Al- vā ‫االضواء‬

ISSN 2415-0444; E- ISSN 1995-7904

Volume 34, Issue, 52, 2019
Published by Sheikh Zayed Islamic Centre,
University of the Punjab, Lahore, 54590 Pakistan.

ؒ ‫ونفمۺاالانفمۺ(انبۺوجزیؒ)ؒاورۺبختنمۺدقمامتۺبتکۺریسفت۔ۺاکیۺاقتیلبۺاجزئہ‬
A Comparative Study of Allāmah Jawzī’s Funūn al-Afnān
(with the Prefaces of Exegeses of the Holy Qur’ān)
ؒ *‫دمحمۺافروقۺدیحر‬
Abstract:
The “Qur’ānic Sciences” is that basic science in which the preservation of the Qur’ānic
words, its meanings and script is discussed. Among the initial writings on the Qur’ānic
sciences, those prefaces are of utmost importance which have been spaced by the past
exegetes in their commentaries. By analyzing the history of the Qur’ānic Sciences, it is
revealed that “Funūn al-Afnān fī ‘Uyūn ‘Ulūm al-Qur’ān” by Ibn Jawzī is the first
compendious and ever published book. The comparison of this first ever book on the
Qur’ānic Sciences with prefaces of the previous major Qur’ānic Commentaries is indeed
a literary discussion. The foremost is the preface of “Jāmi’ al-Bayān ‘un Tāwīl Ay al-
Qur’ān” by Ibn Jarīr Ṭabarī. Moreover, two prefaces written in the fifth and sixth
centuries “Muqaddimah Kitāb al-Mubānī” and “Muqaddimah Tafsīr al-Muḥarrar al-
Wajīz” respectively are also included in the discussion. While comparing Funūn al-Afnān
with the aforementioned prefaces, the common discussions of the Qur’ānic Sciences
have been undergone here. In comparison, the stances of above mentioned exegetes on
the principles have been discussed, so that, while knowing the diligent opinions and
views of these scholars in the relevant discussions of the Qur’ānic Sciences, various
aspects of the discussions can also be apprehended. In this Comparative Study, “The
Revelation of the Qur’ān on Seven Dialects” is of foremost importance. The opinions
described in this article have been adopted by majority experts of the Qur’ānic
Readings. Hence, this study will not only be assisting in the initial and classical traditions
of the Qur’ānic Sciences but also be revealing new dimensions of research.
Key Words: Allāmah Jawzī, Funūn al-Afnān, Prefaces of Exegeses of the Holy
Qur’ān

‫ؒؒاکۺامشرۺامۺاشمریہۺاالسلۺںیمۺوہاتۺےہ ۺوہنجںۺےنۺملق ۺوۺرقاطسۺاورۺزابمۺوۺایبمۺےکۺذرےعیۺ‬1)‫ھ‬۵۹۷‫انبۺوجزیۺ(لۺ‬

‫ ۺدحمث ۺاور ۺؤمرخ ۺیک ۺتیثیح ۺےس ۺاینپ ۺرفنمدۺ‬،‫اتم ۺہملسم ۺیک ۺرتتیب ۺو ۺاالصح ۺاک ۺڑیبہ ۺااھٹای۔ ۺ ۺاس ۺےیل ۺاہجں ۺآپۺرسفم‬
ؒ ‫اچہپمۺرےتھکۺںیہۺواہںۺآیکپۺاکیۺوہجۺرہشتۺوطبرۺواظعۺےہ ۺ۔ملعۺریسفتۺاورۺولعلۺارقلآمۺںیمۺانبۺوجزیۺیکۺاقیقحتتۺریغۺ‬
ؒ

ؒ ‫ۺاپاتسکم‬،‫یجۺیسۺویوینریٹسۺالوہر‬،‫ہبعشۺرعیبۺوۺولعلۺاالسہیم‬،‫*اوسییسۺاٹیۺرپورسیف‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫ل‬
‫ومعمیل ۺںیہ۔ ۺآپ ۺےن ۺ"زاد ۺا مسیر ۺؒیف ۺملع ۺاریسفتل" ۺےک ۺونعام ۺےس ۺرقآم ۺدیجم ۺیک ۺریسفت ۺاتفیل ۺیک۔ ۺولعل ۺارقلآم ۺیکۺ‬
‫فلتخم ۺاوناع ۺرپ ۺدحیلعہ ۺےس ۺبتک ۺرحتری ۺںیک ۺےسیج ۺ"ذترکۃ ۺاالربی ۺیف ۺریسفت ۺارغلبی"‪ ،‬ۺ"هصھت االعین الىىاظس فی‬
‫علم الىحىہ و الىظائس" ۺاور ۺ"وناخس ۺارقلآم ۺ" ۺوریغہ۔ ۺالعوہ ۺازںی ۺ"فىىن االفىان فی عیىن علىم اللسآن"ۺ‬
‫آیکپۺمیظعۺاتفیلۺےہۺسجۺںیمۺؤمفلۺوموصفۺےنۺولعلۺارقلآمۺےکۺرقًابیۺابرہۺابمثحۺوکۺاشلمۺاتکبۺایکۺےسیجۺاضفلئۺ‬
‫ارقلآم‪ ،‬ۺرقآم ۺدیجم ۺولخمقۺںیہن‪،‬ۺۃعبسۺارحف ۺرپۺرقآم ۺدیجم ۺاک ۺ۔لوك۔ۺاتکصمۺوا ف ۺاور ۺاسر ۺرس ‪،‬ۺوتر ں ۺ‪،‬آایتۺ‪،‬ۺ‬
‫املکت‪،‬ۺرحوفۺاورۺاقنطۺیکۺدعتاد‪،‬ۺازجاءۺرقآم‪،‬ۺوتر ںۺیکۺآایتۺیکۺدعتاد‪،‬ۺوکیفۺذمبہۺےکۺاطمقبۺدعتادۺآایتۺںیمۺ‬
‫اکیۺیسیجۺوترںیت‪،‬ۺیکمۺاورۺدمینۺوترںیت‪،‬ۺرقآمۺدیجمۺںیمۺلمعتسمۺاغلت‪،‬ۺوفقۺوۺادتباءۺاورۺاشتمہبۺآایتۺوریغہ۔ۺ ؒ‬
‫ونفم ۺاالانفم‪ ،‬ۺولعل ۺارقلآم ۺےک ۺونعام ۺےس ۺےنلم ۺوایل ۺیلہپ ۺاجعم ۺاتکب ۺےہ۔ ۺانب ۺوجزی ۺےن ۺاس ۺاتکب ۺیکۺ‬
‫ایتریۺںیمۺولعلۺارقلآمۺیکۺفلتخمۺاوناعۺرپۺیھکلۺیئگۺامہۺاورۺاینبدیۺبتکۺےسۺاافتسدہۺایکۺنجۺںیمۺالعہمۺانبۺرجریۺیکۺریسفتۺ‬
‫حامع البیان عن جاویل آی اللسآن‪،‬ۺالعہمۺانبۺاابنریۺیکۺااضیح ۺاولفق ۺو ۺاالدتباء ۺاور ۺاتکب ۺرموتل ۺاطخل ۺ ۺ‬
‫اور‬
‫العہم ۺوجایقیل ۺیک ۺاتکب ۺارعملب ۺوریغہ ۺاخص ۺوطر ۺرپاشلم ۺںیہ۔ ۺاتکب ۺےک ۺآاغز ۺںیم ۺرصتخم ۺدقمہم ۺےہ ۺسج ۺںیم ۺدمح ۺوۺ‬
‫درود ۺےک ۺدعب ۺدنچ ۺرطسوں ۺںیم ۺاتکب ۺاک ۺببس ۺاتفیل ۺایبم ۺایک ۺایگ ۺےہ۔ ۺاس ۺےک ۺدعب ۺاتکب ۺںیم ۺولعل ۺارقلآم ۺےک ۺابرہۺ‬
‫ااحبث ۺاک ۺایبم ۺےہ۔ ۺام ۺابمثح ۺوک ۺانب ۺوجزی ۺےن ۺیسک ۺہگج ۺوصفك ۺںیم ۺاور ۺںیہک ۺانب ۺوصفك ۺےک ۺایبم ۺایک ۺےہ۔ ۺاالتخیفۺ‬
‫اوقاك ۺیک ۺرثکت ۺےس ۺارتحاز ۺربات ۺایگ ۺےہ ۺاور ۺاہجں ۺںیہک ۺزایدہ ۺاوقاكۺآےئ ۺواہں ۺارثک ۺو ۺرتشیب ۺآپ ۺےن ۺیسک ۺاکی ۺوقك ۺوکۺ‬
‫رتحیجۺدیۺےہ۔ۺاتکبۺںیمۺلصفمۺاورۺدقیقۺابمثحۺوکۺاہنتیۺااصتخرۺےکۺاسھتۺےنٹیمسۺےکۺابووجدۺاتکبۺیکۺالستسۺاورۺ‬
‫روایگن ۺںیم ۺللخ ۺواعق ۺںیہن ۺوہا۔ ۺامتل ۺابمثح ۺںیم ۺولعمامت ۺاور ۺوماد ۺوک ۺنسح ۺرتبیت ۺےس ۺشیپ ۺایک ۺایگ۔ ۺاتکب ۺیک ۺہیۺ‬
‫اایتمزیۺوصختیصۺےہۺہکۺہیۺولعلۺارقلآمۺےکۺنفۺرپۺےنلمۺوایلۺیلہپۺلمکمۺاتکبۺےہ۔ۺونفمۺاالانفمۺےکۺابمثحۺںیمۺےسۺ‬
‫ہعبسۺارحف‪،‬ۺرس ۺوا فۺاورۺرقآمۺدیجمۺیکۺوتر ںۺاورۺآوتیںۺیکۺدعتادۺوصخیصۺاتیمہۺیکۺاحلمۺںیہ۔‪ؒ 2‬‬
‫اہیںۺنفۺولعلۺارقلآمۺےکۺانترظۺںیمۺانبۺوجزیۺیکۺاتکبۺونفمۺاالانفمۺاکۺنیتۺامہۺدقمامتۺافتریسۺےسۺ‬
‫ہمریسفتۺربطی‪،‬ۺدورساۺدقمہمۺاتکبۺاابملینۺاوررسیتاۺدقمہمۺانبۺہیطعۺادنیسلۺیکۺریسفتۺارحملرۺ‬
‫اقت لبۺایکۺایگۺےہۺ۔ۺالہپۺدقم ۺ‬
‫اولزیجۺاکۺےہ۔ۺاسۺاقمرہنۺںیمۺبتکۺےکۺومعیمۺراحجمۺیکۺاجبےئۺرصفۺرتشمکۺابمثحۺاکۺاجزئہۺایلۺایگۺےہۺاورۺالیصفتتۺ‬
‫ےسۺعطقۺرظنۺآہمئۺےکۺاوصیلۺومافقۺیہۺوکۺۺومعوضعۺ قیقحۺۺانبایۺایگۺےہ۔ ؒ‬
‫ؒ‬

‫‪2‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫(افل)ۺدقمہمۺریسفتۺاجعمۺاایبلمۺت ۺاتوآ ۺآیۺارقلآمۺےسۺاقت لب‪ؒ :‬‬

‫اس ۺریسفت ۺےک ۺؤمفل ۺاوب ۺرفعج ۺدمحم ۺنب ۺرجری ۺربطی ۺ(ل‪۳۱۳‬ھ) ۺ‪3‬ںیہ۔ ۺبیطخ ۺدغبادی ۺاک ۺآپ ۺیک ۺتیصخشۺ‬
‫ےکۺقلعتمۺوقكۺےہ‪ؒ :‬‬
‫انب ۺرجری ۺدنلب ۺاپہی ۺاملعء ۺںیم ۺےس ۺےھت‪ ،‬ۺآپ ۺےک ۺلضف ۺو ۺامکك ۺےک ۺببس ۺآےکپ ۺوقك ۺرپ ۺہلصیف ۺایک ۺاجات ۺاور ۺآیکپۺ‬
‫راےئ ۺیک ۺرطف ۺروجع ۺایک ۺاجات۔ ۺانب ۺرجری ۺےن ۺاےسی ۺولعل ۺعمج ۺےیک ۺہک ۺااکن ۺوکیئ ۺمہ ۺرصع ۺاس ۺوخیب ۺںیم ۺام ۺےک ۺاسمویۺ‬
‫ںیہن۔ ۺاتکب ۺاہللۺےک ۺاحظف‪ ،‬ۺنفۺرقاءت ۺےک ۺامرہ‪ ،‬ۺاعمین ۺیک ۺوپریۺریصبت ۺرےنھک ۺواےل‪،‬ۺااکحل ۺرقآم ۺاک ۺرہگا ۺمہفۺرےنھکۺ‬
‫واےل ۺتنس ۺاور ۺاس ۺےک ۺرطق ۺاور ۺام ۺےک ۺ حیح ۺو ۺمیق ۺاور ۺساخس ۺو ۺخوسنخ ۺےک ۺلا‪،‬م‪ ،‬ۺارضات ۺباحہب ؓ ۺاور ۺات نیع ۺرکالۺ‬
‫ےکاوقاك‪،‬ۺالحكۺوۺرحالۺےکۺاسملئۺاورۺولوگںۺےکۺاابخرۺوۺاایلۺےسۺوافقۺےھت۔ۺاترخیۺاالممۺوۺاولملکۺآپۺیکۺوہشمرۺ‬
‫اتکبۺےہۺ۔ۺزینۺآیکپۺریسفتۺیکۺوکیئۺلثمۺںیہن۔‪ؒ 4‬‬
‫ریسفت ۺربطی ۺال ۺاافتلریس ۺےہ ۺاس ۺںیم ۺوکیئ ۺکش ۺںیہن ۺہک ۺآج ۺکت ۺسج ۺدقر ۺیھب ۺافتریس ۺیھکل ۺںیئگ ۺام ۺںیمۺ‬
‫بسۺےسۺاینبدیۺریسفتۺیہیۺےہ۔ۺوقنمالتۺیکۺرثکتۺعمۺاانسدۺاسۺریسفتۺیکۺامنایںۺوصختیصۺےہ۔ۺااملۺاصبحۺےنۺاینپۺ‬
‫ریسفتۺےکۺدقمہمۺںیمۺولعلۺارقلآمۺےسۺقلعتمۺنجۺاینبدیۺابمثحۺاکۺذرکۺایکۺےہۺارگہچۺوہۺرصتخمۺںیہۺنکیلۺامۺوکۺاسۺنفۺ‬
‫ںیمۺاینبدی ۺاتیمہۺاحلصۺےہ۔ ۺدقمہمۺلک ۺدسۺابمثح ۺرپۺلمتشمۺےہ ۺےسیج‪ :‬ۺرقآم ۺدیجم ۺےک ۺاعمین ۺاور ۺالکلۺرعبۺےکۺ‬
‫اعمین ۺںیم ۺوماتقف ۺاور ۺاعمین ۺےک ۺاابتعر ۺےس ۺالکل ۺاہلل ۺیک ۺامتل ۺالکومں ۺرپ ۺتلیضف‪ ،‬ۺرعب ۺاور ۺدرگی ۺاوقال ۺیک ۺاغلت ۺںیمۺ‬
‫لمعتسمۺرحوفۺیکۺوماتقف‪،‬ۺاغلتۺرعبۺںیمۺےسۺوہۺ تغۺسجۺرپۺرقآمۺسازكۺوہا‪،‬ۺمراممۺوبیﷺؒ"رقآمۺتنجۺ‬
‫ےک ۺاست ۺاوباب ۺےس ۺسازك ۺوہا" ۺاور ۺاس ۺںیم ۺوارد ۺدرگی ۺرواایت‪ ،‬ۺوہ ۺووجہ ۺنج ۺےک ۺذرےعی ۺریسفت ۺرقآم ۺیک ۺرعمتفۺ‬
‫احلص ۺوہیت ۺےہ‪ ،‬ۺریسفت ۺابرلاےئ ۺیک ۺاممتعن ۺںیم ۺوارد ۺرواایت‪ ،‬ۺملع ۺریسفت ۺاک ۺوشق ۺدالےن ۺوایل ۺرواایت ۺاور ۺرسفم ۺباحہبۺ‬
‫رکال‪،‬ۺریسفتۺرقآمۺےسۺقلعتمۺوہۺرواایتۺنجۺیکۺطلغۺاتوآ ۺیکۺیئگ‪،‬ۺدقامءۺںیمۺےسۺامۺایصخشتۺےکۺابرےۺرواایتۺنجۺ‬
‫ ؓ‬
‫اکۺریسفتیۺملعۺومحمدۺایۺۺرھپذموملۺےہ‪،‬ۺرقآمۺدیجمۺےکۺاامسءۺاورۺایکسۺوتر ںۺوۺآایتۺیکۺریسفت۔ہیۺوہۺابمثحۺںیہۺنجۺںیمۺ‬
‫ااملۺاصبحۺاکۺومعیمۺاولسبۺہیۺےہۺہکۺوہۺبسۺےسۺ ےلہۺاسۺومضمۺےسۺقلعتمۺرواایتۺلقنۺرکےتۺںیہۺ‪،‬اسۺےکۺدعبۺ‬
‫امۺیکۺفلتخمۺ جیھاتۺایبمۺرکےتۺںیہۺاورۺاالتخفۺیکۺوصرتۺںیمۺآپۺوجۺؤمفقۺاایتخرۺرکےتۺںیہۺاےسۺداللئۺےسۺ‬
‫اثصمۺرکےتۺںیہ۔ؒونفمۺاالانفمۺاورۺدقمہمۺریسفتۺربطیۺےکۺومعوضلاتۺاکۺاجزئہۺےنیلۺےسۺولعملۺوہاتۺےہۺہکۺرصفۺدوۺ‬
‫ااحبث ۺایسی ۺںیہ ۺوج ۺدوونں ۺںیم ۺرتشمک ۺںیہ۔ ۺیلہپ ۺثحب ۺرقآم ۺدیجم ۺںیم ۺلمعتسم ۺاغلت ۺاور ۺدورسی ۺہعبس ۺارحف ۺرپۺ‬

‫‪3‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫رقآم ۺدیجم ۺےک ۺ۔لوك ۺرپلمتشمۺےہ۔اہیں ۺام ۺدوونںۺاوناع ۺےک ۺدیہمتی ۺاعترف ۺےک ۺدعب ۺذموکرہ ۺومعوضلات ۺںیم ۺااملۺ‬
‫ربطیۺاورۺالعہمۺانبۺوجزیۺےکۺومافقۺاکۺاجزئہۺایلۺایگۺےہ۔ ؒ‬
‫ثحبۺاوك‪:‬ۺرقآمۺدیجمۺںیمۺلمعتسمۺاغلت ؒ‬
‫ہیۺثحبۺاسۺاابتعرۺےسۺاتیمہۺیکۺاحلمۺےہۺہکۺایکۺرقآمۺدیجمۺںیمۺریغۺرعیبۺاغلتۺےکۺاافلظۺاامعتسكۺوہےئۺ‬
‫ںیہۺایۺںیہن۔ۺاسۺابرےۺنیتۺاینبدیۺاوقاكۺوقنمكۺںیہ‪ؒ :‬‬
‫اوك‪:‬ۺرقآمۺدیجمۺںیمۺرعیبۺزابمۺےکۺالعوہۺیسکۺاورۺزابمۺاکۺظفلۺاامعتسكۺںیہنۺوہا۔ۺنجۺاملعءۺےنۺاسۺوقكۺوکۺ‬
‫اایتخرۺایکۺامۺںیمۺرسۺرہفتسۺااملۺاشیعفۺںیہ۔ۺااملۺاصبحۺےتھکلۺںیہ‪ؒ :‬‬
‫یش اال تلسان العرب"‪ؒ 5‬‬ ‫"والقرآن یدل یلع ان لیس نم کتاب ہللا ٔ‬

‫دول‪:‬رقآمۺدیجمۺںیمۺدرگیۺزابونںۺےکۺاافلظۺیھبۺاامعتسكۺوہےئۺںیہ۔ۺ ؒ‬
‫ۺ‬
‫ہی ۺوقك ۺاس ۺامجتع ۺاک ۺےہ ۺسج ۺاک ۺومفق ۺہی ۺےہ ۺہک ۺارگہچ ۺرقآم ۺدیجم ۺںیم ۺلیلق ۺدعتاد ۺںیم ۺریغ ۺرعیب ۺاافلظ ۺاامعتسكۺ‬
‫وہےئۺںیہۺنکیلۺاسۺےسۺہیۺابتۺالزلۺںیہنۺآیتۺہکۺرقآمۺدیجمۺرعیبۺزابمۺںیمۺںیہنۺےہۺایۺآپﷺؒاینپۺوقلۺیکۺزابمۺ‬
‫ںیہنۺوبےتلۺےھت۔‪ؒ 6‬‬
‫ااملۺویسیطۺیکۺراےئۺںیمۺرقآمۺدیجمۺںیمۺرہۺزابمۺاکۺظفلۺوموجدۺےہ‪،‬ۺےتھکلۺںیہ‪ؒ :‬‬
‫"و اقوی نا رایتہ للوقوع و ھو اختیاری نا اخرجہ انب جرری ثسند حصیح نع‬
‫ایب نیرسۃ التاتیع اجللیل‪ ،‬قال یف القرآن نم لک لسان"‪ؒ 7‬‬
‫العہمۺویسیطۺےنۺاسۺیکۺتمکحۺہیۺاتبیئۺےہۺہکۺرقآمۺدیجمۺولعلۺاونیلۺوۺآرخنیۺرپۺاحویۺےہۺاورۺاسۺںیمۺرہۺ‬
‫زیچۺیکۺربخۺےہۺ ۺہیۺرضوریۺاھتۺہکۺاسۺںیمۺفلتخمۺاغلتۺیکۺرطفۺااشرہۺاپایۺاجاتۺاتہکۺرقآمۺدیجمۺاکۺااحہطۺرہۺےشۺرپۺلمکمۺ‬
‫وہۺاجاتۺذٰہلاۺرہۺ تغۺےکۺریشںیۺاورۺفیفخۺاافلظۺاورۺرعبۺںیمۺرثکبتۺاامعتسكۺوہےنۺواےلۺاافلظۺرقآمۺدیجمۺںیمۺاپےئۺ‬
‫اجےتۺںیہ۔‪ؒ ؒ8‬‬
‫وتل‪:‬ۺاےسیۺاافلظۺوجۺیمجعۺااللصۺںیہۺنکیلۺاامعتسكۺرعبۺےکۺابثعۺرعیبۺلکشۺاایتخرۺرکۺےئگ۔ ؒ‬
‫بسۺےسۺ ےلہۺاوبۺدیبعۺےنۺہیۺومفقۺاایتخرۺایکۺہکۺرقآمۺدیجمۺںیمۺاامعتسكۺوہےنۺواےلۺرعمبۺاافلظۺیکۺالصۺیمجعۺےہۺ‬
‫نکیلۺالہۺرعبۺےکۺاامعتسكۺرکےنۺیکۺوہجۺےسۺلقتسمۺرعیبۺلکشۺاایتخرۺرکۺےئگۺاورۺرعیبۺزابمۺاکۺہصحۺنبۺےئگ۔ۺ۔لوكۺ‬
‫رقآمۺےکۺوتقۺاےسیۺاافلظۺرعیبۺالکلۺںیمۺویںۺاشلمۺوہۺےکچۺےھتۺہکۺامۺںیمۺاایتمزۺرکساۺدوشارۺوہۺایگۺاھت۔ۺ‪ؒ 9‬‬

‫‪4‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫دقمہمۺریسفتۺربطیۺںیمۺاغلتۺیفۺاۺرقلآمۺیکۺثحب ؒ‬
‫ااملۺربطیؒۺےنۺدقمہمۺیکۺادتبایئۺثحبۺںیمۺآایتۺرقآہینۺےسۺادتسالكۺرکےتۺوہےئۺاسۺابتۺوکۺاثصمۺایکۺ‬
‫ہکۺرقآمۺدیجمۺرصفۺرعیبۺزابمۺںیمۺسازكۺوہا۔ۺاسیجۺہکۺاراشدۺابریۺاعتٰیلۺےہ‪ؒ :‬‬
‫َّ ‪10‬‬ ‫ز‬ ‫َّ َّٔ ز َّ ز ز ً َّ َّ ً َّ َّ َّ ز َّ‬
‫ِاىبآْنلنہ قرآانعر ِتیا لعلك تع ِقلون۔ ؒ‬
‫ؒؒؒؒؒؒؒدورامۺثحبۺآپۺےنۺہیۺوتاكۺااھٹایۺہکۺارگۺھجمۺےسۺوکیئۺہیۺےہکۺہکۺاہللۺاعتٰیلۺاینپۺولخمقۺےسۺایسۺزابمۺںیمۺاخمبطۺ‬
‫وہاتۺےہۺسجۺوکۺوہۺےتھجمسۺںیہۺاورۺسجۺوقلۺیکۺرطفۺاہللۺاغیپلۺویحۺاتجیھبۺےہۺوہۺاۺسۺوقلۺیکۺزابمۺںیمۺاتجیھبۺےہۺسجۺوکۺوہۺ‬
‫ھجمسۺےتکسۺوہںۺ ۺرھپۺآپۺاکۺامۺرواایتۺےکۺابرےۺںیمۺایکۺایخكۺےہۺنجۺںیمۺرقآمۺدیجمۺںیمۺریغۺرعیبۺاافلظۺےکۺووقعۺ‬
‫ںیمےسۺوطبرۺاثمكۺدوۺرواایتۺدرجۺذآ ۺںیہ‪ؒ :‬‬
‫اکۺایبمۺےہ۔ۺالعہمۺےنۺاسۺومضمۺیکۺلکۺھچۺرواایتۺلقنۺیکۺںیہۺنجۺ ۺ‬
‫نوسؓ‪( :‬ویتکم کفلنی نم رمحتہ)‪ 11‬قال‪ :‬الکفالن‪ :‬ضعفان نم االجر‪ ،‬تلسان‬ ‫ی‬ ‫‪۱‬۔ نع ایب‬
‫احلبضۃ۔ ؒ‬
‫‪۲‬۔ۺنع انب عباسؓ‪ ،‬اىہ سئل نع قولہ‪( :‬فرت نم قسورۃ)‪ 12‬قال‪ :‬ھو ابلعرتیۃ‪ :‬االسد‪ ،‬و‬
‫ابلفارسیۃ‪ :‬صار‪ ،‬و ابلنبطیۃ‪ :‬ارای‪ ،‬و ابحلبضیۃ‪ :‬قسورۃ۔ۺ‪ؒ 13‬‬
‫انبۺرجریۺےنۺاسۺےکۺوجابۺںیمۺاھکلۺےہۺہکۺفلتخمۺاوقالۺںیمۺاےسیۺاافلظۺںیہۺوجۺیسکۺینعمۺیکۺاداک یگۺےکۺےیلۺاکیۺےسیجۺ‬
‫وہےتۺںیہۺےسیجۺدرمہ‪،‬ۺدانیر‪،‬ۺدوات‪،‬ۺملقۺاورۺرقاطسۺوریغہ۔ۺافریسۺاورۺرعیبۺدوونںۺںیمۺیہیۺاافلظۺںیہۺاورۺدوونںۺںیمۺ‬
‫امۺےکینعمۺیھبۺاکیۺےسیجۺںیہ۔‪ؒ 14‬‬
‫انبۺرجریۺےنۺواحض ۺایکۺہکۺارگۺوکیئۺ صخۺریےۺاسۺومفقۺ(ہکۺافریسۺاورۺرعیبۺدوونںۺزابونںۺںیمۺظفلۺوۺ‬
‫ینعم ۺیک ۺوماتقف ۺوہ ۺیتکس ۺےہ) ۺےک ۺدعب ۺہی ۺےہک ۺہک ۺوہ ۺظفل ۺلمکم ۺوطر ۺرپ ۺافریس ۺوہاگ ۺرعیب ۺںیہن ۺای ۺوہ ۺوپرا ۺرعیب ۺوہ ۺاگ ۺافریسۺ‬
‫ںیہنۺایۺوکیئۺہیۺےہکۺہکۺاسۺظفلۺاکۺالصۺرخمجۺ ۺرعیبۺےہۺنکیلۺیمجعۺیھبۺاسۺظفلۺوکۺوبےنلۺںیگلۺایۺوکیئۺہیۺےہکۺہکۺاسۺظفلۺ‬
‫اکۺالصۺرخمجۺافریسۺےہۺنکیلۺرھپۺرعوبںۺےنۺاےسۺاینپۺزابمۺںیمۺاامعتسكۺایکۺ ۺہیۺبسۺالۺیملعۺیکۺابتۺےہۺویکہکنۺرعبۺ‬
‫وۺمجعۺدوونںۺںیمۺےسۺیسکۺوکۺہیۺقحۺںیہنۺہکۺۺاےسیۺاافلظۺےسۺقلعتمۺہیۺایخكۺرکںیۺہکۺامۺاکۺالصۺرخمجۺامۺیکۺزابمۺںیمۺ‬
‫ےہ۔ۺسبۺاکیۺیہۺینعمۺےکۺےیلۺاکیۺیہۺظفلۺاکۺاامعتسكۺدوونںۺزابونںۺںیمۺوموجدۺاھت۔ۺذٰہلاۺےرارےۺوقكۺےکۺاطمقبۺااۺ‬
‫وکیئۺظفلۺوہاگۺ اوقالۺںیمۺیسکۺوکۺزایدہۺقحۺاحلصۺںیہنۺہکۺوہۺاسۺیکۺالصۺوکۺاینپۺزابمۺںیمۺاتبےئۺۺاورۺارگۺوکیئۺاسۺابتۺ‬
‫اک ۺدوعیؒؒرکے ۺاگ ۺ ۺاےسی ۺدوعیؒ ۺیک ۺوکیئ ۺتقیقح ۺںیہن ۺوہ ۺال ۺاال ۺہی ۺہک ۺوہ ۺاوعد ۺدوعے ۺرپۺوکیئۺیلد ۺدشیپۺشیپۺرکے۔ۺ‬

‫‪5‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫ذٰہلا ۺےرارے ۺ۔لدکی ۺدرتس ۺابت ۺہی ۺےہ ۺہک ۺاےسی ۺاافلظ ۺوج ۺفلتخم ۺمسق ۺیک ۺزابونں ۺںیم ۺاوعد ۺاامعتسك ۺےک ۺاابتعر ۺےسۺ‬
‫رتشمک ۺوہں ۺ ۺام ۺوک ۺرعیب ۺیمجع ۺای ۺیشبح ۺرعیب ۺاہک ۺاج ۺاتکس ۺےہ ۺ ۺوکیئ ۺوقل ۺاس ۺابت ۺاک ۺقح ۺںیہن ۺریتھک ۺہک ۺاس ۺظفل ۺوکایسۺ‬
‫باھجمسۺاجےئ۔‪ؒ 15‬‬
‫اخصۺوقلۺیکۺزابمۺیکۺرطفۺخوسن ۺ‬
‫اامل ۺاصبح ۺےن ۺاوعد ۺومفق ۺےک ۺقح ۺںیم ۺوج ۺدشیپ ۺدی ۺدرگی ۺوشادہ ۺےس ۺاس ۺیک ۺزمدی ۺواضتح ۺمرامیئ ۺاورۺ‬
‫درگیۺومافقۺےکۺاقنیلئۺیکۺرتددیۺیک۔ۺ ؒ‬
‫اتکبۺونفمۺاالانفمۺیکۺثحبۺ"ااغللتۺیفۺاۺرقلآم"اکۺاجزئہ‪ؒ :‬‬
‫ونفم ۺاالانف ۺم ۺیک ۺونںی ۺثحب ۺرقآم ۺدیجم ۺںیم ۺاامعتسك ۺوہےن ۺوایل ۺاغلت ۺےک ۺابرے ۺںیم ۺےہ۔ ۺاس ۺابب ۺںیمۺ‬
‫نیت ۺذیلی ۺابمثح ۺاشلم ۺںیہ۔ۺیلہپ ۺثحب ۺیک ۺادتبا ۺںیم ۺرقآم ۺںیم ۺاامعتسك ۺوہےنۺواےل ۺریغ ۺرعیب ۺاافلظۺےک ۺابرےۺںیمۺ‬
‫دوونں ۺومفق ۺایبم ۺےیک ۺےئگ ۺاس ۺےک ۺدعب ۺآپ ۺےن ۺاوبدیبع ۺاک ۺوقك ۺلقن ۺایک ۺاور ۺاس ۺومفق ۺیک ۺات دیئ ۺںیم ۺاس ۺرطحۺ‬
‫اثمںیل ۺلقن ۺںیک ۺنج ۺےس ۺہی ۺواحض ۺوہات ۺےہ ۺہک ۺآپ ۺاک ۺراحجم ۺیھب ۺاوب ۺدیبع ۺےک ۺوقك ۺیک ۺرطف ۺےہ۔ ۺاثمك ۺےک ۺوطر ۺرپۺ‬
‫اےسیۺدنچۺاافلظۺدرجۺذآ ۺںیہۺوجۺاًالصۺیمجعۺںیہۺنکیلۺاامعتسكۺرعبۺیکۺوہجۺےسۺرعیبۺالہکےتۺںیہ‪:‬ۺ ؒ‬
‫(استربق) ‪ :16‬غلیظ الدیباج فارس نعرب‬
‫(اتلیس) ‪17‬لیس تعریب‬
‫(السجل)‪ 18‬تلغۃ احلبضۃ‬
‫(سلامین)‪ 19‬عرباین‬
‫(الطور) ‪20‬ابلرسایىیۃ‬
‫(الفردوس)‪ 21‬اصلہ رویم‪ ،‬اعرب‪ؒ 22‬‬
‫دورسیۺثحبۺرقآمۺدیجمۺںیمۺرعبۺیکۺفلتخمۺاغلتۺںیمۺےسۺاامعتسكۺوہےنۺواےلۺاافلظۺےکۺابرےۺںیمۺےہۺاسۺنمضۺ‬
‫ںیمۺآپۺےنۺابرہۺاغلتۺےکۺاافلظۺاکۺذرکۺایکۺےہ۔ًالثم‪ؒ :‬‬
‫بلغۃ حمیز (احلصة)‪ 23‬المزصی‬
‫بلغۃ ھمذان (الهناص)‪ 24‬القزار‬
‫تلغۃ یط (طہ)‪ 25‬ای رجل‪ؒ 26‬‬
‫ایسۺاولسبۺوکۺدمۺرظنۺرےتھکۺوہےئۺاتکبۺیکۺآرخیۺثحبۺںیمۺرقآمۺدیجمۺںیمۺاامعتسكۺوہےنۺواےلۺریغۺرعیبۺاافلظۺاکۺذرکۺ‬
‫ایکۺایگۺےہ۔ۺًالثم‪:‬ۺ ؒ‬

‫‪6‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫‪27‬‬
‫و تلغۃ رسایىیۃ (الرسی)‬
‫‪28‬‬
‫و تلغۃ احلبش (احلور)‬
‫و تلغۃ روم(القسطاس) ‪ؒ 30،29‬‬
‫تیفۺارقلآم"ۺںیمۺذموکرہۺابالۺنیتۺابمثحۺاشلمۺںیہ۔ۺ ؒ‬
‫اتکبۺونفمۺاالانفمۺےکۺاببۺ"ااغلل ۺ‬
‫ؒرقآم ۺدیجم ۺںیم ۺاامعتسك ۺوہےن ۺوایل ۺاغلت ۺےک ۺانترظ ۺںیم ۺدوونں ۺبتک ۺےکؒ ۺااسبیل ۺثحب ۺو ۺادتسال ۺك ۺںیمۺ‬
‫واحضۺمرقۺےہ۔ۺانبۺرجریۺےنۺاانپۺاکیۺواحضۺۺومفقۺاایتخرۺایکۺاورۺاسۺوکۺداللئۺوۺربانیہۺیکۺوقتۺےسۺاثصمۺایکۺزینۺآپۺ‬
‫ےن ۺاینپ ۺراےئ ۺرپ ۺوج ۺہنکمم ۺوتاالت ۺو ۺااکشالت ۺوارد ۺوہ ۺےتکس ۺےھت ۺاےکن ۺدمللۺوجاابت ۺدےی۔ ۺاس ۺنمض ۺںیم ۺوج ۺرواایتۺ‬
‫ومعًامۺلقنۺیکۺاجیتۺںیہۺنجۺےسۺرقآمۺدیجمۺںیمۺدرگیۺاغلتۺاکۺاامعتسكۺاثصمۺوہاتۺےہۺۺآپۺےنۺاوعدۺومفقۺےکۺقحۺںیمۺ‬
‫امۺرواایتۺیکۺ ہیجۺرکےتۺوہےئۺامۺےکۺاظرہیۺاافلظۺےسۺوجۺااکشكۺدیپاۺوہراہۺاھتۺرعفۺمرامای۔ۺدورامۺثحبۺریغبۺسالۺےیلۺ‬
‫امۺولوگںۺ ےکۺومفقۺیکۺرتددیۺیھبۺیک ۺنجۺےکۺ۔لدکیۺرقآمۺدیجمۺںیمۺاامعتسكۺوہےنۺواےلۺضعبۺاافلظۺیکۺالصۺیمجعۺ‬
‫ےہۺ نکیلۺاامعتسكۺرعبۺیکۺوہجۺےسۺوہۺرعیبۺلکشۺاایتخرۺرکۺےئگۺاسیجۺہکۺااملۺربطیۺےسۺ ےلہۺاوبۺدیبعۺاورۺدرگیۺاملعءۺوھنجںۺ‬
‫ےنۺاسۺراےئۺوکۺاایتخرۺایک۔ۺ ؒ‬
‫ونفمۺاالانفمۺیکۺذموکرہۺثحبۺںیمۺہیۺوصختیصۺںیہنۺاپیئۺاجیتۺا ہکۺاسۺاتکبۺںیمۺاینبدیۺولعمامتۺاورۺجئا ۺ‬
‫وکۺایبمۺرکۺدایۺایگ۔ۺیسکۺوقكۺےکۺ حیحۺوۺمیقۺوہےنۺےسۺثحبۺںیہنۺیکۺیئگۺاورۺہنۺیہۺیسکۺوقكۺےکۺقحۺایۺرتددیۺںیمۺداللئۺ‬
‫دےیۺۺےئگ۔ۺاہیںۺکتۺہکۺانبۺوجزیۺےکۺومفقۺوکۺیھبۺیمتحۺوطرۺرپۺنیعتمۺںیہنۺایکۺاجۺاتکسۺاہتبلۺاوقاكۺوۺا ہلثۺےسۺااشرۃۺ‬
‫ولعمل ۺوہات ۺےہ ۺہک ۺآپ ۺےن ۺاوب ۺدیبع ۺاک ۺومفق ۺاایتخر ۺایک ۺےہ ۺ۔ ۺدقمہم ۺیک ۺتبسن ۺونفم ۺاالانفم ۺںیم ۺاس ۺثحب ۺےک ۺدرگیۺ‬
‫ولہپؤںۺاکۺیھبۺعمۺا ہلثۺاجزئہۺایلۺایگۺۺویکہکنۺاسۺاتکبۺںیمۺثحبۺاکۺونعامۺ"ذرکۺااغللتۺیفۺاۺرقلآم"ۺدقمہمۺےکۺونعامۺ‬
‫یکۺتبسنۺاوعدۺادنرۺزایدہۺوتعسۺراتھکۺےہ۔ۺہکبجۺدقمہمۺںیمۺرصفۺہیۺوتاكۺااھٹایۺایگۺہکۺایکۺرقآمۺدیجمۺںیمۺدرگیۺاغلتۺ‬
‫ےکۺاافلظۺاامعتسكۺوہےئۺایۺںیہن۔‬
‫ثحبۺدول‪:‬ۺہعبسۺارحفۺرپۺرقآمۺدیجمۺاکۺ۔لوك ؒ‬
‫ولعل ۺارقلآم ۺےک ۺااہتنیئ ۺامہ ۺابمثح ۺںیم ۺےس ۺاکی ۺہعبس ۺارحف ۺرپ ۺرقآم ۺدیجم ۺاک ۺ۔لوك ۺےہ۔ ۺرسفمنی ۺو ۺدحمنیث ۺےنۺ‬
‫است ۺرحوف ۺرپ ۺرقآم ۺدیجم ۺےک ۺ۔لوك ۺےس ۺقلعتم ۺرواایت ۺوک ۺاینپ ۺ قیقح ۺاک ۺومعوضع ۺانبای ۺاور ۺایسی ۺرواایت ۺیک ۺفلتخمۺ‬
‫ںنیتۺامہۺاوقاكۺدرجۺذآ ۺںیہ‪ؒ :‬‬
‫ریبعتاتۺایبمۺیکۺںیہۺ۔وطبرۺاثمكۺاہی ۺ‬

‫‪7‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫وقك ۺاوك‪ؒؒ:‬ہعبس ۺارحف ۺےسۺرماد ۺاست ۺحیصف ۺاغلت ۺںیہ ۺوجۺرقآمۺدیجمۺںیمۺفلتخمۺاقمامتۺرپۺوموجدۺںیہ۔ۺ‬

‫ۺالسل(ل‪۲۲۴‬ھ)ۺاکۺےہ۔ۺ‪ؒ 31‬‬
‫ہیۺوقكۺااملۺاوبۺدیبعۺاقس ۺنب ؒ‬
‫وقك ۺدول‪ؒؒ:‬ہعبس ۺارحف ۺےس ۺرماد ۺوہ ۺاست ۺاغلت ۺںیہ ۺوج ۺاکی ۺہملک ۺںیم ۺاپیئ ۺاجیت ۺںیہ ۺنج ۺےک ۺاعمین ۺاکیۺ‬
‫ےسیجۺاورۺاافلظۺفلتخم ۺوہےتۺںیہۺ( ینعۺاکیۺیہۺینعمۺےکۺےیلۺاستۺارتادفۺاافلظ)ۺوجۺ دہۺنامثینۺکتۺظوفحظۺرےہۺنکیلۺ‬
‫ دہۺنامثینۺںیمۺاملسمونںۺوکۺاالتخفۺرقاءاتۺےسۺظوفحظۺرےنھکۺےکۺےیلۺابیقۺھچۺرحوفۺوکۺارتوکۺرقارۺدےۺرکۺرقآمۺ‬
‫دیجمۺوکۺاکیۺرحفۺ ینعۺ تغۺرقشیۺرپۺظوفحظۺرکۺایلۺایگ۔ۺہیۺانبۺرجریۺربطیۺاکۺومفقۺےہ۔‪ؒ 32‬‬
‫وقك ۺوتل‪ؒؒ:‬ہعبس ۺارحف ۺےس ۺرماد ۺاالتخف ۺرقاءات ۺیک ۺاست ۺونںیتیع ۺںیہ ۺےسیج ۺاامسء‪ ،‬ۺااعفك‪ ،‬ۺووجہۺ‬
‫ارعاب‪،‬ۺیمکۺزایدیت‪،‬ۺدقتمیۺوۺاتریخ‪،‬ۺادباكۺاورۺلہجاتۺاکۺاالتخف۔ۺہیۺوقكۺااملۺاوبۺالضفلۺرازیۺاکۺےہ۔ۺ‪ؒ 33‬‬
‫انبۺوجزیۺےنۺاسۺثحبۺںیمۺانبۺرجریۺےکۺدقمہمۺےسۺاافتسدہۺایکۺےہۺاورۺانبۺرجریۺےکۺومفقۺیکۺاسۺدحۺکتۺات دیئۺیکۺ‬
‫ےہۺہکۺہعبسۺارحفۺےسۺرمادۺاستۺاغلتۺںیہۺنکیلۺرقآمۺدیجمۺںیمۺاغلتۺےکۺنیعتۺےکۺابرےۺںیمۺانبۺوجزیۺےنۺوہۺ‬
‫ومفقۺاایتخرۺایکۺےہۺوجۺاوبۺدیبعۺاکۺےہ۔ۺ ؒ‬
‫اہیںۺاسۺثحبۺےکۺوحاےلۺےسۺدوونںۺاتکوبںۺیکۺوصخایصتۺاورۺاایتمزاتۺدرجۺذآ ۺںیہ‪ؒ :‬‬
‫‪۱‬۔ۺ ؒدقمہم ۺاجعمۺاایبلم ۺےکۺابمثح ۺںیمۺےس ۺبس ۺےس ۺامہ ۺاورۺلصفمۺثحبۺہعبس ۺارحف ۺرپ ۺ۔لوكۺرقآم ۺےکۺابرےۺ‬
‫ںیمۺےہۺواہںۺاسۺثحبۺاکۺونعامۺؒ’’القول یف اللغۃ الیت ْنل ھبا القران نم لغات العرب‘‘ۺےہ۔انبۺ‬
‫رجریۺاکۺہیۺتہبۺڑباۺاکرساہمۺےہۺاورۺیملعۺداینۺرپۺااسحمۺےہۺہکۺاوہنںۺےنۺہعبسۺارحفۺرپۺ۔لوكۺرقآمۺےکۺوبثتۺںیمۺ‬
‫فلتخمۺاانسدۺےکۺاسھتۺلا سیۺرواایتۺلقنۺیکۺںیہ۔‪34‬ہکبجۺونفمۺاالانفمۺںیمۺاسۺثحبۺےکۺتحتۺاکیۺیہۺرواتیۺ‬
‫ایبمۺرکےنۺرپۺاافتکۺایکۺایگۺےہ۔ۺ‪ؒ 35‬‬
‫‪۲‬۔ۺ ؒانبۺرجریۺےنۺاہنتیۺدمللۺادنازۺںیمۺاوعدۺومفقۺوکۺاثصمۺایکۺےہۺاور ۺسجۺرطےقیۺےسۺوخدۺوتاكۺااھٹۺرکۺامۺےکۺ‬
‫وجاابت ۺدےی ۺںیہ ۺ‪ ،‬ۺاملبق ۺیسک ۺاتکب ۺںیم ۺاس ۺیک ۺاثمك ۺںیہن ۺ ۔یت۔ ۺدقمہم ۺںیم ۺہعبس ۺارحف ۺےک ۺانترظ ۺںیم ۺ دہۺ‬
‫وبیﷺ ۺےس ۺےل ۺرک ۺ دہ ۺنامثمۺ ؓکت ۺعمج ۺرقآم ۺیک ۺثحب ۺوک ۺیھب ۺواضتح ۺےک ۺاسھت ۺایبم ۺایک ۺایگ ۺےہ۔ونفمۺ‬
‫االانفم ۺںیم ۺانب ۺوجزی ۺےن ۺہعبس ۺارحف ۺےس ۺقلعتم ۺاانپ ۺومفق ۺاس ۺدقر ۺواحض ۺادناز ۺںیم ۺایبم ۺںیہن ۺایک ۺسج ۺدقرۺ‬
‫دقمہمۺںیمۺانبۺرجریۺےنۺشیپۺایکۺ۔ۺ ؒ‬
‫‪۳‬۔ ۺاس ۺثحب ۺںیمۺونفم ۺاالانفم ۺیک ۺاایتمزی ۺوصختیصۺہی ۺےہۺہک ۺہعبس ۺارحف ۺیکۺنییعت ۺےس ۺقلعتمۺاس ۺںیمۺیلہپۺرمہبتۺ‬
‫‪36‬ہکبجۺدقمہمۺںیمۺاسؒدقرۺاوقاكۺاکۺذرکۺںیہنۺ۔ ؒ‬
‫وچدہۺاوقاكۺلقنۺےیکۺےئگۺںیہۺ۔ ۺ‬
‫‪8‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫‪۴‬۔ۺونفمۺاالانفم‪،‬ۺدقمہمۺانبۺرجریۺےسۺرقًابیۺاڑاھیئۺوتاسكۺدعبۺیھکلۺیئگۺاسۺےیلۺاسۺوتقۺولعلۺارقلآمۺرپۺلصفمۺاورۺ‬
‫وسبمط ۺرحتریی ۺرسامہی ۺوموجد ۺاھت۔ ۺاس ۺابت ۺاک ۺاقتاض ۺاھت ۺہک ۺونفم ۺاالانفم ۺںیم ۺہی ۺثحب ۺدقمہم ۺیک ۺتبسن ۺزایدہ ۺدملل ۺاورۺ‬
‫اجعمۺوہیتۺنکیلۺانبۺوجزیۺےنۺاسۺثحبۺںیمۺااجیزۺوۺااصتخرۺےسۺاکلۺایل۔ۺ ؒ‬
‫‪ ۵‬۔ۺہعبسۺارحفۺےسۺقلعتمۺدقمہمۺںیمۺانبۺرجریۺےنۺرواایتۺلقنۺںیکۺاورۺامۺںیمۺرہگےۺوغرۺوۺوخضۺاورۺدتربۺےکۺ‬
‫دعبۺاکیۺومفقۺاانپایۺاورۺاسۺےکۺقحۺںیمۺداللئۺدےیۺہکبجۺانبۺوجزیۺےنۺاوبۺدیبعۺاکۺومفقۺاایتخرۺایکۺاورۺاسۺںیمۺوکیئۺ‬
‫ااضہفۺایۺواضتحۺںیہنۺمرامیئ۔ۺ ؒ‬
‫‪۶‬۔ۺہعبسۺارحفۺےکۺابرےۺںیم ۺانبۺرجریۺےکۺومفقۺیکۺاکیۺاخصۺابتۺہیۺےہۺہکۺدعبۺںیمۺآےنۺواےلۺارثکۺاملعۺءۺےنۺ‬
‫ایسۺومفقۺوکۺاایتخرۺایک۔ۺ‪ؒ 37‬‬
‫ونفمۺاالانفۺمۺاورۺدقمہمۺاجعمۺاایبلمۺاکۺومجمیعۺوطرۺرپۺاجزئہۺےنیلۺےسۺہیۺتقیقحۺواحضۺوہیتۺےہۺہکۺونفمۺاالانفمۺاسۺنفۺ‬
‫رپۺاکیۺاجعمۺاورۺلقتسمۺاتکبۺےہۺسجۺںیمۺولعلۺارقلآمۺیکۺابرہۺاوناع ۺےسۺثحبۺیکۺیئگۺےہۺہکبجۺدقمہمۺاجعمۺاایبلمۺ‬
‫اسیجۺہکۺسالۺےسۺاظرہۺےہۺاکیۺاجعمۺاورۺوسبمطۺریسفتۺاکۺدقمہمۺےہۺہنۺہکۺاکیۺلمکمۺاتکبۺذٰہلاۺاسۺدورۺےکۺاطمقبۺریسفتۺ‬
‫ےکۺادتبایئۺابمثحۺرپۺلمتشمۺےہ۔ۺنجۺںیمۺےسۺرصفۺہعبسۺارحفۺیہۺوہۺثحبۺےہۺسجۺےسۺلصفمۺاورۺدمللۺالکلۺایکۺ‬
‫ایگۺہیقبۺونۺابمثحۺزجویۺتیثیحۺریتھکۺںیہ۔ۺ ؒ‬

‫(ب)ۺونفمۺاالانفمۺاورۺدقمہمۺاتکبۺاابملینۺاکۺاقمرہن‪ؒ :‬‬
‫دقمہم ۺاتکب ۺاابملین ۺاور ۺدقمہم ۺریسفت ۺانب ۺہیطع ۺدوونں ۺوہشمر ۺرشتسمق ۺآررھت ۺرفیجی ۺیک ۺ قیقح ۺےس ۺ‪۱۹۵۴‬ء ۺںیم ۺرصمۺ‬
‫ےسۺاکیۺاسھتۺ"دقماتممۺیفۺولعلۺارقلآم"ےکۺسالۺےسۺاشعئۺۺوہےئ۔ۺ ؒ‬
‫ےکیملعۺاکومںۺںیمۺامنایںۺرتنیۺاکلۺ" ‪Materials for the history of the Text‬‬
‫آررھتۺرفیجیۺ ۺ‬
‫‪"of the Quran‬ۺےہوجۺایۺےجۺربكۺ(‪)E.J.Brill‬ۺےنۺڈیلمۺےسۺ‪۱۹۳۷‬ءۺںیمۺاجریۺایک۔ۺہیۺاوبۺرکبۺدبعۺاہللۺنبۺایبۺ‬
‫داؤد ۺامیلسم ۺااتسجسلین ۺ(ل‪۳۱۶‬ھ) ۺیک ۺاتکب ۺااصملفح ۺےک ۺاسھت ۺشیپ ۺایک ۺایگ ۺسج ۺوک ۺآررھت ۺرفیجی ۺےن ۺدموم ۺایک۔ ۺاسۺ‬
‫ےن ۺرقآم ۺمیکح ۺیکۺدتونی ۺاور ۺاس ۺیک ۺفلتخم ۺرقاء ں ۺےک ۺاضمنیم ۺرپ ۺلمتشمۺدو ۺوسمدات ۺونعبام ۺ"دقماتمم ۺیف ۺولعلۺ‬
‫ارقلآم"ۺیھبۺدمومۺےیک۔‪ؒ 38‬‬
‫دقمہم ۺاتکب ۺاابملین ۺےکۺؤمفل ۺوہجمك ۺںیہ۔ ۺآررھت ۺرفیجی ۺےن ۺاتکب ۺیک ۺادتباء ۺںیم ۺاس ۺابت ۺیک ۺاشندنیہۺیکۺ‬
‫ےہ ۺہک ۺاس ۺاتکب ۺےک ۺؤمفل ۺریغ ۺرعموف ۺںیہ ۺویکہکن ۺوسمدے ۺاک ۺالہپ ۺہحفص ۺوقفمد ۺوہ ۺاکچ ۺےہ ۺاتمہ ۺدورسے ۺےحفص ۺرپ ۺہیۺ‬

‫‪9‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫رصاتحۺوموجدۺےہۺہکۺؤمفلۺےنۺاسۺاتکبۺوکۺ‪۴۲۵‬ھۺںیمۺانھکلۺرشوعۺایکۺاورۺاسۺاکۺسالۺاتکبۺاابملینۺمظنلۺااعملینۺراھک۔ۺ‬
‫‪ؒ 39‬‬
‫اصبح ۺدقمہم ۺےن ۺاتکب ۺیک ۺمیسقت ۺدس ۺوصفك ۺںیم ۺیک ۺےہۺسج ۺیک ۺرتبیت ۺاس ۺرطحۺےہ‪:‬ۺرقآم ۺدیجم ۺیک ۺرتبیت ۺ۔لویلۺ‬
‫اورۺیکمۺوۺدمینۺاکۺایبم‪،‬ۺعمجۺرقآمۺیکۺتیفیکۺوۺاابسب‪،‬ۺرقآمۺدیجمۺیکۺوموجدہۺرتبیتۺ یفیۺےہۺ۔لویلۺںیہن‪،‬ۺوا فۺرہۺمسقۺ‬
‫یکۺیمکۺایۺزایدیتۺاورۺیطلغۺوۺایسنمۺےسۺظوفحظۺےہ‪،‬ۺاالتخفۺاصمفح‪،‬ۺاالتخفۺرقاءات‪،‬ۺریسفتوۺاتوآ ۺاورۺمکحمۺوۺاشتمہب‪،‬ۺ‬
‫ریسفتۺرقآمۺےکۺوجازۺاورۺدعلۺوجازۺیکۺثحب‪،‬ۺہعبسۺارحفۺرپۺرقآمۺدیجمۺاکۺ۔لوك‪،‬ۺ۔لوكۺرقآمۺوۺازجاءۺرقآمۺاورۺرقآمۺ‬
‫دیجمۺیکۺآایت‪،‬ۺاملکتۺاورۺرحوفۺیکۺدعتاد۔ ؒ‬
‫دقمہمۺیکۺذموکرہۺدسۺوصفكۺںیمۺولعلۺارقلآمۺےکۺرقتًابیۺوچدہۺابمثحۺوکۺاشلمۺایکۺایگۺےہۺویکہکنۺیئکۺوصفكۺ‬
‫ںیمۺاکیۺےسۺزایۺدہۺابمثحۺںیہ‪،‬ۺےسیجۺآرخیۺ لصۺںیمۺنیتۺابمثحۺاکۺایبمۺےہ۔ۺ ؒ‬
‫ونفم ۺاالانفم ۺاور ۺدقمہم ۺاتکب ۺاابملین ۺےک ۺوتحمایت ۺاک ۺاجزئہ ۺےنیل ۺےس ۺولعمل ۺوہات ۺےہ ۺہک ۺدوونں ۺبتک ۺںیمؒ‬
‫لارۺ ااحبثۺاکۺارتشاکۺےہۺنجۺںیمۺےسۺیلہپۺثحبۺریسفتۺوۺاتوآ ۺاورۺمکحمۺوۺاشتمہبۺےہ۔ۺہیۺوہۺثحبۺےہۺسجۺاکۺانبۺوجزیۺ‬
‫ےنۺرصفۺونعامۺاقمئۺایکۺےہۺاوراسۺےکۺتحتۺوکیئۺلیصفتۺلقنۺرکےنۺیکۺاجبےئۺرصفۺاسۺابتۺیکۺاشندنیہۺیکۺےہۺ‬
‫ریسفتںیمۺےہ۔ۺآپۺےتھکلۺںیہ‪ؒ :‬‬ ‫ہکۺامۺدوونںۺاوناعۺاکۺایبمۺامۺیکۺ ۺ‬
‫"واما الکالم فی الفسق بین الخفسیر و الخاویل فلد ذکسهاہ فی الخفسیر۔۔۔و‬
‫ذکسها فی الخفسیر الفسق بین املحکم و املدشابہ"‪ؒ 40‬‬
‫ل‬
‫انب ۺوجزی ۺےن ۺاینپ ۺاتکب ۺزاد ۺا مسیر ۺںیم ۺام ۺدوونں ۺاوناع ۺیک ۺالیصفتت ۺلقن ۺرکےن ۺےک ۺدعب ۺونفم ۺاالانف ۺ‬
‫م‬
‫ںیم ۺاےکن ۺایبم ۺوک ۺرکتار ۺضحم ۺےتھجمس ۺوہےئ ۺاےکن ۺالادہ ۺےس ۺارتحاز ۺربات۔ ۺاس ۺےک ۺربسکع ۺدقمہم ۺاتکب ۺاابملین ۺںیم ۺامۺ‬
‫دوونںۺابمثحۺرپۺرصتخماًۺالکلۺایکۺایگۺےہ۔ ؒ‬
‫اسۺاحلظۺےسۺرصفۺنیتۺابمثحۺںیہۺنجۺںیمۺۺدوونںۺبتکۺاکۺاہیںۺاقت لبۺایکۺایگۺےہ۔ۺیلہپ ۺہعبسۺارحفۺرپۺ‬
‫رقآم ۺدیجم ۺےک۔لوك ۺ‪،‬دورسی ۺرقآم ۺدیجم ۺےک ۺازجا ۺءؒاور ۺرسیتی ۺثحب ۺوتر ں‪ ،‬ۺآایت ۺ‪،‬املکت ۺو ۺرحوف ۺیک ۺدعتاد ۺرپۺ‬
‫لمتشمۺےہ۔ۺ ؒ‬
‫ثحبۺاوك‪:‬ۺہعبسۺارحفۺرپۺرقآمۺدیجمۺاکۺ۔لوك‪ؒ :‬‬
‫‪۱‬۔ۺاصبحۺاتکبۺاابملینۺاکۺومفق ؒ‬

‫‪10‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫ہعبس ۺارحف ۺےک ۺابرے ۺدقمہم ۺاتکب ۺاابملین ۺےکۺؤمفل ۺیک ۺراےئ ۺہی ۺےہ ۺہک ۺرقآم ۺدیجم ۺاغلت ۺرعب ۺںیمۺ‬
‫سازكۺوہااورۺامۺںیمۺاغلتۺےکۺدرایممۺاالتخفۺیکۺاستۺووجہۺںیہۺ ینعۺہعبسۺارحفۺےسۺرمادۺاالتخفۺاغلتۺیکۺاستۺ‬
‫ونںیتیعۺںیہۺاورۺاہجںۺکتۺرقاءاتۺاکۺقلعتۺےہۺ ۺہیۺہعبسۺارحفۺںیمۺاشلمۺںیہنۺںیہ۔ۺ‪41‬اصبحۺدقمہمۺےکۺ۔لدکیۺ‬
‫االتخفۺاغلتۺیکۺاستۺووجہۺدرجۺذآ ۺںیہ‪ؒ :‬‬
‫ا۔ ۺادباك ۺاافلظ‪ :‬ۺرعب ۺںیم ۺیلھچم ۺےک ۺےیل ۺوحت ۺاور ۺکمس ۺدوونں ۺظفل ۺاامعتسك ۺوہےتںیہ ۺاور ۺرقآم ۺدیجم ۺںیم ۺاس ۺیکۺ‬
‫‪42‬ےہۺےسجۺاکلصوف الهنفوشۺیھبۺڑپ ۺ‬
‫اھایگۺےہ۔ۺ ؒ‬ ‫اثمكۺ(اکلعھو الهنفوش) ۺ‬
‫‪۲‬۔ ۺادباك ۺرحوف‪ :‬ۺرعب ۺںیم ۺاعطیت ۺوک ۺانطیت ۺیھب ۺڑپاھ ۺاجات ۺاس ۺرطح ۺرقآم ۺںیم ۺ(الرصاط)‪43‬ۺوک ۺس ۺےک ۺاسھتۺ‬
‫یھبۺڑپاھۺاجاتۺےہ۔ ؒ‬
‫‪۳‬۔ۺدقتمیۺوۺاتریخ‪:‬ۺرقآمۺدیجمۺںیمۺاسۺیکۺاثمك(فیقتلون و یقتلون)‪44‬ۺےہ۔ ؒ‬
‫‪46‬ےہۺ۔‬
‫‪۴‬۔ۺرحوفۺیکۺیمکۺیشیب‪:‬ۺرقآمۺدیجمۺںیمۺاسۺیکۺاثمكۺ(نا اغین عین نالیہ)‪(ؒؒ45‬ھلک عین سلطاىیہ) ۺ‬
‫سجۺںیمۺاھءۺاکۺاابثتۺاورۺذحفۺدوونںۺںیہ۔ۺ‪ؒ 47‬‬
‫َّ َّ‬
‫البخ ِلۺےہ۔ ؒ‬ ‫خل)‪48‬ۺاورۺ‬
‫‪۵‬۔ۺاالتخفۺرحاکت‪:‬ۺرقآمۺدیجمۺںیمۺاسۺیکۺاثمكۺ(الب ِ‬
‫ً‬
‫ثرشا وکۺ تغۺذہآ ۺےکۺاطمقبۺؒ ٌ‬
‫ثرش یھبۺڑپاھۺایگ۔ ؒ‬ ‫‪49‬ںیمۺ‬
‫‪۶‬۔ۺاالتخفۺارعاب‪:‬ۺ(ناھذا ثرشا) ۺ‬
‫‪۷‬۔ۺوجہلںۺاکۺاالتخف‪:‬ۺےسیجۺمیخفتۺوۺااہظر‪،‬ۺاداغلۺوۺاامہلۺوریغہ۔ۺاہیمۺرقآمۺےسۺاامہلۺیکۺاثمكۺدرجۺذآ ۺےہ‪ؒ :‬‬
‫(و الضحی و اللیل اذا سجی)ؒ‪51،50‬۔ ؒ‬
‫ےکدعبۺآپۺےنۺاھکلۺےہ‪ؒ :‬‬
‫استۺووجہۺیکۺلیصفتۺلقنۺرکےنۺ ۺ‬
‫"فھرہ الىحىہ السبعت التی بھا اخخلفذ لغاث العسب كد اهصل ہللا باخخالفھا اللسآن‬
‫‪52‬‬ ‫ً‬
‫مخفسكا فیہ"‬
‫دوونںۺاتکوبںۺںیمۺاسۺثحبۺاکۺاقت لبۺرکےنۺےسۺدرجۺذآ ۺاکنتۺاسےنمۺآےتۺںیہ‪ؒ :‬‬
‫‪۱‬۔ۺدقمہمۺاتکبۺاابملینۺںیمۺاسۺثحبۺاکۺونعامۺ"یف ْنول القرآن یلع سبعۃ اخرف و نا قیل یف نعاىیہ"ۺ‬
‫ےہ ۺہکبجۺونفمۺاالانفمۺںیمۺاسۺثحب ۺاکۺونعامۺ"اْنل القرآن یلع سبعۃ اخرف" ۺےہ۔ۺونعامۺںیمۺومعمیلۺ‬
‫االتخفۺےکۺابووجدۺومعوضعۺثحبۺاکیۺےہ۔ۺ ؒ‬

‫‪11‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫‪۲‬۔ ۺدقمہم ۺاتکب ۺاابملین ۺںیم ۺثحب ۺاک ۺآاغز ۺارضت ۺرمع ؓ‬
‫ۺافروق ۺاور ۺارضت ۺاشہل ۺنب ۺمیکحۺ ؓےک ۺدرایمم ۺوترۃ ۺمراقم ۺیکۺ‬
‫رقاءت ۺںیم ۺاالتخف ۺوایل ۺرواتی ۺےک ۺایبم ۺےس ۺایک ۺایگ ۺ۔ ۺاس ۺےک ۺدعب ۺؤمفل ۺےن ۺاس ۺومضم ۺیک ۺدرگی ۺرواایت ۺلقنۺ‬
‫رکےنۺےکاسھتۺاسھتۺہعبسۺارحفۺےکۺاعمینۺیکۺنییعتۺںیمۺاالتخافتۺعمۺداللئۺایبمۺےیکۺںیہ۔ ؒ‬
‫ۺاشہلۺےکۺدرایممۺاالتخفۺوایلۺاکیۺیہۺروا ۺ‬
‫تی‬ ‫ونفمۺاالانفمۺںیمۺانبۺوجزیۺےنۺرصفۺارضتۺرمع ؓ‬
‫ۺافروقۺاورۺارضت ؓ‬
‫لقنۺرکےنۺرپۺاافتکۺایکۺاوراۺسۺےکۺدعبۺانبۺةحمؒۺےسۺرمویۺسیتنیپۺاوقاكۺںیمۺےسۺوچدہۺاوقاكۺایبمۺےیکۺنکیلۺوتاےئۺ‬
‫آرخیۺوقكۺےکۺیسکۺوقكۺےکۺقحۺںیمۺایۺرتددیۺںیمۺداللئۺںیہنۺدےی۔ ؒ‬
‫‪ ۳‬۔ ۺہعبس ۺارحف ۺیک ۺثحب ۺںیم ۺدوونںۺاتکوبں ۺںیم ۺہی ۺدقر ۺرتشمک ۺےہ ۺہک ۺدوونں ۺںیم ۺضحم ۺاوقاك ۺلقن ۺںیہنۺےیک ۺےئگۺ‬
‫ا ہک ۺراحج ۺوقك ۺیک ۺواضتح ۺیک ۺیئگ ۺ۔ ۺاہتبل ۺؤمفل ۺدقمہم ۺےن ۺانب ۺوجزیؒ ۺیک ۺتبسن ۺاوعد ۺومفق ۺوک ۺزایدہ ۺومرث ۺاور ۺواحضۺ‬
‫ادنازۺںیمۺشیپۺایک۔ ؒ‬
‫‪۴‬۔ ۺہعبس ۺارحف ۺیک ۺثحب ۺںیم ۺؤمفل ۺدقمہم ۺاتکب ۺاابملین ۺےن ۺہعبس ۺارحف ۺےس ۺاغلت ۺرعب ۺںیم ۺاالتخف ۺیک ۺاستۺ‬
‫ووجہۺرمادۺیلۺںیہۺہکبجۺانبۺوجزیۺےکۺ۔لدکیۺہعبسۺارحفۺےسۺرمادۺاغلتۺرعبۺیکۺاستۺحیصفۺاغلتۺںیہ۔ ؒ‬
‫‪ ۵‬۔ ۺاصبح ۺدقمہم ۺےن ۺاالتخف ۺاغلت ۺیک ۺاست ۺووجہ ۺایبم ۺرکےن ۺےس ۺ ےلہ ۺرقآم ۺدیجم ۺںیم ۺاامعتسك ۺوہےن ۺوایل ۺاغلتۺ‬
‫ےکۺابرےۺںیمۺاانپۺومفقۺواحضۺایکۺےہ۔ۺےتھکلۺںیہ‪ؒ :‬‬
‫"كلىا‪ :‬ان الکلمت و ان کان اصلھا من لغت اخسی‪ ،‬فاهھا اذا عسفذ فی العسبیت‪ ،‬و‬
‫اسخعمالھا اھلھا‪ ،‬فلد صازث عسبیت کسائس ما جخخاطب علیہ العسب من کالمھا‪ ،‬لرلک‬
‫‪53‬‬
‫حاش ان یخاطب ہللا بھا العسب"‬
‫ ینعۺآپۺےکۺ۔لدکیۺرقآمۺدیجمۺںیمۺریغۺرعیبۺاافلظۺاامعتسكۺںیہنۺوہےئۺاورۺنجۺاافلظۺےکۺابرےۺںیمۺہیۺ‬
‫اہک ۺاجات ۺےہ ۺہکۺہی ۺریغ ۺرعیب ۺںیہ ۺام ۺیک ۺالص ۺ ۺریغرعیب ۺاغلت ۺںیم ۺوہۺیتکسۺےہۺنکیل ۺ۔لوك ۺرقآم ۺےس ۺلبق ۺاےسی ۺاافلظۺ‬
‫رعیبۺلکشۺاایتخرۺرکۺےکچۺےھتۺاورۺرعبۺامۺےسۺایھچۺرطحۺوافقۺےھت۔ؒ ؒ‬
‫ونفم ۺاالانفم ۺںیم ۺانب ۺوجزی ۺےن ۺہعبس ۺارحف ۺےک ۺنمض ۺںیم ۺاغلت ۺرقآم ۺےس ۺثحب ۺںیہن ۺیک ۺا ہک ۺدحیلعہ ۺےس ۺاسۺ‬
‫ومعوضع ۺرپ ۺلقتسم ۺابب ۺونعبام ۺ"ذکس اللغاث فی اللسآن" ۺاقمئ ۺایک۔ ۺسج ۺںیم ۺآپ ۺاک ۺراحجم ۺیھب ۺایس ۺومفق ۺیکۺ‬
‫رطفۺےہۺسجۺوکۺاصبحۺدقمہمۺاورۺاسۺےسۺ ےلہۺاوبۺدیبعۺےنۺاایتخرۺایک۔ ؒ‬
‫‪۶‬۔ۺدقمہمۺاتکبۺاابملینۺںیمۺہعبسۺارحفۺےسۺقلعتمۺنیتۺاوقاكۺیکۺلیصفتۺےہۺہکبجۺونفمۺاالانفمۺںیمۺہعبسۺارحفۺےسۺ‬
‫قلعتمۺوچدہۺاوقاكۺاکۺایبمۺےہ۔ ؒ‬

‫‪12‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫‪ ۷‬۔ۺدقمہمۺاتکبۺاابملینۺںیمۺہعبسۺارحفۺےسۺقلعتمۺامہۺولہپؤںۺرپۺیھبۺروینشۺڈایلۺیئگۺےہۺےسیجۺہعبسۺاوبابۺاورۺہعبسۺ‬
‫ارحفۺےکۺدرایممۺمرقۺاورۺہعبسۺارحفۺرپۺ۔لوكۺرقآمۺیکۺتمکحۺوریغہۺہکبجۺونفمۺاالانفمۺںیمۺرصفۺہعبسۺارحفۺ‬
‫ےکۺاعمینۺیکۺنییعتۺےسۺثحبۺیکۺیئگۺےہ۔ ؒ‬
‫‪۸‬۔ۺدقمہمۺاتکبۺاابملینۺیکۺتبسنۺونفمۺاالانفمۺںیمۺاسۺثحبۺوکۺزایدہۺرمبتۺادنازۺںیمۺشیپۺایکۺایگۺےہ۔ۺ ؒ‬
‫ثحبۺدولۺوۺوتل‪ؒ:‬رقآمۺدیجمۺےکۺازجاء‪،‬ۺۺوتر ںۺ‪،‬ۺآایت‪،‬ۺاملکتۺوۺرحوفۺیکۺدعتاد ؒ‬
‫ونفم ۺاالانفم ۺںیم ۺہی ۺثحب ۺدو ۺاوباب ۺںیم ۺےہ۔ ۺازجاء ۺرقآم ۺاگل ۺابب ۺےہ ۺاور ۺوتر ں‪ ،‬ۺآایت‪ ،‬ۺاملکت‪،‬ۺ‬
‫رحوفۺاورۺاقنطۺیکۺدعتاد ۺوکۺدحیلعہۺےسۺاکیۺابب ۺںیمۺایبمۺایکۺایگۺےہ۔ۺہکبجۺدقمہمۺاتکبۺاابملینۺںیمۺوتاےئۺوتر ںۺ‬
‫یکۺدعتادۺےکۺنجۺاکۺذرکۺ ےلہۺاببۺںیمۺایکۺایگۺہیۺاسریۺثحبۺآرخیۺ لصۺںیمۺۺوموجدۺےہ۔ۺدوونںۺاتکوبںۺںیمۺاسۺثحبۺاکۺ‬
‫اجزئہۺےنیلۺےکۺدعبۺدرجۺذآ ۺاکنتۺاسےنمۺآےتۺںیہ‪ؒ :‬‬
‫‪ ۱‬۔ۺازجاءۺرقآمۺوکۺدقمہمۺاتکبۺاابملینۺیکۺتبسنۺونفمۺاالانفمۺںیمۺاخیصۺلیصفتۺےکۺاسھتۺایبمۺایکۺایگۺےہۺرقآمۺدیجمۺ‬
‫ےکۺازجاءۺےکۺنیعتۺںیمۺدوونںۺںیمۺاالتخفۺاپایۺاجاتۺےہۺًالثمۺرقآمۺدیجمۺےکۺس فۺےسۺقلعتمۺانبۺوجزیۺےنۺاھکلۺےہۺ‪ؒ :‬‬
‫الىصف االول عىد كىلہ (للد حئذ شیئا هکسا)‪ 54‬فالىىن و الکاف من‬
‫‪55‬‬
‫الىصف االول و الساء و االلف من الىصف الثاوی۔‬
‫اسۺنمضۺںیمۺاصبحۺدقمہمۺےنۺوقكۺلقنۺایکۺےہ‪ؒ :‬‬
‫الىصف االول الی بعض خمس و سخین آیت من سىزۃ الکھف حیث كال (اهک‬
‫لن حسخطیع)‪56‬۔۔۔و صازث (معی صبرا) من الىصف الثاوی الی آخس اللسآن۔‪ؒ 57‬‬
‫ایسۺرطحۺابیقۺازجاءۺیکۺنییعتۺںیمۺیھبۺاالتخفۺےہ۔ۺ ؒ‬
‫‪۲‬۔ ۺدقمہم ۺاتکب ۺاابملین ۺےک ۺاقمےلبۺںیم ۺآایت‪ ،‬ۺرحوف ۺاوراملکت ۺیکۺدعتاد ۺںیم ۺانب ۺوجزی ۺےن ۺاہنتی ۺرمبت ۺادنازۺ‬
‫ںیمۺدمعہۺثحبۺیکۺےہ۔ ؒ‬
‫‪۳‬۔ۺرقآمۺدیجمۺںیمۺآےنۺواےلۺرحوفۺیجہتۺیکۺدعتادۺےکۺابرےۺںیمۺیھبۺدوونںۺاتکوبںۺںیمۺولعمامتۺدیۺیئگۺںیہۺنکیلۺ‬
‫دوونںۺںیمۺامۺیکۺدعتادۺںیمۺاالتخفۺاپایۺاجاتۺےہۺًالثم‪ؒ :‬‬
‫‪۴۸۸۳۳‬ےہ‪58‬ۺاورۺونفمۺاالانفمۺںیمۺاافلتۺیکۺدعتادۺ‪۴۸۹۴۳‬ۺاتبیئۺیئگۺےہ۔ۺ‪59‬ایسۺرطحۺ‬
‫ۺ‬ ‫دقمہمۺںیمۺاافلتۺیکۺدعتادۺ‬
‫ایءاتۺکتۺامتلۺرحوفۺںیمۺاالتخفۺاپایۺاجاتۺےہ۔ ؒ‬
‫‪۴‬۔ۺونفمۺاالانفمۺںیمۺاقنطۺیکۺدعتادۺاکیۺااضیفۺثحبۺےہسجۺاکۺذرکۺدقمہمۺاتکبۺاابملینۺںیمۺںیہنۺایکۺایگ۔ ؒ‬

‫‪13‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫‪۵‬۔ۺدقمہمۺاتکبۺاابملینۺےکۺؤمفلۺےنۺاسۺثحبۺےکۺآرخۺںیمۺہیۺواضتحۺیکۺےہۺہکۺاہیںۺےبۺاجۺوطاتلۺیکۺوہجۺےسۺ‬
‫ابریۺابریۺرہۺوترتۺیک ۺآایتۺاکۺذترکہۺںیہنۺایکۺاجےئۺاگۺاورۺہنۺیہۺامۺوکۺایبمۺرکساۺاتکبۺیکۺرشا طۺںیمۺےسۺےہ۔ۺ‪60‬اسۺ‬
‫ےکۺربسکعۺونفمۺاالانفمۺںیمۺانبۺوجزیۺےنۺاسۺومعوضعۺرپۺدحیلعہۺےسۺلقتسمۺاببۺاقمئۺایکۺاورۺاسۺںیمۺرہۺوترتۺیکۺ‬
‫آایتۺیکۺدعتادۺعمۺاالتخفۺذرکۺیکۺےہ۔ ؒ‬

‫(ج)ۺونفمۺاالانفمۺاورۺدقمۃمؒانبۺۃیطعؒۺاکۺاقتیلبۺاجزئہ‪ؒ :‬‬
‫‪۱‬۔ۺدقمۃمؒانبۺۃیطعۺؒاکۺاعترف ؒ‬
‫ۺادنیسل ۺ(ل‪۵۴۲‬ھ)‪61‬یک ۺرعموف ۺریسفتارحملر ۺاولزیج ۺیف ۺریسفت ۺااتکلب ۺازعلزی ۺاک ۺدقمہم ۺےہ۔ۺؒ‬
‫ہی ۺانب ۺہیطع ؒ‬
‫انبۺہیمیتۺےنۺآپۺیکۺریسفتۺےکۺقلعتمۺاھکلۺےہۺہک‪:‬ۺریسفتۺانبۺہیطع‪،‬ۺریسفتۺزرشخمیۺےکۺاقمےلبۺںیمۺدبلاتۺوریغہۺےسۺ‬
‫ظوفحظ ۺےہ ۺاور ۺاس ۺںیم ۺتنس ۺیک ۺریپوی ۺاک ۺاامتہل ۺایک ۺایگ ۺےہ۔ ۺانب ۺہیطع ۺےن ۺریسفت ۺانب ۺرجری ۺےس ۺتہب ۺزایدہ ۺاافتسدہ ۺایکۺ‬
‫اہتبل ۺانب ۺرجریۺ ےن ۺفلس ۺےس ۺوج ۺاوقاك ۺلقن ۺےیک ۺںیہ ۺام ۺوک ۺوھچڑ ۺرک ۺانب ۺہیطع ۺاےسی ۺاوقاك ۺہی ۺامگم ۺرکےت ۺوہےئ ۺلقنۺ‬
‫رکےت ۺںیہ ۺہک ۺہی ۺنیققحم ۺےک ۺاوقاك ۺںیہ ۺاحالہکن ۺوہ ۺنیملکتم ۺےک ۺاوقاك ۺوہےت ۺںیہ ۺوہنجں ۺےن ۺزتعمہل ۺےک ۺرطوقیں ۺرپۺ‬
‫ہیریسفتۺزتعمہلۺیکۺتبسنۺتنسۺےسۺزایدہۺرقبیۺےہ۔‪ؒ 62‬‬
‫اوصولںۺوکۺاانپایاتمہۺاسۺےکۺابووجدۺ ۺ‬
‫انب ۺہیطعۺیک ۺہی ۺریسفت ۺیئک ۺرمہبت ۺاشعئ ۺوہ ۺیکچ ۺےہ ۺاہتبل ۺاس ۺاک ۺدقمہم ۺبس ۺےس ۺ ےلہ ۺآررھت ۺرفیجی ۺیک ۺ قیقحۺ‬
‫ےس ۺدقمہم ۺاتکب ۺاابملین ۺےک ۺاسھت ۺاشعئ ۺوہا ۺذموکرہ ۺدوونں ۺدقمےم ۺ"دقماتمم ۺیف ۺولعل ۺارقلآم"ےک ۺسال ۺےس ۺاشعئۺ‬
‫وہےئ۔ۺ ؒ‬
‫ونۺاوبابۺرپۺلمتشمۺاسۺدقمہمۺںیمۺۺولعلۺارقلآمۺےکۺامہۺۺومعوضلاتۺوکۺزریۺثحبۺالایۺایگۺےہ۔ۺ ےلہۺاببۺںیمۺ‬
‫تلیضفۺرقآمۺںیمۺااحدثیۺوۺآاثرۺاورۺاملعءۺےکۺاوقاكۺاکۺایبمۺےہ‪،‬ۺدورساۺاببۺاعمینۺرقآمۺےسۺقلعتمۺےہ‪،‬ۺرسیتاۺملعۺ‬
‫ریسفت‪،‬ۺوچاھتۺہعبسۺارحفۺرپۺرقآمۺدیجمۺاکۺ۔لوك‪،‬ۺاپوچناںۺاببۺعمجۺرقآم‪،‬ۺاٹھچۺرقآمۺدیجمۺںیمۺلمعتسمۺاغلت‪،‬ۺاس اںۺ‬
‫ااجعزرقآم‪،‬ۺآوھٹاںۺاےسیۺاافلظۺنجۺاکۺاتکبۺاہللۺیکۺریسفتۺںیمۺاامعتسكۺااجیزۺاکۺ یضۺےہۺ‪،‬اسۺےکۺدعبۺدقمہمۺاکۺآرخیۺ‬
‫اورۺوناںۺاببۺرقآمۺدیجمۺےکۺاامسءۺوۺوترۺاورۺآایتۺےکۺایبمۺںیمۺےہ۔ ؒ‬
‫ونفم ۺاالانفم ۺاور ۺدقمہم ۺریسفت ۺانب ۺہیطع ۺےک ۺاوباب ۺو ۺاضمنیم ۺاک ۺاجزئہ ۺےنیل ۺےس ۺولعمل ۺوہات ۺےہ ۺہک ۺنیتۺ‬
‫ااحبثۺایسیۺںیہۺوجۺدوونںۺںیمۺرتشمکۺںیہ۔ ؒ‬
‫‪14‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫ؒ‬
‫ثحبۺاوك‪:‬ۺاضفلئۺرقآم‪ؒ :‬‬
‫ؓ‬
‫‪۱‬۔ ۺدقمہم ۺانب ۺہیطع ۺںیم ۺاس ۺثحب ۺاک ۺونعام ۺ"ما وزد عن الىبیﷺ و عن الصحابت و هبھاء العلماءفی فضل‬
‫اللسآن املجید‪ ،‬وصىزۃ االعخصام بہ"ۺہکبجۺونفمۺاالانفمۺںیمۺ"ذکس هبرۃ من فضائل اللسآن "ۺےہ۔ۺ ؒ‬
‫‪۲‬۔ ۺدوونں ۺبتک ۺںیم ۺہی ۺثحب ۺونعامۺےک ۺاطمقب ۺےہ ۺ ینع ۺدقمہم ۺںیم ۺآپﷺؒاورۺآےکپۺاباحب ؓۺےسۺوقنمكۺرقتًابیۺ‬
‫اسیتک ۺرواایت ۺںیہ ۺوج ۺرقآم ۺدیجم ۺیک ۺتلیضف ۺرپ ۺدالتل ۺرکیت ۺںیہ ۺاس ۺےک ۺالعوہ ۺدرگی ۺاملع ۺءےک ۺیھب ۺدنچ ۺاوقاك ۺںیہ ۺہکبجۺ‬
‫ونفمۺاالانفمۺںیمۺرصفۺھچۺرواایتۺایبمۺیکۺںیئگۺاسۺےکۺالعوہۺیسکۺباحیبۺایۺلا‪،‬مۺاکۺوقكۺلقنۺںیہنۺایکۺایگ۔ ؒ‬
‫‪۳‬۔ۺانبۺہیطعۺےنۺآپﷺؒےسۺریغبۺاانسدۺےکۺرواایتۺلقنۺیکۺںیہۺدنچۺرواایتۺایسیۺںیہۺنجۺںیمۺرصفۺباحیبۺاکسالۺ‬
‫ےہزمدی ۺہی ۺہک ۺاس ۺثحب ۺںیم ۺدحثی ۺیک ۺیسک ۺاتکب ۺاک ۺوحاہل ۺںیہن ۺدای ۺایگ ۺہکبج ۺونفم ۺاالانفم ۺںیم ۺرصف ۺیلہپ ۺرواتی ۺیکۺ‬
‫لمکم ۺدنس ۺلقن ۺیک ۺیئگ ۺےہسج ۺےک ۺآرخ ۺںیم ۺ حیح ۺراخری ۺاک ۺوحاہل ۺدای ۺایگ ۺہیقب ۺابمثح ۺںیم ۺدقمہم ۺیک ۺرطح ۺاانسد ۺوریغہ ۺاکۺ‬
‫اامتہلۺںیہنۺایکۺایگ۔ ؒ‬
‫ثحبۺدول‪:‬ۺہعبسۺارحفۺرپۺرقآمۺدیجمۺاکۺ۔لوك ؒ‬
‫ا۔ ۺدقمہم ۺانب ۺہیطع ۺںیم ۺاس ۺثحب ۺاک ۺونعام ۺ"معنی كىل الىبیﷺ ان ھرا اللسآن اهصل علی سبعت احسف‪،‬‬
‫فاكسؤوا ما جیسس مىہ" اور ونفمۺاالانفمۺںیم "ْنول القرآن یلع سبعۃ اخرف"ےہ۔ ؒ‬
‫ہیطعےنۺاھکلۺےہ‪ؒ :‬‬
‫‪۲‬۔ۺہعبسۺارحفۺرپۺ۔لوكۺرقآمۺیکۺرواتیۺےسۺقلعتمۺۺانبۺ ۺ‬
‫ٓ‬
‫فمعنی كىل الىبی ﷺ (اهصل اللسان علی سبعت احسف) أی فیہ عبازاث سبع كبائل بلغت حملخھا هصل‬
‫ٓ‬
‫اللسان فیعبر عن املعنی فیہ مسۃ عبازۃ كسیش‪،‬و مسۃ بعبازۃ ھریل‪،‬و مسۃ بغیر ذلک بحسب اال فصح‬
‫‪63‬‬
‫واالوحص فی اللفظت۔‬
‫ہعبس ۺارحف ۺےک ۺابرے ۺانب ۺہیطع ۺاور ۺانب ۺوجزی ۺدوونں ۺاک ۺومفق ۺاکی ۺیہ ۺےہ ۺ ینع ۺرقآم ۺدیجم ۺرعب ۺیکۺ‬
‫استۺحیصفۺاغلتۺرپۺسازكۺوہاۺوجۺرقآمۺدیجمۺںیمۺرفتمقۺوطرۺرپۺوموجدۺںیہ۔ۺہیۺوہۺومفقۺےہۺےسجۺبسۺےسۺ ےلہۺاوبۺدیبعۺ‬
‫ےنۺاایتخرۺایک۔ ؒ‬
‫‪۳‬۔ۺہعبسۺارحفۺےکۺابرےۺںیمۺانبۺہیطعۺےنۺاانپومفقۺانبۺوجزیؒۺیکۺتبسنۺزایدہۺومرثۺاورۺدمللۺادنازۺںیمۺشیپۺایک۔ ؒ‬
‫‪۴‬۔ۺہعبس ۺارحف ۺےسۺقلعتم ۺانبۺہیطعۺےن ۺدنچ ۺاوقاك ۺایبم ۺےیک ۺںیہ ۺہکبج ۺانبۺوجزی ۺےنۺونفم ۺاالانفمۺںیم ۺوچدہ ۺاوقاكۺ‬
‫لقنۺےیکۺنکیلۺدوونںۺںیمۺاوقاكۺلقنۺرکےنۺاکۺادنازۺفلتخمۺےہ۔ۺانبۺہیطعۺےنۺارگہچۺاوقاكۺمکۺیہۺلقنۺےیکۺںیہۺنکیلۺ‬

‫‪15‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫وجۺلقنۺےیکۺامۺوکۺداللئۺےکۺاسھتۺایبمۺایکۺاورۺامۺےکۺفعضۺےسۺیھبۺآاگہۺایکۺاورۺاوعدۺومفقۺیکۺات دیئۺںیمۺیھبۺومرثۺ‬
‫ادنازۺںیمۺداللئۺلقنۺےیکۺاسۺےکۺربسکعۺہیۺوصختیصۺونفمۺاالانفمۺںیمۺںیہنۺاپیئۺاجیت۔ ؒ‬
‫‪ ۵‬۔ ۺدقمہم ۺںیم ۺاس ۺثحب ۺےک ۺآرخ ۺںیم ۺرقاءات ۺےس ۺرصتخمۺثحب ۺیک ۺیئگ ۺاسۺنمض ۺںیمۺؤمفل ۺےن ۺرقاءات ۺوتمارتہ ۺاورۺ‬
‫رقاءات ۺاشذہ ۺیک ۺرطفۺیھب ۺااشرہ ۺایک ۺےہ ۺہکبج ۺونفمۺاالانفم ۺںیم ۺاسۺوحاےلۺےس ۺرقاءات ۺےک ۺقلعتم ۺوکیئۺولعمامتۺ‬
‫ںیہنۺںیتلم۔ ؒ‬
‫ریۺاورۺؒانبۺ‬
‫ۺدیبع‪،‬ۺانبۺرجریۺاورۺااملۺابالقینۺےسۺاافتسدہۺایکۺہکبجۺانبۺوجزیۺےنۺانبۺرج ؒ‬
‫‪۶‬۔ۺانبۺہیطعۺےنۺاسۺثحبۺںیمۺاوب ؒ‬
‫ةحمۺےکۺوحاےلۺلقنۺےیکۺںیہ۔ۺ ؒ‬
‫ثحبۺوتل‪:‬ۺرقآمۺدیجمۺںیمۺاامعتسكۺوہےنۺوایلۺاغلت ؒ‬
‫اسۺثحبۺںیمۺاملعۺءےکۺدرایممۺہیۺدشدیۺاالتخفۺاپایۺاجاتۺےہۺہکۺرقآمۺدیجمۺںیمۺیمجعۺاغلتۺےکۺاافلظۺاامعتسكۺوہےئۺںیہۺ‬
‫ایۺںیہن۔دقمہمۺانبۺہیطعۺاورۺونفمۺاالانفمۺاکۺاجزئہۺےنیلۺےسۺدرجۺذآ ۺاکنتۺاسےنمۺآےتۺںیہ۔ ؒ‬
‫‪۱‬۔ ۺ ۺدقمہمۺانب ۺہیطعۺںیمۺاس ۺثحبۺاکۺونعام"ذکس االلفاظ التی فی کخاب ہللا و للغاث العجم بھا حعلم"ۺ‬
‫اورۺونفمۺاالانفمۺںیمۺ"ذکر اللغات یف القرآن"ۺےہ۔ ؒ‬
‫‪ ۲‬۔ ۺدقمہم ۺانب ۺہیطع ۺںیم ۺہی ۺثحب ۺااہتنیئ ۺرصتخم ۺےہ۔ ۺثحب ۺےک ۺرشوع ۺںیم ۺاام ۺلۺربطی ۺاک ۺومفق ۺایبم ۺایک ۺایگ ۺےہ ۺوج ۺاسۺ‬
‫ابتۺےکۺاقلئۺںیہۺہکۺرقآمۺدیجمۺںیمۺوکیئۺظفلۺااۺںیہنۺوجۺرعیبۺزابمۺاکۺہنۺوہۺاورۺنجۺاافلظۺوکۺریغۺرعیبۺاہکۺاجاتۺےہۺوہۺ‬
‫ریغۺرعیبۺںیہنۺا ہکۺفلتخمۺزابونںۺںیمۺرتشمکۺاافلظۺںیہۺنجۺوکۺرعبۺےکۺالعوہۺالہۺافرسۺاورۺالہۺہشبحۺیھبۺاینپۺزابمۺ‬
‫ںیمۺاامعتسكۺرکےتۺےھت۔‪ؒ 64‬‬
‫ااملۺربطیؒۺاکۺومفقۺایبمۺرکےنۺےکۺدعبۺانبۺہیطعۺےنۺاانپۺومفقۺایبمۺایکۺےہۺوجۺربطیۺےسۺفلتخمۺےہ۔ۺےتھکلۺںیہ‪ؒ :‬‬
‫‪65‬‬
‫" ان اللاعدۃ و العلیدۃ ھی ان اللسآن بلسان عسبی مبین فلیس فیہ لفظت جخسج عن کالم العسب"‬
‫ ینع ۺرقآم ۺدیجم ۺںیم ۺاامعتسك ۺوہےن ۺوایل ۺاغلت ۺےک ۺوحاےل ۺےس ۺالص ۺابت ۺیہی ۺےہ ۺہک ۺرقآم ۺںیم ۺوکیئ ۺریغ ۺرعیب ۺظفلۺ‬
‫ںیہنؒآای۔ۺاہتبلۺنجۺاافلظۺےکۺابرےۺںیمۺہیۺاہکۺاجاتۺےہۺہکۺوہۺریغۺرعیبۺاغلتۺےسۺںیہۺامۺےکۺابرےۺےتھکلۺںیہ‪ؒ :‬‬
‫"فحليلت العبازة عن هره األلفاظ أنها في األصل أعجميت‪ ،‬لكن اسخعملتها العسب وعسبتها فهي عسبيت‬
‫بهرا الىحه‪ ،‬وما ذهب إليه الطبري من أن اللغخین اجفلخا في لفظت لفظت‪ ،‬فرلك بعيد‪ ،‬بل إحدا‬
‫ً ‪66‬‬ ‫ً‬
‫هما أصل‪ ،‬وا ألخس ي فسع في ا ألكثر‪،‬ألها الهدفع أيضا حىاش االجفاق كليال شاذا"‬

‫‪16‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫ ینعۺآپۺےنۺہنۺرصفۺاانپۺومفقۺایبمۺایکۺا ہکۺاسۺےسۺ ےلہۺااملۺربطیۺیکۺوجۺراےئۺلقنۺیکۺیھتۺاسۺرپۺدیقنتۺ‬

‫یکۺاورۺہیۺواضتحۺیکۺہکۺاشذۺوۺسادرۺیہۺااۺوہاتۺےہۺہکۺیسکۺاکیۺظفلۺےکۺابرےۺںیمۺدوۺزابونںۺںیمۺوماتقفۺاپیئۺاجےئ۔ ؒ‬
‫ونفمۺاالانفمۺںیمۺانبۺوجزیؒۺ ےنۺاسۺثحبۺیکۺادتباۺںیمۺدوۺمسقۺیکۺآراءۺلقن ۺیکۺںیہۺنجۺںیمۺےسۺاکیۺہیۺےہۺ‬
‫ہک ۺرقآم ۺںیم ۺرہۺزابم ۺاکۺظفلۺےہ۔ ۺدورسی ۺراےئ ۺہیۺےہ ۺہک ۺرقآم ۺدیجم ۺںیمۺوکیئ ۺریغ ۺرعیب ۺظفلۺاامعتسكۺںیہنۺوہا۔ ۺاسۺ‬
‫ےکۺدعبۺاوبۺدیبعۺاکۺوقكۺلقنۺایکۺسجۺیک ۺرطفۺانبۺوجزیؒۺیھبۺاملئۺںیہۺاورۺاسۺنمضۺںیمۺآپۺےنۺیئکۺاثمںیلۺلقنۺیکۺ‬
‫ںیہۺاسۺےکۺدعبرعیبۺاغلتۺاورۺریغۺرعیبۺاغلتۺےکۺاافلظۺیکۺلیصفتۺےہ۔ ؒ‬
‫‪۳‬۔ۺانبۺہیطعۺےنۺرقآمۺدیجمۺںیمۺاامعتسكۺوہےنۺواےلۺریغۺرعیبۺاافلظۺےکۺابرےۺںیمۺوجۺومفقۺاانپایوہۺاسۺےسۺ ےلہۺ‬
‫اوبدیبعۺ اایتخر ۺرک ۺےکچ ۺںیہ ۺنکیل ۺانب ۺہیطع ۺےن ۺاس ۺوقك ۺوک ۺاوب ۺدیبع ۺیک ۺرطف ۺخوسنب ۺںیہن ۺایک ۺ۔ ۺہکبج ۺانب ۺوجزی ۺےن ۺہیۺ‬
‫وقكۺاوبۺدیبعۺیکۺرطفۺخوسنبۺرکۺےکۺلقنۺایکۺےہ۔ ؒ‬
‫‪۴‬۔ۺولعمامتۺاورۺومادۺوکۺشیپۺرکےنۺاکۺادنازۺدقمہمۺیکۺتبسنۺونفمۺاالانفمۺںیمۺزایدہۺومرثۺاورۺمظنمۺےہ۔ ؒ‬
‫‪۵‬۔ۺدقمہمۺانبۺہیطعۺوچہکنۺاکیۺریسفتۺاکۺدقمہمۺےہۺاسۺےیلۺولعلۺارقلآمۺیک ۺدعتمدۺابمثحۺاسۺںیمۺاشلمۺںیہنۺںیہۺ‬
‫ہکبجۺونفمۺاالانفمۺںیمۺًاتبسنۺزایدہۺاجتیعمۺےہویکہکنۺاسۺاتکبۺاکۺلقتسمۺومعوضعۺولعلۺارقلآمۺےہ۔ ؒ‬

‫الخہصۺثحب‪ؒ :‬‬
‫ؒونفمۺاالانفمۺاورۺدقمہمۺاجعمۺاایبلمۺاکۺاقت لبۺرکےنۺےسۺہیۺتقیقحۺواحضۺوہیتۺےہۺہکۺونفمۺاالانفمۺاسۺنفۺ‬ ‫‪۱‬۔ۺ‬
‫رپۺاکیۺاجعمۺاورۺلصفمۺاتکبۺےہۺہکبجۺدقمہمۺاجعمۺاایبلمۺاسیجۺہکۺسالۺےسۺاظرہۺےہاکیۺاجعمۺاورۺلصفمۺ‬
‫ریسفت ۺاک ۺدقمہم ۺےہۺسج ۺںیم ۺاس ۺدورۺےک ۺاطمقب ۺریسفت ۺرقآم ۺےسۺقلعتم ۺدنچۺادتبایئۺابمثح ۺاک ۺذترکہ ۺےہۺ‬
‫نکیلۺامۺابمثحۺںیمۺےسۺہعبسۺارحفۺوکۺاینپۺالیصفتتۺوۺداللئۺےکۺوحاےلۺےسۺریغۺومعمیلۺاتیمہۺاحلصۺ‬
‫ےہ۔ ۺدوونںۺاتکوبں ۺںیم ۺرصف ۺدو ۺابمثح ۺےک ۺایبم ۺںیم ۺوماتقفۺاپیئ ۺاجیت ۺےہنکیل ۺدوونں ۺؤمنیفل ۺےنۺ‬
‫اکی ۺدورسے ۺےس ۺفلتخم ۺومفقۺاایتخر ۺایک ۺےہ۔دوونںۺےک ۺ۔لدکی ۺہعبس ۺارحف ۺےس ۺرماد ۺاستۺاغلتۺ‬
‫ںیہ ۺنکیل ۺانب ۺرجری ۺاکی ۺرحف ۺای ۺہملک ۺںیم ۺاست ۺاغلت ۺےک ۺارتادف ۺاافلظ ۺرماد ۺےتیل ۺںیہ ۺہکبج ۺانب ۺوجزیۺ‬
‫ےکۺ۔لدکیۺہعبسۺارحفۺےسۺرمادۺوہۺاستۺاغلتۺرقآمۺںیہۺوجۺرفتمقۺاقمامتۺرپۺاپیئۺاجیتۺںیہ۔ ؒ‬

‫‪17‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫ؒدقمہم ۺاتکب ۺاابملین ۺےک ۺؤمفل ۺوہجمك ۺںیہ۔ ۺہی ۺدقمہم ۺریسفت ۺانب ۺہیطع ۺےک ۺدقمہم ۺےک ۺاسھت ۺلم ۺرکۺ‬ ‫‪۲‬۔ۺ‬
‫دقماتمم ۺیف ۺولعل ۺارقلآم ۺےک ۺسال ۺےس ۺاشعئ ۺوہا۔ ۺونفم ۺاالانفم ۺاور ۺدقمہم ۺاتکب ۺاابملین ۺاک ۺومازہن ۺرکےنۺ‬
‫ےسۺواحضۺوہاتۺےہۺہکۺدوونںۺںیمۺاینبدیۺوطرۺرپۺنیتۺابمثحۺرتشمک ۺںیہ ۺیلہپؒہعبسۺارحفۺرپۺرقآمۺدیجمۺ‬
‫اک ۺ۔لوك ۺدورسی ۺرقآم ۺدیجم ۺیک ۺآایت‪ ،‬ۺاملکت‪ ،‬ۺرحوف ۺاور ۺاقنط ۺیک ۺدعتاد‪ ،‬ۺرسیتی ۺازجاء ۺرقآم ۺےہ۔اتمہۺ‬
‫ذموکرہ ۺونیتں ۺابمثح ۺےک ۺوحاےل ۺےسۺدوونں ۺومٔنیفلۺےک ۺامنیب ۺدعل ۺوماتقفۺاپیئ ۺاجیتۺےہۺاسیج ۺہک ۺہعبسۺ‬
‫ارحفۺیکۺثحبۺںیمۺؤمفلۺدقمہمۺےن ۺہعبسۺارحفۺےسۺاغلتۺرعبۺیکۺاستۺووجہۺرمادۺیلۺںیہۺہکبجۺانبۺ‬
‫وجزی ۺےک ۺ۔لدکی ۺہعبس ۺارحف ۺےس ۺرماد ۺاست ۺحیصف ۺاغلت ۺںیہ ۺوج ۺرقآم ۺدیجم ۺےک ۺفلتخم ۺاقمامت ۺرپ ۺاپیئۺ‬
‫اجیتۺںیہ۔ ؒ‬
‫ؒونفم ۺاالانفم ۺاور ۺانب ۺہیطع ۺادنیسل ۺیک ۺریسفت ۺارحملر ۺاولزیج ۺےک ۺدقمہم ۺاک ۺاقتیلب ۺاجزئہ ۺےنیل ۺےس ۺہی ۺابت ۺاسےنمۺ‬ ‫‪۳‬۔ۺ‬
‫آیتۺےہۺہکۺدوونںۺںیمۺرصفۺنیتۺابمثحۺاضفلئۺرقآم‪،‬ۺہعبسۺارحفۺاورۺرقآمۺدیجمۺںیمۺاامعتسكۺوہےنۺ‬
‫وایل ۺاغلت ۺرتشمک ۺںیہ۔ ۺاضفلئ ۺارقلآم ۺےک ۺوحاےل ۺےس ۺدوونں ۺاتکوبں ۺںیم ۺرصف ۺوطاتل ۺو ۺااصتخر ۺاکۺ‬
‫مرقۺےہۺہکبجۺہیقبۺدوونںۺابمثحۺںیمۺؤمنیفلۺیکۺاکیۺیہۺراےئۺےہ۔ۺ ؒ‬

‫‪18‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫وحایشۺوۺوحاہلۺاجت ؒ‬
‫انب وجزی یٹھچ دصی رجہی ےک ناومز رسفم‪ ،‬دحمث‪ ،‬ؤمزخ اوز ےب لثم واظع ےھت۔ ا ث اک نام دبع ارلنمح نب یلع‬ ‫‪1‬‬
‫تینک اوب ارفلخ اوز بقل امجل ادلنی ےہ ۔انب وجزی ےک نام ےس رعموف ںیہ۔ مسلکایلبنح ےھت۔نیت وس ےک قربی‬
‫نک‬
‫بتک ےک فنصم ےھت۔ لیصفت ےک ےیل د ھیے‪ :‬انب اریث‪ ،‬ااکللم یف ااتلزخی‪ ،‬ریبوث‪ ،‬داز ااصلدز‪ ۰۸۰/۰۱ ،‬؛ انب ریثک‪،‬‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫ادبلانۃ و ااھنلنۃ‪ ،‬الوہز‪ ،‬ا مکتبہ ادقلوسیۃ‪۰۸۸۱ ،‬م‪ ۸۸/۰۱ ،‬؛ ادمح نب دمحم‪ ،‬اقبطث ا مفسرنی‪ ،‬مکبیۃ اولعلم و امکحل‪،‬‬
‫ادملنیۃ المیوزۃ‪ ،‬الطیعۃاالویلٰ ‪۰۸۸۱‬م‪ ،‬ص ‪۸۱۸‬‬
‫نک‬
‫اتکث ونفن االانفن یک ذموکزۃ وصخایصث یک لیصفت ےک ےیل د ھیے ‪ :‬زامق یک اتکث "علوم ارقلا ن"‪ ،‬الوہز‪ ،‬اتکث‬ ‫‪2‬‬
‫رساےئ‪۸۱۰۸ ،‬م‪ ،‬ص ‪۸۸‬۔‪۰۱۸‬؛زامق اک اقمہل براےئ یپ اچی دی ونعبان’’انب وجزی یک علوم ارقلان رپ افنصمث اک‬
‫یقیقحت اجبرۃ‘‘ ‪ ،‬اجہعم اجنپث الوہز‪،‬نشیس ‪۸۱۱۱‬ء‪،‬ناث وسم‪،‬ص ‪ ۰۱۱‬نا‪۰۸۸‬‬
‫ل‬
‫داوودی‪ ،‬اقبطث ا مفسرنی‪ ،‬ریبوث‪ ،‬داز ابتکل العلمبہ‪ ،‬الطیعۃ االویلٰ ‪۸۱۱۸‬م‪ ،‬ص ‪ ۱۱۱‬۔ ‪۱۱۸‬‬ ‫‪3‬‬
‫ااضی‪ ،‬ص ‪۱۱۳‬‬ ‫‪4‬‬
‫سایعف‪ ،‬دمحم نب ادزسی‪ ،‬ارلسالۃ‪ ،‬ریبوث‪ ،‬داز ااتکلث ارعلیب‪۸۱۱۲ ،‬م‪ ،‬ص ‪۲۰‬‬ ‫‪5‬‬
‫قریبط‪ ،‬ااجلعم الاکحم ارقلا ن‪ ،‬ریبوث‪ ،‬داز اایحء ارتلاث ارعلیب‪۲۸/۰ ،‬‬ ‫‪6‬‬
‫ویسیط‪ ،‬االاقتن یف علوم ارقلا ن‪ ،‬ریبوث‪ ،‬داز ابتکل العلمبہ‪ ،‬الطیعۃ االویلٰ‪۰۸۸۸ ،‬م‪۱۸۲/۰ ،‬‬ ‫‪7‬‬
‫ااضی‬ ‫‪8‬‬
‫اموخد‪ ،‬االاقتن‪۱۸۸/۰ ،‬‬ ‫‪9‬‬
‫ویفس‪۸ :۰۸‬‬ ‫‪10‬‬
‫ادحلند ‪۸۸ :۳۱‬‬ ‫‪11‬‬
‫ادملرث ‪۳۰ :۱۱‬‬ ‫‪12‬‬
‫ربطی‪ ،‬اجعم اایبلن نع ناولی ا ی ارقلا ن‪ ،‬ریبوث‪ ،‬داز ارکفل‪۰۸۸۳ ،‬م‪۸۱/۰ ،‬‬ ‫‪13‬‬
‫ااضیس‪۸۰/۰ ،‬‬ ‫‪14‬‬
‫ااضی‬ ‫‪15‬‬
‫الکھف ‪۱۰ :۰۸‬‬ ‫‪16‬‬
‫ارقبلۃ ‪۱۱ :۸‬‬ ‫‪17‬‬
‫االنتباء ‪۰۱۱ :۸۰‬‬ ‫‪18‬‬
‫ارقبلۃ ‪۰۱۸ :۸‬‬ ‫‪19‬‬
‫الطوز ‪۰ :۳۸‬‬ ‫‪20‬‬
‫الکھف ‪۰۱۱ :۰۸‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪19‬‬
 ‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫انب وجزی‪ ،‬ونفن االانفن یف ویعن علوم ارقلا ن‪ ،‬ریبوث‪ ،‬داز التسابر االسالہیم‪۰۸۸۱ ،‬م‪ ،‬ص ‪ ۱۱۱‬۔ ‪۱۱۱‬‬ ‫‪22‬‬
‫االنتباء ‪۸۸ :۸۰‬‬ ‫‪23‬‬
‫ص ‪۱ :۱۸‬‬ ‫‪24‬‬
‫طہ ‪۰ :۸۱‬‬ ‫‪25‬‬
‫ونفن االانفن‪ ،‬ص ‪۱۱۸‬‬ ‫‪26‬‬
‫رممی ‪۸۱ :۰۸‬۔ا بت ںیم ظفل ارطسخ ےہ (كد حعل زبک جحخک سسیا)‬ ‫‪27‬‬
‫االنشقاق ‪۰۱ :۸۱‬۔ ا بت ںیم ظفل ارطسخ ےہ(اهہ ظن ان لن یحىز)‬ ‫‪28‬‬
‫ونفن االانفن‪ ،‬ص ‪۱۳۰‬‬ ‫‪29‬‬
‫االرساء ‪۰۱ :۱۳‬‬ ‫‪30‬‬
‫ل‬
‫اوب دیبع‪ ،‬اضفلئ ارقلا ن‪ ،‬ریبوث‪ ،‬داز ابتکل ا علمبہ‪۰۸۸۰ ،‬م‪ ،‬ص ‪۸۱۱‬‬ ‫‪31‬‬
‫اجعم اایبلن نع ناولی ا ی ارقلا ن‪۱۱،۱۲،۱۸/۰،‬‬ ‫‪32‬‬
‫ززاقین‪ ،‬انملہ ارعلافن یف علوم ارقلا ن‪ ،‬ریبوث‪ ،‬داز اایحء ارتلاث ارعلیب‪ ،‬الطیعۃ ااثلہین‪۰۸۸۸ ،‬م‪۰۰۳/۰ ،‬‬ ‫‪33‬‬
‫اجعم اایبلن نع ناولی ا ی ارقلا ن‪ ،‬ص ‪ ۸۱‬نا ‪۱۳‬‬ ‫‪34‬‬
‫ونفن االانفن‪ ،‬ص ‪۰۸۸‬‬ ‫‪35‬‬
‫ااضی‪ ،‬ص ‪ ۸۱۱‬نا ‪۸۰۱‬‬ ‫‪36‬‬
‫دقتمنیم ںیم ےس نج املعء ےن اس وقل وک اایتخز ایک ان یک لیصفت ےک ےیل دںیھکی‪:‬‬ ‫‪37‬‬
‫قریبط‪ ،‬البداکز یف الضف االداکز‪ ،‬ریبوث‪ ،‬داز ااتکلث ارعلیب‪۸۱۱۳ ،‬م‪ ،‬ص ‪ ۸۱ ،۸۲‬؛ انب میق‪ ،‬ادبلاعئ یف علوم‬
‫ارقلا ن‪ ،‬ریبوث‪ ،‬داز ارعملۃفۃ‪ ،‬الطیعۃ االویلٰ‪۰۱۸۲ ،‬ھ‪ ،‬ص ‪۰۰۱‬؛‬
‫نک‬
‫ہکبج اس زاےئ وک اایتخز رکےن واےل جدند املع ءےک اوقال یک لیصفت ےک ےیل د ھیے ان یک بتک‪:‬‬
‫اوب شھبہ‪ ،‬ادمللخ دلزاسۃ ارقلا ن ارکلمی‪ ،‬وکبت‪ ،‬راس لتسر و اوتلزعی‪۸۱۱۱ ،‬م‪ ،‬ص ‪۰۱۸‬؛‬
‫انمع القطان‪ ،‬ابمحث یف علوم ارقلا ن‪ ،‬زناص‪ ،‬داز ااعملزف‪ ،۰۸۸۲ ،‬ص ‪۰۲۸‬؛‬
‫لضف نسح ابعس‪ ،‬ااقتن اربلاھن یف علوم ارقلا ن‪ ،‬االزدن‪ ،‬داز ارفلاقن‪۰۰۸/۸ ،۰۸۸۱ ،‬۔‬
‫دمحم ارکم وچدہزی‪ ،‬احبالف قراءاث قرا ہین اوز رشتسمنیق‪ ،‬رتہمج یلع ا رغص یمیلس‪ ،‬ہس امیہ رکف و رظن یملع و دینی‬ ‫‪38‬‬
‫ہلجم‪ ،‬ادازۃ اقیقحتث اسالیم‪ ،‬نیب االوقایم اسالیم ویوینزیٹس‪ ،‬اسالم ا ناد‪ ،‬دلج ‪ ،۱۱‬امشزۃ ‪( ۱۱‬ونجزی ۔ امزخ ‪،)۰۸۸۱‬‬
‫ص ‪۳۳‬‬
‫حیفری ا زرھت‪ ،‬دقماتمن یف علوم ارقلا ن (دقمہم اتکث اابملین و دقمہم انب ہیطع)‪ ،‬رصم‪ ،‬ہبتکم ااخلیجن‪۰۸۳۱ ،‬م‪ ،‬ص ‪۱‬‬ ‫‪39‬‬
‫ونفن االانفن‪ ،‬ص ‪۱۱۳‬‬ ‫‪40‬‬
‫دقماتمن یف علوم ارقلا ن (دقممۃ اتکث اابملین) ص ‪۸۱۱ ،۸۸۸‬‬ ‫‪41‬‬

‫‪20‬‬
‫۔۔۔‬ ‫ونفمۺاالانفمۺانبۺوجزیۺاورۺبختنمۺبتک‬ ‫‪Al-A ā‬‬

‫ااقلزعۃ ‪۳ :۰۱۰‬‬ ‫‪42‬‬

‫اافلتحۃ‪۱ ،۲ :۰‬‬ ‫‪43‬‬
‫اوتلنۃ ‪۰۰۰ :۸‬‬ ‫‪44‬‬
‫ااحلقۃ ‪۸۸ :۲۸‬‬ ‫‪45‬‬
‫ااحلقۃ‪۸۸ :۲۸‬‬ ‫‪46‬‬
‫ل‬
‫اخزوف‪ ،‬ا متسر یف ارقلاءاث االزعب رشعۃ‪ ،‬دقشم‪ ،‬داز انب ریثک‪۸۱۱۲ ،‬م‪ ،‬ص ‪۳۲۱‬‬ ‫‪47‬‬
‫ااسنلء ‪۱۱ :۱‬‬ ‫‪48‬‬
‫ویفس ‪۱۰ :۰۸‬‬ ‫‪49‬‬
‫لض‬
‫ا حی ‪۰،۸ :۸۱‬‬ ‫‪50‬‬
‫دقماتمن یف علوم ارقلا ن (دقممۃ اتکث اابملین)‪ ،‬ص ‪۸۸۸‬‬ ‫‪51‬‬
‫ااضی‬ ‫‪52‬‬
‫ااضی ‪ ،‬ص ‪۸۰۱‬‬ ‫‪53‬‬
‫الکھف‪۱۱ :۰۸‬‬ ‫‪54‬‬
‫ونفن االانفن‪ ،‬ص ‪۸۳۱‬‬ ‫‪55‬‬
‫الکھف ‪۲۱ :۰۸‬‬ ‫‪56‬‬
‫دقماتمن یف علوم ارقلا ن (دقمہم اتکث اابملین)‪ ،‬ص ‪ ۸۱۸‬۔ ‪۸۱۲‬‬ ‫‪57‬‬
‫ااضی‪ ،‬ص ‪۸۱۸‬‬ ‫‪58‬‬
‫ونفن االانفن‪ ،‬ص ‪۸۳۱‬‬ ‫‪59‬‬
‫دقماتمن یف علوم ارقلا ن (دقممۃ اتکث اابملین)‪ ،‬ص ‪۸۳۱‬‬ ‫‪60‬‬
‫ززیلک‪ ،‬االعالم‪ ،‬ریبوث‪ ،‬داز املعل للمالنتن‪۰۸۱۸ ،‬م ‪۸۸۸/۱ ،‬‬ ‫‪61‬‬
‫ل‬
‫اموخد‪ ،‬انب ہیمیت‪ ،‬دقمہم یف اوصل اریسفتل‪ ،‬الوہز‪ ،‬ا مکتبہ العلمبہ‪ ،‬ص ‪۸۸ ،۸۱‬‬ ‫‪62‬‬
‫دقماتمن یف علوم ارقلا ن (دقممۃ انب ہیطع)‪ ،‬ص ‪۸۱۰‬‬ ‫‪63‬‬
‫ااضی‪ ،‬ص ‪۸۱۱‬‬ ‫‪64‬‬
‫ااضی‬ ‫‪65‬‬
‫ااضی ؒ‬ ‫‪66‬‬

‫‪21‬‬