Pista ni San Diego de Alcala (Valenzuela City) - ipinagdiriwang tuwing

ika labing dalawa ng nobyembre sa barangay polo lungsod ng valenzuela
ito ay selebrasyon ng pinaka lumang simbahan sa lungsod ng valenzuela
at petron san diego de alcala na nagpapakita ng street dancing boot
dancing at iba pa.
• Mano Po San Roque Festival (Valenzuela City) - ipinagdiriwang ito tuwing
ika labing dalawa ng maayos sa barangay Mabolo Valenzuela si san roque
patron ng mga walang asawa pinaniniwalaan na ang mga kababaihan ng
walang asawa kapag sumayaw at pagdarasal ay magkakaasawa din.
• Bamboo Organ Festival (Las Piñas City) - ipinagdiriwang tuwing pebrero
ng taon sa lungsod ng las piñas dinumog ito ng mga bumibisita ng dayuhan
at mga pilipino upang mag kilay sa kahali halina ng himig ng bamboo organ.

207
• Luglugan Pancit Malabon Festival (Malabon City) - ipinagdiriwang ito
tuwing disyembre 10 ang pansit malabon festival naunang tawag na log-log
ang festival ay taon ang isinasagawa kasabay ng pagdiriwang ng fiesta ng
our lady of immaculada at la purisima sa barangay concepcion sa lungsod.
• Bambino Festival (Pasig City) - ipinagdiriwang ito bilang paggalang sa
batang si jose cristo ito ay pinaka dakilang pagdiriwang sa kultura ng
lungsod ng pasig lahat ng titi barangay sa lungsod ay nakikibahagi at
ipinapakita ang kanilang mga magagandang float na nagdadala ng iba't-
ibang mga imahe ng santo niño ipinagdiriwang ito mula january 11 to 20
bawat taon.
• Pangisdaan Festival (Navotas City) - ang lungsod ng navotas ay kilala
bilang fishing capital of the philippines at ang naturang festival isinasagawa
bilang pasasalamat sa isang tao ng masagana ang paghuli ng mga isda na
nakatutulong sa kabuhayan ng mga mamamayan ng navotas
ipinagdiriwang ito mula sa enero 8 hanggang enero 16 bawat taon.
• Balut sa Puti Festival (Pateros City) - tuwing ika 31 ng enero idinaraos
ang taunang balut sa puti festival sa bayan ng pateros isa sa mga
pinakahihintay dito ang paligsahan sa pagluto ng iba't-ibang putahe ng
gamit ang itlog nagkakaroon ng street party na may bandang tumutugtog
habang nag iinuman kasabay ng pagkain ng balot bilang pulutan.
• Marikina Sapatos Festival (Marikina City) - ipinagdiriwang ang sapatos
festival sa marikina na itinuturing na show capital of the philippines ang
lungsod ng marikina ay gumagawa ng de kalidad na mga sapatos na
napaka tibay at ini- export pa sa ibang bansa.

208
Mga Manunulat ng NCR:

Severino Reyes - Ama ng Sarsuelang Tagalog

Francisco Balagtas - Florante at Laura (Akda)

Lope K. Santos - “Paham ng Wika”, “Ama ng Balarilang Pilipino” at

“Haligi ng Panitikang Pilipino”

Amado Hernandez - manunulat ng Manggagawa at Pinuno ng mga

Pilipinong Manggagawa.

Lualhati Bautista - Bata, Bata... Pa'no ka ginawa? (Akda)

Nick Joaquin - manunulat, mananalaysay ng kasaysayan at

mamamahayag.

Liwayway Arceo - pangunahing mangangathang Tagalog at

Filipino.

Rolando Tinio - pilipinong makata, dramatista, tagasalin, direktor,

kritiko, manunulat ng sanaysay at isang guro.

Inigo Ed Regalado - makata at Mandudula.

209
 TALASANGGUNIAN

Mandado, J. O. (2020). Pagtuklas sa mga piling maikling akda ni PV

Villafuerte sa realismong pananaw. International Journal of Research, 9(8), 15-
25.

Panganiban, J. V. (1995). Panitikan Png Pilipinas. Rex Bookstore, Inc..

https://www.slideshare.net/MarlenePanaglima/rehiyon-1-rehiyon-ng-ilocos-
197679517

https://www.scribd.com/presentation/443549572/PANITIKAN-ng-
REHIYON-1

https://tl.m.wikipedia.org/wiki/Pista_ng_Pamulinawen

https://dokumen.tips/documents/mga-pag-diriwang-sa-rehiyon-ng-
ilocos.html

https://www.studocu.com/ph/document/camarines-norte-state-college/ang-
panitikan-ng-pilipinas/panitikan-ng-rehiyon-1/31323584

https://prezi.com/yppye3vmjuja/rehiyon-1/

https://www.scribd.com/presentation/446530977/Rehiyon-II-pptx

https://pilipinomirror.com/kadayawan-festival-2/

https://www.slideshare.net/MarlenePanaglima/rehiyon-2-lambak-ng-
cagayan-199257921

https://3ccentralluzon.wordpress.com/history/pampanga/traditions/

https://www.slideshare.net/avigailgabaleomaximo/rehiyon-4b-mimaropa

https://www.slideshare.net/MarlenePanaglima/rehiyon-iva-calabarzon-
199974397

210
 https://www.scribd.com/document/504809362/18-BICOL-FESTIVALS

https://rsso05.psa.gov.ph/Albay-
Tourism/Layag%20Festival/Layag%20Festival.html

https://rsso05.psa.gov.ph/Albay-
Tourism/Sarung%20Banggui%20Festival/Sarung%20Banggui%20Festival.html

https://rsso05.psa.gov.ph/Albay-Tourism/magayon/magayon.html

https://tl.m.wikipedia.org/wiki/Kanlurang_Kabisayaan

https://www.google.com.ph/search?q=kanlurang+visayas&client=ucweb-
b&channel=sb

https://www.philatlas.com/visayas/r06.html

https://www.google.com.ph/search?q=kanlurang+visayas&client=ucweb-
b&channel=sb

https://www.studocu.com/ph/document/northern-iloilo-polytechnic-state-
college/secondary-education/panitikan-ng-rehiyon-modyul-1-aralin-7-rehiyon-vii-
gitnang-visayas/23174971

https://prezi.com/hfckb3lgomim/ang-silangang-visayas-o-rehiyon-viii-ay-
matatagpuan-sa-
gitna/#:~:text=Ang%20Pista%20ng%20Pahoy%2DPahoy,pasasalamat%20ng%2
0mga%20tao%20rito.

https://www.slideshare.net/anneugenio/rehiyoi-
ixhttp://rehiyonixzamboangapeninsula.blogspot.com/2014/04/ang-panitikan-ng-
rehiyon-ix.html?m=1

www.nnc.gov.ph

https://jontotheworld.com/best-festivals-mindanao

https://www.trip.com

https://guidetothephilippines.ph

211
 https://plus63.byethost15

https://en.m.wikipedia.org

https://www.philatlas.com

https://coggle.it/diagram/W8WZq0DGoitkcUaY/t/region-11-davao

https://www.academia.edu/28584201/REGION_XII

https://www.slideshare.net/avigailgabaleomaximo/rehiyon-12-panitikan-at-
manunulat

https://www.studocu.com/ph/document/xavier-university-ateneo-de-
cagayan/education/panitikan-ng-rehiyon-xii/37967927

https://www.slideshare.net/NicoleneMaeVillegas/panitikan-rehiyon-
xiiicaraga

https://www.scribd.com/document/335977212/Ang-Panitikan-Ng-
Cordillera-Administrative-Region

https://www.slideshare.net/menchu25/cordillera-panitikan-presentation

https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&ca
d=rja&uact=8&ved=2ahUKEwiPnbHfzov_AhW2rVYBHRuGCHoQFnoECA0QAQ
&url=https%3A%2F%2Fwww.studocu.com%2Fph%2Fdocument%2Fst-anthonys-
college%2Fliteratures%2Fgec-111-handouts-17-autonomous-region-of-muslim-
mindanao-armm%2F15954037&usg=AOvVaw3NQlMJWKMzoHM5V3WVDnnG

https://prezi.com/5qrc9vbcbf3n/national-capital-region

212
 BAYOGRAPIKAL NA DATOS

Rehiyon I:

Ang rehiyon 1 ay binubuo ng mga lalawigang Ilocos Norte, Ilocos

Sur, Pangasinan at La Union. Ang Rehiyon 1 ay tinatayang may populasyon
na 12.7 milyon sa susunod na censors na ipapatupad sa taong 2020.
Mayroon itong kabuuang lupa na 3,456,564 hektarya. Ang pinakamalaking
lalawigan ng rehiyon 1 ay Pangasinan na may sukat na 5,368.83 kilometro
kuwadrado. Ang mga pinakamalaking lungsod sa rehiyon 1 ay Lungsod ng
Dagupan, San Carlos City, Urdaneta City at Lungsod ng Alaminos. Ang
klima sa rehiyon 1 ay panloob na maiinit na may tagtuyong tag-ulan. Ito ay
mayroong sikat ng araw ng anim na buwan sa isang taon. Ang
pinakamataas na temperatura na nakikita sa rehiyon 1 ay mahigit sa 39 na
Celsius kaya’t ang mga tao ay dapat mag-ingat laban sa dehydration at iba
pang pagkapagal.

Rehiyon II

Isang sub-rehiyon ng Pilipinas na matatagpuan sa timog kanlurang

bahagi ng isla ng Luzon. Binubuo ito ng limang magkakatabing probinsya:
Batanes, Cagayan, Isabela,Nueva Vizcaya at Quirino. Ang rehiyon ay
nahahati sa 25 na lalawigan, 43 na bayan at 34 na lungsod, na ang
kabuuang laki ay 28,122.25 kilometro kwadrado. Dalampasigan ng rehiyon
2 ay binubuo ng Cagayan at Ilocos. Ang populasyon ng Rehiyon 2 ay
tumutukoy sa 1.8 milyong katao at pinamamahalaan ng Regional
Development Council 2. Kadalasang itinuturing ito bilang industriyalisadong
rehiyon, dahil pinapautang nito ang kabisera ng ekonomiya ng Luzon sa
pagmamay-ari ng iba’t ibang industriya, tulad ng pagsasaka, pangingisda,
at turismo. Ang rehiyon 2 ay mayroon ding mahalagang kapuluan, tulad ng
Batanes, Calayan, at Fuga. Ang rehiyon ay may mabuting transportasyon,

213
 dahil sa kanyang mga sistema ng tulay at daan. May masamang
impluwensya rin ang mga katutubong Tsino at Ilocano sa kultura ng rehiyon.

Rehiyon III

Pangalang Rehiyon: Kapanalig ng Timogyon 3 sa kabuuan, na may

mga nagsisimulang bahagi sa inilarawan ng 2.1 milyong mga tao sa Ilocos
Norte, Ilocos Sur, La Union, at Pangasinan, kung saan ang pinakamataas
na bilang ng mga residente ay matatagpuan sa La Union. May labing-apat
na mga lungsod ang rehiyon ng Gitnang Luzon. Ang San Jose del Monte
ay may pinakamaraming populasyon habang pinakamatao naman ang
Angeles. Batay sa lawak ng lupa ang Lungsod ng Tarlac ay ang
pinakamalaki sa rehiyon. Ang rehiyon ay may init na subtropikal na klima
na kinakikitaan ng mga maikling tag-ulan at tag-init na temperatura.

Rehiyon IV: CALABARZON

CALABARZON (Cavite, Laguna, Batangas, Rizal at Quezon

Provinces) ay ang ikalawang pinakamalaking rehiyon ng Pilipinas,
matatagpuan sa silangan ng Luzon. Ang rehiyon ay naging isang
mahalagang komersyal, industriya at turismo sentro. Ang mga lungsod ng
Lipa, Batangas at Muntinlupa sa Rizal ay naging sentro ng
pagmamanupaktura, habang ang mga bayan ng Calauan at Bay, at siyudad
ng imahe ng Laguna. Ang rehiyon ay may mahusay na kaswal na mga
kayamanan, mga bulubunduking panlabas na iresponsableng paggamit, at
kapaligiran na mga lumalagong mga kapupusan ng mga industriya. Ang
CALABARZON ay lubos na nakikinabang sa ekonomika ng Pilipinas. Ang
ilang mga economic na sektor na nagpapataas sa rehiyon ay ang
pagmamanupaktura at turismo. Ang patuloy na pag-unlad ay
nararamdaman pagkatapos ng pagtatatag ng kalsada at ibang mga
struktura na nagtataas ng mga negosyo at iba pa. Sa CALABARZON, ang

214
 mga patakaran ng gobyerno tungkol sa paggamit ng mga kung ano ang
tagapagtustos na nagpapataas ng produksyon at paglago ng lokal na
ekonomiya ng mga tao sa lalawigan nito. Ang mga popular na destinasyon
sa CALABARZON ay ang Tagaytay, Cavite at at Mt. Malarayat sa Batangas.
Ang mga bahagi ng laguna ay may maraming mga patutunguhan tulad ng
Pagsanjan Falls, Ang Laguna Lake at ang hot spring sa Los Banos. Bukod
dito,marami rin ang mga tanawin sa Calabarzon, lalo na sa Lagoa ng
Caliraya. Ang Pagtataas ng Interbisinal na pagtutulungan sa sektor ng
turismo at kalusugan ay humahantong sa mas maraming mga
pagbabagong pagbentang sa CALABARZO.

Rehiyon V

Magkakaroon ng partikular na ngalan ng “Eastern Visayas”. Ito ay

binubuo ng tatlong probinsya, ang Biliran, Leyte, at Eastern Samar.
Pinaniniwalaang ang mga dayuhang manlalakbay ay unang nanirahan sa
rehiyon 5, na isang pinagmulang lugar ng mga tao. Kinikilala rin ang rehiyon
bilang isang mahalagang sentro ng hiligaynon kultura at tradisyon. Ang
pinakamalaking lungsod sa rehiyon 5 ay Tacloban City, maaaring tinatakan
ang pag-usbong ng bagong kabisera ng Leyte mula sa maagang bisperas
ng sinaunang bayan ng Carigara. Sa kabila nito, ang dalawang iba pang
lungsod na may pinakamalaking populasyon ay Catbalogan (Eastern
Samar) at Baybay (Leyte). Ang rehiyon 5 ay may mataas na kasaganaang
likas. Ang industriya ay nakatuon sa industriya ng pagguho, palanim,
pagdami, hectar, pagkahuli ng isda, pagmimina, pagmimina ng ginto,
pagkolekta ng karagatan, at iba pa. Gayunpaman, ang rehiyon ay isa sa
mga pinakamahirap na bahagi ng Pilipinas at isa sa mga pinakamahirap na
rehiyon sa Asya. Ang pangunahing pagkakitaan dito ay pagmimina,
pangingisda, at agrikultura.

215
Rehiyon VI

Binubuo nito ang lalawigan ng Aklan, Antique, Capiz, Iloilo, Guimaras

at Negros Occidental. Ito ay kilala din bilang Panay Island Region. Ang
lalawigan ng Aklan ang pinakamalaking lalawigan ng rehiyon sa Turkey, na
may laki na 1520.37 kilometro kwadrado. May 15 mga munisipalidad dito at
dinidiyesa ng mayroong 1,320,999 mga residente ayon sa 2015 senso. Ang
Negros Occidental ang pangalawang pinakamalaking lalawigan sa Rehiyon
6, na may sukat ng 6533.37 kilometro kwadrado. May lamang 25
munisipalidad na pangasiwaan at binabayaran ng mayroong 4,141,261
mga residente ayon sa 2015 senso. Ang Antique ay ang pinakamaliit na
lalawigan sa Rehiyon 6, na may laki na 4117.08 kilometro kwadrado.
Mayroong lamang 19 munisipalidad at ang pangasiwaan nito ay
binabayaran ng mayroong 528,863 mga residente ayon sa 2015 senso. Ang
iba pang mga lalawigan sa Rehiyon VI ay kabilang ang Capiz na may laki
ng 3493.775 kilometro kwadrado, Iloilo na may laki ng 4063.21 kilometro
kwadrado, at Guimaras na may laki ng 539 kilometro kwadrado.Ang aklan,
Antique, Capiz, Iloilo, Guimaras at Negros Occidental ay pinagsasama sa
isang rehiyon sa Western Visayas sa Pilipinas.

Rehiyon VII

Inatasan sa karaganahan o Rehiyon ng Pamamahala ng Dagat

Karagatan, ay ang ika-7 rehiyon ng Republika ng Pilipinas na binubuo ng
siyam na probinsya. Ang nangungunang kabisera ng rehiyon ay ang
lungsod ng Cebu. Ang rehiyon ay matatagpuan sa silangan ng Kabisayaan
at naglalaman ng mga lalawigang Bohol, Cebu, Masbate, Negros
Occidental, Negros Oriental, Siquijor, at Western Samar. Ito ang ikatlong
pinaka-mataas na populasyon sa Pilipinas at ang ikatlong pinaka-mataas
na populasyondensity sa bansa. Ang rehiyon ay may kabuuang lupain na

216
 34,088.24 kilometro kwadrado. Bukod sa Cebu City, ang Rehiyon ay may
mga mahalagang kabiserang lunsod tulad ng Dumaguete, Dumaguete,
Quezon, Negros Occidental, Masbate, at Tagbilaran. Ang rehiyon ay may
mahigit sa 20 lalawigan at siyamnapung mga mga lungsod. Ang rehiyon sa
pangkalahatan ay may kapuluan, mga bundok, at flat, teritoryo sa lupa.

Rehiyon VIII

Ang Silangang Visayas o Rehiyon VIII ay matatagpuan sa gitnang

bahagi ng Pilipinas. Isa ang Rehiyon ng Silangang Visayas sa tatlong
rehiyon na nag-uugnay sa Luzon at Mindanao sa pamamagitan ng National
Maharlika Highway. Naliligiran ang rehiyon ng Surigao Channel ng
Mindanao sa timog; San Bernardino Strait sa hilaga; ng mga dagat ng
Maqueda, Camotes at Bisaya; ng Gulpo ng Leyte at Karagatang Pasipiko
sa silangan. Binubuo ng tatlong mayor na pulo ang Rehiyon ng Silangang
Visayas; sa mga pulong ito nakapaloob ang mga lalawigang bubuo sa
rehiyon: Biliran sa Isla ng Biliran; Silangang Samar, Kanlurang Samar,
Hilagang Samar sa Isla ng Samar; at Leyte, at Timog Leyte sa Isla ng Leyte.

Rehiyon IX

Ito ay isa sa mga 16 na rehiyon ng Pilipinas. Ito ay isang

administratibong rehiyon ng bansa na matatagpuan sa hilagang kanlurang
bahagi ng Mindanao. Rehiyon IX ay nahahati sa 6 na lalawigan, siyam na
munisipalidad, at 162 na mga bayan. May populasyon ito na 837,381 sa
ika-2010 censors. Batay sa kabuuang populasyon, ito ay pang-9 sa iba
pang mga rehiyon sa Pilipinas. Ang lalawigan ng Zamboanga del Sur ang
pangunahing lalawigan sa rehiyon IX, kasama ang mga lalawigan ng
Zamboanga del Norte, Zamboanga Sibugay, Basilan, Sulu at Taw-
Tawi.Ipinamamahagi sa mga naturang lalawigan ang Zamboanga City,
isang chartered na lungsod at ang pinakamalaki sa rehiyon. Gumagana ito

217
 bilang rehiyonal at administratibo ngayon. Sa sektor ng turismo, ang rehiyon
IX ay mayroong isang mahusay na hanay ng mga mahalagang tanawin.
Ang mga tanawin ay ang Dapitan Beach, Dakak Park & Beach Resort at
Marker Cave. Ito rin ay kasangkapan ng maraming alahas, karpintero,
mamahaling tela at ang mga katutubong basket-weaving produkto pa rin
maaaring makita sa rehiyon. Sa sektor ng agrikultura, ang rehiyon 9 ay
naglalabas ng mga produkto tulad ng mais, palay, mani, saging, abaka,
camote, niyog, papaya at litsugas.Kasama sa kabisera ng rehiyon IX ang
Zamboanga City, na matatagpuan sa Zamboanga Peninsula. Bukod pa rito,
ang rehiyon ay mayroon ding ilang mga historical sites tulad ng Plaza
Pershing, Fortress Puerza de La Real Fuerza at Manila Cathedral.

Rehiyon X:

Ang rehiyon X ay matatagpuan sa hilagang bahagi ng Mindanao.

Binubuo ito ng mga lalawigan ng Bukidnon, Camiguin, Lanao del Norte,
Misamis Oriental at Misamis Occidental. Ang mga lungsod na matatagpuan
sa rehiyon ay Oroquita City, Cagayan de Oro City, Gingoog City, Malaybalay
City at Iligan City. Sinasabing ito ang pangunahing nagpoprodyus ng troso
sa bansa at pangatlo naman sa pinakamalaking prodyuser ng mais at
saging.

Rehiyon XI:

Ang rehiyong ito ay binubuo ng anim na lalawigan: Compostella

Valley, Davao del Norte, Davao del Sur, Davao Oriental. Pangunahing
pinagkakakitaan ng mga tao sa rehiyong ito bukod sa pagsasaka
pangingisda at pagtotroso. Kilala rin ang rehiyon sa pagiging pangunahing
pinagkukunan ng mga yamang mineral tulad ng ginto at marmol. Marami sa
mga naninirahan dito ay Cebuano, Tagalog, Ilokano at Ilonggo. Nananatili
pa rin sa rehiyon ang mga katutubo tulad ng Bagobo, Mandaya, Mansaka
at Bilaan.

Rehiyon XII:

218
 Ang Gitnang Mindanao ang bumubuo sa rehiyon XII. Ang kabuuan
nito ay nasasakop sa Hilagang Cotabato, Saranggani, Timog Cotabato,
General Santos at Sultan Kudarat. Dahil sa malawak na lupain ng Gitnang
Mindanao ang siyang nagsusuplay ng bigas sa buong Mindanao. Ito ang
tinaguriang “ Rice Bowl of Mindanao”. Bukod sa bigas, nag-aani rin ang
lugar na ito ng tubo at mais. May mga lugar na nagtatanim ng goma, bulak,
sorghum at mga prutas.

Rehiyon XIII: CARAGA

Ang Caraga ay isang rehiyon ng Pilipinas na matatagpuan sa

hilagang silangang bahagi ng pulo ng Mindanao. Nabuo ito sa bisa
ng Republic Act No. 7901 noong 23 Pebrero 1995 na inaprubahan ni
Pangulong Fidel V. Ramos. Ang Rehiyon ay binubuo ng lima (5) na
lalawigan: Agusan del Norte, Agusan del Sur, Surigao del Norte, Surigao
del Sur at Dinagat Islands; tatlong (3) lungsod: Butuan, Surigao at Bislig;
pitumpong (70) bayan at 1,346 na barangay. Ang Lungsod ng Butuan ang
Sentrong Pang-Rehiyon.Matatagpuan ang rehiyon ng Caraga sa hilagang
silangang bahagi ng pulo ng Mindanao, sa pagitan ng 8 00’ to 10 30’ N.
latitude and 125 15’ to 126 30’ E. longitude. Naghahanggan ito sa hilaga
sa Dagat Bohol; sa mga lalawigan ng Davao, Compostella Valley at Davao
Oriental ng Rehiyon XI sa katimugan; sa Bukidnon at Misamis Oriental ng
Rehiyon X sa kanluran; at sa Dagat Pilipinas at Karagatang Pasipiko sa
silangan. May kabuuang 18,846.97 km² sakop na lupa ang rehiyon na
kumakatawan sa 6.3% ng kabuuang sukat ng bansa at 18.5% ng pulo ng
Mindanao. 47.6% ng kabuuang sukat ng rehiyon ay sakop ng lalawigan
ng Agusan del Sur. Sa kabuuang sukat ng lupa, 71.22% dito ay kagubatan.
Ang Rehiyon ng Caragay ay may Kauriang II (Type II) klima. Tuwing buwan
ng Nobyembre hanggang Pebrero, madalas nararanasan ang malalakas na
ulan sa rehiyon. Surigaonon ang pangunahing wika sa rehiyon, at sinasalita
ng 33.21% ng mga mamamayan na sinundan ng Butuanon na sinasalita ng
15% ng mga mamamayan. Katutubong wika sa rehiyon ang Surigaonon na

219
 sinasalita sa mga lalawigan ng Surigao del Norte at Surigao del Sur at sa
ilang bahagi ng Agusan del Norte partikular sa mga bayan malapit sa Lawa
ng Mainit. Ayon sa senso noong 1995, Katolisismo ang pangunahing
relihiyon sa rehiyon, na may populasyon na 1,397,343 o 79% ng kabuuang
populasyon ng Caraga

BARMM:

Ang Rehiyong Awtonomo ng Bangsamoro, kilala sa opisyal na

pangalang Rehiyong Awtonomo ng Bangsamoro sa Muslim
Mindanao (ingles: Bangsamoro Autonomous Region in Muslim Mindanao)
(BARMM) at kilala rin bilang simpleng Bangsamoro, o sa iba ay Moroland,
ay isang autonomous na rehiyon sa loob ng Pilipinas. Ito ay bahagi ng
Framework Agreement sa Bangsamoro, isang paunang kasunduan sa
kapayapaan na pinirmahan sa pagitan ng Moro Islamic Liberation Front at
ng pamahalaan. Nang si Rodrigo Duterte ay nanalo bilang Pangulo ng
Pilipinas noong 2016, inihayag ng kanyang administrasyon na ang bill ng
Bangsamoro Basic Law (BBL) ay liliko sa halip na makuha ng 17th
Congress of the Philippines. Gayunpaman, noong 2018, ang panukalang
ito ay binuhay muli bilang Organic Law para sa Bangsamoro Autonomous
Region sa Muslim Mindanao (BARMM) o Bangsamoro Organic Law, isang
binagong bersyon ng BBL. Pagkatapos ma-ratify ng Kongreso, ang
panukalang batas ay nilagdaan. Ang pinalitan ng umiiral na Awtonomong
Rehiyon sa Muslim Mindanao (ARMM), ang Bangsamoro Autonomous
Region ay nabuo matapos magpasya ang mga botante na ratify ang
Bangsamoro Organic Law sa isang plebisito sa Enero 21. Ang
pagpapatibay ay inihayag noong Enero 25, 2019 ng Komisyon sa mga
Halalan. Ang isa pang plebisito ay gaganapin sa mga kalapit na rehiyon na
nagsisikap na sumali sa lugar sa Pebrero 6, 2019. Regional Autonomous
Governments in Mindanao Ang gobyerno ng Pilipinas at mga rebeldeng
Moro ay nagkakasalungat laban sa isa't isa sa loob ng maraming dekada.

220
 Noong dekada ng 1970, sinimulan ni Pangulong Ferdinand Marcos na
harapin ang isyu.

CAR:

Ang Cordillera Administrative Region (CAR) ay matatagpuan sa

hilagang bahagi ng Luzon. Napagigitnaan ito ng Rehiyon I (Ilocos) at ng
Rehiyon ng Cagayan Valley. Ang salitang cordillera ay nagmula sa Spanish
na nangangahulugang “bulubundukin.” Ang bulubundukin ay tumutukoy sa
lugar kung saan maraming bundok ang nakapalibot. Ang kabuoang rehiyon
ay kinalalagyan ng bulubundukin na kung tawagin ay Cordillera Central.
Isang napakagandang tanawin ng kabundukan ang mamamasdan kung
maglalakbay sa rehiyon. Binubuo ang rehiyon ng anim na lalawigan at isang
lungsod: Abra, Apayao, Benguet, Ifugao, Kalinga, at Mountain Province.
Ang Lungsod na ito ay ang Baguio ang kaisa-isa sa buong Cordillera. Ang
CAR lamang ang rehiyon sa Pilipinas na napagigitnaan ng mga lupain.
Nangangahulugan itong ang rehiyon ay malayo sa mga pangunahing
daluyanan ng tubig. Ito ay napaliligiran o nababakuran ng iba pang rehiyon.
Igorot ang pangkalahatang tawag sa mga katutubong pangkat na
naninirahan sa CAR.

NCR:

Ang pambansang Punong Rehiyon ay kilala rin sa tawag na Metro

Manila o Kalakhang Maynila. Nilikha ito ng Presidensyal Digri Blg. 824 na
ipiniruklama noong Nobyembre 7, 1975. Pinangangasiwaan ito ng
Metropolitan Manila Authority at pinamunuan ng isang gobernador. Ito ay
ang sentro ng kultura, edukasyon, pamahalaan, lipunan, industriya at
kalakalan ng bansa. Tinatayang may sampung milyon ang mamamayang
naninirahan sa kalakhang Maynila.

221