‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ )‫ء‬2012( 1‫امشرہ‬،1‫ۺدلج‬/‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‬

‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺاورۺایکسۺںیتمکح‬
REVELATION OF QUR’AN IN SEVEN DAILECTS
AND ITS WISDOM
Abdul Wahhab
Research Scholar, Faculty of Islamic Studies, University of Karachi.
Safia Aftab
Department of Urdu, University of Karachi.

ABSTRACT
Allah has revealed Holy Quran to guide and transform the lives of human being.
According to Hadith, Quran was revealed in seven dialects because it is the name of
wisdom. So, seven alphabets have numerous philosophies and benefits embedded in
them. In this article introduction of Quran along with literal and figurative meanings
have been elaborated. Details of seven alphabets have been explained vividly besides
literal and figurative meanings of seven alphabets have been expounded. After that
three important axioms of savants have been narrated. Amongst them, Imam Razi’s
axiom is cited specially. In the last, modern axiom is given with explanation in a lucid
way. A part from that, the logics and reasons behind the revelation of Quran in seven
dialects have been deliberated including revelation of Quran in Arabic language,
affection of the Holy Prophet (P.B.U.H) for Ummah, convenience for Muslim Nation,
satisfaction for nature, eradication of linguistic bias amongst Arabs, consensus of two
commands, narration of two commands of different versions. Abundance of virtues,
legitimacy of Qur’an, statures of readers and replicators of readers and others have
been mooted exhaustively. In the end, article is summarized in the light of modern
era.
Keywords: Dailects of Qur’an, Seven versions of Qur’an, Meaning of seven Dailects
of Qura’n, Sabaytu Ahruf, Revelation of Qur’an on seven way.

‫ ۺاور ۺقرآؿ ۺمیکح ۺاک ۺنروؽۺ‬،‫رامن‬

‫اﷲاعتیلٰ ۺےن ۺینب ۺونع ۺاناؿ ۺیک ۺدہای ۺو ۺاکرماین ۺاور ۺالفح ۺدارنی ۺےک ۺےئل ۺقرآؿ ۺمیکح ۺنازؽ ۺق ا‬
‫ث‬
‫ ۺایسۺےئل ۺ ۺاست ۺرحوفں ۺرپ ۺنازؽ ۺوہےن ۺںیمۺےبۺ‬،‫ ۺاور ۺوچہکن ۺقرآؿ ۺتفص ۺمیکحۺےک ۺاسھتۺمتّصف ۺےہ‬،‫ازروےئ ۺدحیۺاست ۺرحوفں ۺرپۺوہا‬
‫ۺرھپۺسب ۺعۃا‬،‫ۺقرآؿۺےکۺوغلیۺاورۺاالطصیحۺمعنٰیۺوکۺایبؿۺایکۺےہ‬،‫امشرںیتمکحۺاورۺوفادئۺاہنپںۺںیہ۔ۺاسۺقیقحتۺںیمۺمہۺےنۺےلہپۺقرآؿۺاکۺاعترػۺ‬
‫ ۺزین ۺسبعۃا ۺارحػ ۺےک ۺمعنٰی ۺوک ۺایبؿ ۺرکےت ۺوہےئ ۺرحػ ۺےکوغلی ۺاور ۺاجمزی ۺمعنٰی ۺوک ۺایبؿۺایکۺ‬،‫ارحػ ۺیک ۺلیصفت ۺےک ۺاسھت ۺواضحۺیک ۺےہ‬
‫ۺک ۺےکۺلم ۺںیمۺاامؾۺرازیکۺےکۺوقؽۺوکۺیۺ‬،‫ۺرھپۺسب اعۃۺارحػۺےسۺقلعتمۺاوقاؽ ۺایبؿۺرکےتۺوہےئۺنیتۺوہشمرۺاوقاؽۺوکۺایبؿۺایکۺےہۺ‬،‫ےہ‬
‫ۺۺآخرۺںیمۺوقؽۺجدیدۺایبؿۺرکےنۺےکۺدعبۺوقؽۺجدیدۺیکۺرشتحیۺدنیشنلۺادنازۺںیمۺرحتنرۺیکۺےہ۔‬،‫وصختیصۺےکۺاسھتۺایبؿۺایکۺےہ‬

53
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫العوہۺازںیۺقرآؿۺےکۺاستۺرحوفںۺرپۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺاورۺوتمکحںۺاکۺایبؿۺےہ‪،‬ۺک ۺےکۺلم ۺںیمۺقرآؿۺےکۺرعیبۺزناؿۺ‬

‫ۺرکنۺ‪ ،‬س‬
‫ۺِترتۺک ہمیۺیکۺ‪ ،‬نیکۺ‪،‬ۺرعبۺےکۺلئاک ۺےکۺ‬ ‫ںیمۺنروؽ‪،‬وضحرﷺاکۺامۺرپۺتقفشۺاکۺااہظر‪،‬ۺامۺاالسہیمۺےئلیکۺتلو ۺاکۺ ادا ا‬
‫درایمؿ ۺاسلین ۺتع ّصب ۺاک ۺادسناد‪ ،‬ۺدو ۺفلتخم ۺومکحں ۺاک ۺاامتجع‪ ،‬ۺدوفلتخم ۺالجہب ۺمکح ۺاک ۺایبؿ‪ ،‬ۺوثاب ۺیک ۺرثکت‪ّ ،‬‬
‫ۺح س‬
‫ان ۺقرآؿ‪ ،‬ۺاقرئ ۺقرآؿۺ‬
‫وناقلب س‬
‫نۺقراءتۺےکۺرمہبتۺاکۺااہظریسیجۺوتمکحںۺرپۺیلیصفتۺوگتفگرکےنۺےکۺاسھتۺوموجدہۺاحالتۺےکۺانترظۺںیمۺالخہصۺایبؿۺایکۺایگۺےہ۔‬
‫قرآؿۺاکۺاعترػ‬
‫قرآؿۺےکوغلیۺنعمٰ‬
‫ظفل ۺقرآؿ ۺوغلی ۺاابتعر ۺےس ۺدصمر ۺےہ ۺوجہک ۺقراء ۺاتۺاک ۺرتمادػ ۺےہ ۺ‪ ،‬ۺرھپ ۺاس ۺمعنٰی ۺدصمری ۺوک ۺ’’ اۺ ےسی ۺالکؾۺوج ۺہکۺزجعمۺ‬
‫علی مفعول)اقدعہۺےکۺتحتۺاسۺاک اۺنؾۺانبدناۺایگ۔‬
‫ےہاوروضحرارکؾﷺۺرپنازؽۺوہاےہ۔(اطالق املصدر ٰ‬
‫قرآؿۺےکۺاالطصیحۺنعمٰ‬
‫ۺانؿۺےکۺالکؾۺیکۺرطحۺںیہنۺےہۺاورۺہیۺالکؾ‪،‬ۺومعضۺکشۺوہبشۺےسۺنا ۺال‬
‫االطصیحۺاابتعرۺےسۺقرآؿۺناریۺاعتیلٰۺاکۺالکؾۺےہۺوجۺیسک ا‬
‫اوصنییلقرآؿۺیکۺرعتفیۺاسۺرطحۺقرامےتۺںیہ‪:‬‬
‫ۺ‬ ‫ۺامہنیۺ‪،‬ۺاہقفۺءاورۺاملع ۺ‬
‫ےئ‬ ‫ےہ۔رعیبۺتغلۺےک ر‬
‫(الکالم المعجزالمنزل علی النبیﷺ المکتوب فی المصاحف‪،‬المنقول بالتواتر‪ ،‬المتعبدبتالوتہ) ‪۱‬‬
‫ۺوتانۺےکۺ‬ ‫’’قرآؿۺایۺااسیۺالکؾۺےہۺوجہکۺزجعمۺےہۺ‪،‬ۺوضحرۺارکؾﷺیک س‬
‫ۺلاتۺابمرہکۺرپۺنازؽۺوہاۺےہۺ‪،‬ۺاصمفحۺںیمۺاھکلۺوہاۺےہ‪،‬ۺمہۺی ر‬
‫ۺدنایگۺےہ۔‘‘‬
‫ۺاورک ۺیکۺالتوتۺاکۺمکح اۺ‬
‫اسھتۺلقنۺوہنۺاالچۺآراہۺےہۺ‪ ،‬ۺ‬
‫سبعۃاۺارحػۺاکۺوہفمؾ‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ۺوتمانۺےہۺ‪،‬ۺاسۺدحیۺںیمۺسبعۃاۺارحػۺےسۺایکۺرمادۺےہ؟ۺاورۺاسۺاکۺایکۺوہفمؾۺےہۺ؟ۺاسۺےکۺنار ۺ‬
‫ے‬ ‫دحیۺسب اعۃۺارحػۺوجہک ر‬
‫دہعۺ‬
‫ۺدشی ۺاالتخػ ۺن اان ۺاجنا ۺےہ ۺ‪ ،‬ۺاور ۺوہج ۺاس ۺیک ۺہی ۺےہ ۺہک ۺ س‬
‫ںیم ۺقروؿس ۺاویل ۺےس ۺرکیل ۺوموجدہ ۺزامےن ۺی ۺاملعء ۺو ۺالہۺس ۺداشن ۺےک ۺدرایمؿۺآراء ۺاک د‬
‫وبنیﷺںیمۺسبعۃاۺارحػۺیکۺواضحۺہنۺوہیکسۺ‪،‬ۺہنۺیہۺاحصہبؓۺےن ا‬
‫ۺدرنتفۺایکۺاورۺہنۺیہۺوضحرۺارکؾﷺےنۺوقیلۺواضحۺقرامیئ۔ۺاسۺ‬
‫اکۺہیۺبلطمۺہرزگۺںیہنۺہکۺسبعۃاۺارحػۺاکۺوہفمؾۺدہعسۺوبنیﷺںیمۺیسکۺوکۺولعمؾۺیہۺہنۺاھتۺ‪،‬ۺہکلبۺاحصہبؓۺےکۺدرایمؿۺوتۺسبعۃاۺارحػۺاکۺوہفمؾۺ‬
‫اانتۺواحضۺاورۺدبیہیۺاھتۺہکۺاؿۺوکۺوساؽۺرکےنۺیکۺاححۺیہۺہنۺیھت۔‬
‫رہباحؽۺدہعسۺوبنیﷺںیمۺسب اعۃۺارحػۺیکۺیلمعۺواضحۺوتۺیھتۺنکیلۺوقیلۺواضحۺہنۺوہیکسۺ‪،‬ۺایسۺرطحۺدہعۺسۺاحصہبؓۺںیمۺیۺ‬
‫وقیل ۺواضح ۺہن ۺوہنکس ۺیک ۺوہج ۺےس ۺسبعۃا ۺارحػۺاک ۺوہفمؾ ۺواحض ۺہن ۺوہاکس۔دعبۺںیم ۺآویناےل ۺزامےن ۺںیم ۺح ر‬
‫ۺہۺوقنمیل ۺزیچ ۺوک ۺوسکیٹ ۺرپ ۺرپاھکۺ‬
‫ۺہۺوقنمؽۺدشہۺزیچۺوکۺواضحۺیکۺاححۺوہیئۺ‪،‬ۺاورۺوچہکنۺسب اعۃۺارحػۺیکۺرشتحیۺاملبقۺےکۺ‬
‫اجےنۺاگلۺاورۺاجےنچنۺےکۺامیپےنۺایترۺوہےنۺےگلۺوت ر‬
‫زامےنۺںیمۺہنۺوہیکسۺیھتۺ‪،‬ۺایسۺےئلۺہیۺہلئسمۺدعبۺںیمۺآویناےلۺرضحاتۺیکۺےئلۺایۺکرع ۃۺارآراءۺہلئسمۺگ ۺایگۺ۔رھپۺہرۺوہۺج صۺک ۺےنۺسب ۺعۃا‬

‫‪54‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫ارحػ ۺیک ۺرشتحی ۺیک اۺن ۺاسۺےک ۺمعنٰیۺنیعتم ۺرکےن ۺیک ۺوکشش ۺیک ۺاؿ ۺںیم ۺےس ۺارثک ۺرضحات ۺےنۺنجۺاک ۺلوؼ ۺاور ۺفنّی ۺاہمرت ۺک ۺملعۺےسۺ‬
‫واہتسبۺوہیئۺ‪،‬ۺسب اعۃۺارحػۺوکۺایسۺملعۺےکۺمعنٰیۺانہپےنۺیکۺاوہنںۺےنۺوکںیششۺںیکۺ‪،‬ۺہکبجۺاؿۺرضحاتۺںیمۺےسۺضعبۺاےسیۺیۺےھتۺوہنجںۺ‬
‫ث‬
‫ۺاتمن ۺوہےئ ۺ ریغ ۺسب اعۃ ۺارحػ ۺےک ۺوہفمؾ ۺیک ۺواضح ۺںیم ۺایۺ‬
‫ۺرنتض ۺےک ۺدعب ۺیسک ۺزیچ ۺےس ر‬ ‫ےن ۺااہتنیئ ۺثحب ۺو ۺصیحمت ۺاور ۺنروسں ۺیک ا‬
‫ۺخم ۺاطعء ۺ رقامےئ ۺاؿ ۺامتؾ ۺرضحات ۺوک ۺوہنجں ۺےن ۺکین ۺن ۺےک ۺاسھت ۺیسک ۺیۺ‬
‫دورسے ۺےس ۺافقئ ۺوہےئ ۺ۔اﷲاعتیلٰ ۺخراےئ ۺریخ ۺاور ۺاخر ر‬
‫رطحۺسبعۃاۺارحػۺےکۺوہفمؾۺوکۺواحضۺرکےنۺیکۺوکششۺقرامیئۺےہ۔‬
‫اب ۺلم ۺںیم ۺمہ ۺ’’سب اعۃ ۺارحػ‘‘ ےکۺمعنٰی ۺوک ۺایبؿ ۺرکےگنیۺ‪ ،‬ۺرھپ ۺسب اعۃ ۺارحػۺےس ۺقلعتم ۺآراء ۺوک ۺایبؿ ۺرکےگنی ۺاور ۺآخرۺںیم ۺاینپۺ‬
‫راےئۺےکۺااہظرۺےکۺاسھتۺوہجۺ رنحیجۺیۺایبؿۺرکےگنی۔‬
‫رحػۺےکۺنعمٰ‬
‫وغلی ۺاابتعر ۺےس ۺرحػ ۺرقتابیً ۺھچ ۺمعنٰی ۺںیم ۺاامعتسؽ ۺوہا ۺےہ۔(‪)۱‬رطػ (‪)۲‬انکرہ (‪)۳‬دح (‪)۴‬احہف (‪)۵‬وہج (‪ )۶‬ۺ‬
‫یسک‬
‫ۺایوکۺیۺرحػۺےتہکۺںیہۺوگناوہۺیۺ ہملۺاکۺایۺڑکٹاوہناےہ۔‪۲‬‬
‫زیچۺاکۺڑکٹا۔ۺایسۺےئلۺرحوػۺاجۺءںیمۺےسۺیسک ۺ‬
‫ث‬
‫ۺوہنکسںیہۺ‪:‬‬
‫ۺ‬ ‫اامؾۺداین‪฀‬کۺقرامےتۺںیہۺدحیۺںیمۺوجۺارحػۺےہۺاسۺےکۺدوۺنعم‬
‫ضعب‬
‫علی حرف) ۺ‬
‫(‪ )۱‬وہج‪ :‬ہیۺوغلیۺنعمۺںیہۺاورۺد لی ۺںیمۺقرامےتۺںیہۺناریۺاعتیلٰۺاکۺوقؽۺےہۺ(ومن الناس من یعبداﷲ ٰ‬
‫ولگۺاﷲیکۺابعدتۺایۺوہجۺرپۺرکےتۺںیہ۔ۺرھپۺاسۺیکۺرشتحیۺںیمۺقرامےتۺںیہۺہکۺا رۺاسۺوکۺریخۺاح لۺوہ یۺےہۺوتۺاامیؿۺرپۺامجۺراتہۺےہۺاورۺ‬
‫ابعدتۺرکناۺراتہۺےہۺاورۺا رۺیتخسۺاورۺاصقنؿۺیکۺاح ۺشیپۺآ یۺےہۺوتۺرفکۺوکۺاایتخرۺرکاتیلۺےہۺاورۺابعدتۺوھچڑۺداتیۺےہ۔‬
‫ث‬
‫(‪ )۲‬قراءاۺت‪ :‬ۺہیۺاجمزیۺنعمۺںیہ ۺاورۺد لیۺاسۺیکۺہیۺےہۺہکۺالہسۺرعبۺیکۺہیۺدادتۺےہۺہکۺ یھبۺوہۺیسکۺیۺاکۺوہۺناؾۺیۺر ۺ‬
‫ھ‬
‫ۺ۔لاۺوچہکنۺفلتخمۺقراءۺںیتۺرحػۺیہۺںیمۺ‬
‫وہنےہ ٰ د‬
‫ۺخوۺناۺراقربۺوسانبۺناۺبۺناۺاسۺےسۺ قلعۺر ےنھۺوایلۺزیچۺاکۺناؾۺ اۺ‬
‫دےتیۺںیہۺوجۺاسۺےک ر‬
‫ریغتۺوہےنۺےسۺ اداۺوہ یۺےہۺ‪،‬ۺاسۺےئل ۺرعبۺیکۺدادتۺےکۺباط قۺوضحرۺارکؾﷺےنۺقراءۺتۺوکۺاجمزاًۺرحػ ۺقرامدناۺسپۺاہیںۺلکۺیکۺ‬
‫اجبےئۺخروۺاکۺناؾۺاامعتسؽۺایکۺےہۺ۔ۺ‪۳‬‬
‫ث‬
‫اامؾۺداین‪฀‬کۺےکۺوقؽۺوکۺلقنۺرکےنۺےکۺدعبۺاامؾۺخرریکۺقرامےتۺںیہۺدحیۺںیمۺدوونںۺنعمۺرمادۺوہنکسۺںیہۺ‪،‬ۺنکیلۺوقیۺناتۺہیۺ‬
‫ث‬
‫ےہ ۺہک ۺدحی ۺ(انزل علی سبعج احرف)ںیم ۺوت ۺارحػ ۺےس ۺووجہ ۺرماد ۺیل ۺاجےئ ۺاور ۺرضحتۺ رمؓ ۺےک ۺوقؽ(مسعت ھشاما یقرأ سورج‬
‫علی حروف کثریج ۺ)ںیمۺرحوػۺےسۺرمادۺقراۺءتۺیلۺاجےئۺ۔‪۴‬‬
‫الفرقان ٰ‬
‫مہ ۺےنۺاہیں ۺرحػ ۺےک ۺوغلی ۺنعم ۺںیم ۺےس ۺرحوػ ۺاجءاک ۺای ۺرحػ ۺااختنب ۺایک ۺےہ ۺاور ۺاس ۺااختنب ۺیک ۺوہج ۺمہۺاانپ ۺوقؽۺشیپۺ‬
‫رکےتۺوہےئۺایبؿۺرکےگنی۔‬

‫‪55‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫سبعۃاۺارحػۺےکۺقلعتمۺاوقاؽۺوآراء‬
‫طک‬ ‫سبعۃاۺارحػۺےسۺقلعتمۺتہبۺےسۺاوقاؽۺاورۺآراءۺںیہۺاہینۺہکۺاگ سۺابحؿکۺےنۺسیتنیپۺاوقاؽۺامشرۺےئکۺںیہۺ۔ۺہکبج ا‬
‫ۺلعہمۺویس ۺ‬
‫ّ‬
‫ث‬
‫ےنۺاچسیلۺاوقاؽۺایبؿۺےئکۺںیہ۔ۺ‪ ۵‬اؿۺاوقاؽۺںیمۺےسۺضعبۺاوقاؽۺاےسیۺںیہ ۺنجۺیکۺوکیئ ۺد لیۺوموجدۺںیہنۺتنّٰیۺہکۺوہۺاوقاؽۺدحیۺےکۺ‬
‫ومضمؿۺےکۺاخمفلۺرظنۺآےتۺںیہ ۺاورۺوہجۺاسۺیکۺیہیۺےہۺہکۺوجۺج صۺک ۺملعۺےسۺواہتسبۺراہۺاسۺےنۺسب اعۃۺارحػۺوکۺایسۺملعۺاکۺدابدہۺاڑناےنۺ‬
‫یکۺوکںیششۺںیکۺ۔ۺرہباحؽۺمہۺاؿۺںیمۺےسۺدنچۺوہشمرۺاوقاؽۺاکۺاہیںۺیدرکہۺرکےتۺںیہۺ۔‬
‫الہپۺوقؽ‪:‬سبعۃاۺارحػۺےسۺرمادۺایسیۺاستۺوںیہجۺںیہۺوجۺناعینۺےکۺظاحظۺےسۺقفتۺوہںۺنکیلۺاافلظۺفلتخمۺوہںۺےسیج‪(:‬البق‪،‬ۺ‬
‫ھل ع‬
‫اعتؽ‪،‬ۺ م‪،‬ۺ جّلۺاورۺارسع)ۺہیۺبۺناعینۺےکۺظاحظۺےسۺوتۺقفتۺںیہۺنکیلۺاافلظۺےکۺاابتعرۺےسۺفلتخمۺںیہ۔‪ ۶‬ہیۺوقؽۺایفسؿۺگ ۺہنییعک‪،‬ۺاگ ۺ‬
‫وہ ۺیکۺرطػۺوسنمبۺےہ‪،‬ۺلعاہمۺاگ ۺ دبۺاربکۺاہینۺقرامےتۺںیہۺہکۺارثک ۺاملعءۺاکۺیہیۺوقؽۺےہ‪،‬ۺاورۺایسۺوقؽ ۺوکۺسانعۺق ّطااؿک‪،‬ۺاحظفۺاگ ۺ‬‫ک‬
‫ّ‬
‫رجحک ۺ‪،‬ریبشۺادمحۺامثعین‪฀‬کاورۺلیلخۺادمحۺاہسروپنریکۺےنۺایۺوقؽۺےکۺباط قۺاایتخرۺایکۺےہ۔‬
‫دورساۺوقؽ‪:‬سبعۃاۺارحػۺےسۺرمادۺلئاک ۺرعبۺیکۺاستۺتاغتۺںیہۺوجۺقرآؿۺرکمۺںیمۺقرفتؼۺرورۺرپۺ یلیھۺوہیئۺںیہ ۺ۔ۺہیۺوقؽۺ‬
‫ؿیۺایسۺرطػۺےہ۔‪۷‬‬
‫لہملعۺاکۺالیم ۺ‬
‫اامؾۺاوبۺدیبعک ۺیکۺرطػۺوسنمبۺےہ‪،‬ۺاورۺارثکۺا ۺ‬
‫رسیتاۺوقؽ‪:‬سبعۃا ۺارحػ ۺےس ۺرماد ۺاالتخ سػ ۺقراءتۺیک ۺاستۺونںیتیع ۺںیہ ۺ ینع ۺ ینت ۺقراء ۺںیت ۺنایئ ۺاج ی ۺںیہ ۺاؿۺںیمۺوج ۺاالتخافتۺ‬
‫ۺامجعاکۺےہۺ۔ۺاورۺارثکۺالہۺملعۺےنۺایسۺوقؽۺوکۺنرحیجۺدیۺےہ۔‪۸‬‬
‫ۺ‬ ‫ۺنی‬
‫ۺایتہب ر‬
‫ںیہۺوہۺاستۺاماسؾۺرپۺ رصحنۺںیہ۔ۺہیۺوقؽۺاملعءیک ۺ‬
‫یکاکۺوقؽ‬
‫اامؾۺراز ۺ‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ۺیریکۺوۺنانۺدوونںۺشالمۺںیہ۔ (کلوۃ ستک‪ ،‬کلوٰ ت ستّک)‬
‫(‪ )۱‬اامسۺءاکۺاالتخػ‪ :‬ک ۺںیمۺاقراد‪،‬ۺہینثتۺ‪،‬ۺعمجۺاور د‬
‫(‪ )۲‬ااعفؽۺاکۺاالتخػ‪ :‬ۺیسکۺقراءۺتۺںیمۺہغیصۺامیضۺوہ‪،‬ۺیسکۺقراءتۺںیمۺاضمرعۺوہۺاوریسکۺقراءتۺںیمۺہغیصۺارمۺوہ۔(ستٌَّا‬
‫ٰتؼذ‪ ،‬ستٌُّا ٰتؼذ)‬
‫ُعاس)‬
‫یعاس‪ ،‬وال ی ُّ‬ ‫َّ‬ ‫ںیمفلتخمۺوہں۔(وال‬‫(‪ )۳‬ووجہۺارعابۺاکۺاالتخػ‪ :‬ۺک ۺںیمۺارعابۺفلتخمۺقراۺءوتںۺ ۺ‬
‫یکیمکۺویشیبۺاکۺاالتخػ‪( :‬جشی هي تحتہا اٲلًہٰ ش‪ ،‬تجشی تحتہا اٲلًہٰ ش)‬
‫(‪ )۴‬اافلظۺ ۺ‬
‫(‪ )۵‬دقتمۺوناریخۺاکۺاالتخػ‪( :‬عکشج الووت تالحق‪ ،‬عکشج الحق تالووت)‬
‫ۺایظفلۺوہۺاورۺدورسیۺقراۺءتۺںیمۺدورسا۔(ًٌشضہا‪ًٌ ،‬ششہا)‬ ‫(‪ )۶‬دبتیلۺاکۺاالتخػ‪ :‬ایۺقراۺءتۺںیم ۺ‬
‫ث‬
‫(‪ )۷‬وجہلںۺاکۺاالتخػ‪ :‬ۺک ۺںیمۺمیخفتۺ‪،‬ۺنرقیق‪،‬ۺاامہلۺ‪،‬ۺرصق‪،‬ۺدمۺوریغہۺشالمۺںیہ۔‪۹‬‬
‫ث‬
‫اسۺوقؽۺیکۺنادیئۺرکےنۺواولںۺںیمۺ دبۺا میظعۺزراقین‪฀‬ک‪،‬ۺدمحمۺیلعۺاصوبین‪฀‬کۺاو ۺریتفمۺیقتۺامثعین‪฀‬کۺشالمۺںیہ۔‬

‫‪56‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫سبعۃاۺارحػۺےسۺقلعتمۺوقؽۺجدید‬
‫ںیہوجۺدنمرہجۺلم ۺںیہ۔‬ ‫’’سبعۃاۺارحػۺۺ’’ ۺ‬
‫ےس‘‘رحػۺیکۺاستۺونںیتیعۺ’’رمادۺ ۺ‬
‫‪۱‬۔ زناد یۺواصقنؿۺرحػۺ (وعاسػوا‪ ،‬عاسػوا)‬
‫ۺونریخۺرحػ (عٰ حش‪ ،‬ع ّٰحش)‬
‫‪ ۲‬ۺ۔دقتم ا‬
‫غش َج)‬ ‫‪۳‬۔ ادباؽۺارحل ۃۺنارحل ۃۺیفۺارحلػ ( َهی َ‬
‫غ َشج‪َ ،‬هی ُ‬
‫‪ ۴‬ۺ۔ااقتنؽۺرحتکۺعمۺجدػۺرحػ ( ِهيَ االُ ٰ‬
‫ولی‪ِ ،‬هيَ ُاال ٰ‬
‫ولی)‬
‫‪۵‬۔ ادباؽۺرحػۺنارحلػ (یؼولوى‪ ،‬تؼولوى)‬
‫الصلوج ‪،‬تغلیع الم‪ ،‬تشقیق الم)‬
‫ٰ‬ ‫تعمۺاقبۺءارحلػ (‬
‫‪۶‬۔ ادباؽۺافص ۺ‬
‫صفا)‬
‫صفا‪ ،‬والصفت َّ‬ ‫ػعمۺادباؽۺافصت ( والصف ِ‬
‫ت َ‬ ‫‪۷‬۔ ادباؽۺرح ۺ‬
‫دیدیکۺرشتحی‬
‫وقؽۺج ۺ‬
‫’’سبعۃاۺارحػ’’ۺےسۺمہۺےنۺوجۺ‘‘رحػۺیکۺاستۺونںیتیع اۺنۺاحںیتل’’ۺرمادۺیلۺںیہ۔ۺاسۺاکۺبلطمۺہیۺےہۺہکۺ’’ارحػ‘‘ۺرحػۺیکۺ‬
‫تہ‬
‫عمجۺےہ‪،‬ۺاور’’رحػ‘‘ۺےکۺوغلیۺونعمںۺںیمۺےسۺمہۺےنۺاہیں’’ۺرحوػۺ جّیۺاکۺایۺقرد‘‘رمادۺایلۺےہۺ‪،‬ۺرھپۺمہۺےنۺاقدعہۺ’’ۺتسمیۃاۺالکل اۺنمسۺ‬
‫تہ‬ ‫تہ‬
‫ۺلا ۺمہ ۺےن’’ ۺارحػ‘‘ ۺےس ۺ’’رحوػ ۺ جّی ‘‘ ۺرماد ۺےیلںیہ‪ ،‬ۺاور’’سبعۃاۺ‘‘‬
‫ازجلء‘‘ےک ۺتحت ۺقلطم ۺرحوػ ۺ جّی ۺاک ۺناؾ ۺ’’رحػ‘‘ ۺرھ ۺدنا‪ ٰ ،‬د‬
‫تہ‬
‫ۺلدا’’سب اعۃۺارحػ‘‘ۺاکۺبلطمۺوہاۺہک’’رحوػۺ جّیۺیکۺاستۺاحںیتل‘‘اسۺاکۺبلطمۺہرزگۺہیۺںیہنۺ ۺ‬
‫ہک‬ ‫ےس’’سبعۃاۺاوحاؽ‘‘ۺرمادۺےیلۺںیہ‪ٰ ،‬‬
‫رہۺرحػۺوکۺاستۺاحوتلںۺرپۺالتوتۺایکۺاجاتکسۺےہ۔ہکلبۺاسۺاکۺبلطمۺہیۺےہۺہکۺوہۺقراءۺتۺک ۺاکۺاضتطیۃۺقراءۺاتۺ‬ ‫ ہملۺقرآینۺںیمۺوموجدۺہ ر‬
‫ۺہۺوہۺرحػۺک ۺںیم س‬ ‫ث‬
‫ۺاالتخػۺقراءۺتۺےہۺاسۺیکۺوماتقفۺہارےۺایبؿۺرکدہۺوقؽۺںیمۺ‬ ‫ۺوہنۺنایۺوہۺوتۺایسیۺقراءۺتۺےک ر‬ ‫ےکۺباط قۺقراءۺت ا‬
‫وموجدۺرحػۺیکۺاستۺاحوتلںۺںیمۺےسۺیسکۺہنۺیسکۺاح ۺےکۺاسھتۺوہاج یۺےہ۔‬
‫ث‬
‫ۺاالتخػۺقراۺءاتۺوکۺشالمۺےہۺ‪،‬ۺتنّٰیۺہکۺ‬
‫اتۺوتمانرہۺےکۺعیمج س‬‫یےہۺواہںۺقراۺء س‬ ‫لاۺہاراۺہیۺارقتساۺءاہجںۺوغلیۺمعنٰیۺےکۺزنادہۺ رق ۺ‬
‫ٰد‬
‫ث‬
‫ۺ‬
‫ۺدحی‬ ‫اہۺںیہنۺےہۺ‪،‬ۺزینۺاسۺوقؽۺوکۺاایتخرۺرکےنۺںیمۺیسکۺمسقۺیکۺخرایبۺیۺالزؾۺںیہنۺآ یۺاور‬
‫دمّاتۺیکۺدقماروںۺاکۺافتوتۺیۺاسۺےسۺن ر‬
‫ۺلداۺہیۺوقؽ ر‬
‫ۺہۺاابتعرۺےسۺایۺلمکمۺاورۺدمعہۺوقؽۺےہ۔‬ ‫ۺںیہنرکینۺڑپ یۺ‪ٰ ،‬‬
‫یکۺدورۺازاکرۺناوم ۺ‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسب‬
‫ػي ٲتی تي کؼة قال‪ :‬لقی سعول اﷲﷺ جثشئیل فقال‪ :‬یا جثشئیل اًی تؼثت الی ٲهۃ ٲهییي هٌھن‬
‫ٰ‬
‫القشاى‬ ‫الؼجوص والشیخ الکثیش والغالم والجاسیۃ والشجل الزی لن یقشٲ کتاتا قػ‪ ،‬قال‪ :‬یا دمحم اى‬
‫ٲًضل ػلی عثؼۃٲحشف۔‪۱۱‬‬

‫‪57‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫رامنۺوضحرۺارکؾ ﷺ یکۺالماقتۺرضحتۺربجلیئۺےسۺوہیئۺوتۺآپ ﷺ ۺ‬
‫ےن‬ ‫’’رضحتۺایبۺگ ۺبعکؓۺےسۺروایۺےہۺہکۺاوہنںۺےنۺق ا‬
‫رامن‪:‬ۺاےۺربجلیئۺ ےھجۺایۺایسیۺامۺیکۺرطػۺثوعب ۺایکۺایگۺےہۺہکۺوجۺاؿۺڑپ ۺےہۺنجۺںیمۺوبڑ ےۺ‪،‬ۺ رمۺرہدیہۺ‪،‬ۺوجاؿۺرمدۺاورۺوعرںیتۺ‬
‫ق ا‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ۺارشدۺقرامنااےۺدمحم!ایسۺوہجۺ‬
‫شلمۺںیہ‪،‬ۺاورۺاےسیۺولگۺیۺںیہۺوھنجںۺےنۺوکیئۺیھکلۺوہیئۺزیچۺ یھبۺںیہنۺڑپیھۺ‪،‬ۺرضحتۺربجم ۺےنۺوجانا ً ا‬‫ا‬
‫ےسۺقرآؿۺاستۺرحوػۺرپۺنازؽۺایکۺایگۺےہ۔‘‘‬
‫ققحمۺاگ سۺخرریکۺقرامےتۺںیہ‪:‬‬
‫القشاى تلغتہن لغاتہن هختلفۃ وٲلغٌتہن شتّٰی ویؼغش ػلی ٲحذہن الٌتقال هي‬ ‫ٰ‬ ‫وکاًت الؼشب الزیي ًضل‬
‫لغتہ الی غیشہا ٲو هي حشف الی آخش تل قذ یکوى تؼعہن ال یقذس ػلی رلک وال تالتؼلین والؼالج‬
‫ال عیوا الشیخ والوشٲج وهي لن یقشٲ کتاتا کوا ٲشاس الیہ فلو کلفوا الؼذول ػي لغتہن والٌتقال ػي‬
‫ٲلغٌتہن لکاى هي التکلیف توا ال یغتطاع وها ػغی ٲى یتکلف الوتکلف وتٲتی الطثاع۔‪۱۱‬‬
‫ۺجا ۺاور ۺاؿ ۺیک ۺزناںین (لہجاات)قرفتؼ ۺںیھت ۺاور ۺای ۺتغل ۺواےل ۺاکۺ‬
‫ۺانا ۺ‪ ،‬ۺاؿ ۺیک ۺتاغت ۺجدا د‬
‫ۺزنؿ ۺںیم ۺقرآؿ ر‬‫’’اور ۺرےہ ۺرعب ۺنج ۺیک ا‬
‫ۺرکن ۺایس ۺرطح ۺای ۺادناز(لہجاات)واولں ۺاک ۺدورسے ۺادناز ۺوک ۺاایتخر ا‬
‫ۺرکن ۺدوشار ۺاھت ۺہکلب ۺضعب ۺاقراد ۺوت ۺاےسی ۺی ۺےھتۺ‬ ‫دورسی ۺتغل ۺںیم ۺملکت ا‬
‫ںیہنج ۺا رۺمیلعت ۺیۺدیۺاجےئ ۺ ان ۺوکیئ ۺدتریب ۺیۺیک ۺاجےئ ۺاںیہن ۺدورسیۺتغل اۺنۺدورسا ۺادناز ۺاایتخرۺرکےن ۺیک ۺنالکل ۺیہۺدقرت ۺںیہن ۺوہ یۺ‪،‬ۺ‬
‫اخصۺرورۺرپۺ رمۺرہدیہۺاقرادۺ‪،‬ۺوعروتںۺاورۺاؿۺرضحاتۺےکۺےئلۺوھنجںۺےنۺ یھبۺوکیئۺیھکلۺوہیئۺزیچۺںیہنۺڑپیھۺ‪،‬ۺک ۺیکۺرطػۺوضحرۺارکؾ‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ﷺےنۺدحیۺابمرہکۺںیمۺاشارہۺقرامناۺےہۺ۔ ٰ د‬
‫ۺلاۺا رۺاؿۺرضحاتۺوکۺاینپۺتغلۺےسۺدعوؽۺرکےنۺاک اۺنۺاےنپۺملکتۺےکۺادنازۺےسۺلقتنمۺوہےنۺ‬
‫یئبتکلفۺااسیۺرکیۺےلۺوتۺںیتعیبۺاسۺاکۺااکنرۺرکۺدںیتی۔‘‘‬
‫اہۺوہ یۺاورۺا رۺوک ۺ‬
‫ۺانبنۺاجناۺوتۺاؿۺےکۺےئلۺہیۺفیلکتۺلمحتۺےسۺن ر‬
‫اکۺفلکم ا‬
‫استۺرحوفںۺرپۺنروؽۺقرآؿۺیکۺںیتمکح‬
‫قرآؿ ۺمیکح ۺاک ۺنروؽ ۺدتر یج ۺرور ۺرپ ۺ م ۺو شی ۺسئی ۺاسؽ ۺےک ۺرعہص ۺںیم ۺوہا ۺاور ۺاس ۺدتر یج ۺنروؽ ۺںیم ۺوج ۺںیتمکح ۺاورۺںیتحلصۺ‬
‫ث‬
‫رمضمۺںیھتۺاسۺاکۺیقیقحۺملعۺوتۺناریۺاعتیلٰۺیہۺوکۺےہۺنکیلۺاملعےئۺارنابۺوداشنۺےنۺاینپۺاسبطۺےکۺباط قۺااحدیۺیکۺروینشۺںیمۺاؿۺوتمکحںۺوکۺ‬
‫ث‬
‫ۺلداۺک ۺرطحۺالہسۺخردوداشنۺےنۺدتر یجۺنروؽۺیکۺوتمکحںۺوکۺ‬ ‫ایبؿۺایکۺےہ۔زینۺہیۺدتر یجۺنروؽۺازرؤےۺدحیۺسب اعۃۺارحػۺرپۺوہاۺےہ‪ٰ ،‬‬
‫ایبؿ ۺایک ۺےہ ۺ‪ ،‬ۺایس ۺرطح ۺنروؽ ۺیلع ۺسبعۃا ۺارحػ ۺیک ۺی ۺوتمکحں ۺوک ۺایبؿ ۺایک ۺےہ۔ لم ۺںیم ۺمہ ۺنروؽ ۺقرآؿ ۺیلع ۺسب اعۃ ۺارحػ ۺیک ۺوتمکحں ۺوکۺ‬
‫مف ّکررنیۺالہسۺاالسؾۺیکۺآراۺءاورۺاوقاؽۺیکۺروینشۺںیمۺایبؿۺرکےتۺںیہ۔‬
‫یلہپۺتمکح‪:‬قرآؿۺاکۺرعیبۺزناؿۺںیمۺنروؽ‬
‫انء ۺہیلع ۺال ّسلاؾ ۺاک ۺہلسلس ۺاجری ۺق ا‬
‫رامن ۺ‪ ،‬ۺاور ۺوکیئ ۺوقؾ ۺیسک ۺزامےن ۺںیم ۺایسیۺںیہنۺ‬ ‫ۺانؿ ۺیک ۺراامنہیئ ۺےک ۺےئل ۺ ا‬
‫اﷲاعتیلٰ ۺےن ۺینب ۺونع ا‬
‫یئاہدیۺاورۺراربہۺہنۺوہ۔ۺناریۺاعتیلٰۺےنۺوسرءہۺردعۺںیمۺقرامنا‪:‬‬
‫یک ۺےکۺےئلۺوک ۺ‬
‫ذگر ۺ‬
‫یئااسیۺج صۺوہاۺےہۺوجۺدہایۺاکۺراہتسۺداھکےئ۔‘‘‪۱۲‬‬
‫یئہنۺوک ۺ‬
‫لکل قوم ہاد ۔۔۔۔ الخ ’’ہرۺوقؾۺےکۺےئلۺوک ۺ‬

‫‪58‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫لداۺذموکرہ اۺنالۺآیۺےسۺاہجںۺہیۺناتۺواحضۺوہ یۺےہۺہکۺاممۺاسہقبۺںیمۺوکیئۺامۺایسیۺںیہنۺوہیئۺک ۺےکۺےئلۺوکیئۺراربہۺاورۺ‬

‫ٰ‬
‫اہدیۺہنۺوہۺ‪،‬ۺواہںۺہیۺناتۺیۺواحضۺوہ یۺےہۺہکۺاؿۺاناءۺارکاؾۺیکۺالیئۺوہیئۺرشتعیۺوصخمصۺزامےنۺاورۺدحمودۺےطخۺیۺوہ یۺیھتۺ‪،‬ۺیہیۺوہجۺ‬
‫ےہۺہکۺایۺیہۺزامےنۺںیمۺیئکۺیئکۺویبنںۺوکۺفلتخمۺت ّطوںۺںیمۺثوعب ۺایک ا‬
‫ۺاجن‪،‬ۺاورۺومعامۺًۺاںیھنۺک ۺوقؾۺیکۺرطػۺثوعب ۺایکۺاجناۺاسۺوقؾۺیکۺ‬
‫ۺوبدونش ۺےک ۺرطےقی ۺیک ۺاسکین ۺیک ۺوہج ۺےس ۺای ۺیسیج ۺیہ ۺوہ ی ۺاور ۺرطزو ۺاداء ۺںیم ۺاؿ ۺےک ۺدرایمؿ ۺقرؼۺہنۺ‬
‫زناؿ ۺ‪ ،‬ۺذہتی ۺو ۺاقثتف ۺاور ا‬
‫وہنا‪،‬ۺیہی ۺوہج ۺےہۺہک ۺاؿ ۺوک ۺوج ۺرشتعی ۺوفیحصں ۺاور ۺاتکوبں ۺیک ۺوصرت ۺںیم ۺدی ۺیئگ ۺایکس ۺزناؿ ۺاور ۺرطزواداء ۺدوونں ۺاسکیں ۺےھت۔نرالخػۺ‬
‫وضحرۺارکؾﷺ وکۺدیۺیئگۺرشتعیۺےکۺویکہکنۺآپۺوکۺدیۺیئگۺرشتعیۺہنۺیسکۺزامؿۺےکۺاسھتۺےہۺ ۺہنیسکۺاکمؿۺےکۺاسھتۺدحمو ۺدہکلبۺوضحرۺ‬
‫ارکؾﷺےسۺرکیلۺایقمۺیۺآوینایلۺاؿۺتنگۺوقومںۺاورۺولسنںۺیکۺالفحۺدارنیۺرشتعیسۺدمحمیﷺےکۺاابتعۺںیمۺرھۺدیۺیئگۺےہۺ۔ۺ‬
‫اور ۺوچہکن ۺفلتخم ۺزامونں ۺےس ۺ قلع ۺر ےنھ ۺوایل ۺوقومں ۺںیم ۺذہتی ۺو ۺدمتّؿ ۺاک ۺاالتخػ ۺای ۺِتری ۺارم ۺےہ ۺ‪ ،‬ۺایس ۺوہج ۺےس ۺاؿ ۺےک ۺدرایمؿۺ‬
‫زناونںۺںیمۺیۺاالتخػۺراہ۔‬
‫زین ۺک ۺزامےن ۺںیم ۺقرآؿ ۺاک ۺنروؽ ۺوہا ۺ‪ ،‬ۺاس ۺزامےن ۺںیم ۺوپری ۺداین ۺںیم ۺوبےل ۺاجین ۺوایل ۺزناونں ۺںیم ۺب ۺےس ۺحیصف ۺنرنی ۺزناؿۺ‬
‫ۺزنؿۺےس ۺ قلع ۺر ےنھ ۺواےل ۺرضحاتۺریغ ۺرعویبں ۺوک ۺیمجع ۺ ینع ۺوگاگنۺاہکۺرکےت ۺےھت‪ ،‬ۺایس ۺےئل ۺوضحر ۺارک ۺؾ‬
‫رعیب ۺیھت‪ ،‬ۺیہی ۺوہجۺیھت ۺہک ۺرعیب ا‬
‫ﷺ وک ۺرس ۺزنیمس ۺرعب ۺںیم ۺثوعب ۺقرامنا ۺایگ ۺاور ۺآپﷺوک ۺدی ۺاجےن ۺوایل ۺاتکب ۺقرآؿ ۺمیکح ۺیک ۺی ۺزناؿ ۺاک ۺااختنب ۺرعیب ۺایک ۺایگ ۺ۔‬
‫ث‬
‫ۺارشدۺناریۺاعتیلٰۺےہ‪:‬‬
‫انچہچن ا‬
‫ۺزنؿۺںیمۺانراۺےہۺوجۺاغیپؾۺوکۺواحضۺرکدےنیۺوایلۺےہ۔‘‘‪۱۳‬‬
‫ؿایسیۺرعیب ا‬‫تلغاى ػشتی هثیي ’’ہیۺقرآ ۺ‬
‫ث‬
‫ۺارشدۺناریۺاعتیلٰۺےہ‪:‬‬
‫دورسیۺہگج ا‬
‫سقرآؿ وکۺیمجعۺقرآؿۺانبےتۺوتۺ‬
‫قشاًا ٲػجویا لقالوا لوال فصلت ٰا ٰیتہ ء اػجوی و ػشتی ’’اورۺا رۺمہۺا ۺ‬
‫جؼلٌہ ٰ‬
‫ٰ‬ ‫ولو‬
‫ےتہکہکۺاسۺیکۺآںیتیۺوھکؽۺوھکؽۺرکۺویکںۺںیہنۺایبؿۺیکۺںیئگ؟ۺہیۺایک اۺنتۺےہۺہکۺقرآؿۺیمجعۺےہۺاوۺرۺربمغیپۺرعیبۺےہ۔‘‘‪۱۴‬‬
‫ہیۺولگۺ ۺ‬
‫ۺزنؿۺےہۺ‪،‬ۺک ۺںیمۺاغیپؾۺیکۺحیحصۺنرامجینۺغیلبۺریپاےئۺںیمۺفلتخمۺادنازۺےسۺ‬
‫ۺزنؿۺیہۺایسیۺحیصف ا‬
‫لاۺہیۺناتۺواحضۺوہیئگۺہکۺرعیب ا‬
‫ٰد‬
‫ۺوہنۺاس اۺنتۺیکۺامغزیۺرکناۺےہۺہکۺہیۺایسیۺتغلۺےہۺک ۺںیم اۺنتۺوکۺفلتخمۺااسبیلۺےسۺاہکۺاجناۺ‬
‫یکۺاجیتکسۺےہۺ‪،‬ۺویکہکنۺیسکۺیۺتغلۺاکۺحیصف ا‬
‫ۺےہ۔لا ۺقرآؿۺاک ۺنروؽ ۺیلع ۺسب اعۃ ۺارحػ ۺےس ۺرماد ۺہیۺےہ ۺہک ۺاس ۺقرآؿ ۺوک ۺرعیب ا‬
‫ۺزنؿ ۺےک ۺاست ۺفلتخم ۺااسبیلۺےس ۺالتوت ۺایک ۺاجناۺ‬ ‫ٰد‬ ‫نکمم‬
‫نکممۺےہ۔‬
‫دورسیۺتمکح‪:‬ۺوضحرۺارکؾ اکۺامۺرپۺتقفشۺاکۺااہظر‬
‫ہ ۺدور ۺںیم ۺاناء ۺاےنپ ۺاےنپ ۺزامےن ۺںیم ۺاملع ۺاانلس ۺوہےت ۺںیہ ۺاور ۺاینپ ۺوقؾ ۺیک ۺایسفنت ۺےس ۺوخبیب ۺوافق ۺوہےت ۺںیہ ۺاور ۺویکں ۺہنۺ‬
‫ر‬
‫ۺلاتۺابمرکۺ‬ ‫ۺوہنۺےہۺاورۺویحۺالہ ٰیۺاؿۺیکۺراامنہۺوہ یۺےہۺ۔ۺایسۺوہجۺےسۺوضحرۺارکؾﷺیک س‬ ‫ۺدبۺانردیۺاؿۺےکۺرسۺرپۺاسہیۺنگف ا‬ ‫وہہکبج س‬

‫‪59‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫اینپۺوقؾۺےکۺسمک ۺےسۺبۺےسۺزنادہۺوافقۺیھتۺاورۺوضحرۺارکؾ بۺےسۺزنادہۺاینپۺوقؾۺےکۺزرا ۺسانسۺےھتۺ‪،‬ۺویکہکنۺآپۺامتؾۺاناءۺ‬

‫ےکۺرسدارۺےھت‪،‬ۺایسۺوہجۺےسۺآپۺوکۺملعۺیۺامتؾۺاناءۺےسۺزنادہۺاطعءۺایکۺایگ‪،‬ۺاورۺیہیۺںیہنۺآپۺیکۺلاتۺ میلۺوہےنۺےکۺاسھتۺاسھتۺرمیۺ‬
‫یۺیھت‪،‬ۺایسۺناتۺوکۺقرآؿۺمیکحۺےنۺاےنپۺوخوصبرتۺادنازۺںیمۺویںۺایبؿۺایکۺ‪:‬‬
‫لقذ جاء کن سعول هي ٲًفغکن ػضیض ػلیہ هاػٌتّن حشیص ػلیکن تالوؤهٌیي سء وف سحین‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫تم‬ ‫ت‬
‫ۺآن ۺےہ ۺوجۺ ھی ۺںیم ۺےسۺےہ ۺ‪،‬ۺک ۺوک ۺ مھااری ۺہرۺفیلکت ۺتہبۺ راں ۺولعمؾۺوہ یۺےہ ۺ‪،‬ۺےسج ۺ مھااریۺ‬
‫’’ولوگ! مھاارے اۺنس ۺای ۺااسیۺروسؽ ا‬
‫ۺرہمنؿۺےہ۔‘‘‪۱۵‬‬
‫یئقیفش‪،‬ۺاہنی ا‬
‫ےہ‪،‬ۺوجۺومونمںۺےکۺےئلۺااہتن ۺ‬
‫یئ ۺ‬
‫الھبیئۺیکۺدنھۺیگلۺوہ ۺ‬
‫یہی ۺاینپ ۺوقؾ ۺیک ۺزرا ۺسانیس ۺاور ۺتفصس ۺرتمح ۺاک ۺاقتہض ۺاھت ۺہک ۺن س‬
‫روؽ ۺقرآؿ ۺےک ۺومہعق ۺرپ ۺح ۺقرآؿ ۺای ۺرحػ ۺرپ ۺنازؽ ۺ‬
‫ۺوہنا‬
‫ث‬
‫رشوعۺوہاۺوتۺآپۺوکۺاسۺناتۺاکۺااسحسۺوہاۺہکۺریمیۺامۺ‪،‬ۺایۺدایملۺامۺےہۺاورۺاسۺںیمۺہرۺمسقۺےکۺہقبطۺےکۺولگۺشالمۺںیہۺ‪،‬ۺضعبۺوتۺوہۺ‬
‫ۺزنںینۺ رمۺیکۺیگتخپۺیکۺوہجۺےسۺکپۺوہیکچۺںیہۺاورۺاؿۺاکۺالیمؿۺدورسیۺتغلۺیکۺرطػۺااہتنیئۺ ۺ‬
‫لکشم‬ ‫ولگۺںیہۺوجۺہتخپۺ رمۺواےلۺںیہۺ‪،‬ۺنجۺیک ا‬
‫ّ‬
‫ۺلاۺا رۺاؿۺوکۺایۺرحػۺرپۺڑپےنھۺاکۺ‬
‫ےہۺ۔ۺاورضعبۺوہۺولگۺںیہۺوجۺناوخادنہۺاورۺاؿۺڑپ ۺںیہۺوجۺرسےۺےسۺھچکۺانھکلۺڑپانھۺیہۺںیہنۺاجےتنۺ‪ ٰ ،‬د‬
‫منج‬ ‫ث‬
‫ۺاصفحیکۺانبۺءرپۺ‬
‫ۺ‬ ‫ےئاگۺوتۺہیۺاؿۺےکۺےئلۺدہجسۺروم ۺنایۺوہاگۺ‪،‬ۺک ۺےکۺوہۺ مّلۺںیہنۺوہںیکسۺے‪،‬ۺاورۺہکبجۺرعیب ا‬
‫ۺزنؿۺںیم‬ ‫مکلّفۺانبۺناۺاج ۺ‬
‫ث‬
‫اینتۺوتعسۺےہۺہکۺیسکۺناتۺوکۺ ریغۺیسکۺمشقّبۺےکۺفلتخمۺااسبیلۺںیمۺایبؿۺایکۺاجاتکسۺےہۺوتۺآپۺےنۺامۺرپۺتقفشۺقرامےتۺوہےئۺناریۺ‬
‫اعتیلٰۺےسۺرحػۺیکۺزناد یۺیکۺدروخابۺرکدیۺوجۺوبقؽۺرکیلۺیئگۺاورۺاستۺرحوفںۺرپۺالتوتۺیکۺااجزتۺدےۺدیۺیئگ۔‬
‫رسیتیۺتمکح‪ :‬س‬
‫ۺامۺاالسہیمۺےکۺےئل تلو ۺ اداۺرکنا‬
‫وضحرۺﷺوکۺاطعءۺرکدہۺرشتعیۺےکۺاینبدیۺااسسۺںیمۺےسۺایۺہیۺےہۺہکۺامۺوکۺاےسیۺااکحامتۺاکۺمکلّفۺانبناۺاجےئۺنجۺیکۺ‬
‫اینبدۺزنادہۺےسۺزنادہۺتلو ۺاورۺآاسینۺرپۺینبمۺوہۺ‪،‬ۺانچہچنۺوخدۺوضحرۺارکؾۺیکۺامیلعتتۺںیمۺےسۺایۺمیلعتۺہیۺیۺےہۺہکۺآپ ےنۺقرامنا‪:‬‬
‫غشوا ’’وخربخشیۺانسؤ‪،‬ۺرفنتۺمۺدالؤ‪،‬ۺآاسینۺرکوۺاورولوگںۺوکدوشاریۺںیمۺمۺڈاول۔‪۱۶‬‬ ‫تششواوال تٌفّشواوی ّ‬
‫غشواوال تؼ ّ‬
‫ۺےکۺشیپۺس‬ ‫ۺوہن ۺرشوعۺوہا ۺوت ّ س‬
‫ۺام ۺاالسہیم ۺےک ۺےئل ۺومعامۺً ۺاورۺالہس ۺرعب ۺےک ۺےئل ۺوصخیصۺرور ۺرپ ۺتلو‬ ‫لا ۺح ۺقرآؿ ۺنازؽ ا‬
‫ٰد‬
‫ۺاجنوتۺہیۺمکحۺاؿۺےکۺ‬
‫ۺانبن اۺ‬
‫ۺاییہۺرحػۺاک اۺندنب ا‬
‫ۺیئگویکہکنۺا رۺاںیہن ۺ‬
‫رظنۺاںیہنۺفلتخمۺااسبیلۺےکۺاسھتۺقرآؿۺمیکحۺیکۺالتوتۺیکۺااجزتۺدی ۺ‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ےئلۺتقشمۺاکۺناعۺوہناۺ۔ایسۺرطحۺالہسۺرعبۺےکۺلئاءؽۺےکۺدرایمؿۺلہجااتۺاورۺضعبۺاایشءۺیک د‬
‫ۺیریکۺوۺنانۺاکۺقرؼۺوموجدۺاھتۺاورۺوچہکنۺ‬
‫ۺامزۺیۺوموجدۺاھتۺ۔ ٰ‬
‫ۺلداۺا رۺاؿۺوکۺایۺیہۺتغلۺ‬ ‫رعیبۺزناؿۺایۺحیصفۺزناؿۺےہۺاسۺےئلۺاؿۺےکۺدرایمؿۺحیصفۺتغلۺاورۺریغۺحیصفۺتغلۺاک ا‬
‫ث‬
‫ۺےئل رنیۺتقشمۺاکۺناعۺوہناۺ۔‬
‫ۺانبدنۺاجنۺاوتۺہیۺاؿۺےک ۺ‬
‫اورۺایۺیہۺہجہلۺاک اۺندنب ا‬
‫وچیھتۺتمکح‪ :‬س ۺ‬
‫ۺِترتک ہمیۺیکۺ‪ ،‬نیک‬
‫ۺانؿۺوکۺےبۺامشرۺِتریۺوخویبںۺےسۺآراہتسۺایکۺےہۺ۔ۺاؿۺِتریۺوخویبںۺںیمۺےسۺایۺوخیبۺاناؿۺاکۺونتّعۺ‬
‫اﷲابترکۺواعتیلٰۺےن ا‬

‫‪60‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫ۺرکنا‬
‫ۺہۺزیچۺںیمۺونتعۺوکۺدنسپ ۺ‬ ‫ۺحمہۺاسۺونتّعۺزرایجۺاکۺاجنرہۺےتیۺ ۺ‬
‫ںیہوتۺمہۺرپۺہیۺناتۺآاکشراۺوہ یۺےہۺہکۺاناؿ ر‬ ‫ۺوہناےہۺ‪،‬ۺتیثیحبۺاناؿ ۺ‬
‫زرا ۺ‬
‫سیہۺوکۺےلۺےئجیلۺ‪،‬ۺک ۺاکۺاکؾۺنتۺڈناانکنۺےہۺاورۺہیۺاکؾۺایۺیہۺمسقۺےکۺدابسۺےسۺ‬
‫ںیمےسۺرصػۺداب ۺ‬
‫ےہ۔ۺروزۺرمّہۺاامعتسؽۺوہےنۺوایلۺاایشءۺ ۺ‬
‫نکمم ۺےہ‪ ،‬ۺنکیل ۺمہ ۺدےتھکی ۺںیہ ۺہک ۺرشمؼ ۺےس ۺرکیل ۺرغمب ۺی ۺ ینت ۺوقںیم ۺی ۺآناد ۺںیہ ۺوہ ۺاینپ ۺذہتی ۺاور ۺرنہ ۺنہس ۺےک ۺرطوقیں ۺےکۺ‬
‫ۺجاۺ‬
‫باط ق ۺفلتخم ۺمسق ۺےک ۺوبلماست ۺزی ۺنت ۺرک ی ۺںیہ ۺ‪ ،‬ۺیہی ۺںیہن ۺہکلب ۺدبےتل ۺومومسں ۺاور ۺفلتخم ۺوہتاروں ۺںیم ۺاؿ ۺےک ۺوبلماست ۺجدا د‬
‫وہےتۺںیہ‪،‬ۺیہیۺاحؽۺامتؾۺاایشۺءاکۺےہ۔‬
‫ایسۺرطحۺحۺمہۺالکؾۺںیمۺونتعۺاکۺاجنرہۺےتیۺںیہۺوتۺںیمہ اس اۺنتۺاکۺادراک ا‬
‫ۺوہنۺےہۺہکۺیسکۺہلمجۺوکۺا رۺایۺاخصۺرطبۺےکۺ‬
‫ےئوتۺاسۺہلمجۺیکۺ‬
‫ےئوتۺاسۺںیمۺایۺاگلۺششکۺوہ یۺےہۺ‪،‬ۺنکیلۺا رۺرمادافتۺاکۺاہسراۺرکیلۺویہۺہلمجۺدورسےۺریپاےئۺںیمۺاہکۺاج ۺ‬
‫اسھتۺاہکاج ۺ‬
‫ۺوہاجنۺےہۺ۔ۺایسۺرطحۺجدػۺوۺ‬
‫ۺوہاجنۺےہۺ‪،‬ۺاورۺا رۺاسۺناتۺوکۺعجسۺدنبیۺںیمۺاہکۺاجےئۺوتۺاسۺںیمۺاگلۺونعمیۺنسحۺ ادا ا‬
‫اجلتیبۺںیمۺااضہف ا‬
‫۔لاۺحۺناریۺاعتیلٰۺےنۺقرآؿۺمیکحۺوکۺنازؽ ۺ‬
‫ۺرکنا‬ ‫اابثتۺ‪،‬ۺدقتمۺو اۺنریخۺاورۺدورسےۺفلتخمۺرطوقیںۺےسۺالکؾۺںیمۺنسحۺ اداۺایکۺاجاتکسۺےہ ٰ د‬
‫رشوع ۺایک ۺوت ۺوضحر ۺارکؾﷺےن ۺاناین ۺِترت ۺاک ۺاشمدہہ ۺایک ۺاور ۺاست ۺرحوفں ۺرپ ڑپےنھ ۺیک ۺااجزت ۺبلط ۺقرامیئ ۺ‪ ،‬ۺک ۺوک ۺاز ۺراہ سۺتقفشۺ‬
‫ناری ۺاعتیلٰ ۺےن ۺوبقؽ ۺایک ۺاور ۺاناونں ۺوک ۺااجزت ۺدے ۺدی ۺیئگ ۺہک ۺوہ ۺاست ۺفلتخم ۺااسبیل ۺاور ۺفلتخم ۺادناز ۺںیم ۺالتوت ۺرکنکس ۺںیہ ۺ‪ ،‬ۺاور ۺاسۺ‬
‫ااجزتۺںیم س‬
‫ۺِترتۺک ہمیۺیکۺااجزتۺاکۺاسامؿۺےہۺوجۺالہسۺملعۺرپۺیفخمۺںیہن۔‬
‫ناوچنںیۺتمکح‪:‬ۺرعبۺےکۺلئاک ۺےکۺدرایمؿۺاسلینۺتع ّصبۺاکۺادسناد‬
‫ۺزنؿۺںیمۺڑوھڑاۺتہبۺقرؼۺوتۺاھتۺنکیلۺ‬ ‫ۺنوؽۺوہاۺاسۺوتۺرعبۺیکۺوقؾۺریتہۺلئاک ۺرپۺ لمتشۺیھتۺاورۺاؿۺلئاک ۺیک ا‬ ‫حۺقرآؿۺاک ر‬
‫ۺوہنۺوتۺدورسیۺتغلۺواولںۺوکۺہیۺےنہکۺیکۺاجنگشئۺنا یقۺر یتۺہکۺ‬
‫ۺلاۺا رۺقرآؿۺایۺیہۺتغلۺرپۺنازؽ ا‬ ‫اؿۺےکۺدرایمؿۺاسلینۺتع ّصبۺدحۺدرہجۺاھتۺ‪ ٰ ،‬د‬
‫ۺلداۺتمکحسۺالہ ٰیۺےکۺتحتۺہرۺہلیبقۺوکۺاینپۺاینپۺتغلۺےکۺباط قۺتلفّظۺیکۺ‬
‫ۺوہنۺوتۺمہۺاسۺاکۺلثمۺانبۺالےتۺ‪ٰ ،‬‬
‫ا رۺقرآؿۺہاریۺتغلۺےکۺباط قۺنازؽ ا‬
‫ااجزتۺدےۺدیۺیئگۺ انہکۺیسکۺہلیبقۺوکۺاینپۺتغلۺیکۺرحمویمۺاکۺاوسفسۺیۺہنۺرےہۺاورۺاؿۺےکۺدرایمؿۺقرآؿۺرکمۺیکۺالتوتۺاسلینۺتع ّصبۺیکۺ‬
‫ےئاورۺقرآؿۺرکمۺاکۺاغیپؾۺواحضۺاورۺرتہبۺادنازۺںیمۺاؿۺیۺچنہپۺےکس۔‬
‫زدۺںیمۺہنۺآ ۺ‬
‫یٹھچۺتمکح‪:‬ۺدوۺاالتخیفۺومکحںۺاکۺدوۺفلتخمۺقراۺءتۺںیمۺاامتجع‬
‫سبعۃاۺارحػۺرپۺن س‬
‫روؽۺقرآؿۺیکۺوتمکحںۺںیمۺےسۺایۺتمکحۺہیۺیۺےہۺہکۺ یھبۺدوۺفلتخمۺقراءۺوتںۺےکۺلرہعیۺدوۺفلتخمۺومکحںۺاکۺ‬
‫ایبؿۺیۺرکدناۺاجنۺاےہۺ۔ۺکاسیہکۺناریۺاعتیلٰۺےہ‪:‬‬
‫وال تقشتوہي حتّٰی یطہشى ’’اورۺحۺیۺوہۺناکۺہنۺوہاجںیئۺ‪،‬ۺاؿۺےسۺقری’’امجع‘‘ہنۺرکو۔‘‘‪۱۷‬‬
‫تط‬
‫ۺلعہمۺخرریکۺقرامےتۺںیہ‪:‬‬ ‫اسۺآیۺںیمۺ ہملۺقرآینۺ’’ ھررؿۺ‘‘ںیمۺدوۺقراۺء ۺ‬
‫ںیتںیہ۔ ا‬
‫ّ‬
‫واختلفوافی حتی یطہشى فقشٲ حوضٍ والکغائی وخلف وٲتوتکش تتشذیذ الطاء والھاء والثاقوى‬

‫‪61‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫تتخفیفہا۔‪۱۸‬‬
‫’’ ہملۺقرآین(حتّٰی یطھشى)ںیم س‬
‫ۺاالتخػۺقراءۺتۺےہ۔ۺاسۺںیمۺدوۺقراءۺںیتۺںیہۺ‪،‬ۺیلہپۺقراءۺتۺاطءۺاورۺناءۺیک ۺدشتیدۺےسۺےہۺ‪،‬ۺاورۺاسۺ‬
‫قراءتۺوکۺاایتخرۺرکےنۺواےل ّۺقراءۺںیمۺزمحہ‪฀‬ک‪،‬ۺاسکیئ‪฀‬ک‪،‬ۺفلخکۺاورۺاوبرکبکۺاسڑ ےۺنیت ّۺقراءںیہ۔ۺاورۺدورسیۺقراءۺتۺاطءۺاورۺناءۺیکۺفیفختۺےسۺ‬
‫ث‬
‫ےہۺاورۺاسۺقراۺءتۺوکۺاایتخرۺرکےنۺواےل اۺن یقۺاسڑ ےۺھچ ّۺقراۺء ینعۺناعف‪฀‬ک‪،‬ۺم ّکی‪฀‬کۺ‪،‬ۺاوبۺ رموک‪،‬ۺشایمک‪،‬ۺاوبرفعجک‪،‬ۺوقعیبکۺاورۺصفحکۺںیہ۔‘‘‬
‫یط ّھشى)ےہ‪،‬ۺاسۺںیمۺاہطرتۺںیمۺابمہغلۺوصقمدۺےہۺ۔ۺاورۺہیۺ‬ ‫ۺدشتیۺےکۺاسھت( ّ‬ ‫اسۺ ہملۺںیمۺیلہپۺقراءۺتۺوجۺاطءۺاورۺناء ۺیک د‬
‫ایسۺوصرتۺںیمۺنکممۺےہۺہکۺحۺضیحۺےسۺقراعۺےکۺدعبۺلسغۺرکایلۺاجےئۺاورۺاسۺلسغۺرکےنۺےکۺدعبۺوشہرۺےکۺےئلۺاینپۺویبیۺےسۺ‬
‫امجعۺرکنا اجءزۺوہاگۺ‪،‬ۺاو ۺریہیۺارثکۺاہقفءۺاکۺوقؽۺےہۺ۔ۺانچہچنۺاریمۺ دبۺازعلنرقرامےتۺںیہ‪:‬‬
‫رہة اکثش الؼلواء وفیہن الشافؼیۃ والوالکیۃ والحٌاتلۃ لی ٲى الوشٲج را اًقطغ حیعہا ال یحل‬
‫لضوجہا ٲى یجاهؼہا ال تؼذ ٲى تغتغل هي الحیط‪ ..‬فاى رلک یؼٌی الٌہی ػي قشتاًہي حتّٰی یغتغلي‬
‫تالواء وال یکفی فی رلک اًقطاع الذم فقػ ‪ ،‬تل االغتغال تؼذ االًقطاع والجفوف۔‪۱۹‬‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ۺشلم ۺںیہ ۺ‪ ،‬ۺاؿ ۺاک ۺکلسم ۺہی ۺےہ ۺہک ۺوعرت ۺح ۺضیح ۺےس ۺافرغۺوہاجےئ ۺوتۺلسغ ۺرکےنۺےسۺ‬
‫’’ارثک ۺاملعء ۺنج ۺںیم ۺشاہیعف ۺ‪ ،‬ۺامہیکل ۺاور ۺانحہلب ا‬
‫ۺلاۺرصػۺوخؿۺ‬
‫ۺیےہۺ‪ ٰ ،‬د‬
‫ۺوشہۺوکۺاسۺےسۺابمرشتۺیکۺااجزتۺںیہنۺےہۺ‪..‬ۺاورۺاؿۺوعروتںۺےسۺابمرشتۺےسۺرانکۺلسغۺرکےن ۺ‬
‫ےلہپۺاےکس ر‬
‫ےئاگ۔‘‘‬
‫ےکدعبۺلسغۺایکۺاج ۺ‬
‫ےئ ۺاگہکلبۺوخؿۺےکۺرےنکۺاو ۺرکشخۺوہاجےنۺ ۺ‬
‫ےکۺرےنکۺاکۺاابتعرۺںیہنۺایکۺاج ۺ‬
‫ۺدشتیۺوایلۺقراءۺتۺےسۺد لیۺاح لۺیک ۺےہۺ۔دورسیۺقراءۺتۺوجۺاطءۺاورۺناءۺیکۺفیفختۺ‬‫اورۺاؿۺرضحاتۺےنۺاسۺزمءہلۺںیم د‬
‫تط‬
‫ےکۺاسھتۺےہ( ھررؿ)ےہۺوہۺاانحػۺاکۺدتسمؽۺےہ‪،‬ۺانچہچنۺاامؾۺت ّصااصکۺقرامےتۺںیہ‪:‬‬
‫ارا اًقطغ دهہا وٲیاهہا دوى الؼششج فھی فی حکن الحاءض حتّٰی تغتغل ارا کاًت واجذج للواء او‬
‫یوعی ػلیہا وقت الصالج فارا کاى احذ ہزیي خشجت هي الحیط وحل صوجہا وغؤہا واًقعت‬
‫ػذتہا اى کاًت آخش حیعۃ وارا کاًت ٲیاهہا ػششج استفغ حکن الحیط توعی الؼششج وتکوى‬
‫حیيءر توٌضلۃ اهشٲج جٌة فی تاحۃ وغء الضوج واًقعاء الؼذج وغیش رلک۔‪۲۱‬‬
‫’’اورۺحۺدسۺدؿۺےسۺ مۺدمتۺںیمۺوخؿ ا‬
‫ۺآنۺدنبۺوہاجےئۺوتۺایسیۺوعرتۺاحءہضۺےکۺمکحۺںیمۺےہۺحۺیۺہکۺوہۺلسغۺہنۺرکےلۺا رۺوہ اۺنینۺ‬
‫ۺلدا ۺا ر ۺدوونںۺوصروتں ۺںیم ۺےس ۺیسک ۺای ۺوصرتۺاکۺیۺ‬
‫رپ ۺدقرت ۺریتھک ۺےہ اۺن ۺاس ۺرپ ۺای ۺامنزۺاکۺوت ۺااطقنعۺدؾ ۺےک ۺدعبۺزگراجےئۺ‪ٰ ،‬‬
‫ۺلاۺایسیۺوعرتۺےسۺاسۺےکۺ‬
‫ووقعۺوہاجےئۺ ینع اۺنۺوتۺوہۺلسغۺرکےلۺناۺرھپۺامنزۺاکۺوتۺزگرۺاجےئۺوتۺایسیۺوعرتۺابۺاحءہضۺںیہنۺرےہۺیگۺ‪ ٰ ،‬د‬
‫ۺآخیۺضیحۺےہۺوتۺاسۺیکۺدعتۺیۺوپریۺوہاجےئۺیگۺ۔ اورۺ‬
‫ۺرکنۺیۺاجءزۺوہاگۺاورۺا رۺوعرتۺدعتۺںیمۺےہۺاورۺاسۺاکۺہی ر‬
‫وشہۺاکۺابمرشت ا‬
‫ر‬
‫ا رۺااطقنعس ۺدؾۺدسۺدؿۺیکۺدمتۺوپریۺوہےنۺےکۺدعبۺوہاۺوہۺوتۺایسیۺوصرتۺںیمۺدوسںیۺدؿۺےکۺزگرےنۺےکۺاسھتۺیہۺضیحۺاکۺمکحۺرمعفتۺ‬
‫ۺلاۺایسیۺوعرتۺےس ر‬
‫ۺوشہۺاکۺابمرشتۺرکناۺیۺ‬ ‫وہاجےئۺاگۺاورۺابۺوہۺاحءہضۺںیہنۺرےہۺیگۺاورۺوہۺیبنجۺوعرتۺےکۺرمہبتۺںیمۺوہاجےئۺیگۺ‪ ٰ ،‬د‬

‫‪62‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫ۺآخی ۺضیح ۺاھت۔ ۺاور ۺاس ۺےک ۺالعوہ ۺیۺ‬

‫الحؽ ۺوہاگ ۺاور ۺا ر ۺایسی ۺوعرت ۺدعت ۺںیم ۺےہ ۺوت ۺاس ۺیک ۺدعت ۺی ۺوپری ۺوہاجیگیئ ۺا ر ۺہی ۺضیح ر‬
‫دورسے اۺنیکۺےکۺامتؾۺااکحامتۺیکۺوہۺمکلّفۺوہاجیگیئ۔‘‘‬
‫ےسقلعتمۺوہں‬
‫ں ۺ‬‫اسوتںیۺتمکح‪:‬دوۺاےسیۺرشیعۺہلئسمۺاکۺایبؿۺوجۺدوۺفلتخمۺاحوتل ۺ‬
‫ہل‬ ‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺنازؽۺوہےنۺیکۺوتمکحںۺںیمۺےسۺایۺتمکحۺہیۺیۺےہۺہکۺ یھب س‬
‫ۺاالتخػۺقراءۺتۺےکۺلرہعیۺیسکۺزمء ۺ‬
‫یکۺدوۺفلتخمۺاحوتلںۺرپۺروینشۺڈایلۺاج یۺےہ‪،‬ۺناہکۺدوونںۺاحوتلںۺاکۺمکحۺواحضۺوہاجےئ ‪،‬ۺکاسیہکۺناریۺاعتیلٰۺاکۺوقؽۺےہۺ‪:‬‬
‫ٰ‬ ‫ٰ‬
‫ٰیایہا الرین امنوا اذا قمتم الی الصلوۃ فاغسلوا وجوہکم وایدیکم الی املسافق وامسحوا بسء وسکم وٲزجلکم الی‬
‫الکعبین۔‪۲۱‬‬
‫’’اےۺاامیؿۺواول!ۺحۺمتۺامنزۺےکۺےئلۺاوھٹۺوتۺاےنپۺرہچےۺاورۺکہبتوںۺیۺاےنپۺاہھتۺدوھولۺاورۺاےنپۺرسوںۺاکۺحسمۺرکوۺاورۺاےنپۺناؤںۺی‬
‫ونخٹںۺیۺدوھایلۺرکو۔‘‘‬
‫ہیۺآی‪ ،‬س‬
‫ۺآیۺووضءۺےہۺک ۺںیمۺووضءۺرکےنۺاکۺرطہقیۺایبؿۺوہاۺےہۺ‪،‬ۺاسۺآیۺںیمۺ ہملۺقرآین(اسجلکن)ںیمۺدوۺقراءۺںیتۺ‬
‫ۺخۺےکۺاسھتۺےہۺ۔ۺانچہچنۺلعاہمۺخرریکۺقرامےتۺںیہ‪:‬‬
‫ںیہ۔ۺیلہپۺقراۺءتۺالؾۺےکۺبصنۺےکۺاسھتۺےہۺاورۺدورسیۺقراۺءتۺالؾۺےک ر‬
‫ّ‬
‫واختلفوا فی وٲسجلکن فقشٲ ًافغ واتي ػاهشوالکغائی ویؼقوب وحفص تٌصة الالم وقشٲ الثاقوى‬
‫تالخفط۔‪۲۲‬‬
‫ت‬
‫ۺلداۺاسۺںیمۺیلہپۺقراءۺتۺالؾۺےکۺبصنۺےس(واس ُجلَکن)ےہ۔ اسۺقراءۺ ۺ‬ ‫ۺاالتخػۺقراءۺتۺےہۺ‪ٰ ،‬‬ ‫’’اورۺ ہملۺقرآین(واسجلکن) ںیم س‬
‫ث‬
‫ۺخ ۺےکۺ‬
‫وک ۺاایتخر ۺرکےن ۺواےل ّۺقراء ۺںیم اۺنعفک ۺ‪ ،‬ۺاگ ۺدارمک‪ ،‬ۺاسکیئ‪฀‬ک‪ ،‬ۺوقعیبک ۺاور ۺصفحک ۺشالم ۺںیہ۔اور ۺاس ۺ ہمل ۺںیم ۺدورسی ۺقراء ۺت ۺالؾ ۺےک ر‬
‫اسھت(واس ُج ِلکن)ےہ۔ۺاسۺقراۺءتۺوکۺنا یقۺامتؾ ّۺقراۺءم ّکیکۺ‪،‬ۺاوب رموک‪،‬ۺزمحہک‪،‬ۺاوبرفعجک‪،‬ۺفلخکۺاورۺہبعشکۺےنۺاایتخرۺایکۺےہۺ۔‘‘‬
‫یلہپ ۺقراء ۺت ۺوج ۺالؾ ۺےک ۺبصن ۺےک ۺاسھت ۺےہ ۺ‪ ،‬ۺاس ۺوصرت ۺںیم(اسجلکن)اک ۺفطع(وجوھکن)رپ ۺوہاگ‪ ،‬ۺاور ۺوچہکن ۺرہچہۺ‬
‫ث‬
‫ۺدوھنۺاجےئۺاگ۔ۺدورسیۺقراءۺتۺوجۺالؾۺےکۺخرۺےکۺاسھتۺےہۺ‪،‬ۺاسۺوصرتۺ‬
‫ۺلاۺووضءۺرکےتۺوہےئۺناؤںۺوک ا‬ ‫ۺشلمۺےہ ٰ د‬‫ےئوسغمہلۺںیم ا‬‫اعصاا ۺ‬
‫ۺلاۺووضءۺرکےتۺوہےئۺناؤںۺوکۺدوھناۺںیہنۺاجےئۺ‬ ‫ںیم(اسجلکن)اکۺفطع(سؤوعکن)رپۺوہاگ۔ۺاورۺرسۺاعصااےئۺوسممہحۺںیمۺےسۺےہ ٰ د‬
‫اگۺہکلبۺناؤںۺاکۺحسمۺایکۺاج ۺ‬
‫ےئاگ۔‬
‫اب ۺاظبہر ۺہی ۺدوونں ۺمکح ۺاعتمرض ۺںیہ ۺہک ۺای ۺیہ ۺوت ۺںیم ۺای ۺوضع ۺاک ۺحسم ۺی ۺایک ۺاجےئ ۺاور ۺلسغ ۺی ۺایک ۺاجےئ ‪ ،‬ۺہی ۺسکۺ‬
‫ث‬
‫رامن ۺےہ ۺ‪ ،‬ۺانچہچن ۺقرامؿس ۺروسؽ ۺےک ۺباط ق ۺوج ۺج صۺ‬ ‫رطح ۺنکمم ۺےہ؟وت ۺوضحر ۺارکؾۺےن س‬
‫ۺدحی ۺابمرہک ۺںیم ۺاؿ ۺدوونں ۺیک ۺوتہجں ۺاک ۺنیعت ۺق ا‬
‫ت‬
‫ۺلاۺاسۺ‬ ‫فّبنۺ ینعۺومزےۺانہپۺوہاۺوہۺاسۺاکۺوہفیظۺحسمۺرکناۺےہۺاورۺوجۺج صۺومزےۺوریغہۺہنۺانہپۺوہاۺوہۺاسۺاکۺوہفیظۺریپوںۺاک ا‬
‫ۺدوھنۺےہۺ‪ ٰ ،‬د‬
‫ۺاالتخػۺقراۺءتۺےکۺلرہعیۺدوۺفلتخمۺاحوتلںۺےسۺ قلعۺر ےنھۺواےلۺمکحۺیکۺواضحۺرکدیۺیئگ۔‬ ‫رطح س‬

‫‪63‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫آوھٹںیۺتمکح‪:‬ۺوثابۺیکۺرثکت‬
‫رضحتۺ دباﷲگ ۺوعسمدؓۺےسۺرمویۺےہۺہکۺاوہنںۺےنۺقرامنا‪:‬‬
‫قال سعول اﷲ هي قشٲ حشفا هي کتاب اﷲ فلہ تہ حغٌۃ والحغٌۃ تؼشش ٲهثالہا ال ٲقول الن حشف‬
‫ولکي ٲلف حشف والم حشف وهین حشف۔‪۲۳‬‬ ‫ٰ‬
‫ۺہۺرحػۺےکۺدبےلۺایۺیکینۺےلمۺیگۺاورۺایۺیکینۺاکۺاخرۺدسۺ‬
‫رامنۺوجۺج صۺاتکبۺاﷲ ںیمۺےسۺایۺرحػۺڑپ ےۺاسۺوک ر‬
‫’’وضحرۺارکؾۺےنۺق ا‬
‫ۺںیہناتہکۺہک(ا ٓل ٓن)ایۺرحػۺےہۺ‪،‬ۺہکلبۺافلۺایۺرحػۺ‪،‬ۺالؾۺایۺرحػۺاورۺمیمۺایۺرحػۺےہ۔‘‘‬
‫رانےہۺ‪،‬ۺںیمۺہی ۺ‬
‫ویکینںۺےکۺن رۺ‬
‫ۺرحػ ۺمق ّطعاات ۺںیہ ۺ انۺوسرءہۺلیفۺاک ۺرشوع ۺرماد ۺےہ ۺا ر س‬
‫ۺرحوػ ۺمق ّطعاات ۺرمادۺںیہ ۺوتۺ‬ ‫اسۺںیمۺاالتخػ ۺےہۺہک(الن)ےس ۺرماد س‬
‫اظبہۺبلطمۺہیۺےہۺہکۺاابتعرۺےھکلۺوہےئۺرحوػۺاکۺوہاگۺاورۺوچہکنۺےنھکلۺںیمۺہیۺنیتۺیہۺرحوػۺےھکلۺاجےتۺںیہۺاسۺےئلۺسیتۺایکینںۺےلمۺیگۺ‬
‫ر‬
‫سےسۺرمادۺوسرۺۃلیفۺاکۺآاغزۺےہۺوتۺرھپۺوسرءہۺرقبہۺےکۺرشوعۺںیمۺوج(ا ٓل ٓن)ےہۺوہۺونۺرحوػۺوہےگنۺاسۺےئلۺاسۺاکۺاخرۺونےۺایکینںۺ‬
‫اورۺا رۺا ۺ‬
‫وہیگن۔ضعبۺدہعفۺایۺقراۺءتۺںیمۺ ہملۺےکۺرحوػۺیکۺدعتادۺ مۺوہ یۺےہۺاورۺدورسیۺقراۺءتۺںیمۺرحوػۺیکۺدعتادۺزنادہۺوہ یۺےہ‪،‬ۺےسیجۺ ہملۺ‬
‫ں‬
‫قرآین(ػلیھن)ڑپےنھۺےسۺاچپسۺایکینںۺیتلمۺںیہ‪،‬ۺاورۺا رۺاسۺوکۺہلصۺےکۺاسھتۺڑپناۺاجےئ(ػلیھووا)وتۺاسۺوصرتۺںیمۺاسھٹۺایکین ۺ‬
‫ۺوہنۺےہ۔‬
‫ںیلمیگ‪،‬ۺاسۺرطحۺڑپےنھۺواولںۺےکۺوثابۺںیمۺااضہف ا‬
‫ۺ‬
‫انۺقرآؿ‬ ‫ونںیۺتمکح‪ّ :‬‬
‫ۺح س‬
‫روؽۺقرآؿۺےسۺرکیلۺایقمۺیۺآےنۺواےلۺاناونںۺاور ّ ا‬
‫ۺجتۺوکۺاورۺاخصۺرورۺرپۺاؿۺالہسۺرعبۺوکۺوجۺہیۺایخؽۺ‬ ‫ناریۺاعتیلٰۺےنۺن س‬
‫ۺانبنۺوہاۺالکؾۺےہۺ۔ۺاؿۺامتؾۺارتعااضت ۺوکۺناریۺ‬ ‫ۺجا ۺیکۺرطػ ۺےسۺنازؽۺرکدہۺںیہنۺےہۺہکلبۺہیۺدمحم ۺاکۺاینپۺرطػۺےس ا‬ ‫رےتھکۺےھتۺہکۺہیۺقرآؿ د‬
‫ث‬
‫ۺدن‪،‬ۺانچہچنۺارشادسۺناریۺاعتیلٰۺےہ‪:‬‬
‫رامن‪،‬ۺرھپۺاؿۺوکۺچ ا‬ ‫اعتیلٰۺےنۺقرآؿۺمیکحۺںیمۺایبؿۺق اۺ‬
‫وها کٌت تتلوا هي قثلہ هي ک ٰتة وال تخطہ تیویٌک ار الستاب الوثطلوى۔‬
‫’’اور ۺمت ۺاس ۺےس ۺےلہپ ۺہن ۺوکیئ ۺاتکب ۺڑپےتھ ۺےھت ۺاور ۺہن ۺوکیئ ۺاتکب ۺاےنپ ۺاہھت ۺےس ۺےتھکل ۺےھت‪ ،‬ۺا ر ۺااسی ۺوہنا ۺوت اۺنلط ۺواےل ۺنیم ۺخیم ۺاکنؽ ۺنکسۺ‬
‫ےھت۔‘‘‪۲۴‬‬
‫اس س‬
‫ۺآی ۺابمرہک ۺںیم ۺاﷲلجّ ۺالجہل ۺےن ۺوضحر ۺارکؾۺےک ۺایم ۺوہےن ۺیک ۺتمکح ۺہی ۺایبؿ ۺقرامیئ ۺہک ۺا ر ۺآپ ۺڑپ ے ۺےھکل ۺوہےتۺ‬
‫ۺاجن ۺہک ۺآپ ۺےن ۺںیہک ۺےس ۺڑپ ۺڑپنا ۺرک ۺہی ۺاضمنیم ۺااھٹک ۺرک ۺےئلںیہ ۺ‪ ،‬ۺنکیل ۺاخمنیفلۺہشیمہ ۺآپ ۺیکۺ‬
‫وتآپ ۺےک ۺاخمنیفل ۺوک ۺہی ۺےنہک ۺاک ۺومہعق ۺلم ا‬
‫انکۺںیمۺیہۺرےہۺاورۺارتعاضۺاکۺومہعقۺڈوھیدےتۺیہۺرےہۺ‪،‬ۺنارآخرۺاںیہنۺارتعاضۺاکۺومہعقۺاہھتۺآایگ۔‬
‫ۺرکناھتۺاورۺ‬
‫پ یھبۺاھبکرۺاسۺےک اۺنسۺرشتفیۺےلۺاجناۺرکےتۺےھتۺ‪،‬ۺوہۺآپۺیک اۺنںیتۺدؽۺاگلرکۺانس اۺ‬
‫ہکمۺرکمہمۺںیمۺایۺولاہرۺاھتۺ‪،‬ۺآ ۺ‬
‫ۺاھکسنۺےہۺ۔ۺناریۺ‬
‫ۺرکدنۺہکۺہیۺولاہرۺآپ وکۺقرآؿ ا‬
‫یئناتۺیۺانسۺدناۺرکناۺاھتۺاسۺوکۺاینبدۺانبۺرکۺاخمنیفلۺےنۺہیۺانہکۺرشوع ا‬
‫وہۺ یھبۺ یھبۺالیجنۺیکۺوک ۺ‬

‫‪64‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬
‫ث‬
‫اعت ۺیلٰےنۺوسرۺۃلحنۺںیمۺاسۺارتعاضۺوکۺایبؿۺقرامرکۺاسۺاکۺوجابۺیۺرمتمحۺقرامنا‪،‬ۺانچہچنۺارشادسۺناریۺاعتیلٰۺےہۺ‪:‬‬
‫ولقذ ًؼلن اًہن یقولوى اًوا یؼلوہ تشش لغاى الزی یلحذوى الیہ اػجوی وہزا لغاى ػشتی هثیي ۔‬
‫ت‬
‫احالہکنک ۺج صۺاکۺ‬
‫ۺ‬ ‫گ مھاارےۺنارےۺيمۺہیۺےتہکۺںیہۺہکۺاؿۺوکۺوتۺایۺاناؿۺاھکسنا ا‬
‫ۺڑپنانۺےہ‬ ‫ےہہکۺہیۺول ۺ‬
‫’’اور اےۺربمغیپںیمہۺولعمؾۺ ۺ‬
‫ۺزنؿۺےہ۔‘‘‪۲۵‬‬
‫ؿاصػۺرعیب ا‬
‫ۺہیقرآؿۺیکۺزنا ۺ‬
‫ںیہاسۺیکۺزناؿۺیمجعۺےہۺ‪،‬ۺاور ۺ‬
‫ہیۺوحاہلۺدےۺرےہۺ ۺ‬
‫ۺزنؿ ۺےک ۺاس ۺحیصف ۺوغیلبۺالکؾ ۺاکۺ‬ ‫اس س‬
‫ۺآی ۺرکہمی ۺےن ۺاؿ ۺےک ۺارتعاض ۺیک ۺیعلق ۺوھکؽ ۺدی ۺہک ۺولاہر ۺوت ۺیمجع ۺےہ ۺوہ ۺسک ۺرطح ۺرعیب ا‬
‫وہنۺاچےیہۺاھتۺہکلب ۺدورسیۺزناؿۺںیمۺ‬
‫ۺزنؿۺںیمۺنازؽۺیہۺںیہنۺ ا‬
‫فنصمۺوہاتکسۺےہ۔رھپۺضعبۺاخمنیفلۺےنۺہیۺارتعاضۺایکۺہکۺقرآؿۺوکۺرعیب ا‬
‫ۺآاجنۺہکۺانیقیۺہیۺالکؾۺاﷲاکۺےہ‪،‬ۺویکہکنۺآپۺرعیبۺےکۺ‬
‫ۺوہنۺوتۺںیمہۺنیقی ا‬
‫ۺزنؿۺںیمۺنازؽ ا‬
‫ۺوہنۺاچےہےۺاھتۺ‪،‬ۺویکہکنۺا رۺقرآؿۺدورسی ا‬
‫نازؽ ا‬
‫ۺزنؿۺاجےتنۺںیہن ۺںیہ۔احالہکنۺہیۺارتعاضۺرسےۺےسۺیہ ۺدوہیدہۺےہۺویکہکنۺا رۺقرآؿۺریغرعیب ۺںیمۺنازؽۺوہناۺوتۺمیہفتۺ‬
‫العوہۺوکیئۺدورسی ا‬
‫ںیہوہۺیۺ‬
‫ۺلاتۺادقسۺرپۺقرآؿۺنازؽۺوہاۺوہۺیۺرعیبۺاورۺوجۺقرآؿۺےکۺاونیلۺاخمبطۺ ۺ‬ ‫ۺوہنۺویکہکنۺک س‬
‫اورۺاغیپؾۺراسینۺاکۺاکؾۺسکۺرطحۺنکمم ا‬
‫ث‬
‫رامنۺاورۺارتعاضۺاکۺوجابۺیۺانعیۺقرامنا ۺۺ‪،‬انچہچنۺارشا سدۺناریۺاعتیلٰۺےہ‪:‬‬
‫اریاعتیلٰۺےنۺاؿۺےکۺاسۺارتعاضۺوکۺایبؿۺق ا‬
‫رعیبۺ‪،‬ۺنکیلۺن ۺ‬
‫صلت ٰا ٰیتہءاػجوی وػشتی۔‬ ‫قشاًا اػجویا لقالوا لوال ف ّ‬ ‫جؼلٌہ ٰ‬
‫ٰ‬ ‫ولو‬
‫’’اورۺا رۺمہۺاس قرآؿۺوکۺیمجعۺانبےتۺوت ۺہیۺولگۺےتہکۺہکۺاسۺیک ۺآںیتیۺوھکؽۺوھکؽۺرکۺویکںۺںیہنۺایبؿۺیکۺںیئگۺ؟ۺہیۺایک اۺنتۺےہۺہکۺقرآؿۺ‬
‫یمجعۺےہۺاورۺربمغیپۺرعیب؟‘‘‪۲۶‬‬
‫ۺےئل‬
‫رھپۺاؿۺاخمنیفلۺاورۺناعدننیۺےسۺھچکۺگ ۺہنۺڑپاۺوتۺہیۺےنہکۺےگلۺہکۺہیۺقرآؿۺوتۺنراۺبیجعۺےہۺاورۺاسۺےکۺااکحامتۺیۺہارے ۺ‬
‫یئدورساۺقرآؿۺرکیلۺآںیئ اۺۺنرھپۺاسۺقرآؿۺوکۺدبؽۺدںیۺ۔ۺناریۺاعتیلٰۺےن‬
‫ںےنۺآپ ےسۺاس اۺنتۺاکۺباطہبلۺایکۺہک اۺۺنوتۺآپۺوک ۺ‬
‫ںیہوتۺاوہن ۺ‬
‫لکشم ۺ‬
‫ۺ‬
‫اؿۺےکۺاسۺااقمحہنۺباطہبلۺوکۺھچکۺاسۺرطحۺایبؿۺقرامنا‪:‬‬
‫تقشاى غیش ہزا او تذّلہ قل ها یکوى لی‬ ‫تیٌت قال الزیي ال یشجوى لقا ٓء ًا اءت ٰ‬ ‫وارا تتلی ػلیہن ٰایاتٌا ٰ‬
‫اى اتذّلہ هي تلقا ٓ ·ًفغی اى ٲتثغ اال ها یوحٰ ٓ ی لی ًی ٲخاف ى ػصیت ستی ػزاب یوم ػظین قل لو‬
‫ادسکن تہ فقذ لثثت فیکن ػوشا ً هي قثلہ ٲفال تؼقلوى۔‬ ‫شا ٓء اﷲ ها تلوتہ ػلیکن وال ٰ‬
‫’’اورۺوہ ۺولگ ۺوجآخرت ۺںیم ۺمہ ۺےس ۺآےنلمۺیک ۺوتعق ۺںیہن ۺرےتھک ۺ‪،‬ۺح ۺاؿ ۺےکۺاسےنم ۺہاری ۺآںیتیۺڑپیھ ۺاج ی ۺںیہۺہکبجۺوہ اۺنلکل ۺواحضۺوہ یۺ‬
‫ۺآؤنۺاسۺںیمۺدبتیلیۺرکو۔اےۺربمغیپ!اؿۺےسۺہہکۺدوۺہکۺ ےھجۺہیۺقحۺںیہنۺاتچنہپۺہکۺںیمۺ‬
‫ںیہۺ‪،‬ۺوتۺوہۺہیۺےتہکۺںیہۺہکۺہیۺںیہنۺ‪،‬ۺوکیئۺاورۺقرآؿۺرکیل ا‬
‫ۺا ر‬
‫اسۺںیمۺاینپۺرطػۺےسۺوکیئۺدبتیلیۺرکوۺ۔ۺںیمۺوتۺیسکۺاورۺزیچۺیکۺںیہنۺرصػۺاسۺویحۺیکۺریپویۺرکناۺوہںۺوجۺھجمۺرپۺنازؽۺیکۺاج یۺےہۺ۔ ۺ‬
‫ یھب ۺںیم ۺاےنپ ۺرب ۺیک ۺناقرامین ۺرکۺوھٹیبں ۺوت ۺ ےھج ۺای ۺزنردب ۺدؿۺےک ۺذعابۺاک ۺوخػ ۺےہ۔ہہک ۺدوۺہک ۺا ر ۺاﷲ اچاتہ ۺوت ۺںیم ۺاس ۺقرآؿ ۺوکۺ‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫ۺای رمۺ مھاارےۺدرایمؿۺرسبۺرکاکچۺوہںۺ‪،‬ۺایکۺ‬ ‫ۺآخۺاسۺےسۺےلہپۺیۺوتۺںیم ۺ‬ ‫مھاارےۺاسےنمۺہنۺڑپاتھۺاورۺہنۺاﷲںیھمتۺاسۺےسۺوافق اۺ‬
‫ۺرکان‪ ،‬ر‬
‫رھپیۺمتۺلقعۺےسۺاکؾۺںیہنۺےتی؟‘‘‪۲۷‬‬
‫ۺ‬

‫‪65‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫ۺدنۺہکۺمتۺوجۺہیۺےتہکۺوہۺہکۺہیۺیسکۺاناؿۺاکۺالکؾۺ‬
‫ۺن ےۺوتۺناریۺاعتیلٰۺےنۺاؿۺوکۺچ ا‬ ‫رھپۺاؿۺرشمنیکۺےکۺارتعااضتۺحۺدحۺےس ر‬
‫ث‬
‫ۺارشدۺقرامنا‪:‬‬
‫ۺلداۺمتۺیۺاسۺکاسیۺالکؾۺانبرکۺالؤ۔ناریۺاعتیلٰۺےن ا‬ ‫ےہۺوتۺمتۺیۺایۺاناؿۺوہ ٰ‬
‫مفتریت وادعوا من استطعتم من دون اﷲ ان کنتم‬ ‫ٰ‬ ‫مثلہ‬
‫افترہ قل فٲتوا بعشر سور ٰ‬ ‫ٲم یقولون ٰ‬
‫صٰ دقین فالّم یستجیبوا لکم فاعلموا انما ٲنزل بعلم اﷲ۔‬
‫’’الھبۺایکۺہیۺولگۺویںۺےتہکۺہکۺہیۺویحۺاسۺربمغیپےنۺاینپۺرطػۺےسۺڑھگیلۺےہۺ؟اےۺربمغیپ!ۺاؿۺےسہہکۺدوۺہکۺرھپۺوتۺمتۺیۺاسۺیسیجۺڑھگیۺ‬
‫ت‬
‫وہیئ ۺدس ۺوسرںیتۺانب ۺالؤ ۺاوراس ۺاکؾ ۺںیم ۺدمد ۺےک ۺےئلاﷲےک ۺوسا ۺک ۺیسک ۺوکۺس ا ۺب و ۺس اول‪ ،‬ۺا رۺمت ۺے ۺوہ‪ ،‬ۺاس ۺےک ۺدعب ۺا ر ۺہی ۺ مھااری ۺناتۺ‬
‫وبقؽۺہنۺرکںیۺوت اےۺولوگ نیقیۺرک ۺولہکۺہیۺویحۺرصػۺاﷲےکۺملعۺےسۺانریۺےہ۔‘‘‪۲۸‬‬
‫ناریۺاعتیلٰۺےنۺہیۺچۺاخصۺرورۺرپۺامتؾۺالہسۺرعبۺوکۺدناۺاورۺوچہکنۺقرآؿۺاکۺنروؽۺاستۺرحوفںۺرپۺوہاۺےہۺ‪،‬ۺاسۺےئلۺرعبۺںیمۺ‬
‫ث‬
‫وبیلۺاجےنۺوایلۺامتؾۺںیتغلۺاسۺچۺںیمۺشالمۺوہںیئگۺ‪ ٰ ،‬د‬
‫ۺلاۺاؿۺےسۺباطہبلۺوہاۺہکۺیسکۺیۺتغلۺںیمۺمتۺاسۺیسیجۺدسۺوسرںیتۺانبرکۺالؤ‪،‬ۺا رۺ‬
‫ت‬
‫مھاارے ۺزمع ۺےک ۺباط قۺہی ۺالکؾ ۺیسک ا‬
‫ۺانؿۺاک ۺالکؾ ۺےہ‪،‬ۺنکیلۺاؿۺےس ۺدس ۺوسرںیت ۺوتۺایک ۺای ۺوسرت ۺی ۺیسکۺیۺتغلۺںیم ۺہنۺگ ۺیکس‪،‬ۺ‬
‫ناری ۺاعتیلٰ ۺےن ۺاؿ ۺاک ۺہی ۺزجع ۺدےتھکی ۺوہےئ ۺباطہبل ۺںیم ۺفیفخت ۺقرامیئ ۺاور ۺقرآؿ ۺیک ۺای ۺوسرت ۺیسیج ۺوسرت ۺانبرک ۺالےن ۺاک ۺباطہبل ۺایک‪ ،‬ۺانچہچنۺ‬
‫ث‬
‫ارشدسۺناریۺاعتیلٰۺوہا‪:‬‬‫ا‬
‫ػلی ػثذًا فٲتوا تغوسج هي هثلہ وادػوا شھذآء کن هي دوى اﷲ اى‬ ‫ًضلٌا ٰ‬ ‫واى کٌتن فی سیة هوا ّ‬
‫للکفشیي۔‬‫کٌتن صٰ ذقیي فاى لن تفؼلوا ولي تفؼلوا فاتقوالٌاس التی وقودہا الٌاط والحجاسج ٲػذّت ٰ‬
‫’’اورۺا رۺمتۺاسۺقرآؿۺےکۺنارےۺںیمۺلرایۺکشۺںیمۺوہۺوجۺمہۺےنۺاےنپۺدنبےدمحمرپۺاناراۺےہۺ‪،‬ۺوتۺاسۺیسیجۺوکیئۺایۺوسرتۺیہۺانبۺالؤ‪،‬ۺ‬
‫اورۺا رۺےۺوہۺوتۺاﷲ ےکۺوساۺاےنپۺامتؾۺدمداگروںۺوکۺس اولۺرھپۺیۺا رۺمتۺہیۺاکؾۺہنۺرکب وۺاورۺانیقیًۺ یھبۺںیہنۺرکب وےۺ‪،‬ۺوتۺڈروۺاسۺآگۺےسۺ‬
‫ۺانؿۺاورۺرھتپۺوہےگنۺ‪،‬ۺوہۺاکقروںۺےکۺےئلۺایترۺیکۺیئگۺےہ۔‘‘‪۲۹‬‬
‫ک ۺاکۺادنینھ ا‬
‫اسۺچۺےکۺدعبۺیۺاؿۺےسۺایۺوسرتۺیۺیسکۺیۺتغلۺںیمۺہنۺگ ۺیکسۺاورۺاؿۺاکۺزجعۺناظ ہیل ر‬
‫ۺرہہۺوہایگۺوترھپۺاہللۺاعتیلٰۺےنۺ‬
‫ۺانؿۺاورۺامتؾ ّ ا‬
‫ۺجتۺ‬ ‫ۺجتۺےسۺایکۺہکۺا رۺادتباےئۺآزفشنیۺےسۺرکیلۺایقمۺیۺآےنۺواےلۺامتؾ ا‬ ‫ایۺداؾۺاطخبۺامتؾۺاناونںۺاورۺامتؾ ّ ا‬
‫ث‬
‫ۺںیہننکس‪،‬ۺارشا سد ّ ا‬
‫ۺرنینۺےہ‪:‬‬ ‫ۺآییۺانب ۺ‬
‫یۺعمجۺوہاجںیئۺاورۺوہۺایۺدورسےۺیکۺدمدۺیۺرکںیۺوتۺوہۺاسۺالکؾۺےکۺکاسیۺالکؾۺوتۺ اجۺای ۺ‬
‫القشاى الیٲتوى توثلہ ولو کاى تؼعہن‬ ‫ٰ‬ ‫ػلی ٲى یٲتوا توثل ٰہزا‬ ‫ٰٓ‬ ‫قل لءى اجتوؼت االًظ والجي‬
‫لثؼط ظہیشا۔‬
‫ۺجتۺاسۺاکؾۺرپۺاےھٹکۺیۺوہاجںیئۺہکۺاسۺقرآؿۺکاسیۺالکؾۺانبۺرکۺےلۺآںیئۺ‪،‬ۺیۺیۺوہۺاسۺکاسیۺںیہنۺالۺےکسۺ‬ ‫ۺانؿۺاور ّ ا‬
‫’’ہہکۺدوۺہکۺا رۺامتؾ ا‬
‫ے‪،‬ۺاچےہۺوہۺایۺدورسےۺیکۺینتکۺدمدۺرکںیل۔‘‘‪۳۱‬‬
‫ث‬
‫ۺہۺدورۺںیمۺناعدننیسۺاالسؾۺاورۺنمرنیۺسۺقرآؿۺیکۺہیۺ‬
‫لداۺنارخیۺاس اۺنتۺیکۺشادہۺےہۺہکۺنروؽۺسۺقرآؿۺےسۺرکیلۺوموجدہۺزامےنۺی ر‬
‫ٰ‬
‫وکشش ۺریہ ۺےہۺہک ۺیسک ۺہن ۺیسک ۺرطح ۺاالسؾۺیک ۺامعرت ۺوک ۺدہنمؾ ۺرکدںی ۺاور ۺوچہکن ۺاالسؾ ۺیک ۺااسس ۺقرآؿ ۺمیکح ۺےہ ۺ‪ ،‬ۺاس ۺےئل ۺاںیھن ۺبۺ‬

‫‪66‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫ۺنۺالصںیتیحۺاورۺوتاناایئںۺقرآؿۺمیکحۺوکۺریغۺربتعمۺقرارۺدےنیۺںیمۺرصػۺ‬
‫ےسۺزنادہۺخرۺقرآؿۺرکمۺےسۺیہۺےہۺ‪،‬ۺایسۺےئلۺاوہنںۺےنۺاینپۺامتؾ ر‬
‫ںیک۔نمۺہلمجۺاؿۺارتعااضتۺںیمۺےسۺایۺارتعاضۺہیۺیۺایکۺہکۺاوہنںۺےن ۺقراءۺ س‬
‫اتۺقرآہینۺوکۺنمۺڑھگتۺقرارۺدناۺاور ۺہیۺاہکۺہکۺقراءۺاتۺ‬
‫ۺواےلقراۺءیکۺااجیدۺےہ۔‬
‫ّ‬ ‫دعبۺںیمۺآےن‬
‫اسۺارتعاضۺاکۺایۺوجابۺہیۺیۺےہۺہکۺقرآؿۺرکمۺاکۺچۺایقمۺیۺآےنۺواےلۺامتؾۺاناونںۺوکۺہیۺےہۺہکۺوہۺاسۺیسیجۺایۺ‬
‫وھچیٹۺےسۺوھچیٹۺوسرتۺانبرکۺشیپۺرکںیۺکاسیہکۺاملبقۺںیمۺذگرا‪،‬ۺاورۺوچہکنۺقرآؿۺاکۺنروؽۺاستۺرحوػۺرپۺوہاۺےہۺایسۺےئلۺہیۺچۺاورۺداؾۺ‬
‫ث‬
‫ۺوہن ۺنای ۺےہ ۺ‪ ،‬ۺاس ۺےک ۺباط ق ۺیہ ۺمت ۺوکیئ ۺای ۺوسرت ۺانبرک ۺشیپ ۺرکو۔ ۺہکبجۺ‬
‫وہےا ۺہک ۺیسک ۺی ۺتغل ۺاور ۺیسک ۺی ۺرحػ ۺک ۺاک ۺقرآؿ ا‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫مھاارےۺزمعۺےکۺباط قۺقراءۺاتۺا ر ّۺقراءۺیکۺااجیدۺےہۺوتۺوہۺیۺوتۺ مھااریۺرطحۺےکۺاناؿۺےھتۺ‪،‬ۺحۺوہۺقراءۺاتۺااجیدۺرکنکسۺےھتۺوتۺرھپۺ‬
‫ۺرہہۺےہۺوتۺولعمؾۺوہاۺقراءۺاتۺیۺزنمّؽۺنمۺاﷲںیہۺاورۺیسکۺیکۺ‬
‫متۺویکںۺںیہنۺیسکۺیۺتغلۺںیمۺاسۺکاسیۺالکؾۺشیپۺرکنکسۺ‪،‬ۺحۺاؿۺاکۺزجع ر‬
‫ااجیدۺںیہن ںیہ۔اورۺاس اۺنتۺےسۺقرآؿۺاورۺقراۺءاتۺیک ّ‬
‫ۺحانۺوخبۺواحضۺاورۺمکحتسمۺوہیئگ۔‬
‫دوسںیۺتمکح‪:‬ۺاقرقرآؿۺوناقلبنۺقراۺءتۺےکۺرمہبتۺاکۺااہظر‬
‫وضحر ۺارکؾۺےن ۺاےنپ ۺوقؽ ۺاور ۺلعف ۺےس ۺقرآؿ ۺےنھکیس ۺواےل ۺ‪ ،‬ۺقرآؿ ۺڑپےنھ ۺواےل ۺ‪ ،‬ۺقرآؿ ۺوک ۺآے ۺالیھپےن ۺواولں ۺیک ۺفصیلب ۺوکۺ‬
‫ۺاجنۺیہۺنکممۺےہۺایسۺےئلۺاسۺزرمہۺںیمۺناقلب سنۺقراءۺتۺدبرہجۺ‬ ‫رامنۺاورۺوچہکنۺقرآؿۺوکۺاستۺرحوفںۺںیمۺےسۺیسکۺایۺرحػۺرپۺڑپنا ا‬ ‫ایبؿۺق ا‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫ۺارشدۺےہ‪:‬‬
‫اویلٰۺشالمۺںیہ‪،‬ۺوضحرۺارکؾﷺاک ا‬
‫القشاى وػلوہ۔‪۳۱‬‬ ‫ٰ‬ ‫تؼالی ػٌہ قال قال سعول اﷲ خیشکن هي تؼلن‬ ‫ٰ‬ ‫ػي ػثواى سظی اﷲ‬
‫ث‬
‫ۺارشدۺوقنمؽۺےہۺہکۺمتۺںیمۺبۺےسۺرتہبۺوہۺج صۺےہۺوج رۺقآؿۺوکۺےھکیسۺاورۺاھکسےئ۔‘‘‬ ‫تامثعؿۺؓےسۺوضحرۺارکؾۺاکۺہی ا‬ ‫’’رضح ۺ‬
‫القشاى ػي رکشی‬ ‫ٰ‬ ‫وتؼالی هي شغلہ‬ ‫ٰ‬ ‫ػي اتی عؼیذؓ قال قال سعول اﷲیقول الشب تثاسک‬
‫ػلی‬
‫ػلی عاءسالکالم کفعل اﷲ ٰ‬ ‫وهظءلتی ٲػطیتہ افعل ها ٲػطی الغاءلیي وفعل کالم اﷲ ٰ‬
‫خلقہ۔‪۳۲‬‬
‫ث‬
‫ۺارشدۺوقنمؽۺےہۺہکۺقحۺاحبسہنۺواعتیلٰۺاکۺہیۺقرامؿۺےہۺہکۺک ۺج صۺوکۺقرآؿۺرشفیۺیکۺوغشمیلۺ‬ ‫’’رضحتۺاوبۺدیعسۺجدریؓۺےسۺوضحرۺارکؾ اک ا‬
‫ث‬
‫یکۺوہجۺےسۺلرکۺرکےنۺاورۺدداںیئۺام ےنگۺیک رۺق تۺںیہنۺیتلمۺںیمۺاسۺوکۺبۺدداںیئۺام ےنگۺواولںۺےسۺزنادہۺاطعۺءرکناۺوہںۺاورۺاﷲاعتیلٰۺشاہن‬
‫ث‬
‫ےکۺالکؾۺوکۺبۺالکومںۺرپۺایسیۺفصیلبۺےہۺیسیجۺہکۺوخدۺقحۺاعتیلٰۺشاہنۺوکۺامتؾۺولخمؼۺرپ۔‘‘‬
‫القشاى قشٲ واستق وستّل کوا کٌت تشتل‬ ‫ٰ‬ ‫ػوشو قال قال سعول اﷲ یقال لصاحة‬ ‫ؓ‬ ‫ػي ػثذاﷲ تي‬
‫فی الذًیا فاى هٌضلک ػٌذ ٰاخش ٰا یۃ تقشٲہا۔‪۳۳‬‬
‫ث‬
‫رامن ۺہک ۺوضحر ۺارکؾ اک ۺارشاد ۺےہایقم ۺےک ۺدؿ ۺاصح ۺقرآؿ ۺےس ۺاہک ۺاجےئ ۺاگۺ‬ ‫’’رضحت ۺ دباﷲگ ۺ رموؓ ۺےس ۺوقنمؽ ۺےہ ۺاوہنں ۺےن ۺق ا‬
‫سب‬
‫ۺخاتھۺاجۺ‪،‬ۺاورۺرہھٹۺرہھٹۺرکۺڑپ ۺکاسیہکۺوتۺداینۺںیمۺاانیمطؿۺاورۺآراؾۺےسۺالتوتۺرکناۺاھت‪،‬ۺ ۺ‬
‫قرآؿۺرشفیۺڑپاتھۺاجۺاورۺجۺےکۺدروجںۺرپ ر‬

‫‪67‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫ۺآخیۺآیۺڑپےتھۺوہےئ ےچنہپ۔‘‘‬‫ریتاۺراقؾۺواہںۺےہۺاہجںۺوت ر‬
‫القشاى فاعتظھشٍ فاحل حاللہ وحشم حشاهہ ادخلہ اﷲ الجٌۃ‬ ‫ٰ‬ ‫ػلی قال قال سعول اﷲ هي قشٲ‬ ‫ػي ؓ‬
‫وشفؼہ فی ػششج هي اہل تیتہ کلھن قذ وجثت لہ الٌاس۔‪۳۴‬‬
‫ث‬
‫ۺارشدۺےہۺہکۺک ۺج صۺےنۺقرآؿۺڑپناۺ‪،‬ۺرھپۺاسۺوکۺظفحۺنادۺایکۺاورۺاسۺ‬
‫رامنۺہکۺوضحرۺارکؾ اک ا‬
‫’’رضحتۺیلعؓۺےسۺوقنمؽۺےہۺہکۺاوہنںۺےنۺق ا‬
‫ث‬
‫ۺاجنۺاورۺرحاؾۺوکۺرحاؾۺ‪،‬ۺقحۺاعتیلٰۺشاہنۺاسۺوکۺجۺںیمۺدالخۺرکےگنی‪،‬ۺاورۺاسۺےکۺرھگاےنۺںیمۺےسۺدسۺاےسیۺولوگںۺےسۺ‬
‫ےکۺالحؽۺوکۺالحؽ ا‬
‫قلعتموہ یمۺوہےنۺاکۺمکحۺوہاکچۺوہاگ۔‘‘‬
‫قلعتمۺاسۺیکۺافشعۺوبقؽۺقرامےگنیئۺنجۺےکۺ ۺ‬
‫الخہص‬
‫آ ۺمہۺک ۺدورۺےسۺزگررےہۺںیہۺ‪،‬ۺاسۺںیمۺاملسمونںۺےکۺومجمیعۺزواؽۺےکۺاابسوبںۺںیمۺےسۺایۺنراۺبۺقرآؿۺرکمۺےسۺ‬
‫ۺناۺہقبطۺقرآؿۺرکم ۺیکۺکیھٹۺرطحۺالتوتۺرکےنۺرپۺاقدرںیہنۺ‪،‬ۺقرآؿۺرکمۺےکۺ‬
‫ےبۺوتیہجۺاورۺاانغتسءۺےہۺ‪،‬ۺاملسمونںۺںیمۺےسۺایۺتہب ر‬
‫ۺنسکعۺنجۺاخدناونںۺاورۺنجۺرھگاونںۺںیمۺقرآؿۺرکمۺیکۺالتوتۺیۺوہ یۺےہۺ‬
‫نعمۺاورۺوتمکحںۺوکۺاجاننۺوتۺدوریکۺناتۺےہۺ۔نکیلۺاسۺےک ر‬
‫ۺلا ۺا ر ۺمہۺ‬
‫ۺوآخت ۺدوونں ۺاابتعر ۺےس ۺوخاحشؽ ۺاخدناؿ ۺوہاجےت ۺںیہ۔ ٰ د‬
‫اور ۺقرآؿ ۺرکم ۺوک ۺےنھجمس ۺیک ۺوجتسج ۺی ۺوہ ی ۺےہ ۺوت ۺاےسی ۺاخدناؿ ۺداین ر‬
‫ۺن یقۺرکناۺاچےتہ ۺںیہ ۺوت ۺںیمہ ۺاےنپ ّ‬
‫ۺرویں ۺںیم ۺدبتیلی ۺالےن ۺیک ۺرضورت ۺےہ‪ ،‬ۺںیمہ ۺقرآؿ ۺاور ۺالہۺس ۺقرآؿ ۺیکۺ‬ ‫ۺآخت ۺداین ۺںیم ۺی ر‬
‫آخرت ۺوت ر‬
‫ۺوہن ۺاجےئ ۺاگ ۺ‪ ،‬ۺوےسی ۺوےسی ۺقرآؿ ۺرکم ۺیک ۺجدم ۺلکشمۺ‬
‫تبحم ۺ ادا ۺرکےن ۺیک ۺرضورت ۺےہ۔زینےسیج ۺےسیج ۺزامےن ۺںیم ۺدہعۺس ۺوبنیۺےس ۺدعب ا‬
‫ۺےئلایترۺ‬
‫ںیہہکۺا ّوؽۺوتۺولگۺقرآؿۺرکمۺوکۺےنھکیسۺاورۺےنھجمسۺےک ۺ‬
‫ےئیگۺ‪،‬ۺاورۺہیۺناتۺہارےۺناعرشےۺںیمۺنالکلۺایعںۺےہۺ‪،‬مہۺدےتھکیۺ ۺ‬
‫وہ یۺاج ۺ‬
‫ںیہنۺوہےتۺاورۺا رۺھچکۺولگۺایترۺی ۺوہاجںیئۺاورۺوہۺھچکۺہنۺھچکۺ ھکیۺیۺںیل ۺوتۺوہۺولگۺقرآؿۺرکمۺیکۺجدمۺےکۺےئلۺاےنپۺآپۺوکۺشیپۺ‬
‫ںیہنۺرکےتۺ‪،‬ۺویکہکنۺاےسیۺولوگںۺوکۺوجۺدؿۺراتۺقرآؿۺرکمۺیکۺجدمۺںیمۺرصموػۺںیہۺ‪،‬ۺہاراۺناعرشہۺاںیہنۺرسیتےۺدرہجۺاکۺرہشیۺاتھجمسۺ‬
‫ۺےہ۔لا ۺناعرشے ۺںیم ۺاس ۺوعشر ۺوک ۺدیبار ۺرکےن ۺیکۺ‬
‫ٰد‬ ‫ۺنے ۺرطخے ۺیک ۺنات‬
‫ۺرکن ۺےہ ۺاور ۺہی ر‬
‫ےہ ۺاور ۺاس ۺےک ۺاسھت ۺن ارنؤ ۺی ۺواسی ۺیہ ا‬
‫رضورتۺےہۺہکۺوہۺاحنیلمۺسۺقرآؿۺوکۺاؿۺاکۺاجنرۺراقؾۺدںیۺ‪،‬ۺقرآؿۺاورۺالہۺسۺقرآؿۺوک ر‬
‫ۺہۺہگجۺدقمؾۺرںیھک انہکۺولوگںۺںیمۺقرآؿۺرکمۺےنھکیسۺاکۺ‬
‫ئہۺآےنۺوایلۺپ ںیلۺشیپۺآدمہۺ ںونںۺےسۺ ظوفظۺوامومؿۺوہںیکسۺ۔‬
‫جدہبۺ اداۺوہۺاورۺہارےۺناعرشےۺںیمۺدسنارۺآےکسۺاورۺمہۺاورۺآ د‬
‫وحایشۺووحاہلۺاجت‬
‫زراقین‪،‬ۺدمحمۺ دبۺا میظعۺ‪،‬ۺخیش‪،‬ۺسانلھۺارعلافؿۺیفۺعلوؾۺارقلآؿ‪،‬ۺدارۺاصدر‪،‬ۺریبوت‪،‬ۺ‪۸۱۱۲‬ء‪،‬ۺ ‪،۱‬ۺص‪۷۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫ۺلعہمۺ‪،‬ۺاسلؿۺارعلب‪،‬ۺدارۺاایحۺءارتلا ۺارعلیب‪،‬ۺریبوت‪،‬ۺ‪۸۸۹۱‬ء‪،‬ۺ ‪،۳‬ۺص‪۷۲۱‬‬ ‫‪ ۲‬اگ ۺوظنمر‪ ،‬ا‬
‫ث‬ ‫ّ‬
‫ل ل‬
‫‪ ۳‬داین‪،‬ۺامثعؿۺگ ۺدیعس‪،‬ۺاجعمۺاایبلؿۺیفۺارقلاۺءاتۺا سبعۺا مسہورۃ‪،‬ۺدارابتکلۺالعلمیۃۺریبوت‪،‬ۺ‪۵۱۱۲‬ء‪،‬ۺص‪۳۲‬‬
‫ث‬ ‫ث‬
‫دمحم‪،‬ۺرصم‪،‬ۺ ‪،۱‬ۺص‪۴۲‬‬ ‫‪ ۴‬اگ ۺازجلری‪،‬ۺدمحمۺگ ۺدمحم‪،‬ۺالبصررۺیفۺارقلاۺءاتۺالعصرر‪،‬ۺیفطصمۺ ۺ‬

‫‪68‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫‪ ۵‬ویسط‪،‬ۺالجؽۺادلنی‪،‬ۺاالاقتؿۺیفۺعلوؾۺارقلآؿ‪،‬ۺہبتکمۺنرار‪،‬ۺیفطصمۺادابز‪،‬ۺرناض‪،‬ۺ‪۶۹۹۱‬ء‪،‬ۺ ‪،۱‬ۺص‪۲۷۱‬‬
‫‪ ۶‬صمیددہ‪،‬ۺیفطصم‪،‬ۺحتفۺااملکل‪،‬ۺابعسۺادمحۺناز‪،‬ۺہکم‪،‬ۺ ‪،۴۱‬ۺص‪۷۹‬‬
‫‪ ۷‬دہموی‪،‬ۺاقمسۺگ ّ‬
‫ۺلساؾ‪،‬ۺاوبدیبع‪،‬ۺاتکبۺاضفءؽۺارقلآؿ‪،‬ۺدارۺاگ ۺریثک‪،‬ۺریبوت‪،‬ۺ‪۵۹۹۱‬ء ۺ‪،‬صۺ‪۶۴۳‬‬
‫‪۸‬ۺااضیً‬
‫‪ ۹‬زراقین‪،‬ۺدمحمۺ دبۺا میظعۺ‪،‬ۺخیش‪،‬ۺسانلھۺارعلافؿۺیفۺعلوؾۺارقلآؿ‪،‬ۺدارۺاصدر‪،‬ۺریبوت‪،‬ۺ‪۸۱۱۲‬ء‪،‬ۺ ‪،۱‬ۺص‪۹۹‬‬
‫ث‬
‫‪ ۱۱‬رذمی‪،‬ۺدمحمۺگ ۺعبس ٰی‪،‬ۺاجعمۺارتلذمی‪،‬ۺدارۺارکفل‪،‬ۺریبوت‪،‬ۺ‪۴۹۹۱‬ء‪،‬ۺ ۺ‪،۴‬ۺاتکبۺارقلاۺء ۺ‬
‫ات‪ ،‬انبۺ‪ ۱۹‬ۺ‪،‬صۺ‪،۴۳۴‬ۺرمقۺادحلیۺ‪۳۵۹۲‬‬
‫م‬ ‫ث‬ ‫ث‬
‫‪ ۱۱‬اگ ۺخرری‪،‬ۺدمحمۺگ ۺدمحم‪،‬اوبۺاریخل‪،‬ۺالبصررۺیفۺارقلاۺءاتۺالعصرر‪،‬ۺمطتعۃۺ صطفٰیۺدمحمۺتمصرر‪،‬ۺ ‪،۱‬ۺص‪۲۲‬‬
‫ۺنہمجۺقرآؿ‪،‬ۺہبتکمۺناعرػۺارقلآؿ‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺنارہۺ‪،۳۱‬ۺوسرء ۺہ‪،۳۱‬ۺع‪،۱‬ۺآۃیۺ‪،۷‬ۺص‪۴۳۵‬‬
‫‪ ۱۲‬امثعین‪،‬ۺدمحمۺیقت‪،‬ۺیتفم‪،‬ۺآاسؿ ر‬
‫‪ ۱۳‬امثعین‪،‬ۺدمحمۺیقت‪،‬ۺیتفم‪،‬ۺآاسؿۺنرہمجۺقرآؿ‪،‬ۺہبتکمۺناعرػۺارقلآؿ‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺنارہۺ‪،۹۱‬ۺوسرء ۺہ‪،۶۲‬ۺآۃیۺ‪،۵۹۱‬ۺص‪۷۳۱۱‬‬
‫ۺنہمجۺقرآؿ‪،‬ۺہبتکمۺناعرػۺارقلآؿ‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺنارہۺ‪،۴۲‬ۺوسرء ۺہ‪،۱۴‬ۺآۃیۺ‪،۴۴‬ۺص‪۵۶۴۱‬‬
‫‪ ۱۴‬امثعین‪،‬ۺدمحمۺیقت‪،‬ۺیتفم‪،‬ۺآاسؿ ر‬
‫‪ ۱۵‬امثعین‪،‬ۺدمحمۺیقت‪،‬ۺیتفم‪،‬ۺآاسؿۺنرہمجۺقرآؿ‪،‬ۺہبتکمۺناعرػۺارقلآؿ‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺنارہۺ‪،۱۱‬ۺوسرء ۺہ‪،۹‬ۺآۃیۺ‪ ۸۲۱‬ۺ‪،‬ص‪۵۴۴‬‬
‫ث‬
‫‪ ۱۶‬ریشقی‪،‬ۺملسمۺگ ۺااجحل ‪،‬ۺحیحصۺملسم‪،‬ۺریبوت‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺ ‪،۳‬ۺاتکبۺااھجلدۺوالسیرر‪ ،۲۳‬اۺنبۺ‪ ۳‬ۺ‪،‬صۺ‪،۱۶۲‬ۺرمقۺادحلیۺ‪۲۳۷۱‬‬
‫‪ ۱۷‬امثعین‪،‬ۺدمحمۺیقت‪،‬ۺیتفم‪،‬ۺآاسؿۺنرہمجۺقرآؿ‪،‬ۺہبتکمۺناعرػۺارقلآؿ‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺنارہۺ‪،۲‬ۺوسرء ۺہ‪،۲‬ۺآۃیۺ‪،۲۲۲‬ۺص‪۹۳۱‬‬
‫م‬ ‫ث‬ ‫ث‬
‫‪ ۱۸‬اگ ۺخرری‪،‬ۺدمحمۺگ ۺدمحم‪،‬اوبۺاریخل‪،‬ۺالبصررۺیفۺارقلاۺءاتۺالعصرر‪،‬ۺمطتعۃۺ صطفٰیۺدمحمۺتمصرر‪،‬ۺ ‪،۲‬ۺص‪۷۲۲‬‬
‫اریمۺ دبۺازعلنر‪،‬ۺدوتکرۺ‪،‬ۺہقفۺااتکلبۺواۃنسل‪،‬ۺدارۺاالسؾ‪،‬ۺرصم‪،‬ۺ‪۹۹۹۱‬ء‪،‬ۺ ‪،۱‬ۺص‪۳۴۳‬‬ ‫‪۱۹‬‬
‫تصااص‪،‬ۺادمحۺگ ۺیلع‪،‬ۺااکحؾۺارقلآؿ‪،‬ۺلیہسۺاڈیکیم‪،‬ۺالوہر‪،‬ۺ‪۱۸۹۱‬ء‪،‬ۺ ‪،۱‬ۺص‪۸۴۳‬‬ ‫‪۲۱‬‬
‫ۺنہمجۺقرآؿ‪،‬ۺہبتکمۺناعرػۺارقلآؿ‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺنارہۺ‪،۶‬ۺوسرء ۺہ‪،۵‬ۺآۃیۺ‪،۶‬ۺص‪۷۲۳‬‬ ‫‪ ۲۱‬امثعین‪،‬ۺدمحمۺیقت‪،‬ۺیتفم‪،‬ۺآاسؿ ر‬
‫م‬ ‫ث‬ ‫ث‬
‫‪ ۲۲‬اگ ۺخرری‪،‬ۺدمحمۺگ ۺدمحم‪،‬اوبۺاریخل‪،‬ۺالبصررۺیفۺارقلاۺءاتۺالعصرر‪،‬ۺمطتعۃۺ صطفٰیۺدمحمۺتمصرر‪،‬ۺ ‪،۲‬ۺص‪۴۵۲‬‬
‫ث‬
‫‪ ۲۳‬نرذمی‪،‬ۺدمحمۺگ ۺعبس ٰی‪،‬ۺاجعمۺارتلذمی‪،‬ۺدارۺارکفل‪،‬ۺریبوت‪،‬ۺ‪۴۹۹۱‬ء‪،‬ۺ ۺ‪،۴‬ۺاتکبۺارقلاۺء ۺ‬
‫ات‪ ،‬انبۺ‪ ۶۱‬ۺ‪،‬صۺ‪،۷۱۴‬ۺرمقۺادحلیۺ‪۹۱۹۲‬‬
‫‪ ۲۴‬امثعین‪،‬ۺدمحمۺیقت‪،‬ۺیتفم‪،‬ۺآاسؿۺنرہمجۺقرآؿ‪،‬ۺہبتکمۺناعرػۺارقلآؿ‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺنارہ‪،۲ ۱‬ۺوسرءہ‪،۲ ۹‬ۺآۃیۺ‪،۸۴‬ۺص‪۶۴۸‬‬
‫ۺنہمجۺقرآؿ‪،‬ۺہبتکمۺناعرػۺارقلآؿ‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺنارہۺ‪،۴۱‬ۺوسرء ۺہ‪،۶۱‬ۺآۃی ‪،۳۱۱‬ۺص‪۴۹۵‬‬
‫‪ ۲۵‬امثعین‪،‬ۺدمحمۺیقت‪،‬ۺیتفم‪،‬ۺآاسؿ ر‬
‫امثعین‪،‬ۺدمحمۺیقت‪،‬ۺیتفم‪،‬ۺآاسؿۺنرہمجۺقرآؿ‪،‬ۺہبتکمۺناعرػۺارقلآؿ‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺنارہ‪،۲ ۴‬ۺوسرء ۺہ‪،۱۴‬ۺآۃیۺ‪،۴۴‬ۺص‪۹۱۱۱‬‬ ‫‪۲۶‬‬
‫ۺنہمجۺقرآؿ‪،‬ۺہبتکمۺناعرػۺارقلآؿ‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺنارہۺ‪،۱۱‬ۺوسرء ۺہ‪،۱۱‬ۺآۃیۺ‪۵۱‬۔‪،۶۱‬ۺص‪۱۵۴‬‬
‫‪ ۲۷‬امثعین‪،‬ۺدمحمۺیقت‪،‬ۺیتفم‪،‬ۺآاسؿ ر‬
‫امثعین‪،‬ۺدمحمۺیقت‪،‬ۺیتفم‪،‬ۺآاسؿۺنرہمجۺقرآؿ‪،‬ۺہبتکمۺناعرػۺارقلآؿ‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺنارہۺ‪،۲۱‬ۺوسرء ۺہ‪،۱۱‬ۺآۃیۺ‪۳۱‬۔‪،۴۱‬ۺص‪۴۷۴‬‬ ‫‪۲۸‬‬

‫‪69‬‬
‫استۺرحوفںۺرپۺقرآؿۺمیکحۺےکۺنازؽۺوہےنۺےکۺاابسبۺوںیتمکح‬ ‫حبیبیہ اسالمیکسۺ‪/‬ۺدلج‪،1‬امشرہ‪2012( 1‬ء)‬

‫ۺنہمجۺقرآؿ‪،‬ۺہبتکمۺناعرػۺارقلآؿ‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺنارہۺ‪،۱‬ۺوسرء ۺہ‪،۲‬ۺآۃیۺ‪۳۲‬۔‪،۴۲‬ۺص‪۷۴‬‬
‫امثعین‪،‬ۺدمحمۺیقت‪،‬ۺیتفم‪،‬ۺآاسؿ ر‬ ‫‪۲۹‬‬
‫‪ ۳۱‬امثعین‪،‬ۺدمحمۺیقت‪،‬ۺیتفم‪،‬ۺآاسؿۺنرہمجۺقرآؿ‪،‬ۺہبتکمۺناعرػۺارقلآؿ‪،‬ۺ‪۳۱۱۲‬ء‪،‬ۺنارہۺ‪،۵۱‬ۺوسرء ۺہ‪،۷۱‬ۺآۃیۺ‪،۸۸‬ۺص‪۸۱۶‬‬
‫ث‬ ‫س‬
‫‪ ۳۱‬ااخبلری‪،‬ۺدمحمۺگ ۺا مٰعیل‪،‬ۺحیحصۺااخبلری‪،‬ۺدارۺاگ ۺریثکۺ‪،‬ریبوت‪،‬ۺاتکب‪،۶۶‬ۺناب‪،۱۲‬ۺص‪،۳۵۳‬ۺرمقۺادحلیۺ‪۷۲۱۵‬‬
‫ث‬
‫‪ ۳۲‬نرذمی‪،‬ۺدمحمۺگ ۺعبس ٰی‪،‬ۺاجعمۺارتلذمی‪،‬ۺریبوت‪،‬ۺ‪۴۹۹۱‬ء‪،‬ۺ ۺ‪،۴‬ۺاتکبۺاضفءؽۺارقلآؿ‪ ،‬اۺنبۺ‪ ۵۲‬ۺ‪،‬صۺ‪ ۵۲۴‬ۺ‪،‬رمقۺادحلی‪۵۳۹۲‬‬
‫ث‬
‫‪ ۳۳‬نرذمی‪،‬دمحمگ ۺعبس ٰی‪،‬اجعمۺارتلذمی‪،‬ۺریبوت‪،‬ۺ‪۴۹۹۱‬ء‪،‬ۺ ۺ‪،۴‬ۺاتکبۺاضفءؽۺارقلآؿ‪ ،‬اۺنبۺ‪ ۸۱‬ۺ‪،‬صۺ‪،۹۱۴‬ۺرمقۺادحلی‪۳۲۹۲‬‬
‫ث‬
‫‪ ۳۴‬نرذمی‪،‬دمحمگ ۺعبس ٰی‪،‬اجعمۺارتلذمی‪،‬ۺریبوت‪،‬ۺ‪۴۹۹۱‬ء‪،‬ۺ ۺ‪،۴‬ۺاتکبۺاضفءؽۺارقلآؿ‪ ،‬اۺنبۺ‪ ۳۱‬ۺ‪،‬صۺ‪،۴۱۴‬ۺرمقۺادحلی‪۴۱۹۲‬‬

‫‪70‬‬